Bilgisayar 1 Dersi: Fiillerde Çatı Konulu Proje Ödevi · PDF file · 2012-12-10Fiillerde Çatı 10.12.2012 3 . Öznelerine öre iil Çatıları Bu başlık altındaki fiillerde

Bilgisayar 1 Dersi: Fiillerde Çatı Konulu Proje Ödevi

Hazırlayanlar: Türkçe Öğretmenliği 2.Sınıf Örgün Öğretim 2.Grup

Grup Blok Adresi: http://turkceegitimi.wordpress.com/

Grup Üyeleri: Serap Çalışkan

Ayşe Akın

Rıdvan Çelik

Merve Aydın

Serap Çalışkan

Akdeniz Üniversitesi Yrd.Doç.Dr.Nuray Gedik

Etken-Edilgen Fiiller Konu Anlatımı mailto:ngedik.akdeniz.edu.tr

20110904014

mailto:[email protected]

http://turkceegitimi.wordpress.com/

mailto:ngedik.akdeniz.edu.tr

mailto:[email protected]

Fiillerde Çatı 10.12.2012

1

İçindekiler

FİİLLERDE ÇATI ............................................................................................................... 2

1.Öznelerine Göre Fiiller .............................................................................................. 3

1.1.Etken Fiiller ................................................................................................ 3

1.2.Edilgen Fiiller ............................................................................................ 4

1.3.Dönüşlü Fiiller ........................................................................................... 5

1.4.İşteş Filler .................................................................................................... 6

2.Nesnelerine Göre Fiiller ............................................................................................ 8

2.1.Geçişli Fiil .................................................................................................... 8

2.2.Geçişsiz Fiil ................................................................................................. 8

2.3.Ettirgen Fiil ................................................................................................. 9

2.4.Oldurgan Fiil .............................................................................................. 9

Kaynakça


2

FİİLDE ÇATI

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı

denir.

Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle

olmaz.

Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten

nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.

Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki 1

önemlidir.

Çatılarına göre fiiller şunlardır:

1 Kelimenin yapısını değiştiren eklere yapım eki denir.

Öznelerine Göre Fiiller

Etken - Edilgen Fiiller

Dönüşlü - İşteş Fiiller

Nesnelerine Göre Fiiller

Geçişli - Geçişsiz

Fiiller

Ettirgen - Oldurgan

Fiiller

http://www.turkceciler.com/Dersnotlari/yapim_ekleri.html


3

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.

Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:

Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.

Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.

İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.

İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.

1.1. Etken Fiil

Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin

kendisidir.

Özne gerçek öznedir.

Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.

Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.

Tren saat dokuzda istasyona geldi.

Okulun bahçesinde toplandık.


4

İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini

gerçekleştiren(biz)özne görevindedir. Bu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için

gelmek ve toplanmak fiilleri etken çatılıdır.

Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.

Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.

1.2. Edilgen Fiil

Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.

Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil

Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil

Ev satıldı.

Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır.

Kapı açıldı

Araba yıkandı.

Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen

varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve

yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.

Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir.

Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı.

Bu kararlar milletçe verilmedi.

Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:

Bu sıcakta uyunmaz.

Bu söze gülünür.

Yarın pikniğe gidilecek.

Burada kalınacak.


5

Duvarlar boyandı.

Bu cümlede boyama işinin yapıldığı belirtilmektedir.Ancak bu işin kimin yaptığı belli

değildir

Cümlede özne gibi görünen “duvar” sözcüğü sözde öznedir.Gerçek özne yerine sözde

özneyi alan fiil edilgen çatılıdır.

Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle edilgen yapılır.

1.3.Dönüşlü Fiil

Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir.

Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir.

Özne gerçek öznedir.

Nesne yoktur.

Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır.

Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.

Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi.

Adam hep kendisiyle övünüyor.

Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine

olma" anlamı vardır.

Karlar tepelere doğru çekildi.

Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi.

Öğleye doğru hava açıldı.

Havalar ısınınca buzlar çözüldü.

Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:

Sevmek > sevinmek > sevilmek

Dövmek > dövünmek > dövülmek


6

Giymek > giyinmek > giyilmek

Görmek > görünmek > görülmek

İsme getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı

katabilir:

O gün pek içlendim.

Trafik polisini görünce adam tutuştu.

Birazdan sakinleşir.

Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:

Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü

Sabaha kadar kurşun sıkıldı. > edilgen

Babam çabucacık giyindi.

Bu cümlede özne olan” baba”,giyinme işini yapmıştır.Bu iş yalnızca özneyi

etkilememiş,başka bir varlık üzerine geçmemiştir.Dönüşlü fiillerin yüklem olduğu

cümlelerde gerçek özne bulunur,nesne bulunmaz.

Çocuk biraz geriye çekildi.

Bu cümlede özne olan “çocuk”,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi

Etkilenmiştir. İş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmıştır.

Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle dönüşlü yapılır.

1.4.İşteş Fiil

Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da

karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir.

"-°ş" ekiyle yapılır.


7

Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek...

Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar.

Kuşlar uçuştu birlikte

Çocuklar gülüştü. birlikte

Öğrenciler kaçıştı. birlikte

Arada bir yazışırız. karşılıklı

Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı

Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara

anlamca işteş fiiller de denebilir.

Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...

Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler.

Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.

Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...

Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.

Hasta, biraz daha iyileşti.

Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.

Rengi giderek koyulaşıyor.

Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü

de denebilir.

Dostluğumuz günden güne gelişiyordu.

Sonunda öfkesi yatıştı.

Daracık bir yere sıkıştı.

Boyunda büyük işlere girişti.

Fırtınadan sonra deniz yatıştı.

Otobüs kalkmak üzereyken yetişti.

Evinden uzakta kalmaya alıştı.


8

Bazı fiiller "-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-leş" şeklinde tek ekle işteş

yapılırlar.

Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;

Toka-laş, bayram-laş...

Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.

Kazandıkları parayı paylaştılar.

Saatlerce kapının önünde bekleştik.

Bu cümlede “bekleme” işi birden çok özne tarafından yapılmıştır.Fiil birlikte yapma

anlamı taşımaktadır.

Arkadaşımla okulda buluştuk.

Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır.

Fiiller –(i)ş ekiyle işteş yapılır.

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde

tutulur.


9

2.1.Geçişli Fiil

Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.

Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne

bulunur.

İş, kılış fiilleri geçişlidir.

Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.

Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı.

Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.

Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

Çocuk annesini öpüp, okşuyor.

Bu cümlede öznenin yaptığı iş “öpmek, okşamak” nesne üzerinde yapılmıştır.İş başka

bir varlığın üzerine geçmiştir.Bu fiiller geçişli fiillerdir.

Fiillerin geçişli olup olmadıklarını anlamak için “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularından

yararlanırız

Fiiller bu sorulara cevap veriyorsa geçişlidir:

Çocuk simit satıyor. (Çocuklar ne satıyor? simit)

2.2.Geçişsiz Fiil

Nesne alamayan fiillerdir.

Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.

Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur.


10

Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...

Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: Gezmek,

dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak

Arkadaşlarla tatile çıkıyoruz.

Geçişsiz fiiller “Ne? ,Neyi?,Kimi?” sorularına cevap vermez

2.3.Oldurgan Fiil

Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna

oldurgan fiil denir.

Yatmak > yatırmak

Ötmek > öttürmek

Uyumak > uyutmak

Gezmek > gezdirmek

Kaçmak > kaçırmak

Ali parayı ödetti.

Cümlede özne olan Ali işi yapmamış, başkasına yaptırmıştır.

2.4.Ettirgen Fiil

Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir.

Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.


11

Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.

Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.

Gazete aldı > aldırdı > aldırttı

Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı

İçmek > içirmek > içirtmek

Durdurmak > durdurtmak

Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak

Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki

özelliğe sahiptir:

Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.

Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz

Alış veriş listesini evde unuttum.

Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli


12


13

Kaynakça

birey dersaneleri. (2009). LYS türkçe edebiyat konu anlatımlı kitap.

istanbul: birey eğitim yayıncılık.

http://www.edebiyatogretmeni.net/fiilde_cati.htm. (2011, 10 25). 12 09,

2012 tarihinde edebiyatöğretmeni.net: www.edebiyatöğretmeni.net adresinden

alındı

http://www.turkceciler.com/fiiller/fiillerde_cati.html. (2012, 12 09). 12 09,

2012 tarihinde türkceciler.com: www.turkceciler.com adresinden alındı

http://www.yenimakale.com/fiilde-cati.html. (2009, 01 31). 12 09, 2012

tarihinde yenimakale.com: www.yenimakale.com adresinden alındı

Documents

Bilgisayar 1 Dersi: Fiillerde Çatı Konulu Proje Ödevi · PDF file · 2012-12-10Fiillerde Çatı 10.12.2012 3 . Öznelerine öre iil Çatıları Bu başlık altındaki fiillerde