Bilim ve Teknik - Uygarlığı Doğuran Halk Sümerler

8/4/2019 Bilim ve Teknik - Uygarl Douran Halk Smerler

1/6

SmerlerG k h a n T o k

Uygarl Douran Halk

80 Haziran 2001BLM veTEKNK


2/6

M 4. binyln bafllarnda Eriduda,Dicle ile Fratn ran Krfezine d-kld yerde yer alan ve bentlerle,kurutma alflmalaryla "topra sudanayrmann" gerektii bataklk bir ke-

simde, kuzeyden gelen insanlar top-rak tanrsna adanmfl bir tapnak ya-parlar. ok gemeden El Ubeytte,Urda, Lagaflta, Urukta, Gavrada b-yk dinsel yaplar, oturmufl bir mima-ri zellikle kendilerini belli etmeyebafllar. Tarm tanrlarn ve ana tanr-alar canlandran kil heykelcikler, ce-naze trenlerinin izleri, El Ubeyt kl-tr denen bir uygarla bal insanla-rn dinsel kaygsna tanklk eder. Kili,put yapmndan baflka eflitli aletler,szgelimi kantarlar, sapan toplar gibiaralarn yapmnda kullanrlar. Zana-atlar altn ifller, bakr kurflunlu ka-lplara dkerek biimlendirirler. Tica-ret canldr. ran yaylasndaki kervanmerkezleriyle, Sus ve Sialkla balan-tlar kesintisiz biimde srdrlmek-tedir. Buralardan eflitli madenler, la-civert tafl gibi deerli tafllar, sslmlekler getirtilir. Bu kltr ksa s-rede ilk snrlarnn dflna taflarak tmMezopotamyaya yaylr. flte bu d-nemde doudan, byk olaslkla da

Kafkasyadan gelen bir halk kar or-taya: Smerler. Bu insanlar sslmlek yapmay bilmezlerse de mi-marlkta ok ustadrlar. Bylece Hafe-cede, Gavrada, Eriduda, zellikle deUrukta grkemli tapnaklar ykselir.Bu devasa, dikdrtgen ya da oval tap-naklarn ok sayda oda ve hcrelerivardr.

lkel siteler ksa srede devlet bii-minde rgtlenmekte gecikmezler. k-tidarn kullanlmas bafllca iki gc:

savafl nderiyle baflrahibi karfl karflyagetiren ekiflmelere yol aar; din ar-

ln duyurur. ok gemeden Babilyaknlarndaki Cemdet Nasrda, renklissl seramik belirir; damga ve oymasilindir mhrler yaygn biimde kul-lanlmaya bafllar. Buyruklar, hesaplar,antlaflmalar tabletlere ivi yazsyla ge-irilirdi.

Bu dnemin en nemli olaylarn-dan biri byk tufandr. Gnmzdekutsal kitaplarda Nuh tufan olarak bi-

linen byk su basknnn kkeni S-merdedir. Sylenceye gre tanrlar in-sanlara kzdklar iin onlar cezalan-drmaya karar verirler. Kentlerin su al-tnda kalmasna neden olan yamurlargnderirler insanln zerine. Seller-den yalnzca Utnapifltim ve ailesi kur-tulur. Sylence tm dnyay sular al-tnda kalmfl gibi gsterse de iflin aslelbette biraz daha farkl. O dnemdefliddetli yafllar sonucu Frat ve Diclenehirlerinin taflmas bu blgede yer

alan kentlerin sel felaketine uramala-rna neden olmufltu. Bu ykm, Smer

uygarlnn atlmn bir sre durdu-racak lde fliddetli olmufl, insanla-rn imgelemi ylesine sarslmflt ki, busu basknna sonradan evrensel boyut-lar verildi. Nitekim benzer sylencelerakarsu kylarnda kurulan btn uy-garlklarn mitolojisinde yer alr. Ku-rak blgelerde yaflayan halklardaysatam tersine, verimli topraklarn yitme-si, byk gllerin, denizlerin kuruma-

s zerine sylenceler vardr.Bafllangta her Smer kenti bir

doa gcn simgeleyen bir tanrnnkoruyuculuuna verilmifltir. Ama tu-fandan sonra tanrlar insanlaflrlar.Devlet dininde Eridu kentinin su tan-rs Enkinin, tarm tanras Nida-bann ve daha birok tanrlarn yerini,byk olaslkla Sami kkenli olan da-ha geliflmifl tanrlar alr yavafl yavafl.Sonunda tanrlar arasnda korudukla-r kentin gcne gre hiyerarfli kuru-

lur. Rahipler tanrlar arasnda bir soyzinciri oluflturmak amacyla yeni tanr-

Birok fleyin ilkini merak ederiz. Bu ilk ne zaman yaplmflt? diye kendimizesorduumuz ok olmufltur. Smer uygarlndan sz ederken merak ettiimiz

birok ilk'e yant bulabiliriz. Dnya kltrnn zerine kurulduu bilgi birikiminin

temelinde Smerler vardr. Gnmzden yaklaflk 5000 yl nce, M 3000lerdeSmerler yazy bulmufllar, ilk kent devletlerini kurmufllar, ilk yasalar

dzenlemifller, ilk mit ve destan rneklerini vermifllerdi. nsanlk bir tan skmyaflyordu ve bunu salayan Smerler olmufltu.

Smerlerin en grkemli yaplar tanrlar iin yaptklar zigguratlard.


3/6

lar yaratr, eski tarm tanrlaryla bun-lar arasnda ba kurarlar.

Smerler denince akla gelen ennemli fleylerden biri de ivi yazsdr.Bilinen ilk yaz olan Smer yazsnnne zaman baflladn bilemiyoruz;nk bize kadar gelen ilk gsterge-ler, belirtilmek istenen nesnenin okbasitlefltirilmifl resimlerinden baflkabir fley deildir. "Piktografik" diye ad-landrlan yazdr bu. Bu yazyla ancakok basit dflnceler anlatlabilir; so-

yut kavramlarn anlatlmasolanakszdr. 3. binyln baflla-rna doru yeni bir yaz biimibelirir. Birincisinden tretil-mifl olan bu yazda bir nesne-nin resmi, yalnzca bu nesneyigstermekle kalmaz, soyut birdflnceyi de dile getirebilir.nce yalnzca rahip-krallarcakullanlan bu bilim, tccarlararasnda da ksa srede yay-lr. Smerler insanla, dene-

yimlerin kalc olmas olana-n vermifllerdir.Ortadouda yaflayan Sami

halknn dflardan gelen S-

merler tarafndan yenilgiye uratlma-s iki halk arasnda Mezopotamyannynetimi iin baflgsteren mcadele-nin sonu olmad. Arap yarmadasn-dan gelen glerin yardmyla Samilerglerini yeniden kazandlar ve dahada saldrganlafltlar. Neredeyse iki yzelli yl sreyle (M 2600-2350) sitedevletler birbiriyle boy lfltler. Sa-vafllarn, kentlerin yamalanmasnn,yakp ykmann ska grld birdnemdi bu. Birbiri ardndan bir-iki

kuflak boyunca deiflik siteler stnl- ele geirdiler.

M 2320de Umma sitesinin kralLugal Zagizi, dier rakiplerini ezerekUr, Uruk, Lagafl sitelerini ele geiripyamalar, tanrlarn alp kendi sitesine

gtrr. Bylece Smer sitelerinin bir-liini kurmaya giriflir. Zaferiyle sarhoflolarak bir fetih bafllatr. Bundan bylerahiplerden kesinlikle ayrlan Smerkral, "otlar gibi kalabalk" ordularnnbaflnda, Yukar Frat ve Dicle vadileri-ni kuflatmaya gider. Egemenliini Afla- Denizden Yukar Denize, yani ranKrfezinden Akdenize kadar geniflle-tir. Elli kral nnde diz kmektedir;Smer, evresini egemenlii altna al-mfltr. Lugal Zagizinin Mezopotam-

yaya benimsetmifl olduu egemenlik,varln eyrek yzyl srdrdktensonra, M 2300e doru kerek yeri-ni Sargonun Sami imparatorluunabrakr. Bu galip komutan prensler so-yundan deildir. Babas bilinmez; birtapnak fahiflesinin oludur ve gizlicednyaya getirilmifltir. Hz. Musann r-maa braklmas sylencesinin ilk r-nei Sargon hakknda anlatlan yk-de karflmza kar. Annesi tarafndanbir sepetin iinde rman akntsna b-raklan Sargon, bir su taflycsncakurtarlr; byynce de Kifl kralnnsubaylarndan biri olur. Smer ordusukenti fethederken kamay baflarr. Or-ta Frat zerinde Akadda bir ordugahkurar. Bir sre sonra savaflta Lugal Za-giziyi yenmeyi baflarr. Lugal Zagizitutsak edilir, zincire vurulup Nippuradek srklenir. Burada rzgar tanrsEnlil tapnann kaps nnde bir ka-fes iinde halka gsterilerek kk d-flrlr.

Smerin egemenlik dfl yklmfl-

tr. Ykcs, ilk Sami imparator-luunu yaratr. Otuz drt savaflsonunda Sargon, Elamn bafl-n ezer, Smer lkesini dizginaltna alr, kuzeyde Asuru, ba-tda Amurrularn lkesini buy-ruu altnda birlefltirir. Yalnz-ca bir imparatorluk kurmaklakalmaz, bir slale de kurar.

Sargon slalesinin saltanataltnda Mezopotamya ilk kezbir devler grnm sunar.

Grnfle baklrsa Sargon s-lalesi, imparatorluk halklarnneflitliliini gz nne almasnbilmifl, Samilerin ounlukta


Smer uygarlnn infla ettii zigguratlardan ok az gnmze kadar gelebilmifltir. Resimde bunlardanbirinin girifl kaps grlyor.

Ur

Uruk

Cemdet Nasr

Samarra

Kifl

Habbuna

Halaf

Mari


4/6

olduu blgeleri dorudan kendi oto-ritesi altnda tutarken, egemenlik hak-k karfllnda Smer sitelerini o site-lerin prenslerine brakmfltr. Samiler,Smer dinsel inanlarn zmsemifl-lerdir. Gnefl tanrs fiamafl, Utuyla

birleflmifl, tanra fltar da karfllnbereket tanras nannada bulmufl-tur. Smerce Akadcann yannda res-mi dil olarak kalr. Yneticiler Samilerarasndan atand gibi, Smerler ara-sndan da atanr. ok gemeden karfl-lafltrmal Smerce-Akadca szck lis-teleri ortaya kar. Bunlar bilinen ilkszlklerdir. Bir sre sonra Akad isti-las Guti ad verilen bir baflka kavimtarafndan sona erdirilecektir.

M 2060 ylna doru bir Ur pren-

si, lkesinden Gutileri kovar ve yeni-den Smer egemenliini hakim klar.Smerler yeniden zgr olup birlefl-tiklerinde tam anlamyla bir rnesansyaflarlar. Ur kenti kral Ur-Nammu veondan sonra gelenler yeniden gle-nirler. Yerini aldklar Sargon gibi,kendilerine Smer-Akad kral un-vann vermektedirler. Ar-tk alfllmfl olan buunvan, ortak biruygarlkta bir-leflmifl Smer-lerle Samile-rin kaynafl-masn dilegetirecektir. H-kmdarlar adlarnher iki dilde alr-lar. Ur-Nammu,yakn gemiflte or-taya karlmfl olanyasalar btnn yapc-s olmufltur. Bu yasalardnyann en eski yasalar

olarak bilinir. Binlerce yldan son-ra, bugn bize yabanc gelmeyen birtoplumsal ahlkn yanklarn buluruzyasada. Szgelimi kral namuslu olma-yan memurlar kovduunu, doru vebozulmaz l ve tartlar getirdiini,dullar ve yetimleri gllerin penesi-ne dflrmemeye zen gsterdiinianlatr. Hkmdar, bal beylerindenmutlak bir boyun eifl beklemez. Bu-nun rnei Lagaflta da grlr. Bukentin prensi Gudea son derece ba-

msz davranr, yakn komflularn dahkm altnda tutar. Tapnaklar ve sa-raylar kurucusu Gudea, kendi adnaheykeller yaptrr, mhrler bastrr.

Bir sresonra Marikenti deneredeyse

tam bam-szlk iindeparlak bir uy-

garlk gelifltire-cektir.

Mezopotamyay birkez daha birlefltirmeyi baflar-

mfl olan 3. Ur slalesi hkmdar-

lar da, yerlerini aldklar Akadlarnkarfllafltklar glklerle peneleflir-ler. Akadlar gibi Smerlerin de gsgermek zorunda kaldklar kuzey da-llarna bu kez batdan gelen yeni birtehlike de eklenir: Amurrular. Arabis-tan llerinden kmfl olan bu Samigebeler, Suriye-Filistin ky fleridin-den Mezopotamyaya girmeye bafllar-lar. Savafllkta tartfllmaz bir stn-lk gsterirler, nk daha 2. binylnbaflnda Asur, Babil, Mari, Kifl ve Lar-

sa zerinde bu soyun prensleri h-km srmfltr. rann gneyindengelen Elamllar da karflklklardan ya-rarlanarak Uru ele geirirler. Yeni S-

mer egemenlii sona ermifl, siyasaladan Smer, tarihten silinmifltir.

Yaznn temellerini atmfl, tanrlarnonuruna Antik an en grkemli ya-plarn ykseltmifl olan bu insanlar,yerlerini yeni gelenlere brakrlar. Nevar ki Elamllar zaferlerinden yararla-namazlar. sin ve Nippurun Amurrulukral, Uru ksa srede ele geirir. sinyz yl boyunca lkelere hkmedecek,sonra Larsa hkmdarlarnca yenile-cektir. Mezopotamyada karflklk s-

rerken, Babil uygarl yavafl yavafl fle-killenmektedir. Bir sre sonra blge-deki bu savafl, gl bir efendinin y-netimi altnda son bulur. Bu, Hammu-rabidir.

Smer UygarlKeflfediliyor

Smercenin zlmesi Akadca veMsr dillerinden nemli bir ayrntyla

ayrlr. Smerolojinin geliflmesiniazmsanmayacak lde etkileyen birayrntdr bu. nk Msr, Asur veBabil konularnda arafltrma yapan bi-

83Haziran 2001 BLM veTEKNK

Urdaki kraliyet mezarndan karlan Kral Meskalamdugun miferi (solda).Urdaki kazlarda bulunan sslemeli boa bafl (stte).


5/6

lim adamlarnn yararlanabilecei Ki-tab- Mukaddes gibi klasik ve post-kla-sik birok kaynak vardr. Yalnzca M-sr, Asur, Babil gibi adlarn bilinme-sinden deil, ayn zamanda halklarnkltrnn de btnyle bilinmez ol-mayflndan. Buna karfln Smerlerhakknda durum olduka farklyd.Bilinen kaytlarn hibiri Smerler-den sz etmiyordu. Bu anlamda S-mer dilinin zlmesi, olduka nem-li bir keflifti.

Tarihsel olarak, Smercenin -zlmesi Akadcann zlmesinin birsonucudur; bunu da Perse ivi yaz-snn zm izlemifltir. 1765te Da-nimarkal gezgin ve bilim adam Cars-ten Niebuhr, Persepolis antlarndakieflitli yaztlarn zenli kopyalarn -karmay baflard. Bunlar 1774 ve1778 yllar arasnda yaymland ve

ok gemeden dilli olduklar anla-flld. Bunun anlam, ayn yazlarn farkl dilde yinelenmifl olduuydu.Antlar Persepoliste bulunduundan,bu kan mantk dfl deildi. Ahameniflhanedannn bir ya da daha fazla kra-l tarafndan yazdrlmfllard ve heryaztn ilk uyarlamas Perseydi. fianseseri, yaklaflk olarak ayn sralardaHindistanda arafltrma yapmfl veAvestann evirilerini yapmfl olanDuperronun abalaryla Perse, Bat-

l bilim adamlar arasnda bilinir halegelmiflti. Bylece Alman bilim adamGrotofend 1802de, Persenin yeniedinilen bilgisinin, ve Kitab- Mukad-

des ile dierklasik kay-naklarda Aha-menifl adlarnnkullanmnn yar-dmyla Perseuyarlamann bykblmn zmeyi ba-flard. Sonraki yllarda oksayda bilim adam tarafndan ek-lemeler ve dzeltmeler yapld.Ancak bu konuda en byk ba-flar ngiliz H. C. Rawlinsonaaittir. ngiliz istihbarat rgt-nn bir yesi olan Rawlinsonun ilkdura Pers dili zerine arafltrma yap-t Hindistand. 1835te rana gn-

derildi. Orada Behistun kayalarndamuazzam dilli yaztn varln -renerek onun kopyasn karmaya ka-rar verdi.

Behistun yaztnn Perse uyarla-mas 414 dizeden oluflur, Elamca

uyarlamas olarak bilinen ikincisi 263dizeden oluflur; ncsyse Akadcauyarlamasdr ve 112 dizeden oluflur.Rawlinson 1835-1837 yllar arsndaPerse uyarlamann 200 dizesini kop-yalamay baflard. 1844te buraya yeni-den gitti ve Elamca uyarlamann yan-sra Perse olann da kopyalanmasntamamlad. Buna karfln Akadca yaztyle bir yerdeydi ki kopyalamas ola-

nakszd ve 1847 ylna dek metninkalbn karmay baflaramad.

Rawlinson 1846 ylnda Journalof the Royal Asiatic So-

cietyde Behis-tun yaztnnPerse eviri-

sini ve yaztnzgn halini

birlikte verdiiincelemesini ya-

ymlad. Bununla bir-likte Perse metnin ni-

hai zmlemesinden oknce, Persepolis yaztlarnn

nc uyarlamasyla bat Avru-pada byk ilgi uyanmflt. n-k ok gemeden bu dilin Nino-va ve Babille zdefllefltirilebile-

cek yerlerden karld; flimdi Av-rupaya gtrlmfl olan saysz yaztve tula, kil tabletler, kil silindirlerdebulunan yaz ve dil olduu anlafllmfl-t. 1842de Franszlar, Botta yneti-minde Horsabadda kazlara bafllad-lar. 1845 ylnda da Layard, Ninovadakazlara bafllad. Bu blgelerde ok sa-

yda yazl kil tablet ortaya karld.Bundan dolay 1850lerde AvrupadaPersepolis ve Behistun yaztlarnnnc uyarlamasyla ayn yaz ve dil-de yazlmfl, ounlukla Asur blgele-rinden gelen fazla sayda yazt vard.Bu dilin zlmesi, sre iinde Samidil grubuna ait olduunun olduka er-ken anlafllmasyla, bir yandan ok ba-sitti. Dier yandan, ok gemeden an-laflld gibi, gramerinin alfabetik ol-maktan ok hecesel ve ideografik ol-

mas, yapsn karmaflk hale getiriyor-du. Akadca ya da Asurcann zlme-sinde nclk eden kifli, rlandal bi-lim adam Edward Hincksti. Ancak


Mari kentinde bulunan oturan adam heykeli.

Urdaki kraliyet mezarnda bulunan bu resimde askerler, iftiler, mzisyenler gibihalkn deiflik kesimlerinden insanlar grlyor. (stte) Altn ve lapis lazuliden

yaplmfl aslan bafll flahin figr (sada).


6/6

ikinci byk katk Rawlinson tarafn-dan yaplmflt. 1851de, byk dil-li metnini tek baflna kard Behis-tun yaztnn Akadca uyarlamasnnmetnini ve evirisini yaymlad.

Behistun yazt zerine uzun sre

alflmalar yapld. Ne var ki uzuncabir sre Smerler hakknda duyulanya da sylenen hibir fley yoktu. Bu-nunla birlikte 1850nin bafllarndaHincks, Sami halklarnn ivi yazsdizgesini Asur ve Babilin icat ettiin-den kuflkulanmaya bafllad. Sami dille-rindeki sesli harf fazlasyla deiflken-ken, sessiz harf sabit edir. Bundandolay, Samilerin, sesli harfin sessizharf gibi deiflmez grnd grame-rin hecesel bir dizgesini icat etmifl ol-

malar tuhaf grnyordu. stelik ya-zy Samiler icat etmiflse, Sami szck-leri iin iflaretlerin hecesel deerleri-nin bulunabilmesi beklenirdi. Ama du-rum hi de byle deildi. Szcklereya da elere dnflen hecesel deer-lerin hibir Sami karfll yoktu. Bun-dan yola karak Hincks, ivi yazssdizgesinin Mezopotamyada Samiler-den nce bulunan, Sami olmayan birulus tarafndan bulunduundan kufl-kulanmaya bafllad. 1855te RawlinsonJournal of the Royal Asiatic Societydeyaymlad yazsnda, Nippur, Larsave Uruk gibi gney Babildeki blge-lerde bulduu, Sami dilinde olmayantula ve tabletlerdeki yaztlardan szeder. 1856da Hincks bu yeni dil soru-nunu ele ald; Ninova kazlarndanBritish Museuma getirilmifl iki dilliyaztlarn ilk rneklerini verdi. Bu di-le, Asur ve Babilde konuflulmufl Samidillerine bugn verilmifl adlar olan "s-kite" hatta "Akadca" isimleri verildi.Buna karfln 1869da Fransz bilim

adam Oppert, grkemli "Smer veAkad kral" baflln temel alarak,Akadn Sami kkenli nfusunun yer-lefltii lkeyi gsterdiini farketti. iviyazsn bulanlara da Smer ve konufl-tuklar dile Smerce adn verdi. Bunakarfln Asur uygarl arafltrmaclar-nn ounluu Opperte katlmad veuzun yllar Smerce yerine Akadcaad kullanlmaya devam etti.

Smerde matematik hesaplar alt-mfl tabanna gre yaplyordu. Onlar-

la, yzlerle, binlerle saymak yerine,varlklar ve nesneleri altmflar altm-flar ve altmfln katlaryla beklemifller-dir. Gnmzde de bu tabann izleri

gzle grnr biimde korunmufltur:Zaman lsn saatlerle, dakikalar-

la, saniyelerle; yay ve a llerini da-kikalarla, saniyelerle dile getirirkenaltmfl tabann kullanrz.

Smerlerin varolduunun keflfedil-mesini izleyen uzun yllarda, zlme-si ve arafltrlmas gereken eldeki kay-nak malzemenin neredeyse tamam,Ninovadaki kazlarda ortaya karl-mfl Asurbanipal ktphanesinin ikidilli metinler ve hece yaztlarndanibaretti. Bu malzemeler M 7. yzyl-dan, yani Smerlerin siyasi varlklar-

nn ortadan kayboluflunun on befl yz-yl sonrasndan kalmadr. Smer bl-gelerinde bulunan malzemeyse ok azsayda tula, tablet ve silindirden iba-

retti. Bununla birlikte 1877de ilk ba-flarl kazlar bafllad. O yl De Sarsec

baflkanlndaki Fransz kazbilimci-ler, Lagafln erken Smer devri kentiTellohda kazya baflladlar. Kesintiler-le gnmze dek gelen bu kazda ilknemli Smer eserleri gn flna -karld. Bunlar arasnda flakku adlbir Lagafl prensinin eflyalarnn yans-ra Sargon ncesi ve 3. Ur devirlerin-den kalma yz binden fazla tablet vepara bulunuyordu.

Kaynaklar

Kramer, S. N., Smer Mitolojisi, ev: Hamide Koyukan, Kabalc Ya-ynlar, 1999Kramer, S. N., Tarih Smerde Bafllar, ev: Kaan ren, Kabalc Ya-

ynlar, 1992Crawford, .H., Sumer and Sumerians, Cambridge, 1991Parrot, A, Sumer und Akkad, C. H.Beck Verlag, 1983

85Haziran 2001 BLM veTEKNK

Piktografik iflaret

M yaklaflk 3100

Aklama

ivi yazsM yaklaflk 2400

ivi yazsM yaklaflk 700

Okunuflu

Anlam

Yldz? Ufuktakignefl

? dalga

a

su, tohum,ocuk

arpabafla

boa bafl

gu

sr

anak

nig, ninda

yemek

bafl ve anak

ku

yemekyemek

bilek

du, gin, gub lu

adamyrmek,durmak

?sarmalanmflbeden

se

arpa

u, ud

gn,gnefl

dingir, an

tanr,gkyz

Documents

Bilim ve Teknik - Uygarlığı Doğuran Halk Sümerler