BiH gradovi na razmeđu 19. i 20 stoljeća

JU UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTETODSJEK : HISTORIJA

Bosansko-hercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća(referat)

Mentor: Dr. Sci. Adnan Jahić, docent Student:Mehmedović Edina

Mehmedović EdinaBosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20 stoljeća

Tuzla, decembar 2009.SADRŽAJ :

1. PRIVREDNA I ETNIČKA STRUKTURA TUZLE ZA VRIJEME AUSTOUGARSKE VLADAVINE ...............................................................3

2. BANJALUKA NA RASKRŠĆU NOVIH SOCIJALNIH IDEJA..............7

3.MODRIČA 1978.-1918................................................................................9

4. BUGOJNO.STANOVNIŠTVO, PRIVREDA I DRUŠTVENI ODNOSI OD 1878. DO 1914. .....................................................................................12

5. ZAKLJUČAK...........................................................................................15

6. PRILOZI...................................................................................................16

2


PRIVREDNA I ETNIČKA STRUKTURA TUZLE ZA VRIJEME AUSTOUGARSKE VLADAVINE

Zahvaljujući pogodnom geografskom položaju u otrkiću bogatih slanih izvora po kojima je dobila ime (tuz, tur.sol), Tuzla je od 16.stoljeća bila povremeno sjedište zvorničkog sandžaka (okruga). U 19.stoljeću ona je tu svoju funkciju potpuno učvrstila i postala najznačajniji politički , privedni , saobraćajni , vjerski i kulturni centar sjevernoistočne Evrope. Njena etnička struktura , na kraju osmanske vladavine nije odudarala od ostalih naselja jer je bošnjačko stanovništvo činilo ¾ tuzlanskog građanstva, srpsko se približavalo 1/5 , a sve ostalo jedva dostizačo 5 %. Zavisno od konfesije , stanovništvo Tuzle življelo je u odvojenim djelovima grada, gdje su se nalazile i njihove vjerske institucije. Zajednička im je bila čaršija. Bez obzira na tradicionalnu osnovu koju je zatekla austrougaska okupacija 1878. godine, uloga Tuzle u privrednom i političkom životu Bosne i Hercegovine u narednim decenijama postala je sve značajnija. Njen privredni razvitak zasniva se na bogatim ležištima soli i uglja i velikim mogućnostima poljoprivredne proizvodnje u širem području.

Razvoj i struktura priverede u tuzlanskoj oblasti odredila su primaljiva bogastva, čijoj se eksploataciji , sa službene stane , pominjala sjajna budučnost. Austrougaskoj su od ranije bila poznata rudna bostva, tako je 1881. izdat Rudarski zakon za Bosnu i Hercegovinu, kojim su regulisani pravi i drugi odnosi u ovoj oblasti.

Za novu upravu izuzetno značajna je bila eksploatacija soli.zemaljski erar otkupljivao je slane izvore u okolini Tuzle i uspostavljao kontrolu nad zastarjelom proizvodnjom soli. Tek kada su završene sve pripreme, 1884. godine u Simin Hanu je počela izgradnja prve moderne solane u Bosni i Hercegovini, koja je puštena u pogon slijedeće godine. Zatim se modernizuju solane u Kreki 1891. godine. Paralelno sa otvaranjem solane u Simin Hanu, u Kreki su 1885. otvoreni rudnik uglja i ciglana, a počela je i izgradnja uskotračne pruge Doboj-Simin Han. Ova pruga u dužini od 67 km, puštena je u saobraćaj 29.aprila 1886. Svojim prirodnim bogastvima tuzlanska oblast se sasvim uklapala u austrougarske privredne planove. Uz izdašne olakšice i učešće Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu u Tuzli 1887./1888. godine podignuta je Prva bosanska fabrika špirita i rafinerija Alios Grauaug. Od posebnog značaja za dalji industrijski razvoj tuzlanskog bazena bilo je podizanje Prve bosanske fabrike amonijačne sode d.d u Lukavcu 1893. godine. U Tuzli je takođe podignuta fabrika piva koja je 1893 godine poslovala kao pogon sarajevske akcionarski pivare, jedan parni mlin i dvije električne centrale , koje su davale energiju za rasvjetu rudnika i solana, grada Tuzle i dr.industrijskih objekata. Zatim je započeta i ekspoatacija šuma na području Oskova-Gostilja. Mađarska firma Mihaly Piry i kompanija podigla je 1896. godine na rijesti Gostilji pilanu . Godine 1900. podignuta je pilana firme Leonard Mor i kompanija u dolini Oskove. Godine 1904. otkupila je firma Mortz Lisska i prenjela u Živinice, a izgradila je 35, 4 km šumske

3


željezničke pruge. Godine 1912. ova firma je predala pilanu u zakup preduzeču Tuzlansko-drvno industrijsko a.d. sve do 1918.

Privredna ekspanzija u tuzlanksom bazenu nametala je i pojavu prvih novčanih zavoda u Tuzli. Privilegirana zemaljska banka za Bosnu i Hercegovinu osnovana 1895.) otvara svoju filijalu u Tuzli, a 15. jula 1907. osnovan je Srpski kreditni zavod d.d. u Tuzli s glavicom od 300.000 kruna. Pred Prvi Svjetski rat otvorena je filijala Hrvatske centralne banke. Privrednim razvojem Tuzle pračen je i razvoj urbanizacije i novih društvenih odnosa. U gradu Tuzli smještene su brojne administrativno-upravne , vojne i kulturno-prosvetne , zdravstvene i vjerske institucije. Esploatacija rudnika u Tuzli zahtjevala je i strane stručnjaka od čega su u Tuzli najprije pristizali rudari iz Idrije i Šemnice. Isto je bilo i sa solanama, ali u praksi se pokazalo da je uporedo sa stranim u proizvodnju uvođeno i domaće stanovništvo koje je bilo znatno manje plaćeno. Nedostaka nestučnosti kadrovima najbolje pokazuje tabele u knjizi u kojima se vidi da je u početku gotovo 1/3 zaposlenih bila strani dr.međutim, počekom I svjetskog rata taj broj se sviše smanjiva. Prvi popis radnika izvršen je 1885. godine. U prvoj bosanskoj fabrici i rafinjeriji špirita u Tuzli zapošljavala je uglavnom domaću nekvalificiranu radnu snagu. Na osvu pregleda iz 1912.godine vidi se da su građani Tuzle izvan poljoprivrede pripadali različitim socijalnim grupacijama, pa tako su najbrojniji bili pripadnici radničke klase, a zatim zanatlije i trgovci, ugostitelji, činovništvo i tanak sloj svjetovne i vjerske inteligencije.

Za istraživanja etničke strukture stanovništva u Tuzli najznačajnije izvore predstavljaju austougarski popisi stanovništva 1879, 1885, 1895. i 1910.zatim različiti izvještaji organa vlasti, te privredno-komercijalni listovi i kalendari. U tim popisima tačno se znalo koliko grad broji kuća i stanova. Uz orijentalni izgled grada nicale su nove „evropske“ upravne, poslone i stambene zgrade, a na periferiji u industrijskim naseljima življele su radničke porodice u jednostavno građenim kućama, s više malih i spavaonica za neoženjene radnike. Za razliku od ovih, u najljepšem djelovima grada podizane su činovničke i oficirske zgrade u pseudobaroknom stilu. Na taj način se postepeno formirala nova fizionomija grada, u kojoj su se miješale autohtona bosanska, orijentalna i evropska arhitektura, a njegove četvrti nisu bile samo etnički i vjerski, nego i klasno strukturirane.

Demografska kretanja u Tuzli odvijala su se na sličana način kao i u cijeloj BiH za vrijeme austrougaske uprave. Najveći prirodni priraštaj je zabilješen od 1885.-1895. godine, sto je bilo uslovljeno velikim doseljavanjem stanovništva koje je podstaknuto uspostavljanjem željezničke veze Doboj-Simin Han, otvaranjem solana i rudnika uglja u Kreki i drugih industrijskih preduzeća. Na formiranje nove etničke strukture bitno je utjecalo doseljavanje stranaca. Za 15 godina broj stanaca se povećao za 67%. Od 1879. godine do 1910. godine sve konfesije u Tuzli bilješile su porast veći od prosječnog za sve gradove u BiH samo su razlike u povećanju katoličkog stanovništva i jevrejskog bile 4, odnosno 6 veće nego kod ukupnog gradskog stanovništva pokrajine. Ovu pojavu uslovila su dva faktora- promjena teritorijalnog okvira grada i useljavanje velikog broja stranaca, pripadnika raznih konfesija, odnosno nacija. Osim toga, nakon

4


Aneksije BiH 1908. došlo je do novog talasa iseljavanja u Tursku, kojim je bio zahvaćen i dio tuzlanskog muslimanskog stanovništva. Povećanje katoličkog i jevreskog stanovništva u ovom gradu premašilo je sve okružne gradove u pokrajini, osim Sarajeva. U vjersku strukturu Tuzle ulaze protestanti (augzburške i helvetske vjeroispovjesti i grko-katolici (unijati). Iako je u BiH religija bila okvir za formiranje nacije, na osnovu vjerske strukture ne može se ostvariti etnička slika gradskog stanovništva u Tuzli. Ovo se posebno odnosi na katolike i protestante. Prema popisu iz 1910. godine podacima o vjerskoj strukturi moguće je pridodati i podatke o maternjem jeziku i porijeklu tuzlanskog građanstva. Iz navedenih podataka u knjizi vidi se da je 1910. godine 78, 16% tuzlanskog građanstva govorilo srpskohrvatski-hrvatskosrpski jezik i da je od nihovog ukupnog broja 85% bilo porijeklom iz BiH, a 15% iz susjednih zemalja. Mada su Bošnjaci često nazivani Turcima, turskim jezikom je govorilo samo 7 lica. U tom kontesktu interesantna je pojava da mnoga sela nose naziv tursko , srpsko i katoličko, a nigdje muslimansko i hrvatsko, što je izraz tradicionalizma u pojmovnom aparatu, a posebno naslijeđene, specifične zatvorenosti u vjerskim zajednicama i razlikama u njihovoj prosvetnoj i kulturnoj tradiciji sve do početka 20. st. Po socijalnoj strukturi stanovništva Tuzla je spadala među 25 gradova ( od 66) u BiH u kojima je više od polovine građanstva nalazilo izvore egzistencije izvan poljoprivrede, zanastvu , trgovini , i najviše najamnim radom. U popisima iz 1895. i 1910. u Tuzli su zabilješene 3 grupe agrarnog stanovništva: zemljoposjednici sa kmetovima i bez kmetova, slobodni seljaci i ostalo poljoprivredno stanovništvo (bezemljaši). Paralelno s agrarom u Tuzli se formirala sitnozanatlijska i trgovačka osnova bošnjačkog i srpskog građanstva kojoj se vremenom pridružuje brojan sloj najamnih radnika. Iako su bošnjaci zanatlije i trgovci bili najbrojniji , oni u Tuzli nisi bili najmoćniji ekonomski faktor. Uz bošnjačke zemljoradnike vodeći ekonomski sloh, u Tuzli se prije okupacije formirala jaka srpska trgovačka čaršija, koja je poslovala sa Srbijom. Nakon Okupacije trgovci su se morali okrenuti domaćem tržištu jer Zemaljska vlada izdala je istrukcije pograničnim srezovima na Drini da se pasoškim, sanitarnim, carinskim i svim drugim mjerama onemogući promet preko bosansko-srpske granice. Što se tiče zanatlija, prema podatcima ogromna većina je radila bez najamne radne snage i na stari način. Pod uticajem više faktora, kao što su nedostatak kapitala i državnih mjera za unapređenje, konkurencija jeftinije industrijske robe , presjecanje razmjene sa Srbijom, a posebno promjena navika i ukusa domaćeg stan. Velik broj stranik zanatlija ostavljen je bez zarade i potisnut na preiferiju privrednog života.

Tuzlansko stanovništvo naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvorenost prosvjete i kulture u okviru vjerskihh zajednica. Ta tradicija je nastavljena i za vrijeme austougarske vladavine , ali je bila prilagođena novim potrebama nacionalnih pokreta i izložena stalnoj prismotri i političkom usmjeravanju od strane vlasti. Muslimanska ulema je dugo vremena pružala otpor evropskim uticajima i ljubomorno čuvala konzervativni sistem obrazovanja i odgoja u tradicionalnim vjerskim školama. Početne i najbrojnije muslimanske škole bili su sibjan mektebi u kojima se nisu učili svjetovni predmeti , pa čak ni maternji jezik , niti pisma latinice i ćirilice , nego „tursko pismo“ prilagođeno za bosanski jezik, arebica. Srpske-pravoslavne škole su se razvijale u okviru crkveno-školskih opština i u njima je svjetovno obrazovanje imalo prednost nad

5


vjerskim. Ove opštine imale su svoji autonomiji i s pravom su nazvane „svojom državom u tuđoj državi“. Vezane su uglavnom za gradske sredine i u njima je putem škola, knjiga i dr. školskih aktivnosti odgajala se srpska nacionalna svijest. Zbog toga su za vrijeme austrougarske vladavine bile izložene stalnim ograničenjima od strane vlasti. Katoličke škole su bile vezane za samostane i crkve. U njima je bio naglašen vjerski odgoj, a hrvatska nacionalna svijest počela se razvijati krajem 19.st i početkom 20 st. Za vrijeme austougarske vladavine , u Tuzli su postojale i narodne osnovne škole koje je osnivala država i bile su zasnovane na međukonfesionalnom principu. U gradu su postojae : 2 narodne osnovne škole, 12 mekteba, 1 pravoslavna i 2 katoličke osnovne škole, Trgovačka i Viša djevojačka škola, Medresa i od 1899. godine Gimnazija. Tuzla je 1901. god bila 3 grad po procentu pismenog stanovništva. U pogledu različitih prosvetnih i kulturnih tradicija zaostajao je muslimansko žensko stanovništvo. Od 2.203 muslimanki starijh od 7 godina samo je 15 bilo pismeno.

Nepostojanje demokratskih institucija i političkih sloboda u BiH uslovilo je specifičan razvoj kulturnog-prosvjetnog i nacionalno-političkog života u Tuzli. I u ovom gradu bila je naglašena zatvorenost vjerske i nacionalne zajednice. Do I Svjetskog rata u Tuzli su osnovana 43 različita udruženja-pjevački, kulturno-prosvjetna, sportska, ekonomska, antialkoholičarska, čitaonice itd. S obzirom na politički i strateški položaj Tuzle prema Srbiji, austougarske su vlasti u njoj bile veoma osjetljive prema radu srpsko-pravose i crkvenoškolske opštine i forminjanju njihovih druđtava. Osim smetnji pri osnivanju, 1913. u maju raspuštena su, a poslije Sarajevskog atentata zabranjena su sva srpska udruženja. Što se tiče političkog života u Tuzli on se dovijao u 2 pravca: prvi je bio uključivanje domaćeg stanovništva u institucije nove vlasti, a drugi , razvijanje incijativa u okviru vjerskih, nacionalnih i političkih pokreta. Kao i u drugim gradovima i u Tuzli su austorugarske vlasti nastojale da u svoj politički sistem integriraju najutjecajnije domaće ljude, pripadnike svih konfesija i nacija. Gradasko vijeće je birano od 5-11 članova, a 1/3 imenovala je Zemaljska Vlada. Na čelu gradskog vijeća bio je načelnik i dva podnačelnika. Zbog večine bošnjaka u Tuzli je bio bošnjak,a podnačelnik srbin i hrvat.

Pod utjecajem svih navedenih promjena za vrijeme austrougarske uprave , Tuzla se postepeno mijenjala od tradicionalnog agrarno-zanatlijsko-trgovaškog gradau industrijski grad, sa svim etničkim, vjerskim, socijalnim , kulturnim i civilizacijskim posljedicama.

6


BANJALUKA NA RASKRŠĆU NOVIH SOCIJALNIH IDEJA

Banjaluka se davno razvila kao administrativno-politički i kulturni centar Bosanske krajine. Sedinom 19.st. imala je više od 10.000 stanovnika i bila je treći grad po veličini u BiH. Ona je bila središte okruga i tu je funkciju zadržala i kasnije, zajedno sa državnim, vojnim, kulturno.prosvjetnim i vjerskim institucijama koje su pripadale ovakvim centirma. Takva njena uloga, blizina Save i bogata okolina uslovila je da se Banjaluka razvije u značajan trgovački i zanatski centar u kome su se okolni srezovi snabdjevali evropskom manufakturom i kolonijalnom robom. Ona je prva dobila normalnotračnu željeznički prugu koja je 1871.-1972. godine izgrađena do Dobrljina, a od velikog privrednog značaja bilo je naseljavanje trapista 1870. godine i podizanje modernik privrednih objekata- Parni mlin, Fabrika piva, zatim proizvodnja sira, otvaranje radionica u kojima je omladina izučavala moderne zanate, a 1898. godine podignuta je Fabrika za izradu marama s bojadisaonicom vune i predionicom. Poslije austorugarske okupacije 1878. godine, Banjaluka se nije privredno razvijala srazmjerno njenom značaju i bogatstvu, pa zbog toga doživjela snažniji demografski i urbani razvoj. Njen privredni razvoj zasnivao se i dalje na jakoj trgovačkoj tradiciji i zanatstvu, a manje na razvoju industrije, pa zbog toga i radna snaga u nema naglašena obilježja industrijskog radništva. Od većih privrec objekata u njoj je 1888. godine podignuta Fabrika duhana koja je zapoš vala 280-300 radnika, većinom žena iz grada i okoline, a 1897. rudnik i sa 60-100 radnika. Osim ova dva preduzeća, podignute su još dvije pi na vodeni pogon (vlasnici - samostan Trapisti i Spasoje Babić, trgovac) ciglane i više modernih zanatskih radionica koje su poslije okupacije ot rale pretežno doseljene zanatlije.Bez obzira na to što Banjaluka nije imala značajniju koncentraciju industrije i radnika, radnički pokret u njoj razvio se u snažan centar socijahstičkog djelovanja. Simboličan početak predstavlja štrajk krojačkih radnika 1899. godine, koji se više nisu mirili s niskim nadnicama i grubim postupcima poslodavaca.Na prelasku dva stoljeća, kao i u svim značajnijim gradovima tako i u Banjaluci se formiraju razna udruženja radnika. U prvim mjesecima 1905. sindikalno su se organizirah krojački, obućarski, građevinski, bravarski i stolarski radnici, a 1. marta osnovan je međustrukovni odbor koji je zadatak da objedinjava rad svih sindikalnih udruženja u Banjaluci. Kasnije u sindikalni pokret se uključuju pekarski i rholerski radnici, te organizacija nekvalificiranih i monopolskih radnika. Najznačajnija klasno-borbena akcija banjalučkih radnika bio je štrajk u maju 1906. godine, koji se manifestirao kao integralni dio pokreta bosanskohercegovačkog radništva.Iako su banjalučki radnici počeli organizirani rad 1905. godine i uspješno dalje radili, oni su tek majskim štrajkom pokazali snagu i solidarnost na koju se ubuduće mora računati. Ove činjenice bile su svjesne konzervativne snage, pa su se ujedinile da ga onemoguće. Nastojanjima vlasti pridružile su se sve crkvene institucije i građanske političke partije. Krajem 1906. godine osnovana je Organizacija radnika Hrvata koja je naredne godine prerasla u Maticu radnika Hrvata. Takođe je 1907. godine osnovano Društvo po-

7


slodavaca Bosne i Hercegovine koje je imalo zadatak da ujedini poslodavce protiv radničkih tarifno-štrajkačkih akcija.

Neposredno poslije osnivanja prvih sindikalnih organizacija u Banjaluci je 15. aprila 1906. godine osnovano Srpsko zanatlijsko udruženje sa 67 članova, a zatim Muslimansko zanatlijsko udruženje "Fadilet" sa 153 člana. Zanatlijsko obrtničko društvo je 13. januara 1907 promijenilo ime u Hrvatsko obrničko društvo, a 20. maja 1911. godine osnovana je Podružnica saveza radnika Hrvata.

Iz aktivnosti sindikalnog pokreta, koji je od početka imao klasni, socijalistički karakter izrasla je Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine (dalje SDS BiH), kao politička partija radničke klase. Neposredno poslije osnivačkog kongresa, 28. i 29. juna 1909. godine, u Banjaluci su izvršene pripreme za osnivanje mjesne organizacije SDS. Osnivačka skupština održana je 15. avgusta 1909. Na dnevnom redu bila su pitanja političkog položaja radničke klase, usvajanje programa i statuta Stranke i izbor odbora mjesne organizacije. Na kraju, Skupština je usvojila Program i Statut stranke i izabrala Mjesni odbor stranke u koji su ušli: Stanko Miletić, Milan Kuruzović, Ostoja Biserčić, Dušan Žunić, Novak Radić, Filip Čondić, Tomo Milanović, Marko Marjanović, Franc Rišner, Glišo Sunkić i Martin Zrelec. Radnički pokret u Banjaluci, kao i u čitavoj Bosni i Hercegovini, do Prvog svjetskog rata razvijao se u kratkotrajnim mirnim periodima. Poslije aneksione krize radnički pokret se naglo razvijao, ah je uskoro izbila nova balkanska kriza. Balkanski ratovi pogoršali su privredne i političke odnose. Nezaposlenost je stalno rasla, pa je fluktuacija radne snage dobila široke razmjere. Istovremeno, pojačanje pritisak na socijalistički radnički pokret. U ofanzivu su krenuli i poslodavci koji su željeli da iskoriste teškoće i unište radnički pokret. Krizu je još više zaoštravalo zavođenje iznimnih mjera od 2. do 13. maja 1913, kada su raspuštene sve sindikalne organizacije, a nji¬hova imovina zaplijenjena.Izbijanjem Prvog svjetskog rata prekinut je rad radničkih organizacija u Banjaluci. Osim mobihzacije radnika u vojsku, srpsko stanovništvo je odvođeno u logore i na prisilne radove na izgradnji puteva i vojnih objekata. Organizacije se obnavljaju krajem rata i u prvim mjesecima poslije njegovog završetka kada dostižu do tada neslućen broj od 900 članova.Mada su svjetski i unutrašnjopolitički događaji pred Prvi svjetski rat bili u središtu interesovanja čitave socijalne demokracije, ona nikad nije zapostavljala pitanje organiziranja proletarijata, njegovu ekonomsko-socijal-nu borbu, buđenje klasne svijesti i podizanje kulturnog nivoa radničke klase. U tom smislu poseban značaj imala su socijalistička štampa i literatura a u uslovima nepovoljne strukture radničke klase uokvirene agrarnim društvom i drugi konkretni oblici rada. Od 1906. do 1914. godine banjalučko radništvo slavi Prvi maj. Na tim manifestacijama okuplja se svake godine od 300 do 500 ljudi.

8


MODRIČA 1878-1918.

Prodiranje glavne kolone austrougarske vojske (VII divizije) od Broda i Šamca prema Sarajevu, pod komandom generala Filipovića, pratile su teške borbe u dolini Bosne, počevši od sukoba kod Maglaja (3. i 5. VIII 1878), što je bilo samo uvod u bitke u kojima su najteže stradali bosanska Posavina i kraj oko Doboja (područje opercije XX divizije). "Napredovanje uz borbe iz Samca do Gračanice (4. VIII) i Tuzle (9/10. VIII) bilo je ugroženo ustankom u Gračanici, tako da su se austrougarske čete morale povući u Doboj, gdje su od 15. avgusta do 5/6. septembra vodile teške borbe. Tek nakon nove mobilizacije austrougarskih četa počinje drugo osvajanje Posavine uporedo iz Doboja i Samca koje se završava krajem septembra izbijanjem na Drinu i zaposjedanjem Zvornika." Pošto se Modriča nalazila na području najtežih borbi, sigurno je da se bošnjačko stanovništvo uključilo u otpor okupaciji, ah za sada ne raspolažemo detaljnim podacima o tome, kao ni o držanju srpskog i hrvatskog stanovništva ovog kraja.U prvom austrougarskom popisu stanovništva 1879. godine Modriča je upisana kao trgovište, opština i politička ispostava u gradačačkom srezu, koji je pripadao donjotuzlanskom okrugu.

Novom organizacijom gradskih opština 1897. godine Modrica dobila je status gradske opštine, odnosno, uvrštena je u 66 gradskih opština Bosne i Hercegovine. Modriča više nije trgovište nego grad. U njoj je bio na šten opštinski bilježnik kao predstavnik vlasti, okružnička postaja i vojna pošta - telegrafska i telefonska.

Demografska kretanja stanovništva u Modrici bila su slična glob kretanjima u Bosni i Hercegovini. Izvjesna odstupanja izazvana su specifičnim razvojem ovoga mjesta nakon okupacije.Ukupni broj stanovnika u Modriči bio je promjenljiv i uglavnom je zavisio od teritorijalnog obima prilikom popisa, prirodnog priraštaja, doseljavanja i iseljavanja.Više svjetla u kretanje stanovništva unosi pregled po konfesijama, s obzirom na to da su pojedine vjerske grupacije imale nejednak demografski rast.Na demografska kretanja muslimanskog stanovništva, koje je u cijelom ovom periodu bilo najbrojnije u Modriči, uticalo je iseljavanje u Tursku, naročito poslije Aneksije 1908. godine. Demografsko nazadovanje pravoslavnog stanovništva bilo je očigledno, pošto je 1910. bilo samo 9 lica ili 1,88% više nego 1879. godine. Katoličko stanovništvo bilježilo je najveći rast 1879-1895. godine. U tom razdoblju, broj katolika se povećao za 176 lica ili 222,78%. Prvi podaci o broju stranih doseljenika u Modricu zabilježeni su u po¬pisu stanovništva 1885. godine. Tada je u Modrici bilo upisano 17 doselje¬nika iz Austro-Ugarske. U narednom popisu, iz 1895. godine, broj stranih doseljenika se znatno uvećao i tada ih je bilo 92 i to 7 iz austrijske polovice Monarhije, 83 iz ugarske i 2 iz drugih država. Useljavanje stranaca bilo je najviše uslovljeno osnivanjem poljoprivredne stanice u Modrici.Prvi precizniji podaci o socijalnoj strukturi stanovništva u Modrici za vrijeme austrougarske vladavine dati su u popisu stanovništva iz 1885. godine.

9


U socijalnoj strukturi Modrice 1885. godine dominatne su tri socijalne skupine: slobodni seljaci 350 (48,54%), pomoćni radnici, nadničari i sluge 206 (28,57%) i zanatlije i trgovci 119 (16,50%), što ukupno iznosi 675 privredno aktivnih lica ili 93,62%, dok na sva druga zanimanja otpada 46 lica ili 5,38%.

U toku 15-godišnjeg perioda (1895-1910), u Modrici je došlo do znatnih pomjeranja u socijalnoj strukturi stanovništva u korist agrarnih skupina. Sve do 1895. godine, oko polovine modričkog stanovništva živjelo od agrara, druga polovina od zanimanja izvan agrarne privrede.

Iz podataka u knjizi u Modriči od 1885. do 1910. odine odvijala intenzivna ekonomsko-socijalna diferencijacija, koja je sebno zahvatila skupine zemljoposjednika i slobodnih seljaka. Socijalna skupina zemljoposjednika uvećala se 1885-1895. godine za četiri puta, da se do 1910. godine, usljed iseljavanja bošnjačkih porodica u Osmansko carstvu, njihov broj smanjio za 7 domaćinstava.

Socijalna struktura modričkog stanovništva koje je osiguravalo egzl stenciju izvan agrarnog sektora nije detaljnije praćena nakon 1885. godini tako da se ona mora pratiti mimo službenih popisa stanovništva. Prema popisu stanovništva iz 1895. godine, najbrojniju socijalnu sk pinu unutar gradske privrede činih su pomoćni radnici, nadničari i sluga, a zatim trgovci i zanati kojih je bilo 119 ih 16,50% svih zaposlenih. Godinu dana nakon ovog popisa (1886), osnovana, je u Modriči poljoprivredna stanica, na kojoj se zaposlio izvjestan broj ljudi su bih većinom doseljenici iz drugih zemalja Austro-Ugarske. Privredni razvoj Modrice za vrijeme austrougarske vladavine nije se bi¬tno razlikovao od mnogih gradskih opština u Bosni i Hercegovini u kojima je većina stanovništva svoju egzistenciju nalazila u poljoprivrednoj proizvo¬dnji. To se poslije 1878. godine dogodilo onim varošicama i gradovima koje su zaobišle željeznički saobraćaj i industrijalizaciju, pa su u novim uslovima nastavljali da žive od tradicionalne gradske privrede (trgovina i zanatstvo) koja nazaduje, zbog čega poljoprivreda dobija dominantno mjesto u pri¬vrednom životu. I Modrica, mala varoš bosanske Posavine iz čije se glavne ulice izlazilo u njive i voćnjake, gubila je svoj raniji trgovačko-zanatlijski značaj i sve više zavisila od poljoprivredne proizvodnje.Osim obrade zemlje (proizvodnja žitarica i povrća), važne prihode donosilo je voćarstvo, posebno uzgoj šljiva, a mnoga domaćinstva držala su stoku, perad i pčele.

( U predhodnom tekstu spomenuta je poljoprivredna stanica, koje je pored svoje funkcije imala i funkciju zaposljavanja stručnjaka i funkciju poljoprivredne škole.)

Razvoj trgovine i zanatstva u Modrici za vrijeme austrougarske vladavine nije tekao uvijek ravnomjerno i uzlaznom linijom, jer su se grane gradske privrede morale prilagođavati novim uslovima. Modriča je ostala izvan neposrednog željezničkog saobraćaja, a uključivanje Bosne i Hercegovine u austrougarsko carinsko područje, 1879. godine, prekinulo je tradicionalno bliske poslovne veze modričkih trgovaca i zanatlija s Beogradom i drugim srbijanskim gradovima.Od 1884. do 1918. godine u Modriči je sudski protokolirano 36 trgovačkih firmi. Od 15 trgovina protokoliranih 1884. godine, do vijeka održalo se osam, a do 1918. godine 4. Podaci jasno pokazuju modričku trgovinu za vrijeme austrougarske vladavine držali srpski ci, jer je od 15 trgovina bilo 12 srpskih, 2 bošnjačke i 1 jevrejska. Na

10


austrougarske vladavine, 1918. godine, od 23 protokolirane firme 16 srpskih, 4 bošnjačke, 2 hrvatske i 1 jevrejska.Ugostiteljstvo u Modriči nije bilo razvijeno za vrijeme austrougari uprave. Osim relativno brojnih tradicionalnih kafana i mehana, zabilježe je 1903. godine da postoji gostionica s prenoćištem za 3-4 putnika, čiji vlasnik bila Mileva Trifunović. Od zanata bili su zastupljeni razni, neophodni za podmirenje potreba varoškog i seoskog stanovništva: mesarski, pekarski, cipelarski, opančarski, kovački, kolarski, terzijski, abadžijski, berberski, kalajdžijski, ćurčijski i dr.Politički život u Modrici za vrijeme austrougarske vladavine nije imao neke posebne i specifične odlike u odnosu na slična mjesta u Bosni i Hercegovini. Pošto je bila samo dio jednog sreza, politička kretanja u Modriči nije moguće detaljnije pratiti, nezavisno od konteksta nekih opštih ili regionalnih zbivanja.Modriča, kao i cijela bosanska Posavina, nije bila zahvaćena velikim i dugotrajnim ustankom od 1875. do 1878. godine, pa samim tim nije prije okupacije bila izložena pustošenjima koja su doživjeli ustanički krajevi. Okupacijom 1878. godine stanje u bosanskoj Posavini se bitno promijenilo, jer se ulasku okupacionih četa suprotstavilo bošnjačko stanovništvo. Zbog njegovog žilavog otpora, najteže posljedice vojnog zaposjedanja Bosne i Hercegovine 1878. godine pretrpjela je bosanska Posavina, koja je dva puta osvajana.Nakon zavođenja nove administracije i uspostavljanja reda i mira u: zemlji, postupno su izgrađivani politički odnosi koji su se reflektirali i u Modriči. Uz opštinskog bilježnika, kao predstavnika vlasti, ovdje je formirano i opštinsko vijeće (medžlis) koje je formalno birao narod.Predsjednik Opštinskog vijeća bio je uvijek Bošnjak, a potpredsjednik Za vrijeme Prvog svjetskog rata u Vijeću su bila samo dva Srbina.Politički život u Modrici do Prvog svjetskog rata odvijao u znaku vjerskog i nacionalnog podvajanja koje a strougarske vlasti podržavaju i podstiču. I bošnjačko i srpsko stanovništvo u Modriči podržavalo je svoje pokrete za vjersko-prosvjetnu autonomiju, koji su u osnovi bili opozicioni prema austrougarskoj vlasti, a kasnije se politički organiziraju u okviru svojih vjerskih i nacionalnih građanskih politici stranaka koje kod Bošnjaka vode zemljoposjednici, rjeđe intelektualni trgovci, a kod Srba trgovci i intelektualci.Što se tiče pismenosti, razlike u broju pismenih kod pripadnika pojedinih vjerskih grupacija. Pismenost pravoslavnih bila je veća od prosjeka pismenih u zemlji, a kod muslimana je bila manja .U 7,30%, dok je procent pismenosti katoličkog stanovništva premašivao rosjek zemlje za 4,42%, a kod ostlih za 53,80%. Najveći broj pismenih živio je u gradskim opštinama gradačačkog sreza. Tu su bili službenici dministraciji, razni stručnjaci, učitelji, trgovci, zanatlije i drugi pojedinci. Osim mekteba i Srpske osnovne škole, u Modrici je 1886/87. godine otvorena Državna osnovna škola koja je radila bez prestanka do 1918. godine. Za vrijeme austrougarske vladavine Modriča se uklapala u društven život koji je odgovarao interesima i potrebama domaćeg stanovništva Nakon uključivanja u borbu Srba za crkveno-školsku samoupravu i održa vanje svetosavskih zabava (od 1886), srpsko stanovništvo u Modrici prešao je i na druge oblike društvenog organiziranja. U tom pogledu značajno je bilo osnivanje Srpske čitaonice 1908. godine, a zatim su

11


osnovani: Po dodbor društva "Prosvjeta", Srpsko pravoslavno pjevačko društvo "Zora Dobrotvorna zadruga Srpkinja i Srpski soko. Društveni život bošnjačkog stanovništva u Modrici odvijao se u okviru Muslimanske čitaonice, osnovane 1908. godine.

Hrvati su u Modrici bili malobrojni i ekonomski ne tako snažni da bi razvili veću društvenu aktivnost. Ipak, u Modrici je osnovano Povjereništvo društva "Napredak" i Rimokatoličko pogrebno društvo "Bosna". Oba ova društva registrirana su 1912. godine.

Modriča za vrijeme austrougarske vladavine 1878-1918. godine nije doživjela prosperitet koji se očekivao nakon uključivanja u veći privredni sistem i uvođenja pravne sigurnosti u zemlji. U njoj nije podignuto nijedno industrijsko preduzeće koje bi bitnije mijenjalo naslijeđene privredne i društvene odnose. Međutim, uprkos svemu tome, ne može se osporit izvjestan napredak.

Osnivanje poljoprivredne stanice, pojava novih zanata, otvaranje Narodne osnovne škole, poštanskog telefonskog i telegrafskog ureda, mjesne ambulante, osnivanje kulturno-prosvjetnih i drugih društava ipak je bilo na liniji ekonomskog i društvenog napretka Modriče i njene okoline.

BUGOJNO.STANOVNIŠTVO, PRIVREDA I DRUŠTVENI ODNOSI OD 1878.

DO 1914.

Bugojno spada u bosanskohercegovačke gradove koji nisu izrasli iz osmanske urbane tradicije, zbog čega njegov razvoj krajem XIX i početkom XX stoljeća posjeduje karakteristike drukčije od osobina gradova koji su nosili duboko urezane odlike duge historije orijentalno-islamskog i orijentalno-balkanskog grada. To je u Bugojnu vidljivo jer mu nedostaje čaršija (poslovni dio grada), sa svojom podjelom rada i javnim - vjerskim i svjetovnim - institucijama i objektima. Nisu postojale ni mahale, ni dijelovi grada u kojima potpuno odvojeno žive pripadnici različitih vjerskih i etničkih zajednica. U Bugojnu nije bilo ni apsolutne muslimanske većine među gradskim stanovništvom, što je u orijentalno-islamskoj urbanoj tradiciji bio jedan od osnovnih preduslova da jedno naselje dobije status grada. Ovo je bilo očigledno i u historiji bosanskohercegovačkih gradova uopšte, jer su, prema prvom austrougarskom popisu stanovništva, u njima muslimani činili oko 70% svih građana, što u Bugojnu nije bio slučaj.Bugojno je nastalo u prostranoj nahiji Uskoplje koja je dugo predsta¬vljala istureno granično područje, pa je u njoj razvoj orijentalno-islamskih gradskih naselja započeo s izvjesnim zakašnjenjem, tek u zadnjim decenija-ma XVI stoljeća.Bugojno ima čudno ime i koliko mi je poznato još nije utvrđeno kad se ono prvi put pominje i odakle potiče. Vjerovatno je znatno starije od Jukićevog Zemljopisa i poviestnice Bosne publicirane 1851. godine, gdje se Bugojno pominje kao varošica kraj Vrbasa, smještena u lijepoj ravnici 3 sata od Donjeg Vakufa, poznata po trgovini žitom.

S obzirom na to da su se pomenuti gradovi u nahiji Uskoplje formirah kao putne postaje, nije bilo nikakve potrebe da se Bugojno formira na istoj osnovi. Ono je nastalo kao trgovište u kome se prodaju poljoprivredni proizvodi, žito i stoka, a onda se postepeno, u

12


toku XIX stoljeća, uz hanove i trgovine formiralo gradsko naselje koje izrasta u važno agrarno središte. U njemu se 1855. godine pominju tri trgovine (Solomon Altarac, Anto Babić i Stipo Babić), a 1868. godine osnovana je franjevačka osnovna škola, koju je 1872. godine pohađalo 30 djece.

Novom administrativnom podjelom izvršenom 1880. godine središte sreza preneseno je iz Donjeg vakufa u Bugojno, što je imalo dalekosežan značaj za razvoj grada.

U Bugojnu, kao sjedištu kotara ili sreza (zvanični naziv je kotar) bio je smješten kotarski ured u čijem sastavu su djelovali kotarski sud, poreski ured, šumska uprava, gruntovnica i uprava puteva, zatim vojne ustanove (vojna poštansko-telegrafska stanica, finansijsko odjeljenje, zapovjedništvo oružničkog voda i zapovjedništvo kotarske oružničke postaje) i vjerske institucije (katolički župni ured), prvoslavni prezviterijat, muslimansko kotarsko vakufsko povjereništvo i srpsko-pravoslavna crkveno-školska. opština.Demografski napredak posljedica je, takođe, prirodnog priraštaja, proširenja gradske teritorije i znatnog useljavanja u grad izvan granica Bosne i Hercegovine i iz okolnih mjesta. Vjerska i etnička struktura gradskog stanovništva u Bugojnu bitno se razlikovala od gradova nastalih na osmanskoj urbanoj tradiciji.Podatci iz 1879. godine u Bugojnu postojao vjerski i etnički trougao - pravoslavni, katolici i muslimani - i da se samo broj pravoslavnog stanovništva u gradu povećavao prirodnim priraštajem, dok je kod drugih konfesija, uz prirodni priraštaj, značajnu ulogu imalo useljavanje. Najveći prirast bilježilo je katoličko stanovništvo (oko 400%) usljed doseljavanja većeg broja stranaca, prvenstveno katolika raznih nacija. To je bila opšta pojava nakon austrougarske okupacije.

Osnovu privredne strukture grada Bugojna na razmeđu XIX i XX sto¬ljeća činili su trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo, kućna radinost i skromni začeci industrijske proizvodnje. U neproizvodnoj oblasti najviše radnih mjesta nudila je državna uprava, a zatim vojne, prosvjetne, zdravstvene i vjerske institucije. Godine 1855. u Bugojnu su zabilježene tri značajnije trgovine koje vjerovatno, nisu bile jedine, ali su predstavljale začetak najznačajnije privredne grane u gradu. Trgovina žitom, stokom i drugim poljoprivrednim proizvodima vodila je brzom porastu broja trgovaca. mješovitom robom, žitom i stokom, u Bugojnu je biL više tradicionalnih bosanskih gostionica i kafana, što je neminovan pratila formiranja naših gradova. Početkom XX stoljeća zabilježeno je da u Bu gojnu uspješno rade dva hotela i jedno prenoćište. Franc Freškura podigai je na željezničkoj stanici hotel "Vrbas" s deset soba, koji je 1908. uredii restoran i promjenio ime u Hotel "Bosna". Dobar poslovni ugled imao i i drugi hotel "Zum schwarze Adler" (Kod crnog orla), čiji je vlasnik bii Ludwig Grof, koji je proširio svoj hotel i dao mu ime "Grand hotel Grof Ovaj hotel imao je u početku šest, a 1918. godine 15 soba. U gradu je bilo jedno prenoćište sa 4 sobe, čiji je vlasnik bila Ruža Grubeša.

U gradu je bilo smješteno više zanatskih radnji koje su podmirival potrebe gradskog i okolnog seoskog stanovništva. Struktura zanata nije bil opterećena tradicijom, nego je odgovarala stvarnim potrebama stanovniš rva. Na cijeni su bih kovači, kolari, građevinari, koji su u većini bili dunđer ih majstori opšteg profila koji su znah izgraditi bosansku kuću od teme lja do useljenja.

13


Važan ekonomski faktor u gradu činili su solidno plaćeni činovnici koji su gotovo isključivo bih doseljenici iz raznih pokrajina Monarhije i no sioci modernizacije i evropeizacije u gradu. Osim nosilaca političke i vojni vlasti, u ovu socijalnu skupinu spadali su i sreski ljekar, veterinar, apotekara, te nekoliko učitelja i sveštenika koji su, ujedno, činili i intelektualnu kremu grada, koja je zajedno s domaćim trgovačkim slojem, u biti, nosilac bogatog društvenog i kulturno-prosvjetnog života.

Na razmeđu XIX i XX stoljeća Bugojno se nije razvijalo samo kao politički i privredni centar sreza, nego je sve više preuzimalo i kulturno-prosvjetno i društveno vodstvo čitavog gornjovrbaskog kraja. Prvu osnovu školu u Bugojnu otvorili su franjevci 1868. godine, koju je 1872. godine pohađalo 30 djece. Ova škola, kao i druge koje je osnivao ovaj red, ukinuta je 1883. godine, jer je uslijedilo otvaranje Narodne osnovne škole koju su pohađala djeca svih konfesija, a školske 1886/87. u gradu je podignuta impozantna školska zgrada. U okviru srpsko-pravoslavne crkvene opštine osnovana je srpsko-pravoslavna osnovna škola, dok je uz džamiju otvoren mekteb, a kasnije i medresa. Mreža osnovnih škola završena je 1893. godine, kada je "Družba sestara milosrdnica sv. Vinka" iz Zagreba otvorila u Bugojnu katoličku djevojačku školu. U kulturno-prosvjetnom i društvenom životu bugojansko građanstvo osnivalo je ona udruženja koja su bila primjerena potrebama, interesima, tradiciji i navikama svakog pojedinog naroda. (Kao što su čitaonice: Hrvatska zajednica, hrvatska prosveta, srpski soko, Gajret, i dr.).Iz ovoga svega može se zaključiti da je njegov razvoj tekao u pravcu stvaranja jednog trgovačko-agrarnog središta. Prirodna bogatstva i dosta jaka poljoprivreda, s vrlo značajnom ulogom stočarstva, nisu mogle biti oplođene znatnijim industrijskim razvojem, jer za to nisu postojali ne¬ophodna infrastruktura i finansijska sredstva. U svojoj duhovnoj, kulturno-prosvjetnoj i društvenoj otvorenosti za moderne ideje Bugojno je pokazalo da se razlikuje od onih gradova koji su se borili s naslagama duge urbane tradicije.

14


ZAKLJUČAK

Istraživanja vjerske, etničke i socijalne strukture stanovništva, saobraćaja, privredne aktivnosti, administrativne, vojne i kulturno-prosvjetne runkcije bosanskohercegovačkih gradova na razmeđu XIX i XX stoljeća, pokazala su da su se u svim tim oblastima dogodile značajne promjene, jer su, uz tradicionalne oblike saobraćaja, proizvodnje i trgovine, uz naslijeđene društvene strukture (klase i slojeve) stvorene nove, stranog i domaćeg porijekla, sa drukčijim načinom proizvodnje, mišljenja i života. U osnovi svih tih promjena ležala je okolnost daje u Bosni i Hercegovini nesređenu orijentalnu Osmansku carevinu zamijenila austrougarska evropska birokratska pravna država, koja sistematski i uporno gradi novi sistem vlasti s ciljem da u svoj državni organizam ekonomski, politički i kulturno integrira svoju novu pokrajinu.

Na razmeđu XIX i XX stoljeća, gradovi u Bosni i Hercegovini razvijali neravnomjerno, sa dosta lokalnih i regionalnih obilježja, bik da se radi o njihovim vanjskim, vidljivim ili unutrašnjim, manje vidljivim elementima. Neki od njih postali su važna industrijska središta i postepene su dobijali oblike evropskog industrijskog grada (i po socijalnoj struktur i po vanjskom izgledu - Tuzla, Zenica), dok je većina ostala na zanatstvu sitnom preduzetništvu (s modernim zanatima) i pojačanim saobraćajem i trgovinom. Specifične i vidljive promjene doživjeli su i oni gradovi koj su postali vojni centri i strateška uporišta Monarhije prema jugoistoku a nisu ostali netaknuti ni gradovi koji su svoj značaj dobijali kao agrarn; središta. Ipak, najkompletniju urbanizaciju doživljavali su gradovi u kojin su bila sjedišta okružnih vlasti i, posebno, glavni grad pokrajine, Sarajevo Promjene su se događale u svim gradovima bez obzira na to da li su ostal u zapećku novih saobraćajnih i privrednih tokova ili su igrali prvorazredni ulogu u modernizacijskim procesima. U svakom slučaju, promjene nisu bili spektakularne kao u zapadnoevropskim razvijenim industrijskim zemljama, pa ni u odnosu na razvoj južnoslavenskih sjevernih pokrajina. Otud, je historija bosanskohercegovačkih gradova na razmeđu XIX i XX stoljeća u stvari, historija sučeljavanja i sukobljavanja tradicije i modernizacije. Nc bez obzira na sve teškoće, gradovi su mijenjali i učvršćivali svoj etničk vjerski, socijalni, kulturni i politički mozaik i postajali vitalna središta civi lizacijskih i kulturnih promjena u pokrajini. Osim osnovne studije, knjiga sadrži nekoliko primjera gradova s razli čitim funkcijama, bez pretenzija da se uspostavlja određena čvršća tipologi ja gradova. Tuzla je primjer industrijskog grada, Foča je za vrijeme osman ske vladavine izvjesno vrijeme bila centar pašaluka, a nakon austrougarsk okupacije ostala je udaljena od glavnih saobraćajnih puteva, ali s istaknu tom vojno-strateškom funkcijom prema Crnoj Gori. Fojnica je ranije bil jedan od istaknutih centara proizvodnje bosanskog željeza, a krajem XIX i početkom XX stoljeća, zbog konkurencije modernih željezara (Vareš i Zenica), ekonomski stagnira. Banjaluka je primjer grada koji demografski raste znatno ispod prosjeka gradova u pokrajini i bez značajnije privredne ekspanzije postaje važno središte u kojem se oplođavaju moderne socijalne i nacionalno-političke ideje. Modrica je mali posavski grad u čijoj blizini je osnovana poljoprivredna stanica kao ogledno dobro i poljoprivredna škola za cijelu Posavinu, i na kraju, Bugojno, koje nije izraslo na osmanskoj urbanoj tradiciji, nego svoju fizionomiju i značaj stiče nakon 1878. godine.

15


PRILOZI

Trgovačka škola u Tuzli

Banjaluka

16


Modriča

Bugojno

17

Documents

BiH gradovi na razmeđu 19. i 20 stoljeća