BIO-BIHEVIORALNO ISTRA�IVANJE U

POPULACIJI MU�KARACA KOJI IMAJU SEKS SA

MU�KARCIMA U BOSNI I HERCEGOVINI

2015. GODINA

BIO-BIHEVIORALNO ISTRAŽIVANJE U POPULACIJI MUŠKARACA KOJI IMAJU

SEKS SA MUŠKARCIMA U BOSNI I HERCEGOVINI, 2015. GODINA

Istraživanje provedeno uz finansijsku podršku projekta „Smanjenje faktora rizika za

populacije pod povećanim rizikom u BiH“

Direktor istraživanja u Republici Srpskoj

Mr sci. med Miodrag Marjanović

Koordinator istraživanja u Federaciji Bosne i Hercegovine

Dr. sci. med Jelena Ravlija

Autori publikacije

Dr Stela Stojisavljević

Dr Slađana Vranješ

Jelena Niškanović

Dr. Aida Vilić Švraka

Dr. Aida Filipović Hadžiomeragić

Dr. Milka Dančević

Istraživački tim, JZU Institut za javno zdravstvo Republike Srpske

Dr Stela Stojisavljević, glavni istraživač i koordinator istraživanja

Dr Slađana Vranješ, član istraživačkog tima

Jelena Niškanović, član istraživačkog tima

Istraživački tim, Zavod za javno zdravstvo Federacije BiH

Dr Aida Vilić-Švraka, glavni istraživač i koordinator istraživanja

Dr Aida Filipović-Hadžiomeragić, član istraživačkog tima

Dr Milka Dančević Gojković, član istraživačkog tima

Dr. sci. med Jelena Ravlija

Supervizori istraživanja, JZU Institut za javno zdravstvo Republike Srpske

Darijana Antonić

Vesna Stevanović

Supervizori istraživanja, Zavod za javno zdravstvo FBiH

Dr Maida Mulić

Dr Alma Gusinac Škopo

Slavica Mikulec

Partnerske organizacije u istraživanju

Akcija protiv SIDE, Banja Luka

XY, Sarajevo

UG Proi, Sarajevo

ZAHVALA

Iskreno se zahvaljujemo svim učesnicima istraživanja: pripadnicima MSM populacije koji su se

odazvali ovom istraživanju i svojim učešćem omogućili bolje razumijevanje problematike vezane

uz MSM populaciju i prevenciju HIV-a i SPI, aktivistima nevladinih organizacija Akcija protiv

SIDE iz Banja Luke, XY iz Sarajeva i UG Proi koji su pomogli pri mapiranju lokacija i provođenju

istraživanja na terenu, članovima istraživačkog tima koji su uložili svoje stručno znanje i iskustvo

u pripremu i provođenje istraživanja i drugim saradnicima koji su omogućili dobijanje i

prezentovanje rezultata ovog istraživanja.

Posebno se zahvaljujemo Globalnom fondu za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije koji je

kroz projekat „Povećanje univerzalnom pristupu za populacije pod povećanim rizikom u BiH“

omogućio finansiranje istraživanja, kao i HIV projektnom timu kancelarije Razvojnog programa

Ujedinjenih Nacija (UNDP) u Sarajevu koja je pružila svesrdnu podršku ovom istraživanju.

AUTORI

SADRŽAJ

SKRAĆENICE................................................................................................................................................... 1

SAŽETAK ....................................................................................................................................................... 3

UVOD ............................................................................................................................................................ 5

CILJ STUDIJE .................................................................................................................................................. 8

METODOLOGIJA ............................................................................................................................................ 9

REZULTATI ................................................................................................................................................... 13

Sociodemografske karakteristike ............................................................................................................... 13

Seksualno ponašanje .................................................................................................................................. 14

Znanje o HIV/STI i procjena rizika ............................................................................................................... 20

Promjene u seksualnom ponašanju ........................................................................................................... 22

Testiranje na HIV i druge polno prenosive infekcije ................................................................................... 23

Stigma i diskriminacija ................................................................................................................................ 25

Zdravlje MSM ............................................................................................................................................. 25

MSM ISPITANICI STAROSTI OD 16 DO 24 GODINE ..................................................................................... 27

Sociodemografski podaci ............................................................................................................................ 27

Seksualno ponašanje .................................................................................................................................. 27

Upotreba kondoma .................................................................................................................................... 27

Znanje i samoprocjena rizika od HIV infekcije ............................................................................................ 28

Testiranje na HIV i druge polno prenosive infekcije ................................................................................... 29

ANALIZA PODATAKA PREMA LOKACIJAMA ISTRAŽIVANJA ........................................................................ 30

DISKUSIJA .................................................................................................................................................... 31

ZAKLJUČAK .................................................................................................................................................. 33

SKRAĆENICE

AIDS Sindrom stečene imunodeficijencije

BiH Bosna i Hercegovina

FBiH Federacija Bosne i Hercegovine

HBV Virus Hepatitisa B

HCV Virus Hepatitisa C

HIV Virus humane imunodeficijencije

IKD Injekcioni korisnici droga

MSM Muškarci koji imaju seks sa drugim muškarcima

PLHIV Osobe koje žive sa HIV-om

RS Republika Srpska

SPI Seksualno prenosive infekcije

SW Seksualne radnice/radnici

SZO Svjetska zdravstvena organizacija

1

2

SAŽETAK

Cilj: Istražiti rizično ponašanje selektovane populacije izložene povećanom riziku od HIV/SPI,

identifikovati faktore rizika i rizičnih oblika ponašanja, kako bi se mogle planirati preventivne

mjere i izvršiti procjena uspješnosti obuhvata prethodno provedenim preventivnim programima.

Metod: Istraživanje je sprovedeno kao deskriptivna, multicentrična bio-bihevioralna prevalentna

studija među populacijom muškaraca koji imaju seks sa muškarcima. Terenskim istraživanjem,

primjenom standardizovanog upitnika (metodom intervjua) i uzorkovanjem krvi za laboratorijsko

testiranje na HIV, HCV, HBV i sifilis obuhvaćeno je 391 ispitanika u pet gradova u Bosni i

Hercegovini: Bijeljini (50), Banjaluci (121), Mostaru (50), Sarajevu (120) i Tuzli (50). Etičnost

istraživanja je bila osigurana dobijanjem etičke saglasnosti etičkih odbora JZU Instituta za javno

zdravstvo, Republika Srpska i Zavoda za javno zdravstvo FBiH kao i dobijanjem informisanog

pristanka svakog ispitanika.

Rezultati: Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 391 ispitanika u Banja Luci, Bijeljini, Mostaru,

Tuzli i Sarajevu prosječne dobi od 27 godina starosti. Polovina ispitanika (49,6%) je u prvi analni

odnos sa muškarcem stupila u dobi između 16 i 18 godina života. Tokom prethodnih 6 mjeseci od

sprovođenja istraživanja, 79,6% ispitanika je imalo analne polne odnose sa prosječno 2 različita

stalna partnera. Polovina ispitanika (52,2%) je tokom prethodnih 6 mjeseci od sprovođenja

istraživanja imala analne polne odnose sa prosječno 3 različita slučajna partnera. Među

ispitanicima koji su imali seksualne odnose sa stalnim partnerom tokom proteklih 6 mjeseci od

sprovođenja istraživanja, 20,8% ispitanika je svaki put koristilo kondom. Svaki put prilikom

seksualnog odnosa sa slučajnim partnerom kondom je koristilo 38,9% ispitanih. Oko jedne trećine

ispitanika (32,9%) je dalo tačne odgovore na sva pitanja o načinu prenosa HIV-a. Preko polovine

ispitanika (67,3%) je navelo da svakodnevno čuje stavove da homoseksualnost nije normalna te

stoga ne čudi da je 64,5% navelo da su se ponekad ili često pretvarali da nisu homoseksualci kako

bi bili prihvaćeni u društvu. S obzirom na izražen osjećaj neprihvaćenosti seksualne orijentacije u

krugu porodice, 43,9% navodi da njihova porodica ne zna za njihovu homoseksualnu orijentaciju.

Nešto je više od jedne trećine ispitanika (35,3%) koji su se testirali na HIV tokom proteklih 12

3

mjeseci i znaju rezultate testa. Detektovana stopa HIV/SPI infekcija u MSM populaciji u aktuelnom

istraživanju je niska: HIV 1%, HCV je 0,5%, HBV 0,5% dok sifilis reaktivni nisu detektovani u

aktuelnom istraživanju.

Zaključak: Nizak nivo znanja o načinu transmisije i prevencije HIV-a, visoko zastupljeno rizično

ponašanje i stigmatizacija MSM su dobijeni rezultati koji ukazuju na potrebu za uspostavljanjem i

kontinuiranim provođenjem intenzivnih preventivnih programa u MSM populaciji na cijeloj

teritoriji BiH, ali i u opštoj popualciji, kao i na potrebu za redovnim nadzorom HIV/SPI prevalence.

4

UVOD

Praćenje HIV epidemije je i dalje važan javnozdravstveni zadatak velikog broja zemalja širom

svijeta, naročito među populacijom izloženom povećanom riziku: osobe koje često mijenjaju

seksualne partnere, muškarci koji imaju seksualne odnose sa muškarcima (MSM), odnosno osobe

koje pružaju seksualne usluge u zamjenu za novac ili neku drugu vrijednost (seksualne radnice,

SW), što je posljedica visokog rizika njihovog seksualnog ponašanja.

HIV testiranje uz monitoring trenda ponašanja predstavlja ključnu nadzornu aktivnost za praćenje

HIV epidemije, naročito u teško dostupnim populacijama.

Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije krajem 2013. godine više od 35 miliona

stanovnika živi sa HIV-om, od čega gotovo 3,2 miliona djece. Tokom 2013. godine je registrovano

novih 2,1 milion ljudi koji su inficirani virusom HIV-a, a od posljedica AIDS-a je umrlo 1,5 milion

ljudi.

HIV nadzor se prilagođava statusu epidemije neke zemlje. Bosna i Hercegovina (BiH) je zemlja sa

niskim stepenom epidemije, sa prevalencom manjom od 1% u opštoj i manjom od 5% u populaciji

pod povećanim rizikom, te se prema preporukama Svjetske zdravstvene organizacije (SZO)

nadzorne aktivnosti fokusiraju na populaciju koja je zbog svog ponašanja izložena riziku od HIV

infekcije. Iako se BIH prema podacima rutinskog nadzora i utvrđenim vrijednostima prevalence ne

suočava sa epidemijom, okolnosti u zemlji predstavljaju potencijalnu opasnost od daljeg širenja

HIV-a u narednom periodu: loši socioekonomski uslovi, visoka nezaposlenost, nedovoljna

obrazovanost stanovništva, porast narkomanije, prostitucija-trgovina ljudima, migracije (mobilna

populacija), stigma, diskriminacija, ograničeni dijagnostički i terapeutski kapaciteti za polno

prenosive infekcije, nepoznavanje teško dostupnih rizičnih kategorija.

Od 1986. godine kada je u Bosni i Hercegovini registrovana prva HIV seropozitivna osoba do

kraja 2014. godine registrovano je ukupno 266 HIV seropozitivnih osoba. Dominantan način

prenosa HIV-a u Bosni i Hercegovini je polnim putem i to prvenstveno među heteroseksualnim

(48,83%) , homo/biseksualnim (35,55%), odnosno osobama koji su injekcioni korisnici droga

(7,81%). Značajno je napomenuti da je u poslednjih godina došlo do znatne promjene u učestalosti

5

prenosa HIV infekcije: tako je 2012. godine udio homoseksualnog puta prenosa iznosio 28,5% dok

je u 2014. godini 35,55%. Najveći broj PLHIV u vrijeme registrovanja je u životnoj dobi između

20 i 29 godina starosti, a 39,2% registrovanih u vrijeme registracije već ima manifestaciju AIDS-

a. Populacione grupe izložene povećanom riziku od HIV/AIDS-a su muškarci koji imaju seks sa

muškarcima, seksualne radnice, injekcioni korisnici droga, mobilna, populacija koja se

promiskuitetno ponaša. Socijalne barijere, stvorene niskim stepenom obrazovanja, neznanjem,

praćene predrasudama, stigmom, diskriminacijom uzrokuju da je populacija povećanog rizika

marginalizovana i ima ograničen pristup zdravstvenoj usluzi. Problem je i što su subpopulacione

grupe pod povećanim rizikom za HIV infekciju još uvijek teško dostupne, skrivene, dok njihova

veličina, sociodemografska obilježja, geografska distribucija su uglavnom nepoznati. Dodatan

problem predstavlja strah od gubitka anonimnosti i upitna povjerljivost podataka jer se radi o

neprihvaćenom obliku ponašanja. Iako su do sada provedene brojne studije o rizičnom ponašanju

muškaraca koji imaju seksualne odnose sa muškarcima i uticaju koji takvi odnosi imaju na HIV i

AIDS, u mnogim zemljama podaci o HIV-u i MSM populaciji su još uvijek rijetki i nedovoljni.

Naime, vrlo često su MSM društveno izolovani, odnosno pripadaju određenim društvenim

mrežama i imaju svoj društveni identitet ili nerado priznaju svoje seksualno opredjeljenje.

Prema podacima izvještaja o procjeni veličini populacije iz 2013. godine, u Bosni i Hercegovini

MSM populacija čini 0,57% ukupnog odraslog muškog stanovništva (0,36% - 0,65%). Procjenjeno

je da u Bosni i Hercegovini ima između 4300 i 9500 MSM osoba (prosječna vrijednost 6,900)

Biološki nadzor (serosurvey) treba da prati trend HIV infekcije u tim populacionim grupama, dok

bi se nadzor ponašanja trebao usmjeriti na praćenje ponašanja, razumjevanje veze između

populacije u riziku i populacija koje ne dijele direktno izloženost riziku. Bio-bihejvioralnim

prikupljanjem podataka (II generacija nadzora) moguće je detektovati populaciju koja još nije

inficirana, ali je u riziku od infekcije. BBS omogućava praćenje prevalence HIV-a u

subpopulacionim grupama, kao i obrazaca ponašanja radi procjene i kontrole rizika od HIV-a,

evaluacije programskih aktivnosti.

U ovom istraživanju smo nastavili nadzor nad HIV-om i drugim krvlju i polno prenosivim

infekcijama među MSM subpopulacijom u BiH. Slične studije su sprovedene 2008., 2010. i 2012.

godine. U ovom izvještaju su predstavljeni rezultati istraživanja u 2015. godini, sa komparativnom

6

analizom podataka o ključnim ponašajnim i biološkim pokazateljima HIV/SPI ciljne populacije u

odnosu na prethodna istraživanja. Ovi pokazatelji daju ključne informacije o sociodemografskim

karakteristikama, rizičnom ponašanju, stopu HIV, HCV, HBV i sifilis infekcije za ovu ciljnu

populaciju.

7

CILJ STUDIJE

Opšti

Istražiti rizično ponašanje selektovane populacije izložene povećanom riziku od HIV/SPI,

identifikovati faktore rizika i rizičnih oblika ponašanja, kako bi se mogle planirati preventivne

mjere i izvršiti procjena uspješnosti obuhvata prethodno provedenim preventivnim programima.

Specifični ciljevi

Procijeniti prevalencu HIV-a u određenih SPI među MSM populacijom, s posebnim

osvrtom na HIV prevalencu u populaciji od 16 do 24 godine starosti

Procijeniti faktore rizika udružene sa HIV infekcijom

Ispitati znanje, stavove i ponašanje u odnosu na HIV/SPI u MSM populaciji, s posebnim

osvrtom na populaciju starosti od 16 do 24 godine

Ispitati sociodemografske i kulturološke karakteristike u odnosu na relevantno rizično

ponašanje MSM populacije

Procijeniti nivo stigme kojoj je izložena MSM populacija

Procijeniti uticaj MSM i HIV stigme na korištenje HIV preventivnih programa.

8

METODOLOGIJA

Istraživanje je sprovedeno kao deskriptivna, multicentrična bio-bihevioralna prevalentna studija

među populacijom muškaraca koji imaju seks sa muškarcima. Za terenski dio istraživanja je

korišten standardizovani upitnik koji se sastoji od više cjelina: socio-demografske karakteristike

ispitanika, seksualne aktivnosti sa muškarcima, seksualne aktivnosti sa ženama, druga rizična

ponašanja, zdravstveni problemi vezani uz seksualno ponašanje i samoprocjena rizika zaraze HIV-

om, znanje o HIV infekciji, MSM stigma i diskriminacija, testiranje na HIV i druge polno prenosive

infekcije. Terenskim istraživanjem, primjenom standardizovanog upitnika (metodom intervjua) i

uzorkovanjem krvi za laboratorijsko testiranje na HIV, HCV, HBV i sifilis obuhvaćeno je 391

ispitanika u pet gradova u Bosni i Hercegovini: Bijeljini (50), Banja Luci (121), Mostaru (50),

Sarajevu (120) i Tuzli (50).

Ciljna populacija

Prije provođenja istraživanja, istraživački timovi su zajedno sa predstavnicima nevladinih

organizacija koje se aktivno bave prevencijom HIV-a u MSM populaciji uradili socio-geografsko

mapiranje kojim su određene lokacije populacija izloženih riziku od HIV/SPI. Uslov za

uključivanje u uzorak nije bio da MSM populacije bude rezidentna.

Muškarci koji imaju seks sa muškarcima – definisani kao bilo koja osoba muškog pola koja je imala

seksualne odnose sa drugim muškarcem.

Mjesto istraživanja

Istraživanje je sprovedeno u pet većih gradova u Bosni i Hercegovini: Bijeljini, Banja Luci,

Mostaru, Sarajevu i Tuzli. Sva mjesta su selektovana na bazi procijenjenog prisustva MSM

populacije, dostupnosti outreach radnika, angažovanosti nevladinih organizacija, dostupnosti

pouzdanih informacija i podataka iz ranijih istraživanja.

9

Okvir uzorka

Istraživanjem je obuhvaćen ukupno 391 muškarac koji ima seks sa muškarcima (MSM).

Kriteriji uključivanja za MSM: samoidentifikovanje kao MSM, da su imali seksualni odnos sa

muškarcem u proteklih 6 mjeseci, da su stariji od 16 godina, da u istraživanju učestvuju uz

informativni pristanak na HIV/STI testiranje.

Kriteriji isključivanja: mlađi od 16 godina, aktuelni injekcioni korisnik droga (IKD) i prethodno

učešće u tekućoj studiji.

Metodologija uzorkovanja

Uzorak je selektovan primjenom metode uzorkovanja „snježne grudve“.

Nakon prethodno prikupljenih kvantitativnih i kvalitativnih podataka iz različitih izvora

(sekundarni podaci različitih službi-census, izvještaj o procjeni veličine populacije, NVO i dr. koji

se bave tom populacijom) pomoću kojih su određene lokacije unutar kojih se može pronaći ciljna

MSM populacija, provedeno je preliminarno kvalitativno istraživanje koje je podrazumjevalo

„mapiranje“ terena.

Na početku istraživanja, na prethodno utvrđenim lokacijama identifikovan određen broj ciljne

populacije (koji su zadovoljavali kriterije uključivanja) bili su inicijalni izvor informacija preko

kojih se dolazilo i do ostalih „članova“ koji su ušli u uzorak (ukoliko su zadovoljavali zadane

kriterije uključivanja).

Pomoć pri identifikovanju ispitanika su pružili aktivisti („outreach activists“) nevladinih

organizacija koji su partneri u istraživanju i koji sprovode preventivne programe za MSM

populaciju.

10

Uzorak MSM

Tabela br. 1. Struktura uzorka po lokaciji

Opština Broj ispitanika

Banja Luka 121

Bijeljina 50

Mostar 50

Sarajevo 120

Tuzla 50

Ukupno 391 (FBiH 220+RS 171)

Instrument istraživanja – prikupljanje podataka i uzoraka krvi

Upitnik je konstruisan prema smjernicama za ponovljena bio – bihevioralna istraživanja u

populaciji s povećanim rizikom od HIV-a, prilagođen potrebama BiH i sadrži ključni set pitanja za

odgovore na dogovorene nacionalne kao i UNGASS indikatore o MSM populaciji.

Upitnik je bio kodiran i ista šifra je pratila uzorak krvi (5 ml) koji se uzimao od ispitanika

(vakutajnerom) nakon dobivenog informisanog pristanka, odmah nakon anketiranja. Uzorak je, uz

propratnu uputnicu s identifikacionim kodom istim kao na upitniku, službeno dostavljan u

laboratorij odabrane laboratorije (Mikrobiološki laboratorij Instituta za javno zdravstvo RS i Zavod

za biomedicinsku dijagnostiku i ispitivanje „Nalaz“ iz Sarajeva). Testiranje se provodilo pomoću

ELISA testova novije generacije. Ispitanik je dobio broj kontakt telefona na koji se mogao kroz 15

dana (zavisno od laboratorije koja je radila analize) informisati o proceduri dobijanja rezultata i

uključivanja u posttest savjetovanje.

Ispitanici koji su učestvovali u istraživanju su dobili savjetovanje prije i poslije testiranja, kondome

i vaučer za posttestiranje, takođe i naknadu u vidu telefonske dopune u visini od 30 KM kao

11

motivaciju za učešće u istraživanju, ali i kao sredstvo komuniciranja sa istraživačkim timom,

drugim potencijalnim ispitanicima i DPST centrom.

Zbog osjetljive prirode HIV/AIDS-a, pristanak na učestvovanje u istraživanju je bio usmeni, radi

bolje zaštite ispitanika, ali i potvrđen potpisom intervjuera na obrascu informisanog pristanka.

U slučaju pozitivnog HIV testa, ispitaniku koji se interesovao za nalaz, predložen je potvrdni test

i dalje upućivanje infektologu na obradu.

Saglasnost etičkog odbora

Protokol istraživanja i anketni upitnici su bili dostavljeni etičkom odboru radi osiguranja

saglasnosti na provođenje istraživanja kojim se neće povrijediti dostojanstvo i pravo ispitanika na

zaštitu privatnosti, te radi osiguranja da će se dobiveni podaci koristiti za planiranje i primjenu

mjera zaštite javnog zdravlja i da se neće kositi sa principima Helsinške Deklaracije.

Osim toga, etičnost istraživanja je bila osigurana dobijanjem informisanog pristanka svakog

ispitanika.

Prikupljanje, obrada i statistička analiza podataka

Nakon logičke kontrole ispunjenih upitnika i unosa podataka u bazu programskog sistema

Microsoft Access 2000, za statističku analizu korišten je programski softver SPSS for Windows

(inačica 15.00, SPSS INC, Chicago, Illinois, SAD).

U obradi podataka koristila se metoda deskriptivne statistike. Podaci su prikazani kao frekvencija

i postotak za kategorijske varijable, medijana i raspon za ordinalne, te za kontinuirane varijable

ovisno o distribuciji podataka, srednja vrijednost i standardna devijacija. Za testiranje razlike

korišten je χ² test, uz nivo vjerovatnoće od p < 0,05.

12

REZULTATI

Sociodemografske karakteristike

Istraživanjem je obuhvaćeno 391 ispitanika u pet gradova u Bosni i Hercegovini: Bijeljini (50),

Banja Luci (121), Mostaru (50), Sarajevu (120) i Tuzli (50).

U najvećem procentu ispitanici su državljani BiH (95,6%), žive u gradskim sredinama (91,3%) te

u svom mjestu boravka (96,6%) žive duže od godinu dana. Prosječna starost ispitanika je 27 godina

starosti (min- 17 godina, max- 59 godina starosti). Od 389 ispitanika koji su dali podatak o mjestu

boravka i starosti 34 (8.7%) živi u selu a 355 (91.3%) u gradu. Sličan odnos je u dobnoj grupi

ispitanika starosti do 24 godine i u grupi ispitanika starosti 25 i više godina (tabela 2.). Hi kvadrat

testom nije dobijena statistički značajna razlika (Hi-kvadrat = 0.019; p = 0.891).

Tabela 2. Struktura ispitanika po godinama starosti i geografskoj lokaciji

Mjesto boravka

Ukupno grad selo

Dobne grupe do 24 god. N 140 13 153

% 91.5% 8.5% 100.0%

25 i više god. N 215 21 236

% 91.1% 8.9% 100.0%

Svega N 355 34 389

% 91.3% 8.7% 100.0%

Preko polovine ispitanika (60,9%) ima završenu srednju školu, dok je 25,1% završilo visoku i

11% višu školu. Svega 2.3% je završilo osnovnu školu, dok je bez škole 0,8% ispitanika. U periodu

sprovođenja istraživanja, oko trećine ispitanika je bilo nezaposleno (27,7%), nešto veći procenat je

13

bilo zaposleno (36,9%), 12,3% su povremeno radili i 23,1% su bili u statusu učenika ili studenta.

Zdravstveno je osigurano 81,2% ispitanika, malo manje u poređenju sa 2012. godinom (85,6%).

U pogledu bračnog statusa, najveći procenat ispitanika je neoženjeno (78,6%), u braku je 4,9%, a

4,7% je razvedeno/razdvojeno. Sa partnerom živi 11,9% ispitanih. Poredeći bračni status ispitanika

sa prethodnim studijama, možemo uočiti da je procenat osoba koje su u braku identičan istraživanju

sprovedenom u 2012. godini (4,2%) što predstavlja blago povećanje u odnosu na studije

sprovedene u 2008. (3,6%) i 2010. (3,7%) godini.

Seksualno ponašanje

Prvi seksualni odnos sa muškarcem, slično kao i u prethodnih studijama, ispitanici su imali sa 19

godina starosti (sd-3,4). Skoro polovina ispitanika (49,6%) je u prvi analni odnos sa muškarcem

stupila u dobi između 16 i 18 godina, njih 42,6% nakon 18. godine dok je 7,8% ispitanika prvi

seksualni odnos sa muškarcem imalo prije 16. godine života. U donjem grafikonu prikazana je

starost stupanja u prvi seksualni odnos sa muškarcem prema godinama sprovođenja studije tako da

možemo uočiti da je u aktuelnom istraživanju najmanji procenat ispitanika stupio u prvi seksualni

odnos prije 16. godine života, dok je navedeni procenat najveći u istraživanju sprovedenom 2012.

godine (22,2%). U poređenju sa prethodnim studijama, u aktuelnom istraživanju najveći procenat

ispitanika je stupio u prvi seksualni odnos sa muškarcem u dobi između 16. i 19. godine života

(grafikon 1).

14

Grafikon 1. Starosna dob stupanja u prvi analni odnos sa muškarcem prema prema godinama

istraživanja

Slično kao i u istraživanju iz 2012. godine, 75,9% ispitanika je tokom proteklih 6 mjeseci od

sprovođenja istraživanja bilo insertivni partner sa prosječno 3 različita muškarca, a 67,6% je bilo

receptivni partner sa prosječno 2 različita muškarca. Tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja

istraživanja, 79,6% je imalo analne polne odnose sa stalnim partnerom i to u prosjeku sa 2 različita

stalna partnera. Tokom proteklih mjesec dana od sprovođenja istraživanja, ispitanici su imali u

prosjeku šest analnih polnih odnosa sa stalnim partnerom. Navedene karakteristike ne odstupaju

značajno od rezultata studije provedene u 2012. godini (83,3% je imalo odnose sa stalnim

partnerom, u prosjeku sa 2 različita stalna partnera, 7 analnih odnosa).

Seksualno ponašanje i upotreba kondoma

Među ispitanicima koji su imali seksualne odnose sa stalnim partnerom tokom proteklih 6 mjeseci

od sprovođenja istraživanja, 20,8% ispitanika je svaki put koristilo kondom, 28,3% često dok je

11,5% koristilo rijetko, a 18,6% nije nikada koristilo kondom sa stalnim partnerom. U poređenju

sa prethodnim istraživanjem u 2012. godini, došlo je do porasta onih koji nikada ne koriste kondom

sa 13,9% u 2012. godini na 18,6% u 2015. godini dok je procenat onih koji ponekad koriste kondom

veći u 2012. godini (23,2%) u poređenju sa 2015. godinom (17,5%).

10,6

36,7

52,7

22,2

41,236,6

7,8

49,642,6

0

10

20

30

40

50

60

<16 godina 16-18 godina >18 godina

2010 2012 2015

15

Grafikon 2. Korištenje kondoma sa stalnim partnerom u 2012. i 2015. godini

Polovina ispitanika je tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja imala analne polne

odnose sa slučajnim partnerom (52,2%), što je manje u poređenju sa rezultatima iz 2012. godine

(63,9%). 2010. godine (63,1%) i 2008. godine (57,4%). U prosjeku ispitanici su imali 3 slučajna

partnera sa prosječno 5 analnih odnosa tokom mjeseca koji je prethodio istraživanju. Broj slučajnih

partnera je sličan rezultatima iz 2012. godine dok je prosječan broj analnih odnosa veći u aktuelnom

istraživanju (2012. godina: 2-3 različita slučajna partnera sa prosječno 3 analna polna odnosa u

proteklih mjesec dana).

U pogledu učestalosti upotrebe kondoma sa slučajnim partnerom, 38,9% je koristilo kondom svaki

put prilikom seksualnog odnosa sa slučajnim partnerom tokom zadnjih 6 mjeseci, slično kao u

rezultatima iz 2012. godine (37,5%). Trend svakodnevne upotrebe kondoma sa slučajnim

partnerom je niži u 2012. i 2015. godini u poređenju sa studijama sprovedenim u 2010. (54,8%) i

2008. godini (49,2%).

20

25,7

23,2

12,1

13,9

20,8

28,3

17,5

11,5

18,6

0 5 10 15 20 25 30

svaki put

često

ponekad

rijetko

nikad

2015 2012

16

Grafikon 3. Korištenje kondoma sa slučajnim partnerom u 2012. i 2015. godini

Prilikom zadnjeg analnog odnosa sa muškarcem 62,4% ispitanika je koristilo kondom, što je manje

u poređenju sa istraživanjem iz 2012. godine (66,7%) ali zato podjednako rezultatima dobijenim u

istraživanju iz 2010. godine (63,7%) (Grafikon 4).

Grafikon 4. Korištenje kondoma pri zadnjem analnom odnosu prema godinama istraživanja

37,5

31,8

17,2

5,2

8,3

38,9

30,5

16,3

5,9

5,4

0 10 20 30 40 50

svaki put

često

ponekad

rijetko

nikad

2015 2012

63,7

66,7

62,4

29,8

30

31,7

0 10 20 30 40 50 60 70 80

2010

2012

2015

ne da

17

Najveći procenat ispitanika u aktuelnom istraživanju kao razlog nekorištenja kondoma pri zadnjem

analnom odnosu sa muškarcem navodi da im kondom nije bio pri ruci (19,7%), a 17,2% da vjeruju

partneru. U poređenju sa rezultatima iz 2012. godine (25%) manji procenat ispitanika u ovom

istraživanju navodi da kondom nisu koristili jer im se ne sviđa seks sa kondomom (13,9%). Za

razliku od istraživanja provedenog u 2012. godini (11%) veći procenat ispitanih u 2015. godini

navodi da kondom ne koristi jer vjeruje partneru (17,2%).

Od ukupnog broja ispitanika, 16 (4,1%) je navelo da su imali komercijalne partnere u proteklih 6

mjeseci. Među osobama koje su imale komercijalnog partnera njih 12 (75%) je koristilo kondom

prilikom analnog odnosa sa komercijalnim partnerom. Navedeni procenti su nešto veći u poređenju

sa istraživanjem u 2012. godini (2012. godina: 11 (3,3%) imalo komercijalnog partnera, 8 (57,1%)

koristilo kondom prilikom zadnjeg analnog odnosa sa komercijalnim partnerom).

Većina ispitanika je imala oralni polni odnos sa muškarcem tokom proteklih 6 mjeseci (89,7%) te

je navedeni procenat nešto veći u poređenju sa istraživanjem iz 2012. godine (85%). U prosjeku, u

proteklih 6 mjeseci oralne odnose su imali sa 3 različita partnera što je identično rezultatima iz

2012. godine. Prilikom zadnjeg oralnog polnog odnosa veći procenat ispitanika u aktuelnom

istraživanju nije koristio kondom (92,5%) u poređenju sa istraživanjem iz 2012. godine (87,4%).

Svega 2% ispitanika je koristilo svaki put kondom prilikom oralnog polnog odnosa tokom proteklih

6 mjeseci, što je duplo manje u poređenju sa rezultatima iz 2012. godine (4,6%).

Upotreba lubrikanta

Tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja, 76,9% ispitanika je koristilo lubrikant

tokom analnog odnosa sa muškarcem, što je manje u poređenju sa 2012. godinom (89,8%).

Najčešće se koriste tvornički preparati na bazi vode (74%), ali u nešto manjem procentu u

poređenju sa 2012. godinom (84,9%). Među onima koji su koristili lubrikant, 32,4% su koristili

svaki put prilikom analnog odnosa što predstavlja blago povećanje u poređenju sa 2012. godinom

(27,9%), a 45,9% često, kao i u 2012. godini (44,7%).

18

Mjesta upoznavanja partnera

Na pitanje da li znaju lične podatke svog zadnjeg partnera 85,9% daje potvrdan odgovor, što

predstavlja nešto veći postotak u poređenju sa prethodnim studijama (2012- 83,5%, 2010- 80,6% i

2008- 82,1%).

Oko jedne četvrtine ispitanih (24,6%) navodi da poznaju 1-10 osoba iste seksualne orijentacije.

Svaki ispitanik u prosjeku poznaje 33 osobe iste seksualne orijentacije (sd-45,3, raspon 1 do 300

osoba). U poređenju sa prethodne dvije studije, ovaj prosjek ima trend laganog pada (2012-47,9;

2010-42,7; 2008-28,3).

Mjesto na kojem se najčešće upoznaju seksualni partneri je internet (72,1%), slično kao i u

prethodnoj studiji iz 2012. godine (76,9%), s tim što su procenti u ovim istraživanjima veći u

poređenju sa studijom iz 2010. (56,3%) i 2008. (58,3%). Nakon interneta, u aktuelnom istraživanju

je na drugom mjestu klub/ kafić (43%), a zatim slijede privatne zabave (37,1%).

Grafikon 5. Mjesta upoznavanja muškog seksualnog partnera, 2015. godina

Oko jedne trećine ispitanika (34,6%) navodi da ne ide na mjesta na kojima se inače susreće MSM

populacija, a 3,8% odlazi na navedena mjesta nekoliko puta sedmično.

10,2

43

37,1

5,6

72,1

6,1

5,9

0 10 20 30 40 50 60 70 80

u parku/na ulici

u klubu/kafiću

na privatnoj zabavi

u fitnes klubu

preko interneta

preko oglasa

drugo

19

Biseksualni odnos

Skoro polovina ispitanika navodi da su imali seksualni odnos sa ženom (45,1%), što je identično

rezultatima istraživanja u 2012. godini (45,5%). U prethodnih 12 mjeseci, 9 (6,1%) ispitanika

navodi da su imali 5 i više seksualnih partnerica, slično rezultatima prethodnog istraživanja (2012-

6,6%).

Među muškarcima koji su naveli da su imali seksualni odnos sa ženom (176), njih 35 (19,9%) je

trenutno u vezi sa ženom, što je manje u poređenju sa svim prethodnim studijama (2012-21,2%,

2010-20,3%, 2008-22,2%).

Među ispitanicima koji su imali seksualni odnos sa ženom, njih 39,7% je koristilo kondom pri

posljednjem seksualnom odnosu, što je manje u poređenju sa svim prethodnim istraživanjima

(2012-54,5%, 2010-58,4%, 2008-55,2%).

Druga seksualno rizična ponašanja

Tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja 12,8% ispitanika je imalo seksualni odnos

u grupi, što je manje u poređenju sa prethodno sprovedenim istraživanjima (2012-14,8%, 2010-

17,7%, 2008-16,1%). U istom razdoblju, 38,5% navodi da je imalo seksualni odnos pod uticajem

alkohola, što je duplo manje u poređenju sa rezultatima iz 2012. godine (69,6%). Pod uticajem

droge seksualni odnos je imalo 14,6% ispitanih, te navedena forma rizičnog ponašanja takođe

ispoljava pad u poređenju sa rezultatima istraživanja u 2012. (26,7%), 2010. (31,5%) i 2008.

(24,1%).

Znanje o HIV/STI i procjena rizika

Na sva ponuđena pitanja o načinu prenosa HIV-a tačno je odgovorilo 32,9% ispitanika, duplo

manje nego u studiji sprovedenoj 2010. godine (67,3%) ali više u poređenju sa 2012. godinom

(21,3%).

Najveći procenat ispitanika zna da se HIV infekcija značajno može spriječiti pravilnom upotrebom

kondoma (97,7%), te je navedeni procenat ujednačen prema godinama istraživanja. Takođe, visok

20

nivo znanja je prisutan na tvrdnji da se HIV može prenijeti upotrebom već korištene igle (94,6%).

U poređenju sa prethodno sprovedenim istraživanjima prisutno je određeno nepoznavanje puteva

prenosa HIV-a, tačnije, dolazi do povećanja procenta ispitanika koji smatraju da se HIV može

prenijeti ukoliko se koristi pribor za jelo koji je već koristila osoba zaražena HIV-om (17,2%), kao

i da se HIV može prenijeti ubodom komarca (15,6%) (tabela 2).

Tabela 3. Znanje od načinima prenosa HIV/SPI i samoprocjena rizika prema godinama istraživanja

BiH

2008

BiH

2010

BiH

2012

BiH

2015 HIV infekcija se može značajno smanjiti pravilnom uporabom kondoma n=224 n=248 n=333 n=391

Da 98,2 99,6 98,8 97,7Ne 1,3 - 0,9 1,5ne znam 0,4 0,4 0,3 0,8Osoba koja izgleda zdravo može biti zaražena HIV-om

n=223 n=248 n=333 n=391

Da 83,4 89,9 94,3 88,7 Ne 4,0 4,4 2,1 6,1 ne znam 12,6 5,6 3,6 5,1 HIV-om se može zaraziti koristeći pribor za jelo koji je koristila osoba zaražena HIV-om n=223 n=248 n=333 n=390

Da 9,4 11,3 9,0 17,2 Ne 74,4 73,0 77,8 72,6 ne znam 16,1 15,7 13,2 10,3 HIV-om se može zaraziti uporabom već korištene igle

n=223 n=248 n=333 n=391

Da 99,6 97,6 95,8 94,6 Ne - 1,6 2,7 2,6 ne znam 0,4 0,8 1,5 2,8 Oralnim seksualnim odnosom se može dobiti SPI n=221 n=248 n=333 n=390 Da 70,6 80,2 82,2 73,1 Ne 11,3 7,3 10,5 11,3 ne znam 18,1 12,5 7,5 15,6 Moguća je zaraza HIV-om, ako partner ejakulira u usta n=223 n=247 n=333 n=391

Da 66,4 72,5 65,5 69,1 Ne 12,1 8,1 16,8 11,0 ne znam 21,5 19,4 17,7 19,9 HIV-om se može zaraziti ubodom komarca n=248 n=333 n=391 Da 11,3 12,9 15,6 Ne 54,8 63,1 71,4

21

ne znam 33,9 24,0 13,0 Znanje o HIV statusu partnera (sadašnjeg ili posljednjeg)

n=223 n=248 n=332 n=390

nije se nikada testirao na HIV 27,8 21,8 19,6 13,1HIV je pozitivan 0,4 - 0,9 0,3 HIV je negativan 27,4 34,7 40,7 48,5 nisu o tome nikada razgovarali 44,4 43,5 38,9 38,2 Samoprocjenjeni rizik od HIV infekcije n=224 n=247 n=332 n=390

rizik ne postoji 16,5 21,5 14,8 8,7 rizik je mali 49,6 51,8 41,3 48,5 rizik je umjeren 24,1 21,1 37,3 37,7 rizik je velik 9,8 5,7 6,6 5,1

Slično kao u istraživanju 2012. godine, 38,2% ispitanika sa partnerom, bilo sadašnjim ili

posljednjim, nije razgovaralo o HIV statusu, što je manje u poređenju sa 2008. (44,4%) i 2010.

godinom (43,5%). Pored nekonzistentne upotrebe kondoma te multiplih seksualnih partnera, rizik

od HIV infekcije je u aktuelnom istraživanju u najvećem procentu samopocjenjen kao malen

(48,5%), skoro identičan procenat kao i u prethodnom istraživanju 2012. godine smatra da je rizik

umjeren (2012-37,3%; 2015-37,7%), a svega 5,1% smatra da je rizik od HIV infekcije velik. U

poređenju sa proteklim studijama, došlo je do značajnog smanjenja onih koji smatraju da rizik od

HIV infekcije ne postoji (8,7%), što je manje u poređenju sa studijom provedenom u 2012. godini

(14,8%).

Promjene u seksualnom ponašanju

Oko jedne četvrtine ispitanika (26,5%) je navelo da su u proteklih 6 mjeseci promijenili nešto u

svom seksualnom ponašanju kako bi smanjili rizik od HIV-a ili drugih polno prenosivih bolesti.

Među onima koji su naveli da su promjenili nešto u svom ponašanju, najviše se ističe smanjenje

broja seksualnih partnera (50,5%) i češća upotreba kondoma (44,7%). U poređenju sa prethodnim

studijama, smanjen broj seksualnih partnera pokazuje tendenciju rasta u poređenju sa 2008.

godinom, ali navedena forma promjene seksualnog ponašanja bila je najistaknutija u 2010. godini

(59,1%). Češća upotreba kondoma je najistaknutija u istraživanju sprovedenom u 2012. godini, te

u aktuelnom istraživanju dolazi do laganog pada češće upotrebe kondoma kao forme smanjenja

rizičnog seksualnog ponašanja.

22

Grafikon 6. Promjene u seksualnom ponašanju prema godinama istraživanja

Testiranje na HIV i druge polno prenosive infekcije

Veliki procenat ispitanika, tačnije, njih 72,7% je navelo da su se testirali na HIV jednom ili više

puta, što je znatno više u poređenju sa svim prethodnim godinama istraživanja, u kojima je također

bilježen trend rasta broja osoba koje su se testirale na HIV (grafikon 8).

Grafikon 7. Procenat ispitanika koji su se testirali na HIV prema godinama istraživanja

32,4

35,7

48

59,1

18,2

43,2

51,7

19,5

51,7

50,5

27,2

44,7

0 10 20 30 40 50 60 70

smanji broj seksualnih partnera

imao polne odnose samo sa 1 partnerom

češće koristio kondom

2015 2012 2010 2008

44,651,2

57,3

72,7

55,448,8

42,7

27,3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2008 2010 2012 2015

da ne

23

Tokom proteklih 12 mjeseci od sprovođenja istraživanja, 50,4% ispitanika je testirano na HIV što

je više u poređenju sa rezultatima istraživanja sprovedenog u 2010. (37,5%) ali manje u poređenju

sa proteklom studijom (2012-59,5%) te studijom sprovedenom u 2008. godini (54%).

Posmatrajući ukupan uzorak istraživanja (n= 391), njih 35,3% su testirani na HIV tokom proteklih

12 mjeseci i znaju rezultate testa, slično rezultatima protekle studije u 2012. godini (32,7%).

Navedeni rezultati pokazuju trend rasta u poređenju sa rezultatima studije u 2010. (18,7%) i 2008.

(22,8%) godini.

Grafikon 8. Procenat ispitanika koji su testirani na HIV tokom proteklih 12 mjeseci i znaju

rezultate testa prema godinama istraživanja

Stopa HIV/SPI infekcije u MSM populaciji je niska. Primjetno je smanjenje stope HIV pozitivnih

u odnosu na istraživanja sprovedena u 2010. i 2012. godini kao i značajno smanjenje stope HCV

(0,5%) u poređenju sa prethodnim studijama (2008-11,5; 2010-6%; 2012-1,5%). Stopa HBV

pozitivnih je malo viša (0,5%) u poređenju sa prethodnom studijom sprovedenom u 2012. godini

(0,3%) ali niža u poređenju sa 2010. godinom (1,2%). Sifilis reaktivni nisu detektovani u aktuelnom

istraživanju.

22,8 18,7

32,7 35,3

77,2 81,3

67,3 64,7

0102030405060708090

2008 2010 2012 2015

da ne

24

Grafikon 9. Rezultati testiranja HIV, HBV, HCV i sifilis prema godinama istraživanja

Stigma i diskriminacija

U istraživanju su primjenjene tvrdnje putem kojih se mjerilo iskustvo stigme i diskriminacije

povezane sa seksualnom orijentacijom ispitanika. Na osnovu vrijednosti predočenih u donjoj tabeli

(tabela 3) možemo uočiti da preko polovine ispitanika (67,3%) često čuje da homoseksualnost nije

normalna, te stoga ne čudi da je 64,5% navelo da su se ponekad ili često pretvarali da nisu

homoseksualci kako bi bili prihvaćeni u društvu. Oko jedne četvrtine osjeća ponekad (24,9%), a

25,4% često, da njihova seksualna orijentacija smeta njihovoj porodici. S obzirom na izražen

osjećaj neprihvaćenosti seksualne orijentacije u krugu porodice, 43,9% navodi da njihova porodica

ne zna za njihovu seksualnu orijentaciju, a 25,7% navodi da porodica ne zna i da sa članovima

porodice nikada nisu o tome razgovarali. Kod svega 9,5% ispitanika doktor porodične medicine

zna njihovu seksualnu orijentaciju (FBiH-10%, RS-8,8%), najveći procenat navodi da porodični

doktor ne zna i da sa njim o tome nisu razgovarali (90,5%). Posmatrajući iskustvo diskriminacije,

tačnije izloženosti nasilju, polovina ispitanika navodi da su (48,8%) pretrpjeli psihičko

zlostavljanje, nešto veći procenat u FBiH (57,7%) nego u RS (37,4%). S druge strane, fizičko

zlostavljanje je pretrpjelo 13,3% ispitanika, više u RS (17,5%) nego u FBiH (10%). Seksualnom

nasilju je bilo izloženo 4,3% što navodi više ispitanika u RS (7%) u poređenju sa FBiH (2,3%).

0,7

11,5

0 0,71,8

6

1,2 0,61,2 1,50,3 0,61 0,5 0,5 0

0

2

4

6

8

10

12

14

HIV reaktivni HCV reaktivni HBV reaktivan Sifilis reaktivan

2008 2010 2012 2015

25

Tabela 4. Iskustvo stigme i diskriminacije zbog seksualne orijentacije, 2015 godina

BiH FBiH RS

Čuo da homoseksualnost nije normalna n=391 n=220 n=171 nikada 3,3 0,5 7,0 rijetko 6,6 5,9 7,6 ponekad 22,8 19,1 27,5 često 67,3 74,5 57,9 Osjećao da sex orijentacija smeta oporodici n=390 n=220 n=170 nikada 34,1 23,2 48,2rijetko 15,6 15,0 16,5ponekad 24,9 25,0 24,7često 25,4 36,8 10,6 Pretvarao se da nije honoseksualac (biseksualac) kako bi bio prihvaćen u društvu n=391 n=220 n=171

nikada 19,4 13,2 27,5rijetko 16,1 12,3 21,1ponekad 22,0 22,3 21,6često 42,5 52,3 29,8 Porodica zna za njegovu sex orijentaciju n=388 n=217 n=171 da 28,4 58 30,4ne 44,3 97 43,9ne znam, nisu o tome razgovarali 27,3 62 25,7Porodični doktor zna za njegovu sex orijentacije n=390 n=220 n=170 da 9,5 10,0 8,8ne 56,9 60,5 52,4ne znam, nisu o tome razgovarali 33,6 29,5 38,8Ikada pretrpjeli: n=391 n=220 n=171 seksualno nasilje 4,3 2,3 7,0fizičko zlostavljanje 13,3 10,0 17,5psihičko zlostavljanje 48,8 57,7 37,4mobing 8,2 8,2 8,2drugo 0,8 0,9 0,4

Zdravlje MSM

Gotovo polovina (45,9%) MSM svoje zdravlje procjenjuje kao odlično, 31,4% kao vrlo dobro, 18% kao dobro, dok 0,5% ispitanika svoje zdravlje procjenjuje kao vrlo loše ili pristojno 4,1%. Jedan od 10 ispitanika navodi da u periodu od 4 sedmice koje su prethodilse istraživanju zbog svog fizičkih problema ili emocionalnog zdravlja nije mogao provesti u poslu ili drugim aktivnostima onoliko vremena koliko je htio. Kod 43% ispitanika, u 4 sedmice koje su prethodile istraživanju, su u nekoj mjeri utjecali na normalne društvene aktivnosti s porodicom, prijateljima ili susjedima (1% jako puno, 4,4% dobrim djelom, 13,1% umjereno, 21,8% blago). Gotovo devet od 10 ispitanika (87%) se u 4 sedmice koje su prethodile istraživanju, osjećalo nervoznim (sve vrijeme 1,3%, većinu vremena 5,4%, dobar dio vremena 9%, neko vrijeme 27,4% i malo vremena 44%).

26

MSM ISPITANICI STAROSTI OD 16 DO 24 GODINE

Sociodemografski podaci

Od ukupnog broja ispitanika (n=391), njih 153 (39,1%) je mlađe od 24 godine starosti, te je

prosječna starost ispitanika 21 godina. U najvećem procentu žive u gradskoj sredini (91,5%) i

državljani su Bosne i Hercegovine (95,4%). Većinom su srednjoškolskog obrazovanja (86,3%), a

11,1% je završilo višu ili visoku školu. Zaposleno je 10,5%, manje u poređenju sa 2012. godinom

(15,6%). Svega 2% ispitanika mlađih od 24 godine je u braku.

Seksualno ponašanje

Prvi analni seksualni odnos sa muškarcem ispitanici starosti od 16 do 24 godine su imali u prosjeku

sa 17 godina. U 71,9% slučajeva bili su insertivni partneri u proteklih 6 mjeseci od sprovođenja

studije, sa prosječno 2 do 3 različita partnera, dok ih je 64,7% bilo receptivni partner, sa prosječno

2 do 3 različita partnera.

U proteklih 6 mjeseci od sprovođenja studije, ispitanici su imali u prosjeku 2 stalna partnera, što je

više u poređenju sa istraživanjem provedenim 2012. godine kada su imali u prosjeku 1 stalnog

partnera. Tokom posljednjeg mjeseca od sprovođenja studije, sa stalnim partnerom ispitanici su

imali u prosjeku 5 seksualnih odnosa, identično kao i u studiji sprovedenoj 2012. godine.

Upotreba kondoma

Na pitanje o učestalosti upotrebe kondoma sa stalnim partnerom, 28,3% ispitanika je kondom

koristilo uvijek. Navedeni procenat je neznatno manji u poređenju sa rezultatima dobijem u

istraživanju 2012. godine (31%), ali veći u poređenju sa rezultatima iz 2010. godine (20,7%).

Kondom sa stalnim partnerom nije nikada koristilo 15,2% ispitanika, slično kao i u prethodnim

studijama (2012-14,5%, 2010-15,9%).

Polovina ispitanika (50,3%) starosti od 16 do 24 godine je imala analni odnos sa slučajnim

partnerom tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja, što je manje u poređenju sa

prethodnim istraživanjima (2012-56,8%, 2010-61,4%, 2008-58,7%). Prosječan broj slučajnih

27

seksualnih partnera sa kojima su imali odnos je 3, sa prosječno 5 polnih odnosa sa slučajnim

partnerom, tokom mjeseca koji je prethodio istraživanju.

Tokom proteklih 6 mjeseca od sprovođenja istraživanja, 42,9% ispitanika je svaki put koristilo

kondom sa slučajnim partnerom, slično rezultatima u 2012. godini (40,3%) ali više u poređenju sa

rezultatima na cjelokupnom uzorku (38,9%). Prilikom zadnjeg oralnog seksualnog odnosa 7,8% je

koristilo kondom, a prilikom posljednjeg analnog seksualnog odnosa, kondom je koristilo 59,5%

ispitanika, slično rezultatima na cjelokupnom uzorku (62,4%).

Ispitanici u prosjeku poznaju 31 osobu iste seksualne orijentacije, nešto manje u poređenju sa

rezultatima u 2012. (u prosjeku 35 osoba) i 2010. godinom (u prosjeku 34 osobe). Slično kao i u

prethodnim studijama, i u ukupnom uzorku, u najvećem procentu (76,5%) osobe od 16 do 24

godine starosti, partnera upoznaju putem interneta.

Seksualni odnos sa ženom je imala trećina ispitanika starosti od 16 do 24 godine (32,7%), a

seksualne odnose su imali u prosjeku sa dvije različite ženske osobe tokom 12 mjeseci od

sprovođenja istraživanja. Navedeni trend seksualnih odnosa sa ženom je manji u poređenju sa

prethodnim istraživanjima (2012-39,3%, 2010-45%, 2008-66,3%). Među onima koji su imali

seksualni odnos sa ženom, polovina je koristila kondom (46,9%), manje u poređenju sa prethodnim

studijama (2012-62,5%, 2010-58,8%, 2008-64,4%).

Znanje i samoprocjena rizika od HIV infekcije

U pogledu poznavanja puteva prenosa HIV infekcije, oko jedne trećine ispitanika (28,9%) je na

sva pitanja o načinu prenosa HIV-a odgovorilo tačno što je više u poređenju sa rezultatima

istraživanja sprovedenog 2012. godine (19,3%).

Na pitanje šta su promjenili u seksualnom ponašanju u proteklih 6 mjeseci da bi smanjili rizik od

HIV infekcije, najveći broj ispitanih navodi da su smanjili broj seksualnih partnera (64,7%) i češće

koristili kondom (50%), slično kao i u prethodnim studijama.

28

Testiranje na HIV i druge polno prenosive infekcije

U aktuelnom istraživanju, slično kao u istraživanju sprovedenom 2012. godine (31,1%) na HIV

se testiralo bar 1 put 31,8% ispitanika. Više puta se na HIV testiralo 31,1% ispitanika, duplo više

nego u studiji sprovedenoj 2012. (16,3%). Na HIV se nikada nije testiralo 37,1% ispitanika starosti

od 16 do 24 godine. U proteklih 12 mjeseci od sprovođenja istraživanja, na HIV se testiralo 57,4%

ispitanika, a 34,6% se testiralo i zna svoje rezultate.

U aktuelnom istraživanju registrovane su dvije HIV infekcije (1,3%), a nije registrovana HCV,

HBV i sifilis infekcija. Rezultati testiranja 2012. godine nisu registrovali HIV i HBV infekciju ali

jesu HCV (1,5%) i sifilis (0,8%).

U istraživanju provedenom 2010. godine, nije registrirana HIV i HCV infekcija među ispitanicima

mlađim od 24 godine – rezultati testiranja 2010. godine: HBV (2,5%), sifilis (1,3%).

U istraživanju provedenom 2008. godine nije registrovana HIV, HBV i sifilis infekcija, a rezultati

su pokazali da je bilo 7,2% HCV reaktivnih. Ovaj rezultat se može objasniti time što su u

istraživanje bili uključeni i ispitanici koji injektiraju droge.

29

ANALIZA PODATAKA PREMA LOKACIJAMA ISTRAŽIVANJA

U aktuelnom istraživanju je obuhvaćeno 391 ispitanika u pet gradova u Bosni i Hercegovini:

Bijeljini (50), Banja Luci (121), Mostaru (50), Sarajevu (120) i Tuzli (50).

Posmatrajući upotrebu kondoma prema lokacijama istraživanja, preko polovine ispitanih je navelo

da su koristili kondom prilikom zadnjeg analnog odnosa sa muškarcem na svakoj lokaciji

istraživanja (Bijeljina- 69,4%, Banja Luka- 66,7%, Mostar-65,3%, Sarajevo-68,6%, Tuzla-58,3%).

Oko jedne trećine ispitanika na području Sarajeva (31,4%) je u vezi sa ženom, zatim na području

Banja Luke (25,7%), Tuzle (20%), Bijeljine (17,1%), dok je najmanji procenat u vezi sa ženom na

području Mostara (5,7%).

Najveći procenat ispitanika na području Sarajeva ( 47,9%) su dali tačne odgovore na sva pitanja o

načinu prenosa HIV infekcije, zatim na području Bijeljine (30,6%), Tuzle (26%), Banja Luke

(25,8%) i Mostara (24%).

U pogledu testiranja na HIV, najveći procenat ispitanika koji se ikada testirao na HIV je na

području Mostara (92%), potom Sarajeva (76,3%), Tuzle (74%), Banja Luke (65,8%) i Bijeljine

(60%).

U godini koja je prethodila istraživanju, najveći procenat ispitanika se testirao na HIV na području

Mostara (78,3%), potom Sarajeva (62,5%), Banja Luke (41,8%), Tuzle (35,1%), a najmanji na

području Bijeljine (13,3%).

Među ispitanicima koji su se u godini koja je prethodila istraživanju testirali na HIV i znaju

rezultate testa, najviše je potvrdnih odgovora na području Mostara (72%) i Sarajeva (45%), potom

podjednako na području Tuzle (26%) i Banja Luke (25,6), a najmanje na području Bijeljine (8%).

Rezultati seroloških testiranja po lokaciji: HIV pozitivni-Sarajevo (3) i Mostar (1); HCV pozitivni-

Banja Luka (1) i Tuzla (1); HBV infekcija- Bijeljina (1) i Sarajevo (1). U aktuelnom istraživanju

nije detektovan sifilis niti na jednoj lokaciji istraživanja.

30

DISKUSIJA

Muškarci koji imaju seks sa muškarcima (MSM) su prepoznati kao posebno osjetljiva populaciona

grupa za HIV infekciju. MSM su u riziku od HIV infekcije kroz nezaštićen analni odnos, koji se

procjenjuje kao višestruko rizičniji u odnosu na vaginalni seksualni odnos. Receptivni muški

partner je više izložen riziku nego insertivni partner, a rizik se povećava prema nivou izloženosti

virusu, kroz višestruka i istovremena seksualna partnerstva.

Istraživanje je realizovano po tipu studije presjeka na uzorku od 391 ispitanika, sa ciljem procjene

prevalencije HIV infekcije među MSM populacijom, te procjene znanja, stavova kao i učestalosti

rizičnih i protektivnih oblika ponašanja. Ovo je četvrta po redu bio-bihevioralna studija sprovedena

u svrhu prikupljanja uporednih podataka ključnih ponašanja i bioloških indikatora HIV/SPI među

MSM populacijom, što omogućava praćenje vremenskog trenda HIV epidemije.

Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 391 ispitanika u Banja Luci, Bijeljini, Mostaru, Tuzli i

Sarajevu, prosječne dobi od 27 godina starosti. Riječ je mahom o osobama koji su državljani BiH

(95,6%) i koji žive u gradskim sredinama (91,3%), srednjoškolskog su obrazovanja (60,9%), te je

u periodu sprovođenja istraživanja 36,9% bilo zaposleno.

Slično kao i u proteklim studijama, prvi seksualni odnos su imali u prosjeku sa 19 godina starosti,

polovina je (49,6%), u prvi analni odnos sa muškarcem stupila u dobi između 16 i 18 godina života.

U proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja, 75,9% ispitanika je bilo insertivni partner sa

prosječno 3 različita muškarca, a 67,6% je bilo receptivni partner sa prosječno 2 različita muškarca.

Tokom proteklih 6 mjeseci od sprovođenja istraživanja, 79,6% je imalo analne polne odnose sa

prosječno 2 različita stalna partnera, što ukazuje na trend laganog pada u poređenju sa 2012.

godinom (83,3%) i 2010. godinom (84,5%). Polovina ispitanika (52,2%) je tokom proteklih 6

mjeseci od sprovođenja istraživanja imala analne polne odnose sa prosječno 3 različita slučajna

partnera, što je manje u poređenju sa rezultatima iz 2012. godine (63,9%), 2010. godine (63,1%) i

2008. godine (57,4%). Svaki put prilikom seksualnog odnosa sa slučajnim partnerom, kondom je

koristilo 38,9% ispitanih, slično studiji provedenoj 2012. (37,9%), što je manje u poređenju sa

studijama sprovedenim u 2010. (54,8%) i 2008. godini (49,2%). Prilikom zadnjeg analnog odnosa

sa muškim partnerom kodnom je koristilo 62,4% ispitanika, slično kao u prethodnim studijama,

31

dok je prilikom posljednjeg oralnog odnosa svega 6,7% ispitanika koristilo kondom, manje nego u

studijama provedenim 2012. (8%) i 2010. (8,6%) godine. U aktuelnom istraživanju primjetan je

trend pada upotrebe lubrikanta tokom analnog odnosa (76,9%) u poređenju sa 2012. godinom

(89,8%).

Oko jedne trećine ispitanika (32,9%) je dalo tačne odgovore na sva pitanja o načinu prenosa HIV-

a, što je duplo manje u poređenju sa istraživanjem provedenim 2010. godine (67,3%) ali više u

poređenju sa 2012. godinom (21,3%). Najveći procenat ispitanika zna da se HIV infekcija značajno

može spriječiti pravilnom upotrebom kondoma (97,7%), kao i da se HIV može prenijeti upotrebom

već korištene igle (94,6%). Pored nekonzistentne upotrebe kondoma, te multiplih seksualnih

partnera, rizik od HIV infekcije je u najvećem procentu samoprocjenjen kao mali (48,5%). Preko

polovine ispitanika (67,3%) je navela da svakodnevno čuje stavove da homoseksualnost nije

normalna, te stoga ne čudi da je 64,5% ispitanika navelo da su se ponekad ili često pretvarali da

nisu homoseksualci kako bi bili prihvaćeni u društvu. S obzirom na izražen osjećaj neprihvaćenosti

seksualne orijentacije u krugu porodice, 43,9% navodi da njihova porodica ne zna za njihovu

seksualnu orijentaciju, a 25,7% navodi da porodica ne zna i da sa članovima porodice nikada nisu

o tome razgovarali.

Procenat ispitanika koji su se testirali na HIV tokom proteklih 12 mjeseci te znaju rezultate testa

(35,3%) je sličan rezultatima istraživanja provedenog u 2012. godini (32,7%), što predstavlja

povećanje u poređenju sa istraživanjima u 2010. (18,7%) i 2008. (22,8%) godini. Rezultati

istraživanja pokazuju relativno dobro znanje u pogledu HIV/SPI, svjesnosti rizika od HIV

infekcije, potrebe korištenja kondoma, testiranja, ali je primjetno da je znanje, uglavnom rijetko

prevedeno u ponašanje. Istraživanje pokazuje značajnu proporciju ispitanika sa nezaštićenim

analnim seksualnim odnosom, multiplim, nekomercijalnim seksualnim partnerima. Seksualna

mreža MSM populacije je različita, koncentrirana je na urbana područja, nije ograničena samo na

muške partnere, što indicira potencijalnu mogućnost za HIV transmisiju prema opštoj populaciji.

Značajno je napomenuti da ispitanici prijavljuju biseksualno ponašanje - njih 45,1% navode

seksualno iskustvo sa ženom, svaki četvrti ispitanik je u vezi sa ženom, i 37,4% ih nije koristilo

kondom pri zadnjem seksualnom odnosu. Kao što rezultati pokazuju, zastupljenost biseksualne

prakse u MSM populaciji, povećava rizik od HIV infekcije i spolno prenosivih infekcija i

muškaraca i žena.

32

ZAKLJUČAK

Dobijeni rezultati ukazuju na potrebu za nastavkom intenzivnih preventivnih aktivnosti u MSM

populaciji, kao i na potrebu za redovnim nadzorom HIV/SPI prevalence. S obzirom da rezultati

istraživanja ukazuju na relativno slabo znanje o načinima transmisije HIV-a i visoku zastupljenost

rizičnih seksualnih ponašanja, posebno na lokacijama u kojima su HIV preventivne aktivnosti bile

ograničene u prethodnom periodu, potrebno je pronaći način za uspostavljanje i kontinuirano

provođenje preventivnih programa namijenjenih MSM populaciji. Svi preventivni programi

moraju uzeti u obzir činjenicu da je MSM populacija visoko stigmatizovana, što je, samim tim, čini

i teško dostupnom. Stoga je potrebno, korištenjem prihvatljivih komunikacijskih kanala, provoditi

ciljane informativno-edukativne aktivnosti, razviti kampanje korištenja kondoma i lubrikanata,

kako u odnosu na dostupnost, tako i na njihovo konzistentno i pravilno korištenje, uz kontinuirano

podizanje svjesnosti o riziku od HIV/SPI u MSM zajednici, raditi na razvoju komunikacijske

strategije za promjenu ponašanja, uz intenzivniji savjetovališni rad u koji će biti integrisana

komponenta rizika u odnosu na seksualne odnose s osobama oba pola.

Uspostavom i jačanjem mreže Drop-in centara omoguciti širenje informacija i osnovu za izgradnju

MSM zajednice. Takvi centri bi mogli poslužiti kao „ulazi“ za druge potrebe ove populacije

(DPST, dostupnost zdravstvene usluge - liječenje spolno prenosivih infekcija, pružanje

odgovarajućih oblika psihosocijalne podrške i dr.).

33

34