15
            ژ: ﻣﻪ ﻣﻘ)  ﺣﻤ 1191 - 1235 ﺑﻪ   ﺮﻭ   ﺣﻤ   .   ﺑﻬ    ﺑﺎ ﻗﺎ    ﻗﺎ  ﻓﺮﺯ (   ﺍﺭﻧﺒ    ﺟﻬ     ﺧﺎ  ﺑﻪ    ﺮﻭ ﺑﺎ ﻗﺎ     ﻬﺮﺕ ﺭﺍﻥ    ﺭﺯ  ﺑﻪ                ﺮﺩ     ﺘﻪ  ﺍﺣ  ﺁﻗﺎ   ﺑﻮﺩ  ﺩﻳ ﻴﺎ     ﻗﺮﺍ .  ﺮﻭ ﺟﺘ    ﺑﻪ  . ﻧﺪ     ﺑﻪ      ﺑﺤ    ﺑﺔ ﺟﺎ      ﻛﻤ       ﻧﺸﺎ    ﺩﺭ     ﺣﻤ   ﻗﺮﺍ  ﺣﻤ ﻮﺭ  ﺮﺑﻼ ﺑﻴ  ﻛﻪ       ﻴﻦ      ﺟﻌ    ﺩﺭ     . ﻧﻴﺪ  ﺧﻮﺩ   ﺑﻪ         ﺣﻤ  . 1211     ﺑﻲ ﻮﺟﺐ   ( ) ﻋﺒﺪ       ﻧﻔ    ﺸﺘﺎ    .  ﻨﺪ        ﻛﻪ      .      ﺑﺤ  ﺮﺩ  ﻨﺪ     ﺧﺎ    ﻴﻦ     ﺩﻭ    .      ﺧﺎ        ﺑﺎ      ﻴﺰ "  "   ﺻﻔ   ﺩﺭ   . ﺮﺩ         "   ﺟﻬ  ﺮﺁ"    ﻗﻮ  ﺑﻪ     ﻫﻨ  ﺑﻪ  ﺸﻜ  ﺧﺎ  ﺑﻪ          " ﻴﺎ" ﺑﺎ   . ﻧﺪ ﮔﺰﻳ                        ﺑﻪ    ﺍﺯ    ﺸﺎ  ﺮﺍ       ﻗﻊ  ﺩﺭ   ﻮﻣ   ﻛﺎ  .  " "       ﺑﻪ ﺮﺍ       ﺑﻪ " ﻟﻜﻬ"    ﺍﻳ        ﻧﻲ    ﺑﻪ                  ﻛﻤ  ﻧﺨ ﺮﺍ . . ﺧﺘ   ﺮﻩ  ﺧﻮﺩ      ﺩﻩ    ﮔﺮ   ﻓﺮﺍ     .    ﺣﻜﻮ ﻗﺖ     ﺑﺬ    ﺑﻬ ﺰﺓﻧﮕ     ﻧﻴ   ﺑﻪ   ﻗﺎ "   "      ﻗﺒﻞ   . ﻓﺖ ﻮﺭ   ﻴﻌ        ﻛﺮﺩ ﻗﺖ ﻠﻤ      ﻃﺒﺎ         ﺧﺬ  ﺑﻪ ﻗﺪ   ﺑﻪ   ﺍﻧﻲ ﭼﻨ            ﺿ   ﺑﻬ ﺑﺎ ﻗﺎ  ﮔﺮﻱ   ﻓﻊ      ﻓﺎ    ﺧﻮﺩ       ﻧﺼﻴﺮﺁﺑﺎ     . 94 - 1193     ﺟﺪ     ﮔﺬ ﺮﺍﻕ   .    ﺮﺯ   ﺑﻪ ﺮﺑﻼ       ﮔﺮ       ﺑﻮﺩ ﺧﺒﺎ     ﺑﻪ    ﻗﺒ   . ﺑﻮﺩ    ﺑﻬ   ﺩﺭ          ﻻﺣﻮﺍ    ﻧﻲ 1222        " ﻓﻠ ﺒﻴ" .  :    ﺑﻴ  ﭼﻨ     ﺰﺓﻧﮕ  

Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 1/15

 

لين ف ا غ ل ه يب ن ت  هل ا س ر

ني ا ه ب ه ب  دم ح ا ق يل و ص و  ير ا ب خ ه ر ا ب ر د

 

ت ج لديني

 

ژ له

:مقدمه

) ق) فرزند آقا محمدعلي و نوة آقا محمدباقر اصفهاني معروف به بهبهاني بود. پدر آقا احمد از مجتهدين معروف عصر خود به1191-1235آقا احمد بهبهاني

 به خاطر جد و جهد فراوان در جانبداري از  شمار مي رفت و در عين حال به مبارزة با صوفيان و قلندران شهرت داشت و جدش آقا محمدباقر معروف به وحيد

 زيرا وي از طريق جد مادري   امتياز ديگري بود كه آقا احمد پيوسته از آن ياد مي كرد اصولي گري به مجدد طريقة اجتهاد معروف شد. قرابت با خاندان مجلسي

نسب به محمدتقي مجلسي مي رساند.

 آنگاه كه كمتر از بيست سال داشت جاذبة محافل درس و بحث حوزه هاي عراق  آقا احمد دوران آغازين تحصيل را در موطن خود كرمانشاه نزد پدر سپري كرد

 

قرار

 

حمله

 

مورد

 

را

 

كربال

 

وهابيون

 

كه

 

بود

 

عراق

 

در

 

وي

 

اقامت

 

سال

 

پنجمين

 

در

 

و

 

بود

 

نجفي

 

جعفر

 

شيخ

 

عراق

 

در

 

او

 

استاد

 

ترين

 

عمده

 .

كشانيد

 

خود

 

سمت

 

به

 

را

 

او

ه انجام شد به كشتار حدود سه هزار نفر از زائران و مجاوران حرم اباعبداهللا(ع) انجاميد و موجب بي رونقي درس و1211دادند. اين حمله كه در روز عيد غدير 

بحث در مدارس علميه شد. در پي اين حادثه بود كه آقا احمد مصمم به سفر به هند شد.

 اولين فرد از اين خاندان بود كه به هند سفر كرد و   دومين فرزند محمدتقي مجلسي سفر به هند در خاندان مجلسي امري داراي سابقه بود. مالعبداهللا مجلسي

 را در پاسخ به اين سئواالت ارسال كرد. آقا احمد در نخستين صفحات سفرنامة" الهنديالرسا"سئواالتي نيز از آن ديار نزد برادرش محمدباقر فرستاد و مشاراليه 

 به وطن بازگشتند"كاميا" از تعدادي از وابستگان خود ياد مي كند كه به خاطر مشكالت مالي به هند سفر كردند و به قول او يا"مرآت االحوال جهان نم"خود

و يا مادام العمر در هند اقامت گزيدند.

در واقع سفر به هند در ميان علماي ايراني و خويشاوندان آن ها پس از حملة افاغنه به اصفهان آغاز شد و در اين ميان عراق همچون پلي ميان ايران و هند 

 پايتخت اين حكومت مساعدت"لكهن" به امر مهاجرت علماي شيعة ايراني به سرزمين هند و عمدتا به"اود"عمل نمود. روي كار آمدن حكومت نواب شيعي 

 ملت ايراني و مذهب تشيع داشتند و اين دو عامل سبب عالقمندي آن ها به حضور نخبگان ايراني از جمله علما در قلمرو كرد. زيرا نخستين حاكمان اين سلسله

حكومتشان مي شد. معموال نواب اوده از مسافران ايراني استقبال گرمي به عمل آورده و آنها را از سخاوت خود بهره مند مي ساختند.

 به انگيزة بهره مندي از بذل و بخشش نواب وقت  تدمع  صورت گرفت. او كه قبل از سفر به هند"سعادت علي خا"مسافرت آقا احمد بهبهاني به هند نيز 

 در لكهنو در كسوت يك مجتهد شيعه كه قرابت  آقا سيدعلي طباطبائي و سه تن ديگر از علماي وقت كرد اقدام به اخذ اجازاتي از اساتيدش شيخ جعفر نجفي

 مجال چنداني به بروز به او  نزديك با مدافع سرسخت اصولي گري آقا محمدباقر بهبهاني داشت حاضر شد اما حضور يك مجتهد هندي در پايتخت نواب اوده

ه در عراق گذرانده و از محضر جد آقا احمد هم94-1193نداد. اين مجتهد هندي سيددلدارعلي نصيرآبادي بود كه بخشي از تحصيل خود را در فاصلة سال هاي 

 .شد

 متمايل

 تفكر

 طرز

 اين

 به

 كربال

 در

 اشاره

 مورد

 تاريخ

 در

 گري

 اصولي

 غلبة

 واسطة

 به

 بود

 اخباري

 عالم

 يك

 عراق

 به

 سفر

 از

 قبل

 كه

 او

 .بود

 شده

 مند

 بهره

 زد."تنبيه الغافلي"ه دست به نگارش رساله اي تحت عنوا1222احمد بهبهاني در همان مرآت االحوال اشاره مي كند كه به هنگام اقامت در لكهنو در سال 

خود وي انگيزة نوشتن اين رساله را چنين بيان مي كند:

Page 2: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 2/15

 از عالمات   اگرچه به تغيير دادن كتب ديگران باشد به عالوه عوام فقير چنين دانسته بودند كه اجازه اي كه علما به يكديگر مي دهند و تأليف كردن چند ورق

اجتهاد است و به اين سبب به اجتهاد بعضي قائل شده بودند. لهذا رسالة تنبيه الغافلين را حسب الخواهش ايشان نوشتم و در آن حقائق احوال را به وجه اتم بيان 

Pنمودم.

آيا آقا احمد به شخص خاصي اشاره داشت؟ در تاريخ ذكر شده غير از سيددلدارعلي نصيرآبادي شخص ديگري در هندوستان به اجتهاد معروف نبود و شاگردان

و نزديكان او چنين استنباط كردند كه بهبهاني با اين سخنان نيش دار اين عالم هندي را هدف قرار داده است. نجف علي فيض آبادي يكي از شاگردان نصيرآبادي 

:نوشت

 باره

 اين

 در

 متضمن اينكه آدم به اجازة علما و تأليف و بافندگي مجتهد نمي شود. و ظاهر اين است كه اين طعن بر آن جناب  ...و مثل نوشتن رسالة تنبيه الغافلين

P(نصيرآبادي) است. چرا كه سواي آن جناب مجتهدي در هندوستان نيست.

اما آقا احمد در مرآت االحوال به كلي منكر اين امر شده و نوشت:

(نصيرآبادي) گرديد و تصور نمود كه من در اين باب ايشان را منظور كرده ام و طعن بر  (نوشتن تنبيه الغافلين) نيز قوز باال قوز و موجب مالل آن جناب اين امر

ايشان زده ام و حضرت رب العزه جل شانه گواه است كه در اين مراحل اين فقير را به جز اظهار حق و ابطال باطل چيزي از غرض و مرض دنيوي متصور نبوده و 

. Pمن آن عالي حضرت را رب النوع تمام علماي هند مي دانم. زيرا كه از صوبة دكن تا اوده كه به نظر فقير رسيده است به جامعيت ايشان عالمي نديده ام

آقا احمد در اين رساله به مسائل ديگري نيز پرداخت مانند: جواز يا عدم جواز لعن صوفيان و بطالن مذهب اخباريون. منازعات سختي كه ميان اخباري ها و

ه در كربال از1193اصولي ها در نيمة دوم قرن دوازدهم در عراق وجود داشت به هند هم منتقل شد و در اين ميان سيددلدارعلي نصيرآبادي كه در حدود 

 نقش مؤثري داشت. جانبداري نصيرآبادي از اصولي گري به غلبة اين انديشه در لكهنو انجاميد و موجب بي اعتباري  اخباري گري به اصولي گري تغيير موضع داد

اخباريون شد. همچنين وي به شدت با افكار و آداب صوفيان مخالف بود و در خطبه هاي نماز جمعه به مذمت از آنان پرداخت. از نگاه نصيرآبادي همة صوفيان 

او:"ذوالفقا" است به قلم نصيرآبادي در كتا"صوف"وحدت وجودي بودند و نظرية وحدت وجود هم يك تفكر الحادي بود. جمالت ذيل توصيف 

 اعتباري  صوفي كسي است كه قائل به وحدت وجود باشد و حاصل آن مذهب اين است كه تمام عالم كه هست عين ذات حق سبحانه تعالي است و فرق

Pاست. گاهي خود را به صورت ابليس مي نمايد و گاهي به صورت محمد(ص) و گاهي به صورت سگ و خوك و گاهي به صورت انسان و گاهي خدا.

4P 

نگاه خاص نصيرآبادي به پيروان انديشة وحدت وجود باعث شد كه او و شاگردانش به مخالفت با افرادي چون مالمحسن فيض كاشاني و محمدعلي حزين

 در

 احمد

 آقا

 كه

 موضوعاتي

 از

 يكي

 .كنند

 لعن

 را

 آنها

 بهبهاني

 احمد

 گفتة

 به

 و

 برخاسته

 الهيجي

"الغافلي

 تنبيه

"افراد

 اين

 لعن

 جواز

 عدم

 يا

 جواز

 پرداخت

 آن

 به

 

بود كه در هند به عنوان صوفي شناخته شده بودند.

 بر نتافتند و بر خود الزم ديدند در پاسخ به اظهارات او"مرآت االحوال جهان نم" و پس از آن د"تنبيه الغافلي"شاگردان نصيرآبادي آراء بهبهاني را در 

 هنوز به صورت نسخة خطي"آئينة حق نم" نوشتة نجف علي فيض آبادي پاسخ اظهارات بهبهاني است در دو اثر نامبرده."آئينة حق نم"جوابيه اي فراهم كنند.

است اما مطالب ارزشمندي دارد كه آن را در خور توجه و چاپ مي سازد.

 تهران 1  مرآت االحوال جهان نما  آقا احمد . 315ص -1372بهبهاني

 كتابخانة موالنا آزاد عليگر2  نسخة خطي  آئينة حق نما . -1/3/297فيض آبادي نجف علي

 دهلي نو. ميكروفيلم در مركز ميكرو فيلم نور

 ص3 . -315مرآت االحوال

 كتابخانة موالنا آزاد عليگر4  نسخة خطي  ذوالفقار   -46نصيرآبادي سيددلدارعلي  دهلي نو.  ميكروفيلم در مركز ميكروفيلم نور

الرحيم

 الرحمن

 اهللا

 بسم

 

Page 3: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 3/15

[اخباريين

 و

 مجتهدين

 درباره

]

ب البالء علي االتقياء والشكر لمن امتحن به قلوب االولياء و أعوذ بك الهم من سوء القضاء و من درك الشقاء و من شما تأحمد من ك

صي علي  االعداء و 

سيداالنبياء وآله السادات االصفياء.

 و در   جمعي از برادران ديني كه به زيور صالح آراسته و به حلي تقوي پيراسته بودند فبعد: [فقير] چون از سوء رفتار فلك كج مدار وارد اين بلده و ديار گرديد

 حاضر شدند و به قدر قابليت و استعداد ازين نعمت خداداد بهره ور گرديدند. پس در مجالس متعدده  دل دين و بر سر شور معرفت حالل و حرام رب العالمين داشتند

 و

 عاملي

 الدين

 بها

 شيخ

 حال

 از

 برخي

 و

 كردند

 سؤال

 مجتهدين

 مذهب

 سقم

 و

 صحت

 از

 بعضي

 و

 فرمودند

 استفسار

 اخباريين

 جماعت

 فسق

 از

 ايشان

 از

 جمعي

مالمحسن كاشاني و اخبارهم استعالم نمودند و طايفه[اي] گفتند كه ما محتاطيم و با مجتهد و اخباري كاري نداريم و ما را چه حاجت به ايشان است. 

 و دل رميده را از مشاهدة اين احوال وحشت تمام حاصل گرديد. مدتي را به عدم التفات گذرانيد و جماعتي گفتند  طبيعت را از استماع امثال اين مسائل تنفر تام

كه در اين حدود مدعي اجتهاد بسيار شده است و طريقه اجتهاد سهل و آسان گرديده است. به ترجمه چند كتاب و تأليف چند ورق فارغ التحصيل مي شوند. بيان 

مكفيم و عدالت را از چه دريافت كنيم و اگر مجتهدين خطا كنند مستوجب ذم  كنيد كه حق را از باطل به چه امتياز دهيم و درين باب به كدام يك از علم و ظن 

و عقابند يا مستحق مدح و ثواب؟ 

پس چون تأمل كردم عجب شوري ديدم و طرفه طريقه و دستوري مشاهده نمودم. جمعي مي گويند كه اخباري ملعون است و بعضي مي گويند كه مجتهد از 

شريعت بيرون است و زمرة عوام العن معرفت و بصيرت بل عن تقليد به علماء كرام طعن مي زنند. از دين اسمي و از عمل رسمي باقي مانده است. پس با دل 

 اميد كه هر   در عين سلوك جاده انصاف و احتراز از طريقه اعتساف متوجه تسويد اين اوراق گرديد. اگر به تأمل و تدر در آن نظر كنند شكسته و خاطر گسسته

يك به مستدعيات خود برسند. 

قعد كه از اين عاصي مهجور گوشزد نزديك  قوم و  حول اهللا و قوته 

و در خاتمة آن اشاره مي شود به مجملي از ادله بطالن نماز به اضافه شدن لفظ تعالي در 

و دور شده است و مسمي شد به تنبيه الغافلين. و التوفيق من الملك الحق المبين.

 

[اعتقادي

 مباحث

 در

 اجتهاد

 لزوم

]

اده غير عقيله كه ثابت  اده عقليه است و    بلاغ  و هادي به آن ها  مكفي الزم است كه معتقد باشد به عقايد حقه بدان اي عزيز سالك راه نجات كه بر هر 

 معاف

 نشد

 واقع

 مطابق

 اگر

 دليل

 ون

د

 ن

 م

 اجداد

 و

 آباء

 متابعت

 و

 تقليد

 در

 و

 .ها

 آن

 غير

 و

 (ع

)اطهار

 سادات

 اخبار

 و

 متشابه

 آيات

 مثل

 قطعيه

 اده

 با

 آنها

 حجت

 باشد

 الزم است كه در شأن تمام عاد چنين باشد و اين موجب معذور بودن كفار است در كفر به   اال من شذ م نهم. زيرا كه اگر معاف باشد نيست باتفاق المسلمين

 قول بالدليل به تجويز ظلم صريح است.   و عقل و نقل برخالف آنست و به تخصيص معاف بودن به مسلمين نه كفار تقليد آباء و اجداد

 كه آن به اعتقاد ما عقايد اماميه است پس از جمله مؤمنين خواهد بود و فاضل اصفهاني در شرح  بلي اگر كسي بدون مستند و دليل معتقد شد به عقايد حقه

 رسيدن به مقصد است و  قواعد و جمعي ديگر از علماء به آن تصريح كرده اند. بلكه فاضل فرموده است كه در ميان اصحاب خالفي نيست زيرا كه مقصود از دليل

ظاهر از شيخ و جمعي ديگر آن است كه خطا كرده وليكن معفو عنه است. و ظاهراز    اين جهت حاصل شده است. و آيا به ترك استدالل فاسق شده است يا نه

 و محقق اردبيلي و تلميذ او صاحب  بعضي آن است كه صغيره است و محتاج به توبه است و ظاهر از خواجه نصيرالدين و شيخ مقداد در شرح فصول نصيريه

 

اگر

 

و

 

نكرد

 

تكليف

 

آن

 

از

 

بيش

 

اعراب

 

به

 (

ص

)

پيغمبر

 

حضرت

 

كه

 

گويند

 

مي

 

و

 

دانند

 

مي

 

كافي

 

را

 

حق

 

به

 

تصديق

 

ايشان

 

چه

 .

نيست

 

عاصي

 

قلطم

 

كه

 

است

 

آن

 

 واجب لنفسه است كه به ترك او مستحق عقاب مي شود و يا وجوب آن از باب مدارك اده مي فرمود و مرجع خالف به سوي آنست كه معرفت دليل  تكليف به  واجب بود

مقدمه است يعني از براي رسيدن به حق الزم است پس بر آن عقابي نيست. خصوص به آنكه به حق رسيده باشد. و قول ثاني موافق اصل است و بعيد نيست 

 عاصي و مستوجب عقاب   بيان كرده ايم. و اثبات وجوب اصلي آن در غايت اشكال است كه اگر كسي تقليد كرد و مطابق واقع نشد حورشم چنانكه در ربيع االزهار 

 آن كسي است كه برخالف حق باشد و عارف نباشد به اختالف مردم در  است. باالتفاق مستضعف را اميد نجات است و ابن ادريس و جمعي از علماء گفته اند

مذاهب و عداوت با اهل حق به سبب عقايد ايشان نداشته باشد. و شهيد در ذكري فرموده است كه حق را نشناسد و با حق عناد نداشته باشد و قائل نباشد به 

 و اين تعاريف  واليت كسي بخصوصه. و محقق در رساله عزيه گفته است آن كسي است كه دوست اهل بيت(ع) باشد و توقف كند در برائت از دشمنان ايشان

 زيرا كه اگر كسي من جه   الدليل متوقف باشد همه متقاربه اند و گويا تعريف اول اقرب باشد. و بايد مراد محقق از توقف توقف من جهت عدم المعرفه باشد

مستضعف نيست چنانكه فاضل و جمعي به آن تصريح كرده اند.

[كسي] كه خود به استدالل دريافت عقايد نموده است و نهايت طاقت را مصروف در معرفت آن ها كرده است خالي از دو صورت نيست: يا به  و ديگر بدان

آنچه در واقع حق است رسيده است و يا آنكه نرسيده است و خطا كرده است. 

Page 4: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 4/15

 اال   چنانكه در خاطر است نقل كرده اند اجماع مسلمين را عامه نيز در نهايه  پس مي گوئيم كه صاحب معالم بلكه   پس محل كالم نيست و اما دوم اما اول

 اقامة و دليل قاطع فرموده است پس خطا كردن از قصور   بدانكه در خطا معذور نيست و آثم است به جهت آنكه جناب باري تعالي بر اصول عقليه من شذ منهم

كي و جزيي از مسائل اعتقاديه ممنوع است و خالف  است و مقصر مورد عقاب است. و ما مي گوئيم كه دعواي اقامه و دليل قاطع از جانب باري تعالي بر هر 

وجدان است.

و حق درين مقام تفصيلي است به اين طريق كه اگر از جمله مسائلي است كه سبيل ادراك آن واضح است خواه از عقل محض باشد مثل توحيد و عدل و 

 خطا

 در

 مجتهد

 پس

 .ها

 آن

 امثال

 و

 عقاب

 و

 ثواب

 و

 معاد

 و

 امامت

 مثل

 باشد

 دو

 هر

 سمع

 و

 عقل

 از

 خواه

 و

 بدانيم

 نظري

 آنكه

 بنابر

 هم

 صانع

 وجود

 بلكه

 نبوت

كردن در آنها معذور نيست زيرا كه از كثرت وضوح راه مي دانيم كه در طلب تقصير كرده است. و اگر از جمله مسائلي است كه به اين وضوح نيست مثل كيفيت 

 پس با تأمل و تدر و   و معرفت امام به جميع ما كان و يكون و امثال آن ها سؤال قبر و كيفيت ميزان و پل صراط و عصمت انبياء(ص) و ائمه(ع) از سهو و نسيان

 اگر خطا كند معذور است نظر به خفاء دليل آن ها.  تفكر

 پس محل اجتهاد و تأمل نيست و اگر كسي برخالف  و به تقرير آخر مي گوئيم كه مسئله اعتقاديه يا از ضروريات و بديهيات است يا از نظريات است. اما اول

 پس خالي از دو قسم نيست. يا دليل آن به نوعي واضح است از عقل محض يا عقل و   خالف بديهي كرده است خاطي و عاصي است. و اما دوم آن قايل شود

 و يا آنست كه چنين نيست بلكه خفا در دليل آن به حسب وجدان بسيار است.  نقل كه به اندك تأمل دريافت مي شود

 زيرا كه خالف آن   پس معذور است بالتأمل  پس آن شخص را آثم و مقصر خواهيم دانست. و اما دوم  پس از خطا كردن در آن قصور معلوم مي شود اما اول

 و اين هر دو باطل است و قول به آنكه در مسائل عقليه احكامي نيست  مستلزم قول به عدم تكليف به معرفت آن حكم است و يا قول به جواز تكليف ما اليطاق

 پس قول به خالف وجدان است. و شاهد اين دعوي است مخالفت بعضي از علماء فحول جليل القدر طائفه اماميه در عصمت  كه دليل آن ها از رعايا مخفي باشد

 مثل شيخ صدوق و استاد او و بعضي ديگر. و خالف بعضي در خصوصيات قيامت و رجعت و كيفيت معاد و حشر و نشر و در حدوث ما  امام(ع) از سهو و نسيان

سوي اهللا كه ذاتي است يا زماني است و امثال آنها از مسائل بسيار كه وضوح آن ها مثل وجود صانع نيست و عقل در ادراك آنها بالقطع واليقين مثل ادراك توحيد 

(ع) به درجه نصت نيست. بالجمله همة ادلة مسائل را واضح  و نبوت و عدل نيست. و همچنين نقل در آنها به منزله نقل در خالفت حضرت امير(ع) و اوالد او

دانستن خالف واضح است و همة مسائل عقليه را از ضروريات دين و مذهب شمردن خالف ضرورت و بديهه عقل است و مورث سوءظن است به بسياري از 

اا وسعها. و حديث    سفن اليكف اهللا   قول حق تعالي: ان اهللا ليس بظالم للعبيد و قول او:  علماء جليل القدر. و داللت مي كند بر معذور بودن در آنچه گفته شد

 اجماع

 و

 نيست

 ميسر

 مقام

 اين

 در

 ها

 آن

 بيان

 كه

 بسيار

 احاديث

 و

 آيات

 از

 ها

 آن

 امثال

 و

 النسيان

 و

 الخطاء

 امتي

 عن

 رفع

 :سنت

 اهل

 و

 اماميه

 ميان

 مشهور

 شريف

 زيرا كه از قول حق  اذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا داللت برخالف مطلب ما ندارد  معارضه نمي تواند كرد و آية شريفة  اده عقليه و نقليه كذائيه تعالي منقول با 

 مطلق عقايد و مطلق آنچه بازگشت او به خداي تعالي است از احكام مراد نيست باالتفاق. واال الزم مي آيد كه قائل شويم بلكه شيخ صدوق و امثال آن در«فينا»

 پس معاقب اند و يا آنكه كرده اند و قول ايشان به عدم عصمت حق است زيرا كه از (ع) از سهو و نسيان يا مجاهده نكرده اند مسئله عصمت انبياء(ص) و ائمة دين

ارشاد و هدايت حق تعالي است و اين هر دو باطل است. 

و همچنين است حال در فروعات و احكام و مسائل بسيار كه علماء اخيار در آنها اختالف و نزاع كرده اند با آنكه حق در واقع يكي است باالجماع و خرابي فتح 

اين باب بر اصحاب بصيرت واضح و روشن است پس بايد كه مخصوص كنيم او را به مجاهده در معرفت به وجود صانع و واحديت او چنانكه واضح است زيرا كه 

 پس آيه  [...] به آنچه از صفات ذات مقدس است از ثبوتيه و سلبيه به اندك مجاهده و تأمل در مصنوعات و كيفيت صنع علم به آن حاصل ميشود و يا عموم

شريفه صريح در خالف مطلب نيست. 

 به شرط آنكه محبت   هادي علي االطالق به راه راست هدايت فرمايد بلي رجا واثق است كه اگر سعي و اهتمام تمام در تحصيل عقايد و احكام به عمل آيد

 متوجه ادلة مخالف و موالف شود.  تعصب و عناد و غرض و مرض دنيوي را از دل خارج كرده دين آباء و اجداد

 

[تكليف جاهل قاصر در مباحث اعتقادي]

  [است] و ديگر بدان كه مقتضاي عقل و نقل چنانكه در ربيع االزهار بيان كرده ايم آن است كه مكلف معذور است در جهالت از تكاليف مادامي كه در طلب

يعني او را به سبب ترك آن تكليف معاقب نمي كنند. وليكن بر ما مكلفين در باب آن شخص چه الزم است آيا او را به حكم منكران عقيده بايد كه بدانيم؟ پس 

 كنيم؟

 توقف

 او

 درباره

 آنكه

 يا

 نه

 يا

 بدانيم

 مذهب

 مخالف

 كه

 بايد

 است

 مذهب

 ضروريات

 از

 اگر

 و

 بدانيم

 كافر

 را

 او

 كه

 بايد

 است

 دين

 ضروريات

 از

 مسئله

 آن

 اگر

Page 5: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 5/15

 حكم به كفر كرده است و آن به جهت آنست كه آن را فطري مي داند نه نظري. و همين معني دليل كرده  شيخ يوسف بحراني در باب متأمل در وجود صانع

است بر عدم نظريه آن و گفته است كه اگر نظري بود پس محتاج بود كه مهلت داده شود تا آنكه تأمل و نظر در آن بكند و يا آنكه از كسي سؤال كند و تقليد 

 به آنكه علما به آن قائل نيستند. كند

 بلكه جميع عقايد اسالمه فطريه است و كسبيه نيست و بعضي از اخبار به آن داللت دارد و اثبات اين  و بعضي از علما ميل كرده اند به آنكه معرفت نبي و امام

مطلب در نهايت اشكال است بلكه حديث صحيح برخالف آن داللت دارد. و آن اين است كه در كافي روايت شده است كه راوي از حضرت صادق(ع) سؤال كرد 

 پس

 .فرمود

 تالوت

 آيه

 آخر

 تا

 و

 فرقه

 كل

 من

 نفر

 فلوال

 :تعالي

 حق

 قول

 كجاست

 :فرمود

 حضرت

 آن

 كنند؟

 مي

 چه

 مردم

 شود

 داده

 روي

 اي

 حادثه

 امام

 بر

 اگر

 كه

 در عذرند تا مراجعت كند به سوي ايشان اصحاب ايشان.  فرمود كه ايشان معذورند مادامي كه در طلبند و آن اشخاصي كه انتظار ايشان را مي كشند

و امثال اين از احاديث بسيار است و وجدان حكم مي كند كه نبوت خاتم االنبياء(ص) و امامت بال فصل حضرت امير(ع) من حيث هو از فطريات و بديهيات عقل 

[است].   پس محتاج به اثبات نيست زيرا كه عقل بيش ازين حكم نمي كند كه بايد مرشدي از جانب اقدس الهي از براي خلق باشد. و اما آن علي(ع) است يا عمر

از تأمل در معجزات و صفات و نصوص و همچنين معاد و سؤال قبر و ميزان و غير آن ها از كليات و جزئيات موقوف است معرفت آن ها به تأمل در نصوص يا 

اطالع بر ضروري دين يا مذهب بودن آن ها. پس حكم به بديهي كردن آن ها خالف بديهي است. پس بينه و بين اهللا معذور است. وليكن اگر بعد از تأمل و تدبر 

 كافر است و فاسق العقيده است. انكار كرد

ادة آن ها واضح است زيرا كه معلوم مي شود كه قصور كرده است و اگر چنين نيست مقصر نيست به تفصيلي كه سبق ذكر يافت و  اگر از اموري است كه 

قاصر را در حكم به اسالم و عدم او تأمل است زيرا كه اسالم در نظر ما اقرار به عقايد مقرره است و مفروض آن است كه آن شخص به آن ها يا بعض آن ها 

 مثل مستضعف   تأمل و توقف واسطه است. پس مي شود كه درين اثنا بالفعل مقر نيست و كفر عبارت از انكار است و مفروض عدم آن است و ميان انكار و اقرار

 پس ميان مؤمن و مخالف واسطه خواهد بود. وليكن از حديث معلوم   اگر آن شيء از اصول مذهب باشد ميان مسلم و كافر واسطه باشد. و همچنين است كالم

مي شود كه خارج از مذهب نمي شود به توقف در امام تا آنكه معين شود. 

 جناب باري اعرف است و مسئله در نهايت اشكال است و از اصحاب نصي درين باب در نظر نيست و مقتضاي قواعد همين   پس به آن و اما امر آخرت او

است كه بيان شد. واهللا العالم بحقايق احكامه.

 و احدي از اصحاب را نديده ام كه مقدار نهان نظر را معين كرده باشد. و صاحب معالم و جمعي تصريح كرده اند كه دليل اجمالي كه نفس به آن مطمئن شود 

و

 معجزه

 مالحظه

 قدر

 به

 همه

 اگر

 است

 ضرور

 دقتي

 را

 او

 و

 اند

 دانسته

 الزم

 همه

 را

 ه

دا

 به

 رجوع

 هرحال

 به

 و

 نمود

 نتواند

 رد

 را

 خصم

 شبهات

 اگرچه

 است

 كافي

 و موافق اخبار و عقل بايد مؤاخذه نباشد.   پس نه مسلم است و نه كافر تفريق ميان آن و سحر باشد. و دراين وقت آن شخص نه منكر است و نه مقر

ةاين است آنچه عجا 

 بالتمام از اول عصر حضرت  به خاطر مي رسد و توضيح اين مطالب درين مختصرات ميسر نيست. و مخفي نماند كه مسائل و احكام

 بلكه به تدريج بعضي از آن ها به اين حد رسيده اند و باقي هنوز در حد عدم ضرورت باقي اند. پس اگر رسول(ص) و ائمه اطهار(ع) ضروري دين و مذهب نبوده اند

 پس او را خارجي نخواهيم دانست  برخوريم به عالمي كه انكار كرده است چيزي را كه الحال ضروري مذهب است مثل عصمت امام از سهو و نسيان و امثال آن

 سكوت از حال او الزم است.  به سبب آنكه انكار ضروري مذهب كرده است و با اشتباه احوال

اده عقليه و نقليه   به جهت آنكه او را به   فريفته نشوند و متوقع از ناظران اين رساله آن است كه در مراتب مسطوره تأمل و تدبر كنند و با جماعت مغفوله

 ضروريات

 از

 و

 نباشد

 واضح

 آن

 دليل

 كه

 [اي

]مشكله

 مسئله

 حكم

 در

 كند

 خطا

 مذهب

 امامي

 عالمي

 گاه

 هر

 ر

فوت

 ما

 علي

 بناء

 پس

 .نيست

 معارضه

 قابليت

 صريحه

دين و مذهب نباشد و بدانيم كه جد و جهد به قدري كه معتبر است داشته است و از كتب علميه و عملية او معلوم كنيم كه در امور شريعت و احكام بي مباالت 

نبوده است [نمي توان] بر او ابواب طعن و لعن را گشود.

 

[كفار

 بر

 طعن

 و

 لعن

 مسأله

]

و ديگر بدان كه لعن و طعن بر هر يك از فساق و كفار بخصوصهم وجوبي ندارد و تبراء هر يك بخصوصه از عقايد الزمه نيست مگر از اشخاصي كه احوال 

 و برخالف آن به اعداء اهللا بودن. و جايز است لعن بر  ايشان بر عاقالن واضح است. بلي از جمله واجبات است مجمال اولياء اهللا را خوب دانستن و دوست داشتن

عامد معصيت جناب اقدس باري تعالي و خالف حكم او را بكند. وليكن تفحص و تجسس از احوال مردم كردن با آنكه    ملاع  يعني  كسي كه فاسق بالجوارح باشد

 ظن

 و

 است

 ضرور

 علم

 موضوعات

 از

 مقام

 اين

 امثال

 در

 و

 ندارد

 وجوب

 و

 لزوم

 باشند

 نشده

 واقع

 نيز

 اخبار

 و

 روايات

 طريق

 و

 سند

 در

 مردم

 آن

 و

 نباشي

 مجتهد

 تو

حاصل از شهادت عدل يا عدلين يا جز ايشان بر جرح و تعديل اشخاص از براي مجتهد حجت است. در باب تصحيح اخبار و قبول شهادات به نهجي كه در 

Page 6: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 6/15

 كه در اين صورت  مخص[؟] بيان شده است و از براي غير او حجت نيست مگر در صورتي كه بخواهد با او نماز جماعت كند يا آنكه به فتواي او عمل كند

تفحص الزم است. 

تقليد بلكه اين مدرك اجتهاد اوست در اثبات اين دو صفت بر مقلد جايز است كه درين دو باب و نحو آن از موضوعات  و جايز است عمل به قول عدل نه 

 بلكه هرگاه مجتهد حي به مقلد خود گفت كه فالن شخص مثال فاسدالعقيده است يا فاسق است اين مثل آن است كه بگويد فالن جامه به نجاست  تقليد كند

 خصوص   همچنين به قول او الزم نمي شود كه آن شخص را بد و ملعون بدانيم مالقات كرده است. پس چنانچه به قول او الزم نيست كه جامه را نجس بدانيم

 .باشد

 ت

م

 [نيز

]دهنده

 خبر

 شخص

 آن

 باشد

 ت

م

 است

 داده

 حالش

 از

 خبر

 كه

 را

 شخص

 آن

 و

 آنكه

 اگر

 كه كدام شخص ملعون است و كدام ملعون نيست عين خطا  پس تحصيل معرفت به احكام را در كنار گذاشتن و تجسس در خصوص اشخاص ملعونين كردن

 چنانكه عزيزي به عاصي گفت   چنانكه شيوة بسياري از عوام الناس است. طرفه تر آنكه علت را دريافت نكرده لعن مي كنند است خاصه آنكه از روي تقليد باشد

كه شما به مالمحسن كاشاني و شيخ بها الدين عاملي و قاضي نوراهللا شوشتري و خواجه نصيرطوسي و شيخ ميثم بحراني و ميرمحمدباقرداماد و ابن ابي جمهور 

  لحسائي لعن مي كنيد يا نه؟ من گفتم معلوم است كه اسم باقي اركان دين را نمي داني و اگر نه از احوال ايشان نيز مي پرسيدي. پس گفتم كه من لعن نمي كنم

 بلكه از براي ايشان   و آنكه با بطالن مذهب از دنيا رفته اند زيرا كه مطلع نشدم از ايشان به چيزي كه به سبب آن مرا قطع حاصل شود بر فساد عقيده ايشان

 براي من ظن به فساد عقيدة ايشان حاصل نمي شود. و با مالحظه دقت و  طلب رحمت و مغفرت مي كنم و به سبب بعضي از كلمات متشابهة صادره از بعضي

 زيرا كه از براي تو عمل به ظن و تقليد درين   و اگر بر من هم فساد عقيدة بعضي معلوم باشد از براي تو فايده ندارد تأمل ايشان در باب احكام اصليه و فرعيه

مت و شريعت  باب جايز نيست. پس آن شخص گفت كه علماي ما مي گويند كه ايشان صوفي و قائل به وحدت واجب الوجود بوده اند و به اين سبب ملعون اند و از 

بيرونند. 

افت  ي ر د  ار ين ع م  ني م ه   ود يده ب ن ش رب ا ن م  يور زا هك ود  جو ل ا  بج ا و  تد ح و  هب لو كه ق ند  ا م هف ب  و دن حو ك اطر او م خ زا ار هدي ق ع  ن كه اي رد  سعي ك قدر  ن آ  ري ق ف  ن س اي پ

ود. ول ب غ ش م  هر و ك ذم  تعا م ج  نآ  به لعن  ده ر ك

 طعن و لعن  به عظيم آباد چون رسيدم به غير از سؤال از آنكه كدام شخص واجب اللعن است و كدام نيست ديگر چيزي نديدم. جماعتي به اشخاص مذكورين

مي كردند و جماعتي بر طاعنين و العنين بر ايشان مذمت و لعن مي كردند. 

  قلطم  ديد كه  پس شخصي از عاصي پرسيد كه به كدام كس لعنت كنيم و ما در ميان اين دو طايفه حيرانيم. عاصي از او از چند مسئلة ضرورية نماز سؤال كرد

 امورات

 ازين

 متفحص

 نشده

 عارف

 را

 الزمه

 امورات

 كه

 كنيد

 لعنت

 خود

 به

 برداشته

 دست

 طايفه

 دو

 اين

 از

 شما

 كه

 اوگفت

 به

 پس

 .ندارد

 واجبيه

 احكام

 به

 معرفت

 متوجه نقش و نگار آن شده ايد. بدانكه چون فتح باب طعن و لعن به علماء از روي تقليد دراين حدود بسيار شده است لهذا  مي باشيد و خانه را درست نكرده

في الجمله عنان قلم را به سمت بيان اين مدعا معطوف داشت.

 

كه تو آزرده شوي ورنه سخن بسيار اساندكي پيش تو گفتم غم دل ترسيدم

 

 خواه حي باشد و خواه  واجب است كه علم حاصل كند به اتصاف آن كس به صفت موجبة لعن. و درين باب به قول مجتهد پس بر شخص عامي در باب لعن

 مگر آنكه قول او افادة علم كند و اين بسيار مشكل است كه حاصل شود و خصوص اگر خبر دهد مجتهد از اشخاصي كه مرده اند و  مت اعتماد نمي تواند كرد

حال ايشان متواتر نيست چه در اين وقت مجتهد را به جز ظن چيزي نيست پس از قول او چگونه علم حاصل خواهد شد. و در حديث نهم از چهل حديث تورات 

 مذكور است كه:  من المخلوقين فترجع كه مشهور به احاديث قدسيه است و علما او را از ائمة اطهار(ع) نقل كرده اند ل ن يابن آدم التلعنوا احد

عليكم

 و مخصص است به مقامي كه . يعني اي پسر آدم لعنت نكنيد كسي از مخلوقين را پس بر مي گردد لعنت بر شما. و اين حديث عام است در عدم جواز لعن

علت جواز لعن واضح شود و علم حاصل گردد به اتصاف آن شخص به آن علت به نوعي كه در شريعت معتبر است و در غير آن صورت جايز نخواهد بود. 

 

 خواه مالمن آنچه شرط بالغ است با تو برگفتم تو خواه از سخنم پند گير

 

[باشد 

 مجتهد

 بايد

 فرعيه

 احكام

 به

 عامل

 آيا

]

[كه] ثابت باشد حجت آن ها به دليل قطعي.  ادة قطعية اوليه. يا ادلة ظنيه  از  و ديگر بدان كه عامل به احكام فرعيه بايد كه خود حكم شرعي را استخراج كند

و عمل به ظن غير ثابت الحجه جايز نيست و اماميه را در آن خالفي نيست و يا آنكه مطيع چنين كسي باشد به شرط حيات و عدالت او. و تقليد مت جايز نيست 

Page 7: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 7/15

يقمادام االمكان و در حال ضرورت بهتر به گمان قاصر آنست كه عمل كند به آنچه جدي مجلسي در حد

 المتقين احوط دانسته اند و اقرب آنست كه به قول هر

يك از علما عمل مي توان كرد و به قول اعلم و افضل عمل كردن واجب است. و جمعي از علما گفته اند كه ثابت مي شود اجتهاد و مراتب آن به تجربه و امتحان

 بلكه عدل واحد و به اجازه حكم كردن از جانب شخص معلوم  اصحاب فن در مباحثه و مكالمه و تصديق علما و اذعان فقهاء يا تواتر خبر از ايشان و خبر عدلين

 نه روايت كردن كتب اخبار يا آنچه از آن مجتهد شنيده است. اذ رب حامل فقه ليس بفقيه و رب حامل فقه الي من هو افقه منه.  االجتهاد

و اجازة روايت بسيار است كه مجتهدين از غير مجتهد گرفته اند و به غير مجتهد داده اند. و با عدم ظن و يا ظن به عدم اتصاف شخص به صفت اجتهاد و 

 و

 است

 الزم

 علم

 تحصيل

 االمكان

 مادام

 كه

 آنست

 اقرب

 و

 دانند

 مي

 ضرور

 را

 علم

 حصول

 علما

 از

 جمعي

 و

 محقق

 بلكه

 اعامجا

 نيست

 جايز

 او

 تقليد

 د

قم

 بر

 عدالت

 چنانكه شخص را از تسامع و تظافر علم حاصل مي شود  اگر متعذر شد به ظن اكتفا مي توان كرد. و تحصيل علم موقوف به آن نيست كه خود عالم و مجتهد باشد

گرديد. [مانند آنكه گويند فالني] نحوي يا صراف خوبي است با آنكه آن شخص را از علم نحو و از صرافي وقوفي نيست. و سيد مرتضي و جمعي به اين معني 

تصريح كرده اند و تجربه نيز صحت گواه است. 

و مخفي نماند چنانكه اجازة روايت دليل اجتهاد نيست همچنين تأليف كردن دليل اجتهاد نمي شود و چه بسيارند از مجتهدين كه تأليف و تصنيف ندارند و چه 

بسيارند از مصنفين كه به درجه اجتهاد نرسيده اند. بلكه بسيار به نظر رسيده است كه صاحب تصانيف حسنه بوده اند و انسان را از مكالمه آن ها معلوم مي شده است 

 و بعد از آنكه با ايشان صحبت و مباحثه شده است به وضوح رسيده است كه مصداق كمثل الحمار يحمل اسفارا اند و به  كه به درجات از مرتبه اجتهاد باالترند

 

شخص

 

كه

 

است

 

آن

 

اجتهاد

 

معني

 

كه

 

اند

 

يافته

 

چنين

 

فقير

 

عوام

 

و

 .

اند

 

ساخته

 

خود

 

نام

 

به

 

داده

 

نيز

 

را

 

علما

 

كتب

 

خطب

 

ديباجات

 

بلكه

 

اند

 

نفهميده

 

چيزي

 

بافندگي

 

از

 

غير

 و اگر تصنيف كرد او را در مرتبه نبوت مي دانند.   اگر چه كنه مطالب صاحب كتاب را دريافت نكند چند كتاب عربي را از فقه و غير آن به عنوان ترجمه بخواند

هيهات اين الثري و اين الثريا.

 

خوش بود گر محك تجربه آيد به ميان

 

تا سيه روي شود آنكه درو غ ش باش

 

مجمال مرحلة دين داري وادي اي است خطرناك و در آن دزدان و درندگان بي باك بسياراند. ااك انتم اياك. دين خود را به دست هر كس نده و به قول هر

 ميان

 در

 كه

 است

 ت

مد

 از

 نزاع

 اين

 و

 نيست

 صحيح

 اخباريين

 طريقه

 فقير

 اين

 زعم

 به

 كه

 بدان

 ديگر

 و

 .له

 فاحتط

 دينك

 اخوك

 ما

 ا

 .ننماي

 اعتماد

 خوان

 گلستان

 موجب فسق و خروج از عدالت نمي شود و علما  علما جاري است و ظاهر آن است كه من بعد هم خواهد بود. وليكن اخباري بودن هرگاه از روي فهم و دليل باشد

را در ادله و كيفيت داللت اختالف بسيار است. كسي كتاب اهللا را حجت نمي داند و مي گويد كه لغز و معماست ما نمي فهميم و علم او مخصوص به ائمه است و 

 و بر اين دليل و گواه  بر اين از اخبار شاهد دارد. و كسي حجت مي داند و بلكه مي گويد كه مي شود كه علما تا هفت بطن او را دريافت كنند از تدر و تفكر در آن

 حجت نمي داند و بر اين دعواي اجماع مي كند و جمعي برخالف آن مي گويند و بعضي استصحاب را حجت مي دانند و كسي قايل  قلطم دارد. و بعضي اخبار احاد را 

ادة احكام از حد بيرون است و مع ذلك احدي ديگري را فاسق و   و بالجمله اختالفات علماء در احكام و در  به تفصيل شده و مطلق استصحاب را حجت نمي داند

ملعون ندانسته است. 

 

[اخباري

 امين

 مالمحمد

 قدح

 در

]

و اول كسي كه باب طعن را بر علما گشوده است مالمحمدامين اخباري است و به اين سبب مطعون تمام علماء شده است. 

 و نماز جماعت مي كرد با عدم تقيه. مجتهدين مردم را از آن منع نكردند بلكه توثيق او مي كردند  و بود معاصر ما شخص اخباري مقدسي در مشهد كاظمين(ع)

  و حكم مي نمودند به صحت نماز جماعت با او. و هميشه كتب مجتهدين در دست اخباريين بوده است و كتب و اقوال و كلمات يكديگر را شاهد خود مي كر ده اند

 پس آن مقصود بالذات نيست زيرا كه آن موقوف به   كتاب است يا خبر چه غرض اصلي آنست كه حكم شرعي از دليل قطعي معلوم شود. و اما آنكه آن دليل

نظر آن شخص است اگر دليل قطعي در نظر او بر حجت آن قائم شده است مثاب است واألمعاقب خواهد بود و صحت منافات با خطا ندارد و بعضي از جهل 

 و مجتهد به آن عمل نمي كند بلكه به ظن و تخمين عمل مي كند. و اين عين خطا  چنين خيال كرده اند كه اخباري آنست كه عمل به اخبار اهل بيت(ع) مي كند

 .االماميه

 باتفاق

 است

 باطل

 قطعي

 دليل

 دون

 من

 تخمين

 و

 ظن

 به

 عمل

 كه

 زيرا

 است

ادة ديگر است. و بيان اين  و مدار عمل مجتهد نيز بر اخبار اهل بيت اطهار(ع) است وليكن نزاع در راه عمل است و در كيفيت عمل به آن است و در حجت 

سي و شيعه است.   مثل نزاع  مطلب درين مقام مناسب نيست و عوام چنين دانسته اند كه اين نزاع

Page 8: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 8/15

 

- اصولي] [جنگ اخباري

 به اخباريين لعن و  و جمعي از عوام را مالحظه مي كنيم كه بعضي از ايشان خود را مريد اخباريين مي دانند و به مجتهدين بد مي گويند و بعضي برعكس شده

طعن مي كنند و از حقيقت حال اصال اطالعي ندارند. و في الحقيقه منظور ايشان اداء حق درهم و دينار است. اعاذنا اهللا من سوء الجهاله والضالله بمحمد وآله 

شفعاء يوم القيامه.

سنت  هل  ات ا ع ر ت خ م  زا و ما ر ح ار نظ هب لم يين ع ر ا ب خا  ه د م ع  هك نست  ا د  ديا ب  لا م ج ا  نا و ن ع  هب و تسا تب ا ث  هد د ع ت م  قي ر ط زا س  پ يين ر ا ب خا  بهذ م  نالط ب  اما و

كه  مي  ا ك ح ا  هب دنا فل ك م  ن لدي ره من ا و ر ضل ا  و عطق ل ا ب  دا ب ع  هك ا  ري ز  يده است سر ن  اه نآ نع از  رع م كه از ش ني  و ن ظ هب ند ر ك  لمع نند  ا د  يم زي ا ج ني د ه ت ج م  و دنن ا د  يم

وب صوم و  ج و  و زا من  بو ج و  لث يه م ل ك  در ا و م  رد رگ يست م ن  تب ا ث  ن رت دي و ر ض و لص ح م  عا م ج ا  و  ري را د ا ن  رگ ند م قل درك نمي ك ده است و ع و م ر ف  (ص خدا( ول  س ر

ية  ع طق  هن ر ا ه ط ا  تا د ا س زا هدا د  را ب خا  و دوش مي  ام ن مت  راك قل  ن و ع رت دي و ر ض و لص ح م  عا م ج ا  هب هك اكم است  ح لق رت ع و ر ض و .تاي ئ ز ج زا يض ع ب  رد و اه نآ ال  ث م ا

لق و مقد و  ط م  و ص خا ام و  قق است. و ع ح م  هكل ب   يز است ا ج ا هن آ  تي ا و ر  رب بذك عمد  لكه ت ب   طا ان و خ ي س ن  و وهس لا م ت ح ا  هك ا  ري ز  له الدل ا  ةي ع طق  هن و دن ا ر و د صل ا

ار است.  ي سب  ا هن آ  رد هب ا شت م  و مك ح م  و ن بم و لم ج م

 مجمل است و جزئيات فروع در آن بيان نشده است. و عالوه بر آن در معرفت مراد موقوف به اصول و  و قرآن اگرچه مقطوع الصدور است وليكن دربارة احكام

مكفيم به آن احكام يا آنكه هيچ مكلف نيستيم. و ثاني باطل است بالضرور  منقواعد ظنيه است مثل اصل عدم قرينه و امثال آن. پس مع تلك المراتب ما يا 

... پس تكليف مااليطاق است. و اما دويم پس  و بر فرض اول يا مكلفيم به آنكه قطع حاصل كنيم به آنچه در واقع است و يا مكلفيم به ظن به آن و يا الدين

خالف اتفاق و مستلزم ترجيح مرجوح بر راجح است. پس وسط كه عمل به ظن باشد معين به اين دليل ثابت مي شود حجت كتاب و خبر واحد و اجماع منقول و 

امثال آن ها از ظنوني كه حرمت عمل به آن ها از شرع معلوم نشده است مثل قياس و نحو آن و زياده از اين توضيح اين مطلب درين مقام ميسر نيست. 

و اگر انصاف باشد آنچه بيان شد در ابطال اصل ايشان كافي است. و دعواي قطعي الصدور بودن آنچه در كتب اربعه است خالف قطع عقل است و ادعاي 

اجماع مسلمين بر عمل به اخبار آحاد في الجمله كافي نيست زيرا كه معلوم نيست كه كدام جوره اخبار بوده است و با كدام شرط بوده است كه عمل مي كرده اند. 

 هر كه خواهد در آنجا مطالعه  چه شرايط عمل به آن ها محل خالف اند و از اجماع مجمل كار درست نمي شود. چنانكه در جواب مسائل دكنيه مذكور كرده ايم

نمايد. و اصل بر اوست استصحاب و نحو آن ها از اصول عقليه تمام از اخبار راتب مي شود و نزاع در اصطالح بي معني است. 

 امثال

 و

 غايت

 مفهوم

 و

 صفت

 و

 شرط

 مفهوم

 ت

حج

 و

 منقول

 و

 ل

محص

 اجماع

 و

 سنت

 و

 كتاب

 ت

حج

 از

 شود

 مي

 بحث

 آن

 در

 كه

 است

 علمي

 فقه

 اصول

 علم

 و

ست با سنت   و از عالج در وقت معارضه كتاب با كتاب و   و از كيفيت داللت عام و خاص و مطلق و مقيد و امر و نهي و وجوب مقدمة واجب و امثال آن ها آن ها

 و اين امور تمام داير ميان نفي و اثبات اند كه بعضي درين ها امري را ثابت مي دانند و بعضي نفي نمي كنند و به سبب آن احكام مختلف  و هر يك از ادله با ديگر

 و آن باطل است. و اگر يكي را ثابت مي داند و   پس الزم مي آيد ارتفاع نقيضين مي شوند. پس هرگاه اين شخص مثال نفي مي كند حجت و عدم حجت كتاب را

 پس با مالحظه دليل است يا بدون دليل تا باطل است بالتأمل. پس معن شد وسط. و همچنين است حال در هر مسئله از مسائل اصول  ديگري را نفي مي كند

فقه من االول الي االخر. و علمي كه در آن بحث ازين مطالب مي شود او را اصول فقه مي گويند. 

پس آنچه بعضي از قاصرين گفته اند كه علم اصول فقه از مخترعات عامه است ناشي از كمي تأمل و تدبراست. بلكه كالم در مسائل اصوليين يعني اصول دين 

 امر

 و

 نهي

 اجتماع

 در

 را

 شاذان

 بن

 فضل

 نزاع

 و

 كند

 مطالعه

 را

 ها

 آن

 امثال

 و

 (ع

)الرضا

 اخبار

 عيون

 و

 طبرسي

 احتجاج

 كتاب

 كه

 هر

 .است

 بوده

 قديم

 از

 فقه

 اصول

 و

ماعبداهللا توني در واف   معلوم خواهد گردد مجملي از مراتب اصوليه را موافق اخبار فاضل مقدس  االصول ذكر فرموده است و اين قاصر نيز برخي رامالحظه كند

عامه و غيره نداشت به  در كتاب درر الغرويه في اصول االحكام النبويه(ص) بيان كرده است. پس بايد كه به اين كتب رجوع كرد و سوءظن به علماء اجله مثل 

 خواهد دانست كه ابتداي تدوين اصول از  آنكه ايشان اين مطالب را از كتب عامه انتخاب كرده اند. هر كه ذريعة سيد مرتضي و عدة شيخ و غنيه ابن زهره را ببيند

 هزار بيت مي شود و فاضل كراجكي آن را به تمامه در كتاب كنزالفوايد نقل  بيرقت عالمه نيست بلكه اين قاصر رسالة اصول فقه شيخ مفيد را نيز ديده است كه 

 زيرا كه ترتيب و تنقيح اخبار به طوري كه در  كرده است. و اگر تدوين و تنقيح را از مخترعات قبيحه مي دانند بايد كه اين طعن را بر محمدين ثالثه هم بزنند

 نه  كتب اربعه است سابق برآن نبوده است و ابتداي آن از ايشان است. و انصاف آن است كه درازاي اين تعب و محنت براي ايشان طلب رحمت و مغفرت كنند

 .

الهالك

 

دركات

 

من

 

اعوذباهللا

 .

بدانند

 

مطعون

 

را

 

ايشان

 

آنكه

 چنانكه در حاشيه قوت اليموت بيان كرده ايم. و طريقة احتياط عندالتحقيق بدون اجتهاد يا تقليد صورت نمي گيرد

[است 

 واجب

 امري

 هم

 عوام

 براي

 اجتهاد

 آيا

]

Page 9: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 9/15

ديگر بدان كه بعضي از قدماء اصحاب گفته اند كه بر عوام نيز واجب است كه احكام فرعيه را به استدالل دريافت كنند و اين توهم محض است. زيرا كه اگر بر 

 يا مكلف نيست و   يا مكلف است به حكمي  پس در حال ورود واقعه كه حكم آن ظاهر نباشد هر شخصي واجب باشد كه عمل كند به احكام از روي استدالل

اجماع و محض اجتهاد الزم است.  احدي را خالف در بطالن دوم نيست و بر فرض اول مي گوئيم كه عمل به اصل برائت قبل از تحقيق از ساير ادله باطل است 

 پس باطل است به سبب نرسيدن امر   يا بعد از حدوث آن واقعه. اما اول پس بناء عليه تحصيل معرفت به طريق استدالل بر وي واجب مي شود به مجرد بلوغ

دني عاقلي واضح و روشن است. و  مكف قبل از بلوغ و عالوه بر آن مستلزم جرح و ضيق بلكه فساد در نظام عالم است. چنانكه بر  از شارع بر آن و عدم ثبوت 

 جهت

 ازين

 و

 باشد

 تقليد

 به

 تكليف

 كه

 شد

 ثابت

 پس

 .نيست

 ميسر

 استدالل

 مرتبه

 تحصيل

 واقعه

 وقوع

 حين

 در

 كه

 زيرا

 .است

 اليطاق

 بما

 تكليف

 پس

 ثاني

 ا

ام

 قائل شده است به آنكه جايز است بر مقلد كه در هر مسئلة  است كه اجتهاد را واجب كفائي دانسته اند و بعضي از قاصرين اخباريين و گويا كه مال محمدامين باشد

خالفيه متمسك شود به نص صريح كه خالي باشد از تمام منافيات و معارضات و جايز نيست كه از نص دست برداشته عمل كند به ظن صاحب ملكه اجتهاد. 

و بطالن اين كالم واضح است زيرا كه علم به صحت آن و خلو آن از معارضات حاصل نمي شود مگر با احاطه به علم رجال و كتب احاديث و تفاسير و علوم 

 و چنين شخص خود مجتهد خواهد بود. غا   االمر آن است كه متجزي باشد و آن را در آن باب مرتبة تقليد نيست بنابر آنكه متجزي موجودعربيه و نحو آن ها

باشد و به قول خود تواني نمود و اين مطالب را در درر الغرويه بروجه اتم بيان كرده ايم و درين رساله مقصود بالذات اشارة مجمله است.

 

[خطا

 در

 او

 بودن

 معذور

 و

 مجتهد

 خطاي

]

مامحمد معذور ندانسته است و آن مستلزم تكليف ما اليطاق   معذور است و  و ديگر بدان كه هرگاه مجتهد بعد از تفحص و تجسس در مسائل نظريه خطا كند

با نفي تكليف است. 

 نيست مگر كتاب و سنت و  و بيان آن بر سبيل اجمال موقوف به بيان مقدمه اي است و آن اين است كه مدارك استخراج احكام فرعيه كه محل خالف اند

اده افاده نمي كند مگر ظن به آنكه اين حكم مثال همان است كه شارع مقدس در عصر خود بيان فرموده است  استصحاب و برائت اصليه و اجماع منقول. و اين 

مقد او عمل كردن بر آنچه مظنون او شده است. پس عمل ايشان بر قطع  وليكن چون ادله قطعيه بر حجت بودن آن ها قائم شده است واجب است بر مجتهد و 

 غلط  است و ازين جهت است كه گفته اند كه ظنت طريق منافات ندارد با معلوم بودن حكم. پس آنچه اخباريين گفته اند كه مجتهدين عمل به ظن مي كنند

محض است و خود به همين ظن عمل مي كنند وليكن او را قطع ناميده اند. 

 آن

 خالف

 است

 رسيده

 ايشان

 ظن

 به

 آنچه

 كه

 دهند

 مي

 احتمال

 الحقيقه

 في

 اخباريين

 و

 مجتهدين

 از

 يك

 هر

 كه

 گرديد

 منكشف

 شد

 معلوم

 مرحله

 اين

 چون

 احتمال نقيض الزم است.  چيزي است كه در واقع است زيرا كه با ظن

 مكلف  قلطم  يا   اگرچه مطابق نفس االمر نباشد و يا آنكه مكلف اند به انچه در واقع است با عدم امكان معرفت آن پس مع ذلك يا مكلف اند به عمل بر آن

   و با قول به وجوب عمل به آن نيستند. دوم مستلزم تكليف ما اليطاق است و سوم خروج از دين و رفع تكليف از جميع مكلفين است. پس اول معن شد

استحقاق عقاب بر آن غيرمعقول است. 

 الزم مي آيد تفسيق جمعي از علماء عظام و اصحاب كرام عليهم ر مامحمدامين حم پس معلوم شد كه بايد معذور باشند و عالوه بر آن مي گوئيم كه بنابر قول 

العام. زيرا كه ايشان استنباط احكام از ادلة شرعيه مي كرده اند و در آن اختالف بسيار واقع شده است و مخالفت ابن بابويه با فضل بن شاذان در مسئلة  اهللا الملك 

 مشهور

 شخص

 سه

 هر

 شأن

 جاللت

 و

 ديگر

 ميراثيه

 مسئله

 در

 عبدالرحمان

 بن

 يونس

 با

 او

 معارضة

 است

 همچنين

 و

 است

 معروف

 و

 است

 فقيه

 در

 كه

 چنان

 ميراثيه

 به سبب   چون شراب را نجس نمي داند و جايز نيست نماز در خانه اي كه در آن شراب باشد است. و ابن بابويه مي گويد كه صحيح است نماز در جامة شراب آلوده

ورود نهي از آن در حديث و مشهور ميان علما خالف آنست. 

ما محمدامين در فوايد مدنيه در تحقيق معني ناصبي مي گويد كه بعضي گفته اند كه   و خود  مجمال كه حكمي است كه در آن فحول علماء خالف ندارند

 و معني دوم در احاديث صحيحه صريحه   و بعضي گفته اند كه با مذاهب اماميه عداوت داشته باشد ناصبي آن كسي است كه با اهل بيت(ع) عداوت داشته باشد

وارد است. و قول اول را كسي كه قايل شده است در معرفت احاديث و عقايد اماميه پر خبر نداشته است و حال آنكه ابن بابويه در فقيه و بعض ديگرمعني اول را 

 و بر اين معني نيز حديث روايت كرده اند. پس به حسب اعتقاد او جناب ايشان و ساير علما از اخباريين و مجتهدين محتمل است كه بر خدا دروغ  ترجيح داده اند

 .

است

 

متيقن

 

خطا

 

و

 

است

 

يكي

 

االمر

 

نفس

 

و

 

واقع

 

در

 

الهي

 

حكم

 

فريقين

 

اتفاق

 

به

 

كه

 

زيرا

 

شود

 

عائد

 

ايشان

 

به

 

نيز

 

ايشان

 

مقلدين

 

گناه

 

و

 

باشند

 

گناهكار

 

و

 

باشند

 

بسته

ون"پس همه مصداق 

رفاكا  مه كئلوأ  هلا لز ما 

 مكح م  م)44مائده/من  أولئك هم الظامون)  هلا لز ما 

 مكح م م حكم)45 (مائده/  من 

ون

قسافا  مه كئلوأ  هلا لز ما 

/هدئام)47هيآ و .داقتعالا اذه رورش نم هللااب ذوعن .دوب دنهاوخ تسا دراو هيآ هس رد هك (مهده واذين جاهدوا فينا 

Page 10: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 10/15

نا

لس/توبكنع)69ليبس نامه سپ  ) سبق بيان شد. و عالوه بر آن مي گوئيم كه آنچه را دليل قطعي شهادت دارد بر وجوب سلوك در آن بعد از مجاهده بسيار

 از براي او و راه نجات اوست و در لفظ سبيل به اين معني اشاره و اشعاري هست و چه مضايقه است كه حكم جناب شارع مقدس درباره مجتهدتعالي اسحق 

 اگرچه برخالف واقع باشد. چنانكه بر كسي كه جد و جهد در معرفت قبله كرد و طرفي را به حسب بعد از جد و جهد بسيار آن باشد كه به مظنون خود عمل كند

 با وجود آنكه در نفس االمر توجه به اصل قبله واجب است. پس   نماز كند اگرچه خالف نفس االمر باشد مظنه معن ساخت واجب است كه به آن طرف رو كرده

 همچنين چه استبعاد دارد كه احكام اهللا در واقع يكي باشند وليكن به حسب مصالح  مكف مختلف مي شود چنانكه حكم قبله در واقع يكي است و به حسب حال 

 .شوند

 مختلف

 اوقات

 و

او در واقع مقرر بوده است و مصوبه حكم اولي را قايل نيستند و چه خوب فرموده است سيدالمجتهدين   عدم مضايقه است به آنچه  و مراد ما از خطا

كمص المصوبهالمخطسيدمحمدمهدي طباطبائي نجفي ـ قدس سره ـ در بعضي از مؤلفات شريفه خود: 

ب

 المخطئه عندنا اجماعيه. و چون خوض درين مطالب

مناسب اين رساله نيست لهذا در هر باب به جهت تنبيه اولي االلباب بشرذمة قليله از آنچه در صفحة خاطر است اكتفا مي شود. واهللا الهادي الي الصواب.

 صحيح است و معاقب نيست و قضا و اعاده بر او  مكف مجتهد باشد و يا آنكه مقلد باشد و عمل او بر وفق اجتهاد واقع شد و خطا كرد و ديگر بدان كه هرگاه 

 پس خالي از دو صورت نيست يكي آن كه با واقع مطابق شده است و ديگر آن  الزم نيست چنانكه معلوم شد. و هرگاه عمل او نه از اجتهاد باشد و نه از تقليد

 اگرچه   پس اقرب آن است كه صحيح نخواهد بود كه نشده است و علي التقديرين يا آنكه در وقت عمل قطع به مطابقه داشته است يا نداشته است. اما ثاني

.باشد

 شده

 مطابق

ت قربت واقع شوند و آن با عدم جزم به آنكه حكم خداست ميسر نيست. و اما در غير آن ها پس به جهت  اما در عبادات پس به جهت آنكه الزم است كه به ن

آن است كه اصل عدم ترتب آثار است و يقين به نقل و انتقال و وقوع ايقاعات بدون مستند شرعي حاصل نمي شود. پس آن شخص آن شيء را از چه اعتبار واقع 

 ادلة   زيرا كه حرمت عمل به ظن اجماعي است و آيات و روايات بر آن شاهدند و در باب مجتهد مي داند و مسلم نداريم كه ظن از براي غيرمجتهد حجت باشد

 الزم   و به جهت غير اين دو كس قايم نيست. و عالوه بر آن اگر هر ظن حجت باشد از براي هر كسي قطعيه قائم است بر جواز عمل به ظن از براي او و مقلد او

مي آيد هرج و مرج در دين و خرابي شريعت مقدسه سيدالمرسلين(ص). 

و اما در صورتي كه حين العمل قاطع است وليكن مطابق با واقع نشده است و يا آنكه شده است پس در آن خالف است و ظاهر از مقدس اردبيلي و بعض ديگر 

 و اما سيد   بلكه صورت ظن را نيز صحيح مي دانند. اما مقدس پس به شرط مطابقه قلطم  و از سيدنعمت اهللا جزائري صحت است  صحت است به شرط مطابقه

. و اين مشهور ميان علما است و من مي گويم كه تحصيل علم به مطابق بودن آن با واقع و به  قلطم  و شهيد اول و ثاني صحيح نمي دانند  قلطم جزائري پس 

مقد او ميسر نيست زيرا كه فرع كذائي كه مي خواهد مكلف آن را به عمل بياورد يا از جمله ضروريات آن  آنكه اين حكم در حق اوست از براي غيرمجتهد و 

مذهب است و يا آنكه از جمله اجماعيات است و يا آنكه محل خالف و نظر تأمل است كه معرفت حكم نفس االمري در آن از روي ظن مي شود. اما اول و دوم 

 و حجت   پس مي گوئيم كه علم به جهت او حاصل نيست به مطابق بودن آن با نفس االمر پس محل اجتهاد نيست و كالم در مسائل اجتهاديه است. و اما سوم

ظن از براي غيرمجتهد ثابت نيست پس برائت يقينيه از آن حكم به جهت او حاصل نشده است پس در عهده آن باقي خواهد بود. و مطابق شدن او با فتواي 

مجتهد در صورتي است كه آن فعل از روي تقليد او به عمل آيد و آن در وقت عمل محقق نبوده است. و مطلق مطابقه او را ما قبول نداريم كه مستلزم صحت 

 بيان  حورشم باشد. بلي اگر فرض[كنيم] كه در وقت عمل قطع به مطابقه داشته است پس دور نيست و اين بسيار نادر و شاذ است چنانكه در ربيع االزهار 

 بعد

 قطعيه

 ادلة

 مقتضاي

 به

 كه

 آن

 جهت

 به

 كرد

 توان

 مي

 بطالن

 به

 حكم

 نيز

 نادره

 صورت

 آن

 در

 بلكه

 مقلد

 يا

 باشد

 مجتهد

 مكلف

 بايد

 كه

 اند

 گفته

 لهذا

 و

 .ايم

 كرده

 حكم مجتهد عمل به ظنون خاصه است و حكم غير او عمل كردن به قول او است وليكن اين بسيار از نظر بعيد است. از انسداد باب علم

 به آن اشاره شد. و جهل عذر نمي شود از  قباس  چنانكه  و ديگر بدانكه طلب معرفت به احكام فرعيه واجب است و اخبار و آيات و دليل عقل بر اين شاهد اند

كي از افعال او حكمي آورده است كه بايد بدان  براي كسي كه شنيده باشد و يا فهميده باشد كه پيغمبري مبعوث شده است و از جانب خدا از براي هر جزوي و 

 پس معذور است و بر او  عمل كند. بلي اگر اين معني را نشنيده و يا آنكه خود نفهميده است و يا آنكه دريافت كرده است وليكن در اثناي طلب است و خطا كرد

عقابي نيست و اعادة قضاي آن موقوف به دليل است. در هرجا كه ثابت شود به جا آورده مي شود و در هرجا كه نشود نخواهد شد. و همچنين جاهل معذور است 

در چند موضع خاص مثل قصر و اتمام و جهر و اخفات و چند موضع ديگر كه در محلش مقرر است اگرچه بداند كه طلب معرفت واجب است. و مشهور ميان علما 

 مگر

 است

 معذور

 جاهل

 كه

 آنست

 اصل

 گويند

 مي

 ديگر

 بعض

 و

 سيدجزائري

 و

 بحراني

 يوسف

 شيخ

 و

 .خاصه

 مواضع

 در

 مگر

 نيست

 معذور

 قلطم

 جاهل

 كه

 آنست

در جائي كه خالف آن ثابت شود. زيرا كه خطاب به جاهل و تكليف بماال يعلم قبيح است و اخبار و عقل بر اين شاهداند. و من مي گويم با علم اجمالي به تكليف 

قبيح نيست چنانكه معلوم خواهد شد. 

Page 11: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 11/15

 تكليف ساقط است چنانكه قاعده در   زيرا كه با عدم وجود علم  پس الزم مي آيد جواز سقوط تكاليف بالمرة و اگر علم به هر جزئي ضرور باشد در تكليف به او

 معاقب نخواهد بود به آنكه بداند كه حق تعالي به جهت هر فعلي از افعال او حكمي مقرر كرده  واجب مشروط است. پس اگر شخصي ترك كند تمام احكام را

 زيرا كه يك معصيت بيش از او صادر نشده است. و   پس بر او يك عقاب بيش نخواهد بود است. و اگر فرض كنيم كه معرفت به احكام وجوب ذاتي داشته باشد

اين خالف معروف از اصحاب و معلوم از تتبع در روايات و آيات است. و اما آنكه با علم اجمالي و امكان حصول علم به جزئيات خطاب و تكليف قبيح نيست به 

 عقال او را   پس به جهت آنست كه اگر مولي به عبد خود بگويد كه من از براي امور تو ضوابط چند مقرركرده ام و به زيد گفته ام بايد كه به آنها عمل كني آنها

 از

 است

 جايز

 و

 .احكام

 آن

 ترك

 جهت

 به

 بود

 خواهد

 عقال

 مذمت

 مورد

 نكند

 مقرره

 احكام

 آن

 به

 معرفت

 طلب

 و

 نشيند

 خود

 خانه

 در

 اگر

 عبد

 و

 .كنند

 نمي

 مذمت

 خطاب و  [را] عقاب كند و احدي از عقال عذر جهالت در حالت تمكن از تحصيل علم را از او نمي شنوند. بلي اگر از اصل مكلف بودن جاهل باشد براي مولي كه او

 بسيار شاذ و نادراست. پس اگر مكلف جد و جهد كرد و به  تكليف هر دو قبيح خواهد بود و اين نوع جاهل در مكلفين به احكام اهللا كه عارف به بعثت نبي باشند

 معذور است و معاقب نخواهد بود. و به آنچه مقرر كرديم جمع مي شود ميان اطالق  آنچه در واقع است نرسيد و يا آنكه در اثناء طلب بود و چيزي از او فوت شد

 و ميان قبح خطاب و تكليف بمن اليعلم و ميان احاديثي كه داللت مي كند بدان كه جاهل معذور است. پس اقرب آنست كه جاهل  روايات وارده در باب احكام

معذور نيست مگر در مواضع خاصه كه به دليل ثابت شده است و تفصيل اين مطلب در ربيع االزهار و حاشيه قوت اليموت است.

 و مشهور ميان علما آنست كه عدالت عبارت است از قو  و ملكه[اي] كه منع كند او را از فعلو ديگر بدان كه شرط است در مفتي كه عادل باشد باالتفاق

ذاتي

 

عادل

 

صفات

 

از

 

بيند

 

مي

 

او

 

در

 

آنچه

 

كه

 

كند

 

دريافت

 

يعني

 

شود

 

معلوم

 

تخلق

 

از

 

خلق

 

كه

 

نوعي

 

به

 

اكيد

 

صحبت

 

به

 

آن

 

شود

 

مي

 

معلوم

 

و

 .

صغائر

 

بر

 

اصرار

 

و

 

كبائر

او است يا آنكه ساختگي است. و مصداق اين فرد است:

چون به خلوت مي روند آن كار ديگر مي كنن واعظان كين جلوه در محراب و منبر مي كنند

 تمام بگويند كه ما از او   به حدي كه اگر سؤال كنيم از حالش از اهل محلة او و جماعت معاشرين با او و همچنين ثابت مي شود به شهادت عدلين و به شياع

به جز خوبي و صالح نديده ايم. 

ن  ست. و اي ي ن  شي ت ف ت  و سس ج ت  هب جا ي ت حا  و .وا زا فالخ ند ش ن  رها ظ و رها ظ نسح مي شود به  ا  ف ت ك ا  تل ا د ع  باب رد هك ند  ته ا ف گ  رگي د  يع م ج  و ير ا و ز ب س  لض ا ف  و

لق  ط م  و .هن اي تسه ات  ف ص ن تصف به آ م  صخش آن  كه  وم شود  ل ع م  ار فل ك م  هك يه. و البد است  م د ع  و هي د و جو تاف ص رب تسا لم ت ش م  تل ا د ع  هك ا  ري ز  يد است ع ب

يل  ل ه ت  و حي ب س ت   ارد د  تسد صا در  يد است و ع ف س وا تو خ ر  ما مت  و درا د  دي ف س ش كه ري يم  د ي د  ار يب ي ر غ  صخش گر  كه ا يد  زم مي آ  ال شد ا ب  يف ا ك  رگ اهر ا ظ نسح

كل است. ش م  را ي سب  ن لحي است و اي ا ص در است يا م دي  ج ن  خي آن ش كه  ال او  سس از ح ج ت  نو د ب   يم ن ك  دا مت ع ا  وا لو يم و به ق ن ك  زا من  وا اب لم أ ت  نود نم  ند مي ك

 

پس به هر دستي نبايد داد دساي بسا ابليس آدم روي هست

 

 بلكه به حدي كه اطمينان حاصل شود كافي است. و و مراد از صحبت اكيده آن نيست كه شب بر در خانة او بايستد و يا آنكه تمام شب و روز را با او بسر برد

 به اندك معاشرت معلوم مي شود و صحيحة عبداهللا بن ابي يعفور با اين كالم معارضه ندارد. زيرا كه حضرت صادق(ع) فرموده است كه بشناسيد او را به  بلاغ اين 

ستر و عفت و نگاه داشتن شكم و فرج و دست و زبان. و شناخته شود[به] پرهيزكاري كه آن گناهان كبيره كه خدا بر آنها وعدة آتش كرده است از شرب خمر و 

 تفتيش

 مسلمين

 بر

 شود

 حرام

 آنكه

 با

 خود

 عيوب

 جميع

 ساتر

 باشد

 آنكه

 تمامه

 به

 كند

 مي

 داللت

 و

 [ندهد

 انجام

]آنها

 غير

 و

 جهاد

 از

 فرار

 و

 والدين

 عقوق

 و

 ربا

 و

 زنا

 بگويند كه ما نديديم از او مگر خوبي تا آخر حديث. و  آنچه سواي آن ها باشد. و در صحيحه بعد از آن فرموده است كه اگر از اهل محله و قبيله او سؤال كنيم

شكي نيست كه ثبوت عدالت در هر دو حديث موقوف به معروفيت به آن صفات شده است و آن بدون صحبت نمي شود. نهايت آنست كه صحبت و معاشرت 

 گناهي است كه وعده كرده باشد جناب اقدس  بسيار و تجسس و تفحص از خفايا و زواياي امور در كار نباشد. و معروف ميان اصحاب آنست كه مراد از كبائر

 فاعل او را به عقاب در قرآن شريف. و در كافي به سند صحيح روايت شده است كه داخل شد عمرو بن عبيد بر حضرت صادق(ع). پس چون سالم كرد و  الهي

افواحشنشست اين آية شريفه را تالوت كرد كه:  و م

إ

ا نون كبار  ج ) پس ساكت شد. حضرت صادق(ع) به او فرمود كه چه چيز ساكت)37شوري/واذين

ساخت تو را؟ پس عرض كرد كه دوست مي دارم كه كبائر را از كتاب خداي عزوجل بشناسم. پس فرمود: خوب است. اي عمرو بزرگ ترين گناهان كبيره شرك به 

 :فرمايد

 مي

 كه

 [است

]وجل

زع

 حق

 كالم

 دليل

 .است

 وجل

زع

 خداي

ج

ا

 ه

ي

ع

 اله

 رم

ح

 د

ق

 اله

 ك

ر

ش

ن

م

/مائده

)72است

 خدا

 رحمت

 از

 مايوسي

 آن

 از

 بعد

 و

 (

ونبه جهت آنكه حق تعالي مي فرمايد: 

رفاكا  موقا  ال

 هلا حور نم س

أيال ه  هلا حور نم اوسأيال/فسوي)87زا ينعي تسا ادخ ركم زا نما نآ زا دعب (

 به جهت آنكه مي فرمايد: ونامتحانات او

رساخا  موقا  ال

 هلا ركم نمأ  عقوق والدين است به جهت آنكه خداي عزوجل))99االعراف/ال  و از جمله كبائر

Page 12: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 12/15

فجزاؤه جهم خا دگردانيده: “عاق جار شقي”. و از آن جمله است قتل نفسي كه خدا او را حرام كرده است مگر به حق. و حكم الهي به جهت آنكه مي فرمايد:

(نساء/ ميظ ع  با ذ ع ه  دع  و هنع  و هي ع هلا ب ضغ و اهيف93:ديامرف يم يلاعت قح هكنآ تهج هب تسا رادرهوش نز نداد تبسن هشحاف هب و (و اي دلا يف او ع

 ميظع باذع مه  و ةرخآا/رون)23:ديامرف يم يلاعت قح هكنآ تهج هب تسا ردپ يب لفط لام ندروخ و (ريعس نو صس و  م نار

هوطيف نو أك ما

غضب من اله و مأواه جهم (و گريختن از جهاد است به جهت آنكه مي فرمايد: )10نساء/

 ءاب دق ة  ف ىل

  حز م و قتال  حرفا م ال

 هرد ذئمو م

هو  من

صير

م

ا

 س

ئ

 و

/انفال

)16:فرمايد

 مي

 آنكه

 جهت

 به

 است

 ربا

 خوردن

 و

 ( س

م

ا

 ن

م

 طان

الشي

 ه

ط

خ

اذي

 وم

ق

ما

ك

 ال

 ون

وم

ق

ال

 الربا

 ون

ك

أ

اذين

/بقره

)275(

القو سحر كردن است به جهت آنكه مي فرمايد: 

خ نم ةرخآا ه في  راه ما  من اش قد علموا   و/هرقب)102:ديامرف يم هكنآ تهج هب تسا ندرك انز و (نم و

ثاما 

د فيه مهانا ))68فرقان/فعل ذك لق  اقيامة و خ  مو باذعا  ه  فعاض/ناقرف)69:هك ديامرف يم هكنآ تهج هب تسا ندروخ غورد مسق و .(نيذا ن

ة

رخآا هم في  ولئك ال خالق  ليال  منا   م

هام  و هلا دهع

رون  أت (و خيانت كردن در غنائم است به جهت آنكه مي فرمايد:)77آل عمران/ش ل غ و من

اقيامة  مو لغ ام

/نارمع لآ)161وكز و (:ديامرف يم هكنآ تهج هب تسا ندادن ار هيبجاو هروهظ و مهو ج و مههاب

ج اه

) و شهادت دروغ)35توبه/كوى 

لهگفتن است و پنهان كردن شهادت است به جهت آنكه مي فرمايد:  مآ هإ مها  ك ) و خمرآشاميدن است به جهت آنكه خدا از آن نهي كرده)283بقره/و من

 كه

 تحقيق

 به

 پس

 دمع

 را

 نماز

 كند

 ترك

 [كه

 كسي

]فرمايد

 مي

 (ص

)خدا

 رسول

 آنكه

 جهت

 به

 خدا

 فرايض

 از

 را

 چيزي

 يا

 است

 كردن

 ترك

 عمد

 را

 نماز

 و

 .است

هم سوء الداربري شده است از عهد خدا و عهد رسول او. و نقض عهد كردن است و قطع رحم كردن است به جهت آنكه مي فرمايد:  و ة علا مه  كئلو

) گفت: راوي: پس بيرون رفت عمرو و به آواز بلند گريه مي كرد و مي گفت: هالك شد هر كسي كه گفت براي خود و نزاع كرد با شما در فضيلت و علم.)25رعد/

و در روايت فضل از حضرت امام رضا(ع) بر اينها اضافه شده است اكل مت و خون و گوشت خوك و آنچه به غير نام خدا ذبح شود به غير ضرورت و خوردن مال 

 و دروغ گفتن و اسراف كردن   و لواطه و اعانت ظالمين و ميل به ايشان به قلب و حق مردم ندادن با امكان حرام و قمار بازي و دزدي و كم كردن در كيل و وزن

 و خيانت كردن و حج بيت اهللا را خفيف دانستن و با دوستان خدا جنگ كردن و اشتغال به لهو و لعب و مص ر شدن بر  يعني بي اندازه و بي مصرف خرج كردن

گناهان. و در بعض اخبار وارد است كه غنا و ظلم كردن در وصيت و دروغ گفتن بر خدا و رسول(ص) و ائمه(ع) از كبائر است و بعضي از علما گفته اند كه كبائر 

 مثل

ليل

به

 صغيره

 كه

 آنست

 صغائر

 بر

 اصرار

 از

 مراد

 و

 .باشد

 كبائر

 از

 شايد

 آنكه

 جهت

 به

 كند

 اجتناب

 معصيت

 هر

 از

 شخص

 هر

 آنكه

 تا

 اند

 پوشيده

 و

 مخفي

 القدر

 

اده معتبرة آن  خواه از نوع واحد باشد يا از نوع مختلفه. و بر طالبان راه هدايت پوشيده نماند كه حكم كردن و فتوي دادن با آنكه شخص عارف به  عمل بياورد

اجماع .و مي بينيم كه اين مرحله در نظر جمعي بسيار سهل و آسان مي نمايد و اخبار در ذم و توبيخ اين جماعت بسيار است و حق تعالي  نباشد گناه عظيم دارد 

 عزت و احترام كردن فسق  اجماع ايشان را بدون خوف وتقيه چنين اشخاص را كافر و ظالم و فاسق خوانده است و با اين طائفه نماز كردن حرام و باطل است و 

 موجب فساد دين و خرابي شريعت سيدالمرسلين است و حق تعالي فرموده است:  واصريح و گناه عظيم است و با ايشان به درهم و دينار سلوك كردن

واعال و

اعدوان   و م

إ

ا ى  ع/هدئام)2و دنك يم بارخ ار دوخ و دنك يم ملظ دوخ هب رمخلا براش هك اريز  ) و به عقيدة عاصي اين جماعت از شارب الخمر بسيار بدترند

 مال و جان و نسب و حسب و امر دين و دنياي مسلمانان را خراب مي كنند. و اغلب آنست كه در هرجا كه اين  اين جماعت به جهت معيشت چند روزة خود

 و ميان جهال و اصحاب كمال. اللهم انصر الدين و   نيست مگر از بي اعتباري دين در نظر مسلمين و عدم تميز اعيان و بزرگان ميان حق و باطل جماعت معتبرند

النصر من نصره واخذل من خذله بمحمد وآله الطاهرين صلواتك عليهم اجمعين.

[دارد] بر خبث نفس و پستي همت ايشان   آنست كه مرتكب نشوند اموري را كه داللت  و مشهور آنست كه بايد امام و شاهد خالف مروت نكنند. و مراد از آن

مثل خوردن در بازار و بول كردن در شارع و سر برهنه نشستن در مجمع مردم و امثال آنها. و در اخبار برآن شاهد نيست و احوط اعتبار اوست و مختلف مي شود

اين امر به اختالف اشخاص و اختالف زمان ها و شهرها و عادت ها. بسا امر است كه براي شخصي خالف مروت است و براي كسي ديگر نيست و در شهري 

هست و در شهر ديگري نيست و معيار درين باب آنست كه آن امر در نظر مردم به حسب وقت و شهر و حال شخص ركيك بنمايد و داللت كند برآنكه فاعل 

پست همت و بي باك است از آنكه در نظرها چركين شود.

 شخصي

 اگر

 و

 .باشد

 عادل

 واسطه

 آنكه

 شرط

 به

 است

 جايز

 واسطه

 به

 اخذ

 بلكه

 مجتهد

 از

 را

 حكم

 كند

 اخذ

 واسطه

 بي

 مقلد

 كه

 نيست

 الزم

 كه

 بدان

 ديگر

 و

 زيرا كه شايد آن شخص در نظر اين جماعت مجتهد نباشد و يا آنكه فاسق باشد. و بعضي را  حكمي را از مجتهدي نقل مي كند بايد اسم آن شخص را بگويد

ديده ام كه دل ايشان مي خواهد كه به ظاهر فتوي داده باشند وليكن در حقيقت احتياط كرده اند. خود نگفته باشند فتواي مجتهدين را مي گويند وليكن به ظاهر 

Page 13: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 13/15

نسبت به او نمي دهند. و اين خوب نيست. و بعضي را ديده ام كه در جواب مي گويند كه در فالن كتاب چنين نوشته است. اين هم خوب نيست مگر آن كه آن 

واا اضالل  واا به او بگويند كه در فالن كتاب چنين نوشته است وليكن بر قول مت عمل كردن صحيح نيست  شخص سايل بداند كه تقليد مت حرام است 

 چنين مي فهمد كه حكم همين است. عرض  [] مت مي شنود الزم مي آيد. زيرا كه عاصي فقير اين امر را به جهت پرسيده است و چون از اين شخص عالم

 و اين شخص خود از گوشه و رخنه آن نيز مطلع است. اعاذنا اهللا من شرور انفسنا و سيئات اعمالنا  مجمال بدانكه تدليس با خدا امري است كه آخر و آخرت ندارد

 اهللا عليهم اجمعين الي يوم الدين.بمحمد وآله الطاهرين صلوا

به

 عاصي

 مسايل

 بيان

 اثناء

 در

 شدند

 حاضر

 شرعيه

 مسائل

 تحقيق

 جهت

 به

 مقدسين

 و

 مؤمنين

 از

 جمعي

 و

 گرديد

 مكان

 اين

 وارد

 فقير

 اين

 چون

 بدانكه

 :خاتمه

ايشان گفت كه گفتن لفظ تعالي در نماز در وقت برخاستن از جلوس به قيام چنانكه عادت عوام است مورث بطالن و فساد نماز است. و بهتر آنست كه چند گاهي 

 خرابي  ازين طايفة مالعنه دست برداشته متوجه تحقيق مسايل و احكام شوند. زيرا كه در جهالت اسامي ايشان ضرري متصور نيست و در عدم معرفت به احكام

 هر كس به قدر فهم خود  حاجي و آن چند شخص كرد گرد كوهي  مثل مقدمة كمان  امور دنيويه و اخرويه متقين است. چون اين مقدمه به سماع اكثر انام رسيد

 خدا داند كه از كجا گفته باشند. و بعضي گفتند كه لفظ تعالي فارسي است و لهذا  سخني گفت. بعضي گفتند كه اين حكم را در كتاب گلستان و بوستان نديده ايم

 موجب كفر است و لهذا جايز نيست. و بعضي گفتند كه حكم به بطالن بي معني است زيرا كه اين كلمه در  مبطل نماز است. و بعضي گفتند كه اهللا تعالي گفتن

 زيرا كه اين حكم  قرآن و كتب ادعيه موجود است و خواندن قرآن و دعا مورث فساد نيست. و بعضي گفتند كه ما خود نگفته ايم وليكن حكم به بطالن نمي كنيم

الصلو

 ترجمه

 در

 كلمه

 اين

 كه

 گفتند

 بعضي

 و

 .ايم

 نديده

 نافع

 مختصر

 و

 شرايع

 در

 ذكررا

 آن

 در

 بود

 نماز

 مبطل

 اگر

 و

 است

 موجود

 الرحمه

 عليه

 مجلسي

 جناب

 

نمي شد. و از اطراف و جوانب از دليل اين مسئله استفسار مي كردند و عاصي مي گفت كه عوام را با دليل چه كاراست و خواص اگر ادراك دارند حاضر شده

 اين مطلب را به انجام  دريافت نمايند. و بعضي كه طالب حق بودند حاضر شده تحقيق نمودند. بعد از چند وقت مالحظه شد كه حساد و اصحاب كيد و عناد

 عنان قلم را في الجمله به سمت بيان آن معطوف مي دارد تا آنكه مجال كذب و افترا باقي   در خاتمة اين رسالة شريفه مختلفه اشتهار داده اند. پس العالج شده

نماند. واهللا الهادي الي الصواب.

بدانكه اين احقرالعباد حكم كرده است به بطالن نماز هر كسي كه لفظ تعالي را در مقام مخصوص به اين نيت گفته است كه از تتمه ذكر خاصي است كه 

 اين لفظ را در اين مقام جزو ذكر خاص مي دانند و مي خوانند. و لهذا اگر   آن كه عوام فقير درين مقام وارد شده است. و مخفي نماند كه قبل از شروع در دليل

 يقين حكم به   در جواب مي گويند كه وارد نشده است. و اگر هم از كسي نشنوند كه مي گويد كسي به ايشان بگويد كه چرا سمع اهللا تعالي لمن حمده نمي گوئيد

بطالن نماز او مي كنند. و اگر بناي ايشان بر اين بود كه اين كلمه از قرآن و دعا است هر آينه ابا و امتناع نمي كردند از گفتن آن در آن مقام. طالبان راه نجات از 

گويندگان اين كلمه بر صدق اين دعوي گواهند.

 زيرا كه گوشزد خواص نشده است و سال هاي دراز در عقب اكثر از ايشان مي گفتند و منع نمي كردند  و ديگر آنكه اين كلمه را از روي اجتهاد و تقليد نگفته اند

 موقوف به بيان سه مقدمه است. مقدمه   پس بدان كه حكم به بطالن  تا به عوام فقير چه برسد. چون اين مطالب دريافت شد و ملتفت به اين معني نشده بودند

  «تذكره»  در نماز مورث بطالن است. و عالمه در عمد تكلم به زياده از يك حرف كه قرآن و دعا نباشد اولي آنست كه خالفي در ميان اصحاب نيست در آنكه 

 و غير آن از اخبار بر اين شاهد است. بلكه اكثر علما يك حرف مفيد را نيز مورث فساد مي دانند. پس اين اصلي"حسنة حلب"براين نقل اجماع كرده است. و 

 خالي از دو است اصل و محكم درين باب تا آنكه مراد از قرآن و دعا معلوم شود. و مقدمه ثانيه آن است كه چيزي كه در نماز خوانده مي شود از كلمات قرآنيه

 يحيي

 يا

 :بگويد

 اينكه

 مثل

 پس

 اول

 ا

ام

 .نيست

 چنين

 كه

 آنست

 يا

 و

 است

 قرآن

 كه

 گفت

 خواهد

 بشنود

 كس

 هر

 كه

 است

 وضعي

 به

 كه

 است

 آن

 يا

 .نيست

 صورت

(مريم/خذالكتاب بقو (يوسف/)12ة (حجر/ 29و يوسف اعرض عن هذا  يوسف و ادخلوا و (46و ادخلوها بسالم آمنين  پس مثل اينكه بگويد يا يحيي ). و اما دوم

 و   و يا آنكه به قصد تفهيم محض مي خواند  و يا آنكه قصد تفهيم مخاطب را نيز به او ضم مي كند در هر دو صورت يا آنست كه به قصد قرآن محض مي خواند

 اگرچه قصد تفهيم نيز به او اضافه مي شود: مثل آنكه كتابي به يحيي نامي  يا آنكه بالقصد است. اما صورت اولي پس موجب بطالن نيست اگر قصد قرآن دارد

 مي گويد و به قصد قرآن و به قصد تفهيم بردادن. و يا يحيي خذ الكتاب بقو . و اگر به قصد قرآن نيست خواه بالقصد باشد و يا آنكه محضمي خواهد بدهد

 عالمه در  پس در بطالن نماز به آن  اشكال كرده است. و شراح قواعد راه اشكال را به چند طريق بيان كرده اند. احسن" قواع" " تذكر"تفهيم مقصود باشد

آنها اين است كه اين كلمات آيا به قصد قرآن نبودن از قرآنيه بيرون مي روند يا نه؟ فاضل اصفهاني گفته است كه از قرآن خارج شدن آنها بعيد نيست زيرا كه

ه با آن هست صحيح است و اگر نيست مورث بطالن است. خصوص   پس اگر قصد قرآن بطالن قرآن بر آن مي شود و از كالم ادميين نيست. و اما صورت ثانيه

اگر به قصد غير قرآن خوانده شود. و فاضل مي فرمايد كه اين محل اشكال نيست و ذهن سليم نيز بر اين گواه است زيرا كه بحثي نيست كه نظم و اسلوب او 

ت بكند پس از چه راه قرآن خواهد شد و قائل مذكور و صاحب مدارك و جمعي از علما در بحث حرمت مس كتابت قرآن بر جنب تصريح كرده اند  داللت بر قرآن

Page 14: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 14/15

 به حدي كه احتمال غير او نرود. و به نت اگر از كلمات مشتركه است يعني اگر كلمه[اي] با قطع  به آنكه قرآن بودن معلوم مي شود به اينكه مخصوص آن باشد

 سم تسين مارح  ت هر دو معدوم شد  پس قرآن بودن آن موقوف به قصد است. و اگر اختصاص و ن ت احتمال قرآن بودن و غير آن در آن جاري باشد نظر از ن

 چون قرآن بودن معلوم نيست. آن

 و مشتركة ميان آن ها و غيرآن ها حرام است اگر به قصد  قلطم و در مسئلة حرمت تالوت عزائم بر جنب گفته اند كه قرائت اجزاء مختصه به آنها حرام است 

ت را در قرآن بودن و در تميز كلمات   معلوم خواهد شد كه علماء عظام ن عزائم مي خواند. و من مي گويم كه اگر به عين انصاف در آنچه گفته شد تأمل شود

 المفرده

 القاعده

 تلك

 علي

 بناء

 پس

 .است

 گواه

 معني

 اين

 بر

 نيز

 وجدان

 ايشان

 تصريح

 بر

 عالوه

 و

 دانند

 نمي

 قرآن

 ت

ن

 عدم

 با

 اينكه

 و

 دانند

 مي

 دخيل

 مشتركه

 بگويد كه قرآن است. بلكه در كالم آدمين و در قرآن هر دو موجود  مي گويم كه لفظ تعالي بالقطع و اليقين اختصاص به قرآن ندارد به حدي كه اگر كسي بشنود

ت است و اين دراين مقام معدوم است بلكه عوام قصد اين دارند كه اين تتمة اين ذكر خاص است و قصد ايشان درين  است. پس از قرآن بودن آن موقوف به ن

 فائده ندارد. و اگر نه چنين باشد الزم مي آيد كه   اما آن به نهجي كه اين ناقصان فهميده اند لفظ و در لفظ بحول اهللا بر يك نهج است. پس در قرآن موجود بود

 نماز او باطل نباشد زيرا كه اين كلمات در قرآن موجود است در آنجا كه مي فرمايد: فلما قضي زيد   مات زيد يا زيد قتل بگويد اگر كسي در نماز به قصد قرآن

(االيه) واحدي از حديقه خوانان اين حكم را نمي كند تا به علماء چه رسد. و مقدمة ثالثه آنست كه مراد از  (االيه). و آنجا كه مي فرمايد: لئن مات او قتل منها وطرا

دعا آنست كه سؤال باشد نه آنكه در كتب ادعيه مثل صحيفه سجاده و غير آن موجود باشد. و شاهد اين مدعا است آنكه حقيقت شرعيه به جهت دعا ثابت نيست 

 ادعية ماثوره است بلكه اطالق دعا بر آنها به جهت آنست كه مشتمل بر طلب و سؤال مي باشند. و اگر كسي در كتب  و كسي ادعا نكرده است كه مراد از دعا

 حقيقت اين مطلب بر او واضح خواهد شد. فقهيه تدبر و تأمل كند

عمد من غير تقه در نماز خالف است. مشهور آنست كه موجب فساد نماز است و شيخ در خالف و شهيدين در لمعه و  و ديگر آنكه علما را در گفتن آمين 

 دعاي قرآن نيست   براينكه آمين  و غير ايشان از فحول علماء در غير آنها استدالل كرده اند بران  و فاضل در شرح قواعد  و عالمه در تحرير و تذكره شرح آن

   غير از مسمي است پس از كالم آدميين خواهد بود و آن در نماز مورث فساد است. و فاضل گفته است كه بنابراين جايز نيست خواندن بلكه اسم دعا است و اسم

 اسم اللهم استجب نيست بلكه موضوع از   مثل قنوت و غيره. و بعضي از علماء مكروه مي دانند و جواب داده اند به آنكه آمين نه در عقب الحمد و نه در غير آن

 معني مراد است نه اين كلمات. و از كالم نجم االئمه بر اين شاهد آورده اند و احدي از علماء را نديده ايم كه در استدالل بر جواز يا  براي معني اوست و از اين لفظ

در تضعيف قول مانعين بگويد كه آمين در كتب ادعيه يا فالن دعا موجود است پس گفتن آن در نماز از اين جهت مورث بطالن نيست. با آنكه اجماع علما 

 اين

 كه

 نيست

 آن

 دعا

 از

 ايشان

 مراد

 كه

 است

 گواه

 لفظ

 اين

 در

 و

 معني

 اين

 در

 ايشان

 خالف

 پس

 نيست

 فساد

 موجب

 نماز

 در

 دعاء

 آنكه

 بر

 است

 قايم

 الجمله

 في

 اين عوام فقير   يعني آنكه در كتب ادعيه موجود باشد پس دعا نيز خواهد بود. و عالوه بر آن مي گوئيم بر فرض محال كه اين سخن صحيح باشد عوام فهميده اند

[را] به قصد آنكه در فالن دعا است نمي خوانند پس به اعتقاد اين شخص دعا نيز نخواهد بود. و مخفي نماند كه مراد علماء از ذكر كه در نماز تجويز  اين كلمه

 تسبيح و تكبير و تهليل و تحميد است در وقت خاص و مواضع خاص. هر كسي كه در كتب مطوله مثل تذكره و غيرها مبحث  مصي از قرائ"كرده اند  را"عجز 

 اين مطلب بر او مخفي نخواهد شد و عموم اين مدعا مسلم نيست. مطالعه كند

 قرآن است و نه دعا است و  و ادلة منع از سواي قرآن و دعا عام است. پس مجمال از آنچه مقرر شد معلوم شد كه لفظ تعالي با اين قصدي كه اين عوام دارند

عمد گفتن آن در نماز مورث بطالن است. نظر به اصلي كه در مقدمه  نه ذكري است كه در نماز مستثني است بلكه كالم آدمي است و آنچه كالم آدمي است 

 ادعاي اجماع كرده است بر آنكه جاهل مسئله درين   مورث بطالن است و هذا هوالمطلوب. و عالمه در تذكره  پس گفتن تعالي به نهج مذكور اولي ثابت شد

 زيرا كه  عمد هميشه در نماز مي گفته است كه زيد مرد. پس قضا الزم خواهد شد باب حكم عالم دارد و احدي درين خالف ندارد. پس به منزلة آنست كه جهال 

نماز از او فوت شده است و قضاي نماز فوت شده الزم است نظر به احاديث صحيحة مطلقه. اين است آنچه در توضيح اين مطلب به حسب فهم اكثر خواص 

 ميسر گرديد.   با منتهاي مالل و غايت استعجال  درين مقام كالعوام

در خانه اگر كس است

 

يك حرف بس اس

 

قواعد

 بلكه

 است

 نماز

 فساد

 مورث

 «قاعد

 عمرو

 و

 قايم

 زيد

»گفتن

 كه

 است

 ننوشته

 علماء

 از

 احدي

 و

 نيست

 معنون

 فقهيه

 كتب

 در

 ه

احكام

 فروع

 همه

 من

 عزيز

 مضايقه   اين مقدمه را به خصوحها متوجه نشوند كله را بيان مي كنند و شخص مدعي اجتهاد بايد فروع جزئيه را از آن ها استخراج كند. پس اگر در كتب فقهه

يقنيست و اگر تو ضوابط و قواعد را در شرايع و حد

 تفصير اين فقير چيست  المتقين و جامع عباسي نديده باشي

Page 15: Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

7/23/2019 Bihbahānī Tanbīh Al-ghāfilīn

http://slidepdf.com/reader/full/bihbahani-tanbih-al-ghafilin 15/15

و بدان كه قوت اجتهاد عبارت از تأليف و تصنيف و بافندگي نيست و به اين ها بسته نيست.

 

نه هركه چهره برافروخت دلبري داند

 

نه هر كه آينه سازد سكندري دان

 

نه هر كه طرف كله كج نهاد و تند نشست

 

كاله داري و آئين سروري دان

 

است

 اينجا

 زمو

 تر

 باريك

 نكتة

 هزار

 

دان

 قلندري

 بتراشد

 سر

 كه

 هر

 نه

 

بل ذلك فضل اهللا يوتيه من يشاء واهللا ذوالفضل العظيم. و چه خوب است كه اگر كسي مطلبي را نشنيده و نفهميده است از روي انصاف در مقام تحقيق آن

برآيد و به خطا و قصور خود اقرار نمايد. زيرا كه دين از خدا است نه احكام ما است. پس در آن حسادت و عناد ناروا است. و كساد كردن و نامرغوب نمودن متاع 

 از خواص اغلب تجار و نحو ايشان از اهل بازار است و بر علما ناسزا است. يكديگر

 

كساني كه بد را پسنديده اند

 

ندانم ز نيكي چه بد ديده ان

 

شركاكم ثم اليكن امركم عليكم غمه ثم اقضوا الي والتنظرون. فان يا قوم ان كان كبر عليكم مقامي و تذكيري بآيات اهللا فعلي اهللا توكلت فاجمعوا امركم و 

اا علي اهللا و امرت ان اكون من المسلمين. تويتم فما سالتكم من اجران اجري 

 المشهور بالبهبهاني طاب ثراه في شهر اهللا المعظم شهر رمضان المبارك من شهور   احمدبن محمدعلي االصفهاني السنقد فرغ منه مؤلفه الجانيه من  الثان

 الثالعشر الثالث من المالث

 النبوة عليه من االلف الثاني من الهج

 علي محمد و آله اجمعين. تمت. تمام شد به سرعت تمام به خط خام المالل و اختالل االحوال. و الحمدهللا و الصلو آله الثنا و التحه في بلد لكنهو مع كثر

 يك هزار و دوصد و شصت هجري1260ذوالفقار علي رضوي ساكن محله سولكه پورمن محالت شهر عظيم آباد. به تاريخ بيست و يكم شهر صفرالمظفر سنه

(ص). نبوي