BİLGİSAYAR DESTEKLİ MADEN TASARIMINA GİRİŞ …web.beun.edu.tr/depo/maden/belgeler/mad122_ders_notlari_2010_05.pdf · - MineSched 5.1 Development (MineSched 5.1 Yazılımı -

ZZOONNGGUULLDDAAKK KKAARRAAEELLMMAASS ÜÜNNİİVVEERRSSİİTTEESSİİ MMAADDEENN MMÜÜHHEENNDDİİSSLLİİĞĞİİ BBÖÖLLÜÜMMÜÜ

BBİİLLGGİİSSAAYYAARR DDEESSTTEEKKLLİİ MMAADDEENN TTAASSAARRIIMMIINNAA GGİİRRİİŞŞ DDEERRSS NNOOTTLLAARRII

((SSoonn GGüünncceelllleemmee:: MMaayyııss 22001100))

YYrrdd.. DDooçç.. DDrr.. AAllaaaaddddiinn ÇÇAAKKIIRR

1

11.. BBİİLLGGİİSSAAYYAARR DDEESSTTEEKKLLİİ MMAADDEENN TTAASSAARRIIMMII YYAAZZIILLIIMMLLAARRIINNAA GGEENNEELL BBİİRR BBAAKKIIŞŞ

11..11.. GGiirriişş

Madencilik faaliyetlerinin verimli olarak yürütülebilmesi için, arama, proje, hazırlık, üretim

ve üretim sonrası aşamalarının her birinde kullanılacak olan verilerin doğru olarak derlen-

mesi ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Kimi zaman hesaplamalarda, kimi

zamansa çizim ve modellemelerde kullanılan bu veriler, ele alınan aşamanın niteliğine

göre farklı ortam ve belgelerde saklanmaktadır. Günümüzde gelişen bilgisayar teknolojileri

ve yazılımları, bu verileri sayısal ortamda çok daha güvenle saklama ve çok daha hızlı

değerlendirme olanaklarını da beraberinde getirmiştir. Bilgisayar destekli maden tasarımı

yazılımları, bu amaçla geliştirilen özel niteliklere sahip yazılımlardır.

Bilgisayar destekli maden tasarımı yazılımları, madencilik faaliyetlerinin tüm aşamalarına

ait verilerin bir veritabanında bir araya getirilmesi ve bu verilerin gerek sayısal gerekse

görsel olarak çok kısa zamanda yorumlanmasını mümkün kılmaktadır. Arazi yapısı, jeolo-

jik yapı, rezerv hesabı, örtü kazı, patlatma, hazırlık, üretim, nakliyat ve havalandırma gibi

ana madencilik konularına yönelik çalışmalarda gerçeğe yakın modellerin oluşturulması,

bu tür yazılımların sağladığı en belirgin kolaylıklardan biridir. Hazırlanan bu modellerin

ilerleyen madencilik faaliyetleriyle birlikte kolayca güncellenmesi, mevcut durumun ve ya-

kın geleceğin çok daha yakından izlenmesi açısından önemli emek ve zaman tasarrufu

sağlamaktadır. Bu durum, özellikle işçi sağlığı ve güvenliği ve de verimlilik konularında

büyük önem taşımaktadır.

Bilgisayar destekli maden tasarımı yazılımlarıyla yapılan çalışmalarda, genellikle aşağıda

sıralanan iş akışına uygun olarak yürütülmektedir:

• Eşyükselti eğrilerinin çizilmesi ve yeryüzünün modellenmesi

• Sondaj verileri yardımıyla yeraltının (cevherin, damarların, fayların vb.) modellenmesi

• Rezervin hesaplanması ve en uygun işletme yönteminin seçimi

• Seçilen açık veya yeraltı işletme yöntemine göre madenin 3-boyutlu tasarımı

• Tasarlanan madene ait tasarım verilerin güncellenmesi ve geliştirilmesi

2

11..22.. YYaayyggıınn OOllaarraakk KKuullllaannııllaann BBiillggiissaayyaarr DDeesstteekkllii MMaaddeenn TTaassaarrıımmıı PPrrooggrraammllaarrıı

SURPAC

http://www.gemcomsoftware.com/products/surpac/

MINEX

http://www.gemcomsoftware.com/products/Minex/

NETCAD

http://www.netcad.com.tr/

MICROSTATION

http://www.bentley.com/en-US/Products/microstation+product+line/

SURFER

http://www.goldensoftware.com/products/surfer/surfer.shtml

VULCAN

http://www.maptek.com.au/products/vulcan/index.html

MICROMINE

http://www.micromine.com/

DATAMINE

http://www.datamine.co.uk/

MINESIGHT

http://www.minesight.com/

MICROMODEL

http://www.rkmminingsoftware.com/micromodel-system/

3

22.. SSUURRPPAACC PPRROOGGRRAAMMIINNIINN GGRRAAFFİİKKSSEELL AARRAAYYÜÜZZÜÜ Surpac 6.1 programının grafiksel arayüzünde yer alan çubuk, sekme ve pencereler aşağıda sıra-lanmaktadır (Şekil 1.1).

Şekil 1.1. Surpac 6.1 programının grafiksel arayüzü.

a) Menubar (Menu Çubuğu) b) Toolbar (Araç Çubuğu) c) Navigator Window (Kılavuz Penceresi) - Navigator Tab (Kılavuz Sekmesi) - Legent Tab (Gösterge Sekmesi) d) Properties Window (Özellikler Penceresi) - Properties Tab (Özellikler Sekmesi) - Tool Properties Tab (Araç Özellikleri Sekmesi) e) Layers Window (Katmanlar Penceresi) f) Viewport Window (Görüntü Alanı Penceresi) - View1 Tab (1. Görüntü Sekmesi) - View2 Tab (2. Görüntü Sekmesi) g) Message Window (Mesaj Penceresi) h) Command Window (Komut Penceresi) i) Status Bar (Durum Çubuğu) 22..11.. MMeennüü ÇÇuubbuukkllaarrıı Surpac programının grafiksel arayüzünde yer alan Main Menu (Ana Menü) aşağıdaki açılabilir menü pencerelerinden oluşmaktadır: - File (Dosya) - Edit (Düzenleme) - Create (Oluşturma) - Display (Görüntüleme) - View (Görünüm) - Inquire (Bilgilenme) - File Tools (Dosya Araçları)

4

- Survey (Haritalama) - Database (Veritabanı) - Surfaces (Yüzeyler) - Solids (Katılar) - Block Model (Blok Modelleme) - Design (Tasarım) - Plotting (Çizim) - Customize (Özelleştir) - Help (Yardım) Surpac programının grafiksel arayüzünde yer alan Main Menu dışında isteğe bağlı olarak etkinleş-tirilebilen diğer menüler şunlardır (Şekil 1.2):

Şekil 1.2. Surpac programının menüleri.

- Applications Menu (Uygulamalar Menüsü) - Blast Design (Patlatma Tasarımı) - Block Model (Blok Modelleme) - Database (Veritabanı) - Demo (Gösteri) - Free Functions (Bağımsız İşlevler) - Graphical Sequencer (Grafiksel Sıralayıcı) - Main Menu (Short) [Ana Menü (Kısa)] - Main Menu (Ana Menü) - MineSched 5.1 (MineSched 5.1 Yazılımı) - Ring Design (Ulaşım Tasarımı) - Solids (Katılar) - Surface Design (Açık İşletme Tasarımı) - Surveying (Haritalama) - Underground Design (Yeraltı İşletme Tasarımı)

5

22..22.. AArraaçç ÇÇuubbuukkllaarrıı Surpac programının grafiksel arayüzünde isteğe bağlı olarak etkinleştirilebilen araç çubukları şun-lardır (Şekil 1.3): - Applications Free (Bağımsız Uygulamalar) - Blast Design (Patlatma Tasarımı) - Block Model (Blok Modelleme) - Create (Oluşturma) - Database (Veritabanı) - DB String Sections (Veritabanı Dizgi Kesimleri) - Digitize (Sayısallaştırma) - Display and Hide (Gösterme ve Gizleme) - Edit (Düzenleme) - File (Dosya) - File Tools (Dosya Araçları) - Generate (Çizme) - Graphical Sections and Cutting Planes (Grafiksel Kesimler ve Planların Budanması) - Inquire (Bilgilenme) - Inquire / Display (Bilgilenme / Görüntüleme) - MineSched 5.1 Development (MineSched 5.1 Yazılımı - Geliştirme) - MineSched 5.1 Parameters (MineSched 5.1 Yazılımı - Değişkenler) - MineSched 5.1 Production (MineSched 5.1 Yazılımı - Üretim) - Navigate (Kılavuz) - Ring Design (Ulaşım Tasarımı) - Scale and Transparency (Ölçek ve Saydamlık) - Solids (Katılar) - Spin and Scale (Dönme ve Ölçek) - Status Free (Durumdan Bağımsız) - Surface Design (Açık İşletme Tasarımı) - Tools (Araçlar) - Underground Design (Yeraltı İşletme Tasarımı) - View, Lighting and Projection (Görünüm, Işıklandırma ve Gösterim)

6

Şekil 1.3. Surpac programının araç çubukları.

7

22..33.. SSuurrppaacc PPrrooggrraammııddaa YYaayyggıınn OOllaarraakk KKuullllaannııllaann DDoossyyaa TTüürrlleerrii Surpac programında yaygın olarak kullanılan dosya türleri ve uzantıları aşağıda sıralanmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Surpac programında yaygın olarak kullanılan dosyalar.

DOSYA TÜRÜ UZANTISI String (Dizgi) Dosyaları .str Digital Terrain Mode (DTM) (Sayısal Arazi Modeli) Dosyaları .dtm Geological (Drillhole) Database [Yerbilimsel (Sondaj) Veritabanı] Dosyaları .ddb Survey Database (Haritalama Veritabanı) Dosyaları .sdb Block Model (Blok Modelleme) Dosyaları .mdl Plot (Çizim) Dosyaları .dwf Macro (Makro) Dosyaları .tcl Styles (Biçem) Dosyaları .ssi 22..44.. SSttrriinngg ((DDiizzggii)) KKaavvrraammıı Doğal haldeki noktalar ve çizgi verileri string verileri oluşturur. Neredeyse bütün veriler Surpac’de bu forma getirilmiş ve string gibi saklanmıştır. String, birbirini izleyen üç-boyutlu (3-B) koordinatla-rın, bazı fiziksel özelliklerini çizerek açıklar. Taslağa çizilmiş çizgiler, stringlerde de olduğu gibi asıl özellikleri belirtir. Konturlar gibi yolların sınırları, jeolojik zonların sınırları, stok alanının tabanı vb. açık ocağa ait taban ve tavan stringleridir. Bütün noktaların tanımladığı tek bir string, string dizi-sinde belirlenmiş olağan numarası ile kaydedilir. String numaraları 1 ve 32000 dahil olmak üzere bu aralıkta sınıflandırılabilir. String numarası, tasarlanmış özelliğin string tarafından sayısallaştırılmış kimliğidir. Bu kimliğin, haritacılıktaki durumu gibi stringleri birbirinden ayırt etmede bir önemi olmayabilir. Genelde stringin kimlik kazanmış kodunun yaygın olan amacı, şev taban zonunu ya da atık materyalleri ya da sınır-ları tanımlamadır. Şekil 1.4’de bazı string kullanımı örnekleri verilmektedir.

a. Açık işletme tasarımında string kullanımı örneği.

8

b. Yeryüzünün modellenmesinde string kullanımı örneği. Şekil 1.4. Surpac programında kullanılan string örnekleri.

22..44..11.. SSttrriinngg TTüürrlleerrii Stringlerin tanımlanmış üç türü vardır. aa)) AAççııkk SSttrriinngglleerr ((OOppeenn SSttrriinnggss)) Açık stringler eğrisel ya da doğrusal çizgiler gibidir. İlk ve son koordinatları farklıdır. Eğer dosyada birden fazla aynı string numarasında açık string varsa, bunlar segment numarası ile tanımlanarak açık segment adını alır. Şekil 1.5’de bir açık string örneği verilmektedir.

Şekil 1.5. Açık string örneği.

bb)) KKaappaallıı SSttrriinngglleerr ((CClloosseedd SSttrriinnggss)) Kapalı stringler daire, kare ya da herhangi bir düzensiz poligon şeklinde olabilir. İlk ve son koordi-natları aynı ise kapalı string adını alır. Eğer, dosyada aynı string numarası bile birden fazla kapalı string bulunuyorsa, bunlar segment numarası alarak, kapalı segment adını alır. Topoğrafik harita-da, aynı yükseklikteki konturların aynı string numarası ile ifade edilmesi gibi burada da tanıtıcı tek bir string aynı mantık ile gruplanıp, özelliklerine göre konumlanacaktır. Şekil 1.6’da bir kapalı string örneği verilmektedir.

9

Şekil 1.6. Kapalı string örneği.

cc)) RRââkkıımm SSttrriinngglleerrii ((SSppoott HHeeiigghhtt SSttrriinnggss)) Râkım stringi, belirli bir özellik olmaksızın, rastgele noktaların bağlanması ile oluşmuş stringdir. Göründüğü gibi noktaların bağlantıları hiç bir özellik ifade etmediği gibi, noktalar da herhangi bir düzende değildirler. Râkım stringleri genelde noktaların yüksekliklerini ya da sondajların koordinat-larını kaydetmek amacıyla kullanılır. Şekil 1.7’de bir râkım stringi örneği verilmektedir.

Şekil 1.7. Râkım stringi örneği.

22..44..22.. SSttrriinngg TTüürrlleerriinniinn KKuullllaannıımmıı Genellikle süreksiz olan özelliklerin gözlendiği açık stringler açık ocaklarda (open pit), kapalı stringler ise sınır stringleri (boundary string) olarak hatları belirlemede ve hacim hesaplamada kul-lanılırlar. Mühendislere ve jeologlara yönelik olarak şev ve basamak tasarımı ile cevher sınırları gibi konular kapalı stringlerle yakından ilgilidir. Kapalı stringler kalınlık gibi tanımlanacağından alan ve hacim hesaplamaları kolaylıkla yapılabilir.

10

22..44..33.. SSttrriinngg AAççııkkllaammaallaarrıı Stringdeki her bir noktanın yeteneği, koordinatı olmayan bilgiyi koordinatı olan bilgilerden ayırabil-mesidir. Bu bilgi ‘Nokta Açıklaması’ olarak adlandırılır. Haritacılıkta, genellikle o noktanın ne oldu-ğu (örn. kontrol merkezinin adı) kesin olarak belirtilir. Kapalı string kullanımında stringin nokta açıklamaları, farklı özelliklerin niteliklerini (örn. su örneğinin konsantrasyonu ve toplam tuzluluğu) içerebilir. Nokta açıklaması, değişik amaçlar için ayrı ayrı tanımlamalara yönelik alt alanlar içerebilir. Alt alanların açıklamaları D1, D2, D3 gibi en fazla D100’e kadar adlandırılabilir ve genellikle D alanları (D fields) şeklinde belirtilir. D alanları virgüllerle sınırlandırılır ve toplam açıklama 512 karakteri geçemez. Örneğin: AÇIKLAMA= “TREE, 1.54, HOUSE” Alt alanlar sırasıyla şu değerleri alır: D1= “TREE” D2= “1.54” D3= “HOUSE” 22..44..44.. SSttrriinngg YYöönnlleerrii Bir stringin ilk noktasında string numarası koymak kuraldır. Belirli bir stringin nasıl bir şekilde yara-tıldığına bağlı olarak, segment için noktaların sırası bazen saat yönünde bazen ise saat yönünün tersinde bir yön verecektir. Alanları ve hacimleri hesaplarken segmentin bu yönü kapalı stringlerde önemlidir. Eğer kapalı stringin yönü saat yönünde tanımlanmışsa, bunun pozitif bir alan gösterdiği varsayılır; bu bir kapsama (inclusion) alanıdır. Eğer kapalı stringin yönü saat alanının tersi yönde tanımlan-mışsa, bunun negatif bir alan gösterdiği varsayılır; bu bir dışlama (exclusion) alanıdır. Eğer saat yönünün tersi yönde kapatılmış bir segment saat yönünde kapatılmış bir segment içinde yer alıyorsa, bu bileşim kapalı segmentler arasındaki alanı belirtir. Şekil 1.8’de string yönleri yar-dımıyla bir alan hesabı örneği verilmektedir.

Şekil 1.8. String yönleri yardımıyla alan hesabı örneği.

11

22..44..55.. SSttrriinngg DDoossyyaallaarrıı İlgili stringler ‘String Dosyaları’ olarak adlandırılan dosyalar olarak kaydedilir ve dosya uzantısı “.str” olarak tanımlanır. Bir string dosyası 32000’e kadar farklı stringler içerebilir. Her bir dosya 2 bölüm olarak tanımlanır. Birinci bölüm ‘Lokasyon (Mevki) Kodu’ olarak adlandırılır. Bu kod, genellikle stringin dosyada neyi belirttiğini göstermek için seçilmiş alfabetik karakter belir-tecidir (örn: sondaj, kontur, bina). İkinci bölüm ise, ‘ID Numarası’ olarak adlandırılır. Bu kod, bir dizi dosyanın bir elemanını tanımlayan nümerik karakter belirtecidir. Örneğin, yeraltı maden araştırma-larının 1990 yılı Ocak, Şubat ve Mart aylarını içeren bir dizi dosya adının her biri şu şekilde adlan-dırılabilir: LEV9001 LEV9002 LEV9003 LEV’in ortak lokasyon kodu olduğu durumdaki ID numaraları, her bir dosyadaki araştırmaları içe-ren yıl/ay kodlarıdır. 22..44..66.. SSttrriinngg DDoossyyaa YYaappııssıı String dosyası içindeki her bir çizgi ‘Record’ (Kayıt)’ olarak adlandırılır. İlk iki record sırasıyla ‘Header Record (Üstbilgi Kaydı)’ ve ‘Axis Record (Eksen Kaydı)’ şeklinde adlandırılır. Header record, lokasyon kodu, oluşturulan tarih ve amaç gibi string dosyalarıyla alakalı verileri içerir (örn: pump, 26-Mar-92, pumping wells). Axis record iki dizi koordinat numarası içerir. İlk dizide, string numarası ile y, x ve z koordinatları yer almakta olup, ikinci dizide amaca uygun olarak, kesit alırken kullanmak amacıyla tanımlanan 3-boyutlu eksene ait koordinat bilgileri veya pompalama bilgileri gibi bilgiler bulunur. Şekil 1.9’da Groundwater Modeling (Yeraltı Suyunu Modelleme) modülü kullanılarak oluşturulan ve üç pompalama kuyusunun tanımlarını kapsayan “pump1.str” string dosyasının içeriği görülmek-tedir. Bu dosyanın ilk dizisinde, string numarası ile y, x ve z koordinatları yer almakta olup, ikinci dizisinde kuyu ismi, pompalamaya başlama zamanı, pompalamanın sonlandırıldığı zaman, pom-palama oranı ve pompalama borusunun yarıçapı verileri bulunmaktadır.

pump,26-Mar-92,pumping wells, 0,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000 100,28.275,-47.079,0.000,recover1,0,10000000,500,0.15 100,117.516,-93.714,0.000,recover2,0,10000000,700,0.2 100,108.160,-26.973,0.000,recover3,0,10000000,500,0.15 0,0.000,0.000,0.000,0,0.000,0.000,0.000,END

Şekil 1.9. Pompalama kuyuları için hazırlanmış bir string dosyası örneği. String dosyalarında her bir alan virgülle ayrılır. String dosyasındaki kayıtlar, ilk 7 verisi sıfır olan ve Start (başlangıç) olarak adlandırılan bir veri satırıyla başlar; ilk 4 verisi sıfır olan ve End (Son) ola-rak belirtilen bir veri satırıyla sona erer. Farklı nesnelere ait veriler ilk 4 verisi sıfır olan veri satırla-rıyla birbirlerinden ayrılır. Şekil 1.10’da, Geostatistics (Jeoistatistikler) modülü kullanılarak oluşturulan bir bloğa ait tanımları içeren “blocks98.str” string dosyasının içeriği görülmektedir. Bu dosyanın ilk dizisinde, string nu-marası ile y, x ve z koordinatları yer almakta olup, diğer dizilerde ters uzaklık algoritması kullanıla-rak hesaplanmış değerler bulunmaktadır.

12

blocks, 1-May-92,Grade classifications of blocks98.str, 0,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000 1,285.000,115.000,98.000,0.035,23.035 1,295.000,115.000,98.000,0.035,23.035 1,295.000,125.000,98.000,0.035,23.035 1,285.000,125.000,98.000,0.035,23.035 1,285.000,115.000,98.000,0.035,23.035 0,0.000,0.000,0.000, 1,285.000,125.000,98.000,0.003,47.460 1,295.000,125.000,98.000,0.003,47.460 1,295.000,135.000,98.000,0.003,47.460 1,285.000,135.000,98.000,0.003,47.460 1,285.000,125.000,98.000,0.003,47.460 0,0.000,0.000,0.000,END

Şekil 1.10. Bloklar için hazırlanmış bir string dosyası örneği. 22..55.. DDTTMM :: DDiiggiittaall TTeerrrraaiinn MMooddeell ((SSaayyııssaall AArraazzii MMooddeellii)) KKaavvrraammıı Surpac programında 3-boyutlu görüntüleme ve hacim hesaplama gibi konularda ‘Yüzeyler’ kulla-nılmakta olup, bu yüzeyler, DTM olarak tanımlanmaktadır. Doğal arazi topografyası, faylar, ana kayalar ve ana kayaların üzerini kaplamış kontaklar ya da yeraltı su seviyesi birçok yüzeysel nitelik DTM şeklinde modellenebilir. String dosyaları, kendilerine bağlı bulunan DTM’lerdeki ham verileri içermektedir. Bu DTM’ler, bağ-lı bulundukları string dosyalarındaki üçlü noktaların haritalamasıyla oluşturulmuş üçgenler içerir. Diğer bir ifade ile, DTM’ler, her bir üçgenin her bir noktasının kendisine ait string dosyasındaki bir nokta ile eşleştirildiği üçgenlerden yapılmıştır. Bu nedenle, DTM dosyaları kendi string dosyaları olmadan çalıştırılamazlar ve bir DTM dosyası, aynı isimdeki kendi string dosyası olmazsa açıla-maz. Şekil 1.11’de bir açık işletme için hazırlanmış “pit150.dtm” DTM dosyasının içeriği görülmek-tedir.

pit150.str,0802012100;algorithm=standard;fields=x,y 1, 7877.081, 1578.834, 250.000, 1, 7804.659, 1604.600, 250.000, 1, 7483.320, 1638.690, 250.000, 1, 7711.353, 1303.734, 250.000, 1, 7842.688, 1329.531, 250.000, 1, 7889.597, 1385.997, 250.000, 1, 7918.705, 1436.139, 250.000, 1, 7907.760, 1492.912, 250.000, 1, 7877.081, 1578.834, 250.000, 0, 0.000, 0.000, 0.000, 0, 0.000, 0.000, 0.000, END Şekil 1.11. Açık işletme için hazırlanmış bir DTM dosyası örneği.

22..66.. GGeeoollooggiiccaall DDaattaabbaassee ((YYeerrbbiilliimmsseell VVeerriittaabbaannıı)) KKaavvrraammıı Sondaj verileri madencilik projelerinin başlama noktasıdır ve fizibilite çalışmalarının ve yapılan cevher rezerv tahminlerinin temelini oluşturur. Jeolojik veritabanı, her biri değişik çeşitte sondaj verileri içeren tablolardan, her bir tablo da belirli sayıda veri içeren alanlardan oluşur. Surpac zo-runlu olarak 2 tabloya ihtiyaç duyar. Bunlar, ‘Collar (Kuyu Ağzı)’ ve ‘Etüt (Survey)’ tablolarıdır.

13

Collar tablosundaki zorunlu alanlar şunlardır: - hole_id ( Kuyu Kimliği) - y [(Y Koordinatı (Kuzey)] - x [(X Koordinatı (Doğu)] - z [(Z Koordinatı (Yükseklik)] - max_depth (Maksimum Derinlik) - hole_path (Sondajın Adresi) Survey tablosundaki zorunlu alanlar ise şunlardır: - hole_id (Kuyu Kimliği) - depth (Derinlik) - dip (Eğim) - azimuth [(Azimut Açısı (Kuzey)] Zorunlu tablolardan başka, jeoloji ve tenör gibi verileri kaydetmek amacıyla isteğe bağlı tablolar da eklenilebilir ve kullanılabilir. Veritabanına eklenilebilir türde 3 çeşit isteğe bağlı tablo vardır: a) Interval Table (Aralık Tablosu) b) Point Table (Nokta Tablosu) c) Discrete Samples Table (Farklı Numuneler Tablosu) Interval tabloları numune almak amacıyla yapılan karotlu sondajın başlangıç derinliğine ve bitiş derinliğine ihtiyaç duyar. Bunlar için sırasıyla ‘depth_from’ ve ‘depth_to’ alanları çağrılır. Point tab-loları ise sadece numunelerin alındığı derinliğe ihtiyaç duyar; bunun için de sadece ‘depth_to’ ala-nı çağrılır. Discrete Samples tabloları belirli numune kimliklerine sahip noktalar için veri kaydetmek amacıyla kullanılır. Bu veriler, sample_id (numune kimlikleri) ve y, x ve z koordinatlarıdır. Şekil 1.12’de, Geological Database modülündeki bazı tipik jeolojik kesitleri göstermektedir.

Şekil 1.12. Bir jeolojik kesit görünümü.

22..77.. SSttyylleess ((BBiiççeemmlleerr)) KKaavvrraammıı Style dosyaları, string ve DTM’lerin nasıl gösterileceğini belirtmek için kullanılır. Varsayılan style dosyaları ‘styles.ssi’ olarak adlandırılmaktadır. Style dosyası kullanıcıya şu özellikleri belirlemesine izin verir:

14

- Lejanta (göstergeye) yönelik biçim için etiket - Çizme metodu (çizgi, işaretler, nitelik değerleri vb.) - Çizgi rengi, kalınlığı ve tipi - Yüzey rengi - Ayna yansıma rengi (parlak kısmın rengi) - Şeffaflık etkileri için saydamlık rengi - Parlaklık renkleri ve parlak kısmın boyutu - Yüzey gidişatı - Kenar rengi ve kalınlığı - Metin rengi, yazı tipi, boyutu ve eğimi - İşaretleyici sembolü ve işaretleyicinin boyutu

15

33.. SSUURRPPAACC PPRROOGGRRAAMMIINNIINN KKUULLLLAANNIIMMII 33..11 SSTTRRIINNGG DDOOSSYYAA AADDLLAARRII String dosya adları aşağıdaki bileşenlere sahiptir:

BİLEŞEN (COMPONENT)

TANIMLAMA (DESCRIPTION)

GEREKLİLİK (REQUIREMENT)

Yer (Location) Karakter ve Sayı Birleşimi Evet Kimlik (ID) Sadece Sayı İsteğe Bağlı Uzantı (Extension) Mutlaka “.str” Evet String dosyalarının adlandırılmasına yönelik bazı örnekler aşağıda verilmektedir:

DOSYA ADI (FILENAME)

YER (LOCATION)

KİMLİK (ID)

UZANTI (Extension)

pit.str pit .str

bench105.str bench 105 .str

2007design.str 2007design .str

2007design2.str 2007design 2 .str

grade_control135.str grade_control 135 .str

dhcomp2_50.str dhcomp2_ 50 .str

level‐300.str level ‐300 .str

String dosya adlarında boşluk, Türkçe karakterler ile alfabetik karakterler dışında kalan karakter ve simgelerin kullanılması önerilmez. Kullanılması durumunda Surpac programı doğru olarak çalış-mayabilir. Dosya adlarının kimliklerine başvurmak için yerüstündeki kot yüksekliklerinden veya yeraltındaki kat derinliklerinden yararlanabilirsiniz (kot130.str, kot150.str, kot170.str veya kat-130.str, kat-150.str, kat-170.str gibi).

16

33..22 SSTTRRIINNGG VVEERRİİLLEERRİİNNİİNN GGÖÖRRÜÜNNTTÜÜLLEENNMMEESSİİ

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. bench105.str dosyasını çift tıklayınız. 3. Display > Strings > With string and segment numbers seçiniz. 4. Gösterildiği gibi bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

4.1 bech105.str is görüntülenir.

17

4.2 Bu dosyadaki veri, ocağın “plan görüntüsü” olarak bilinen yatay bir görüntüsünü sunar. Veriler aşağıdaki gibi düzenlenmiştir.

String No

(String

Number)

Segment No

(Segment

Number)

Veri (Data)

Tip (Type)

D1 D2 D3

1 1 Düşük Tenörlü Cevher Kapalı Altın (g/t) Gümüş (g/t) SG

2 1 Orta Tenörlü Cevher Kapalı Altın (g/t) Gümüş (g/t) SG

3 1 Yüksek Tenörlü Cevher Kapalı Altın (g/t) Gümüş (g/t) SG

8 1 Taban Kayacı İzi Açık Taban Kayacı

8 2 Tavan Kayacı İzi Açık Tavan Kayacı

30005 30005 Ocağın Şev Topuğu Kapalı

30008 30008 Ölçüm İstasyonu Rakım İstasyon Adı

5. Display > Point > Numbers tıklayınız. 6. String range için 1 değerini giriniz ve Apply tıklayınız.

18

6.1 String 1 için noktaların sıralanmasının XY düzleminde saat ibresi yönünde olduğuna dikkat ediniz.

7. Reset graphics simgesini tıklayınız. 8. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01a_viewing_string_data.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

19

33..33 SSTTRRIINNGG VVEERRİİLLEERRİİNNİİNN MMEETTİİNN DDÜÜZZEENNLLEEYYİİCCİİDDEE GGÖÖRRÜÜNNTTÜÜLLEENNMMEESSİİ 1. Navigator penceresinde bench105.str dosyasını sağ tuş tıklayınız ve Edit seçiniz. Dosya, kul-landığınız metin düzenleyici programla (Not Defteri) açılır.

• İlk satır Üstbilgi Kaydı (Header Record) olarak adlandırılır ve şu maddeleri içerir: Dosya Adı, Değiştirildiği Tarih, Amaç (ki, bu örnekte boş bırakılmıştır), Stil Dosyası. • İkinci satır Eksen Kaydı (Axis Record) içerir. Bu, bazı kesit işlevlerinde kullanılan iki-noktalı bir satırdır. Birçok string dosyası için bu gerekli değildir. Gerekli olmadığında tüm koordinatlar için 0 değeri kullanılır. Gerekli olduğunda, eksenin başlangıç ve bitiş noktalarının her birinin Y, X ve Z değerleri aşağıdaki üçüncü satır sırasıyla yerleştirilir. • Üçüncü satır String Verisi (String Data) başlangıcıdır ve Y, X, Z, D1, D2, D3, … D100 gibi String Sayısı (String Number) olarak yerleştirilir. • Segmentin sonu bir Boş Kayıt (Null Record) gerektirir. • String 1 is kapalıdır, çünkü ilk noktası ile son noktası aynıdır. • Bir dosya oluşturulduğunda şu değerler seçilir: D1 = gold (g/t), D2 = silver (g/t) and D3 = SG. • String 1 Düşük Tenörlü Cevher alanının çevresini çizer. • 1.23 grams/ton altının değeri, 14.23 grams/ton gümüşün değeri ve 2.7 özgül ağırlıktır.

20

2. Aşağıdaki verileri görmek için metin düzenleyicideki sayfayı aşağı doğru kaydırınız.

• String 8 is açıktır, çünkü ilk ve son noktaları farklıdır. Ayrıca String 8, iki segment içermektedir. • String 30005 is kapalıdır, çünkü ilk ve son noktaları aynıdır. • String 30008 is a rakım stringidir ve D1 alanındaki ölçüm istasyonu adlarını içermektedir. 3. Herhangi bir değişiklik yapmadan ve kaydetmeden metin düzenleyiciden çıkınız. Not: String dosyaları üzerinde elle düzenleme yapılması önerilmez. Şayet dosyanın yazım düzeni bozulur ve zarar görürse Surpac programı bu dosya kullanıldığında doğru olarak çalışmaz.

21

33..44 ÇÇOOKKLLUU GGÖÖRRÜÜNNTTÜÜ AALLAANNLLAARRIIYYLLAA ÇÇAALLIIŞŞMMAAKK 1. pit_design1.str idosyasını çift tıklatarak açınız. 2. Popup menüyü görüntülemek için grafik üzerinde sağ-tuş tıklayınız.

3. Popup menüden Viewport seçiniz ve sonra Copy view tıklayınız. View 2 olarak adlandırılan sekmede geçerli görüntünün ekranı kaplamış bir kopyası gösterilir. 4. View2 sekmesinde sağ-tuş tıklayınız, Viewport seçiniz ve Close tıklayınız.

22

5. Grafikte sağ-tuş tıklayınız, Viewport seçiniz ve Split vertically tıklayınız.

Her bir görüntü penceresinde aynı verilerin aynı görüntüsü görünür.

23

6. Sol görüntü penceresinde sağ-tuş tıklayınız, Viewport seçiniz ve Split horizontally tıklayınız. Sol görüntü penceresi yatay olarak bölünür.

24

7. Sağ görüntü penceresinde sağ tuş tıklayınız, Viewport seçiniz ve Split horizontally tıklatınız. Dört görüntü penceresi görüntülenir.

8. Görüntüyü döndürmek için sol-üst görüntü penceresinde tıklayınız ve sürükleyiniz. Görüntü eğimli olarak gösterilir.

9. Sol-alt sol görüntü penceresinde tıklayınız. Verileri XZ düzleminde görmek için simgesini tıklayınız.

25

10. Sağ-üst sağ görüntü penceresinde tıklayınız. Verileri YZ düzleminde görmek için simgesi-ni tıklayınız. Dört görüntü penceresinde verilerin dört farklı görünümü görüntülenir.

26

3.5 NOKTA ÖZELLİKLERİNİ GÖRMEK Nokta özellikleri işlevi, string, segment ve nokta sayıları, y, x, z koordinatları ve tanımlı alanları kapsayan nokta özelliği bilgisini gösterir.

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Seçim Aracında Select Point/Triangle seçiniz.

4. CTRL tuşuna basılı tutarak ve noktalar üzerinde tıklayarak herhangi dört nokta seçiniz.

27

5. Inquire > Point properties tıklayınız. Mesaj penceresinde seçilen tüm noktaların nokta özellik-leri görüntülenecektir.

6. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 02b_view_point_properties.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

28

3.6 SEGMENT ÖZELLİKLERİNİ GÖRMEK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Seçim Aracında Select Segment/Trisolation seçiniz.

4. Görüldüğü gibi bir segment seçiniz.

29

4.1 Properties panosunda segment özellikleri görüntülenecektir.

5. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 02c_view_segment_properties.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

30

3.7 İKİ NOKTA ARASINDAKİ UZAKLIĞI VE İSTİKAMET AÇISINI BELİRLEMEK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Inquire > Bearing and distance between 2 points seçiniz. Setup noktasını seçmek için iletiye dikkat ediniz.

4. Setup noktasını tıklayınız. Foresight noktasını seçmek için iletiye dikkat ediniz.

Mesaj penceresinde, seçilen noktalar için, iki nokta arasındaki istikamet açısı, uzaklık ve eğim görüntülenir.

6. İşleve son vermek için ESC tuşuna basınız. 7. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 02d_bearing_and_distance.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

31

3.8 BİR DOSYAYI KAYDETMEK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Seçim Aracında Select Point/Triangle seçiniz.

4. Herhangi bir noktayı, üzerinde tıklayarak seçiniz. 5. Nokta üzerinde sağ-tuş tıklayınız ve menüden Delete seçiniz.

6. File > Save >String/DTM file seçiniz.

32

7. Bilgileri, aşağıda görüldüğü gibi giriniz ve Apply tıklayınız.

33

3.9 VERİYİ DÖNDÜRMEK İÇİN ORBIT VIEW TOOL MODUNU KULLANMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. survey1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız.

3. Tools araç çubuğundan Orbit View Tool simgesini tıklayınız. Veya Graphics Viewport üzerinde herhangi bir yerde sağ-tuş tıklayınız. Pop-up menünün en altında Orbit View Tool simgesini tıklayınız.

4. Graphics Viewport üzerinde tıklayınız ve sürükleyiniz. Veri, üç boyutlu olarak dönecektir.

34

3.10 ÇOK SAYIDA NOKTAYI AYNI ANDA SEÇMEK İÇİN BOX SELECT POINTS MODUNU KULLANMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. survey1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız.

3. Tools araç çubuğundan Box Select Points simgesini tıklayı-nız. Veya Graphics Viewport üzerinde herhangi bir yerde sağ-tuş tıklayınız. Pop-up menünün en altında Box Select Points simgesini tıklayınız.

4. Graphics Viewport üzerinde tıklayınız ve sürükleyiniz. Çok sayıda nokta aynı anda seçilecek-tir.

35

3.10a NOKTALARI SİLMEK İÇİN POINT/TRIANGLE MODUNU KULLANMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. survey1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select Point/Triangle tıkla-yınız.

4. Aşağıda görüldüğü gibi bir nokta tıklayınız.

5. Popup menü görüntülemek için nokta üzerinde sağ-tuş tıklayınız ve Delete seçiniz. Nokta sili-necektir.

36

6. CTRL tuşuna basılı tutarak aşağıda görüldüğü gibi noktalar tıklayınız.

7. Klavyede DELETE tuşuna basınız. Noktalar silinecektir.

37

3.10b SEGMENTLERİ TERSİNE ÇEVİRMEK İÇİN SEGMENT/TRISOLATION MODUNU KUL-LANMAK 1. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select Segment/Trisolation tıklayınız.

2. CTRL tuşuna basılı tutarak aşağıda görüldüğü gibi segmentler tıklayınız.

3. Popup menü görüntülemek için segment üzerinde sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Reverse seçiniz. 4. Yeni segment yönleri mesaj penceresinde görüntülenecektir. String 2 Segment 1 is now Anti‐clockwise String 2 Segment 3 is now Anti‐clockwise

38

3.10c KOPARMAK, BİRLEŞTİRMEK VE YENİDEN NUMARALANDIRMAK İÇİN SELECT MODUNU KULLANMAK 1. Display > Point > Numbers seçiniz. 2. Aşağıda görüldüğü gibi bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

Noktaların numaraları görüntülenecektir. Ancak bu işlemler için noktaların numaralandırılması ge-rekli değildir. Bu işlem, sonraki adımlarda seçilecek olan noktaları açıkça tanımlamak için sadece bu aşamada uygulanacaktır.

3. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select tıklayınız.

39

4. CTRL tuşuna basılı tutarak 11 ve 14 numaralı noktaları tıklayınız.

5. Popup menü görüntülemek için nokta üzerinde sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Break segments at selected points seçiniz.

40

6. Aşağıda görüldüğü gibi, silinecek segment üzerinde iki nokta arasında bir yer tıklayınız.

7. Popup menüyü görüntülemek için segment üzerinde sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Delete seçiniz.

41

8. CTRL tuşuna basılı tutarak, birleştirilecek olan iki noktayı (105 ve 216) seçiniz. Şayet farklı string numaralarına sahip iki segment birleştirilecekse, sonuca ulaşmak için ilk seçilen noktanın string numarası kullanılır. Bu örnekte, şayet ilk önce 105 numaralı nokta seçilirse, sonuçta oluşan string numarası 1 olacaktır. Şayet ilk önce 216 numaralı nokta seçilirse , sonuçta oluşan string numarası 2 olacaktır.

9. Popup menüyü görüntülemek için nokta üzerinde herhangi bir yerde sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Connect points seçiniz. Noktalar birleştirilecektir.

42

10. CTRL tuşuna basılı tutarak, birleştirilecek olan iki noktayı (130 ve 25) seçiniz.

11. Popup menüyü görüntülemek için nokta üzerinde herhangi bir yerde sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Connect points seçiniz. Noktalar birleştirilecektir.

43

12. Diğer yerler için, aşağıda görülen sonuca ulaşana kadar 4’den 12’ye kadar olan adımları tek-rarlayınız.

13. Display > Strings > With string numbers seçiniz. 14. Aşağıda görülen bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız. Daha sonra tüm segmentleri seçmek ve yeniden numaralandırmak için select tool kullanacaksınız.

44

15. Yeniden numaralandıracağınız segment üzerinde iki nokta arasında bir yer tıklayınız.

16. Popup menüyü görüntülemek için sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Select strings seçi-niz.

45

16.1 String 2’nin her iki segmenti seçilir.

17. Edit > Strings > Renumber seçiniz. 18. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

19. File > Save as seçiniz. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

46

3.11 BİR EKSEN BOYUNCA VERİ TAŞIMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev1665.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select Point/Triangle tıkla-yınız.

4. CTRL tuşuna basılı tutarak, aşağıdaki iki noktayı tıklayınız.

5. Tools araç çubuğundan , Move Tool simgesini tıklayınız. Veya Graphics Viewport üzerinde herhangi bir yerde sağ-tuş tıklayınız. Pop-up menünün en altında Move tool simgesini tıklayınız.

47

6. Aşağıdaki gibi, X eksenini (kırmızı) tıklayınız ve sürükleyiniz.

önce sonra

Durum çubuğunun, hareket devam ettiği sürece koordinat değerlerini gösterdiğine dikkat ediniz.

48

3.12 BİR PLAN ÜZERİNDEKİ VERİLERİ TAŞIMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. Aşağıdaki Exit Graphics penceresi açılırsa, Reset graphics seçiniz ve Apply tıklayınız.

3. ore1.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 4. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select Segment/Trisolation tıklayınız.

5. Aşağıda görülen segmenti tıklayınız.

49

6. Tools araç çubuğundan , Move Tool simgesini tıklayınız. Veya Graphics Viewport üzerinde segmenti sağ-tuş tıklayınız. Pop-up menünün en altında Move tool simgesini tıklayınız.

7. XZ düzleminde harekete zorlamak için kırmızı ve mavi köşeyi tıklayınız ve sürükleyiniz.

önce sonra

Segmenti hareket ettirdiğiniz sürece, durum çubuğundaki sadece X ve Z değerlerinin değiştiğine dikkat ediniz.

8. Reset graphics simgesini tıklayınız. 9. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

50

3.13 ÜÇ BOYUTTA VERİ TAŞIMAK

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. und1.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. und_layout.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 4. Aşağıdaki gibi, veriyi döndürmek için grafik üzerinde tıklayınız ve sürükleyiniz.

5. Tools araç çubuğundan Selection drop‐down menüsünü açınız ve Select String/Object tıkla-yınız.

51

6. und_layout.str içindeki stringi tıklayınız.

7. Graphics Viewport üzerinde stringi sağ-tuş tıklayınız. Pop-up menünün en altında Move tool simgesini tıklayınız.

8. Aşağıdaki gibi, üç eksenin kesişim noktasındaki sarı karenin içini tıklayınız ve sürükleyiniz.

Stringi hareket ettirdiğiniz sürece, durum çubuğundaki üç koordinat değerinin de değiştiğine dikkat ediniz.

9. Reset graphics simgesini tıklayınız.

52

10. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

53

4. DIGITAL TERRAİN MODEL (DTM) YÜZEYLERİ Yüzey modelleme kavramı genel hatlarıyla üç aşamadan oluşmaktadır. a) Stringlerden Digital terrain models (DTMs) oluşturulması

b) Stringlerdeki noktalar arasında üçgenler oluşturulması

c) Üçgenlerin kaplanması

54

4.1) DTM’in Grafiksel Olarak Oluşturulması

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. topo1.str dosyasını çift tıklayarak açınız.

3. Surfaces > Create DTM from layer seçiniz. 4. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve DTM yüzeyi oluşturmak için Apply tıklayınız.

55

Oluşturulan DTM yüzeyi aşağıdaki gibidir.

5. File > Save > String/DTM seçiniz. 6. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

String dosyasının halen mevcut olması nedeniyle, size, orijinaliyle yer değiştirmeyi isteyip isteme-diğiniz sorulacak. 7. Yes tıklayınız.

8. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01a_create_DTM_from_layer.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

56

4.2) DTM’in Dosya-Tabanlı Olarak Oluşturulması

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seçiniz. 3. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

Bu durumda, Strings to act as break lines onay kutusu tiklenmez. Message penceresi size DTM’nin oluşturulduğuna dair bilgi verir.

57

DTM rapor dosyası görüntülenir.

4. Log dosyasını kapatınız. 5. pit1.dtm dosyasını çift tıklayarak açınız.

Çapraz stringlerle yaratılan DTM’de üçgenler vardır. Bu, arzu edilen sonuç değildir. 6. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seçiniz.

58


Bu durumda Strings to act as break lines onay kutusu tiklenir. 8. log dosyasını kapatınız. 9. pit1.dtm dosyasını çift tıklayarak açınız.

10. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01b_create_DTM_from_string_file.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

59

4.3) DTM’in Spot Height Verilerinden Oluşturulması

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. dhc2.str dosyasını çift tıklayarak açınız.

Bu dosya bir madencilik çalışmalarına başlamadan önce açılan sondaj kuyusunun kuyu ağzı etüt dosyasıdır ve doğal arazinin modellenmesinde kullanılabilir. Unutulmamalıdır ki, dosya bir adet spot height stringinden oluşmaktadır. 3. Display > Hide everything seçiniz. 4. Display > Point > Markers seçiniz. 5. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

60

String, markerler olarak gösterilir.

6. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seçiniz. 7. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

61

DTM raporu log dosyası görüntülenir.

8. Log dosyasını kapatınız. 9. dhc2.dtm dosyasını çift tıklayarak açınız. DTM, markerlerle birlikte gösterilir.

DTM’nin özgün görünümü markersizdir. 10. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01c_create_dtm_from_spot_height_data.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

62

4.4) DTM’nin Breakline’ler ve Spot Heights’ler Kullanılarak Oluşturulması

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. pit2.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Display > Strings > With string numbers seçiniz. 4. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

String 9999’un bir spot height stringi olduğunu göreceksiniz. 5. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seçiniz.

63


Açık ocak plan olarak görüntülenecektir.

64

7. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01d_create_dtm_using_breaklines_and_spot_heights.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız. 5) BASİT AÇIK OCAK TASARIMI

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. ore150.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 150 kotunda cevher zonlarının yatay dilimlerini göre-ceksiniz.

3. Create > Digitise > Properties seçiniz.

65


5. Create > Digitise > Digitise new point at mouse location seçiniz. 6. Görüldüğü gibi, 1, 2 ve 3 nolu noktaları yaratmak için grafiği tıklayınız. ESC’ye basmayınız. Aksi taktirde stringin oluşumu tamamlanamaz. Ayrıca, grafik üzerinde sadece markerlerin görüntülene-ceğini, 1, 2 ve 3 sayılarının ve daha sonraki sayıların görüntülenmeyeceğini göz önünde bulundu-runuz.

7. Create > Digitise > New point by selection seçiniz.

66

8. Görüldüğü gibi, 4, 5 ve 6 numaralı noktaları oluşturmak için, segmentin kuzey ucundaki noktala-rı tıklayınız.

9. Create > Digitise > By following a segment seçiniz. 10. 7 numaralı noktada farenin sol düğmesini tıklayınız ve düğmeyi basılı tutmaya devam ederek 8 numaralı noktaya kadar sürükleyiniz ve bırakınız.

67

11. 9 numaralı noktada farenin sol düğmesini tıklayınız ve düğmeyi basılı tutmaya devam ederek 10 numaralı noktaya kadar sürükleyiniz ve bırakınız.

68

12. Create > Digitise > Close current segment seçiniz. Kapatılmış segment görüntülenecektir.

XY düzleminde (plan görüntüde) kapalı bir segment oluşturacağınız zaman, onları, genellikle, saat ibresi yönünde oluşturunuz. Saat ibresi yönündeki segmentler, kapsama alanına dahil olarak göz önünde bulundurulur ve onları, diğer saat yönündeki segmentlerle kesiştirdiğinizde umulan sonucu verirler. 13. File > Save > string/DTM seçiniz. 14. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

69

15. Reset graphics simgesini tıklayınız. 16. pit150.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 17. Display > Point > Numbers seçiniz. 18. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

70

Segment üzerinde numaralanmış noktalar görüntülenir.

Daha sonra, çok fazla dışbükey dış çizgilere sahip olan bazı noktaları sileceksiniz. 19. Seçim modunu Select Point/Triangle olarak ayarlayınız.

71

20. Görüldüğü gibi, CTRL tuşuna basılı tutarak, çeşitli noktaları tıklayınız.

21. Popup menüyü görüntülemek için noktalar sağ-tuş tıklayınız ve popup menüden Delete seçi-niz.

72

Yeniden numaralanmış segment görüntülecektir.

Daha sonra, 45 derecelik yamaç açısını ayarlayacaksınız. 22. Surpac ekranının dibindeki Durum çubuğundan Design grade düğmesini tıklayınız.


Design grade düğmesi geçerli tasarım eğimini gösterir. Daha sonra, açık ocağın tepe noktası için string numarası ayarlayacaksınız. Bu adım isteğe bağlıdır.

73

24. Surpac ekranının dibindeki Durum çubuğundan Design string düğmesini tıklayınız.


Design string düğmesi, geçerli tasarım string sayısını gösterir. Daha sonra, segmenti, 100 m uzaklıkta yatay olarak genişleteceksiniz. Bu, 45 derecelik bir açıyla, tabanın 100 m üzerinde, 250 m yükseklikte bir açık işletmenin tepe noktasını oluşturacak. 26. Edit > Segment > Expand/Contract seçiniz. 27. Grafiğin üzerinde, herhangi bir noktada, genişleme amacıyla bir segment seçmek için tıklayı-nız. 28. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

74

29. Genişlemeyi tamamlamak için ESC tuşuna basınız. Açık ocağın tepesini ve dibini gösteren segmentler görüntülenecektir.

30. Farenin sağ tuşunu tıklayınız ve düğmeyi basılı tutmaya devam ederek sürükleyiniz ve görün-tüyü uzaklaştırdığınızda bırakınız. 31. Display > 2D Grid seçiniz.

75


Açık ocak stringleri ve 2B ızgara görüntülenecektir.

Bu işlem, blok modelin sınırlarını belirlemek için kullanışlı olabilir. Daha sonra, bu verilerden bir DTM oluşturacaksınız. 33. Surfaces > Create DTM from Layer seçiniz.

76


35. Şayet, bir kırık çizgi hatası ve açık ocak yamaçlarında bazı çapraz çizgiler görürseniz, bu hata-ları giderecek şekilde bazı noktaları siliniz.

35.1. Select tool tıklayınız ve Select Point/Triangle tıklayınız. 35.2. Silmek için bir nokta seçiniz. 35.3. Sağ tuş tıklayınız ve Delete seçiniz.

36. Surfaces > Create DTM from Layer seçiniz ve Apply tıklayınız. 37. Display > 3D Grid seçiniz.

77


39. Grafik üzerinde, verileri döndürmek için tıklayınız ve sürükleyiniz.

Daha sonra bir DTM dosyası kaydedeceksiniz. 40. File > Save > string/DTM File seçiniz.

78


42. Sonraki formda Yes tıklayınız.

79

5) BASİT YERALTI GALERİ TASARIMI 5.1) VERİLERİN GÖSTERİMİ

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. stopes1.dtm dosyasını çift tıklayarak açınız. Bu dosya, iki paralel cevher zonunu gösterir. 3. ugdes_final1.dtm dosyasını çift tıklayarak açınız.

4. Stopeleri göstermemek amacıyla, Katmanlar panosundaki stopes.dtm dosyasına ait göz işare-tini tıklayarak bu katmanını gizleyiniz.

5. Sürücüleri gizlemek için View > Surface view options > Hide triangle faces seçiniz. 6. Display > Strings > With string numbers seçiniz.

80


Strings 10 and 11, final tasarımındaki merkez hattı stringleridir.

81

5.2) CEVHER ZONLARI ARASINDA BİR MERKEZ HATTI OLUŞTURULMASI 200 katında, iki cevher zonu arasında bir merkez hattı orta yolu oluşturacaksınız.

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. lev215.str dosyasını çift tıklayarak açınız. Bu dosya, 215 katında mevcut çalışmaların küçük bir kısmını göstermektedir. String 215 mevcut çalışmaların dış çizgisidir ve string 1 tasarlanacak merkez hattıdır. String 1’in başlangıç noktası, üretim ekibinin madencilik çalışmalarına başlayacağı noktadır. Ma-dencilik çalışmaları bu noktada başlasa da, siz, tasarıma bu noktadan başlamak zorunda değilsi-niz. Bu durumda, siz, tasarıma cevher zonunda başlayacaksınız ve bu noktaya doğru geri gele-ceksiniz. 3. stopes1.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 4. Display > Strings > With string numbers seçiniz. 5. Inquire > Point properties seçiniz ve birkaç farklı segment tıklayınız. String numaraları, stringlerin Z değeriyle uyumludur. 6. Display > Hide everything seçiniz. 7. Display > Strings > With string numbers seçiniz. 8. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

9. Gösterildiği gibi, geçerli katman olarak main graphics layer ayarlayınız.

11. Surpac ekranının altındaki durum çubuğunda gösterilen Design string number düğmesini

tıklayınız.

82


13. Create > Digitise > New midpoint seçiniz. 14. Gösterildiği gibi, iki seçilmiş noktanın arasında bir orta nokta oluşturmak için, cevher zonlarının kuzey uçlarında iki nokta tıklayınız.

15. Gösterildiği gibi, iki seçilmiş noktanın arasında bir orta nokta oluşturmak için, cevher zonlarının güney uçlarında da iki nokta tıklayınız.

16. Fonksiyona giriş yapılmasını engellemek için ESC tuşuna basınız. Oluşturulan noktanın Z değeri, iki seçilmiş noktanın Z değerinin ortalamasına eşittir. 17. Create > Points > Change point mode seçiniz.

18. Create > Points > On line between any points seçiniz. 19. String 10’da oluşturulan ilk noktayı tıklayınız ve sonra string 10’da oluşturulan ikinci noktayı tıklayınız.

83


Nokta, 50 m hareket edecektir.

21. İşleve girişi önlemek için ESC tuşuna basınız. 22. Create > Points > Insert point mode seçiniz. 23. Create > Points > Multiple points by subdividing seçiniz. 24. String 10’un kuzey ucunu tıklayınız ve sonra String 10’un güney ucunu tıklayınız. 25. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

84

İlk noktadan son noktaya, 50’şer m aralıklarla yeni noktalar oluşturulacaktır.

26. İşleve girişi önlemek için ESC tuşuna basınız. 27. Display > Point > Numbers seçiniz. 28. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

85

Böylece, 2, 3 ve 4 nolu noktalar, merkez hattının kuzeydeki son noktası ile güneydeki son noktası arasına yerleştirilmiş olur.

29. Merkez hattı stringini ugdes1.str dosyasına kaydediniz. 30. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 01_create_centreline_between_ore_zones.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

86

5.3) CEVHER ZONLARINA ERİŞİM SÜRÜCÜLERİNİN OLUŞTURULMASI 1. Surpac ekranının dibindeki durum çubuğundaki Design string düğmesine tıklayınız. (Mevcut gösterim Str = 10’dur). 2. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

3. Create > Points > Add point mode seçiniz. 4. Create > Points > By angle seçiniz. 5. 2 nolu noktayı ve sonra 1 nolu noktayı tıklayınız. 6. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

7. Önceki işlevi iptal etmeksizin, önce 2 nolu noktayı ve sonra 1 nolu noktayı tıklayınız. 8. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

87

Bu işlem, batıdaki cevher zonuna doğru uzayacak 11 nolu stringin yeni bir segmentini oluşturacak-tır.

9. Create > New segment seçiniz. Bu ara segmenti yapmaya ihtiyacınız vardır. Çünkü, ilk segmentin sonu ikinci segmentin başlangı-cına bağlı değildir. 10. Create > Points > By angle seçiniz. 11. Önce 2 nolu noktayı, sonra 1 nolu noktayı tekrar tıklayınız. 12. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

13. Önceki işlevi iptal etmeksizin, önce 2 nolu noktayı ve sonra 1 nolu noktayı tekrar tıklayınız. 14. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

88

15. Display > Hide temporary markers seçiniz.

16. Status Items araç çubuğundaki combo box’u kullanarak nokta için snap mode ayarlayınız.

17. Edit > String > Copy seçiniz. 18. 1 nolu noktaya yakın durumda bulunan string 11’i tıklayınız ve 2 nolu noktaya doğru sürükle-yiniz.


89

Böylece, 11 nolu stringin her iki segmentinin bir kopyası 2 nolu noktada oluşturulacaktır.

20. 1 nolu noktaya yakın durumda bulunan 11 nolu stringi tekrar tıklayınız ve 3 nolu noktaya doğru sürükleyiniz ve bırakınız. 21. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

22. İşlevi durdurmak için ESC tuşuna basınız. Sekiz erişim sürücüsü görüntülenir.

23. Plan görüntüye geri dönmek için düğmesini tıklayınız. 24. Edit > Trim > Clip by selected segment seçiniz. 25. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

26. 200 nolu stringin bir segmentini tıklayınız. Seçilmiş cevher sonunun içindeki segmentlerin tüm parçaları silinir.

90


28. 200 nolu stringin diğer segmentini tıklayınız. 29. Form tekrar görüntülendiğinde, fonksiyonu durdurmak için Cancel tıklayınız. Her iki cevher zonunun içindeki segmentlerin tüm parçalarının silindiğini göreceksiniz.

30. Edit > Segment > Delete seçiniz. 31. Cevher zonu boyunca uzayan her bir segmentin parçasını tıklayınız. 32. Fonksiyonu durdurmak için ESC tuşuna basınız. 33. Display > Hide temporary markers seçiniz. Sürücüler görüntülenir.

34. Çalışmanızı ugdes1.str olarak öncekinin üzerine yazarak kaydediniz.

91

35. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 02_create_access_drives_to_ore_zones.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

92

5.4) ANA GALERİNİN OLUŞTURULMASI

93

5.5) YOL DIŞ ÇİZGİLERİNİN OLUŞTURULMASI

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. ugdes2.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Display > Strings > With string numbers seçiniz. 4. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

5. Surpac ekranının dibindeki durum çubuğundaki Design string number düğmesini tıklayınız. 6. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

7. Design > Underground tools > Room & pillars from centreline seçiniz. 8. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

9. File > Save > string/DTM seçiniz.

94


11. Reset graphics simgesini tıklayınız.

95

12. ugdes_outline1.str dosyasını çift tıklayarak açınız.

5.6) KATI YÜZEY OLUŞTURULMASI

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. drive_profile3x3.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. View > Zoom > Out seçiniz. 4. Display > Strings > With colour fill seçiniz.

96


6. Display > 2D Grid seçiniz. 7. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

97

Profile görüntülenir:

8. Reset graphics simgesini tıklayınız. 9. drive_profile4x3_5.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 10. View > Zoom > Out seçiniz. 11. Display > Strings > With colour fill seçiniz. 12. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

13. Display > 2D Grid seçiniz.

98


Profile görüntülenir:

99

5.7) MERKEZ HATTI VE PROFİLLERDEN ÜÇGENLER YARDIMIYLA DTM OLUŞTURULMASI

1. Reset graphics simgesini tıklayınız. 2. ugdes1.str dosyasını çift tıklayarak açınız. 3. Underground tools > Triangulate using centre line & profile seçiniz. 4. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

Fare ile 10 nolu stringi seçiniz. Bu profilin merkez hattı gibi sadece 10 numaralı stringe uygulan-ması gerektiğine dikkat ediniz.

100

5. Fonksiyonu durdurmak için ESC tuşuna basınız. Merkez Hattı katı yüzeyi görüntülenir:

6. Underground tools > Triangulate using centre line & profile seçiniz.

101


Erişim sürücülerinin tümünü oluşturmak için her bir bireysel segmenti tıklamanız gerektiğine dikkat ediniz.

102

8. Fonksiyonu durdurmak için ESC tuşuna basınız. Final katı yüzey görüntülenir:

9. Solids > Validation > Validate object seçiniz.

10. Solids > Validation > Set object to solid or void seçiniz. 11. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

103

12. File > Save > string or DTM seçiniz. 13. Aşağıdaki bilgileri giriniz ve Apply tıklayınız.

14. Bu çalışmada gerçekleştirilen tüm adımları görmek isterseniz 05b_triangulate_centreline.tcl dosyasını çift tıklayarak çalıştırınız.

104

44.. MMIINNEEXX PPRROOGGRRAAMMIINNIINN GGRRAAFFİİKKSSEELL AARRAAYYÜÜZZÜÜ Minex 5.3.1 programının grafiksel arayüzünde yer alan çubuk, sekme ve pencereler aşağıda sıra-lanmaktadır (Şekil 2.1).

Şekil 2.1.Minex 5.3.1 programının grafiksel arayüzü.

a) Menubar (Menu Çubuğu) b) Toolbar (Araç Çubuğu) c) Action Panel (Eylem Panosu) d) Status Bar (Durum Çubuğu) e) Explorer Window (Gezgin Penceresi) - Filesystems Tab (Dosya Sistemleri Sekmesi) - Project Default Tab (Proje Öntanımı Sekmesi) - Runtime Tab (Yürütüm Sekmesi) f) Properties Window (Özellikler Penceresi) - Properties Tab (Özellikler Sekmesi) - Expert Tab (Uzman Sekmesi) (Kök Dizinde) - Capabilities Tab (Yetenekler Sekmesi) (Kök Dizinde) - Sorting Tab (Sıralama Sekmesi) (Klasörde) g) Location Bar (Konum Çubuğu) h) Graphics (Viewport) Window [Grafikler (Görüntü Alanı) Penceresi] - 3D Design Tab (3-Boyutlu Tasarım Sekmesi) - Drafting Hazırlama Tab (Taslak Sekmesi) - Visualization Tab (Görselleştirme Sekmesi) 44..11.. MMeennüü ÇÇuubbuukkllaarrıı Minex programının grafiksel arayüzünde yer alan menü aşağıdaki açılabilir menü pencerelerinden oluşmaktadır: - File (Dosya) - Edit (Düzenleme) - Graphics (Grafikler)

105

- Mounts (Planlar ve Kesitler) - Point (Nokta) - String (Dizgi) - Grid (Izgara) - Triangle (Üçgen) - Survey (Haritalama) - Borehole DB (Sondaj Veritabanı) - Coal Washability (Kömürün Yıkanabilirliği) - Seam Model (Damar Modelleme) - Pit Design (Ocak Tasarımı) - Rezerves (Rezervler) - Schedule (Zamanlama) - Blast (Patlatma) - Leica (Leica Yazılımı) - EarthWorks (EarthWorks Yazılımı) - SpoilRegrade (Atıkların Yeniden Değerlendirilmesi) - Tools (Araçlar) - Windows (Pencereler) - Help (Yardım) 44..22.. AArraaçç ÇÇuubbuukkllaarrıı Minex programının grafiksel arayüzünde isteğe bağlı olarak etkinleştirilebilen araç çubukları şun-lardır (Şekil 2.2): - BaseMap (BaseMap Çizim Aracı) - Blast (Patlatma) - BoreholeDB (Sondaj Veritabanı) - BoreholeDB Export (Sondaj Veritabanı - Dışa Gönderme) - BoreholeDB Load (Sondaj Veritabanı - Yükleme) - BoreholeDB Edit (Sondaj Veritabanı - Düzenleme) - BoreholeDB Reporting (Sondaj Veritabanı - Rapor Hazırlama) - Coal Washability (Kömürün Yıkanabilirliği) - DRT (Digital Record Tracings: Sayısal Kayıt İzleme) - Drafting (Taslak Hazırlama) - EarthWorks (EarthWorks Yazılımı) - Edit (Düzenleme) - Generate (Çizim) - Graphics (Grafikler) - Grid (Izgara) - Leica (Leica Yazılımı) - Memory (Bellek) - Pit Design (Ocak Tasarımı) - Plan (Plan) - Plot Modes (Çizim Kipleri) - Point (Nokta) - Processes (İşlemler) - ReservesDB (Rezervler Veritabanı) - ScheduleDB (Zamanlama Veritabanı) - SeamModel (Damar Modelleme) - Section (Kesim) - Segment (Bölüt) - SpoilRegrade (Atıkların Yeniden Değerlendirilmesi) - String (Dizgi) - StringAlterMoveFit (Dizgi İyileştirme) - Survey (Haritalama) - System (Sistem) - Window (Pencere)

106

Şekil 2.2. Minex programının araç çubukları.

107

44..33.. MMiinneexx PPrrooggrraammıınnddaa YYaayyggıınn OOllaarraakk KKuullllaannııllaann DDoossyyaa TTüürrlleerrii Minex programında yaygın olarak kullanılan dosya türleri ve uzantıları aşağıda sıralanmaktadır (Çizelge 2). Çizelge 2. Minex programında yaygın olarak kullanılan dosyalar.

DOSYA TÜRÜ UZANTISI Borehole Database - Index (Sondaj Veritabanı - Dizin) Dosyaları .b31 Borehole Database - Sample (Sondaj Veritabanı - Örnek) Dosyaları .b32 Borehole Header (Sondaj Üstbilgi) Dosyaları .b34 Seam Interval (Damar Mesafe) Dosyaları .b33 Seam Stratigraphic (Damar Stratigrafisi) Dosyaları .b35 Computer Graphisc Metafile (Bilgisayar Grafikleri Meta Dosyası) Dosyaları .cgm Reserves Database (Rezervler Veritabanı) Dosyaları .dbr Geometry (Geometri) Dosyaları .gm3 Parameter (Değişken) Dosyaları .mpf 44..44.. BBoorreehhoollee DDaattaabbaassee ((SSoonnddaajj VVeerriittaabbaannıı)) KKaavvrraammıı Minex Sondaj Veritabanı modülü cevher arama ve madencilik verilerine yönelik olarak tasarlan-mıştır. Özellikle eğimli sondaj yaparak delik delme ve karot alma işlemlerine ait veriler bu modülde kolaylıkla değerlendirilmektedir. Veriler, Access gibi uygun bir veritabanı programındaki tablolardan veya doğrudan doğruya veri girişi yapılmış ASCII dosyalarından çok kısa bir zamanda yüklenir ve bu veriler kullanılarak damar veya katmanlar modellenir. Farklı tipteki karot verileriyle birlikte onların litolojik ve jeofiziksel özellikleri gibi diğer veriler çeşitli veri tipleri halinde veritabanına yüklenir. Her bir veri tipi, 6 karakterden uzun olmayacak biçimde kullanıcı tarafından adlandırılır. Farklı tablolarda yer alan aynı veriler, tabloların ilişkilendirilmesi işlemlerinde sorun çıkmaması amacıyla aynı isimli alanlarda yer almalıdır. Minex programının grafiksel arayüzünde bulunan BoreholeDB menüsü açılarak ve “Edit → Edit Boreholes” yolu izlenerek ulaşılan sondaj veritabanı dosyalarındaki tablolarda yer alması gereken zorunlu alanlar şunlardır (Şekil 2.3):

Şekil 2.3. Sondaj Düzenleme penceresi örneği.

108

- Type (Tip) - X (Easting) [X Koordinatı (Doğu)] - Y (Northing) [Y Koordinatı (Kuzey)] - Z (Elevation) [Z Koordinatı (Yükseklik)] - Final Depth (Son Derinlik)

Documents

BİLGİSAYAR DESTEKLİ MADEN TASARIMINA GİRİŞ …web.beun.edu.tr/depo/maden/belgeler/mad122_ders_notlari_2010_05.pdf · - MineSched 5.1 Development (MineSched 5.1 Yazılımı -