Bilim ve Teknik - Aralık 2013

8/13/2019 Bilim ve Teknik - Aralık 2013

1/96

Atom” Poster Dergnzle Brlkte... Hücre İç Taşıma Sstemnn Gzemler Nobel Getrd...

BlmTeknk

ve

Küresel IsınmadaDuraklama mı?Süper Tayfun

Yen Br Alarm mı?

Sanal KopyamızBohr Atom Model’nn100. Yılı

BeyndeGörsel Algı Bozulursa Kahvenz İçeblr msnz?

Aylık Popüler Bilim DergisiAralık 2013 Yıl 47 Sayı 5535 TL


2/96

BlmTeknk

ve

Bulunuşundan bu yana transstörler hep küçüldü, buna bağlı olarak da blgsayarlar ve elektronk chazlar hem küçüldü hem de hızlandı.Bu gelşmey dolaylı olarak öngören Moore Kanunu’nu duymuş olmalısınız. Yaklaşık her k yılda br blgsayar devrelernde kullanılan transstör sayısınınk katına çıkacağını öngörür. Bu öngörü 2010’lu yıllara kadar neredeyse hç sapmadı. 2020 yılının se Moore Kanunu açısından ayrı br önem var.Çünkü o yıllarda transstör boyutlarında doğal ve temel lmtlere çok yaklaşılmış olacak. Elektronk chazların hızlanmasında bu etkler yavaşyavaş görülmeye başladı ble. Şu ank yavaşlamanın duraklamaya dönüşmemes çn arayışlar çok uzun zamandır devam edyor. Özellkle şu ankelektronk teknolojsnn can damarı olan slsyum dışında yen malzemelern ve bu malzemelerle brlkte farklı yaklaşımların kullanılması çn çalışılıyor.Bu konunun detaylarını Börteçn Ege’nn durumu özetleyen yazısında bulablrsnz.

Elektronk chazların hızlanması çn farklı malzeme ve yaklaşımlar en y tahmnle ancak orta ve uzun vadede bze yardımcı olacak gb görünüyor.Kısa vade çn öneml görülen çözümlerden br elektronk chazlardak şlemc bleşenlern paralel bağlamak. Bu aralar sıkça gördüğümüz çok çekrdeklşlemcler bu yaklaşımın eser. Beyn le blgsayarlar arasındak kıyaslamalar klşe olacak kadar yaygındır. Beynmz blgsayarları aşan kapastesnparalel şlemler yapablmesne borçlu. Anlaşılan o k hâlâ doğadan öğreneceğmz çok fazla ders var. Beynn görsel algılamadak şbölümünü ele alankapak konumuz bunu gözler önüne seryor. Bu yazının sahb Dr. İnc Ayhan’ı esk okuyucularımızın hatırlayacağına emnz.

Dünya ekonomsnn büyümesne rağmen karbon salımının artış hızındak azalma ve küresel ısınmadak son 15 yıllık duraklama güzelsayılablecek haberler. Fakat hem sayısı hem de şddet artan tropkal tayfunlar da küresel ısınma le lşklendrlyor. Sevnmek çn daha erken gbgörünse de bu konuda farkındalığın her geçen gün ar tmaya devam etmes sevndrc. Bz de bu farkındalığa sayfalarımızda üç ayrı yazıylakatkıda bulunmayı amaçlıyoruz.

20. yüzyılın en büyük fzkçlernden Nels Bohr’un kend adıyla anılan atom modeln öne sürmesnn üzernden tam yüzyıl geçmş.Blm dünyasına yapılan bu öneml katkıyı Prof. Bayram Tekn hocamızın hem Bohr’u hem de atom modeln konu alan yazısıyla hatırlıyoruz.Blm nsanı demşken Türkye’de moleküler byoloj eğtmnn ve araştırmalarının öncülernden br olan Prof. Mehmet Öztürk’ü deÖzlem İknc’nn kalemnden sayfalarımıza taşıyoruz.

Saygılarımızla,Murat Yıldırım

Aylık Popüler Bilim Dergisi

Yıl 47 Sayı 553Aralık 2013

“Benim mânevi mirasım ilim ve akıldır” Mustafa Kemal Atatürk

Yazışma AdresiBilim ve Teknik DergisiAkay Caddesi No:6 06420Bakanlıklar - Ankara

Tel(312) 298 95 61(312) 468 53 00 Faks(312) 427 66 77

Abone İlişkileri(312) 468 53 00Faks: (312) 427 13 [email protected]

İnternetwww.biltek.tubitak.gov.tr

[email protected]

ISSN 977-1300-3380

Fiyatı 5 TLYurtdışı Fiyatı 5 Euro

Dağıtım: DPPhttp://www.dpp.com.tr

Baskı: PROMATBasım Yayın San. ve Tic. A.Ş.http://www.promat.com.tr/Tel (212) 622 63 63

Baskı Tarihi: 29.11.2013

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı [Tebliğler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]tarafından lise ve dengi okullara; Genelkurmay Başkanlığı [7 Şubat 1979, HRK: 4013-22-79Eğt. Krs. Ş. sayı Nşr.83] tarafından Silahlı Kuvvetler personeline tavsiye edilmiştir.

SahbTÜBİTAK Adına BaşkanProf. Dr. Yücel Altunbaşak

Genel Yayın YönetmenSorumlu Yazı İşler MüdürüDuran Akca([email protected])

Yayın Yönetmen

Dr. Murat Yıldırım([email protected])

Yayın Danışma KuruluDoç. Dr. Burak AksoyluDoç. Dr. M. Necat DemrDoç. Dr. Kadr DemrcanDr. Şükrü KayaDoç. Dr. Ahmet OnatProf. Dr. Gökhan ÖzyğtProf. Dr. Bayram Tekn

Yazı ve AraştırmaDr. Zeynep Blgc([email protected])İlay Çelk([email protected])Dr. Özlem Kılıç Ekc([email protected])Dr. Bülent Gözceloğlu([email protected])Dr. Özlem Ak İknc([email protected])

Dr. Mahr E. Ocak([email protected])Dr. Emne Sonnur Özcan([email protected])Dr. Tuba Sarıgül([email protected])İbrahm Özay Semerc([email protected])

RedaksyonSevl Kıvan([email protected])

Grafk Tasarım - UygulamaÖdül Evren Töngür([email protected])

Sayfa DüzenSad Atılgan([email protected])

WebMeryem Arzu Aruntaş([email protected])

Mal YönetmenMehmet Al Aydınhan([email protected])

İdar HzmetlerYeter Karasu([email protected])

G e t t y I m a g e s


3/96

20 Sanal Kopyamız / Özlem EkcKşnn herhang br hastalığa yatkınlığının olup olmadığınınönceden belrleneblmes, erken tanı, o hastalığı önleyen, tedavsnhızlandıran ve vücudu bütünüyle ele alan kşye özel tedavçözümler sanal fzyolojk nsan vücudu projesnnen belrleyc özellkler.

24 Küresel Isınmadak Duraklama Kısa Br Mola mı? / Tuba Sarıgül 21. yüzyılın başından ber gözlenen küresel ısınmadakduraklama ne anlama gelyor? Gezegenmz yüzey sıcaklığındakdalgalanmalardan sera gazlarının mktarındak artışa,buzulların ermesnden denz sevyesndek yükselmeye kadarbu değşmlere nasıl cevap verecek?

28 Süper Tayfun Yen Br Alarm mı? / Emne Sonnur ÖzcanHayan ayfunu Dünya’nın bugüne kadar gördüğü en şddetltropkal tayfun. ayfunun daha önce kaydedlmemş derecedekşddet dah, tek başına bu felaket le küresel ısınmanın

denzler ve okyanuslar üzerndek etks arasında blmselbr lşk olup olmadığı sorusunu akla getryor.

32 Karbon Salımlarındak Artış Yavaşlıyor mu? / İlay Çelk

34 ISON Kuyrukluyıldızı Gökyüzünü Süsleyecek m? / Nlda Oklay

37 Son Anadolu Parsı / Bülent Gözceloğlu

38 Moore Kanunu ve Post-Slsyum Çağına Doğru / Börteçn EgeSlsyum sonrası dönemde, hesaplamalarda elektron kullanan

günümüz elektronk sstemlernn yern atom, foton veya byolojkmoleküllerle çalışan sstemlern doldurması olası görünüyor.

44 Byosensörler / Ferda Şenel

46 Görsel Beynn İş Bölümü Stratejler / İnc AyhanFarklı zaman dlmlernde oluşturulmuş k boyutlu mgelernart arda ssteme grşyle uzam-zaman analzler yapan beynmz,mekândak üç boyut lşklern yenden yapılandırır; csmlern renk,hareket, şekl gb özellklern şleyerek kesntsz br algı yaratır.

İçindekiler

20

24

37


4/96

51 Uyku Projes / Mahr E. Ocak

52 Türk Blm İnsanından Fzk DünyasınaÖneml İk Katkı / Zeynep Blgc

54 Hücre İç Taşıma Sstemnn Gzemler Nobel Getrd / İlay ÇelkBu yılın ıp veya Fzyoloj alanındak Nobel Ödülü,hücrelermzdek ana taşıma sstem olan keseck trafğndüzenleyen mekanzmayla lgl keşflernden dolayıJames E. Rothman, Randy W. Schekman veTomas C. Südhof adlı blm nsanlarına verld.

58 2013 Tıp veya Fzyoloj Nobel Ödülü / İlay Çelk

59 Kötü Anıları Slmek İçn Uyku Teraps / İlay Çelk

60 Nels Bohr ve Atom Model / Bayram Tekn1913 yılında, Nels Bohr henüz 28 yaşındayken “Atom ve

Moleküllern Yapıları” başlıklı meşhur çalışmasını üç makalehalnde yayımladığında nsanların br kısmı hâlâ atomların varlığından şüphe edyordu.

66 Prof. Mehmet Öztürk Anlatıyor: Vücudumuzun Yedek Parçaları,Moleküler Saatmz, GDO’lu Gıdalar... / Özlem İkncAslında blmden çok sanata düşkündü, ama yne de hayalndeeczacı olmak vardı. Sağlık memuru olarak yatılı YenşehrSağlık Kolej’nden mezun olan bu genç memur, br yandan mecburhzmetn yaparken br yandan da lsey dışarıdan btrd.

Ek POSTER Atom / Hazırlayan: İbrahm Özay Semerc

Düzeltme: Kasım 2013 sayımızda yer alan “Marmaray Hakkında Teknk Blgler”başlıklı yazıda İstanbul Boğazı’ndak akıntıların yönünden bahsedlen kısımdakfadeler hatalıdır. Blglern doğru hale gelmes çn “Karadenz” ve “Marmara Denz”smlernn yer değştrmes gerekmektedr.

4Haberler

14Ctrl+Alt+Del / Levent Daşkıran

18Tekno Yaşam / Osman Topaç

72Merak Ettklernz / Tuba Sarıgül-Mahr E. Ocak

78Gökyüzü / Alp Akoğlu

80Nasıl Çalışır? / Murat Yıldırım

82Türkye Doğası / Bülent Gözceloğlu

88Blm Tarhnden / H. Gaz Topdemr

90Matematk Havuzu / Al Doğanaksoy

93Ayrıntılar / Özlem İknc

94Zekâ Oyunları / Emrehan Halıcı

96Yayın Dünyası / İlay Çelk

+


5/96

Kasım ayında Scence dergsnde yayımlananbu çalışmaya göre, Dünyamızson on k yıl çnde 2,3 mlyonklometrekarelk ormanlık alan

kaybederken sadece

800 bn metrekarelk ormanlıkalan kazandı. Bununla brlktekaybedlen yaklaşık 200 bnklometrekarelk alan tekrarormanlaştırıldı. Ormanlık

alanların değşm le lgl

kapsamlı ve küresel blgnnlk kez br araya getrldğbu çalışmaya göre tropkalormanların tahrbatı yıldayaklaşık 2100 klometre kare

artış gösterrken bazı ülkelern

çevre koruma konusundakçabalarının olumlu sonuçlar verdğn de görüyoruz. MeselaBrezlya’da 2003-2004 yıllarıarasında yaklaşık 40.000klometrekarelk ormanlık alan

kaybedlmşken, 2011-2012yılları arasında kayıp 20.000klometrekareye kadar düştü.Ormanlık alanların klm,karbon depolanması,byoçeştllk ve su kaynaklarıgb pek çok farklı yöndenekosstemle doğrudan lşklolduğunu düşününce, buhartanın bu alanda yapılacakaraştırmalar çn çok önemlbr kaynak olacağı şüphesz.

650 bnden fazla uydugörüntüsü kullanılarakhazırlanan ve yereldenküresel boyutlara kadar tümormanlık alandak değşmhayl detaylı br şekldegösteren etkleşml bu hartamerak eden herkesnerşmne açık:

http://earthengnepartners.appspot.com/

scence-2013-global-forest

Beyn Hastalıkları İçn Lazerle Tedavİbrahm Özay Semerc

İsveç’tek ChalmersTeknolojÜnverstes’nden vePolonya’dak WroclawTeknoloj Ünverstes’ndenbr grup araştırmacıAlzhemer, Parknson ve deldana gb hastalıkların fototerap le tedav edlebleceğbr yöntem gelştrd. NaturePhotoncs’te yayımlanançalışma, hastalıklara nedenolan proten brkntlernnmult-foton lazer teknğ leayrılableceğn gösteryor.

AraştırmacılardanPotr Hanczyc şmdyekadar kmsenn sadeceışıkla bu hastalıklarıntedav edlebleceğndüşünmedğn ve keşfettkler buyen yöntemn Alzhemer,Parknson ve del danahastalıklarının tedavsçn br dönümnoktası olduğunu belrtyor.Bu hastalıklar amlodbeta protenlernyüksek dozlarda brkp

hücre süreçlernyavaşlatmasıyla ortayaçıktığı çn protenbrkntlernnuzaklaştırılmasıhastalıkların tedavsanlamına gelyor.Araştırmacılartomografde kullanılanfoto akustk terapnn,yapısı bozuk protenlernuzaklaştırılması çnde kullanılableceğndüşünüyor. Günümüzdeamlod proten brkntler

hayl zehrl ve zararlı olankmyasal maddelerletedav edlmeye çalışılıyor.Mult foton lazer teknğbaşarıyla uygulanablrsene kmyasal maddelerkullanmaya ne de cerrahmüdahaleye gerek kalacak.

Haberler

Küresel Ormansızlaşma HartasıZeynep Blgc

Maryland Ünverstes lderlğnde yapılan çalışmada Google programlarınınyardımıyla uydulardan alınan verler kullanılarak 2000-2012 yılları arasındakormanlık alanlardak değşm gösteren detaylı br harta hazırlandı.

4


6/96

Blm ve Teknk Ara lık 2013

Sayısal Teknoloj BebeğnznAğlama Nedenn Söylüyor

Özlem Ak İknc

Br aygıt bebeğnznağlayışını kelmelereçevrseyd ne güzel olurdudeğl m? Şüphe yok kdünyadak tüm ebeveynlerböyle br mkâna sahpolmak ster.

Bugüne kadar yapılanbebek ağlaması analzçalışmaları genellkle bebeğn

gelşmsel problemlern erkendönemde tespt etmek amacınayönelkt. 1950’l ve 1960’lıyıllara gelndğnde br grupFnlandyalı ve İsveçl blmnsanı, Down sendromunabenzer genetk br bozukluknedenyle ortaya çıkan ve 50.000bebekten brn etkleyen kedmyavlaması sendromu (Cr duchat syndrome) smyle anılan

hastalığı araştırmaya başladı.Bu hastalığa sahp olan bebeklerbr ked yavrusu gb çok tz brtonda ağlar. Ked myavlamasısendromu hassas br maknegerekmeden de fark edleblrolsa da, araştırmacılar ağlamaçeştler arasındak küçük brfarklılığın bebeğn sağlığı le lglbr gösterge olup olamayacağınımerak etmeye başladı.

Öncek çalışmalardaaraştırmacılar bebeklern ağlama

görüngesn (spektogramını)yükselen ve alçalan seslergösteren müzk notalarıgb görsel olarak çıkardı.Araştırmadak teknsyenlerdaha sonra her görüngeyokuyup kodladı ve ardındanoluşturulan sstem otomatkolarak bu blgler şled.Ancak bu süreç hayl zahmetloldu. Şmd se sayısal teknoloj

ağlama çeştlern tanımlamak vesınıflandırmak çn yen mkânlaryaratıyor. Lester ve meslektaşlarık yıl boyunca, sayısal sesdosyalarından ağlamaların ayırtedc özellklern bulup çıkaranbr araç üzernde çalıştı. Buteknolojyle br bebeğn ağlamasıanalz edlerek otzm spektrumbozukluğu gb gelşmselproblemler ya da prematüre

doğan bebeklern daha sonragelşmsel probleme sahp olupolmama htmal tespt edleblr.

Araştırmacılar bu çözümleycaracın pek çok araştırmacıtarafından kullanıldığındabebeklern çeştl gelşmselbozukluklar açısındantaranableceğn ve başka taramaaraçlarının olmadığı gelşmekteolan ülkelerdekrsk altındak bebeklern bu yollatanımlanableceğn umuyor.

Apandsn Gerçekİşlev Ortaya Çıktı

Çağlayan Taybaş

Apands doktorlar tarafından bell brşleve sahp olmayan, sürekl sorunçıkaran br organ olarak görülüyordu.Ancak son araştırmalar sonucundaABD’l blm nsanları apandsn

vücuttak temel görevn keşfettklernduyurdu. Araştırmacılar apandsnyararlı bakterler çn güvenl br barınakoluşturduğunu belrtyor.

Bakteryel enfeksyonlarda doktorların en çokreçete ettğ laç şüphesz antbyotklerdr. Ancak

antbyotkler vücuttak zararlı bakterler kadarsndrm sstemndek yararlı bakterler de yokeder ve hasta çn bunun yan etkler hayl ağırolablr. Antbyotklern sndrm sstemne verdğ bu zararın onarılması çn vücut apandstebulunan bakter rezervlern kullanıyor. Apandsalınan nsanların yaşamlarına sağlıklı br şekldedevam etmes, doktorlara apandsn br şlevolmadığını düşündüren br etkend. AncakDuke Ünverstes Tıp Fakültes’nde görevl blmnsanları şddetl kolera ve dzanter sonrasında

vücudun kaybettğ yararlı bakterler apandstensağlayableceğn söylüyor. Dğer yandan Prof.Bll Parker apandsn her ne pahasına olursaolsun korumamız gereken br organ olmadığınınaltını çzyor.

RMIT Ünverstes Tıp Fakültes’nden NcholasVardaxs, Duke Ünverstes tarafından yapılankeşfn çok öneml olduğunu vurgulayarakapandsle lgl ortaya atılan bu kuramın mantıklıgöründüğünü, apands ve bağırsaklardakbakter florası ncelendğnde k floranın da aynıolmasının ortaya atılan kuramın doğruluğunukanıtlar ntelkte olduğunu belrtyor.

5


7/96

Haberler

Mars uzay görevnn temel amacıHndstan’ın gezegenler arası

uzay görevler çn gerekl teknolojlergelştrmesn sağlamak.Görev sırasında Mars’ın yapı,şekl, bleşm gb yüzey özellkler ve atmoseryle lgl ncelemeleryapılarak öneml blgler elde edlmesbeklenyor. Dünya’nın çevresndekelps şeklndek yörüngesneırlatıldıktan sonra -yörüngedeykenaracın Dünya’ya olan uzaklığı 250 km

-23.500 km arasında değşr-Mars uzay aracının sahp olduğu sıvıyakıtlı roketler yardımıyla Dünya’nınkütleçekm etksnden kurtularakgezegenler arası uzaya ulaşması,daha sonra da Mars’ın yörüngesnegrmes planlanıyor. Yolculuğunun300 gün sürmes planlanan uzay aracıherhang br terslk olmazsa Mars’ınyörüngesne 2014 yılında ulaşacak.Uzay aracı beklenmedk acl

durumlarda kullanılablecek otonomsstemler de barındırıyor.

CNR Holdng kuruluşuİstanbul Fuarcılık taraındanİçşler Bakanlığı, EmnyetGenel Müdürlüğü, JandarmaGenel Komutanlığı ve İstanbulVallğ’nn desteğndedüzenlenen uarda Aselsan’ıngelştrdğ nsansız bomba mhaaracı ve TÜBİTAK’ın gelştrdğoperasyon taktk eğtm sstembüyük lg gördü.

Aselsan taraından tasarlanannsansız kara aracı üzerne nşa

edlen bomba mha aracı Ejderha sthbarat, gözetleme, casusluk amaçlıkullanılan ve çoğunlukla böcekolarak blnen gzlenmş dnlemechazlarından, mnyatür br telsz verc ve mkroondan oluşuyor. Uzaktanbombanın varlığını algılayıp mha edenaraç, aynı zamanda gzlenmş dnlemechazlarını da etksz hale getryor.

Ejderha bomba mha ekplerne şüphelpaketlere güvenl mesaede uzaktanmüdahale kablyet de sağlıyor.

TÜBİTAK taraından, özel harekâtbrlklernn meskûn mahal operasyoneğtmler çn gelştrlen Taktk EğtmSstem vurulma uyarımı sağlayanözel elbseler, gerçekç ger tepmemekanzmasına sahp lazerl slahlar,yüksek hassasyetl konumlandırmasstem, el bombaları, bub tuzakları,güçlü ses sstemler, kş ve oda takbnemkân veren akıllı kameralardanoluşturuyor. Bu sstem sayesndebreylern ya da takımların kendn

koruma, atış başarısı, el bombasıkullanımı başarısı gb kıstaslara göreperormans ölçümü ve analzler deyapılablyor.

Homeland Securty Fuarı’nda EnSon Teknolojler Serglend

Özlem Kılıç Ekc

Karbon Bakımından Zengn Gezegenlerde Su Bulunmayablrİbrahm Özay Semerc

Güneş karbon bakımından fakr olduğu çn

Dünyamızda da az mktarda karbon var.

Güneş’ten çok daha fazla karbon çeren yıldızların

gezegenlernn doğal olarak daha fazla

karbon çerdğ tahmn edlyor. Yüksek mktarda

karbon çeren yıldız sstemler modelleyen blm

nsanları, bu sstemlerdek gezegenlerde su kaynağı

olmayableceğn belrtyor. Daha önce NASA’nın

Galleo, Voyager, Cassn gb çalışmalarında

görev almış olan Torrence Johnson’un Amercan

Astronomcal Socety Dvson of Planetary Scences’ın

Ekm ayındak toplantısında sunduğu sonuçlar,

gezegenmzdek okyanusları buzlu asterotlern

ve kuyruklu yıldızların oluşturduğunu,

karbon bakımından zengn yıldızların etrafındak

gezegenlern se kuru olduğunun görüldüğünü

belrtyor. Hesaplar oluşmakta olan

yıldız sstemlerndek fazla karbonun, oksjen

engelleyerek su oluşmasını engelledğn

gösteryor. Çıkarımları destekleyen blgsayar

modelleme sonuçları geçtğmz yıl

Astrophyscal Journal ’da yayımlanmıştı.

NASA tarafından desteklenen kuramsal br araştırmaya göre karbon bakımından zengn gezegenlerde okyanus bulunmayablr.

6


8/96

Blm ve Teknk Aralık 2013

NASA’nınİkzler Projes

Özlem Ak İknc

Br çf gönüllü kz NASA’nınuzayda yaşamanınsağlığa etklernn araştırıldığıçalışmasında görev aldı.49 yaşındak kzlerdenScott Kelly 2015’te UluslararasıUzay İstasyonu’na gdecek ve12 ay uzayda yaşayacak.NASA’dan emekl Mark Kellyse Dünya’da kalacak.

NASA yakın br zamanda Kellykardeşlerden düzenl aralıklarlakan, dışkı, tükürük ve yanak çsürüntü örnekler almayı planlıyor.Başka blm nsanlarından gelecekaraştırma önerlerne de açıklar. 2015’teRus astronot Mkhal Kornenko leuzay yolculuğuna çıkacak olan ScottKelly yolculuk sırasında sorumlu olduğudeneylerle lgl çalışmaya başladı ble.Kelly kardeşlern deney sonuçları

sayesnde uzaydak radyasyonun vekütleçekm değşklğnn DNA’yı,metabolzmayı, organların şlevlern ve ruh sağlığını nasıl etkledğnn açığaçıkarılacağı düşünülüyor. Böyleceblm nsanları da lerde uzayyolculuklarında gelşmes muhtemelsağlık problemlern çözeblecek.Kelly kardeşlern dğer br özellğ se aynızamanda uzayda bulunmasalar dauzaya gden lk kzler olmaları.

Hndstan’ın İlk Mars Uzay Aracı Yolculuğuna BaşladıTuba Sarıgül

Hndstan, gezegenler arası lkuzay görevnde kullanılan Marsuzay aracını, resm olmayansmyle Mangalyaan’ı Kasımayında ırlattı. Eğer görevbaşarıyla tamamlanırsa, ABD,Rusya ve Avrupa’dan sonraHndstan Uzay Ajansı Mars’ınyörüngesne ulaşan dördüncüuzay ajansı olacak.

N e s n a d

7


9/96

Haberler

Hem yapısı hem de şleyş tam olarakaydınlatılamadığı çn beynn öğrenmesüreçlern nasıl gerçekleştrdğn anlamakamacıyla yen bakış açıları gelştrmekhayl öneml. Bu amaçla blm nsanları yapaysnr ağları modeller kullanan matematkuygulamalarından yararlanıyor.Özellkle çok sayıda blgnn aynı andadeğerlendrlmesnn gerektğ durumlarda bumodellemelern öneml katkıları oluyor.Dr. Yılmaz yayımlanan yen ktabıylayapay snr ağları modellernn daha gerçekçolmasına ve bu sstemler kullanan yapayzekâ gb uygulamaların en yakın zamandahayatımıza grmes konusunda yengelşmelern ortaya çıkmasına mkân sağlıyor.

Beynin ÖğrenmeSüreçlerinin Matematiği

Tuba Sarıgül

Adnan Menderes Ünverstes öğretm üyes

ve aynı zamanda TÜBİTAK Blm ve ToplumDare Başkanlığı’nda görevl Dr. Enes Yılmaz’ınyazarlarından olduğu “Neural networks wthDscontnuous/Impact Actvatons” ktabıdünyanın en öneml blmsel yayınevlernden brolan Sprnger tarafından yayımlandı.

Altmış Yaşın AltındakKadınlarda Görülen Dyabet,Kalp Rahatsızlığı Yönünden

Daha Rsklİbrahm Özay Semerc

Johns Hopkns Ünverstes’ndenbr grup araştırmacının DabetesCare’ de yayımladığı araştırmasonuçları, Tp 2 dyabetl genç veorta yaşlı kadınların koroner kalphastalığına yakalanma rsknndüşünülenden çok daha fazlaolduğunu gösteryor. Normalde 60

yaşın altındak kadınların koronerkalp hastalığına yakalanma rskaynı yaş grubundak erkeklerdençok daha az. Ancak aynı yaşgrubundak dyabet hastasıkadınların koroner kalp hastalığırsk hemcnslerne göre 4 katfazla, bu da erkeklerle neredeyse

aynı oranda rsk taşıyorlar demek.Endokrnolog Dr. R. R. Kalyan buçalışmanın, yaşı ne olursa olsundyabet hastası br kadının koronerkalp hastalığı yönünden yüksekrsk altında olduğunu gösterdğnsöylüyor. 10.000’den fazla hastanınncelendğ çalışmada, dyabetn

erkeklern kalp hastalığınayakalanmasına etksnn se çokaz olduğu veya hç olmadığıgörülmüş. Kalyan ve meslektaşlarıkadınlardak rsk artışınınanlaşılablmes çn genetk vehormonal etklern ncelenmesgerektğn belrtyor.

8


10/96

e- D e v l e t


Günümüzde artanenerj htyacınıkarşılamak çn çoğunluklafosl yakıtlar kullanılıyor.Ancak sera gazı salımınınküresel ısınma üzerndeketks düşünüldüğündeyen yöntemler bulunmasıgerekyor. AncakGüneş, rüzgâr enerjsgb yenleneblr enerjkaynaklarından kesntsz brşeklde enerj sağlanamıyor.Bu soruna çözüm olarakgelştrlen enerj depolamaçözümlernn -örneğnbatarya- kullanımömürlernn kısa olması,sebep oldukları ağır metalkrllkler, doldurulmalarının

saatler ya da günler sürmesgb dezavantajları var.Energy Polcy dergsndeyayımlanan çalışmaya görenükleer enerj santrallernndğer enerj sstemler lebrleştrlmes le enerjüretm süreçlernn vermartırılablr.

Örneğn kaya gazı üretmsantraller le br aradanşa edlecek nükleersantrallerde açığa çıkansu buharı le kayaçlarınçnde brken ve fosl yakıtkaynağı olarak kullanılablenkerojen ısıtılarak doğal gazgb nspeten daha az zararlıpetrol ürünlernn açığa

çıkması sağlanablr. Sonuçtakarbon salımına sebep olanbr yakıtın açığa çıkmasınasebep olduğu çn bu yöntemde verml br yöntem olarakgörülmeyeblr. Ancak buyöntemde kerojen ısıtılmaşlem sonucunda daha haffpetrol ürünlerne, doğal gaza ve karbonlaşmış ürünleredönüşüyor. Katran benzerbu karbonlaşmış ürünler-k daha yoğun petrolürünler çerdğ çnayrıştırılması gerekr-yern altında kalıyor.Günümüzde ısıtmaşlem genellkle foslyakıtların yakılmasıylagerçekleştrlyor.

Charles Forsberg fosl yakıtlarkullanılan bu süreçlernhem daha düşük vermlegerçekleştğn hem defazladan sera gazı salımınasebep olduğunu söylüyor.Yen gelştrlen yöntemde senükleer enerj santrallernnürünlernden olan su buharıkullanılarak, ek br enerjtüketmne sebep olmadanenerj elde edleblyor.

Hbrt Nükleer Enerj Santraller SeraGazlarının İzlern Azaltablr

Tuba Sarıgül

Massachusetts Teknoloj Ünverstes Nükleer Blm ve Mühendslğ Bölümü’nden Charles Forsberg nükleer

enerj santrallern farklı enerj kaynaklarının -örneğn yapay jeotermal ve kaya gazı- üretm süreçlerylebrleştrerek küresel ısınma problemnn çözümüne katkıda bulunablecek yen br yöntem gelştrd.

e-DevletYenlkçProje

YarışmasıTuba Sarıgül

Genç yazılımcılarınTürkye’nn e-dönüşümsürecne katkıdabulunmasını ve

blşm teknolojlernkullanarak yen projeler ve çözümler üretmesnsağlamak amacıylaT.C. Ulaştırma,Denzclk veHaberleşme Bakanlığı,Türksat UyduHaberleşme Kablo TV

ve İşletme A.Ş. veBlkent Ünverstesşbrlğ le e-Devlet

Yenlkç Proje Yarışmasıdüzenlenyor.

Blg ve letşmteknolojlernde sağlanangelşmeler sayesndedevlet ve vatandaş le kamu

kurumlarının kendlerarasındak letşmn vermllğn artırarak, verlen hzmetlern dahakaltel ve ulaşılablrolmasını sağlayane-Devlet uygulamalarınıngelştrlmesn amaçlananyarışmaya, Türkye veKKTC’dek ünverstelernBlgsayar ve YazılımMühendslğ bölümlernde

lsans eğtmlerne devametmekte olan öğrencler

breysel veya grupolarak başvurablyor.Son başvuru tarh31 Aralık 2013 olan

yarışmayla lgl ayrıntılı ve güncel blgye ve yarışma takvmnehttp://yarsma.turkye.gov.tradresnden ulaşılablr.2008 yılında şlerlkkazanan e-Devlet kapısı(www.turkye.gov.tr)le devlet hzmetler tekbr yapı altındatoplanarak daha etknhzmet verleblyor.

9


11/96

Haberler

Eğk Br Yıldız Sstem Bulundu Mahr E. Ocak

Kepler Uzay Teleskobu’yla yapılan gözlemlerle, gezegenlernn yörüngeeksenleryle yıldızın kend etrafındak dönüş eksen arasında büyük br açı

olan br yıldız sstem keşfedld. Dr. D. Huber ve çalışma arkadaşlarınınyaptığı araştırmanın sonuçları Scence’ta yayımlandı.

Güneş Sstemmzdekgezegenler Güneş’netrafında dönen brgaz ve toz bulutundanoluşmuştur. Bu yüzdengezegenlern yörüngeeksenler le Güneş’nkend etrafında dönüşeksen arasındak açılar

çok küçüktür. ÖrneğnDünya çn bu açı sadece7,2 derecedr. GüneşSstem’nn dışında sebazı gezegenlern yörüngeeksenler le yıldızlarınınkend etrafında dönüşeksen arasında büyükaçılar olduğu blnyor.Özellkle sıcak jüpterlerolarak adlandırılan

gezegenler -kütlesJüpter’n kütlesnn 0,3katından büyük, yörüngededolanma süres 10 günden

küçük olan gezegenler-çn hzasızlığın çokbüyük olduğu durumlarasıklıkla rastlanıyor. Keplerteleskobu le yapılangözlemlerde yen br yıldız ve o yıldızın etrafındadolanan k gezegenkeşfedld. Yıldızın kend

etrafında dönüş eksenle gezegenlern yörüngeeksenler arasında45 derecelk br açı var.Kepler-56 adı verlenyıldızın kütles Güneş’nkütlesnn 1,3 katı, hacmse Güneş’n hacmnndört katı kadar. Yıldızınetrafında keşfedlen kgezegenn yörüngede

dolanma süreler 10,50 gün ve 21,41 gün, yarıçapları seJüpter’n yarıçapının 0,88 ve 0,58 katı. Gezegenlern

yoğunlukları brer gaz dev(kayalardan ya dadğer katı maddelerdenoluşmayan gezegen)olduklarını gösteryor.

Yapılan gözlemleredayanarak yapılan hesaplar,hzasızlığın sebebnn

büyük kütlel başka brgök csm olduğunugösterd. Bu gök csmnnbr gezegen m yoksa bryıldız mı olduğu henüzblnmyor. Eğer bugök csmnn başka brgezegen olduğu belrlenrsehzasızlığın gezegenleroluştuktan sonra meydanageldğ, yıldız olduğu

belrlenrse de hzasızlığıngezegen oluşmadan önceköngezegen dskndenkaldığı anlaşılacak.

Cep Telefonlarıİçn KoruyucuEtks DahaYüksek FlmlerYolda

İbrahm Özay Semerc

Georga Teknoloj Ensttü-sü’nden br grup araştır-macı, elektronk chazları şuanda olduğundan çok dahauzun süre koruyablen flmürett. Araştırmacılar ürettk-

ler koruyucu flmn cep tele-fonları aylarca tuzlu suda kalsable onları koruyacak kadaretkl olduğunu söylüyor. Ceptelefonlarının OLED ekranınıkoruyan ler teknoloj ürünüflmler yüksek performanslışeffaf malzemelerden, örneğnmetal okstlerden üretlyor.Mevcut koruyucu flm üretmeyöntemler le üretlen flmler-

dek küçük gözeneklerden ok-sjen veya su sızablyor, bu dabr süre sonra chazların kulla-nılamaz hale gelmesne nedenolablyor. Araştırmacı SamuelGraham ürettkler koruyu-cu flmle elektronk chazla-rın dayanıklılığının arttığını,kullanım ömrünün uzadığınıbelrtyor. Üretlen kaplamalar vücut çne yerleştrlen byo-medkal chazlar, LED’ler vegüneş gözelernde de kullanı-lablecek. Atomk katman kap-lama adı verlen yöntemle üre-tlen, mevcut flmlerden çokdaha nce ve daha y ntelklolan flmler le lgl araştırma-nın sonuçları Amercan Va-cuum Socety’nn düzenledğ60. Uluslararası Sempozyum ve Sergs’nde sunuldu.

Tp 1Dyabete YenBr Yaklaşım

Zeynep Blgc

Harvard Ünverstes’ndegörevl Prof. Dr. GökhanHotamışlıgl ve ekb,Tp 1 dyabete at yenbr mekanzmayı ortayaçıkararak bu hastalığıntedavsne yenbr yaklaşım getrd.

10


12/96

İnsüln üretmnden sorumlu betahücrelernn tahrbatından kaynakla-nan nsüln eksklğnn neden olduğu

Tp 1 dyabet çn herhang br önleyc

yöntem yok ve hastalara sadece dışarı-

dan nsüln takvyes yapılablyor.

Şu an dünyada 350 mlyona yakın d-

yabet hastası bulunuyor ve bu rakamın

20 sene çnde 500 mlyonu aşması

beklenyor. Tüm dünyada büyük br

hızla artan bu hastalığın önüne geç-

mek çn çok farklı çalışmalar yapılıyor.

Bunlardan br de Kasım ayında Scence

Translatonal Medcne dergsnde ya-

yımlandı. Harvard Ünverstes Genetk

ve Kompleks Hastalıkları Bölümü’nde

çalışan Prof. Dr. Hotamışlıgl ve ekb-

ne at bu çalışma kapsamında yapılan

araştırmalar sonucu, Tp 1 dyabette

beta hücrelernn tahrbatında öneml

rol oynayan br mekanzma ortaya

çıkarıldı.

İnsan pankreas örnekler ve fare model-

ler kullanılarak yapılan bu çalışmada

Tp 1 dyabet ortaya çıkmadan önce beta

hücrelernde endoplazmk retkulum

şlevnde sıra dışı br azalma olduğu ve

bunu takp eden süreçte kan şekernn

yükselmeye başladığı görülüyor. Şmd-

ye kadar yapılan pek çok çalışma beta

hücrelernn yaşaması ve şlev görmes

çn endoplazmk retkulum adlı orga-

neln çok önem taşıdığını gösteryor.

Bu çalışmada, bağışıklık sstemnn sal-

dırısına bağlı olarak endoplazmk ret-

kulumdak kapaste düşmes, kmyasal

br müdahale le engellenp beta hüc-

reler daha drençl hale getrleblyor.

Günümüzde Tp 1 dyabet rsk taşıyan

çocuklar tespt edlse ble bu hastalığı

engellemek çn herhang br müdaha-

le yapılamıyor. Tp 1 dyabetn oluşma

mekanzmasına yen br yaklaşım ge-

tren bu çalışmayla, hastalığın ortaya

çıkmasının gecktrlebleceğ hatta

hastalığın tümden yok edlebleceğ

yönünde yen br umut doğdu.


Fıstık Ezmesnn Kokusunu AlanAlzhemer’den Korkmasın

Özlem Ak İknc

Fıstık ezmes testndaha önce hç duymamışolablrsnz. Brkşde Alzhemer olupolmadığına dar puçları

veren çok düşük malyetlbu test yapmak,o kşden fıstık ezmesnkoklamasınıstemekten baret.

Florda Ünverstes’ndeyapılan çalışmaya göre kokualma yeteneğ kafatası snrle lşkl ve blşsel eksklkdurumunda da lk etklenecekyeteneklerden. ÖzellkleAlzhemer hastalarının kokuduyusu çok özel br şekldeetklenyor: Sol burun delğnnkoku alma yets sağ burundelğnnknden daha çok

azalıyor. Tuhaf ama gerçek!Çalışma sırasında hastanınbr burun delğ kapatılarak

br kaşık fıstık ezmesnnkokusunu alableceğ uzaklıkölçüldü. Alzhemer hastasında,sol burun delğnn fıstıkezmesnn kokusunu almasıçn sağ burun delğne görefıstık ezmesne 10 cm dahayaklaşması gerekmş. Budurum kontrol hastalarındadeğl sadece Alzhemer hastasıolan kşlerde tespt edlmş.

Koku alma duyusununmekanzması k farklıduyuyu kapsar: Koku almaduyusu ve trgemnal duyu(batma, yanma hss gb).Fıstık ezmes koku test çnözellkle seçld, çünkü kokusutrgemnal snr tetklemezsadece koku duyusunu uyarır.Bu da test sonuçlarınınbeynde Alzhemer’a dar

belrtlerle lşklendrlmesaçısından önem taşıyor. FlordaÜnverstes’ndek ekbn bu

keşf, Alzhemer rsknntespt çn ucuz br erken uyarıtest olarak değerlendrlyor.Nörolojk ve ruhsal muayenegerektren Alzhemerhastalığının teşhs günümüzkoşullarında hayl zor.

Fındık ezmes test se şhayl kolaylaştıracakgb görünüyor.

11


13/96

Uzay gemsne benzeyen bu etkleyc görüntü br buluta mı at?

Mayıs ayında ABD’nn Kansas eyalet Sanford şehrnde çeklen bu fotoğraf az rastlanan br fırtına türü olan süper hücrel fırtınayı gösteryor.

Alacakaranlıkta Dönen Bulutlar

Dr. Tuba Sarıgül

12


14/96


Süper hücrel fırtınaların çnde rüzgârın hızı ve yönü yükseklğe bağlı olarak değşr. Bunun sonucunda kuvvetl br şeklde dönen, yukarı yönlü br sıcak hava akımı oluşur.

Bu yapılara mezosklon adı verlr. Soğuk hava se aşağı yönlü hava akımını meydana getrr. Hortumlar genellkle mezosklonların çnde oluşur.

Ancak bu her mezosklonun hortum oluşturacağı anlamına gelmez. Zaman zaman tehlkel sonuçları olablen bu fırtınalar hortumlara, golf topu büyüklüğünde dolu yağışlarına,

yıkıcı rüzgârlara ya da şddetl yağmurlara neden olablr. Süper hücrel fırtınalar genellkle brkaç saat çnde etknlğn kaybeder.

13


15/96

Levent Daşkıran

Blg şlem elemanlarının sürekl küçül-

mes ve çok küçük br alana mlyarlarca tran-

sstör sığdırma çabası, donanımların zaman

çnde daha fazla gelşgüzel sorun çıkarmasırskn de berabernde getryor. Bunun üze-

rne araştırmacılar kendlerne şu soruyu sor-

maya başladı: Acaba bu mlyarlarca transs-

törden br arada arızalansa, bunu gerçekten

sorun etmek zorunda kalır mıyız?

Bunu da şöyle örneklyorlar: Düşünün k

120 dakkalık br flm zlyorsunuz, arada ya-

şanan ve küçük br donanımdan kaynakla-

nan anlık br şlev hatası, 1920x1080’lk FullHD çözünürlükte zledğnz flmn sanye-

de brbr ardına akan 24 karesnden brnde,

küçük br pkseln kaybolmasına neden olu-

yor. Bunu gerçekten de sorun etmeye, peş-

ne düşmeye değer m?

İşte bu düşünceden hareketle MIT araş-

tırmacılarının başını çektğ br grup, yen br

programlama dl gelştrmş. Rely adını ver-

dkler bu dl, olası br şlev hatası yaşandığın-da bunun genel şleve olan etksn değer-

lendrme ve etk bell br ölçeğn altında kalı-

yorsa göz ardı etme lkesne dayanıyor. Böy-

lece teknolojnn gelşmyle daha sık ortaya

çıkması beklenen gelşgüzel sorunların ya-

zılımla kapatılması amaçlanıyor. Hatta dona-

nımların bell br sınıra kadar hata yapması-

na tolerans gösterldğnde, enerj kullanımı

ve performans konusunda çok daha başarılı

sonuçlara mza atableceklern düşünüyor-

lar. Konuyla lgl detaylı blg çn web.mt.

edu/newsoffce/2013/how-to-program-

unrelable-chps-1104.html adresn zyaret

edeblrsnz.

Kafaya takılan br bant yardımıyla beyn dalgalarını analz ederek,

yalnızca düşünce yardımıyla aygıtları kumanda eden sstemler uzun-

ca br zamandır gündemde. Her geçen gün de yen yeteneklere kavu-

şuyorlar. Geçtğmz ay Japonya’da düzenlenen Human Sensng Con-

ference 2013’te (İnsan Algısı Konferansı) gösterlen Neurocam’ın ar-

kasındak fkr de bunlardan br. Neurocam, beyn dalgalarını oku-

yan br kafa bandı ve üzerne bağlı br Phone chazından oluşuyor.

Phone çn yazılan

özel uygulama, algı-

layıcıdan gelen bl-

gler analz ederek o

anda baktığınız şeyle

ne kadar lglendğ-

nz 0 le 100 arasın-

da puanlıyor. Eğer l-

g eşğnz 60’ı geçerse, przma aracılığıyla görüş açınıza yönlendrlmş

olan Phone kamerası baktığınız şeyn vdeosunu çekyor ve 5 sanyelk

GIF anmasyonuna dönüştürüyor. Böylece lgnz çeken şeyler otoma-

tk olarak kaydedeblyorsunuz.

Sstem henüz gelştrme aşamasında olduğu çn lk halnde telefon

doğrudan kafa bandı üzerne yerleştrlmş. Bu ş çn akıllı telefon ter-

ch edlmesnn sebeb se analzn ve vdeo kaydının tek br chazdan

yapılmak stenmes. Şu halyle braz tuhaf görünüyor, ama zaten bu-

nun br denemeden baret olduğu ve ürün olarak hayata geçerse daha

mantıklı br tasarım olacağı söylenyor. Aslında bu belk de tam Google

Glass’ın htyacı olan şeydr. Detaylı blgy neurowear.com/projects_

detal/neurocam.html adresnde bulablrsnz.

İlgnz Çeken Her Şey Neurocam le Kayıt Altında

Donanımın Ayıbını Yazılımla Örtecekler

Google Scence Far, 3. yılında kazananlara lgnç ödüller ve sürprzler vaat edyor.

Rely, donanımlarda kabul edleblr sınırlar çnde hata payıbırakılmasını temel alan yen br programlama dl.

Ctrl+Alt+Del

14


16/96

CryptoLocker’a Dkkat: Ne Yaparsanız Yapın, Para Ödemeyn

Blgsayarlarla haşır neşr olduğum bunca yıldır çeşt

çeşt zararlı yazılım gördüm, ama fdye yazılımları (ran-

somware) kadar nsanın canını yakacak br başka örnek

görmedm. Bu köşede daha önce de fırsat buldukça d-le getrdğm bu yazılımlar, sz farkında olmadan arka

planda dosyalarınızı şfreleyerek erşlemez hale getr-

yor ve ş bttğnde ekranınızda br mesaj görüntüleyp

bu dosyaları tekrar erşleblr hale getrmek styorsanız

sz kendlerne para ödemeye zorluyor.

Geçtğmz ayın başında dünyayı etks altına almaya

başlayan CryptoLocker adlı zararlı yazılımın yaptığı da

tam olarak bu. Dosya ekler, botnet ağları veya USB bel-

lekler aracılığıyla yayılan bu yazılım, bulaştığı sstemler-

de kullanıcıya en ufak br şey hssettrmeden arka plan-

da dokümandan fotoğrafa önem vereceğnz tüm dos-

yaları tek tek şfrelyor. İş bttğnde de szden dosyala-

rınıza yenden ulaşmak styorsanız 300 dolar cvarında

para talep edyor ve ödeme çn 4 gün süre tanıyor.

Güncel antvrüs yazılımları bunu br tehdt olarak

algılamaya başladı, ama şfrelenen dosyalar çn br çö-

züm yok. Uzmanlar para ödemenn de br çözüm olma-

dığı görüşünde, “böyle yaparsanız hem very hem pa-

rayı kaybetme olasılığınız çok yüksek” dyorlar. Uygula-

yableceğnz tek çözüm, bu tür br yazılım günün b-

rnde szn de sstemnze bulaşmadan öneml dosya-

larınızın yedeğn farklı br yerde bulundurmak. De-

taylar çn bt.ly/18cnwRQ adresn zyaret edeblrs-

nz. CryptoLocker’n nasıl çalıştığını merak edyorsanız

Sophos’un hazırladığı vdeoya bt.ly/I3ksLj adresnden

göz atablrsnz.

Günümüz teknoloj-

s sağ olsun, evde oyna-

dığımız oyunlarda yön-

lendrdğmz karakter-

lern sakalındak her br

tel veya elbsesndek

kırışığı en küçük detayı-

na kadar göreblyoruz.

Yne de nsan bazen tüm bunların başlangıcını düşünme-

den edemyor. 80’lern başlarında 4K RAM üzerne yazılan,

braz daha büyüse ekranın dörtte brn kaplayacak büyük-

lükte pksellern br araya gelmesyle kurgulanmış oyun-

lar, yalnızca komut satırı üzernden kullanabldğnz şletm

sstemler. Oğluma günler geceler boyunca bunların başın-

dan kalkmadığımızı anlattığımda doğal olarak anlamakta

zorlanıyor.

İnternetn arşvn tutan ve geçtğmz ay bnasında çı-

kan yangınla yüreğmz ağzımıza getren Archve.org, bu

gb nostaljk eğlmler olanları memnun edecek lgnç br

çalışmaya mza atmış. Stede yer alan “Hstorcal Software”

bölümüne grdğnzde, br zamanlar dünyayı etksne alan

oyunların ve yazılımların yer aldığı güzel br arşve ulaşabl-

yorsunuz. Her geçen gün yen eklemelerle zengnleşen bu

arşvde Ptfall’dan Elte’e, Apple DOS’tan Osborne 1 sstem

dskne kadar br zamanlar gönül tellermz ttreten çok sa-

yıda çalışmaya rastlamak mümkün. Üstelk hemen heps

orjnal dosya olarak ndrlebldğ gb tarayıcı üzernden

de çalışablyor. Arşv ncelemek stersenz archve.org/de-

tals/hstorcalsoftware adresn zyaret edeblrsnz.

Esk Yazılımlara Dönüp Yenden Br Bakalım

Internet Archve stesnngeçtğmz aylarda açtığı yazılımarşv bölümü lg çekc brkoleksyon barındırıyor.

Uzmanlar, CrptoLocker gbyazılımlara karşı önlem almanıntek yolunun düzenl yedeklemeolduğuna dkkat çekyor.


[email protected]

15


17/96

Levent Daşkıran

Sz evden, ş yernden nterne-

te kolayca bağlanablyor olablrs-

nz. Ancak uzaya gönderlen araç-

larla ve uydularla ver letşm kur-mak mevcut teknolojy hayl zor-

layan br ş. Hele de uydulardan

gönderlen fotoğraflara, letşm ve

gözlemlere dayalı blglern hacmn düşüne-

cek olursanız… Bu sorunu çözmek çn uzun

süredr çözüm üreten Amerkan Havacılık ve

Uzay Ajansı NASA, geçenlerde Dünya’nın 380

bn klometre ötesnde, Ay’ın çevresnde gezen

LADEE uydusuyla lazere dayalı br letşm de-

nemes gerçekleştrd. Bu deneyn sonucunda

da sanyede 622 megabt ndrme ve 20 mega-

bt yükleme hızına ulaşmayı başardı. Ben şans-

lı olduğum zamanlarda kend evmde bazen 8

megabt göreblyorum.

NASA daha önce bu ş radyo dalgala-

rıyla çözüyordu. Ancak letşm kurulan araç

Dünya’dan uzaklaştıkça snyal letmek çn da-

ha güçlü vercler ve algılayıcılar kurmak gere-

kyor. Güneş Sstem’nn sınırların-

da dolanan Voyager 1’n yolladı-

ğı snyaller duyablmek çn kul-

lanılan çanağın çapı tam 70 met-re. Gerç lazerle letşmn atmos-

fer koşullarından etklenme, hatta

lazern hedef bulamadığı durum-

da “letşm ıskalama” gb rskler de yok değl.

Ama şurası aşağı yukarı bell oldu k yarın br

gün gezegenler arası br nternet sstemne h-

tyaç duyarsak, bu ş lazer tabanlı ağ bağlantı-

larıyla gerçekleşecek (wred.com/wredscen-

ce/2013/10/nasa-nternet-laser).

Madem zorlayıcı şartlarda letşmden söz

açıldı, uzayın dernlklernden sonra br de su-

altı modem haber verelm. İşn lgnç tarafı lg-

l haber okuyana kadar sualtında kablosuz le-

tşm kurmanın uzayla letşm kurmaktan da-

ha zor olduğunu ben blmyordum. Meğer öy-

leymş. Buffalo Ünverstes araştırmacılarının

önerdğ yüzen kablosuz ağ bağlantı noktaları

büyük, yavaş ve gürültülü olarak ntelendrlse

de sualtı algılayıcılarıyla kolay yoldan bağlan-

tı kurmak steyen blm nsanları çn umut va-

at edyor. Yüksek frekanslı cıvıldamalarla sualtı

letşm kuran bu sstem, gelen mesajları TCP/IP protokolüne çevrerek küresel nternet erş-

mnn br parçası halne getreblyor. Şu an hız

ve menzl dışındak en büyük sorun se mode-

mn çıkardığı, denz canlıları tarafından da du-

yulablen seslern sualtı ekosstemn nasıl et-

kleyeceğnn blnmemes. Detayları wred.

com/wredenterprse/2013/10/undersea ad-

resnde bulablrsnz.

Akıllı telefon dünyası son yıllarda brçok yenlğe sahne oldu. Hare-

ket algılayıcıları, dev kameralar, küçücük ekranda Full HD çözünürlükte

görüntü sunablme yeteneğ, 8 çekrdekl şlemcler. İnsan ster stemez

bu konudak görünür novasyonların bttğn, tasarımın ve şlevn artık

yce oturduğunu, bundan sonra rekabetn ancak büyüklük ve perfor-

mans tarafında yaşanacağını düşünüyor.

Tam ben de böyle düşünmeye başlamışken LG ve Samsung tarafın-

dan lgnç k haber geld. İk şrket de yen çıkaracakları telefonlarda ka-

vsl ekran kullanmaya başladıklarını açıkladı. Yan ekran alıştığımız düz

şeklyle değl, çbükey ayna şeklnde tasarlanıyor. Bu yaklaşımın ergo-

nomnn yleştrlmes, ekrandak yansımanın azaltılması ve fzksel bü-

yüklük artmadan ekranın genşlemes gb faydalı olablecek tarafları var.

Samsung Galaxy Round adını verdğ chazda kavs enlemesne yerleşt-

rrken, LG G Flex adlı üründe boylamasına kavs terch etmş. Kullanıcılar

arasında tartışma yaratacak, taraftar toplayacak br konu daha…

LG G Flex’ kavsl ekranın ötesnde lgnç kılan br özellğ daha var:

Çzkler kend kendne onarablme yeteneğ. Arka tarafı cep telefonla-

rında sıkça görmeye alıştığımız parlak ve pürüzsüz br malzemeyle kap-

lı olan aygıt, çarpma veya düşme gb nedenlerle oluşan küçük çzkle-

r kend kendne onarablyor. LG bunu nasıl yaptığını açıklamasa da bü-

yük htmalle kullandıkları kaplama üzernde yer alan mkro kapsüller

çzlme sırasında parçalanarak çndek malzemenn çzğn olduğu ye-

re akmasını sağlıyor ve çzğ kapatıyor. Tab bu ş sadece ufak çzkler

çn geçerl. Gdp bıçak veya anahtarla sağlam br çzk atarsanız oluşan

çzğn kısmen yleşse de tam kapanmadığını görüyorsunuz. Detayları

ve vdeoyu bt.ly/1aKZ4oa ve bt.ly/1h6haGj adresnde göreblrsnz.

Çzklern Kend Kendne Onaran Cep Telefonu Gelyor

Uzay Boşluğu ve Denzn Db İnternetten Mahrum Kalmasın

Sualtında nternet protokolünü çalıştırmanın uzayla letşmkurmaktan daha zor olduğunu blyor muydunuz?

LG’nn brkaç ay çnde pyasaya sunacağı kavsl cep telefonu,çzklern kend başına onarma özelğne de sahp olacak.

Ctrl+Alt+Del

16


18/96

Western Dgtal’n kurumsalsstemler çn tasarladığı yen neslsabt dskler, çlerndek helyumsayesnde hava drencn azaltarakkapastey artırıyor.

Dünyanın önde gelen çevrmçeğtm platformları arasındayer alan Khan Academy, Türkçeyayına başladı.

Sabt Dskler Uçuracak Formül Bulundu: Helyum

Sabt dskler, dünya genelndek sstemlere uyum sağla-

yablmek çn bell büyüklüklerde üretlmek zorunda. Dğer

yandan dsklern çndek hava sürtünmes mekank dskler

çn başa bela. Her br dakkada bnlerce tur dönen plakala-

rın üzernde geznmek zorunda olan küçük ve hassas oku-

ma kafalarının karşılaştığı drenç ve dsk büyüklüğü çn be-

lrlenen standartlar, dsk başına en fazla 5 plaka yerleştrme-

ye zn veryor. Sonuçta tek br dsk üzernde ulaşılablen en

yüksek kapaste bugüne kadar 4 terabyte le sınırlıydı.

Western Dgtal, bu soruna farklı br çözüm getrmş. Sa-

bt dskler hava geçrmeyecek şeklde zole etmş ve çle-

rn de havadan daha haff, tepksz br element olan hel-

yumla doldurmuş. Böylece dsk çndek hava drenc azal-

tılarak plakalar ve okuma kafaları brbrlerne daha yakın

olacak şeklde yerleştrleblyor. Bu da 5 yerne 7 plak, 4 ye-

rne 6 terabyte kapaste anlamına gelyor.

Dskn öncelkl olarak hedefledğ kesm se son kulla-

nıcılardan zyade kurumsal sstemler. Çünkü kapastenn

dsk başına yüzde 50 artması, ölçek arttıkça çok şey fark et-

tryor. Örneğn 11 petabyte büyüklüğünde br depolama

alanı normalde 2 bn 880 dske ve çalışmak çn 33 klovat

enerjye htyaç duyuyor. İç helyum dolu dskler sayesn-

de aynı sstem 1920 dskle kurgulanarak 14 klovat ener-

jyle çalıştırılablyor. Kurulumda daha az kablo kullanılma-

sı ve daha az sayıda chazın daha kolay yönetlmes de şn

dğer cazp yönü.

HP, Netflx, Huawe ve CERN bu yen nesl dskler dene-

meye başlayan kullanıcılardan bazıları. Western Dgtal’n

br alt şrket olan ve dskler üreten HGST’nn konuya lşkn

basın açıklamasını bt.ly/19N4pI8 adresnde bulablrsnz.

Geçtğmz ay, aslında arka planda uzun zaman-

dır sessz sedasız devam eden öneml br çabanın ha-

yata geçtğn haber aldık. İnternet tabanlı eğtmde

en öneml kaynaklardan br olarak kabul edlen KhanAcademy eğtmler, Türkçe sunulmaya başladı. Khan

Academy’nn temeller, ABD’de Salman Khan adlı f-

nans uzmanının 2004 yılında kuzenne derslernde yar-

dımcı olmak çn verdğ uzaktan eğtmler, 2006’da

YouTube’a taşımaya karar vermesyle başlamıştı. Eğ-

tmlern yalnızca nternet üzernden, herkese açık ve

ücretsz olarak sunan Khan Academy’de matematk,

sosyal blmler ve ekonom gb başlıklar altında 3 bn-

den fazla eğtm vdeosu var.

Khan Academy’y dğerlernden ayıran se tarzı, an-

latımın duruluğu ve çerk kurgusuna yaklaşımı. Akı-

cı ve anlaşılır br şeklde, br hkâye örgüsüyle anlatılan

konularla bağlantılı olarak, ekranda adım adım çzlen

şekller ve paylaşılan görüntüler, zleycnn konuyu net

olarak anlamasını kolaylaştırıyor. Normalde tarh pek l-

g alanımda olmamasına rağmen denemek çn üzerne

tıkladığım Fransız Devrm başlığı altında 1 saatn nasıl

geçtğn anlamadım.

Khan Academy’dek çevrler, seslendrmenn yanı

sıra çzmler de kapsıyor. Bu çalışmayı STFA’nın grşm

olan Blmsel ve Teknk Yayınları Çevr Vakfı üstlenmş.

Şmdlk çevrlen vdeo sayısı 2 bn cvarında. Stedek

3 bnn üzerndek vdeonun çevrlernn önümüzdek

6 ay çnde tamamlanması beklenyor. Detaylar ve eğ-

tmler çn khanacademy.org.tr adresn zyaret edeb-

lrsnz.

Khan Academy Eğtmler Artık Türkçe


[email protected]

17


19/96

GPS TopuPolsten kaçan araçlarla

polsler arasındak kovalamaca

vdeoları çok lgmz çekmekle

beraber böylesne hızlı ve

tehlkel araç takb hem polsler

hem de masum nsanlar çn

ölümcül sonuçlar doğurablyor.

StarChase frması tarafından

gelştrlen GPS topu, tehlkel

takpler azaltmayı planlıyor.

Pols aracının ön ızgarasınatakılan GPS topu, takp sırasında

ateşlendğnde takp edlen

araca yapışan br GPS etket

fırlatıyor. Daha sonra GPS etketn

yolladığı snyallerle takp edlen

araç, en yakın pols ekp otosu

tarafından yakalanıyor.

Sstem şu anda Iowa ve Florda

eyalet polsler tarafından

denenyor.

www.starchase.com

YenBr ElektrklBsklet:Alter BkeHer ne kadar ülkemzde

çok fark etmesek de, elektrkl

bsklet dünyası çok hareketl.

E-bsklet dünyasına en son gren

ürünlerden brs olan Alter Bke,ltyum yon bataryanın yanı sıra

hdrojenle çalışan yakıt

pl de kullanıyor. Bu yenlkç

yaklaşım k açıdan çok öneml:

Hdrojen yakıt pllernn tcar

kullanımının br kez daha

gösterlmes ve elektrkl bskletlere

batarya dışında farklı br güç

kaynağınınuygulanablyor olması.

Alter Bke’ta kullanılacak olan

küçük hdrojen yakıt tüpler

bskletn sepetne veya sürücünün

sırt çantasına sığacak büyüklükte.Frma henüz bu tüplern menzller

hakkında br blg vermyor,

ama 2014 yılı çnde flo satışlarının

gerçekleştrleceğn belrtyor.

http://www.pragma-ndustres.com/

Osman Topaç Tekno - Yaşam

18


20/96

Off-road Tekerlekl SandalyeBedensel engell breylern pek çok spor dalında etkn olduğunu blyoruz.

Ampüte futbol, atletzm, masa tens, futbol ve basketbol, ülkemzde bedensel

engelllern federasyon çatısı altında yaptığı sporlardan bazıları. Zesel bedensel

engellerne rağmen, bazen sadece koltuk değnekler kullanarak, bazen de

tekerlekl sandalyeler le bütün bu sporları yapan bedensel engelllern doğadaözgürce hareket etmes amacıyla tasarlanmış. İk adet elektrkl motorla çalışan

br palet sstem olan Zesel le zorlu doğa koşullarında güvenle hareket edleblr.

http://derzesel.com/

Yen Bulut Sürücü:Transporter

Dropbox.com’un kurucusu Drew Houston, ünverste-de öğrencyken sürekl USB belleğn kaybettğ çn,

dosyalarına nternetten ulaşmak üzere kendsne br

sstem yapar. Daha sonra, böyle br hzmetn benzer

sorunlar yaşayan herkesn şne yarayableceğn dü-

şünerek 2008 yılında dropbox.com’u kurar. 2013 t-

baryle dropbox.com kullanıcı sayısı 200 mlyonu aş-

tı. Mcrosoft’un bulut ver deposu skydrve.com’un se

250 mlyondan fazla kullanıcısı var. Dğer yandan hem

blglern gzllğ açısından hem de bell br büyüklü-

ğün üzernde (Dropbox 2GB, Mcrosoft Skydrve 7GB,

Google Drve 15 GB’a kadar ücretsz) bulut depolama

hzmet gerektğnde yıllık ücret ödeme gereksnmn-den dolayı, kşsel bulut ver depolama hzmet kulla-

nılması daha avantajlı oluyor. Transporter bu amaç-

la tasarlanmış br kşsel bulut hzmet sağlayıcı. Trans-

porter kullanarak, herhang br USB sabt dsktek ve-

rlernze bulut üzernden güvenl br şeklde erşebl-

yorsunuz.

http://fletransporterstore.com/

Arkadaşlar

Ale


[email protected]

19


21/96

S a n

a l V ü c u t

M o d e l i m

i z i l e S a ğ l ı ğ ı m ı z

v e H a y a

t ı m ı z Y a k

ı n T a k i p A

l t ı n d a


22/96

Yaşayan her nsanın başından baş-layıp ayaklarının ucuna kadarbeynn, snr hücrelern, ders-n, dokularını, kaslarını, organlarını, ke-mklern, DNA’sını ve daha brçok sste-mn tanımlayan br matematksel modelolduğunu düşünün. İnsan vücudunu bü-tünüyle tanımlayan ve çözen bu sstem sa-yesnde herhang br lacın vücuttak et-klern klnk deneylerden çok daha ön-

ce saptamak çn hesaplama modeller ge-lştrleblyor ya da bakter, vrüs veya bu-laşıcı hastalığa sebep olan başka ajanlarınnsan vücudundak etkler sayısal olarakmodelleneblyor. Böylece sanal nsan vü-cudu, yen br antbyotğe veya herhangbr laca vücudun verebleceğ olası tep-kler önceden doktorlara göstereblyor.Blmkurgu gb geleblr sze, ama bütünbunlar hayal değl gerçeğn ta kends.

Modern tıptak gelşmeler öyle br vme kazandı k artık takp etmes o kadar da kolay olmuyor.Son zamanlardak en öneml blmsel ve teknolojk projelerden br olan fzyolojk temell

nsan vücudu modelnn tüm ayrıntılarıyla sanal olarak gelştrlmes, modern tıpta yepyenufuklar açmanın eşğnde. Blgsayar programları kullanılarak gelştrlen ve sankcanlıymış gb görünen fzyolojk nsan vücudu modeller, vücudumuzda ve kafamızdaneler olup bttğn tüm gerçeklğyle gözler önüne seryor. Tıbb modelleme ve ler smülasyonteknolojler kullanılarak gelştrlen sanal nsan sayesnde, vücudumuzdak tüm organlarve sstemler en küçük hücresne ve genetk yapısına kadar takp edleblyor.Öyle k, breye özgü tasarlanan bu sstemle sağlığımızın gdşatı zlenerek sorunlar ve rskler,breyn kends çn öngörülen tedav yöntemlerne veya herhang br laca vereceğcevap önceden belrleneblecek. Hatta daha da ler gdlerek, eğer öğrenmek stersek,tıbb anlamda ne zaman ve ne sebepten öleceğmzn ble bu sstem tarafındantahmn edlebleceğnden bahsedlyor.


>>>Özlem Kılıç Ekici

Dr., Bilimsel Programlar BaşuzmanıTÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi

21


23/96

Sanal Kopyamız: Sanal Vücut Modelmz le Sağlığımız ve Hayatımız Yakın Takp Altında

Hızla lerleyen elektromekank ve blşm tekno-lojlernn yardımıyla tasarlanan kşye özel modeller ve smülasyon sstemler sağlık alanında artık yaygınolarak kullanılıyor. Bu sstemlern, eğtm amaçla-rı dışında, özellkle yen cerrah ve tedav teknkler-

nn planlanması ve uygulanmasında kullanımı hızlagelşyor. Fzyolojk ve patofzyolojk doku ve organmodeller ve smülasyon sstemler, başta yen tıbbchazların tasarlanması olmak üzere, kşye özel te-davlern gelştrlmesnde çok öneml br yer edn-mş durumda.

Avrupa Brlğ 7. Çerçeve Programı tarafındandesteklenen “Sanal Fzyolojk İnsan MükemmelyetAğı (VPH NoE)” projeler kapsamında uluslararasıboyutta br araya gelen araştırmacılar, nsan vücu-dunun çok karmaşık olan mekank, fzksel ve byo-kmyasal şlevlern bütünüyle çeren tanımlayıcı vebütünleyc blgsayar modeller gelştrd. Toplum-dak nsanların farklı sağlık profllern temsl ede-cek şeklde kşye özel olarak programlanablen b-yolojk smülasyonlar, moleküller ve genlerden hüc-resel şlevlere, dokulardan organlara, kan damarla-rından snr sstemne kadar çok değşk sevyeler-de ve hassasyette çalışablyor. Tahmnler, hem sta-tstksel olarak modellenen mlyonlarca tıbb veryehem de byolojk olarak modellenen vücut kmya-sına ve fzyolojsne dayandırılarak yapılıyor. Sanalfzyolojk nsan vücudu sayesnde sağlık sektörünün

gelecekte daha etkl ve başarılı hzmet vereceğ dü-şünülüyor. Kşnn herhang br hastalığa yatkınlığı-nın olup olmadığının önceden belrleneblmes, er-ken tanı, o hastalığı önleyen, tedavsn hızlandıran ve vücudu bütünüyle ele alan kşye özel tedav çö-zümler sanal fzyolojk nsan vücudu projesnn en

belrleyc özellkler.Bugüne kadar yapılan çalışmaların çoğu geneldekalp, beyn, karacğer, snr sstem ve ekleml organ-lar (kol ve bacaklar) çn blgsayar modellernn vesmülasyonlarının gelştrlmesne ve kullanılması-na olanak tanımış.

Çalışmalardan brnde kalbn elektrksel etknlğmodellenmş. Bu sayede, doktorlar artık hang laç-ların kalpte anormal elektrksel etknlklere ve dola-yısıyla öldürücü olablen rtm bozukluğuna nedenolduğunu doğru br şeklde belrleyeblyor.

Kalıtsal br kan rahatsızlığı olan orak hücrel ane-

m hastalığı üzernde çalışan br dğer ekp se kanhücrelernn özellklern ve değşk tptek hücrele-rn kan dolaşımını ve oksjenn kanda taşınmasınınasıl etkledğn gösteren br smülasyon model ta-sarlamış. Bu sanal model sayesnde özellkle orak şe-kll kan hücrelern hedef alan ve hastalığın tedav-s çn gelştrlen laçların klnk çalışmaları başarıy-la tamamlanmış.

Almanya’da Bayer Teknoloj Hzmetler’nde ge-lştrlen sanal karacğer model sayesnde de tedavamaçlı kullanılması planlanan bazı laç ham madde-

lernn zehrllğ ya da yan etklernn önceden araş-tırılableceğ belrtlyor.

Şüphesz en zorlayıcı matematksel blgsayarmodelleme çalışması tüm karmaşıklığı ve çerd-ğ yaklaşık 86 mlyar snr hücres le sanal br n-san beynnn ortaya çıkarılması olacak. Bu konudayapılan çalışmalar umut vaat edyor. Seattle’dak Al-len Beyn Araştırmaları Ensttüsü’nde gerçekleştr-len br çalışmada canlı br farenn 12.000 snr hüc-resn kapsayan snr sstemnn, detaylı br blgsa-yar model oluşturulmuş. Blgsayar smülasyonu ta-rafından üretlen elektrk snyallernn ve beyn dal-galarının gerçek fare beynnden ölçülen snyaller lebüyük ölçüde benzeştğ belrtlyor.

İngltere’dek London College’da, süper blgsa-yar HECTor le beyndek kan dolaşımının smülas-yonunun yapıldığı br başka çalışmada se beyndeanevrzmaya (atardamar genşlemes) ve felce nedenolablecek özellktek damar yapısının varlığının ön-ceden belrlenmes hedeflenyor. Böylece, damar ya-pısı blnen hastanın lerde beyn amelyatı olup ol-maması gerektğne daha doğru br şeklde karar ve-rleblecek.

22


24/96

Ayrı ayrı organlar ve dokular çn tasarlanan mo-dellern nsan vücudunu bütünüyle temsl edecekşeklde brleştrlmes çalışmaları hızla devam ed-yor. Tüm bu projelerde nanılmaz sayıda veryle çalı-şılıyor. Ancak genş ölçekl br programlama ve mo-

delleme sstem bu kadar veryle baş edeblr. Bu ne-denle bu tür çalışmalarda çok yüksek performanslıblgsayar ve ağ sstemler kullanılıyor. Halyle çalış-maların heps çok yüksek bütçel projelerle gerçek-leştrlyor.

Kşye özel olarak tasarlanan, tüm anatomk, fz-yolojk ve patolojk verler sayısal formatta saklayanblgsayar smülasyonu vücut kopyası, laçların, te-davlern, cerrah müdahalelern ve hatta yaşam tar-zı seçmlernn sonuçlarını sınamak çn kullanılab-lecek br tür sanal denek şlev üstlenyor. Rskl bramelyatla karşı karşıya kalındığında ya da henüz t-car olarak kullanılması onaylanmamış br lacı de-nemek stedklernde, doktorlar gerçek hastalar ya dadeney hayvanları yerne önce onların sanal dublörle-rn kullanablecek. Tüm bu gelşmelern tıbb araş-tırmalara çok faydalı blgler ve olanaklar sunaca-ğı şüphesz. Fakat uzmanlar bu durumun yaratacağıbrtakım yasal ve etk konuların ele alınması gerekt-ğnn de farkında. Çok yakın br gelecekte, başarılı s-mülasyonlar ve modellemeler yardımıyla herkes sağ-lığını tüm gerçeklğyle çok yakından takp edeblrduruma gelecek. Daha da ötes kendsn lerde ne g-

b tehlkelern ya da kötü sürprzlern bekledğn ön-ceden öğreneblecek. Sanal vücudumuz bze yaşamtarzımızı veya alışkanlıklarımızı değştrmemz ge-rektğn söylerse onun sözünü dnleyeblecek myz?Pek, gerçekten ne kadarını blmek ya da ne derece-

ye kadar sanal vücudumuzun doğruluğuna nanmaksterz? Pek çoğumuz hayatı tüm gerçeklğyle, güzel-lkleryle ve zorluklarıyla yaşarken br gün ne sebep-ten öleceğmz genelde öğrenmek stemeyz.

Kaynaklar• http://www.telegraph.co.uk/scence/roger-hghfeld/10210105/Meet-your-dgtal-doppelganger.html• http://www.forbes.com/stes/elanepofeldt/2013/09/24/3d-dgtal-model-of-human-body-attracts-vc-fundng/• https://www.bodgtalhuman.com/home/• http://trustusonlne.org/2013/03/04/hello-future-vrtual-body-double-gets-ll-so-you-dont-have-to/• http://www.youtube.com/watch?v=CM76-mS84Xs (Vrtual Physologcal Human Project)• http://en.wkpeda.org/wk/Vrtual_Physologcal_Human


25/96

1880’lerde yaklaşık 300 ppm (mlyonda br brm) sev-yesnde olan atmosferdek karbondokst mktarı

yüzyılın sonunda 370 ppm’ye ulaşırken 20. yüzyılda küresel orta-lama sıcaklık 0,74°C arttı. Özellkle 1970’lerden tbaren vmelen-meye başlayan sera gazlarının sevyesndek değşm, o dönem-de küresel ortalama sıcaklıkla benzer br eğlm gösteryor. GeçenMayıs ayında Hawa Mauna Loa’da günlük ortalama karbond-okst mktarının 400 ppm sevyesne ulaşmasıyla öneml br eşkaşılmış olmasına rağmen, 21. yüzyılın başından ber küresel or-talama sıcaklığın yatay br seyr zlemes, küresel ısınmaya nsankaynaklı etknlklern neden olduğuna dar yaygın görüş konu-sunda bazı şüphelern oluşmasına neden oluyor.

Küresel ısınma “küresel ortalama sıcaklık” kavramı le fadeedlyor. Ancak küresel ortalama sıcaklık verler sıcaklık olarakdeğl yıllar çnde ortalama sıcaklık değerlernn altında ve üs-tünde gerçekleşen sıcaklık değşmler -anomal- şeklnde verl-yor. Küresel ortalama sıcaklıkta yıllar arasında gözlenen bu kı-sa döneml dalgalanmaların sebebnn, havadak nsan etknlk-ler ve volkank etknlkler sonucu oluşan parçacıklar (aerosol-ler), Güneş’ten gelen enerjnn 11 yıllık Güneş döngüsü boyuncadeğşmes ve Büyük Okyanus’un ekvator kısmında görülen ve bratmosfer-okyanus etkleşm olayı olan El Nno-Güneyl Salınımı(ENSO) olduğu düşünülüyor.

Dr., UzmanTÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Tuba Sarıgül

Küresel Isınmadak

DuraklamaKısa Br Mola mı?Yoksa Sürecn Sonuna mı Geldk?

24


26/96

Bazı araştırmalar küresel sıcaklıktak kısa dönem-l dalgalanmalar üzernde en çok El Nno-GüneylSalınımı’nın etks olduğunu gösteryor. El Nno Bü-yük Okyanus’un ekvator bölümünün doğu ve orta kı-sımlarındak yüzey sularının olağandışı ısınmasıy-ken, La Nna aynı bölgedek yüzey sularının normal-den daha soğuk olmasıdır. El Nno ve La Nna yıllarçnde düzensz aralıklarla yer değştrerek gerçekle-şr ve bu döngü El Nno-Güneyl Salınımı olarak ad-landırılır. Güneyl Salınımı da Büyük Okyanus’un ekvator bölümünün doğusu ve batısı arasındak atmos-fer basıncı değşmn fade eder ve El Nno ve La N-na olayları le brlkte gerçekleşr. Bu olaylar okyanus ve atmosfer arasındak güçlü ve yoğun etkleşmlernbr sonucudur ve küresel klm sstemlernde önemldeğşmlere yol açar.

Araştırmacılar küresel klm modeln kullanarakbenzer koşulları oluşturdukları ve Nature dergsndeyayımlanan çalışmalarında, son yıllarda küresel or-talama sıcaklığın artışında gözlenen duraklamanın,Büyük Okyanus’un ekvator bölgesnde La Nna et-ksyle gerçekleşen soğumanın sonucu olduğunu or-taya koydu. Soğuma etksnn dahl edldğ smülas-yonda duraklamanın tekrarlandığı gözlend. Gelşt-rlen modele göre Büyük Okyanus’tak normaln dı-şındak soğumanın etks dahl edlmedğnde, küre-sel ortalama sıcaklık artıyor. Ancak araştırmacılar-dan San Dego Kalfornya Ünverstes Okyanus B-lm Ensttüsü’nden Prof. Shang-Png Xe Pasfk’tekbr sonrak hareketn yönünü tahmn edemedklernsöylüyor. Çalışma okyanus sıcaklığındak değşmle-rn nedenn de açıklayamıyor.

Dünya’nın ortalama sıcaklığında 1950’den tbaren belrgnleşmeye başlayan artış1970’lerden tbaren de cdd mktarda arttı. Dağ buzullarındak azalma,Grönland ve Antarktka’dak buz tabakasındak ermenn hızlanması, denz sevyesnnyükselmes ve ekosstemde meydana gelen başka değşklkler küresel ısınmayla açıklanablyor.Bu değşmn sorumlusunun, büyük kısmı nsan etknlkler sonucu atmosferesalınan karbondokst ve dğer sera gazları olduğu düşünülüyor.

Büyük Okyanus’un ekvator bölümündenormaln dışındak -sırasıyla ısınmave soğumayı fade eden- El Nno ve La Nnaolaylarının klm sstemler üzerndeküresel br etks var.


25


27/96

Küresel klm sstemlernde soğumaya neden olan doğal eğ-lmlern -örneğn okyanus sularının soğumasına yol açan La N-na etksnn ve 11 yıllık Güneş döngüler le Güneş’ten Dünya’yaulaşan enerj mktarının değşmesnn- yanı sıra havadak nsankaynaklı ya da volkank parçacıkların da bu etkye yol açable-ceğ düşünülüyor. Boston Ünverstes’nden br araştırma grubuProceedngs of the Natonal Academy of Scences dergsnde ya-yımlanan çalışmalarında özellkle elektrk üretmnde kömürünkullanıldığı süreçler sonucunda atmosfere salınan sülfür parça-

cıklarının Güneş ışınlarının uzaya ger yansımasına neden ola-rak küresel ortalama sıcaklığın azalması yönünde etk yaptığınıgösterd. Ancak atmosfere salınan sülfür havadak gaz halndeksu le tepkmeye grerek, ekosstemde öneml sorunlara yol açanast yağmurlarının oluşmasına neden oluyor.

Bazı araştırmacılar se yüzey sıcaklığının küresel ısınma-nın tek gösterges olmadığını düşünüyor. ABD Ulusal AtmosferAraştırmaları Merkez araştırmacılarından Gerald Meehl ve ar-kadaşları küresel ortalama sıcaklıkta son yıllarda yatay br eğlmgözlenmesne rağmen Dünya’nın -yüzeyde olmasa da- ısınma-ya devam ettğn düşünüyor. Nature Clmate Change dergsn-de yayımlanan çalışmalarında araştırmacılar atmosfern üst kat-manlarından küresel klm sstemne doğru gerçekleşen ısı akı-şının, sstemn bazı noktalarında ısınmaya neden olması gerek-

tğn gösterd. Gelştrlen modele göre okyanus yüzeynn 300metre dernlğe kadar daha az ısı soğurduğu, ancak daha dernkısımların küresel ortalama sıcaklıktak duraklamadan öncekdönemle kıyaslandığında belrgn şeklde daha fazla ısı tuttuğubelrlend.

Küresel ısınmanın 1998’den ber artmadığı düşünülse de bu-zullardak azalma ve denz sevyesndek yükselme hızlanarakdevam edyor. Geçen yüzyılda denz sevyes ortalama 15 sant-metre yükseld ve Hükümetler Arası İklm Değşklğ Panel’nn

(IPCC) Eylül ayında açıklanan son raporuna göre denz sevye-snde 2100 yılına kadar 26-82 santmetre arasında br değşmolableceğ tahmn edlyor. Denz sevyesnn yükselme hızın-dak artışın nedennn, Grönland ve Antarktka’dak buzullarda-k ermenn hızlanması olduğu düşünülüyor. Colorado BoulderÜnverstes’nden yerblmc Wllam Hell, kutup bölgelerndekbuzulların ermes sonucu okyanuslara karışan büyük mktarda-k soğuk tatlı suyun, okyanus akıntıları le kutuplardan uzaklaş-tığını ve yerlernn daha sıcak sular tarafından doldurulduğunu,bu sürecn de kutup bölgelerndek buz tabakasındak ermeyhızlandırdığını söylüyor. Kutuplardak buzulların tamamen er-mes durumunda denz sevyesnn 80 metre yükseleceğ tahmnedlyor, bu da kasırga ve fırtınaların daha sık görülme rskn vekıyı kentlernn su altında kalma tehlkesn artırıyor.

NASA uydusundan elde edlen verler1980-2012 yılları arasında

Kuzey Buz Denz’nde kalıcı buz mktarındakhızlı azalmayı gösteryor.

1980 2012


28/96



29/96

Emine Sonnur Özcan

Dr., Uzman,TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Geçtğmz Eylül ayında düzenlenen Brleşmş Mlletler’nİklm Değşklğ Panel sonrası hazırlanan basın bülte-nnde değl, ama panel raporunda ve rapor özetnde,

küresel ısınmanın son yıllarda braz yavaşladığını kanıtlayan br ver bulunuyor: Küresel ısınma 1951 le 1998 arasında her 10 se-nede ortalama 0,12 cvarında artarken, 1998 le 2012 arasında-k 10 senelk artış ortalaması 0,05 cvarında kalmış. Popüler b-lm derglerne de yansıyan bu vernn, br tür tesell kaynağı ol-duğu söyleneblr.

Ama Hayan Tayunu’nun klm tarhnde daha önce kayde-dlmemş yıkıcılıktak hızı, İklm Panel’nde çzlen küresel ısın-ma resmne koyu br gölge düşürerek ona görece uzaktan bakan-ları her zamanknden daha yakına çekt. Tahmn edleceğ gb,sadece son beş-on yılda yapılmış öneml bazı yayınlara bakmakble, blm nsanlarının küresel ısınma le uç hava olayları (mev-sm normallernn çok dışında seyreden hava olayları) arasında-k muhtemel lşk konusunda çok arklı değerlendrmelere sahpolabldğn gözler önüne seryor.

Süper Tayfun Yen Br Alarmı mı?Hayan yan Flpnler’dek adıyla Yolanda Tayfunu, Flpnler’n tarhndeyaşadığı en büyük doğal afet olmasının yanı sıra Dünya’nın bugünekadar gördüğü en şddetl tropkal tayfun şöhretn de kazandı. Haberkaynakları 8 Kasım’da meydana gelen 5. derece (en tehlkel) dev tropkaltayfunun 5000’den fazla nsanın ölümüne sebep olduğunu söylüyor.

Saattek hızı 315 klometreye ulaşan Hayan’ın vurduğu lman şehrTacloban, neredeyse tümüyle harap olmuş durumda. Tayfunun dahaönce kaydedlmemş derecedek şddet dah, tek başına bu felaket leküresel ısınmanın denzler ve okyanuslar üzerndek etks arasındablmsel br lşk olup olmadığı sorusunu akla getryor.

28


30/96


>>>

Örneğn ABD’nn seçkn ünverstelernden MIT’de atmos-er blmler alanında çalışan yetkn blm nsanı Kerry Emanuel,2005’te Nature’da yayımladığı ünlü makalesnde, statstksel ve-rlere dayanarak küresel ısınmanın aşırı hava olaylarına neden ol-madığını açıkça ade ett. Emanuel’e göre, kuram ve modellemebunun aksn söylese dah, tarhsel hortum trendnn statstk-

sel sonuçları arklı verler sunuyor. 1970’lern ortalarından tba-ren artan hortum yoğunluğu, gerde bıraktığımız 500 yıldak herhang br dönemle karşılaştırıldığında %80 daha azla.

Ancak bu artışın küresel ısınmayla lşks blmsel verlerle ka-nıtlanamıyor. Emanuel’e göre bu yoğunluk, hava durumundakdeğşmlern sayısının çok azla olmasıyla lşkl.

Dünyamız Isındıkça

Meteorolojk Afetler ArtıyorProf. Dr. Orhan Şen

İTÜ Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi Meteoroloji Mühendisliği Bölümü

Doğal afetlern son yıllarda hem sayılarının

hem de şddetlernn artmasının neden,

küresel ısınmanın sonucu olan klm değşk-

lğdr. İklm değşklğnn belrtlern meteo-

rolojk uç değerlerdek artış olarak blyoruz.

Bu uç değerler aşırı yağış, şddetl fırtınalar ve

sıcaklığın artışıdır. Çok yakın geçmşte Türkye

ve Dünya bunları yaşadı ve yaşamaya da de-

vam edyor. Küresel ısınmanın önüne geçle-

medğ çn uç değerlerdek artış daha da ar-

tarak sürecek. Küresel sıcaklıkta 1oC’lk artış uç

değerlerdek olayları %30 dolayında artırıyor.

İklm değşklğnn asıl neden küresel

ısınmadır. Küresel ısınma, atmosferdek sera

gazı emsyonlarının nsan etknlkler le art-

masıdır. Bu etknlkler nüfus artışı ve buna

bağlı olarak enerj tüketm, toprak kullanımı,

uluslararası tcaret ve ulaşım gb dğer nsan

etknlklerndek artış ve sanaynn gelşme-

sdr. Sera gazları, Güneş’ten Dünya’ya gelen

ve dalga boyu kısa olan radyasyonun yeryü-zü tarafından emlp dalga boyu uzun radyas-

yon halnde atmosfer dışına ger dönmesn

büyük ölçüde engeller. Dolayısıyla Dünya’nın

ortalama sıcaklığı artar. Dünya’nın ortalama

sıcaklığı 2012 yılı tbarı le 1880’ler öncesne

göre yaklaşık 1,9oC artmıştır. Eğer önlem alın-

maz se, bu değern 2050 yılına kadar 4,5oC’ye

kadar çıkması beklenyor.

Atmosfern ısınması, okyanusların da ısın-

masına neden oluyor. Tayfunlar genş okya-

nus yüzeylernde oluşur. Okyanusların yüzey

suyu sıcaklığının artması, bu tür meteorolojk

afetlern hem şddetn hem de frekansını ar-

tırıyor. Hayan Tayfunu’nun bu derece şddet-

l olmasının nedenlernden br de bu bölge-

de mevsm tbarıyla Güneş’ten gelen enerj-

nn fazla olmasıdır. Dolayısıyla aşırı ısınan ok-

yanus yüzey suyu bölgede tayfunun oluşu-

munu başlatmıştır. Güney yarım kürede me-

teorolojk sstemlern doğudan batıya doğ-

ru hareket etmes, bu tayfunun oluşumun-

dan hemen sonra batıya doğru hareket ede-

rek yerleşm bölgesnn üzernde doğal afete

dönüşmesne neden olmuştur. Ortalama hı-

zı 315 km/saat olan tayfunun hamlel rüzgârhızı 380 km/saate kadar çıkmıştır. Metrekare-

ye 400 kg yağış düşmes ve dalga yükseklğ-

nn zaman zaman 10 metrey geçmes Hayan

Tayfunu’nun tam br afet yaşatmasına neden

olmuştur. Hayan Tayfunu’na kadar, rüzgârı

en şddetl fırtına 1969’da ABD’y vuran, Ca-

mlle Kasırgası’nda kaydedlmşt. Meteoro-

lojk karakterl afetlern artışını durdurmanın

en öneml yolu atmosfere salınan sera gazla-

rının mktarını azaltarak küresel ısınmayı fren-

lemektr. Bu sorumluluk gelşmş ülkelere at-

tr. Bu afetlere en çok maruz kalan ger kal-

mış ülkelern, sera gazlarının atmosfere çıkışı-

na katkısı yok. 2012 yılında Katar’ın başkent

Doha’da yapılan Brleşmş Mlletler İklm Değ-

şklğ Konferansı’nda ısıyı hapseden sera gaz-

larının, örneğn karbondokstn atmosferde-

k yoğunluğunun 2000 yılından ber yüzde 20

arttığı belrtlmştr.

29


31/96

Tayfun, sklon, kasırga ve hortum term-

ler esasen farklı büyüklüklerdek, şddetl at-

mosferk burgaç rüzgârları (spral şeklnde

esen grdabımsı rüzgârlar) fade edyor. Bu-nunla beraber, Türkye’de yaygın olarak tümü

çn kullanılan “hortum” adından yola çıkarak

denz ve kara hortumları bçmnde temel br

ayrım yapılablr.

Denz hortumları denzlerde ve okya-

nuslarda ortaya çıkan, şddetl rüzgârla bur-

gaç şeklnde dönen ve km zaman da kara-

ya kadar ulaşan, çok şddetl tropkal fırtına-

lar şeklnde tanımlanablr. Denz hortumla-

rı hang okyanuslar üzernde gerçekleştk-

lerne bağlı olarak blm çevrelernce fark-

lı smlerle anılıyor. Büyük Okyanus’un ku-

zeydoğusundak denz hortumlarına tayfun,

Büyük Okyanus’un güney ve Hnt Okyanu-

su’ndaklere sklon, Atlas Okyanusu ve Büyük

Okyanus’un kuzeyndeklere kasırga denyor.

Sadece okyanuslarda ve denzlerde gerçekle-

şp karaya ulaşmayan denz hortumları gün-

lerce süreblyor.

Kara hortumları se tropkal denz fırtı-

nalarının kara uzantıları ya da tamamen ka-

ra kaynaklı olablyor. Tamamen kara kaynak-

lı hortumların şddet ve zarar sevyes düşük-tür. Her ks de sadece boranbuluta (kümü-

lonmbüs) bağlı olarak meydana gelyor. An-

cak kesnlkle karayla bağlantılı bçmde, ka-

ra üzernde gerçekleşyor. Kısacası br denz

hortumu kara hortumuna dönüşeblrken,

kara hortumu denz hortumuna dönüşme-

den karada, çok daha tehlkesz ve kısa süre-

de ortaya çıkıp kayboluyor. İksnn en önem-

l ortak yönü burgaç rüzgârların merkeznde

alçak basınç, dışında se yüksek basınç olma-

sı. Alçak basınç merkez etrafında hızla dö-

nen hava (rüzgâr) se hepsnn ortak özellğ.

Bununla beraber şddetl rüzgârın oluş-

turduğu burgaçların eksen genşlğ denz

hortumları le kara hortumları arasındak en

öneml fark. Denz hortumlarının (tayfun, sk-lon ve kasırga) eksen yüzlerce klometreye

kadar çıkabldğ halde, kara hortumlarının

eksen yaklaşık 0,4 klometreden büyük ol-

muyor. Ayrıca denz hortumlarının eksenle-

r dkeye yakın ve çndek hava yukarı doğru

hareket edyor. Kara hortumlarının eksen d-

keye yakın açılardan yataya yakın açılara ka-

dar değşk açılarda olablyor; eğmler ve ha-

va hareketler de karmaşık olablyor.

Br denz hortumu 100’den fazla kara hor-

tumu yaratablyor. Ancak boranbuluta bağ-

lı, denz kaynaklı kara hortumu eksen küçük

olsa da şddet ve yıkıcılığı açısından denzler-

de ve okyanuslarda günlerce süreblen deva-

sa hortumlardan çok daha tehlkel. ABD’dek

Rhode Island Ünverstes’nn Hurrcane Sc-

ence Merkez tarafından yayımlanan blgle-

re göre, denzdek hortumların saattek or-

talama hızı 290 km’den az olduğu halde ka-

ra hortumlarının hızı saatte 483 km’y aşabl-

yor. Öte yandan tek br boranbuluttan br kaç

kara hortumunun oluştuğu da blmsel ma-kalelerde yer alıyor.

Henüz tümüyle açıklanamasa da br dz

doğal olayın tropkal denz hortumlarına se-

bep olduğu blm nsanlarınca kabul görüyor.

Bunların başlıcaları atmosferk dengeszlk,

tropkal okyanusların ısınması sonucu ortaya

çıkan nem ve görece haff rüzgârlar. Tüm bu

şartlar bell br süre br arada bulununca şd-

detl rüzgârlar, devasa dalgalar, aşırı yağmur-

lar, seller ve bell br odak etrafında saat yö-

nünde ya da tersnde burgaç şeklnde dönen,

çok şddetl yağmur ve fırtına bantlarından

oluşan, yıkıcı hortumlar meydana geleblyor.

Çoğu tropkal okyanus kaynaklı kara hor-

tumları -boranbulut oluşmayan kutuplar ha-

rcnde- sıcak mevsmler süresnce Dünya’nın

hemen hemen her yernde ortaya çıkablyor.

Ancak en fazla ABD’nn orta-batısındak eya-

letlerde görülüyor. Bu bölgelerde her yıl özel-

lkle lkbahar sonrası, yaz başlangıcı ve son-

bahar boyunca en az brkaç düzne hortum

olayı yaşanıyor.

Dünya’nın Rüzgârları: Dünya üzerndek basınç dağılımı,havanın yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarınadoğru hareket etmesyle, yatay rüzgârları oluşturur.Dünya dönmeseyd bu rüzgârlar düz yollar zleyecekt.Ama Dünya’nın dönmes, rüzgârları yön değştrmeye zorlar.Rüzgârlar yüksek basınçlı bölgelerden alçak basınçlı bölgelere

sarmal çzerek eser. Bu rüzgârların kuzey yarımkürede sağa,güney yarımkürede sola sapmasına neden olur.Buna Corols kuvvet d enr.

Yüksek

Alçak

Yüksek

Alçak basınç

Alçak

E k v a t o r d

a k

r ü z g a r l a r

, D ü n y a ’ n

ı n

d ö n m e s n

d e n

e t k l e n m

e z

Süper Tayun Yen Br Alarmı mı?

Emanuel’n son kırk yılda %80 artanhortumları hava durumu değşmlerne,yan br tür rastlantısallığa yoruyor olmasınsanın aklına dünyada “klmc dede” la-kabıyla ün yapmış başka br blm nsanı-nın, James Hansen’n klmblm çevrele-rnde blnen “klm zarı” metaorunu ge-tryor. Hansen NASA’da yönetclk yap-

tığı 1988’de yayımladığı “Goddard UzayAraştırmaları Ensttüsü’nün Üç BoyutluModelyle Yapılan Küresel İklm Değşk-lğ Tahmn” başlıklı makalesnde şu uya-rıda bulunuyordu: İk yüzü mav (soğuk),k yüzü kırmızı (sıcak), k yüzü de beyaz

(ılık) br zar atıldığında, yüzlerden her-hang brnn gelme olasılığının brbrneeşt olması gb, Dünya’dak sıcaklık değ-şm olasılıklarının da dengel olması gere-kr. Ancak sera gazları salımı bugünkü ha-lyle devam ettğ takdrde 21. yüzyıl baş-larında klm zarının 6 yüzünden 4’ü kır-mızıya dönüşeblr.

Yüksek basınç

Yüksek basınç

Tayfun, Sklon, Kasırga ve Hortum: Benzerlkler ve Farklılıklar

Yükselen akım Yükselen akım

Fırtına bulutu

Alçalan akım

Yükselen akımın yern almaküzere çer gren hava

Hortumun Oluşumu: İçer gren hava dönerek sarmal bçmlbr rüzgâr halne gelr. Sarmal daraldıkça rüzgârın hızı artar.

30


32/96


33/96

İlay Çelik

Bilimsel Programlar Uzmanı,TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi

2012yılında Dünya’dak karbon salımlarıartış hızında br yavaşlama olduğu sap-tandı. Üstelk bunun lerleyen yıllarda devam ede-cek br eğlm olableceğ düşünülüyor. Bu, şmdyekadar çılgınca artan sera gazı salımlarındak lk ya- vaşlama şaret.

Söz konusu yavaşlamanın, br yandan küre-sel zengnlk artmaya devam ederken gerçekleşmes

-2008’de ekonomk durgunluk tarafından tetklenenyavaşlamadan farklı olarak- önem taşıyor.Sera gazı salımı artış hızındak yavaşlama, Hol-

landa Çevre Değerlendrme Ajansı le AvrupaKomsyonu’nun Ortak Araştırma Merkez (JRC) ta-rafından geçtğmz ay yayımlanan “Küresel CO

2 Sa-

lımlarındak Eğlmler: 2013 Raporu” le duyuruldu.Raporda 2012’de salımlarda öncek yıllara göre çokdaha küçük br artış görülmesnn, küresel CO

2 salı-

mı artışlarında gerçekleşecek kalıcı br yavaşlama eğ-lmnn, hatta sonunda küresel salımda gerçekleşecekazalmanın lk şaret olableceğ belrtlyor.

Brleşmş Mlletler’n 2009’dak görüşmelerndekararlaştırılan “2°C’den fazla sıcaklık artışını engel-leme” hedefnn gerçekleştrleblmes çn küreselkarbon salımının hızlı br şeklde azalması gerek-yor. Şu anda bu hedefn yakınında ble olmasak da2012’de gözlemlenen yavaşlama dünyanın en bü-yük karbon salıcılarının harekete geçmesnn ölçü-leblr etkler olduğunu gösteryor. Hollanda Çev-

re Değerlendrme Ajansı’ndan Jos Olver’a göre budurum, daha az fosl yakıt kullanılan etknlklere,daha fazla yenleneblr enerj kullanımına ve da-ha fazla enerj tasarrufuna yönelme olduğunun brgösterges.

Raporda küresel karbondokst salımındak artı-şın 2012’de % 1,1 olarak hesaplandığı belrtlyor. Buoran 2000’den ber görülen ortalama artış oranı olan% 2,9’un çok altında.

Öneml br ayrıntı da 2012’de salımdak artışın,küresel gayrsaf hasılanın %3,5’lk artışının önemlölçüde altında olması. Raporun yazarlarından Greet

Karbon Salımındak

Documents

Bilim ve Teknik - Aralık 2013