Upload
others
View
0
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
BIOLOGIA
WYMAGANIA EDUKCYJNE KONTROLA I OCENA
dla klas technikum usług fryzjerskich
( zakres rozszerzony)
Autor: Elżbieta Pitera
Metody sprawdzania osiągnięć ucznia: KONTROLA I OCENA Aby proces dydaktyczny przebiegał właściwie, konieczna jest ewaluacja osiągnięć ucznia. Kontrola i ocenianie są ważne dla nauczyciela, ucznia, rodziców oraz szkoły. Dla ucznia kontrola efektów jego pracy jest informacją o zdobytych wiadomościach i umiejętnościach, natomiast dla nauczyciela stanowi infor-mację o efektywności jego pracy. Ocena ucznia powinna wspierać go w jego działaniach oraz stanowić motywację do dalszej pracy. Każda ocena powinna uwzględniać również możliwości konkretnego ucznia – jego predyspozycje psychomotoryczne, emocjonalne oraz intelektualne. Formy pracy ucznia i sposoby kontrolowania wiadomości: A. kontrola bieżąca:
systematyczne odpytywanie uczniów ( z 3 ostatnich lekcji) kartkówki ( z 3 ostatnich lekcji) obserwacja aktywności uczniów w czasie lekcji (podczas dyskusji, przeprowadzania i omawiania doświadczeń, zajęć terenowych itp.), sprawdzanie i ocena kart pracy oraz zadań wykonywanych na lekcji i w domu, kontrola prac (referatów, esejów, prezentacji)
B) kontrola końcowa ( sumująca) powtórki ustne ( w postaci rozwiązywania zadań problemowych indywidualnie lub
w grupach) sprawdziany w formie testu-po zakończeniu działu ( zadania opracowane zgodnie z poziomem P oraz PP).
Zadania z poziomu P stanowią 70% całości sprawdzianu, a zadania z poziomu PP- 30%. Punkty za rozwiązanie poszczególnych zadań z obu poziomów są sumowane. Ocenę pozytywną otrzymuje uczeń, który uzyska 30% za zadania z obydwu poziomów. Uczeń :
ma prawo do zgłoszenia jednego nieprzygotowania do lekcji i jednego braku zadania/ zeszytu bez żadnej konsekwencji zobowiązany jest do poprawy każdego testu, z którego otrzymał ocenę niedostateczną
( termin poprawy: 2 tygodnie od momentu uzyskania informacji o ocenie) Kryteria oceniania Przedmiotowe Systemy Oceniania określają wymagania podstawowe ( P ) i ponadpodstawowe ( PP ) dotyczące wiadomości i umiejętności z poszczególnych przedmiotów. Wymagania podstawowe ( P ) obejmują wiedzę i umiejętności całkowicie niezbędne do dalszego kształcenia przedmiotowego i międzyprzedmiotowego, czyli są: - stosunkowo łatwe do opanowania, - całkowicie niezbędne w dalszej nauce, - bezpośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym i ewentualnej pracy zawodowej Wymagania ponadpodstawowe ( PP ) stanowią pogłębieni i poszerzenie wymagań podstawowych, obejmują wiadomości i umiejętności, które są: - trudniejsze do opanowania niż podstawowe, - przydatne, ale nie niezbędne w dalszej nauce, - pośrednio użyteczne w życiu pozaszkolnym i przyszłej pracy zawodowej. Prace pisemne powinny być tak skonstruowane, by 70% punktów uczeń mógł zdobyć za odpowiedzi na pytania z poziomu ( P ), a 30% za od-powiedzi na pytania z poziomu ( PP ) Przeliczanie punktów na oceny odbywa się w sposób następujący:
Procent uzyskanych punktów Ocena
0% - 29% niedostateczny 30% - 44% dopuszczający 45% - 64% dostateczny 65% - 79% dobry 80% - 94% bardzo dobry 95% - 100% celujący
W dolnej lub górnej granicy punktowej nauczyciel może zastosować oceny ze znakiem „+” lub „ - :”
Ocena śródroczna i końcowo roczna jest ustalana na podstawie średniej ważonej obliczonej na podstawie wag przypisanych poszczególnym formom kontroli wiadomości i umiejętności
formy oceniania waga Sprawdziany i testy 3 Praca w grupach 2 Kartkówki 1 Zadanie domowe Odpowiedź ustna, referat
1
Aktywność 1
Uzyskanie wyższej niż przewidziana roczna ocena klasyfikacyjna Uczeń może podwyższyć sobie ocenę roczną z przedmiotu najwyżej o jeden stopień od tej, jaką uzyskał w normalnym trybie jej wystawiania ( zwłaszcza w przypadku „wahania się oceny” np. z 3 na 4 ) jeśli:
a) w trakcie okresu nie wykorzysta nie przygotowania do lekcji, nie zgłasza żadnych braków w pomocach niezbędnych na zajęciach, będzie aktywnie uczestniczył w zajęciach lekcyjnych, będzie uzyskiwał osiągnięcia w konkursach
b) w terminie ustalonym przez nauczyciela ( nie później niż na dwa tygodnie przed klasyfikacją
poprawi sprawdzian, z którego uzyskał ocenę znacznie zaniżającą mu średnią
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z ZAKRESU BIOLOGII DLA TECHNIKUM USLUG FRYZJERSKICH W ZAKRESIE ROZSZERZONYM cz.1
Dział
programu Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe ( P ):
uczeń poprawnie Kat.
celów Wymagania ponadpodstawowe
( PP ): uczeń poprawnie
Kat. celów
Badania przyrodnicze
Metodyka badań biolo-gicznych
dedukcja i indukcja empiryczne metody po-znawania świata zasady prowadzenia badań problem badawczy hipoteza próba badawcza i próba kontrolna zmienna zależna i zmienna niezależna dokumentacja badań
rozróżnia metody poznawania świata wymienia etapy badań biologicz-nych wyjaśnia, na czym polega różnica między rozumowaniem dedukcyj-nym a rozumowaniem indukcyjnym rozróżnia problem badawczy od hipotezy, próbę kontrolną od próby badawczej, zmienną niezależną od zmiennej zależnej
B
A
B
B
omawia zasady prowadzenia i do-kumentowania badań formułuje główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych planuje przykładową obserwację biologiczną wykonuje dokumentację przykłado-wej obserwacji analizuje kolejne etapy prowadzenia badań
C
D
C
C
D
Obserwacje mikrosko-powe jako źródło wie-dzy biologicznej
budowa i mechanizm dzia-łania mikroskopów optycz-nych budowa i mechanizm dzia-łania mikroskopów elektro-nowych zastosowanie mikrosko-pów w badaniach biologicz-nych
podaje nazwy elementów układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego wymienia cechy obrazu oglądanego w mikroskopie optycznym definiuje pojęcie zdolność rozdziel-cza wyjaśnia sposób działania mikro-skopów: optycznego i elektronowego
A
A
A
B
porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektrono-wego wymienia zalety i wady mikrosko-pów optycznych oraz elektronowych określa zasadę działania mikroskopu fluorescencyjnego wyjaśnia różnicę w sposobie działa-nia mikroskopów elektronowych: transmisyjnego i skaningowego
C
A
B
B
Chemiczne podstawy życia
Składniki nieorganicz-ne
klasyfikacja związków na organiczne i nieorganiczne pierwiastki biogenne znaczenie makro- i mikro-elementów rodzaje wiązań i oddziały-wań chemicznych budowa i właściwości fizykochemiczne wody znaczenie soli mineralnych
klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne wymienia związki budujące orga-nizm klasyfikuje pierwiastki na makro-elementy i mikroelementy wymienia pierwiastki biogenne nazywa wiązania i oddziaływania chemiczne wymienia funkcje wody
B
A
B
A A
A
określa objawy niedoboru wybra-nych makro- i mikroelementów charakteryzuje budowę różnych typów wiązań chemicznych charakteryzuje właściwości fizyko-chemiczne wody uzasadnia znaczenie soli mineral-nych dla organizmów rysuje modele różnych typów wiązań chemicznych
B
C
C
D
C
wymienia funkcje soli mineralnych omawia znaczenie wybranych ma-kro- i mikroelementów określa znaczenie i występowanie wybranych typów wiązań i oddzia-ływań chemicznych omawia budowę cząsteczki wody
A C
B
C
wykazuje związek między budową i właściwościami cząsteczki wody a jej rolą w organizmie
D
Budowa i znaczenie węglowodanów
klasyfikacja sacharydów występowanie, budowa i znaczenie monosacharydów, oligosacharydów i polisa-charydów obserwacja mikroskopowa wybarwionych preparatów ziaren skrobi bulwy ziem-niaka wykrywanie glukozy w soku z winogron
wymienia cechy i funkcje głów-nych grup węglowodanów klasyfikuje sacharydy i podaje ich przykłady wymienia właściwości mono-, oligo- i polisacharydów określa kryterium klasyfikacji sa-charydów wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O-glikozydowe omawia występowanie i znaczenie wybranych mono-, oligo- i polisa-charydów
A
B
A
B
B
C
klasyfikuje monosacharydy charakteryzuje i porównuje budowę wybranych polisacharydów porównuje budowę chemiczną mo-no-, oligo- i polisacharydów planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy omawia powstawanie form pierście-niowych monosacharydów ilustruje powstawanie wiązania O-glikozydowego zapisuje wzory wybranych węglo-wodanów
B C
C
D
C
C
C
Lipidy – budowa i znaczenie
klasyfikacja tłuszczów charakterystyka lipidów prostych, złożonych i izo-prenowych wykrywanie lipidów w nasionach słonecznika
wymienia funkcje lipidów klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczki omawia znaczenie poszczególnych grup lipidów wyjaśnia, na czym polega różnica między tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi
A B
C
B
wymienia kryteria klasyfikacji tłusz-czowców charakteryzuje budowę lipidów prostych, złożonych i izoprenowych uzasadnia znaczenie cholesterolu planuje doświadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów porównuje poszczególne grupy lipi-dów omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej analizuje budowę triglicerydu
A
C
D D
C
D
D Białka – główny budu-lec organizmu
podział białek ze względu na pełnione funkcje aminokwasy budowa i rodzaje białek właściwości białek struktura białek
nazywa grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwa-sów w łańcuchu, strukturę oraz obecność elementów nieaminokwa-sowych wymienia przykładowe białka i ich
A
A
charakteryzuje grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu i strukturę oraz obecność elementów nieamino-kwasowych zapisuje wzór ogólny aminokwasów
C
C
wykrywanie wiązań pep-tydowych
funkcje omawia budowę białek rozpoznaje struktury przestrzenne białek wymienia właściwości białek podaje kryteria klasyfikacji białek wskazuje wiązanie peptydowe wyjaśnia, na czym polega i w ja-kich warunkach zachodzi koagulacja i denaturacja białek
C B
A A B B
zapisuje reakcję powstawania dipep-tydu charakteryzuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek analizuje budowę aminokwasów klasyfikuje aminokwasy ze względu na charakter podstawników porównuje białka fibrylarne i globu-larne porównuje proces koagulacji i dena-turacji białek planuje doświadczenie mające na celu wykrycie wiązań peptydowych
C
C
C B
C
C
D
Budowa i rola kwasów nukleinowych
budowa nukleotydu budowa przestrzenna DNA znaczenie i występowanie DNA budowa przestrzenna i rodzaje RNA znaczenie RNA
charakteryzuje budowę poje-dynczego nukleotydu DNA i RNA omawia rolę DNA wymienia rodzaje RNA i określa ich rolę określa lokalizację DNA w komór-kach eukariotycznych i prokario-tycznych wyjaśnia, na czym polega komple-mentarność zasad definiuje pojęcia: podwójna helisa, replikacja
C
C A
B
B
A
charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną cząsteczki DNA i RNA porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA rysuje schemat budowy nukleotydu oblicza procentową zawartość zasad azotowych w DNA rozróżnia zasady azotowe nazywa i wskazuje wiązania w czą-steczce DNA
C
C
C C
B B
Komórka – podstawowa jednostka życia
Przestrzenna organiza-cja komórki
rodzaje komórek wymiary i kształty komó-rek budowa komórek: bakterii, zwierząt, roślin i grzybów porównanie komórki pro-kariotycznej z komórką eukariotyczną porównanie komórek eu-kariotycznych obserwacja mikroskopowa komórek
definiuje pojęcia: komórka, orga-nizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy wymienia przykłady komórek pro-kariotycznych i eukariotycznych wskazuje i nazywa struktury ko-mórki prokariotycznej i eukariotycz-nej rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną, grzybową i prokariotyczną wyjaśnia zależność między wymia-rami komórki a jej powierzchnią i
A
A
B
B
B
klasyfikuje komórki ze względu na występowanie jądra komórkowego charakteryzuje funkcje struktur ko-mórki prokariotycznej porównuje komórkę prokariotyczną z komórką eukariotyczną wskazuje cechy wspólne oraz różni-ce między komórkami eukariotycz-nymi wymienia przykłady największych komórek roślinnych i zwierzęcych analizuje znaczenie wielkości i
B
C
C
B
A
D
objętością rysuje wybraną komórkę eukario-tyczną na podstawie obserwacji mikroskopowej
C
kształtu komórki w transporcie sub-stancji do i z komórki wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy
D
Budowa, właściwości i funkcje błon biologicz-nych
budowa błon biologicz-nych właściwości i funkcje błon biologicznych badanie selektywnej prze-puszczalności błon transport przez błony bio-logiczne osmoza plazmoliza i deplazmoliza
nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych wymienia właściwości błon biolo-gicznych wymienia funkcje błon biologicz-nych wymienia rodzaje transportu przez błony omawia model budowy błony bio-logicznej wyjaśnia różnicę między transpor-tem biernym a transportem czynnym rozróżnia endocytozę i egzocytozę definiuje pojęcia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza
A
A
A
A
C
B
B A
charakteryzuje białka błon omawia budowę i właściwości lipi-dów występujących w błonach biolo-gicznych charakteryzuje różne rodzaje trans-portu przez błony porównuje zjawiska osmozy i dyfu-zji przedstawia skutki umieszczenia komórki roślinnej oraz komórki zwie-rzęcej w roztworach: hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych wyjaśnia różnicę w sposobie działa-nia białek kanałowych i nośnikowych planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie selektywnej prze-puszczalności błony planuje doświadczenie mające na celu obserwację plazmolizy i depla-zmolizy w komórkach roślinnych
C C
C
C
D
D
B
D
D
Jądro komórkowe funkcje jądra komórkowe-
go budowa jądra komórkowe-go skład chemiczny chroma-tyny sposób upakowania DNA w jądrze komórkowym budowa chromosomu metafazowego kariotyp
wymienia funkcje jądra komórko-wego definiuje pojęcia: chromatyna, nukleosom, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne identyfikuje chromosomy płci i autosomy wyjaśnia różnicę między komórką haploidalną a komórką diploidalną identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego określa skład chemiczny chromaty-
A
A
B
B
B
B
charakteryzuje elementy jądra ko-mórkowego charakteryzuje budowę chromosomu metafazowego dowodzi, iż komórki eukariotyczne zawierają różną liczbę jąder komór-kowych wyjaśnia różnicę między hetero-chromatyną a euchromatyną uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym
C
C
D
B
D
ny wyjaśnia znaczenie jąderka i otocz-ki jądrowej wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym rysuje chromosom metafazowy podaje przykłady komórek haplo-idalnych i komórek diploidalnych
B
A
C A
Składniki cytoplazmy skład cytozolu budowa i rola elementów cytoszkieletu ruchy cytozolu i ich mi-kroskopowa obserwacja budowa i rola siateczki śródplazmatycznej, ryboso-mów, aparatu Golgiego, lizosomów, peroksysomów i glioksysomów synteza i modyfikacja białek wydzielanych przez komórkę badanie aktywności kata-lazy w komórkach bulwy ziemniaka
omawia skład i znaczenie cytozolu wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje identyfikuje ruchy cytozolu charakteryzuje budowę i rolę sia-teczki śródplazmatycznej charakteryzuje budowę i rolę rybo-somów, aparatu Golgiego i lizoso-mów omawia ruchy cytozolu określa rolę peroksysomów i gliok-sysomów wyjaśnia, na czym polega funkcjo-nalne powiązanie między ryboso-mami, siateczką śródplazmatyczną, aparatem Golgiego a błoną komór-kową
C A
B C
C
C B
B
porównuje elementy cytoszkieletu pod względem budowy, funkcji i rozmieszczenia porównuje siateczkę śródplazma-tyczną szorstką z siateczką śródpla-zmatyczną gładką planuje doświadczenie mające na celu wykazanie znaczenia wysokiej temperatury w dezaktywacji katalazy w bulwie ziemniaka rozpoznaje elementy cytoszkieletu ilustruje plan budowy wici i rzęski dokonuje obserwacji ruchów cytozo-lu w komórkach moczarki kanadyj-skiej
C
C
D
B C D
Składniki cytoplazmy otoczone dwiema bło-nami
budowa i rola mitochon-drium charakterystyka plastydów budowa chloroplastów teoria endosymbiozy
wymienia organelle komórki euka-riotycznej otoczone dwiema błonami uzasadnia rolę mitochondriów jako centrów energetycznych wymienia funkcje plastydów charakteryzuje budowę mitochon-driów klasyfikuje typy plastydów charakteryzuje budowę chloropla-stu wymienia argumenty potwierdzają-ce słuszność teorii endosymbiozy
A
C
A C
B C
A
wyjaśnia, od czego zależy liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce porównuje typy plastydów wyjaśnia, dlaczego mitochondria i plastydy nazywa się organellami pół-autonomicznymi przedstawia sposoby powstawania plastydów i możliwości przekształca-nia różnych rodzajów plastydów rozpoznaje typy plastydów na pod-stawie obserwacji mikroskopowej
B
C B
C
B
Pozostałe składniki komórki. Połączenia między komórkami
budowa i funkcje wakuoli budowa i funkcje ściany komórkowej zmiany o charakterze in-krustacji i adkrustacji w ścianie komórkowej połączenia międzykomór-kowe u roślin i zwierząt
klasyfikuje składniki komórki na plazmatyczne i nieplazmatyczne wymienia komórki zawierające wakuolę wymienia funkcje wakuoli wymienia komórki zawierające ścianę komórkową wymienia funkcje ściany komór-kowej nazywa substancje będące głów-nymi składnikami budulcowym ścia-ny komórkowej wyjaśnia, na czym polegają wtórne zmiany o charakterze inkrustacji i adkrustacji nazywa rodzaje połączeń między-komórkowych w komórkach roślin-nych i zwierzęcych
B
A
A A
A
A
B
A
omawia budowę wakuoli wyjaśnia różnice między wodnicz-kami u protistów charakteryzuje budowę ściany ko-mórkowej omawia umiejscowienie, budowę i funkcje połączeń między komórkami u roślin i zwierząt porównuje ścianę komórkową pier-wotną ze ścianą komórkową wtórną u roślin porównuje procesy inkrustacji i adkrustacji wyjaśnia, w jaki sposób inkrustacja i adkrustacja zmieniają właściwości ściany komórkowej
C B
C
C
C
B
B
Podziały komórkowe cykl życiowy komórki etapy i znaczenie mitozy cytokineza programowana śmierć komórki skutki nadmiernych po-działów komórek etapy i znaczenie mejozy amitoza i endomitoza
wymienia rodzaje podziałów ko-mórki rozpoznaje etapy mitozy i mejozy charakteryzuje przebieg poszcze-gólnych etapów mitozy i mejozy porównuje przebieg oraz znaczenie mitozy i mejozy wyjaśnia znaczenie zjawiska cros-sing-over definiuje pojęcia: kariokineza i cytokineza ilustruje poszczególne etapy mitozy i mejozy wyjaśnia rolę interfazy w cyklu życiowym komórki określa skutki zaburzeń cyklu ko-mórkowego wymienia czynniki wywołujące transformację nowotworową
A
B
C
B
A
C
B
C
A
analizuje schemat przedstawiający ilość DNA i chromosomów w poszczególnych etapach cyklu ko-mórkowego charakteryzuje poszczególne etapy interfazy określa znaczenie wrzeciona kario-kinetycznego wyjaśnia, na czym polega progra-mowana śmierć komórki wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej wyjaśnia i porównuje przebieg cyto-kinezy w komórkach roślinnej i zwierzęcej charakteryzuje sposób formowania wrzeciona kariokinetycznego w komórce roślinnej i zwierzęcej omawia znaczenie amitozy i endomi-tozy
D
C
C
B
B
B
C
C
Różnorod-ność wiru-sów, bakterii, protistów i grzybów
Klasyfikowanie organi-zmów
zadania systematyki klasyfikacja biologiczna stanowisko systematyczne wybranych organizmów zasady nazewnictwa ga-tunków naturalne i sztuczne syste-my klasyfikacji metody fenetyczne i filo-genetyczne klasyfikacji organizmów dwudzielne klucze do oznaczania gatunków drzewo rodowe organi-zmów królestwa świata organi-zmów
wymienia zadania systematyki wymienia główne rangi taksonów wymienia kryteria klasyfikowania organizmów według metod opartych na podobieństwie i pokrewieństwie organizmów wymienia nazwy pięciu królestw świata organizmów wymienia charakterystyczne cechy organizmów należących do każdego z pięciu królestw definiuje pojęcia: takson, narządy homologiczne, gatunek ocenia znaczenie systematyki wyjaśnia, na czym polega nazew-nictwo binominalne gatunków i podaje nazwisko jego twórcy wyjaśnia zasady konstruowania dwudzielnego klucza do oznaczania gatunków
A A A
A
A
A
D B
B
wyjaśnia, na czym polega hierar-chiczny układ rang jednostek takso-nomicznych określa stanowisko systematyczne wybranego gatunku rośliny i zwierzę-cia wskazuje w nazwie gatunku nazwę rodzajową i epitet gatunkowy wyjaśnia różnicę między naturalnym a sztucznym systemem klasyfikacji definiuje pojęcia: takson monofile-tyczny, parafiletyczny i polifiletyczny porównuje królestwa świata żywego porównuje i ocenia sposoby klasyfi-kowania organizmów oparte na meto-dach fenetycznych i filogenetycznych oznacza gatunki, wykorzystując klucz w postaci graficznej lub nume-rycznej konstruuje klucz służący do ozna-czania przykładowych gatunków or-ganizmów ocenia stopień pokrewieństwa orga-nizmów na podstawie analizy drzewa rodowego organizmów
B
B
A
B
A
C C
C
C
D
Wirusy – bezkomór-kowe formy materii
budowa i formy wirusów namnażanie się wirusów (cykle infekcyjne wirusów) pochodzenie i klasyfikacja wirusów znaczenie wirusów wybrane choroby wiruso-we człowieka szczepionki priony i wiroidy
wymienia cechy wirusów wymienia sposoby rozprzestrzenia-nia się wirusowych chorób roślin, zwierząt i człowieka omawia znaczenie wirusów wymienia choroby wirusowe czło-wieka charakteryzuje budowę wirionu omawia przebieg cyklu lizogenicz-nego bakteriofaga i cyklu wirusa zwierzęcego wyjaśnia, jakie znaczenie w zwal-czaniu wirusów mają szczepienia
A A
C A
C C
B
uzasadnia, że wirusy znajdują się na pograniczu materii nieożywionej i żywej wyjaśnia różnicę między cyklem litycznym a lizogenicznym klasyfikuje wirusy na podstawie rodzaju kwasu nukleinowego, morfo-logii, rodzaju gospodarza i sposobu infekcji oraz podaje ich przykłady charakteryzuje wybrane choroby wirusowe człowieka charakteryzuje formy wirusów pod względem kształtu
D
B
B
C
C
ochronne
porównuje przebieg cyklu lizoge-nicznego bakteriofaga i cykl wirusa zwierzęcego omawia teorie pochodzenia wirusów wyjaśnia różnicę między wirusem a wiroidem określa znaczenie prionów
C
C B
B Bakterie – organizmy bezjądrowe
budowa komórki bakteryj-nej budowa ściany komórko-wej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych wielkość i formy bakterii sposoby odżywiania się i oddychania bakterii wzrost i rozmnażanie, procesy płciowe formy przetrwalnikowe bakterii ruch u bakterii przegląd systematyczny i znaczenie bakterii wybrane choroby bakte-ryjne człowieka
charakteryzuje budowę komórki bakteryjnej wymienia czynności życiowe bak-terii klasyfikuje bakterie w zależności od sposobu odżywiania i oddychania wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego bakterii podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii wymienia choroby bakteryjne człowieka i drogi zakażenia wymienia funkcje poszczególnych elementów komórki identyfikuje różne formy komórek bakterii i rodzaje ich skupisk określa wielkość komórek bakte-ryjnych określa znaczenie form przetrwal-nikowych w cyklu życiowym bakte-rii wyjaśnia znaczenie procesów płciowych zachodzących u bakterii definiuje pojęcia: anabioza, taksja, koniugacja
C
A
B
A
A
A
A
B
C
C
B
A
wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie komórki bakterii samo- i cudzożywnej charakteryzuje poszczególne grupy bakterii w zależności od sposobu odżywiania i oddychania oraz podaje ich przykłady omawia etapy koniugacji charakteryzuje grupy systematyczne bakterii omawia objawy wybranych chorób bakteryjnych człowieka proponuje działania profilaktyczne zapobiegające chorobom bakteryjnym omawia różnice w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych wyjaśnia znaczenie heterocyst omawia rodzaje taksji
B
C
C C
C
D C
B C
Protisty – proste orga-nizmy eukariotyczne
budowa i czynności ży-ciowe protistów zwierzę-cych (ruch i reakcja na bodźce, odżywianie, osmo-regulacja i wydalanie, roz-mnażanie)
wymienia czynności życiowe proti-stów omawia budowę komórki protistów zwierzęcych omawia sposób odżywiania się protistów zwierzęcych
A
C
C
określa kryterium klasyfikacji proti-stów wymienia i charakteryzuje sposób funkcjonowania organelli ruchu u protistów wyjaśnia, na czym polega różnica
B
A
B
budowa i czynności ży-ciowe protistów roślinopo-dobnych (odżywianie, roz-mnażanie) charakterystyka protistów grzybopodobnych przegląd i charakterystyka wybranych typów protistów znaczenie protistów choroby człowieka wywo-ływane przez protisty
charakteryzuje przebieg rozmnaża-nia się bezpłciowego i płciowego protistów wymienia charakterystyczne cechy budowy protistów roślinopodobnych omawia sposób odżywiania się protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne dla protistów grzybopodobnych podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia protistów wymienia choroby wywoływane przez protisty i drogi ich zarażenia rozróżnia rodzaje ruchów u proti-stów zwierzęcych wyjaśnia rolę wodniczek w odży-wianiu i wydalaniu protistów wyróżnia główne rodzaje plech u protistów roślinopodobnych wymienia typy zapłodnienia wystę-pujące u protistów porównuje poszczególne typy pro-tistów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych typów protistów podaje przykłady protistów, któ-rych organizm jest: pojedynczą ko-mórką, kolonią, plechą
C
A
C
A
A
A
B
B
A
A
C
A
A
między pinocytozą a fagocytozą omawia proces wydalania i osmore-gulacji zachodzący u protistów zwie-rzęcych omawia kolejne etapy przebiegu koniugacji u pantofelka omawia kolejne etapy cyklu rozwo-jowego zarodźca malarii charakteryzuje budowę form jedno-komórkowych i wielokomórkowych protistów roślinopodobnych wymienia cechy charakterystyczne plech protistów roślinopodobnych porównuje typy zapłodnienia u proti-stów proponuje działania profilaktyczne w celu uniknięcia zarażenia się protista-mi chorobotwórczymi wyjaśnia, dlaczego osmoregulacja i wydalanie mają szczególne znaczenie dla protistów słodkowodnych uzasadnia różnicę między cyklem rozwojowym z mejozą pregamiczną a cyklem rozwojowym z mejozą post-gamiczną wymienia rodzaje materiałów zapa-sowych występujących u protistów roślinopodobnych wymienia barwniki fotosyntetyczne u protistów roślinopodobnych wymienia cechy budowy charaktery-styczne dla poszczególnych typów protistów zwierzęcych, roślinopodob-nych i grzybopodobnych omawia choroby wywoływane przez protisty omawia przemianę pokoleń z domi-nującym sporofitem na przykładzie listownicy
C
C
C
C
A
C
D
B
D
A
A
A
C
C
Grzyby – cudzożywne beztkankowce. Porosty
cechy charakterystyczne grzybów budowa grzybów odżywianie się i oddycha-nie grzybów sposoby rozmnażania się grzybów cykle rozwojowe sprzęż-niowców, workowców i podstawczaków przegląd i charakterystyka poszczególnych typów grzybów znaczenie grzybów budowa i rodzaje plech porostów znaczenie porostów
wymienia cechy charakterystyczne grzybów omawia budowę grzybów, używa-jąc pojęć: grzybnia, strzępki, owocnik charakteryzuje sposoby rozmnaża-nia bezpłciowego i płciowego grzy-bów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych typów grzybów omawia znaczenie grzybów i poro-stów wyjaśnia, dlaczego grzyby są ple-chowcami omawia sposoby oddychania grzy-bów rozróżnia poszczególne typy grzy-bów przedstawia budowę, środowisko i sposób życia porostów określa wpływ grzybów na zdrowie i życie człowieka
A
C
C
A
C
B
C
B
B
C
rozróżnia rodzaje strzępek porównuje sposoby rozmnażania się grzybów omawia kolejne etapy cyklu rozwo-jowego sprzężniowców, workowców i podstawczaków rozróżnia typy hymenoforów u pod-stawczaków porównuje cechy poszczególnych typów grzybów wymienia gatunki grzybów sapro-biontycznych, pasożytniczych i sym-biotycznych przedstawia zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby charakteryzuje rodzaje plech poro-stów określa kryterium klasyfikacji grzy-bów porównuje typy mikoryz porównuje rodzaje zarodników wskazuje fazę dominującą w cyklu rozwojowym sprzężniowców, wor-kowców i podstawczaków określa rolę rozmnóżek w rozmna-żaniu porostów
B C
C
B
C
A
B
C
A
C C B
C
Różnorod-ność roślin
Rośliny pierwotnie wodne
cechy królestwa roślin formy organizacji budowy roślin pierwotnie wodnych sposoby rozmnażania się roślin pierwotnie wodnych przegląd i charakterystyka krasnorostów i zielenic znaczenie krasnorostów i zielenic omówienie występowania krasnorostów i zielenic
wymienia cechy właściwe wyłącz-nie roślinom wymienia cechy charakterystyczne dla roślin pierwotnie wodnych omawia znaczenie krasnorostów i zielenic wymienia formy organizacji roślin pierwotnie wodnych wymienia sposoby rozmnażania krasnorostów i zielenic
A
A
C
A
A
charakteryzuje formy organizacji roślin pierwotnie wodnych omawia przemianę pokoleń na przy-kładzie ulwy sałatowej omawia kolejne etapy koniugacji u skrętnicy wyjaśnia trudności w klasyfikacji systematycznej krasnorostów i ziele-nic charakteryzuje krasnorosty i zieleni-ce pod względem budowy i środowi-
C
C
C
B
C
ska występowania
Główne kierunki roz-woju roślin lądowych
cechy potwierdzające pokrewieństwo ramienico-wych z roślinami lądowymi adaptacje roślin do życia na lądzie ryniofity – pierwsze rośli-ny lądowe teoria telomowa grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych
wymienia cechy środowiska wod-nego wymienia przykłady adaptacji ro-ślin do życia na lądzie rozróżnia grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych omawia jedną z hipotez o pocho-dzeniu roślin lądowych, wymieniając cechy świadczące o bliskim pokre-wieństwie roślin i współczesnych zielenic definiuje pojęcie telom
A
A
B
C
A
charakteryzuje ryniofity omawia główne założenia teorii telomowej porównuje warunki panujące w wodzie i na lądzie wykazuje znaczenie cech adaptacyj-nych roślin do życia na lądzie
C C
C
D
Tkanki roślinne klasyfikacja tkanek na twórcze i stałe charakterystyka tkanek twórczych rodzaje, budowa i rola tkanek okrywających, mię-kiszowych, wzmacniających i przewodzących utwory wydzielnicze
określa rolę tkanek twórczych wymienia charakterystyczne cechy tkanek stałych omawia budowę epidermy określa funkcje tkanek okrywają-cych omawia budowę i funkcję poszcze-gólnych rodzajów miękiszu omawia budowę i funkcje tkanek wzmacniających omawia tkanki przewodzące, wska-zując cechy budowy drewna i łyka, które umożliwiają tym tkankom przewodzenie substancji klasyfikuje i identyfikuje tkanki roślinne wymienia charakterystyczne cechy tkanek twórczych wymienia wytwory epidermy i omawia ich znaczenie
B A
C B
C
C
C
C
A
A
wymienia merystemy pierwotne i wtórne oraz określa ich funkcje określa lokalizację merystemów w roślinie omawia efekt działania kambium i fellogenu wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm zamykania i otwierania aparatów szparkowych wyjaśnia znaczenie kutykuli omawia znaczenie utworów wy-dzielniczych uzasadnia różnicę pomiędzy tkan-kami twórczymi a tkankami stałymi porównuje budowę epidermy i ryzo-dermy charakteryzuje sposób powstawania, budowę oraz znaczenie korkowicy wymienia przykłady wewnętrznych i powierzchniowych utworów wydziel-niczych
A
B
C
B
B C
D
C
C
A
Budowa i funkcje ko-rzenia
budowa morfologiczna i funkcje korzenia budowa pierwotna korze-
wymienia główne funkcje korzenia charakteryzuje budowę strefową korzenia
A C
przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w korzeniu oraz charakteryzuje efekty
C
nia budowa wtórna korzenia modyfikacje budowy i funkcji korzeni
omawia budowę pierwotną i wtórną korzenia porównuje budowę palowego i wiązkowego systemu korzeniowego oraz uzasadnia, że systemy te stano-wią adaptację do warunków środowi-ska wymienia modyfikacje budowy korzeni
C
C
A
ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy korzeni porównuje budowę pierwotną korze-nia z budową wtórną
C
C
Budowa i funkcje łody-gi
funkcje łodygi budowa pierwotna łodygi budowa wtórna łodygi rodzaje łodyg modyfikacje budowy ło-dyg
wymienia funkcje łodygi omawia budowę pierwotną i wtórną łodygi wymienia modyfikacje budowy łodygi
A C
A
omawia etapy przyrostu na grubość łodygi przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w łodydze oraz charakteryzuje efekty ich działalności charakteryzuje modyfikacje budowy łodygi porównuje budowę pierwotną łodygi z budową wtórną rozróżnia łodygi w zależności od stopnia trwałości
C
C
C
C
B
Budowa i funkcje liści funkcje liści budowa morfologiczna liścia typy ulistnienia różnorodność liści budowa anatomiczna liścia modyfikacje budowy i funkcji liści
wymienia funkcje liści omawia budowę anatomiczną liścia definiuje pojęcie ulistnienie wymienia rodzaje ulistnienia, unerwienia liści i rodzaje nerwacji podaje przykłady liści pojedyn-czych i złożonych wymienia modyfikacje budowy liści
A C A A
A
A
omawia budowę morfologiczną liścia określa rolę poszczególnych elemen-tów budowy liścia porównuje miękisz palisadowy z miękiszem gąbczastym określa znaczenie modyfikacji liści rozróżnia typy ulistnienia, nerwacji i rodzaje liści porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny iglastej i liścia rośliny dwuliściennej oraz uzasadnia przy-czyny istniejących różnic
C
B
C
C B
C
Mszaki – rośliny o dominującym gameto-ficie
cechy charakterystyczne mszaków cechy plechowców i orga-nowców
wymienia środowiska, w których występują mszaki wymienia wspólne cechy mszaków omawia budowę gametofitu i spo-
A
A C
podaje przykłady cech łączących mszaki z plechowcami i organowcami określa rolę poszczególnych elemen-tów gametofitu i sporofitu mszaków
A
B
budowa gametofitu i spo-rofitu mszaków rozmnażanie się mszaków przegląd i charakterystyka gromad mszaków znaczenie mszaków
rofitu mszaków omawia znaczenie mszaków wymienia cechy plechowców i organowców omawia cykl rozwojowy mszaków rozróżnia mchy, wątrobowce i glewiki
C A
C B
określa znaczenie wody w cyklu rozwojowym mszaków wskazuje pokolenie diploidalne i haploidalne w cyklu rozwojowym określa miejsce zachodzenia i zna-czenie mejozy w cyklu rozwojowym wymienia przedstawicieli mchów, wątrobowców i glewików uzasadnia, że u mszaków występuje heteromorficzna przemiana pokoleń wskazuje cechy charakterystyczne mchów, wątrobowców i glewików porównuje budowę gametofitu i sporofitu u mchów, wątrobowców i glewików wskazuje cechy charakterystyczne poszczególnych grup mchów omawia budowę liścia wątrobowców na przykładzie porostnicy
B
B
B
A
D
B
C
B
C
Paprotniki – zarodni-kowe rośliny naczy-niowe
cechy charakterystyczne paprotników budowa gametofitu i spo-rofitu u paprotników budowa paprociowych, widłakowych i skrzypowych rozmnażanie się paprotni-ków przegląd paprotników znaczenie paprotników
wymienia cechy morfologiczno-rozwojowe paprotników omawia budowę gametofitu i spo-rofitu paprotników wskazuje cechy charakterystyczne paprociowych, widłakowych i skrzy-powych omawia znaczenie paprotników wymienia cechy charakterystyczne w cyklu rozwojowym paprotników wymienia przedstawicieli papro-ciowych, widłakowych i skrzypo-wych
A
C
B
C A
A
omawia budowę morfologiczną i anatomiczną paprociowych wskazuje i nazywa elementy budowy sporofitu paprociowych, widłakowych i skrzypowych omawia cykl rozwojowy paprotni-ków jednakozarodnikowych na przy-kładzie narecznicy samczej omawia cykl rozwojowy paprotni-ków różnozarodnikowych na przykła-dzie widliczki ostrozębnej charakteryzuje przedstawicieli pa-prociowych, widłakowych i skrzypo-wych wskazuje cechy paprociowych, które zdecydowały o opanowaniu środowi-ska lądowego i osiągnięciu większych rozmiarów niż mszaki
C
A
C
C
C
B
porównuje budowę i znaczenie współczesnych oraz dawnych widła-kowych i skrzypowych podaje przykłady żyjących w Polsce gatunków widłakowych, skrzypowych i paprociowych objętych ochroną prawną
C
A
Nagozalążkowe – ro-śliny kwiatowe z nie-osłoniętym zalążkiem
cechy roślin nasiennych u nagozalążkowych budowa sporofitu i game-tofitu nagozalążkowych cykl rozwojowy roślin nagozalążkowych przegląd roślin nagozaląż-kowych znaczenie roślin nagoza-lążkowych
wymienia cechy charakterystyczne dla roślin nagozalążkowych omawia budowę sporofitu roślin nagozalążkowych omawia znaczenie roślin nagoza-lążkowych wymienia cechy nasiennych wystę-pujące u nagozalążkowych wyjaśnia genezę nazwy nagozaląż-kowe (nagonasienne) wymienia i krótko charakteryzuje głównych przedstawicieli roślin szpilkowych w Polsce
A
C
C
A
B
C
wyjaśnia znaczenie kwiatu, nasion, zalążka i łagiewki pyłkowej u nagoza-lążkowych przedstawia budowę kwiatu rośliny nagozalążkowej i wskazuje elementy homologiczne do struktur poznanych u paprotników przedstawia budowę i rozwój game-tofitu męskiego i żeńskiego u roślin nagozalążkowych przedstawia przebieg cyklu rozwo-jowego u roślin nagozalążkowych na przykładzie sosny zwyczajnej omawia budowę nasienia sosny zwyczajnej wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych wielkolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych drobnolistnych oraz ich przedstawicieli wymienia gatunki roślin nagozaląż-kowych objętych w Polsce ścisłą ochroną gatunkową
B
C
C
C
C
A
A
A
Okrytozalążkowe – rośliny wytwarzające owoce
cechy charakterystyczne okrytozalążkowych budowa sporofitu i game-tofitu okrytozalążkowych sposoby zapylania samozapylenie a zapłod-nienie krzyżowe
wymienia cechy roślin okrytoza-lążkowych odróżniające je od nago-zalążkowych charakteryzuje sporofit roślin okry-tozalążkowych przedstawia budowę obupłciowego kwiatu rośliny okrytozalążkowej
A
C
C
omawia funkcje elementów kwiatu obupłciowego u rośliny okrytozaląż-kowej omawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u rośliny okry-tozalążkowej wyjaśnia związek między zapyle-
C
C
B
mechanizmy ochrony roślin przed samozapyle-niem cykl rozwojowy rośliny okrytozalążkowej budowa nasienia rodzaje owoców przegląd roślin okrytoza-lążkowych porównanie roślin jednoli-ściennych z roślinami dwu-liściennymi sposoby rozprzestrzeniania się nasion znaczenie roślin okrytoza-lążkowych
ocenia możliwości adaptacyjne roślin okrytozalążkowych omawia znaczenie roślin okrytoza-lążkowych wyjaśnia genezę nazwy rośliny okrytozalążkowe (okrytonasienne) wymienia rodzaje kwiatów omawia przebieg cyklu rozwojo-wego u roślin okrytozalążkowych ocenia znaczenie wykształcenia się nasion dla opanowania środowiska lądowego przez rośliny omawia sposób rozprzestrzeniania się nasion i owoców
D
C
B
A C
D
C
niem a zapłodnieniem wyjaśnia na przykładach związek między budową kwiatu u rośliny okry-tozalążkowej a sposobem jego zapyla-nia charakteryzuje mechanizmy zapo-biegające samozapyleniu omawia przebieg i efekty podwójne-go zapłodnienia omawia budowę nasienia wymienia przykłady owoców poje-dynczych (suchych i mięsistych), zbiorowych i owocostanów porównuje cechy budowy morfolo-gicznej i anatomicznej u roślin jedno-liściennych i dwuliściennych rozróżnia rodzaje kwiatów definiuje pojęcia: pręcikowie, słup-kowie, kwiatostan schematycznie przedstawia różne rodzaje kwiatostanów uzasadnia, dlaczego rośliny unikają samozapylenia podaje kryterium podziału nasion na bielmowe, bezbielmowe i obielmowe oraz wskazuje między nimi podobień-stwa i różnice definiuje pojęcie partenokarpia porównuje sposoby powstawania różnych owoców charakteryzuje wybrane rodziny dwuliściennych i jednoliściennych wymienia przykłady roślin jednoli-ściennych i dwuliściennych
B
C
C
C A
C
B A
C
D
A
A C
C
A
Funkcjono-wanie roślin
Transport wody, soli mineralnych i substan-cji odżywczych
rola wody w życiu rośliny pobieranie soli mineral-nych przez rośliny potencjał wody w roślinie
wymienia funkcje wody w życiu roślin omawia bilans wodny w organi-zmie rośliny
A
C
określa skutki niedoboru wody w roślinie definiuje pojęcia: potencjał wody, ciśnienie hydrostatyczne, ciśnienie
B
A
mechanizm pobierania i przewodzenia wody transport wody i soli mine-ralnych regulacja ilości wody w roślinie bilans wodny transport substancji od-żywczych
omawia bierny i czynny mecha-nizm pobierania wody, posługując się pojęciami: transpiracja, parcie korzeniowe, gutacja, wiosenny płacz roślin charakteryzuje etapy transportu wody i soli mineralnych w roślinie charakteryzuje rodzaje transpiracji
C
C
C
osmotyczne omawia mechanizm zamykania i otwierania się aparatów szparkowych wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się transport asymilatów w roślinie omawia sposób pobierania soli mine-ralnych przez rośliny przedstawia sposób określenia po-tencjału wody w roślinie wyjaśnia rolę sił kohezji i adhezji w przewodzeniu wody omawia czynniki wpływające na intensywność transpiracji planuje doświadczenie mające na celu zbadanie wpływu natężenia świa-tła na intensywność transpiracji
C
B
C
C
B
C
D
Wzrost i rozwój roślin okrytonasiennych
etapy ontogenezy rośliny okrytonasiennej charakterystyka stadium wegetatywnego charakterystyka stadium generatywnego starzenie się i obumieranie rośliny
definiuje pojęcia: wzrost rośliny i rozwój rośliny omawia etapy ontogenezy rośliny charakteryzuje sposoby wegeta-tywnego rozmnażania się roślin wskazuje, które etapy cyklu życio-wego rośliny składają się na stadium wegetatywne, a które – na genera-tywne omawia kiełkowanie nasion, uwzględniając charakterystyczne dla tego procesu zmiany fizjologiczne i morfologiczne
A
C C
B
C
charakteryzuje procesy wzrostu i rozwoju embrionalnego okrytonasien-nej rośliny dwuliściennej od momentu zapłodnienia do powstania nasienia wymienia warunki względnego i bezwzględnego spoczynku nasion charakteryzuje procesy, które zacho-dzą w okresie wzrostu wegetatywnego siewki omawia wpływ temperatury i długo-ści dnia i nocy na zakwitanie roślin definiuje pojęcia: wernalizacja i fotoperiodyzm charakteryzuje rośliny krótkiego dnia (RKD), rośliny długiego dnia (RDD) i rośliny neutralne (RN) planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie biegunowości pędów rośliny porównuje kiełkowanie nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne definiuje pojęcia: rośliny monokar-
C
A
C
A
C
D
C
A
A
piczne i rośliny polikarpiczne wymienia przykłady roślin mono-karpicznych i polikarpicznych
Regulatory wzrostu i rozwoju roślin
cechy hormonów roślin-nych działanie i cechy charakte-rystyczne fitohormonów: auksyn, giberelin, cytokinin, inhibitorów wzrostu i etyle-nu
wymienia charakterystyczne cechy fitohormonów wymienia pięć głównych grup fitohormonów wymienia najważniejsze funkcje auksyn, giberelin, cytokinin, inhibi-torów wzrostu i etylenu definiuje pojęcie fitohormony podaje przykłady wykorzystania fitohormonów w rolnictwie i ogrod-nictwie
A
A
A
A A
charakteryzuje miejsce syntetyzowa-nia auksyn oraz wpływ auksyn na procesy wzrostu i rozwoju roślin charakteryzuje wpływ giberelin i cytokinin na procesy wzrostu i rozwo-ju roślin wyjaśnia wpływ inhibitorów wzrostu na kiełkowanie nasion i reakcje obronne roślin wyjaśnia wpływ etylenu na dojrze-wanie owoców i zrzucanie liści analizuje wykres przedstawiający wpływ stężenia auksyn na wzrost korzeni i łodygi porównuje wpływ auksyn i giberelin na rośliny porównuje wpływ stężenia auksyn i cytokinin na wzrost i rozwój tkanek roślinnych określa rolę fitohormonów mających znaczenie w uruchamianiu reakcji obronnych roślin poddanych działaniu czynników stresowych
C
C
B
B
D
C
C
B
Reakcje roślin na bodź-ce
typy ruchów u roślin tropizmy jako ruchy orga-nów roślin naczyniowych na zewnętrzny bodziec kierun-kowy rodzaje tropizmów nastie jako ruchy organów roślin na zewnętrzny bo-dziec nieukierunkowany rodzaje nastii
wyróżnia typy ruchów roślin oraz podaje ich przykłady wyjaśnia różnicę między tropi-zmami a nastiami wyjaśnia mechanizm powstawania ruchów wzrostowych i turgorowych
A
B
B
wyróżnia rodzaje tropizmów i nastii w zależności od rodzaju bodźca ze-wnętrznego omawia rodzaje tropizmów wyjaśnia przyczynę odmiennej reak-cji korzenia i łodygi na działanie siły grawitacyjnej omawia przykłady nastii wyjaśnia różnicę między tropizmem dodatnim a tropizmem ujemnym wyjaśnia znaczenie auksyn w reak-cjach ruchowych roślin
B
C B
C B
B
planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie geotropizmu ko-rzenia i pędu uzasadnia, że nastie mogą mieć charakter ruchów turgorowych i wzro-stowych
D
D
Różnorod-ność bezkrę-gowców
Kryteria klasyfikacji zwierząt
kryteria i podział królestwa zwierząt zwierzęta beztkankowe i tkankowe zwierzęta dwuwarstwowe i trójwarstwowe zwierzęta pierwouste i wtórouste podział zwierząt celoma-tycznych
klasyfikuje i podaje przykłady zwierząt na podstawie następujących kryteriów: wykształcenie tkanek, rodzaj symetrii, liczba listków za-rodkowych, występowanie lub brak wtórnej jamy ciała, przekształcenie się pragęby, sposób bruzdkowania i powstawanie mezodermy wymienia etapy rozwoju zarodko-wego u zwierząt definiuje pojęcia: zwierzęta dwu-warstwowe i zwierzęta trójwarstwo-we, zwierzęta pierwouste i zwierzęta wtórouste
C
A
A
uzasadnia związek między symetrią ciała a budową zwierzęcia i trybem życia charakteryzuje przebieg i efekty bruzdkowania wyjaśnia, w jaki sposób powstaje otwór gębowy, odbytowy i mezoder-ma u zwierząt pierwoustych i wtóro-ustych charakteryzuje zwierzęta aceloma-tyczne, pseudocelomatyczne i celoma-tyczne klasyfikuje zwierzęta celomatyczne ze względu na rodzaj segmentacji i obecność lub brak struny grzbietowej
D
C
B
C
C
Gąbki – zwierzęta bezt-kankowe
ogólna budowa ciała gąbek czynności życiowe gąbek przegląd gąbek znaczenie gąbek
omawia środowisko i tryb życia gąbek charakteryzuje podstawowe czyn-ności życiowe gąbek omawia znaczenie gąbek omawia bezpłciowy i płciowy spo-sób rozmnażania się gąbek przedstawia ogólny plan budowy gąbki
C
C
C C
C
wyjaśnia, na czym polegają totipo-tencjalne właściwości komórek i okre-śla ich znaczenie w życiu gąbek wymienia gromady zaliczane do typu gąbek wraz z przykładami ich przedstawicieli porównuje typy budowy ciała gąbek określa rolę komórek kołnierzyko-watych omawia budowę ściany ciała gąbek charakteryzuje poszczególne groma-dy gąbek
B
A
C B
C C
Tkanki zwierzęce – budowa i funkcja
rodzaje, budowa, miejsce występowania i funkcje nabłonków rodzaje, budowa, wystę-powanie i funkcje tkanek
klasyfikuje tkanki zwierzęce omawia budowę i funkcję tkanki nabłonkowej omawia budowę i funkcje tkanki łącznej
C C
C
rysuje tkanki zwierzęce charakteryzuje nabłonki pod wzglę-dem budowy, roli i miejsca występo-wania charakteryzuje tkanki łączne wła-
C C
C
łącznych rodzaje, budowa i funkcje tkanek mięśniowych budowa i rola tkanki ner-wowej poziomy organizacji: tkan-ka, narząd, układy narządów
omawia budowę tkanki chrzęstnej i kostnej charakteryzuje budowę i funkcje osocza oraz elementów morfotycz-nych krwi omawia ogólne cechy budowy tkanki mięśniowej omawia budowę i rolę elementów tkanki nerwowej nazywa poziomy organizacji bu-dowy ciała zwierząt wymienia układy narządów budu-jących ciała zwierząt rozpoznaje poszczególne rodzaje tkanek zwierzęcych dzieli tkanki nabłonkowe na pod-stawie liczby warstw komórek, kształtu komórek i pełnionych funk-cji wymienia funkcje gruczołów wyjaśnia kryteria podziału tkanki łącznej wymienia przykłady tkanek łącz-nych właściwych, podporowych i płynnych definiuje pojęcia: narząd, układ narządów
C
C
C
C
A
A
B
B
A B
A
A
ściwe pod względem budowy, roli i występowania porównuje rodzaje tkanek chrzęst-nych i kostnych pod względem budo-wy i miejsca występowania porównuje pod względem budowy i sposobu funkcjonowania tkankę mię-śniową gładką, poprzecznie prążko-waną serca oraz poprzecznie prążko-waną szkieletową określa pochodzenie poszczególnych rodzajów tkanek klasyfikuje gruczoły wymienia cechy charakterystyczne oraz funkcje limfy i hemolimfy omawia sposób przekazywania im-pulsu nerwowego wymienia funkcje komórek glejo-wych
C
C
B
C A
C
A
Parzydełkowce – tkan-kowe zwierzęta dwu-warstwowe
ogólna budowa ciała pa-rzydełkowców budowa i rola parzydełek oraz mechanizm ich działa-nia podstawowe czynności życiowe parzydełkowców sposoby rozmnażania przegląd parzydełkowców znaczenie parzydełkow-ców
charakteryzuje środowisko i tryb życia parzydełkowców charakteryzuje ogólną budowę ciała parzydełkowców omawia sposób odżywiania się parzydełkowców omawia znaczenie parzydełkowców nazywa typ układu nerwowego parzydełkowców i omawia jego budowę omawia sposób wykonywania ru-
C
C
C
C A
C
porównuje budowę polipa z budową meduzy wymienia funkcje i miejsca wystę-powania poszczególnych rodzajów komórek ciała parzydełkowców charakteryzuje budowę ściany ciała parzydełkowca omawia przemianę pokoleń u parzy-dełkowców na przykładzie chełbi modrej wymienia przykładowych przedsta-
C
A
C
C
A
chów i przemieszczania się parzy-dełkowców charakteryzuje sposoby rozmnaża-nia się parzydełkowców
C
wicieli gromad wskazuje podobieństwa i różnice między wewnętrzną a zewnętrzną ścianą ciała u parzydełkowca omawia budowę i znaczenie parzy-dełek definiuje pojęcie ciałka brzeżne (ropalia) charakteryzuje gromady parzydeł-kowców wyjaśnia rolę koralowców w two-rzeniu raf koralowych
B
C
A
C
B
Płazińce – zwierzęta spłaszczone grzbietob-rzusznie
ogólna budowa ciała pła-zińców pokrycie ciała płazińców budowa i rola układu po-karmowego płazińców wymiana gazowa u płaziń-ców transport substancji u pła-zińców budowa i rola układu ner-wowego płazińców budowa i rola układu wy-dalniczego płazińców rozmnażanie i rozwój płazińców cykle rozwojowe wybra-nych płazińców przystosowania tasiemców do pasożytnictwa przegląd i znaczenie pła-zińców
wymienia wspólne cechy wszyst-kich przedstawicieli płazińców omawia budowę wewnętrzną pła-zińców omawia sposoby odżywiania się płazińców wyjaśnia, w jaki sposób u płaziń-ców zachodzi wymiana gazowa i transport substancji wymienia przykłady adaptacji pła-zińców do pasożytniczego trybu życia omawia znaczenie płazińców definiuje pojęcia: żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny, obojnak, zapłod-nienie krzyżowe wymienia gatunki pasożytnicze płazińców, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia lub życia człowieka proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie praw-dopodobieństwa zarażenia człowieka płazińcami pasożytniczymi
A
C
C
B
A
C A
A
D
omawia budowę wora powłokowo-mięśniowego omawia budowę morfologiczną płazińców omawia budowę układu pokarmo-wego płazińców nazywa typ układu nerwowego pła-zińców i omawia jego budowę omawia budowę i funkcje układu wydalniczego płazińców omawia budowę układu rozrodczego płazińców charakteryzuje cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego, bruzdo-głowca szerokiego i motylicy wątro-bowej definiuje pojęcia: rabdity, statocysty wymienia gromady płazińców charakteryzuje gromady płazińców
C
C
C
A
C
C
C
A A C
Nicienie – zwierzęta o obłym, nieczłonowa-
ogólna budowa ciała nicie-ni
omawia ogólny plan budowy ciała nicieni
C
omawia pokrycie ciała u nicieni omawia budowę układu pokarmo-
C C
nym ciele pokrycie ciała nicieni budowa i rola układu po-karmowego nicieni wymiana gazowa i trans-port substancji u nicieni budowa układu nerwowe-go nicieni budowa i rola układu wy-dalniczego nicieni rozmnażanie i rozwój nicieni cykle rozwojowego nicieni pasożytniczych przegląd i znaczenie nicie-ni
charakteryzuje tryb życia nicieni wymienia cechy charakterystyczne budowy nicieni charakteryzuje podstawowe czyn-ności życiowe nicieni omawia znaczenie nicieni proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie praw-dopodobieństwa zarażenia człowieka nicieniami pasożytniczymi
C A
C
C D
wego i sposób trawienia nicieni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa i transport substancji u nicieni omawia budowę układu wydalnicze-go i nerwowego nicieni omawia sposób rozmnażania się i rozwoju nicieni charakteryzuje cykl rozwojowy glisty ludzkiej i włośnia krętego definiuje pojęcia: linienie, oskórek wymienia i charakteryzuje nicienie pasożytnicze roślin, zwierząt i czło-wieka oraz nicienie niepasożytnicze wskazuje przystosowania nicieni do pasożytnictwa
B
C
C
C
A A
B
Pierścienice – bezkrę-gowce o wyraźnej metamerii
ogólna budowa ciała pier-ścienic pokrycie ciała budowa i rola układu po-karmowego pierścienic wymiana gazowa u pier-ścienic budowa i rola układu krwionośnego pierścienic układ nerwowy pierścienic budowa i rola układu wy-dalniczego pierścienic rozmnażanie i rozwój pierścienic przegląd i znaczenie pier-ścienic
charakteryzuje tryb życia pierście-nic wymienia cechy budowy anato-micznej wspólne dla wszystkich pierścienic przedstawia ogólną budowę ciała pierścienic omawia wewnętrzną budowę ciała pierścienic na przykładzie dżdżowni-cy wymienia cechy budowy pijawek o znaczeniu adaptacyjnym do pasożyt-niczego trybu życia omawia znaczenie pierścienic omawia budowę układu pokarmo-wego pierścienic wyjaśnia, w jaki sposób u pierście-nic zachodzi wymiana gazowa omawia budowę układu krwiono-śnego i nerwowego u pierścienic charakteryzuje budowę i funkcje układu wydalniczego pierścienic omawia sposób rozmnażania się
C
A
C
C
A
C C
B
C
C
C
wyjaśnia różnicę między metamerią homonomiczną a heteronomiczną wymienia funkcje parapodiów omawia pokrycie ciała u pierścienic wskazuje podobieństwa i różnice w rozmnażaniu się wieloszczetów, ską-poszczetów i pijawek wyjaśnia znaczenie siodełka u ską-poszczetów i pijawek wymienia przedstawicieli wielosz-czetów, skąposzczetów i pijawek omawia budowę morfologiczną odcinka głowowego ciała nereidy omawia budowę morfologiczną parapodium nereidy wymienia barwniki oddechowe pier-ścienic i barwy, jakie nadają krwi wyjaśnia rolę komórek chloragoge-nowych charakteryzuje gromady należące do pierścienic
B
A C B
B
A
C
C
A
B
C
pierścienic Stawonogi – zwierzęta o członowanych odnó-żach
ogólna budowa ciała sta-wonogów porównanie budowy mor-fologicznej wybranych grup stawonogów modyfikacje odnóży i skrzydeł u owadów, typy aparatów gębowych pokrycie ciała stawonogów budowa układu pokarmo-wego stawonogów układ oddechowy i krwio-nośny stawonogów układ nerwowy i wydalni-czy stawonogów rozmnażanie i rozwój stawonogów przegląd stawonogów znaczenie stawonogów
wymienia i charakteryzuje środo-wiska, w których żyją stawonogi wymienia wspólne cechy budowy morfologicznej i anatomicznej sta-wonogów charakteryzuje narządy wymiany gazowej stawonogów wymienia typy gruczołów wydalni-czych omawia przebieg rozwoju złożone-go z przeobrażeniem niezupełnym i zupełnym omawia znaczenie stawonogów wymienia typy aparatów gębowych owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują wymienia typy odnóży owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują definiuje pojęcia: przeobrażenie zupełne, przeobrażenie niezupełne, imago, poczwarka
A
A
C
A
C
C A
A
A
porównuje budowę morfologiczną i anatomiczną skorupiaków, pajęcza-ków i owadów omawia budowę układu pokarmo-wego stawonogów porównuje budowę narządów odde-chowych stawonogów żyjących w wodzie i na lądzie omawia sposób działania otwartego układu krwionośnego porównuje stawonogi wodne i lądo-we pod względem budowy narządów wydalniczych oraz usuwanych pro-duktów przemiany materii przedstawia budowę łańcuszkowego układu nerwowego typowego dla większości stawonogów wyjaśnia, na czym polega parteno-geneza charakteryzuje skorupiaki, szczęko-czułkowce oraz tchawkowe i podaje ich przedstawicieli definiuje pojęcia: miksocel, hemo-limfa omawia różnorodność budowy skrzydeł owadów uzasadnia, że stawonogi przystoso-wały się do pobierania różnorodnego pokarmu wyjaśnia rolę ostii w sercu omawia budowę oka złożonego wyjaśnia rolę narządów tympanal-nych wyjaśnia rolę pokładełka porównuje skorupiaki, szczękoczuł-kowce i tchawkowce wymienia przystosowania stawono-gów do życia w różnorodnych typach
C
C
C
C
C
C
B
C
A
C
D
B C B
B C
A
środowisk
Mięczaki – zwierzęta o miękkim niesegemen-towanym ciele
ogólna budowa ciała mię-czaków pokrycie ciała mięczaków budowa i rola układu po-karmowego mięczaków budowa układu oddecho-wego i krwionośnego mię-czaków budowa układu nerwowe-go mięczaków układ wydalniczy mięcza-ków rozmnażanie i rozwój mięczaków przegląd i znaczenie mię-czaków
charakteryzuje środowisko życia mięczaków przedstawia ogólną budowę ciała mięczaków na przykładzie ślimaka wymienia cechy budowy charakte-rystyczne dla wszystkich przedstawi-cieli mięczaków omawia znaczenie mięczaków omawia budowę układu pokarmo-wego mięczaków i sposoby pobiera-nia przez nie pokarmu charakteryzuje budowę i sposób funkcjonowania narządów oddecho-wych u mięczaków zasiedlających środowiska wodne i lądowe charakteryzuje rozmnażanie się mięczaków
C
C
A
C C
C
C
wyjaśnia budowę i funkcje muszli u mięczaków wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi przepływ krwi w układzie krwiono-śnym mięczaków omawia budowę układu krwiono-śnego głowonogów omawia budowę układu nerwowego omawia wydalanie i osmoregulację u mięczaków uzasadnia twierdzenie, że głowonogi są mięczakami o najwyższym stopniu złożoności budowy porównuje budowę zewnętrzną i budowę muszli u poszczególnych gromad mięczaków charakteryzuje gromady mięczaków oraz wskazuje charakterystyczne ce-chy budowy morfologicznej umożli-wiające ich identyfikację wymienia przykłady gatunków nale-żących do poszczególnych gromad
B
B
C
C C
D
C
C
A
Szkarłupnie – bezkrę-gowe zwierzęta wtóro-uste
ogólna budowa ciała szkar-łupni pokrycie ciała szkarłupni budowa i rola układu po-karmowego szkarłupni wymiana gazowa i trans-port substancji u szkarłupni układ nerwowy szkarłupni wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni budowa układu wodnego rozmnażanie się i rozwój szkarłupni przegląd i znaczenie szkar-łupni
charakteryzuje środowisko i tryb życia szkarłupni omawia znaczenie szkarłupni w przyrodzie i życiu człowieka wymienia funkcje układu wodnego (ambulakralnego) przedstawia ogólną budowę ciała szkarłupni omawia czynności życiowe szkar-łupni
C
C
A
C
C
omawia budowę wewnętrzną szkar-łupni na przykładzie rozgwiazdy omawia sposób odżywiania się i budowę układu pokarmowego szkar-łupni wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa, transport substancji oraz wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) uzasadnia, iż szkarłupnie są niety-powymi bezkręgowcami charakteryzuje budowę układu ner-wowego szkarłupni
C
C
B
C
D
C
szkarłupnie jako nietypo-we bezkręgowce
omawia sposób rozmnażania się szkarłupni wymienia gromady szkarłupni i przykładowych przedstawicieli porównuje budowę morfologiczną liliowców, rozgwiazd, wężowideł, jeżowców i strzykw
C
A
C
Różnorod-ność stru-nowców
Charakterystyka stru-nowców. Strunowce niższe
cechy wspólne dla wszyst-kich strunowców porównanie planu budowy bezkręgowca i kręgowca drzewo rodowe strunow-ców budowa lancetnika jako przykład strunowca charakterystyka osłonic
wymienia pięć najważniejszych cech strunowców wymienia podtypy strunowców przedstawia drzewo rodowe stru-nowców porównuje plan budowy bezkrę-gowców i strunowców charakteryzuje środowisko i tryb życia przedstawicieli strunowców niższych na przykładzie lancetnika wskazuje w budowie lancetnika charakterystyczne cechy strunowców
A
A C
C
C
B
omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe bezczaszkowców na przykładzie lan-cetnika omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe osłonic na przykładzie żachwy analizuje drzewo rodowe strunow-ców definiuje pojęcie strunowce niższe
C
C
D
A
Cechy charakterystycz-ne kręgowców
cechy wspólne dla krę-gowców grupy biologiczne kręgow-ców ewolucja łuków skrzelo-wych u kręgowców cechy budowy wewnętrz-nej kręgowców krągłouste jako współcze-sne bezżuchwowce
wymienia wspólne cechy wszyst-kich kręgowców charakteryzuje pokrycie ciała krę-gowców, uwzględniając budowę oraz funkcje, jakie pełni naskórek i skóra właściwa przedstawia plan budowy szkieletu osiowego i szkieletu kończyn u krę-gowców wymienia odcinki układu pokar-mowego kręgowców charakteryzuje rodzaje narządów wymiany gazowej u kręgowców omawia budowę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego kręgowców wyjaśnia znaczenie narządów zmy-słów kręgowców charakteryzuje budowę układu wydalniczego, krwionośnego i roz-
A
C
C
A
C
C
B
C
porównuje budowę przednercza, pranercza i zanercza porównuje sposoby rozmnażania się i rozwoju kręgowców omawia budowę wewnętrzną i cha-rakteryzuje podstawowe czynności życiowe krągłoustych na przykładzie minoga omawia etapy ewolucji łuków skrze-lowych u kręgowców wymienia cechy krągłoustych świadczące o tym, że są najprymityw-niejszymi kręgowcami
C
C
C
C
A
rodczego kręgowców wymienia grupy biologiczne krę-gowców wymienia cechy charakterystyczne dla wszystkich krągłoustych
A
A
Ryby – żuchwowe pierwotnie wodne
cechy ogólne ryb pokrycie ciała ryb budowa układu szkieleto-wego ryb budowa układu pokarmo-wego i odżywianie ryb budowa i rola układu od-dechowego i krwionośnego ryb budowa i rola układu ner-wowego i wydalniczego ryb rozmnażanie się i rozwój ryb przystosowania ryb do życia w środowisku wod-nym przegląd i znaczenie ryb ochrona ryb
wymienia cechy charakterystyczne dla ryb omawia ogólną budowę ciała ryby charakteryzuje pokrycie ciała ryb, wskazując te cechy, które stanowią przystosowanie do życia w wodzie przedstawia budowę układu krwio-nośnego ryb charakteryzuje sposób rozmnażania się ryb wymienia przystosowania ryb do życia w środowisku wodnym omawia znaczenie ryb wymienia płetwy parzyste i niepa-rzyste oraz ich funkcje wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej u ryb definiuje pojęcia: tarło, ikra podaje przykłady potwierdzające, że pokrój ciała ryby odbiegający od typowego dla nich wzorca wynika z adaptacji do życia w różnych warun-kach środowiska wodnego
A
C C
C
C
A
C A
B
A A
A
omawia budowę układu szkieleto-wego ryb omawia elementy budowy układu pokarmowego ryb wyjaśnia znaczenie i działanie pę-cherza pławnego omawia budowę skrzeli ryby omawia budowę układu nerwowego ryb charakteryzuje narządy zmysłów u ryb wyjaśnia znaczenie linii nabocznej wyjaśnia, na jakiej zasadzie u ryb chrzęstnoszkieletowych, ryb kost-noszkieletowych słonowodnych i kostnoszkieletowych słodkowodnych odbywa się wydalanie i osmoregulacja omawia przystosowania ryb w bu-dowie do życia w wodzie charakteryzuje rodzaje łusek definiuje pojęcie serce żylne przedstawia budowę mózgowia u ryby kostnoszkieletowej charakteryzuje podgromady ryb wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych podgromad wskazuje zagrożenia ze strony dzia-łalności człowieka dla bioróżnorodno-ści ryb proponuje działania mające na celu ochronę zróżnicowania gatunkowego ryb
C
C
B
C C
C
B B
C
C A C
C A
B
D
Płazy – kręgowce dwu-środowiskowe
środowisko życia płazów pokrycie ciała płazów
charakteryzuje środowisko życia płazów
C
omawia cechy budowy i funkcje szkieletu płazów na przykładzie szkie-
C
budowa układu szkieleto-wego płazów układ pokarmowy i odży-wianie płazów budowa układu oddecho-wego płazów i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego pła-zów budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów płazów budowa i rola układu wy-dalniczego płazów rozmnażanie się i rozwój płazów przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym przegląd i znaczenie pła-zów ochrona płazów
przedstawia budowę i funkcje skóry płazów omawia budowę układu krwiono-śnego płazów charakteryzuje rozmnażanie się płazów wymienia przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym omawia znaczenie płazów charakteryzuje funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u doro-słych płazów i ich larw charakteryzuje rozwój płazów bez-ogonowych na przykładzie żaby definiuje pojęcia: skrzek, kijanka
C
C
C
A
C C
C
A
letu żaby charakteryzuje budowę układu po-karmowego i sposób odżywiania się płazów omawia budowę układu oddechowe-go płazów charakteryzuje budowę układu ner-wowego płazów wyjaśnia znaczenie poszczególnych narządów zmysłów omawia proces wydalania u płazów wymienia charakterystyczne cechy budowy i trybu życia kijanek wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności płazów proponuje działania mające na celu ochronę płazów wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u żaby wyjaśnia związek między pojawie-niem się narządu wymiany gazowej w postaci płuc a modyfikacją budowy układu krwionośnego u płazów analizuje modyfikacje budowy i czynności wybranych narządów zmy-słów u płazów związane z ich funk-cjonowaniem w warunkach środowi-ska lądowego porównuje rozwój płazów bezogo-nowych, ogoniastych i beznogich uzasadnia znaczenie budowy po-szczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia w środowisku wodno-lądowym charakteryzuje rzędy płazów wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych rzędów płazów
C
C
C
B
C A
C
D
B
B
D
C
D
C A
Gady – pierwsze owo-dniowce
środowisko życia gadów pokrycie ciała gadów
charakteryzuje środowisko życia gadów
C
wskazuje kryterium, na podstawie którego została utworzona systematy-
B
budowa układu szkieleto-wego gadów układ pokarmowy i odży-wianie gadów budowa układu oddecho-wego gadów i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego gadów budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów gadów budowa i rola układu wy-dalniczego gadów rozmnażanie się i rozwój gadów przystosowania gadów do życia na lądzie przegląd i znaczenie ga-dów ochrona gadów
charakteryzuje sposób odżywiania się gadów przedstawia budowę układu krwio-nośnego gadów omawia sposób rozmnażania się i rozwoju gadów wymienia przystosowania w budo-wie gadów będące adaptacją do życia na lądzie omawia znaczenie gadów wymienia cechy pokrycia ciała gadów, które stanowią adaptacje do życia w środowisku lądowym przedstawia cechy budowy oraz funkcje szkieletu gadów na przykła-dzie jaszczurki charakteryzuje budowę i czynności mózgowia i narządów zmysłów gadów omawia budowę układu wydalni-czego gadów
C
C
C
A
C A
C
C
C
ka gadów wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności gadów proponuje działania mające na celu ochronę gadów wyjaśnia rolę częściowej przegrody występującej w komorze serca u większości gadów omawia proces wentylacji płuc u gadów porównuje proces wydalania u ga-dów żyjących na lądzie i w wodzie uzasadnia, że sposób rozmnażania i rozwoju gadów stanowi adaptację do życia na lądzie wymienia funkcje poszczególnych błon płodowych u gadów uzasadnia znaczenie budowy po-szczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia gadów na lądzie charakteryzuje podgromady gadów wymienia przykładowych przedsta-wicieli podgromad
B
D
B
C
C
D
A
D
C A
Ptaki – latające zwie-rzęta pokryte piórami
środowisko życia ptaków pokrycie ciała ptaków budowa układu szkieleto-wego ptaków układ pokarmowy i odży-wianie ptaków budowa układu oddecho-wego ptaków i mechanizm wentylacji płuc budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego budowa układu nerwowe-go i znaczenie narządów zmysłów ptaków budowa i rola układu wy-
charakteryzuje środowisko życia ptaków omawia ogólną budowę ciała pta-ków charakteryzuje pokrycie ciała pta-ków charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposoby odżywiania się ptaków omawia budowę układów: krwio-nośnego, oddechowego i rozrodcze-go ptaków charakteryzuje rozmnażanie się ptaków wymienia cechy budowy morfolo-
C
C
C
C
C
C
A
omawia budowę szkieletu ptaka na przykładzie gęsi przedstawia budowę skrzydła ptaka wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania występujący u ptaków omawia schemat budowy mózgowia ptaków charakteryzuje budowę i funkcjono-wanie układu wydalniczego ptaków analizuje cechy budowy morfolo-gicznej, anatomicznej i cechy fizjolo-giczne będące adaptacją ptaków do lotu wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności ptaków
C
C B
C
C
D
B
dalniczego ptaków budowa układu rozrodcze-go i rozmnażanie się ptaków wędrówki ptaków przystosowania ptaków do lotu przegląd i znaczenie pta-ków ochrona ptaków
gicznej, anatomicznej i cechy fizjo-logiczne będące przystosowaniami ptaków do lotu omawia znaczenie ptaków omawia budowę pióra konturowego charakteryzuje narządy zmysłów ptaków omawia budowę jaja ptaków i po-daje funkcje elementów budowy porównuje gniazdowniki z za-gniazdownikami
C C C
C
C
proponuje działania mające na celu ochronę ptaków wyjaśnia rolę gruczołu kuprowego wymienia typy piór ptaków oraz ich funkcje wyjaśnia, na czym polega pierzenie się ptaków omawia rozmieszczenie i funkcje worków powietrznych u ptaków wyjaśnia znaczenie układów odde-chowego i krwionośnego w utrzyma-niu stałocieplności u ptaków omawia zjawisko wędrówek ptaków charakteryzuje podgromady i nad-rzędy ptaków wymienia przykładowe gatunki wybranych grup systematycznych
D
B A
B
C
B
C C
A
Ssaki – kręgowce wszechstronne i eks-pansywne
cechy charakterystyczne dla ssaków pokrycie ciała ssaków budowa szkieletu ssaków układ pokarmowy i odży-wianie ssaków budowa i rola układu od-dechowego i krwionośnego ssaków układ nerwowy i narządy zmysłów ssaków budowa i rola układu wy-dalniczego ssaków budowa układu rozrodcze-go i rozmnażanie się ssaków przegląd i znaczenie ssa-ków ochrona ssaków
charakteryzuje środowisko życia ssaków wymienia cechy charakterystyczne dla ssaków charakteryzuje pokrycie ciała ssa-ków omawia budowę układu pokarmo-wego ssaków i rolę poszczególnych narządów charakteryzuje budowę układu oddechowego ssaków i rolę poszcze-gólnych narządów przedstawia budowę układu krwio-nośnego ssaków i sposób przepływu krwi omawia budowę układu wydalni-czego oraz sposób wydalania i osmo-regulacji u ssaków omawia sposób rozrodu ssaków omawia znaczenie ssaków wymienia rodzaje i funkcje wytwo-rów naskórka ssaków
C
A
C
A
C
C
C
C C A
omawia budowę szkieletu ssaków omawia schemat budowy mózgowia ssaków charakteryzuje narządy zmysłów ssaków porównuje sposoby rozmnażania się stekowców, torbaczy i łożyskowców wskazuje zagrożenia dla różnorod-ności i liczebności ssaków proponuje działania mające na celu ochronę ssaków wyjaśnia, na czym polega specjali-zacja uzębienia ssaków porównuje budowę przewodu po-karmowego ssaków mięsożernych i roślinożernych wyjaśnia, na czym polega echoloka-cja charakteryzuje poszczególne pod-gromady ssaków wymienia przedstawicieli poszcze-gólnych podgromad ssaków
C C
C
C
B
C
B
C
B
C
A
charakteryzuje mechanizmy służące utrzymaniu stałej temperatury ciała u ssaków wyjaśnia znaczenie łożyska i pę-powiny
C
B
Funkcjono-wanie zwie-rząt
Powłoki ciała. Symetria ciała
funkcje powłoki ciała budowa i rola powłoki ciała zwierząt bezkręgo-wych budowa i rola powłoki ciała strunowców symetria ciała i jej związek z trybem życia związek zmiany symetrii z budową zwierzęcia
definiuje pojęcie powłoka ciała wymienia funkcje powłoki ciała u zwierząt charakteryzuje budowę powłoki ciała u bezkręgowców charakteryzuje budowę powłoki ciała strunowców wyjaśnia, dlaczego zwierzęta osia-dłe lub mało ruchliwe mają promie-nistą symetrię ciała wymienia korzyści posiadania dwubocznej symetrii ciała wyjaśnia znaczenie nabłonka syn-cytialnego u płazińców pasożytni-czych wyjaśnia znaczenie szkieletu ze-wnętrznego u stawonogów wyjaśnia znaczenie muszli u mię-czaków omawia budowę skóry kręgowców
A A
C
C
B
A
B
B
B
C
wskazuje różnice w budowie powło-ki ciała u bezkręgowców wskazuje różnice w budowie powło-ki ciała u kręgowców wymienia wytwory naskórka i skóry właściwej u kręgowców uzasadnia związek między symetrią ciała zwierząt a ich trybem życia wymienia płaszczyzny przekroju ciała zwierząt o dwubocznej symetrii ciała uzasadnia związek między funkcją powłoki ciała a środowiskiem życia zwierząt analizuje związek budowy powłoki ciała zwierząt z pełnioną funkcją
B
B
A
C
A
D
D
Ruch zwierząt sposoby poruszania się zwierząt w zależności od rozmiarów ciała (ruch rzę-skowy i ruch mięśniowy) porównanie szkieletu ze-wnętrznego ze szkieletem wewnętrznym narządy lokomotoryczne zwierząt poruszanie się zwierząt w środowisku wodnym i lą-dowym
wyjaśnia różnicę między ruchem rzęskowym a ruchem mięśniowym wymienia zwierzęta poruszające się ruchem rzęskowym i mięśniowym wymienia przykłady ruchu bez przemieszczania się i ruchu lokomo-torycznego u wybranych zwierząt wymienia narządy lokomotoryczne u wybranych grup zwierząt wymienia rodzaje ruchu u wybra-nych grup zwierząt w środowisku wodnym i lądowym wyjaśnia zasadę skurczu mięśnia wyjaśnia znaczenie mięśni po-
B
A
A
A
A
B B
porównuje ruch bez przemieszczania się z ruchem lokomotorycznym omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) szkarłupni porównuje szkielet zewnętrzny ze szkieletem wewnętrznym uzasadnia związek między sposobem poruszania się zwierząt a środowi-skiem życia wyjaśnia różnicę między lotem bier-nym a lotem czynnym wymienia białka motoryczne wyjaśnia rolę białek motorycznych omawia budowę rzęsek i komórek
C
C
C
D
B
A B C
przecznie prążkowanych określa znaczenie szkieletu ze-wnętrznego i wewnętrznego omawia przystosowania anato-miczne, morfologiczne i fizjologicz-ne zwierząt do życia w środowisku wodnym i lądowym
C
C
kołnierzykowych wyjaśnia rolę filamentów aktyno-wych i miozynowych definiuje pojęcie szkielet hydraulicz-ny omawia etapy ruchu lokomotorycz-nego na przykładzie dżdżownicy porównuje warunki życia w wodzie, powietrzu i na lądzie
B
A
C
C
Odżywianie się zwie-rząt
podział heterotrofów ze względu na wielkość pobie-ranego pokarmu, zróżnico-wanie pokarmu oraz rodzaj pożywienia i sposób jego zdobywania trawienie pokarmu plan budowy układu po-karmowego ewolucja układu pokar-mowego porównanie przewodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika rola mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym
definiuje pojęcia: organizmy cudzo-żywne (heterotroficzne), trawienie wyjaśnia, na czym polega trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzko-mórkowe omawia plan budowy układu po-karmowego heterotrofów porównuje przewód pokarmowy roślinożercy i drapieżnika wyjaśnia znaczenie endosymbion-tów w trawieniu pokarmu klasyfikuje zwierzęta ze względu na wielkość pobieranego pokarmu, zróżnicowanie pokarmu, rodzaj po-żywienia i sposób jego zdobywania oraz podaje przykłady zwierząt do każdej klasyfikacji wyjaśnia, na czym polega modyfi-kacja układu pokarmowego w roz-woju ewolucyjnym zwierząt omawia etapy trawienia pokarmu
A
B
C
C
B
C
B
C
omawia różnice między trawieniem wewnątrzkomórkowym a trawieniem zewnątrzkomórkowym uzasadnia związek między budową układu pokarmowego a trybem życia zwierzęcia i stopniem rozwoju ewolu-cyjnego wyjaśnia rolę poszczególnych narzą-dów układu pokarmowego heterotro-fów omawia budowę żołądka przeżuwa-czy uzasadnia różnice w budowie prze-wodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika omawia modyfikacje układu pokar-mowego w rozwoju ewolucyjnym u zwierząt
C
D
B
C
D
C
Wymiana gazowa zwierząt
wymiana gazowa a dyfuzja dyfuzja gazów w różnych środowiskach etapy wymiany gazowej sposoby wymiany gazowej narządy wymiany gazowej zwierząt wodnych narządy wymiany gazowej zwierząt lądowych
definiuje pojęcia: oddychanie ko-mórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ciśnienie cząsteczkowe omawia etapy wymiany gazowej wymienia narządy wymiany gazo-wej u zwierząt wodnych i lądowych oraz podaje przykłady organizmów omawia warunki zachodzenia dyfu-zji
A
C A
C
porównuje warunki wymiany gazo-wej w wodzie i powietrzu, uwzględ-niając wady i zalety tych środowisk porównuje wymianę gazową ze-wnętrzną z wymianą gazową we-wnętrzną omawia sposoby wymiany gazowej charakteryzuje budowę i funkcjono-wanie narządów wymiany gazowej u
C
C
C C
wyjaśnia, na czym polega związek między wymianą gazową a dyfuzją porównuje budowę płuc kręgow-ców
B
C
zwierząt wodnych i lądowych porównuje ciśnienie parcjalne tlenu i dwutlenku węgla w ośrodkach biorą-cych udział w wymianie gazowej uzasadnia związek między sposobem wymiany gazowej a wielkością i try-bem życia zwierząt wyjaśnia, na czym polega zasada przeciwprądów u ryb omawia działanie wieczek skrzelo-wych u ryb wyjaśnia różnicę między płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowa-nymi
C
D
B
C
B
Transport u zwierząt transport wewnątrzkomór-kowy i zewnątrzkomórkowy rodzaje płynów ciała rodzaje barwników odde-chowych i ich rola budowa i rola układu krwionośnego transport u bezkręgowców otwarty i zamknięty układ krwionośny transport kręgowców budowa serca kręgowców
wymienia rodzaje płynów ciała będących nośnikami substancji w organizmach zwierząt omawia ogólną budowę układu krwionośnego wymienia funkcje układu krwiono-śnego wymienia rodzaje naczyń krwiono-śnych i ich funkcje omawia budowę serca kręgowców rozróżnia transport wewnątrzko-mórkowy i zewnątrzkomórkowy wymienia rodzaje barwników od-dechowych i przykłady grup zwie-rząt, u których występują porównuje układ krwionośny otwarty z układem krwionośnym zamkniętym wymienia grupy zwierząt, u któ-rych występuje otwarty lub zamknię-ty układ krwionośny
A
B
A
A
C A
A
C
A
charakteryzuje płyny ciała będące nośnikami substancji w organizmach zwierząt charakteryzuje barwniki oddechowe omawia transport substancji u bez-kręgowców i kręgowców porównuje budowę układów krwio-nośnych kręgowców porównuje budowę serca kręgowców uzasadnia związek między rozmia-rami ciała zwierząt i tempem metabo-lizmu a sposobem transportu substan-cji porównuje budowę układów krwio-nośnych bezkręgowców
C
C C
C
C D
C
Reagowanie zwierząt na bodźce
podział receptorów narządy zmysłów u zwie-rząt
definiuje pojęcia: receptor, odruch, neuron, hormon klasyfikuje receptory ze względu na
A
C
klasyfikuje receptory ze względu na pochodzenie bodźców oraz budowę receptora
C
odruchy zwierząt budowa układów nerwo-wych bezkręgowców i stru-nowców hormonalna kontrola orga-nizmu
rodzaj docierającego bodźca wymienia pięć rodzajów zmysłów u zwierząt omawia budowę i funkcje poszcze-gólnych elementów mózgowia krę-gowców omawia znaczenie układu hormo-nalnego zwierząt charakteryzuje narządy zmysłów zwierząt pod względem budowy i funkcji nazywa układy nerwowe bezkrę-gowców i wymienia ich cechy porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe charakteryzuje budowę układu nerwowego strunowców rozróżnia ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy u kręgowców
A
C
C
C
B
C
C
B
omawia kolejne etapy ewolucji oka porównuje układy nerwowe bezkrę-gowców wyjaśnia, na czym polega proces cefalizacji porównuje budowę mózgowia krę-gowców omawia regulację hormonalną zwie-rząt na przykładzie linienia owadów omawia budowę oka złożonego stawonogów wyjaśnia, dlaczego większość narzą-dów zmysłów znajduje się w przedniej części ciała zwierząt wymienia czynniki mające wpływ na budowę i stopień zaawansowania układu nerwowego analizuje kolejne etapy ewolucji układu nerwowego bezkręgowców
C C
B
C
C
C
B
A
D
Osmoregulacja i wyda-lanie
osmoregulacja u zwierząt lądowych i wodnych wydalanie produktów przemiany materii u zwie-rząt rodzaje narządów wydal-niczych u bezkręgowców i kręgowców
definiuje pojęcia: osmoregulacja, wydalanie wymienia produkty przemiany materii definiuje pojęcia: zwierzęta amo-nioteliczne, ureoteliczne, urykote-liczne wymienia narządy wydalnicze u bezkręgowców i strunowców omawia mechanizm osmoregulacji u zwierząt lądowych i wodnych wymienia drogi usuwania produk-tów przemiany materii
A
A
A
A
C
A
wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi osmoregulacja u zwierząt izoosmo-tycznych, hiperosmotycznych i hipo-osmotycznych wymienia grupy zwierząt i rodzaje produktów przemian azotowych porównuje produkty przemian oraz warunki środowiskowe, w jakich żyją zwierzęta amonioteliczne, ureotelicz-ne i urykoteliczne charakteryzuje budowę narządów wydalniczych bezkręgowców i stru-nowców porównuje warunki życia na lądzie i w wodzie pod kątem utrzymania rów-nowagi wodno-mineralnej uzasadnia związek między rodzajem wydalanych produktów, a trybem życia zwierząt
B
A
C
C
C
D
Rozmnażanie i rozwój sposoby rozmnażania wyjaśnia, na czym polega rozmna- B charakteryzuje sposoby rozmnażania C
zwierząt bezpłciowego zwierząt rozmnażanie płciowe zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne partenogeneza (dziewo-rództwo) etapy rozwoju organizmu
żanie bezpłciowe i płciowe zwierząt wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego i podaje przykłady grup zwierząt, u których one wystę-pują definiuje pojęcia: rozdzielnopłcio-wość, obojnactwo (hermafrodytyzm), dymorfizm płciowy wyjaśnia różnicę między zaplem-nieniem a zapłodnieniem wymienia kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu określa wady i zalety rozmnażania bezpłciowego porównuje zapłodnienie zewnętrzne z zapłodnieniem wewnętrznym definiuje pojęcie ontogeneza charakteryzuje okresy rozwoju pozazarodkowego wymienia przykłady zwierząt o rozwoju prostym i złożonym charakteryzuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne oraz podaje ich przykłady
A
A
B
A
B
C
A C
A
C
bezpłciowego wyjaśnia, dlaczego u pasożytów wewnętrznych i zwierząt mało ruchli-wych występuje obojnactwo wyjaśnia, na czym polega zapłod-nienie krzyżowe i samozapłodnienie oraz podaje przykłady zwierząt, u których zachodzą te procesy wyjaśnia, na czym polega parteno-geneza (dzieworództwo) i heterogonia charakteryzuje kolejne etapy rozwo-ju zarodkowego organizmu charakteryzuje przebieg bruzdkowa-nia w zależności od rodzaju jaja i podaje przykłady ich występowania omawia sposób powstania wtórnej jamy ciała u pierwoustych i wtóro-ustych porównuje przebieg rozwoju proste-go i złożonego porównuje rozmnażanie bezpłciowe i płciowe wymienia przykłady zwierząt będą-cych hermafrodytami uzasadnia, że rodzaj zaplemnienia i zapłodnienia związany jest ze środo-wiskiem życia określa wady zapłodnienia ze-wnętrznego klasyfikuje jaja ze względu na ilość i rozmieszczenie żółtka wymienia listki zarodkowe i powsta-jące z nich struktury u człowieka określa kryterium podziału zwierząt na pierwouste i wtórouste
B
B
B
C
C
C
C
C
A
D
B
C
A
B
Dział programu Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe
uczeń poprawnie: Kat. celów
Wymagania ponadpodstawowe uczeń poprawnie:
Kat. celów
Metabolizm Kierunki przemian metabolicznych
metabolizm kierunki przemian metabo-licznych – anabolizm i katabolizm ATP jako uniwersalny nośnik energii w komórce cechy ATP mechanizmy syntezy ATP uniwersalne nośniki elek-tronów
definiuje pojęcie metabolizm charakteryzuje podstawowe rodzaje przemian metabolicznych: anabolizm i katabolizm wymienia nośniki energii w komór-ce wymienia rodzaje fosforylacji wyjaśnia zmiany energii substratów i produktów reakcji endoergicznych i egzoergicznych wymienia cechy ATP przedstawia sumaryczny zapis pro-cesu fosforylacji wymienia nośniki elektronów
A C
A
A B
A C
A
charakteryzuje budowę ATP omawia przebieg fosforylacji sub-stratowej, fotosyntetycznej i oksyda-cyjnej porównuje rodzaje fosforylacji analizuje przebieg reakcji redoks z udziałem NADP
C C
C D
Enzymy budowa enzymów właściwości enzymów mechanizm działania en-zymów model powstawania kom-pleksu enzym–substrat czynniki wpływające na szybkość reakcji enzyma-tycznych rodzaje inhibicji nazewnictwo i klasyfikacja enzymów szlaki metaboliczne regulacja przebiegu szla-ków metabolicznych
wyjaśnia rolę enzymów w komórce wymienia cechy enzymów wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych definiuje pojęcie szlak metaboliczny wyjaśnia mechanizm działania enzymów zapisuje równanie reakcji enzyma-tycznej charakteryzuje szlak metaboliczny liniowy i cykliczny wyjaśnia, na czym polega model regulacji aktywności enzymów zwa-ny ujemnym sprzężeniem zwrotnym
B A A
A B
C
C
B
omawia budowę enzymów wyjaśnia mechanizm tworzenia kompleksu enzym–substrat wyjaśnia, w jaki sposób na szybkość reakcji enzymatycznych wpływają: stężenie substratu, tempera-tura, pH, stężenie soli, stężenie enzy-mu, aktywatory i inhibitory porównuje mechanizm inhibicji kompetycyjnej i inhibicji niekompety-cyjnej omawia sposoby regulacji przebiegu szlaków metabolicznych omawia przebieg ubikwitynozależnej degradacji białek porównuje modele przedstawiające powstawanie kompleksu enzym–substrat porównuje mechanizm działania inhibitorów hamujących enzymy nie-odwracalnie i odwracalnie omawia zasady nazewnictwa i klasy-fikacji enzymów
C B
B
C
C
C
C
C
C
Cz.2
wyjaśnia mechanizm aktywacji pro-enzymu na przykładzie pepsyny planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wpływu temperatury na aktywność dehydrogenazy w bul-wach ziemniaka
B
D
Autotroficzne odży-wianie się organizmów – fotosynteza
pokarm jako źródło energii synteza cukrów prostych w przebiegu fotosyntezy barwniki aktywne w fotosyntezie budowa i funkcje fotosys-temów I i II fotosynteza u roślin – fazy zależna i niezależna od światła przyczyny i skutki fotood-dychania rośliny typu C3 i C4 fotosynteza u roślin typu CAM znaczenie fotosyntezy
porównuje wykorzystanie energii przez autotrofy i heterotrofy wyjaśnia ogólny przebieg fotosyn-tezy wymienia produkty i substraty foto-syntezy wymienia etapy fotosyntezy i okre-śla ich dokładną lokalizację w komórce charakteryzuje etapy fotosyntezy wymienia etapy cyklu Calvina wyjaśnia znaczenie fotosyntezy dla organizmów żyjących na Ziemi porównuje przebieg fotosyntezy w komórkach roślin oraz w komórkach bakterii zielonych i purpurowych wyjaśnia rolę chlorofilu i dodatko-wych barwinków fotosyntetycznych w przebiegu fotosyntezy wymienia substraty i produkty faz fotosyntezy zależnej i niezależnej od światła wyjaśnia związek między fazą foto-syntezy zależną od światła a fazą fotosyntezy niezależną od światła
C
B
A
A
C A B
C
B
A
B
omawia budowę cząsteczki chlorofi-lu uzasadnia stosowanie wobec niektó-rych grup roślin następującego na-zewnictwa: rośliny typu C3, rośliny typu C4, rośliny typu CAM omawia przebieg poszczególnych etapów cyklu Calvina omawia przebieg fotosyntezy u ro-ślin typu C4 porównuje przebieg fotosyntezy u roślin typu C3 i C4 omawia przebieg fotosyntezy u ro-ślin typu CAM omawia budowę i funkcje fotosys-temów I i II określa warunki, przebieg oraz efek-ty fosforylacji fotosyntetycznej cy-klicznej i niecyklicznej omawia budowę i działanie syntazy ATP porównuje budowę anatomiczną liścia roślin typu C3 i C4 określa przyczyny i skutki fotooddy-chania
C
D
C
C
C
C
C
C
C
C
B
Czynniki wpływające na intensywność foto-syntezy
wpływ światła na inten-sywność fotosyntezy wpływ CO2 na intensyw-ność fotosyntezy wpływ temperatury na intensywność fotosyntezy wpływ wody na intensyw-ność fotosyntezy
wymienia czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływające na inten-sywność fotosyntezy wyjaśnia różnice między roślinami światłolubnymi a roślinami cienio-lubnymi analizuje rozmieszczenie chloropla-stów w komórkach miękiszu
A
B
D
omawia wpływ czynników ze-wnętrznych na intensywność procesu fotosyntezy analizuje na wykresach wpływ natę-żenia światła, stężenia dwutlenku węgla i temperatury na intensywność fotosyntezy planuje doświadczenie mające na
C
D
D
wpływ soli mineralnych na intensywność fotosyntezy
w zależności od warunków świetl-nych
celu wykazanie wpływu natężenia światła, stężenia dwutlenku węgla i temperatury na intensywność foto-syntezy
Przebieg chemosyntezy synteza cukrów prostych podczas chemosyntezy znaczenie chemosyntezy
definiuje pojęcie chemosynteza wymienia przykłady organizmów, u których zachodzi chemosynteza wyjaśnia, na czym polega chemo-synteza omawia znaczenie chemosyntezy
A A
B
C
omawia przebieg pierwszego i dru-giego etapu chemosyntezy porównuje fotosyntezę z chemosyntezą
C
C
Oddychanie tlenowe oddychanie komórkowe przebieg oddychania tle-nowego: glikoliza, reakcja pomostowa, cykl Krebsa, łańcuch oddechowy bilans energetyczny oddy-chania tlenowego wpływ wybranych czynni-ków na intensywność oddy-chania tlenowego
definiuje pojęcie oddychanie ko-mórkowe zapisuje reakcję oddychania ko-mórkowego określa znaczenie oddychania ko-mórkowego dla funkcjonowania organizmu wymienia etapy oddychania tleno-wego wymienia czynniki wpływające na intensywność oddychania tlenowego uzasadnia, że oddychanie komór-kowe ma charakter kataboliczny wymienia organizmy oddychające tlenowo omawia czynniki wpływające na intensywność tlenowego oddychania komórkowego lokalizuje etapy oddychania tleno-wego w mitochondrium
A
B
B
A
A
D
A
C
B
określa produkty i substraty etapów oddychania tlenowego omawia przebieg poszczególnych etapów oddychania tlenowego przedstawia bilans energetyczny oddychania tlenowego porównuje zysk energetyczny eta-pów oddychania tlenowego planuje doświadczenie, którego celem będzie wykazanie wydzielania dwutlenku węgla przez kiełkujące nasiona planuje doświadczenie, którego celem będzie wykazanie wydzielania ciepła przez nasiona
B
C
C
C
D
D
Procesy beztlenowego uzyskiwania energii
oddychanie beztlenowe i fermentacja uzyskiwanie energii na drodze fermentacji zysk energetyczny proce-sów beztlenowych porównanie procesów uzyskiwania energii
definiuje pojęcia: oddychanie bez-tlenowe, fermentacja wymienia organizmy przeprowa-dzające oddychanie beztlenowe i fermentację wyjaśnia różnicę między oddycha-niem beztlenowym a fermentacją określa lokalizację fermentacji w
A
A
B
omawia przebieg poszczególnych etapów fermentacji określa zysk energetyczny procesów beztlenowych określa warunki, w jakich zachodzi fermentacja analizuje przebieg fermentacji alko-holowej i mlekowej
C
C
C
D
komórce i ciele człowieka nazywa etapy fermentacji omawia wykorzystanie fermentacji w życiu człowieka
B
A C
porównuje oddychanie tlenowe, beztlenowe i fermentację planuje doświadczenie mające na celu wykazanie wydzielania dwutlen-ku węgla podczas fermentacji alkoho-lowej
C
D
Inne ważne procesy
metaboliczne
glukoneogeneza i glikogenoliza rozkład tłuszczów deaminacja produkty przemiany mate-rii i ich usuwanie – cykl mocznikowy
wymienia substraty energetyczne oddychania komórkowego inne niż glukoza wymienia zbędne produkty katabo-licznych przemian węglowodanów, tłuszczów i białek oraz drogi usuwa-nia tych produktów z organizmu definiuje pojęcia: glukoneogeneza, glikogenoliza, deaminacja wyjaśnia, na czym polega cykl mocznikowy określa lokalizację cyklu moczni-kowego i glukoneogenezy w organizmie człowieka
A
A
A
B
B
omawia przebieg glukoneogenezy omawia przebieg β-oksydacji omawia przebieg przemian białek charakteryzuje cykl mocznikowy omawia przebieg rozkładu białek, cukrów i tłuszczów określa znaczenie acetylokoenzymu A w przebiegu różnych szlaków me-tabolicznych wyjaśnia, dlaczego jony NH4
+ muszą być transportowane z pominięciem płynów ustrojowych
C C C C C
B
B
Organizm człowieka. Skóra – po-włoka ciała
Organizm człowieka jako funkcjonalna ca-łość
hierarchiczna budowa organizmu homeostaza i sprzężenie zwrotne układy narządów i ich funkcje regulacja temperatury ciała człowieka utrzymywanie prawidło-wego ciśnienia krwi
definiuje pojęcia: komórka, tkanka, narząd, układ narządów, organizm wymienia układy narządów definiuje pojęcia: homeostaza, sprzężenie zwrotne wymienia główne funkcje układów narządów wymienia parametry istotne w utrzymaniu homeostazy rozróżnia mechanizmy obronne organizmu przed wychłodzeniem i przegrzaniem
A
A A
A
A
B
dowodzi, że ciało człowieka stanowi wielopoziomową strukturę uzasadnia, że człowiek jest organi-zmem stałocieplnym omawia mechanizm regulacji tempe-ratury ciała człowieka omawia mechanizm regulacji ciśnie-nia krwi wyjaśnia zależności pomiędzy po-szczególnymi układami narządów wykazuje współdziałanie narządów człowieka w utrzymaniu homeostazy
D
D
C
C
B
D
Budowa i funkcje skóry
funkcje skóry budowa naskórka i skóry właściwej tkanka podskórna
wymienia warstwy skóry wymienia funkcje skóry wymienia wytwory naskórka nazywa poszczególne elementy
A A A A
uzasadnia zależność między budową skóry a jej funkcjami opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka
D
C
wytwory naskórka
skóry wyjaśnia, jaką rolę odgrywa skóra w termoregulacji charakteryzuje gruczoły skóry
B
C
porównuje poszczególne warstwy skóry pod względem budowy i funkcji planuje doświadczenia mające na celu ocenę wrażliwości dotykowej różnych okolic ciała i wrażliwości na temperaturę
C
D
Choroby i higiena skó-ry
wpływ promieniowania słonecznego na skórę czerniak złośliwy jako choroba współczesnego świata alergia skórna zaburzenia funkcjonowa-nia gruczołów choroby wirusowe i bakteryjne choroby pasożytnicze grzybice oparzenia higiena skóry
wymienia choroby skóry wymienia czynniki chorobotwórcze będące przyczynami chorób skóry wyjaśnia, na czym polega profilak-tyka chorób skóry wyjaśnia konieczność dbania o skórę wymienia zasady higieny skóry klasyfikuje i charakteryzuje choro-by skóry
A A
B
B
A C
wyjaśnia, czym są alergie, grzybice i oparzenia omawia zaburzenia funkcjonowania gruczołów omawia przyczyny, diagnostykę, sposób leczenia i działania profilak-tyczne przeciwko czerniakowi złośli-wemu ocenia wpływ promieniowania sło-necznego na skórę uzasadnia, że czerniak złośliwy jest chorobą współczesnego świata
B
C
C
D
C
Aparat ru-chu
Ogólna budowa i funk-cje szkieletu
część bierna i czynna apa-ratu ruchu funkcje kości budowa i rozwój szkieletu kształty kości budowa kości
rozróżnia część czynną i bierną aparatu ruchu wymienia funkcje szkieletu podaje nazwy głównych kości szkieletu człowieka rozpoznaje elementy szkieletu osiowego, szkieletu obręczy i koń-czyn opisuje strukturę kości długiej rozróżnia kości ze względu na ich kształt
B
A A
B
C B
wyjaśnia związek między budową kości a jej właściwościami mecha-nicznymi omawia zmiany zachodzące w szkie-lecie podczas wzrostu i rozwoju czło-wieka porównuje tkankę kostną z tkan-ką chrzęstną porównuje budowę szkieletu nowo-rodka z budową szkieletu osoby doro-słej wymienia czynniki wpływające na przebudowę kości określa, jakie właściwości kości wynikają z budowy tkankowej
B
C
C
C
A
B
Rodzaje połączeń kości
połączenia kości ścisłe i ruchome budowa stawu i funkcje poszczególnych elementów
wymienia rodzaje połączeń ścisłych i ruchomych kości identyfikuje typy połączeń kości na szkielecie i podaje ich przykłady
A
B
charakteryzuje połączenia kości rozpoznaje rodzaje stawów omawia funkcje poszczególnych ele-mentów budowy stawu
C B
rodzaje stawów omawia budowę stawu C
porównuje rodzaje stawów ze względu na zakres wykonywanych ruchów i kształt powierzchni stawo-wych
C
Elementy szkieletu
budowa i rola elementów szkieletu osiowego: czaszki, kręgosłupa i klatki piersio-wej budowa obręczy barkowej i kończyny górnej budowa obręczy miedni-czej i kończyny dolnej porównanie miednicy kobiety z miednicą mężczy-zny
wymienia elementy szkieletu osio-wego i ich funkcje wymienia kości budujące klatkę piersiową nazywa odcinki kręgosłupa wymienia kości obręczy barkowej i miedniczej wymienia kości kończyn górnej i dolnej rozpoznaje kości trzewioczaszki i mózgoczaszki rozpoznaje kości klatki piersiowej rozróżnia odcinki kręgosłupa rozpoznaje kości obręczy barkowej i obręczy miedniczej rozpoznaje kości kończyny górnej i kończyny dolnej
A
A
A A
A
B
B B B
B
charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego wyjaśnia związek między budową czaszki a pełnionymi przez czaszkę funkcjami porównuje budowę kończyn górnej i dolnej wyjaśnia znaczenie zatok przynoso-wych nazywa krzywizny kręgosłupa i określa ich znaczenie wykazuje związek budowy odcin-ków kręgosłupa z pełnioną przez nie funkcją wykazuje związek budowy kończyn z pełnionymi funkcjami omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej wskazuje różnice między budową czaszki noworodka a budową czaszki dorosłego człowieka rozpoznaje kręgi pochodzące z róż-nych odcinków kręgosłupa wskazuje elementy kręgu klasyfikuje żebra porównuje miednicę kobiety z mied-nicą mężczyzny
C
B
C
B
A
D
D
C
C
B
B B C
Budowa i funkcjono-wanie układu mięśnio-wego
rodzaje mięśni ze względu na rodzaj budujących je tkanek położenie i funkcje po-szczególnych mięśni szkie-letowych budowa mięśni szkieleto-wych
wyjaśnia, na czym polega praca mięśni wymienia elementy budowy tkanki mięśniowej wymienia rodzaje tkanek mięśnio-wych omawia budowę tkanek mięśnio-wych
B
A
A
C
omawia budowę makroskopową i mikroskopową mięśnia szkieletowe-go wykazuje związek budowy tkanki mięśniowej z funkcją pełnioną przez tę tkankę analizuje kolejne etapy skurczu mięśnia
C
D
D
antagonistyczne działanie mięśni źródła energii skurczu mięśnia mechanizm skurczu mię-śnia mięśnie czerwone i mięśnie białe rodzaje skurczów (tężco-wy, izotoniczny, izome-tryczny)
wyjaśnia, na czym polega antagoni-styczne działanie mięśni wymienia źródła energii do skurczu mięśnia rozpoznaje rodzaje tkanek mię-śniowych porównuje rodzaje tkanek mięśnio-wych pod względem budowy i funkcji rozpoznaje najważniejsze mięśnie szkieletowe określa funkcje mięśni szkieleto-wych wynikające z ich położenia omawia budowę sarkomeru wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm powstawania skurczu mięśnia szkieletowego określa, w jakich warunkach w mięśniach powstaje deficyt tlenowy
B
A
B
C
B
C
C B
B
omawia warunki prawidłowej pracy mięśni omawia przemiany biochemiczne zachodzące podczas długotrwałej pracy mięśnia analizuje przemiany kwasu mleko-wego porównuje rodzaje skurczów mięśni wyróżnia rodzaje mięśni ze względu na wykonywane czynności wyjaśnia, na czym polega synergi-styczne działanie mięśni uzasadnia, że mięśnie szkieletowe mają budowę hierarchiczną określa funkcje mioglobiny porównuje mięśnie czerwone i białe
C
C
D
C B
B
D
B C
Choroby i higiena apa-ratu ruchu
urazy mechaniczne i ich skutki wady postawy wady budowy stóp wybrane choroby układu ruchu wpływ aktywności fizycz-nej na zdrowie przetrenowanie doping w sporcie
określa prawidłową postawę ciała rozpoznaje wady postawy wymienia przyczyny powstawania wad postawy nazywa wady kręgosłupa i stóp wymienia choroby aparatu ruchu uzasadnia korzystne znaczenie ćwiczeń fizycznych dla zdrowia rozróżnia urazy mechaniczne wymienia cechy prawidłowej po-stawy ciała wskazuje metody zapobiegania wadom kręgosłupa charakteryzuje choroby aparatu ruchu wymienia środki dopingujące
B B A
A A D
B A
B
C
A
charakteryzuje urazy mechaniczne aparatu ruchu i omawia ich skutki omawia skutki i przyczyny wad kręgosłupa omawia przyczyny i skutki płasko-stopia omawia przyczyny, sposób diagno-zowania i leczenia osteoporozy omawia skutki przetrenowania przewiduje skutki stosowania dopin-gu w sporcie omawia sposoby zapobiegania oste-oporozie wskazuje przyczyny zmian w ukła-dzie ruchu będące skutkiem osteopo-rozy przewiduje skutki niewłaściwego wykonywania ćwiczeń fizycznych omawia działanie wybranych grup
C
C
C
C
C D
C
B
D
C
środków dopingujących omawia techniki i substancje przy-spieszające naturalne procesy fizjolo-giczne w oparciu o transfuzję krwi i EPO
C
Układ po-karmowy
Budulcowe i energetyczne składni-ki pokarmowe
znaczenie i podział białek rola lipidów znaczenie i podział wę-glowodanów zapotrzebowanie organi-zmu na składniki odżywcze
wymienia składniki pokarmowe wymienia produkty spożywcze bogate w poszczególne składniki pokarmowe wymienia funkcje poszczególnych składników pokarmowych klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe i energetyczne omawia rolę składników pokarmo-wych w organizmie definiuje pojęcia: aminokwasy eg-zogenne, NNKT wymienia kryteria podziału węglo-wodanów wyjaśnia znaczenie błonnika po-karmowego w diecie
A A
A
C
C
A
A
B
porównuje pokarmy pełno- i niepeł-nowartościowe wskazuje czynniki decydujący o wartości odżywczej pokarmów podaje przykłady aminokwasów endo- i egzogennych klasyfikuje węglowodany charakteryzuje dobowe zapotrzebo-wanie osoby dorosłej na składniki odżywcze przewiduje skutki diety wegańskiej porównuje wartość energetyczną białek, węglowodanów i tłuszczów porównuje zawartość białek w po-szczególnych produktach przewiduje skutki niedoboru i nad-miaru poszczególnych składników odżywczych
C
B
A
C C
D C
C
D
Rola witamin w diecie
klasyfikacja witamin źródła witamin zapotrzebowanie na wita-miny charakterystyka witamin
definiuje pojęcia: witamina, prowi-tamina, hiperwitaminoza, hipowita-minoza, awitaminoza wymienia witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i witaminy rozpuszczal-ne w wodzie wymienia główne źródła witamin wyjaśnia zasady klasyfikacji i nazewnictwa witamin wymienia źródła witamin rozpusz-czalnych w tłuszczach i w wodzie omawia funkcje witamin rozpusz-czalnych w tłuszczach i w wodzie wymienia przyczyny awitaminozy i hipowitaminozy
A
A
A B
A
C
wymienia przyczyny niedoboru i nadmiaru wybranych witamin w organizmie człowieka wymienia skutki niedoboru i nad-miaru wybranych witamin w organizmie człowieka wyjaśnia, jakie znaczenie mają an-tywitaminy i składniki antyodżywcze podaje przykłady antywitamin i składników antyodżywczych
A
A
B
A
A Rola wody i soli mine-ralnych w organizmie
znaczenie wody w organizmie bilans wodny organizmu rola i podział składników mineralnych
wymienia funkcje wody omawia istotę bilansu wodnego organizmu wskazuje źródła składników mine-ralnych organizmu omawia znaczenie składników mi-neralnych charakteryzuje funkcje składników mineralnych w organizmie ocenia znaczenie wody dla organi-zmu klasyfikuje pierwiastki na makro- i mikroelementy
A C
B
C
C
C
C
uzasadnia związek między właści-wościami wody a pełnionymi przez wodę funkcjami wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm regulacji bilansu wodnego czło-wieka omawia znaczenie wybranych ma-kro- i mikroelementów omawia objawy niedoboru wybra-nych makro- i mikroelementów analizuje zależności między uwod-nieniem organizmu a tempem metabo-lizmu
D
B
C
C
D
Budowa i funkcje ukła-du pokarmowego
trawienie pokarmu budowa i rola narządów układu pokarmowego trawienie cukrów, białek i tłuszczów wchłanianie składników pokarmowych wątroba jako centrum metaboliczne organizmu regulacja czynności układu pokarmowego
dzieli układ pokarmowy na przewód pokarmowy i gruczoły trawienne wymienia odcinki przewodu po-karmowego i podaje nazwy gruczo-łów trawiennych omawia podstawowe funkcje jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka wyjaśnia, na czym polegają funkcje języka i gardła w procesie połykania pokarmu omawia funkcje dwunastnicy omawia funkcje wątroby i trzustki omawia funkcje jelita cienkiego i jelita grubego wskazuje miejsca wchłaniania po-karmu wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów porównuje uzębienie mleczne z uzębieniem stałym omawia proces trawienia w jamie ustnej wyjaśnia rolę śliny omawia proces trawienia w żołądku
B
A
C
B
C C C
B
B
C
C
B C
omawia budowę zęba omawia funkcję nagłośni w procesie połykania pokarmu charakteryzuje funkcje gruczołów błony śluzowej żołądka wyjaśnia rolę żółci charakteryzuje układ wrotny wątro-by omawia działanie enzymów trzust-kowych i jelitowych omawia budowę kosmków jelito-wych analizuje mechanizm wchłaniania składników pokarmowych uzasadnia, że występowanie bakterii w jelicie grubym ma duże znaczenie dla organizmu porównuje przekroje ścian odcinków przewodu pokarmowego omawia sposób regulacji funkcjo-nowania układu pokarmowego charakteryzuje przemiany składni-ków odżywczych w układzie pokar-mowym
C C
C
B C
C
C
D
D
C
C
C
wymienia odcinki jelita cienkiego omawia budowę wątroby wymienia składniki soku trzustko-wego oraz soku jelitowego wyjaśnia znaczenie kosmków jeli-towych
A C A
B
wyjaśnia znaczenie gastryny i ente-rogastronu
B
Higiena i choroby układu pokarmowego
zasady prawidłowego żywienia czynniki wpływające na zapotrzebowanie energe-tyczne organizmu zaburzenia odżywiania choroby układu pokarmo-wego otyłość jako choroba współczesnego świata
wymienia najczęstsze choroby układu pokarmowego podaje sposoby zapobiegania cho-robom układu pokarmowego wymienia przyczyny otyłości i zaburzeń łaknienia wymienia główne choroby pasożyt-nicze układu pokarmowego wskazuje sposoby unikania chorób pasożytniczych układu pokarmowego wyjaśnia, na czym polega dieta pełnowartościowa wymienia czynniki decydujące o zapotrzebowaniu energetycznym organizmu wyjaśnia sposób obliczania BMI przedstawia sposoby na uniknięcie otyłości wymienia przyczyny i objawy cho-rób pasożytniczych układu pokar-mowego
A
A
A
A
B
B
A
B A
A
omawia sposoby leczenia otyłości podaje objawy choroby wrzodowej, kamicy żółciowej i celiakii charakteryzuje najczęstsze choroby układu pokarmowego wymienia zagrożenia wynikające z otyłości i zaburzeń odżywiania (ano-reksji i bulimii) podaje nazwy organizmów wywołu-jących choroby pasożytnicze układu pokarmowego rozpoznaje choroby układu pokar-mowego na podstawie charaktery-stycznych objawów omawia metody diagnostyki układu pokarmowego
C A
C
A
A
B
C
Układ odde-chowy
Budowa i funkcjonowanie ukła-du oddechowego
budowa i funkcje dróg oddechowych budowa płuc
wymienia elementy układu odde-chowego człowieka dzieli elementy układu oddechowe-go człowieka na drogi oddechowe i płuca charakteryzuje funkcje poszczegól-nych elementów układu oddechowe-go człowieka omawia rolę głośni i nagłośni uzasadnia związek między budową
A
B
C
C D
wyjaśnia zależności między budową poszczególnych odcinków układu oddechowego a ich funkcjami omawia powstawanie głosu wyjaśnia znaczenie zatok przynoso-wych wymienia czynniki decydujące o wysokości i natężeniu głosu wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie krtani kobiety i budowie
B
C B
A
B
a funkcją płuc krtani mężczyzny Wentylacja i wymiana gazowa
wentylacja płuc rola opłucnej pojemność płuc regulacja częstości odde-chów wymiana gazowa w płucach i tkankach udział krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla mięśnie jako organy o szczególnie dużym zapo-trzebowaniu na tlen wpływ ciśnienia zewnętrz-nego na wymianę gazową
charakteryzuje istotę procesu oddy-chania rozróżnia wymianę gazową i oddy-chanie komórkowe wyjaśnia, na czym polega wymiana gazowa wyjaśnia znaczenie mięśni w wen-tylacji płuc wymienia czynniki wpływające na liczbę oddechów porównuje mechanizm wdechu z mechanizmem wydechu wskazuje lokalizację ośrodka odde-chowego omawia mechanizm wymiany ga-zowej zewnętrznej i wewnętrznej omawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych wyjaśnia przyczyny dużego zapo-trzebowania mięśni na tlen
C
B
B
B
A
C
B
C
C
B
charakteryzuje rolę opłucnej porównuje skład powietrza atmosfe-rycznego, pęcherzykowego i wydychanego oblicza pojemność życiową płuc wskazuje czynniki decydujące o stopniu wysycenia hemoglobiny tle-nem wymienia postacie, w jakich trans-portowany jest dwutlenek węgla wyjaśnia, jakie jest znaczenie mio-globiny w mięśniach uzasadnia związek między budową a rolą hemoglobiny w transporcie ga-zów porównuje wiązanie tlenu przez hemoglobinę z wiązaniem tlenu przez mioglobinę omawia mechanizm regulacji często-ści oddechów omawia związek między ciśnieniem atmosferycznym a wymianą gazową przewiduje skutki wpływu zbyt niskiego i zbyt wysokiego ciśnienia na prawidłowe funkcjonowanie organi-zmu
C C
C B
A
B
D
C
C
C
D
Zaburzenia funkcjono-wania układu odde-chowego
rodzaje zanieczyszczeń powietrza astma jako choroba współ-czesnego świata wybrane choroby układu oddechowego
wymienia czynniki wpływające na jakość wdychanego powietrza wymienia główne przyczyny chorób układu oddechowego wymienia choroby układu odde-chowego klasyfikuje rodzaje zanieczyszczeń powietrza charakteryzuje choroby układu oddechowego wskazuje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego
A
A
A
C
C
B
wyjaśnia zależność między wystę-powaniem chorób dróg oddechowych a stanem wdychanego powietrza omawia sposoby unikania chorób układu oddechowego przewiduje skutki chorób układu oddechowego omawia sposoby diagnozowania i leczenia astmy
B
C
D
C
omawia skutki palenia tytoniu C Układ krąże-nia
Skład i funkcje krwi rola krwi w utrzymaniu homeostazy skład krwi krzepnięcie krwi i fibrynoliza grupy krwi konflikt serologiczny w zakresie Rh
wymienia składniki krwi omawia podstawowe funkcje krwi wyjaśnia, na jakiej podstawie okre-śla się grupę krwi wskazuje cechy krwi warunkujące zapewnienie homeostazy rozpoznaje elementy morfotyczne krwi porównuje elementy komórkowe krwi pod względem budowy wymienia składniki osocza i ich funkcje definiuje pojęcie aglutynacja rozróżnia grupy krwi wyjaśnia zasady transfuzji krwi
A C B
B
B
C
A
A B B
definiuje pojęcie hematokryt klasyfikuje składniki krwi porównuje składniki krwi pod względem pełnionych przez nie funk-cji podaje zasady podziału leukocytów analizuje proces krzepnięcia krwi charakteryzuje grupy krwi wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do konfliktu serologicznego w zakresie Rh interpretuje wyniki badania krwi uzasadnia związek między cechami elementów morfotycznych krwi a pełnionymi funkcjami przewiduje skutki krzepnięcia krwi wewnątrz naczyń przewiduje skutki utraty zbyt dużej ilości krwi wyjaśnia, na czym polega próba krzyżowa
A C C
A D C B
D D
D
D
B
Budowa i funkcje ukła-du krwionośnego
ogólna budowa układu krwionośnego rodzaje naczyń krwiono-śnych budowa naczyń krwiono-śnych przepływ krwi w żyłach krążenie krwi
nazywa elementy układu krążenia porównuje tętnice z żyłami pod względem budowy i pełnionych funkcji rozróżnia krwiobieg duży i krwio-bieg mały wyjaśnia rolę zastawek w żyłach rozróżnia typy sieci naczyń krwio-nośnych rozróżnia rodzaje naczyń krwiono-śnych omawia drogę krwiobiegu dużego i krwiobiegu małego
A C
B
B B
B
C
wyjaśnia związek między budową naczyń krwionośnych a ich funkcjami porównuje krwiobieg duży z krwio-biegiem małym pod względem peł-nionych funkcji charakteryzuje typy sieci naczyń krwionośnych analizuje przepływ krwi w żyłach
A
C
C
D
Serce
cechy charakterystyczne serca układ przewodzący serca budowa serca
wymienia cechy charakterystyczne serca człowieka określa położenie serca rozpoznaje główne części serca
A
B B
rozróżnia zastawki w sercu charakteryzuje mechanizm automa-tyzmu serca określa rolę worka osierdziowego w
B C
B
praca serca regulacja pracy serca diagnostyka pracy serca regulacja ciśnienia krwi w naczyniach krążenie wieńcowe
wyjaśnia, jakie znaczenie dla pracy serca mają naczynia wieńcowe wyjaśnia rolę zastawek w funkcjo-nowaniu serca wyjaśnia, czym jest tętno wykonuje pomiar tętna wykonuje pomiar ciśnienia krwi ocenia znaczenie badań diagno-stycznych pracy serca wymienia czynniki wpływające na przyspieszenie pracy serca
B
B
B C C D
A
pracy serca omawia cykl pracy serca interpretuje wyniki pomiarów tętna interpretuje wyniki pomiaru ciśnie-nia krwi omawia budowę układu przewodzą-cego serca uzasadnia różnicę w wartości ciśnie-nia skurczowego i rozkurczowego charakteryzuje mechanizm regulacji pracy serca omawia sposób regulacji ciśnienia krwi w naczyniach
C D D
C
D
C
C Układ limfatyczny
funkcje układu limfatycz-nego budowa układu limfatycz-nego narządy limfatyczne naczynia limfatyczne powstawanie, skład i funkcje limfy rola układu krążenia w utrzymaniu homeostazy
wymienia elementy układu limfa-tycznego wymienia funkcje układu limfa-tycznego określa funkcje limfy określa funkcje narządów wchodzą-cych w skład układu limfatycznego wymienia cechy naczyń limfatycz-nych wyjaśnia, jakie jest znaczenie ukła-du krążenia w utrzymaniu homeosta-zy
A
A
B B
A
B
charakteryzuje narządy układu lim-fatycznego porównuje naczynia limfatyczne i żyły pod względem budowy omawia skład i rolę limfy porównuje układ krwionośny z ukła-dem limfatycznym ocenia znaczenie prawidłowego funkcjonowania narządów tworzących układ limfatyczny omawia sposób powstawania limfy uzasadnia, że układ krwionośny i układ limfatyczny stanowią integralną całość
C
C
C C
C
C D
Choroby układu krąże-nia
choroby związane ze skła-dem krwi wady serca miażdżyca jako choroba współczesnego świata nadciśnienie tętnicze
wymienia choroby układu krążenia wymienia sposoby zapobiegania chorobom układu krążenia wymienia przyczyny chorób układu krążenia wyjaśnia, na czym polega niewy-dolność układu krążenia
A A
A
B
charakteryzuje choroby układu krą-żenia omawia wady nabyte i wa-dy wrodzone serca rozróżnia objawy chorób układu krążenia omawia sposoby leczenia chorób układu krążenia
C
C
B
C
Obrona im-munologicz-na organi-zmu
Budowa i funkcjonowanie ukła-du odpornościowego
elementy układu odporno-ściowego odporność nieswoista i swoista
definiuje pojęcie antygen wymienia elementy układu odpor-nościowego nazywa komórki biorące udział w
A A
A
charakteryzuje komórki, tkanki i narządy układu odpornościowego wyjaśnia znaczenie mediatorów układu odpornościowego
C
B
odpowiedź immunologicz-na organizmu typy odpowiedzi immuno-logicznej reakcja zapalana rozpoznawanie elementów własnego organizmu odporność czynna i bierna pamięć immunologiczna i jej znaczenie
reakcjach odpornościowych wymienia podstawowe reakcje obronne organizmu omawia rolę przeciwciał definiuje pojęcie pamięć immunolo-giczna wyjaśnia znaczenie szczepień ochronnych omawia rodzaje odporności swoistej wymienia naturalne bariery ochron-ne porównuje odporność nieswoistą z odpornością swoistą definiuje pojęcie główny układ zgodności tkankowej (MHC) omawia znaczenie antygenów zgodności tkankowej w transplanta-cjach podaje przyczyny konfliktu serolo-gicznego wymienia etapy odpowiedzi immu-nologicznej organizmu wyjaśnia, na czym polega humoral-na i komórkowa odpowiedź immuno-logiczna rozróżnia rodzaje odporności swo-istej
A
C A
B
C
C
A
C
A
A
B
B
definiuje pojęcie autoantygen charakteryzuje specyfikę działania limfocytów T i limfocytów B omawia kolejne etapy odpowiedzi immunologicznej wyjaśnia funkcje pamięci immuno-logicznej porównuje humoralną odpowiedź immunologiczną z komórkową odpo-wiedzią immunologiczną porównuje pierwotną odpowiedź immunologiczną z wtórną odpowie-dzią immunologiczną charakteryzuje poszczególne klasy immunoglobulin omawia znaczenie antygenów zgod-ności tkankowej w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościo-wego omawia budowę przeciwciała uzasadnia, że reakcja zapalana jest odpowiedzią organizmu na infekcję lub uraz
A C
C
B
C
C
C
C
C D
Zaburzenia funkcjono-wania układu odporno-ściowego
choroby autoimmuniza-cyjne AIDS jako choroba współ-czesnego świata alergie przeszczepianie tkanek i narządów
wymienia choroby autoimmuniza-cyjne wymienia sposoby zakażenia wiru-sem HIV wyjaśnia, że alergia jest stanem nadwrażliwości organizmu charakteryzuje choroby autoimmu-nizacyjne charakteryzuje przebieg zakażenia wirusem HIV omawia profilaktykę AIDS podaje przyczyny alergii
A
A
B
C
C
C A
wymienia przyczyny nieprawidło-wych reakcji odpornościowych charakteryzuje budowę wirusa HIV omawia metody diagnostyki AIDS omawia mechanizm powstania reak-cji alergicznej charakteryzuje zasady przeszczepia-nia tkanek i narządów dowodzi, że AIDS jest chorobą układu odpornościowego omawia sposoby leczenia AIDS omawia działanie histaminy
A
C C C
C
D
C
wymienia podstawowe zasady, jakich należy przestrzegać przy prze-szczepach
A
C
Układ wy-dalniczy
Budowa i funkcjonowanie ukła-du wydalniczego
funkcje układu wydalni-czego wydalanie zbędnych pro-duktów metabolizmu budowa układu wydalni-czego budowa nerki powstawanie moczu skład moczu ostatecznego wydalanie moczu kontrola hormonalna wy-dalania wewnątrzwydzielnicza funkcja nerek
definiuje pojęcia: wydalanie i defe-kacja wymienia funkcje układu wydalni-czego wymienia zbędne produkty metabo-lizmu wskazuje na planszy lub modelu elementy układu wydalniczego i nazywa je nazywa etapy powstawania moczu wymienia składniki moczu osta-tecznego charakteryzuje narządy układu wydalniczego omawia budowę anatomiczną nerki wymienia drogi wydalania zbęd-nych produktów przemiany materii podaje miejsca powstawania moczu pierwotnego i moczu ostatecznego wymienia czynniki wpływająca na objętość wydalanego moczu
A
A
A
B
A A
C
C A
A
A
omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy omawia budowę i funkcje nefronu charakteryzuje etapy powstawania moczu porównuje mocz pierwotny z mo-czem ostatecznym pod względem ilości i składu omawia mechanizm wydalania mo-czu analizuje regulację objętości wyda-lanego moczu analizuje wpływ hormonów na funk-cjonowanie nerek charakteryzuje wewnątrzwydzielni-czą funkcję nerek
C
C C
C
C
D
D
C
Choroby układu wy-dalniczego
badanie moczu niewydolność jako choro-ba współczesnego świata profilaktyka chorób układu wydalniczego choroby układu wydalni-czego
wymienia najczęstsze choroby układu wydalniczego wymienia przyczyny chorób układu wydalniczego wymienia cechy moczu zdrowego człowieka wymienia składniki zawarte w mo-czu, które mogą wskazywać na cho-robę lub uszkodzenie nerek omawia zasady higieny układu wydalniczego
A
A
A
A
C
charakteryzuje najczęstsze choroby układu wydalniczego ocenia znaczenie dializy charakteryzuje niewydolność nerek jako chorobę współczesnego świata dowodzi znaczenia badań moczu w diagnostyce chorób nerek rozpoznaje objawy chorób układu wydalniczego wyjaśnia, na czym polegają hemo-dializa i dializa otrzewnowa
C
D C
D
B
B
Układ ner-wowy
Budowa i funkcje ukła-du nerwowego
budowa i funkcje układu nerwowego budowa neuronu
wymienia elementy układu nerwo-wego wymienia funkcje układu nerwo-
A
A
charakteryzuje elementy neuronu wymienia rodzaje i funkcje komórek glejowych
C A
komórki glejowe funkcjonalny podział neu-ronów pobudliwość i przewodnictwo komórek nerwowych okres niepobudliwości neuronu synapsy przewodzenie impulsu nerwowego rodzaje neuroprzekaźni-ków
wego definiuje pojęcia: neuron, potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościo-wy, bodziec progowy rozróżnia podstawowe elementy neuronu opisuje działanie synapsy chemicz-nej omawia ogólną budowę układu nerwowego porównuje dendryty z aksonami rozróżnia neurony pod względem funkcjonalnym wyjaśnia znaczenie pojęcia pobu-dliwość nerwowa rozróżnia potencjał spoczynkowy i potencjał czynnościowy charakteryzuje budowę synapsy omawia rolę neuroprzekaźników wymienia czynniki wpływające na szybkość przewodzenia impulsu
A
B
C
C
C B
B
B
C C A
wyjaśnia, na czym polegają pobu-dliwość i przewodnictwo komórek nerwowych wyjaśnia znaczenie pompy sodowo- -potasowej wyjaśnia, na czym polegają: polary-zacja, depolaryzacja i repolaryzacja omawia proces przekazywania im-pulsów między komórkami porównuje budowę neuronu z budo-wą innych komórek wyjaśnia, na czym polega okres refrakcji porównuje zasadę funkcjonowania synapsy chemicznej i elektrycznej klasyfikuje neuroprzekaźniki
B
B
B
C
C
B
C
B
Ośrodkowy układ ner-
wowy podział mózgowia budowa mózgu ośrodki w korze mózgowej układ limbiczny budowa i rola rdzenia kręgowego płyn mózgowo-rdzeniowy ochrona mózgowia i rdzenia kręgowego
wymienia elementy ośrodkowego układu nerwowego określa położenie elementów ośrodkowego układu nerwowego wymienia elementy chroniące struktury ośrodkowego układu ner-wowego omawia rozwojowy i kliniczny podział mózgowia omawia rolę poszczególnych części mózgowia rozróżnia płaty i ośrodki w korze mózgowej omawia budowę rdzenia kręgowego porównuje położenie istoty szarej i istoty białej w mózgowiu i rdzeniu kręgowym
A
B
A
C
C
B
C C
charakteryzuje poszczególne części mózgowia omawia znaczenie układu limbicz-nego podaje skład płynu mózgowo-rdzeniowego charakteryzuje funkcje płynu mó-zgowo-rdzeniowego omawia budowę i rolę opon mózgo-wia i rdzenia porównuje funkcje półkul mózgu porównuje mózg z rdzeniem kręgo-wym pod względem budowy i pełnio-nych funkcji omawia budowę układu limbicznego omawia znaczenie bariery krew– –mózg
C
C
A
C
C
C C
C C
Obwodowy układ ner-wowy
budowa obwodowego układu nerwowego nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe łuk odruchowy odruchy warunkowe i bezwarunkowe odruchy warunkowe a proces uczenia się rodzaje pamięci
charakteryzuje elementy obwodo-wego układu nerwowego definiuje pojęcia: łuk odruchowy, odruch wymienia elementy łuku odrucho-wego omawia budowę nerwu rozróżnia nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe charakteryzuje elementy łuku odru-chowego wymienia przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych
C
A
A
C B
C
B
analizuje przekazywanie impulsu w łuku odruchowym porównuje odruchy warunkowe z odruchami bezwarunkowymi klasyfikuje rodzaje odruchów wyjaśnia, na czym polega klasyczny odruch warunkowy charakteryzuje rodzaje pamięci omawia doświadczenia Iwana Paw-łowa wyjaśnia, w jaki sposób powstaje instrumentalny odruch warunkowy dowodzi znaczenia odruchów wa-runkowych w uczeniu się omawia przebieg informacji przez różne rodzaje pamięci
D
C
C B
C C
B
D
C
Autonomiczny układ nerwowy
funkcjonalny podział ukła-du nerwowego budowa układu autono-micznego część współczulna część przywspółczulna antagonizm czynnościowy
klasyfikuje części układu nerwo-wego pod względem funkcjonalnym wymienia cechy budowy poszcze-gólnych części układu autonomicz-nego rozróżnia somatyczny i autono-miczny układ nerwowy charakteryzuje funkcje układu auto-nomicznego
C
A
B
C
porównuje część współczulną z częścią przywspółczulną autonomicz-nego układu nerwowego pod wzglę-dem funkcji i budowy uzasadnia, że obie części układu autonomicznego wykazują antago-nizm czynnościowy
C
D
Higiena i choroby układu nerwowego
emocje stres nerwice depresja jako choroba współczesnego świata powstawanie uzależnień choroby neurologiczne sen rytmy biologiczne
definiuje pojęcia: stres, stresor wymienia przykłady sytuacji wy-wołujących reakcję stresową wymienia następstwa długotrwałe-go stresu wymienia przyczyny depresji proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko wystąpienia depresji podaje przykłady chorób neurolo-gicznych wymienia przykłady rytmów bio-logicznych człowieka wyjaśnia, czym są emocje
A A
A
A D
A
A
B
omawia przebieg reakcji stresowej omawia neurologiczne podłoże de-presji omawia sposoby diagnostyki i lecze-nia depresji wyjaśnia, na czym polega mecha-nizm powstawania uzależnienia dowodzi, że uzależnienie to choroba układu nerwowego charakteryzuje wybrane choroby neurologiczne omawia dobowy rytm snu i czuwa-nia dowodzi, że długotrwały stres sta-
C C
C
B
D
C
C
D
wymienia objawy stresu określa wpływ stresu na funkcjo-nowanie narządów dowodzi, że depresja jest chorobą współczesnego świata podaje sposoby zmniejszania ryzy-ka powstawania uzależnień wymienia fazy snu ocenia znaczenie snu dla prawidło-wego funkcjonowania organizmu wyjaśnia, czym są rytmy biologicz-ne
A B
D
A
A D
B
nowi zagrożenie dla homeostazy dowodzi, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi rozróżnia rodzaje nerwic analizuje fazy stresu wyjaśnia, że uzależnienie jest choro-bą układu kary i układu nagrody porównuje fazy snu NREM i REM
D
B D B
C
Narządy zmysłów
Budowa i działanie narządu wzroku
budowa oka mechanizm widzenia akomodacja oka widzenie dwuoczne chemizm widzenia wady wzroku jaskra jako choroba współ-czesnego świata choroby oczu i higiena wzroku
wymienia elementy narządu wzro-ku określa funkcje elementów narządu wzroku opisuje drogę światła i impulsu nerwowego prowadzącą do powsta-nia wrażeń wzrokowych wymienia przykłady chorób i wad wzroku wskazuje podstawowe zasady hi-gieny wzroku wymienia funkcje aparatu ochron-nego i aparatu ruchowego oka omawia budowę anatomiczną gałki ocznej wymienia cechy obrazu powstają-cego na siatkówce wyjaśnia, na czym polega akomo-dacja oka wymienia przyczyny wad wzroku omawia sposoby korygowania wad wzroku
A
B
C
A
B
A
C
A
B
A C
określa funkcje elementów budowy gałki ocznej porównuje pręciki z czopkami omawia mechanizm widzenia uzasadnia, że jaskra jest chorobą współczesnego świata uzasadnia znaczenie widzenia dwu-ocznego analizuje przemiany rodopsyny analizuje przetwarzanie informacji wzrokowej charakteryzuje wybrane choroby wzroku omawia przyczyny, diagnostykę, leczenie i profilaktykę jaskry
B
C C D
D
D D
C
C
Ucho – narząd słuchu i równowagi
budowa narządu słuchu powstawanie wrażeń słu-chowych – funkcjonowanie ślimaka budowa narządu równo-
wymienia elementy narządu słuchu i równowagi określa podstawowe funkcje ele-mentów narządu słuchu i równowagi dowodzi szkodliwości hałasu
A
B
charakteryzuje elementy narządu słuchu i równowagi pod względem budowy i pełnionych funkcji omawia powstawanie wrażeń słu-chowych i funkcjonowanie ślimaka
C
C
wagi wrażliwość słuchu przykłady negatywnych skutków oddziaływania hałasu
rozróżnia ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne opisuje drogę fal dźwiękowych i impulsu nerwowego prowadzącą do powstania wrażeń słuchowych omawia budowę błędnika
D B
C
C
wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi wykazuje, że receptory słuchu i równowagi to mechanoreceptory wyjaśnia, od czego zależą wysokość i natężenie dźwięku określa, na jaki zakres częstotliwości dźwięku reaguje ucho
B
D
B
B
Narządy smaku oraz węchu
budowa i rola narządu smaku budowa i rola narządu węchu
wymienia chemoreceptory wymienia funkcje narządów smaku i węchu wyjaśnia biologiczne znaczenie zmysłów smaku i węchu wymienia pięć podstawowych sma-ków odczuwanych przez człowieka
A A
B
A
omawia budowę narządów smaku i węchu wykazuje związek między budową a funkcją narządów smaku i węchu
C
D
Układ hor-monalny
Budowa i funkcje ukła-du hormonalnego
hormony gruczoły dokrewne wpływ wybranych hormo-nów na organizm człowieka cukrzyca jako choroba współczesnego świata antagonistyczne działanie hormonów
definiuje pojęcia: hormon, gruczoł dokrewny wymienia przykłady hormonów tkankowych i miejscowych wymienia gruczoły dokrewne określa położenie gruczołów do-krewnych wymienia nazwy hormonów przy-sadki wymienia choroby wynikające z niedoboru lub nadmiaru wybranych hormonów charakteryzuje funkcje hormonów nadnerczy, trzustki i gonad rozróżnia hormony tkankowe i hormony miejscowe charakteryzuje funkcje hormonów przysadki, tarczycy, przytarczyc i grasicy porównuje skutki nadmiaru hormo-nu wzrostu ze skutkami niedoboru tego hormonu w różnych okresach życia wymienia skutki cukrzycy
A
A
A B
A
A
C
B
C
C
A
klasyfikuje hormony ze względu na ich działanie wyjaśnia, na czym polega działanie autokrynne, parakrynne, endokrynne i neurokrynne hormonów omawia działanie wybranych hor-monów tkankowych i miejscowych omawia funkcje szyszynki określa, jakie działania profilaktycz-ne można podjąć w celu uniknięcia cukrzycy charakteryzuje choroby wynikające z zaburzeń funkcjonowania nadnerczy i trzustki porównuje typy cukrzycy omawia diagnostykę i sposób lecze-nia cukrzycy porównuje działanie insuliny z dzia-łaniem glukagonu porównuje działanie kalcytoniny z działaniem parathormonu
C
B
C
C B
C
C C
C
C
wyjaśnia, na czym polega antagoni-styczne działanie hormonów podaje przykłady hormonów działa-jących antagonistycznie
B
A
Regulacja wydzielania hormonów
sprzężenie zwrotne układ podwzgórzowo- -przysadkowy molekularny mechanizm działania hormonów współdziałanie układu hormonalnego z układem nerwowym porównanie układu hor-monalnego z układem ner-wowym
definiuje pojęcie ujemne sprzężenie zwrotne wyjaśnia znaczenie hormonów tropowych omawia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego na przykładzie regulacji pracy tarczycy wyjaśnia, na czym polega regula-cyjna rola hormonów podwzgórza i przysadki porównuje układ hormonalny z układem nerwowym
B
B
C
B
C
omawia działanie hormonów pod-wzgórza klasyfikuje hormony ze względu na ich budowę chemiczną porównuje mechanizm działania hormonów białkowych z mechani-zmem działania hormonów steroido-wych dowodzi związku między układem dokrewnym a układem nerwowym w utrzymaniu homeostazy wykazuje nadrzędną rolę podwzgó-rza i przysadki w regulacji hormonal-nej
C
C
C
D
D
Rozmnażanie i rozwój człowieka
Budowa i funkcjono-wanie męskich narzą-dów rozrodczych
narządy płciowe zewnętrz-ne narządy płciowe we-wnętrzne powstawanie plemników budowa plemnika nasienie
wymienia elementy męskiego ukła-du rozrodczego wymienia funkcje męskich narzą-dów płciowych wymienia męskie cechy płciowe definiuje pojęcie spermatogeneza rozróżnia narządy zewnętrzne i wewnętrzne męskiego układu rozrod-czego rozpoznaje elementy męskiego układu rozrodczego wymienia fazy spermatogenezy omawia budowę plemnika wyjaśnia, jakie znaczenie ma testo-steron
A
A
A A B
B
A C B
klasyfikuje męskie cechy płciowe na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe omawia budowę poszczególnych elementów męskiego układu rozrod-czego omawia przebieg spermatogenezy określa funkcję poszczególnych elementów plemnika uzasadnia związek między budową a funkcją męskich narządów płciowych omawia skład nasienia
C
C
C B
D
Budowa i funkcjono-wanie żeńskich narzą-dów rozrodczych
narządy płciowe zewnętrz-ne narządy płciowe we-wnętrzne powstawanie komórek jajowych
wymienia elementy żeńskiego ukła-du rozrodczego wymienia funkcje elementów żeń-skiego układu rozrodczego definiuje pojęcia: oogeneza, cykl miesiączkowy
A
A
A
omawia budowę poszczególnych elementów układu rozrodczego charakteryzuje przebieg oogenezy omawia zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy w czasie cyklu mie-siączkowego
C
C C
porównanie oogenezy ze spermatogenezą cykl miesiączkowy hormonalna regulacja przebiegu cyklu płciowego
wymienia fazy cyklu miesiączko-wego rozróżnia narządy zewnętrzne i narządy wewnętrzne żeńskiego ukła-du rozrodczego rozpoznaje elementy żeńskiego układu rozrodczego wymienia fazy oogenezy wyjaśnia znaczenie żeńskich hor-monów płciowych
A
B
B
A B
określa zmiany w jajniku w czasie cyklu miesiączkowego omawia budowę oocytu II rzędu uzasadnia związek między budową a funkcją żeńskich narządów płciowych wyjaśnia, na czym polega hormonal-na regulacja cyklu miesiączkowego porównuje oogenezę ze spermatoge-nezą
C
C D
B
C
Rozwój człowieka
wędrówka plemników w drogach rodnych kobiety zapłodnienie rozwój prenatalny łożysko i błony płodowe powstawanie wad wrodzo-nych diagnostyka prenatalna poród ocena stanu zdrowia nowo-rodka rozwój postnatalny
definiuje pojęcia: zapłodnienie, implantacja wymienia etapy rozwoju zarodko-wego wymienia błony płodowe wymienia funkcje łożyska wymienia fazy porodu wymienia czynniki wpływające na przebieg rozwoju prenatalnego i postnatalnego wymienia etapy rozwoju postnatal-nego określa funkcje błon płodowych omawia powstawanie łożyska wyjaśnia funkcję łożyska wymienia przyczyny powstawania wad wrodzonych ocenia znaczenie diagnostyki prena-talnej charakteryzuje etapy rozwoju post-natalnego
A
A
A A A A
A
B C B A
D
C
omawia przebieg zapłodnienia charakteryzuje etapy rozwoju zarod-kowego charakteryzuje rozwój płodowy omawia przebieg implantacji charakteryzuje budowę łożyska ocenia znaczenie bariery łożyskowej omawia fazy porodu omawia wędrówkę plemników w poszczególnych częściach żeńskiego układu rozrodczego określa rolę struktur zarodkowych i narządów płodowych w życiu prena-talnym omawia rolę hormonów wytwarza-nych przez łożysko omawia metody badań prenatalnych omawia zasady oceny stanu zdrowia noworodka
C C
C C C D C C
B
C
C C
Planowanie rodziny. Choroby i higiena układu rozrodczego
regulacja poczęć niepłodność wybrane metody regulacji poczęć choroby układu rozrodcze-go rak szyjki macicy jako choroba współczesnego świata
wyjaśnia znaczenie pojęcia anty-koncepcja wymienia metody wykorzystywane w planowaniu rodziny wymienia choroby układu rozrod-czego i choroby przenoszone drogą płciową wymienia zasady zapobiegania
B
A
A
A
wyjaśnia, na czym polega zapłod-nienie in vitro omawia przyczyny niepłodności klasyfikuje metody regulacji poczęć omawia zasady działania poszcze-gólnych metod antykoncepcji wskazuje wady i zalety metod anty-koncepcji
B
C C C
B
rozprzestrzenianiu się chorób przeno-szonych drogą płciową charakteryzuje wybrane naturalne i sztuczne metody regulacji poczęć ocenia zagrożenia wynikające z zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia wskazuje raka szyjki macicy jako chorobę współczesnego świata
C
D
C
B
charakteryzuje wybrane choroby układu rozrodczego omawia sposób diagnozowania, leczenia i profilaktyki raka szyjki macicy ocenia znaczenie regularnych wizyt u ginekologa
C
C
D
Choroby a zdrowie człowieka
Uwarunkowania zdro-wia. Choroby zakaźne i pasożytnicze
zdrowie fizyczne, psy-chiczne, społeczne, ducho-we uwarunkowania zdrowia choroba czynniki chorobotwórcze klasyfikacja chorób choroby zakaźne źródła zakażeń drogi rozprzestrzeniania się patogenów biologicz-nych wrota zakażenia zwalczanie, leczenie i profilaktyka chorób zakaź-nych wybrane choroby zakaźne i pasożytnicze człowieka
definiuje pojęcia: zdrowie, choroba wymienia główne czynniki warun-kujące zdrowie wymienia czynniki chorobotwórcze wymienia źródła zakażenia wymienia bezpośrednie i pośrednie drogi rozprzestrzeniania się patoge-nów biologicznych proponuje sposoby uniknięcia zara-żenia się wybranymi chorobami za-kaźnymi i pasożytniczymi rozróżnia zdrowie fizyczne, psy-chiczne, społeczne i duchowe klasyfikuje czynniki chorobotwór-cze rozróżnia choroby cywilizacyjne i społeczne wymienia główne wrota zakażenia się patogenami definiuje pojęcia: etiologia, patoge-neza proponuje działania profilaktyczne, metody zwalczania i leczenia chorób zakaźnych przyporządkowuje czynniki choro-botwórcze do wybranych chorób zakaźnych i pasożytniczych
A A
A A A
D
B
C
B
A
A
D
B
omawia główne czynniki wpływają-ce na zdrowie wyjaśnia znaczenie znajomości etio-logii i patogenezy we właściwym leczeniu choroby omawia czynniki chorobotwórcze charakteryzuje drogi rozprzestrze-niania się patogenów biologicznych omawia główne wrota zakażenia się patogenami określa drogi rozprzestrzeniania się wybranych chorób zakaźnych i paso-żytniczych wyróżnia kryteria klasyfikacji cho-rób klasyfikuje choroby pod względem dróg rozprzestrzeniania się patogenów określa wrota zakażenia dla patoge-nów wywołujących wybrane choroby określa sposób nabywania odporno-ści na wybrane choroby zakaźne
C
B
C C
C
B
B
C
B
B
Choroby nowotworowe rodzaje nowotworów wyjaśnia różnicę między nowotwo- B klasyfikuje nowotwory na łagodne i C
przyczyny powstawania nowotworów powstawanie nowotworów profilaktyka i leczenie nowotworów
rami łagodnymi a nowotworami złośliwymi wymienia przyczyny powstawania nowotworów wyjaśnia, w jaki sposób powstają przerzuty wymienia czynniki zewnętrzne będące najczęstszą przyczyną po-wstawania nowotworów wyjaśnia, dlaczego wczesne wykry-cie zmian nowotworowych jest waż-nym elementem walki z nowotworem klasyfikuje czynniki kancerogenne definiuje pojęcia karcinogeneza, onkogeny nazywa etapy powstawania nowo-tworu wskazuje cechy komórek nowotwo-ru proponuje działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko powstania nowotworu uzasadnia, że palenie tytoniu ma negatywne skutki dla zdrowia czło-wieka
A
B
A
B
C A
A
B
D
D
złośliwe charakteryzuje grupy genów odpo-wiedzialnych za powstawanie nowo-tworów wyjaśnia różnicę między mutagena-mi a kancerogenami omawia etapy powstawania nowo-tworu porównuje nowotwory łagodne z nowotworami złośliwymi omawia metody leczenia nowotwo-rów
C
B
C
C
C
Uzależnienia uzależnienia mechanizmy przystoso-wawcze organizmu – rozwój tolerancji uzależnienie fizyczne uzależnienie psychiczne wpływ kofeiny na zdrowie człowieka alkoholizm narkomania lekomania leczenie uzależnień
definiuje pojęcia: uzależnienie, zespół abstynencyjny, substancja psychoaktywna, alkoholizm, narko-mania, lekomania wyjaśnia, w jakiej sytuacji stwier-dza się uzależnienie dowodzi negatywnego wpływu alkoholu i palenia tytoniu na zdrowie człowieka podaje przykłady substancji psy-choaktywnych wyjaśnia, czym są uzależnienia fizyczne i psychiczne wymienia czynniki sprzyjające
A
B
D
A
B
A
określa znaczenie pojawienia się tolerancji na daną substancję w po-wstawaniu uzależnień uzasadnia negatywny wpływ kofeiny i dopalaczy na zdrowie człowieka określa skutki spożywania alkoholu i palenia tytoniu na poszczególne na-rządy uzasadnia konieczność zdrowego trybu życia u kobiet będących w ciąży omawia sposoby leczenia uzależnień określa skutki uzależnień fizycznych i psychicznych analizuje fazy uzależnienia od sub-
B
D
B
D
C B
D
Biologia na czasie 3. Zakres rozszerzony
Lp. Temat Materiał nauczania Wymagania podstawowe
Uczeń poprawnie: Kategoria
celów Wymagania ponadpodsta-
wowe Uczeń poprawnie:
Kategoria celów
I. MECHANIZMY DZIEDZICZENIA 1. Budowa i rola kwa-
sów nukleinowych budowa DNA kształt cząsteczki DNA rola DNA budowa RNA rodzaje i funkcje RNA miejsce występowania
DNA i RNA w komórce RNA jako materiał gene-
tyczny
charakteryzuje budowę nukleotydu DNA i RNA
określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej
wymienia rodzaje RNA określa rolę podstawowych rodza-
jów RNA charakteryzuje budowę przestrzen-
ną DNA wyjaśnia pojęcie podwójna helisa charakteryzuje sposób łączenia się
nukleotydów w pojedynczym łań-cuchu DNA
wyjaśnia, z czego wynika komple-mentarność zasad
uzupełnia schemat jednego łańcu-cha polinukleotydowego DNA o łańcuch komplementarny
charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA
określa lokalizację RNA w komór-kach prokariotycznej i eukariotycz-
B
A
A A
B
A B
C
C
C
A
wyjaśnia, na czym polega różna orientacja łańcuchów polinu-kleotydowych DNA
rozpoznaje poszczególne wią-zania w cząsteczce DNA
wyjaśnia, na czym polega regu-ła Chargaffa
porównuje budowę i funkcje DNA z budową i funkcjami RNA
wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów
planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji gene-tycznej
rozróżnia DNA od RNA z wykorzystaniem reguły Char-gaffa
C
B
C
C
C
D
C
rozwojowi uzależnienia od alkoholu wyjaśnia, na czym polega profilak-tyka uzależnień
B
stancji psychoaktywnej przewiduje skutki uzależnienia od leków dla zdrowia człowieka
D
nej 2. Replikacja DNA replikacja DNA
modele replikacji DNA – semikonserwatywny cha-rakter replikacji DNA
przebieg replikacji DNA replikacja końców czą-
steczki DNA – mecha-nizm działania telomera-zy
regulacja replikacji DNA
wyjaśnia pojęcie replikacja DNA wyjaśnia znaczenie replikacji DNA wymienia etapy replikacji DNA uzasadnia konieczność zachodzenia
replikacji przed podziałem komórki wyjaśnia pojęcia: widełki replika-
cyjne, oczko replikacyjne omawia przebieg replikacji wyjaśnia, na czym polega semikon-
serwatywny charakter replikacji DNA
określa rolę polimerazy DNA pod-czas replikacji
porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych
A C A D
A
B
C
B
C
charakteryzuje poszczególne etapy replikacji
wyjaśnia, skąd pochodzi ener-gia potrzebna do syntezy nowe-go łańcucha DNA
wykazuje różnice w syntezie obu nowych łańcuchów DNA
wyjaśnia rolę sekwencji telome-rowych
określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA
rozróżnia poszczególne modele replikacji
planuje doświadczenie mające na celu wykazanie, że replika-cja DNA jest semikonserwa-tywna
wykazuje naprawczą rolę poli-merazy DNA w replikacji
omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA
B
C
D
C
B
B
D
D
B
3. Geny i genomy
struktura genu genom – kompletna in-
formacja genetyczna genom komórki prokario-
tycznej genom komórki eukario-
tycznej struktura chromatyny upakowanie DNA
w jądrze komórkowym genom wirusa
wyjaśnia pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom
rozróżnia eksony i introny określa lokalizację DNA
w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej
omawia budowę genu rozróżnia geny ciągłe i nieciągłe wymienia rodzaje sekwencji wcho-
dzących w skład genomu
A
B A
B B
A
określa informacje zawarte w genie
charakteryzuje genom wirusa porównuje strukturę genomów
prokariotycznego i eukariotycz-nego
wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA w ją-drze komórkowym
porównuje heterochromatynę z euchromatyną
B
B
C
B
C
wyjaśnia pojęcia: sekwencje powta-rzalne, pseudogeny
omawia skład chemiczny chroma-tyny
przedstawia budowę chromosomu
A
B B
różnicuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria
omawia genom mitochondrial-ny człowieka
C
B
4. Związek między ge-nem a cechą
kod genetyczny ekspresja genu – odczy-
tywanie informacji gene-tycznej
transkrypcja – proces syntezy RNA
odwrotna transkrypcja modyfikacje potran-
skrypcyjne RNA w komórkach eukario-tycznych
translacja – synteza biał-ka
modyfikacje potransla-cyjne białek
wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, ekspresja genu, translacja, tran-skrypcja
wymienia i charakteryzuje cechy kodu genetycznego
ilustruje schematycznie etapy od-czytywania informacji genetycznej
nazywa etapy translacji omawia przebieg transkrypcji
i translacji analizuje tabelę kodu genetycznego wyjaśnia zasadę kodowania infor-
macji genetycznej organizmu przez kolejne trójki nukleotydów w DNA i mRNA
określa rolę polimerazy RNA w procesie transkrypcji
określa rolę aminoacylo-tRNA i rybosomów w translacji
A
A
B
A
B
D C
B
B
omawia przebieg odwrotnej transkrypcji wirusowego RNA
zapisuje sekwencję aminokwa-sów łańcucha peptydowego na podstawie sekwencji nukleoty-dów mRNA
porównuje ekspresję genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych
określa rolę i sposoby modyfi-kacji potranskrypcyjnej RNA
określa rolę i sposoby modyfi-kacji potranslacyjnej białek
wymienia przykłady wirusów, u których występuje odwrotna transkrypcja
wyjaśnia, w jaki sposób docho-dzi do tworzenia się poliryboso-mów
wyjaśnia biologiczne znaczenie polirybosomów
porównuje przebieg ekspresji genów w jądrze i organellach komórki eukariotycznej
B
C
C
B
B
A
C
C
C
5. Regulacja ekspresji genów
regulacja ekspresji ge-nów w komórce proka-
wyjaśnia pojęcie operon wskazuje na schemacie sekwencje
A A
rozróżnia regulację negatywną od pozytywnej w przypadku
C
riotycznej model operonu (operon
laktozowy i operon tryp-tofanowy)
regulacja ekspresji ge-nów w komórce eukario-tycznej
regulacja dostępu do genów
regulacja inicjacji tran-skrypcji
regulacja ekspresji ge-nów po etapie transkryp-cji
regulatorowe operonu oraz geny struktury
wymienia poziomy kontroli ekspre-sji genów w komórce eukariotycz-nej
wyjaśnia, na czym polega regulacja ekspresji genów w komórce proka-riotycznej na podstawie modelu operonu laktozowego i tryptofanowego
wyjaśnia, jakie znaczenie w regula-cji ekspresji genów operonu lakto-zowego mają: gen kodujący repre-sor, operator, promotor
omawia regulację inicjacji tran-skrypcji w komórce eukariotycznej
A
C
C
B
działania operonu laktozowego porównuje sposób regulacji
ekspresji genów struktury ope-ronu laktozowego i operonu tryptofanowego
wyjaśnia, na czym polega alter-natywne składanie RNA
porównuje regulację ekspresji genów w komórkach prokario-tycznej i eukariotycznej
wyjaśnia, na czym polega regu-lacja dostępu do genu w ko-mórce eukariotycznej
wyjaśnia, w jaki sposób po-wstają różne formy białek pod-czas ekspresji jednego genu
omawia rolę niekodującego RNA w regulacji ekspresji genów w komórce eukariotycznej
wyjaśnia, w jaki sposób regula-cja ekspresji genów u organi-zmów wielokomórkowych po-woduje zróżnicowanie komórek na poszczególne typy
C
B
C
C
C
B
C
6. Dziedziczenie cech. I prawo Mendla
badania Gregora Mendla I prawo Mendla – prawo
czystości gamet przewidywanie wyniku
krzyżówki genetycznej krzyżówki testowe –
krzyżówka jednogenowa
wyjaśnia pojęcia: allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, allel dominujący, allel recesywny
zapisuje przebieg i wyniki do-świadczeń G. Mendla za pomocą kwadratu Punnetta
podaje treść I prawa Mendla
A
B
A
wyjaśnia pojęcie linia czysta wyjaśnia, jakie znaczenie
w doświadczeniach G. Mendla miało wyhodowanie przez nie-go osobników grochu zwyczaj-nego należących do linii czys-tych
A C
D
cechy człowieka dziedzi-czone zgodnie z I prawem Mendla
omawia prace G. Mendla, na pod-stawie których sformułował on re-guły dziedziczenia
wymienia przykłady cech człowie-ka dziedziczonych zgodnie z I pra-wem Mendla
wykonuje przykładowe krzyżówki jednogenowe
A
A
C
analizuje wyniki krzyżówek jednogenowych na przykładzie grochu zwyczajnego
określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i feno-typów u potomstwa w wypadku dziedziczenia jednej cechy
określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej jednogenowej
C
C
7. II prawo Mendla
zasada niezależnej segre-gacji cech – II prawo Mendla
krzyżówka testowa dwu-genowa
zasługi G. Mendla dla rozwoju genetyki
podaje treść II prawa Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki
dwugenowe
A C
analizuje wyniki krzyżówek dwugenowych na przykładzie grochu zwyczajnego
określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech niesprzężonych
określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej dwugenowej
ocenia znaczenie badań G. Mendla dla rozwoju genetyki
C
C
C
D
8. Chromosomowa teo-ria dziedziczenia
badania Thomasa Mor-gana
główne założenia chro-mosomowej teorii dzie-dziczenia
geny sprzężone i geny niesprzężone
sporządzanie genowej mapy chromosomu
wyjaśnia pojęcia: locus, geny sprzężone, crossing-over
wymienia główne założenia chro-mosomowej teorii dziedziczenia
wyjaśnia, na czym polega zjawisko sprzężenia genów
wyjaśnia zależność między często-ścią zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami w chromosomie
A
A
C
C
oblicza częstość zachodzenia crossing-over między dwoma genami sprzężonymi
określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech sprzężonych
analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia ge-
C
C
D
wyjaśnia, na czym polega mapo-wanie genów
wykonuje przykładowe krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych
C
C
nów sprzężonych oblicza odległość między ge-
nami wykazuje różnice między ge-
nami niesprzężonymi a sprzę-żonymi
C D
9. Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią
chromosomy płci czło-wieka
mechanizm dziedziczenia płci u człowieka
geny determinujące płeć u człowieka
chromatyna płciowa – nieaktywny chromosom X (ciałko Barra)
podstawowe typy deter-minacji płci u zwierząt
środowiskowy mecha-nizm determinowania płci
cechy sprzężone z płcią cechy zależne od płci
wyjaśnia pojęcia: kariotyp, chro-mosomy płci
wskazuje podobieństwa i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny
wyjaśnia sposób determinacji płci u człowieka
charakteryzuje kariotyp człowieka określa płeć różnych osób na pod-
stawie analizy ich kariotypu wymienia przykłady cech sprzężo-
nych z płcią
wymienia nazwy oraz objawy cho-rób uwarunkowanych mutacjami genów sprzężonych z płcią
wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią
określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia choroby sprzężonej z płcią
wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltoni-zmu
rozróżnia cechy sprzężone z płcią i cechy związane z płcią
A
C
B
B B
A
A
C
C
B
B
wyjaśnia, jaką rolę w determi-nacji płci odgrywają gen SRY oraz hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra
omawia mechanizm inaktywacji chromosomu X
charakteryzuje dwa podstawo-we typy genetycznej determina-cji płci i podaje przykłady organizmów, u których one występują
wyjaśnia powody, dla których daltonizm i hemofilia występują niemal wyłącznie u mężczyzn
wyjaśnia, jakie znaczenie ma proces inaktywacji jednego z chromosomów X w większo-ści komórek organizmu kobiety
omawia przykłady środowi-skowego mechanizmu determi-nowania płci
planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia koloru oczu muszki owocowej z dziedzicze-niem płci
B
B
B
C
C
B
D
10. Inne sposoby dziedzi-czenia cech
dominacja zupełna i dominacja niezupełna
kodominacja geny kumulatywne geny dopełniające się
(komplementarne) geny epistatyczne i geny
hipostatyczne plejotropia
wyjaśnia znaczenie pojęcia allele wielokrotne na przykładzie dzie-dziczenia grup krwi u człowieka
wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh
określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia określonego fenotypu u potomstwa w przypadku dziedzi-czenia alleli wielokrotnych
wyjaśnia pojęcia: dominacja niezu-pełna, kodominacja, geny kumula-tywne, geny plejotropowe
charakteryzuje relacje między alle-lami jednego genu oparte na domi-nacji niezupełnej i kodominacji
określa prawdopodobieństwo wy-stąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku kodomi-nacji
podaje przykład cechy uwarunko-wanej obecnością genów kumula-tywnych
A
C
C
A
C
C
A
wyjaśnia pojęcia: geny kom-plementarne, geny dopełniające się, geny epistatyczne, geny hi-postatyczne
wyjaśnia, z jakiego powodu geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami kom-plementarnymi
określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia ge-nów dopełniających się
wyjaśnia, na czym polega dzia-łanie genów epistatycznych i hipostatycznych w wypadku dziedziczenia barwy sierści u gryzoni
wyjaśnia, co to znaczy, że cho-roba genetyczna jest uwarun-kowana przez gen plejotropowy
określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w przypadku dziedziczenia ge-nów epistatycznych
A
C
C
C
C
C
11. Zmienność organi-zmów
zmienność środowiskowa znaczenie zmienności
środowiskowej zmienność genetyczna zmienność ciągła
i zmienność nieciągła
wyjaśnia pojęcia: zmienność gene-tyczna, zmienność środowiskowa
wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi
wymienia przykłady potwierdzają-ce występowanie zmienności śro-
A
B
A
wyjaśnia, w jaki sposób nieza-leżna segregacja chromoso-mów, crossing-over oraz loso-we łączenie się gamet wpływają na zmienność osobniczą
wymienia cechy mutacji, które
B
A
dowiskowej wyjaśnia pojęcia: zmienność cią-
gła, zmienność nieciągła wymienia przykłady zmienności
ciągłej i nieciągłej omawia przyczyny zmienności
genetycznej określa znaczenie zmienności gene-
tycznej i środowiskowej porównuje zmienność genetyczną
ze zmiennością środowiskową
A
A
B
B
C
stanowią jedno z głównych źró-deł zmienności genetycznej
porównuje zmienność gene-tyczną rekombinacyjną ze zmiennością mutacyjną
określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska
wyjaśnia znaczenie pojęcia transpozony i określa znaczenie transpozonów w rozwoju zmienności osobniczej
wyjaśnia znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu
wyjaśnia przyczyny zmienności obserwowanej w wypadku or-ganizmów o identycznych ge-notypach
C
C
B
B
B
12. Zmiany w informacji genetycznej
mutacje somatyczne i generatywne
mutacje spontaniczne i indukowane
rodzaje czynników muta-gennych
mutacje genowe mutacje chromosomowe
(strukturalne i liczbowe) skutki mutacji transformacja nowotwo-
rowa komórki jako efekt mutacji
wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutacja genowa, mutacja chromosomowa strukturalna, mutacja chromoso-mowa liczbowa, czynnik mutagenny
wymienia przykłady fizycznych, chemicznych i biologicznych czyn-ników mutagennych
wymienia przykłady mutacji geno-wych i mutacji chromosomowych
wymienia pozytywne i negatywne skutki mutacji
wyjaśnia pojęcia: mutacja soma-tyczna, mutacja generatywna, mu-tacja spontaniczna, mutacja indu-kowana
A
A
A
A
A
wyjaśnia pojęcia: mutacje letal-ne, mutacje subletalne, mutacje neutralne, mutacje korzystne, protoonkogeny, onkogeny, geny supresorowe
wyjaśnia charakter zmian za-chodzących w DNA typowych dla różnych mutacji
określa skutki mutacji geno-wych dla kodowanego przez dany gen łańcucha polipeptydowego
omawia przyczyny powstawa-nia mutacji chromosomowych liczbowych
A
B
B
B
klasyfikuje mutacje według róż-nych kryteriów
określa ryzyko przekazania mutacji potomstwu
wskazuje przyczyny mutacji spon-tanicznych i mutacji indukowanych
uzasadnia konieczność ogranicze-nia w codziennym życiu stosowania substancji mutagennych
B
C
B
D
rozpoznaje na schematach róż-ne rodzaje mutacji chromoso-mowych
wskazuje na zależności między występowaniem mutacji a transformacją nowotworową komórki
przewiduje i ilustruje zmiany kariotypu dowolnego organi-zmu powstałe w wyniku muta-cji chromosomowych liczbo-wych
wyjaśnia znaczenie mutacji w przebiegu ewolucji
wskazuje różnicę między kario-typami organizmu aneuploidal-nego i organizmu poliploidalnego
wymienia przykłady protoon-kogenów i genów supresoro-wych oraz chorób nowotworo-wych związanych z ich mutacjami
B
C
D
B
B
A
13. Choroby jednogeno-we
rodzaje chorób genetycz-nych jednogenowych
choroby dziedziczone autosomalnie recesywnie
choroby dziedziczone autosomalnie dominująco
choroby dziedziczone recesywnie w sprzężeniu z płcią
choroby dziedziczone
wymienia przykłady chorób gene-tycznych uwarunkowanych obec-nością w autosomach zmutowa-nych alleli dominujących i recesywnych
wyjaśnia pojęcie choroby bloku metabolicznego
wyjaśnia, na czym polegają choro-by bloku metabolicznego
wymienia przykłady chorób bloku
A
A
B
A
wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy albinizmu, al-kaptonurii, choroby Parkinsona, dystrofii mięśniowej Duchen-ne’a, krzywicy opornej na wi-taminę D
wymienia przykłady stosowa-nych obecnie metod leczenia wybranych chorób genetycz-nych i ocenia ich skuteczność
B
D
A
dominująco w sprzężeniu z płcią
choroby związane z dziedziczeniem pozają-drowym
analiza rodowodów
metabolicznego wskazuje choroby bloku metabo-
licznego, których leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej
klasyfikuje choroby genetyczne w zależności od sposobu ich dzie-dziczenia
wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, choroby Hunting-tona, anemii sierpowatej
rozpoznaje na rycinie prawidłowe oraz sierpowate erytrocyty krwi
B
B
B
B
wymienia przykłady chorób człowieka wynikających z mutacji DNA mitochondrial-nego
ustala typy dziedziczenia cho-rób genetycznych na podstawie analizy rodowodów
porównuje strukturę i właściwości hemoglobiny prawidłowej oraz hemoglobiny sierpowatej
charakteryzuje choroby czło-wieka wynikające z mutacji DNA mitochondrialnego
uzasadnia znaczenie analizy rodowodów jako metody dia-gnozowania chorób genetycz-nych
C
C
B
D
14. Choroby chromoso-malne i wieloczynnikowe
choroby spowodowane mutacjami strukturalny-mi
choroby spowodowane mutacjami liczbowymi
choroby wieloczynniko-we
wymienia przykłady oraz objawy chorób genetycznych człowieka wynikających z nieprawidłowej struktury chromosomów
wymienia przykłady chorób gene-tycznych człowieka wynikających ze zmiany liczby autosomów i chromosomów płci
określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Downa, ze-społem Klinefeltera i zespołem Turnera
wymienia objawy zespołu Downa, zespołu Klinefeltera i zespołu Tur-nera
A
A
B
A
omawia choroby spowodowane mutacjami strukturalnymi na przykładzie przewlekłej bia-łaczki szpikowej
określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Edwardsa i zespołem Patau
wymienia objawy zespołu Edwardsa i zespołu Patau
analizuje fotografie kariotypów człowieka
omawia choroby wieloczynni-kowe
B
B
A
D
B
wyjaśnia zależność między wie-kiem rodziców a prawdopodobień-stwem urodzenia się dziecka z ze-społem Downa
C
II. BIOTECHNOLOGIA MOLEKULARNA 1. Biotechnologia. Pod-
stawowe techniki inżynierii genetycznej
biotechnologia klasyczna i molekularna
enzymy stosowane w biotechnologii moleku-larnej
techniki inżynierii gene-tycznej
badanie i izolowanie genu
wprowadzenie genu do genomu innego orga-nizmu
biblioteki genomowe i cDNA
wyjaśnia pojęcia: biotechnologia molekularna, inżynieria genetycz-na, elektroforeza DNA, PCR, klo-nowanie DNA, transformacja gene-tyczna, sonda molekularna, wektor, sekwencjonowanie DNA, hybrydy-zacja DNA
wymienia dziedziny życia, w któ-rych można zastosować biotechno-logię molekularną
wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej oraz techniki inżynierii genetycznej
wymienia etapy modyfikacji ge-nomu
wyjaśnia, czym zajmuje się inży-nieria genetyczna
omawia wykorzystanie enzymów restrykcyjnych, ligaz i polimeraz DNA
wyjaśnia, na czym polegają: hy-brydyzacja DNA z wykorzystaniem sondy molekularnej, analiza re-strykcyjna, elektroforeza DNA, PCR, sekwencjonowanie DNA, klonowanie DNA, transformacja genetyczna
wymienia po jednym przykładzie
A
A
A
A
B
B
C
A
porównuje biotechnologię kla-syczną z biotechnologią mole-kularną
charakteryzuje enzymy stoso-wane w biotechnologii molekularnej
omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej DNA, przebiegu PCR, klonowania DNA
określa cel tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cDNA
charakteryzuje wektory stoso-wane do transformacji gene-tycznej
sprawdza, jakie produkty po-wstaną na skutek cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne
określa wady i zalety łańcu-chowej reakcji polimerazy
omawia metody pośredniego i bezpośredniego wprowadzenia DNA do komórek roślin i zwie-rząt
analizuje przebieg klonowania DNA na przykładzie genu my-szy
omawia etapy tworzenia biblio-
C
B
B
B
B
C
B
B
D
B
praktycznego wykorzystania tech-nik inżynierii genetycznej
wymienia sposoby wprowadzenia obcego genu do komórki
A
tek genomowych i bibliotek cDNA
2. Organizmy zmodyfi-kowane genetycznie
GMO mikroorganizmy zmody-
fikowane genetycznie rośliny zmodyfikowane
genetycznie zwierzęta zmodyfikowa-
ne genetycznie produkty GMO
wyjaśnia pojęcia: organizm zmody-fikowany genetycznie, organizm transgeniczny, produkt GMO
wskazuje podobieństwa i różnice między organizmami zmodyfiko-wanymi genetycznie i organizmami transgenicznymi
wymienia metody otrzymywania organizmów zmodyfikowanych genetycznie
wymienia przykłady praktycznego wykorzystania GMO
podaje przykłady zmodyfikowa-nych genetycznie roślin i zwierząt
omawia perspektywy praktycznego wykorzystania GMO w rolnictwie, przemyśle, medycy-nie i nauce
omawia sposób oznakowania pro-duktów GMO
wskazuje na zagrożenia ze strony GMO
A
C
A
A
A
B
B
B
charakteryzuje metody otrzy-mywania transgenicznych bak-terii i roślin
omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt
wymienia przykłady produktów GMO
podaje przykłady badań stoso-wanych w wypadku GMO
omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikroorganizmów, roślin i zwierząt
wyjaśnia, w jaki sposób kontro-luje się mikroorganizmy zmo-dyfikowane genetycznie uwol-nione do środowiska
charakteryzuje sposoby zapo-biegania zagrożeniom ze strony GMO
analizuje argumenty przema-wiające za genetyczną modyfi-kacją organizmów oraz przeciw niej
omawia regulacje prawne doty-czące GMO w Unii Europej-skiej
B
B
B
A
B
C
B
D
B
3. Klonowanie – korzy-ści i zagrożenia
naturalne klony klonowanie mikroorgani-
wyjaśnia pojęcia: klon, klonowanie wymienia przykłady organizmów
A A
omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady
B
zmów i komórek
klonowanie roślin klonowanie zwierząt metody klonowania
zwierząt obawy etyczne dotyczące
klonowania zwierząt klonowanie człowieka
będących naturalnymi klonami określa cele klonowania mikroor-
ganizmów, komórek, roślin i zwierząt
wyjaśnia, w jaki sposób otrzymuje się klony mikroorganizmów, ko-mórek, roślin i zwierząt
wymienia sposoby wykorzystania klonów mikroorganizmów, komó-rek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka
wskazuje na obawy etyczne doty-czące klonowania zwierząt
uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka
B
C
A
C
D
naturalnego klonowania omawia sposoby klonowania
roślin i zwierząt
formułuje argumenty przema-wiające za klonowaniem zwie-rząt i przeciw niemu
porównuje klonowanie terapeu-tyczne i klonowanie reproduk-cyjne
analizuje kolejne etapy klono-wania zwierząt metodą trans-plantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka
planuje doświadczenie, którego celem jest udowodnienie, że ją-dro zróżnicowanej komórki może pokierować rozwojem or-ganizmu
wymienia przykłady osiągnięć w klonowaniu zwierząt
B
D
C
D
D
A
4. Biotechnologia mole-kularna w medycynie
mapa genetyczna czło-wieka
profilaktyka chorób – nowoczesne szczepionki
diagnostyka molekularna techniki stosowane
w diagnostyce moleku-larnej
biofarmaceutyki terapia genowa medycyna molekularna
wyjaśnia pojęcia: diagnostyka molekularna, biofarmaceutyki, te-rapia genowa, komórki macierzyste
wymienia korzyści wynikające z poznania genomu człowieka
wyjaśnia, czym się zajmuje diagno-styka molekularna
wymienia przykłady technik inży-nierii genetycznej wykorzystywa-nych w diagnozowaniu chorób gene-tycznych
A
A
B
A
A
omawia korzyści i zagrożenia wynikające z ustalenia sekwen-cji genomu człowieka
wyjaśnia, w jaki sposób otrzy-muje się nowoczesne szcze-pionki
porównuje szczepionki rekom-binowane ze szczepionkami DNA
charakteryzuje techniki inżynie-rii genetycznej wykorzystywane w diagnostyce molekularnej
B
C
C
B
B
wymienia argumenty przemawiają-ce za stosowaniem szczepionek wy-twarzanych metodami inżynierii genetycznej
omawia wykorzystanie diagnostyki molekularnej w wykrywaniu cho-rób genetycznych, zakaźnych, no-wotworowych i wieloczynnikowych
wymienia przykłady leków otrzy-mywanych metodami inżynierii genetycznej
wyjaśnia, na czym polega terapia genowa
omawia zastosowanie komórek macierzystych w leczeniu chorób człowieka
wyjaśnia, czym się zajmuje medy-cyna molekularna
B
A
C
B
C
omawia sposoby wytwarzania biofarmaceutyków
wyjaśnia pojęcie przeciwciała monoklonalne
podaje przykłady wykorzysta-nia przeciwciał monoklonal-nych w medycynie
wyjaśnia, w jaki sposób bio-technologia może się przyczy-nić do postępu w transplantolo-gii
omawia korzyści i zagrożenia wynikające z terapii genowej
omawia wykorzystanie mikro-macierzy w diagnostyce mole-kularnej
określa znaczenie wykorzysta-nia komórek macierzystych w leczeniu chorób
planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie, że zróż-nicowane komórki macierzyste można przekształcić w komórki macierzyste
A
A
C
B
B
B
D
5. Inne zastosowania biotechnologii mole-kularnej
biotechnologia moleku-larna w medycynie sądowej (profil genetyczny, usta-lanie ojcostwa)
biotechnologia moleku-larna w badaniach ewolucyj-
wyjaśnia pojęcie profil genetyczny wymienia przykłady praktycznego
zastosowania badań nad DNA w medycynie sądowej, ewolucjoni-zmie i systematyce
przedstawia sposoby zastosowania metod genetycznych w medycynie sądowej, ewolucjonizmie
A A
B
wyjaśnia pojęcie sekwencje mikrosatelitarne
uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych analizuje kolejne etapy ustalania profilu gene-tycznego
omawia wykorzystanie DNA
A
D
D
B
nych i systematyce organi-zmów (filogenetyka mo-lekularna)
i systematyce wyjaśnia sposób wykorzystania
analizy DNA do określenia pokre-wieństwa (np. ustalania lub wyklu-czania ojcostwa)
C
mitochondrialnego w badaniach ewolucyjnych
wyjaśnia pojęcie filogenetyka molekularna
analizuje drzewo filogenetyczne przedstawia sposoby wykorzy-
stania informacji zawartych w DNA
A
D B
III. EKOLOGIA 1. Czym zajmuje się
ekologia? różnice między ekologią
a ochroną środowiska i ochroną przyrody
zakres badań ekologicz-nych
nisza ekologiczna siedlisko klasyfikacja czynników
środowiska (czynniki biotyczne i abiotyczne)
tolerancja ekologiczna organizmów
eurybionty i stenobionty tolerancja ekologiczna
a rozmieszczenie organi-zmów
gatunki wskaźnikowe formy ekologiczne roślin
wyjaśnia pojęcia: ekologia, ochro-na środowiska, ochrona przyrody, siedlisko, nisza ekologiczna
określa zakres badań ekologicz-nych
klasyfikuje czynniki środowiska na biotyczne i abiotyczne
wyjaśnia pojęcia: zasoby środowi-ska, warunki środowiska, podaje odpowiednie przykłady
wyjaśnia pojęcia: nisza ekologicz-na, gatunki wskaźnikowe
wymienia przykłady praktycznego zastosowania gatunków wskaźni-kowych
określa, czym się zajmują ekologia, ochrona środowiska i ochrona przyrody
określa niszę ekologiczną wybra-nych gatunków
wyjaśnia relacje między siedli-skiem a niszą ekologiczną organizmu
omawia prawo minimum i prawo
A
A B
A
A
A
B
B
C
B
wyjaśnia różnicę między zaso-bami środowiska a warunkami środowiska
podaje przykłady ilustrujące prawo minimum, prawo tole-rancji ekologicznej, zasadę współdziałania czynników
wymienia podobieństwa i różnice między prawem mi-nimum a prawem tolerancji ekologicznej
uzasadnia, że istnieje związek między zakresem tolerancji or-ganizmów a ich rozmieszcze-niem na Ziemi
charakteryzuje zasady wyod-rębniania form ekologicznych organizmów
wyjaśnia pojęcia: eurybionty, stenobionty
interpretuje wykres ilustrujący zakres tolerancji różnych ga-tunków wobec wybranego czynnika środowiska
C
A
C
D
B
A
D
A
tolerancji ekologicznej wyjaśnia, na czym polega zasada
współdziałania czynników środo-wiska
wyjaśnia, dlaczego porosty wyko-rzystuje się do oceny stanu czysto-ści powietrza
C
C
wyjaśnia pojęcie gatunek ko-smopolityczny
wykazuje, że pojęcie niszy ekologicznej dotyczy zarówno osobnika, jak i gatunku
omawia zakres tolerancji eko-logicznej organizmów wobec konkretnego czynnika środowi-ska
wskazuje różnice między ga-tunkami kosmopolitycznymi a wskaźnikowymi
charakteryzuje formy ekolo-giczne roślin wyodrębnione ze względu na wymagania doty-czące ilości wody
planuje doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tole-rancji wybranego gatunku ro-śliny na działanie określonego czynnika środowiska
C
B
D
B
D
2. Ekologia populacji cechy populacji liczebność
i zagęszczenie populacji czynniki wpływające
na liczebność populacji modele wzrostu populacji struktura przestrzenna
populacji struktura wiekowa
i płciowa populacji
wyjaśnia pojęcie populacja lokalna gatunku
wymienia dwa podstawowe typy oddziaływania między osobnikami w populacji
wymienia cechy charakteryzujące populację
omawia znaczenie liczebności i zagęszczenia jako parametrów opisujących populację
wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji
A
A
A
B
A
wyjaśnia pojęcia: opór środo-wiska, tempo wzrostu populacji
charakteryzuje oddziaływania między członkami populacji
omawia regułę Alleego i podaje przykłady jej działania
wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywa-nia organizmów
analizuje piramidę obrazującą strukturę wiekową i strukturę płciową populacji
A
B
B
A
D
wyjaśnia pojęcia: rozrodczość, śmiertelność, migracja, struktura wiekowa populacji, struktura płciowa populacji, zasięg prze-strzenny, rozmieszczenie, emigra-cja, imigracja
charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia populacji i podaje przykłady gatunków, które repre-zentują każdy z nich
przedstawia trzy podstawowe typy krzywej przeżywania oraz podaje przykłady gatunków, dla których są one charakterystyczne
charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograni-czające liczebność populacji
A
B
A
B
określa możliwości rozwoju danej populacji
przedstawia graficzny obraz wzrostu wykładniczego i wzro-stu logistycznego populacji
wymienia zalety i wady życia w grupie
wskazuje różnice między roz-rodczością fizjologiczną a ekologiczną oraz śmiertelno-ścią fizjologiczną a ekologiczną
porównuje strategie rozrodu typu r oraz typu K
charakteryzuje czynniki wpły-wające na liczebność populacji
porównuje podstawowe modele wzrostu populacji i podaje przykłady gatunków, które re-prezentują każdy z nich
omawia formy rozmieszczenia skupiskowego populacji
omawia trzy podstawowe okre-sy w życiu każdego osobnika
C
D
A
D
C
B
C
B
B
3. Oddziaływania anta-gonistyczne między organizmami
typy oddziaływań między organizmami
konkurencja roślinożerność przystosowania roślino-
żerców do zjadania roślin
drapieżnictwo
klasyfikuje oddziaływania między-gatunkowe na antagonistyczne i nieantagonistyczne
wymienia przykłady oddziaływań antagonistycznych
wymienia skutki konkurencji we-wnątrzgatunkowej
wymienia przykłady oddziaływań
B
A
A
A
wyjaśnia, na czym polega zasa-da konkurencyjnego wypierania
omawia skutki konkurencji blisko spokrewnionych gatun-ków na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez Gie-orgija Gausego
C
B
A
zależność drapieżnik – ofiara
przystosowanie drapież-ników do polowań
strategie obronne ofiar pasożytnictwo przystosowania
do pasożytnictwa
międzygatunkowych ograniczają-cych liczebność populacji
wymienia główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatun-kowej
charakteryzuje oddziaływania mię-dzygatunkowe w relacjach: ofiara – drapieżnik, roślina – rośli-nożerca, żywiciel – pasożyt
charakteryzuje mechanizmy adap-tacyjne: ofiar i drapieżników, roślin i roślinożerców, pasożytów i żywicieli
klasyfikuje pasożyty według wska-zanych kryteriów
A
B
B
B
wymienia konsekwencje zawę-żenia nisz ekologicznych kon-kurujących gatunków
analizuje cykliczne zmiany liczebności populacji zjadające-go i populacji zjadanego
porównuje drapieżnictwo, ro-ślinożerność i pasożytnictwo
planuje doświadczenie mające na celu wykazanie istnienia konkurencyjnego wypierania
charakteryzuje skutki konku-rencji wewnątrzgatunkowej
określa skutki działania sub-stancji allelopatycznych
wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki oraz roślinożercy
przewiduje skutki masowych pojawów organizmów w środowisku
wyjaśnia znaczenie wektorów w rozprzestrzenianiu się paso-żytów
C
C
D
B
B
C
D
C
4. Oddziaływania niean-tagonistyczne między organizmami
mutualizm (mutualizm obligatoryjny i mutu-alizm fakultatywny)
przystosowania organi-zmów mutualistycznych
komensalizm
wymienia nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe
wyjaśnia pojęcia: mutualizm, ko-mensalizm
charakteryzuje mechanizmy adap-tacyjne organizmów pozostających w związku mutualistycznym
A
A
B
porównuje mutualizm obligato-ryjny i mutualizm fakultatywny
omawia przykłady mutualizmu i komensalizmu
C
B
wymienia przykłady zachowań mutualistycznych i komensali-stycznych
A
5. Struktura ekosystemu rodzaje ekosystemów struktura troficzna eko-
systemu struktura przestrzenna
ekosystemu rola biocenozy
w kształtowaniu biotopu przemiany ekosystemu –
sukcesja ekologiczna
wyjaśnia pojęcia: ekosystem, bio-cenoza, biotop, struktura troficzna ekosystemu, struktura przestrzenna ekosystemu, sukcesja ekologiczna
wymienia biotyczne i abiotyczne elementy ekosystemu
wyjaśnia rolę, jaką w biocenozie odgrywają producenci, konsumenci i destruenci
klasyfikuje rodzaje ekosystemów klasyfikuje elementy ekosystemu
na biotyczne i abiotyczne charakteryzuje strukturę prze-
strzenną i troficzną ekosystemu
wyjaśnia, na czym polega sukcesja wyjaśnia, na czym polega eutrofi-
zacja jezior
A
A
C
B B
B
C
C
określa kryteria podziału eko-systemów
charakteryzuje rodzaje ekosys-temów
wyjaśnia, na czym polega rola biocenozy w kształtowaniu bio-topu
wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosys-temu
charakteryzuje procesy glebo-twórcze
omawia przebieg sukcesji pier-wotnej i wtórnej
określa kryteria podziału sukce-sji ekologicznej
omawia rolę organizmów w procesach glebotwórczych
charakteryzuje poziomy glebo-we
omawia wpływ biocenozy na mikroklimat
omawia etapy eutrofizacji jezior
B
B C
C
B B
C
B
B B
B
6. Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie
typy łańcuchów troficz-nych
sieć troficzna ekosystemu przepływ energii
w ekosystemie krążenie materii
w ekosystemie
wyjaśnia pojęcia: łańcuch troficz-ny, poziom troficzny, sieć troficzna
wskazuje zależności między po-ziomami troficznymi
wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosys-temów
A
C
A
wyróżnia i porównuje dwa typy łańcuchów troficznych
wyjaśnia pojęcia: produkcja pierwotna (brutto, netto), pro-dukcja wtórna (brutto, netto)
wyjaśnia, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystar-
C
A
C
produktywność ekosys-temów
porównanie produkcji pierwotnej różnych eko-systemów
równowaga w ekosystemach
konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne
nazywa poziomy troficzne w łań-cuchu troficznym i sieci troficznej
wyjaśnia zjawisko krążenia materii i przepływu energii w ekosystemie
porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów
wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie
C
A
C
C
A
czalny omawia przyczyny zaburzenia
równowagi w ekosystemach analizuje produkcję pierwotną
i wtórną wybranego ekosyste-mu
rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy
wyjaśnia, dlaczego lasy równi-kowe i rafy koralowe są ekosystema-mi o najwyższej produktywności
B
D
C
C
7. Obieg węgla i azotu w przyrodzie
obieg węgla zakłócenie obiegu węgla obieg azotu
wyjaśnia pojęcie cykle biogeoche-miczne
wyjaśnia, na czym polegają obieg węgla i obieg azotu w przyrodzie
wymienia źródła węgla w przyro-dzie
wyjaśnia, jaki wpływ na obieg pierwiastków chemicznych w przyrodzie ma działalność go-spodarcza człowieka
A
C
A C
omawia schematy obiegu węgla i obiegu azotu w przyrodzie
wyjaśnia, na czym polega nitry-fikacja, amonifikacja oraz denitryfikacja
określa rolę organizmów w obiegu pierwiastków
omawia przebieg reakcji nitry-fikacji
B
C
B
B
8. Różnorodność biolo-giczna
bioróżnorodność trudności w mierzeniu
różnorodności biologicz-nej
różnice w rozmieszcze-niu gatunków na Ziemi
biomy (lądowe i wodne)
wyjaśnia pojęcia: biom, różnorod-ność biologiczna
omawia poziomy różnorodności biologicznej
wymienia główne biomy lądowe i podaje nazwy stref klimatycz-nych, w których się one znajdują
A
B
A
A
omawia różnice w rozmiesz-czeniu gatunków na Ziemi
wyjaśnia pojęcie ogniska róż-norodności biologicznej
określa warunki życia w porównywalnych strefach je-ziora i morza lub oceanu
B
A
B
wymienia główne biomy wodne omawia kryteria, na podstawie
których wyróżniono biomy charakteryzuje biomy lądowe oraz
obszary gór wysokich, uwzględnia-jąc takie czynniki, jak: warunki klimatyczne, warunki glebowe, przeważająca roślinność oraz wy-stępujące tam zwierzęta
charakteryzuje warstwy lasu wy-stępujące w biomach leśnych
omawia strefowość biomów wod-nych na przykładzie jeziora i oce-anu
charakteryzuje biomy, uwzględnia-jąc takie czynniki, jak: warunki tle-nowe, świetlne, głębokość, prze-ważająca roślinność oraz występu-jące tam zwierzęta
B
B
B
B
B
dowodzi trudności w określaniu różnorodności gatunkowej na Ziemi
ocenia stopień poznania różno-rodności gatunkowej Ziemi
porównuje różnorodność gatun-kową poszczególnych biomów
D
D
C
9. Czynniki kształtujące różnorodność biolo-giczną
czynniki geograficzne wpływające na bioróżno-rodność
zmiany klimatu a różnorodność biolo-giczna
ukształtowanie po-wierzchni Ziemi a bioróżnorodność
czynniki antropogeniczne wpływające na bioróżnorodność
działania prowadzące do spadku bioróżnorod-
wymienia czynniki geograficzne wpływające na bioróżnorodność
omawia przykłady negatywnego wpływu człowieka na bioróżnorodność
wymienia powody ochrony przyro-dy
wymienia przykłady działań po-dejmowanych w celu ochrony ga-tunków i ekosystemów
klasyfikuje czynniki kształtujące różnorodność biologiczną
omawia wpływ czynników geogra-ficznych i antropogenicznych
A
B
A
A
B
B
wymienia przykłady gatunków, których introdukcja w pewnych regionach Polski spowodowała zmniejszenie różnorodności ga-tunkowej
określa wpływ zlodowaceń i ukształtowania powierzchni na różnorodność biologiczną
wyjaśnia pojęcia: relikt, ostoja, endemit
uzasadnia konieczność ochrony dawnych odmian roślin i ras zwierząt
wskazuje konsekwencje
A
B
A
D
C
ności (niszczenie sie-dlisk, introdukcja gatun-ków)
nadmierna eksploatacja zasobów przyrody
działania prowadzące do wzrostu bioróżnorodno-ści (ochrona siedlisk, ochrona czynna gatun-ków)
ochrona dawnych od-mian roślin i ras zwierząt
na różnorodność biologiczną wyjaśnia, na czym polega ochrona
przyrody czynna i bierna podaje przykłady działań z zakresu
ochrony czynnej i biernej uzasadnia konieczność stosowania
ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosyste-mów
wyjaśnia, na czym polega intro-dukcja i reintrodukcja gatunku
C
A
D
D
zmniejszenia różnorodności biologicznej
wymienia przykłady gatunków, których populacje zostały od-tworzone
określa wpływ gatunków inwa-zyjnych na rodzime gatunki
określa znaczenie korytarzy ekologicznych
A
C
C
10. Elementy ochrony środowiska
przyczyny i skutki eks-ploatacji zasobów przy-rody
globalne ocieplenie kli-matu
efekt cieplarniany kwaśne opady dziura ozonowa alternatywne źródła
energii gospodarowanie odpa-
dami
klasyfikuje zasoby przyrody wymienia skutki eksploatacji zaso-
bów nieodnawialnych wyjaśnia pojęcia: efekt cieplarnia-
ny, kwaśne opady, smog, dziura ozonowa, alternatywne źródła energii, recykling
podaje przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami przyro-dy
wymienia skutki eksploatacji zaso-bów odnawialnych
wymienia przyczyny globalnego ocieplenia klimatu, powstawania kwaśnych opadów, smogu i dziury ozonowej
wyjaśnia, w jaki sposób niewłaści-wa eksploatacja zasobów przyrody wpływa na środowisko
omawia skutki kwaśnych opadów dla środowiska i zdrowia człowieka
B A
A
A
A
A
C
B
A
wyjaśnia pojęcie rekultywacja omawia skutki eksploatacji
zasobów odnawialnych wyjaśnia, w jaki sposób docho-
dzi do powstania efektu cieplarnia-nego
uzasadnia konieczność racjo-nalnego gospodarowania zaso-bami przyrody
omawia proces powstawania kwaśnych opadów
ocenia wpływ różnych metod utylizacji odpadów na środowi-sko
przedstawia założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju
odróżnia rodzaje smogu wyjaśnia zależność między
dziurą ozonową a powstawa-niem nowotworów
A B
C
D
B
D
B
B
C
D
wymienia skutki powstawania dziury ozonowej
wymienia sposoby utylizacji odpa-dów
A
uzasadnia konieczność gospo-darowania odpadami
IV. EWOLUCJONIZM 1. Rozwój myśli ewolu-
cyjnej ewolucja biologiczna główne teorie dotyczące
życia na Ziemi głoszone do XIX w.
rozwój myśli ewolucyj-nej
teorie Jeana Baptiste’a Lamarcka i Georges’a Cuviera
obserwacje przyrodnicze Darwina podczas podró-ży dookoła świata oraz ich wpływ na sformuło-wanie teorii ewolucji
dobór sztuczny jako namiastka ewolucji
główne założenia teorii doboru naturalnego
ewolucjonizm po Darwinie
wyjaśnia pojęcia: ewolucja biolo-giczna, ewolucjonizm, dobór natu-ralny, dobór sztuczny
omawia główne założenia teorii doboru naturalnego K. Darwina
przedstawia główne założenia teorii J.B. Lamarcka i kreacjonistów
wyjaśnia, dlaczego teoria J.B. La-marcka odegrała ważną rolę w rozwoju myśli ewolucyjnej
wyjaśnia relacje między teorią doboru naturalnego K. Darwina a syntetyczną teorią ewolucji
wyjaśnia pojęcie walka o byt
A
B
B
C
C
A
porównuje dobór naturalny i dobór sztuczny
omawia główne założenia syn-tetycznej teorii ewolucji
charakteryzuje teorie dotyczące życia na Ziemi głoszone do XIX w.
omawia założenia teorii G. Cuviera
ocenia wpływ podróży K. Dar-wina na rozwój jego teorii ewo-lucji
C
B
B
B D
2. Dowody ewolucji bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji
rodzaje skamieniałości formy przejściowe metody datowania sto-
sowane w paleontologii
żywe skamieniałości
wymienia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady
wyjaśnia pojęcia: skamieniałości przewodnie, anatomia porównaw-cza
wymienia cechy anatomiczne orga-nizmów potwierdzające jedność ich
A
A
A
wymienia przykłady zwierząt zaliczanych do form przejścio-wych oraz podaje cechy tych zwierząt
podaje przykład metody pozwa-lającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych
wyjaśnia pojęcia: dywergencja,
A
A
analogia i homologia dywergencja
i konwergencja narządy szczątkowe
i atawizmy dowody z zakresu em-
briologii dowody ewolucji
z zakresu biogeografii podobieństwo bioche-
miczne organizmów próby odtworzenia filo-
genezy
planu budowy wyjaśnia, jakie warunki środowiska
sprzyjały przetrwaniu skamieniało-ści do czasów współczesnych
wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic w budowie narządów ho-mologicznych
wyjaśnia powody, dla których niektóre grupy organizmów nazy-wa się żywymi skamieniałościami
wymienia przykład metody pozwa-lającej na ocenę względnego wieku skał osadowych
wyjaśnia różnicę między atawi-zmem a narządem szczątkowym
wymienia przykłady atawizmów i narządów szczątkowych
wyjaśnia, czym się zajmuje paleon-tologia
C
C
C
A
C
A
B
konwergencja wymienia przykłady dywergen-
cji i konwergencji
wymienia przykłady dowodów ewolucji z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii
wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filoge-netycznego organizmów
wyjaśnia pojęcie formy przej-ściowe
wyjaśnia, na czym się opierają radioizotopowe i biostratygra-ficzne metody datowania
analizuje budowę przednich kończyn przedstawicieli róż-nych gatunków ssaków i wska-zuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu oraz środowisku ich życia
wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c u wybranych ga-tunków w ustalaniu stopnia po-krewieństwa między nimi
A
A
A
A
B C
D
C
C 3. Dobór naturalny –
główny mechanizm ewolucji
zmienność genetyczna jako podstawa ewolucji
rodzaje doboru natural-nego (stabilizujący, kie-runkowy, rozrywający)
dobór płciowy
wyjaśnia pojęcia: dymorfizm płcio-wy, dobór płciowy, dobór krewnia-czy, dobór stabilizujący, dobór kie-runkowy, dobór rozrywający
wymienia przykłady dymorfizmu płciowego
A
A
wymienia przykłady działania różnych form doboru natural-nego w przyrodzie
wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie
A
C
B
dobór krewniaczy dobór naturalny
a choroby genetyczne
charakteryzuje sposób i przewiduje efekty działania doboru stabilizują-cego, kierunkowego i rozrywającego
wyjaśnia, na czym polega zmien-ność wewnątrzgatunkowa
wyjaśnia, który z rodzajów zmien-ności organizmów ma znaczenie ewolucyjne
omawia rolę mutacji w kształtowa-niu zmienności genetycznej popu-lacji
wyjaśnia pojęcie preferencje w krzyżowaniu
wymienia przykłady występowania preferencji w krzyżowaniu w przy-rodzie
podaje przykłady utrzymywania się w populacji człowieka alleli wa-runkujących choroby genetyczne
D
C
C
B
A
A
A
omawia występowanie genu anemii sierpowatej w popula-cjach ludzi żyjących na obsza-rach dotkniętych malarią
omawia dymorfizm płciowy jako wynik istnienia preferencji w krzyżowaniu
wyjaśnia, dlaczego mimo dzia-łania doboru naturalnego w po-pulacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby ge-netyczne
B
C
4. Ewolucja na poziomie populacji
pula genowa populacji populacja w stanie rów-
nowagi genetycznej dryf genetyczny – przy-
padkowe zmiany ewolu-cyjne
wyjaśnia pojęcia: genetyka popula-cyjna, pula genowa populacji
wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji
wymienia czynniki ewolucji wyjaśnia, na czym polega zjawisko
dryfu genetycznego i wymienia skutki jego działania w przyrodzie
wymienia warunki, które spełnia populacja znajdująca się w stanie równowagi genetycznej
A
C
A C
A
omawia regułę Hardy’ego– –Weinberga
oblicza częstości występowania genotypów i fenotypów w po-pulacji
wyjaśnia rolę dryfu genetycz-nego w kształtowaniu puli genetycz-nej populacji na przykładach efektu założyciela oraz efektu wąskiego gardła
sprawdza, czy populacja znaj-duje się w stanie równowagi
B
C
C
C
genetycznej 5. Powstawanie gatun-
ków – specjacja biologiczna koncepcja
gatunku mechanizmy izolacji
rozrodczej rodzaje specjacji (specja-
cja allopatryczna, specja-cja sympatryczna)
powstawanie gatunków w wyniku poliploidyzacji
przedstawia biologiczną koncepcję gatunku
wyjaśnia pojęcia: mechanizmy izolacji rozrodczej, specjacja
omawia znaczenie mechanizmów izolacji rozrodczej w przyrodzie
klasyfikuje mechanizmy izolacji rozrodczej
wymienia rodzaje specjacji
B
A
B
B
A
wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec gatunków rozmnażających się bezpłciowo
charakteryzuje rodzaje specja-cji, biorąc pod uwagę typ pier-wotnej bariery izolacyjnej
charakteryzuje prezygotyczne i postzygotyczne mechanizmy izolacji rozrodczej oraz podaje przykłady ich działania
omawia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji
C
B
B
B 6. Prawidłowości ewo-
lucji. Koewolucja mikroewolucja
i makroewolucja tempo ewolucji kierunkowość
i nieodwracalność ewo-lucji oraz radiacja adap-tacyjna
koewolucja – rozwijanie interakcji międzygatun-kowych
strategie życiowe organi-zmów
wyjaśnia pojęcie prawidłowości ewolucji
wymienia prawidłowości ewolucji wyjaśnia pojęcia: mikroewolucja,
makroewolucja, kierunkowość ewo-lucji, nieodwracalność ewolucji, koewolucja
wymienia prawdopodobne przy-czyny nieodwracalności ewolucji
A
A
A
A
wymienia czynniki, które wpływają na tempo ewolucji
charakteryzuje sposoby okre-ślania tempa ewolucji
wymienia przykłady koewolucji omawia skutki doboru natural-
nego w postaci powstawania różnych strategii życiowych organi-zmów
wymienia przykłady przemian w skali mikro- i makroewolucji
wyjaśnia wpływ doboru natu-ralnego na kierunek ewolucji
omawia zjawisko radiacji adap-tacyjnej
A
B
A B
A
C
B
7. Historia życia na Ziemi
warunki na Ziemi w początkowym okresie jej istnienia
wymienia etapy rozwoju życia na Ziemi
wymienia warunki środowiska,
A
A
wyjaśnia, na czym polega teoria samorzutnej syntezy związków organicznych
C
samorzutna synteza związków organicznych
powstawanie makroczą-steczek
świat RNA prakomórki powstanie pierwszych
komórek i ich ewolucja budowa i sposób życia
pierwszych organizmów różnicowanie się sposobu
odżywiania efekty pojawienia się
fotoautotrofów komórka jądrowa (euka-
riotyczna) powstanie organizmów
wielokomórkowych etapy rozwoju organi-
zmów na Ziemi masowe wymierania
organizmów wędrówka kontynentów
które umożliwiły samorzutną syn-tezę pierwszych związków orga-nicznych
charakteryzuje środowisko oraz tryb życia pierwszych organizmów jednokomórkowych
wymienia główne założenia teorii endosymbiozy
charakteryzuje zmiany prowadzące do powstania organizmów wielo-komórkowych
nazywa erę i okres, w których po-jawiły się pierwsze rośliny lądowe
nazywa grupy zwierząt, które jako pierwsze pojawiły się w środowi-sku lądowym
charakteryzuje warunki klimatycz-ne i fizykochemiczne panujące na Ziemi ok. 4 mld lat temu
wyjaśnia pojęcie makrocząsteczka charakteryzuje warunki sprzyjające
powstawaniu pierwszych makro-cząsteczek na Ziemi
wyjaśnia, jak zmieniał się sposób odżywiania pierwszych organi-zmów jednokomórkowych
wyjaśnia, na czym polegają sposo-by odżywiania chemoautotrofów i fotoautotrofów
wyjaśnia, w jaki sposób wędrówka kontynentów wpłynęła na roz-mieszczenie organizmów na Ziemi
B
A
B
A
A
B
A B
C
B
C
C
przedstawia przebieg i wyniki doświadczenia Stanley’a Mille-ra i Harolda Ureya
wyjaśnia pojęcia: bulion pier-wotny, pizza pierwotna w na-wiązaniu do etapów ewolucji chemicznej
wyjaśnia rolę kwasów nukle-inowych w powstaniu życia na Ziemi
wymienia argumenty przema-wiające za słusznością teorii endosymbiozy
wskazuje bezpośrednią przy-czynę stopniowych i nieodwra-calnych zmian warunków panu-jących na Ziemi
ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera i H. Ureya w postę-pie badań nad powstaniem ży-cia na Ziemi
wyjaśnia, dlaczego odkrycie rybozymów miało duże znacze-nie w rozwoju teorii powstania ży-cia na Ziemi
wyjaśnia, w jaki sposób pierw-sze fotoautotrofy zmieniły wa-runki na Ziemi
B
A
C
D
C
D
C
C
C
A
B
wyjaśnia, jakie dane można uzy-skać na podstawie analizy tabeli stratygraficznej
wyjaśnia, jakie korzyści adapta-cyjne miało wykształcenie się form wielokomórkowych
wymienia okresy, w których nastąpiły masowe wymierania organizmów
określa prawdopodobne przy-czyny wielkich wymierań orga-nizmów w historii Ziemi
8. Antropogeneza powiązanie człowieka ze światem zwierząt
cechy specyficzne ludz-kie
warunki powstania przodków człowieka
najstarsi przodkowie człowieka
pierwsi ludzie człowiek rozumny drzewo rodowe człowie-
ka
wyjaśnia pojęcia: antropogeneza, antropologia
określa stanowisko systematyczne człowieka
wymienia kilka cech wspólnych dla naczelnych
wymienia główne cechy budowy ciała charakterystyczne dla czło-wieka
określa chronologię występowania przedstawicieli rodzaju Homo
wymienia korzyści wynikające z pionizacji ciała, redukcji owło-sienia oraz zwiększania masy i ob-jętości mózgu
omawia warunki, w których doszło do powstania bezpośrednich przod-ków człowieka
omawia zmiany, które zaszły pod-czas ewolucji rodzaju Homo
A
A
A
A
A
A
B
B
uzasadnia przynależność czło-wieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: krę-gowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne
wymienia rodzaje człeko-kształtnych
wymienia zmiany w budowie szkieletu wynikające z pioniza-cji ciała oraz stopniowego zwiększania masy i objętości mózgowia
charakteryzuje budowę oraz tryb życia bezpośrednich przodków człowieka
analizuje cechy z zakresu ana-tomii, immunologii, genetyki i zachowania świadczące o po-wiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi
wymienia drobne cechy morfo-logiczne właściwe tylko czło-wiekowi
D
A A
B
D
A
B
omawia drogi rozprzestrzenia-nia się rodzaju Homo z Afryki na pozostałe kontynenty
omawia negatywne skutki pio-nizacji ciała
B