SADRŽAJ:

Uvod……………………………………………………………….2 Anatomija I morfologija insekata………………………………..3 Antene insekata…………………………………………………....5 Usni aparat………………………………………………………...5 Noge I krila insekata………………………………………………7 Građa organskih sistema………………………………………….9 Mišićni sistem………………………………………………………9 Digestivni sistem…………………………………………………..10 Krvni sistem……………………………………………………….11 Ekskretorni sistem………………………………………………..14 Nervni sistem……………………………………………………..14 Čulni sistem……………………………………………………….15 Polni sistem………………………………………………………..16 Podjela insekata…………………………………………………...20 Zaključak…………………………………………………………..21 Literatura…………………………………………………………..22

UVOD

KLASA INSECTA (HEXAPODA)

Insekti su najobimnija klasa životinja i do danas je opisano blizu 1.000000 vrsta, što predstavlja oko 2/3 od ukupnog broja svih vrsta životinja. Rasprostranjeni su u svim suvozemnih staništima gdje im ekoloski faktori omogucavaju razmnožavanje. Neke vrste žive i u slatkoj vodi i to uglavnom u toku larvenog perioda, a samo manji broj vrsta prilagođen je na život u moru.

Insekti su veoma raznovrsni po načinu života, glađi, fiziologiji i ponašanju. Praktično je nemoguce u okviru zoologije invertebrata izložiti detaljnije njihovu morfologiju i klasifikaciju. Detaljniji podaci o insektima mogu se naci u udzbenicima entomologije. Entomologija je nauka o insektima (entomos gr. – insekt; logos – nauka).

Insekti su veoma značajni za čovjeka. Neke njihove vrste su poznate štetočine, jer parazitiraju na domaćim životinjama ili biljkama, a pojedine u periodima prekomjernog razmnožavanja, uništavaju ogromne komplekse vegetacije. Pored toga pojedine insekatske vrste su vektori za poznate bolesti ljudi, kao sto su malarija, žuta groznica, bolest spavanja, tifus i druge. Međutim, mnoge vrste insekata su korisne za čovjeka jer oprašuju za privredu značajne biljke. Smatra se da veliki broj vrsta biljaka ne bi postojao da nije insekata koji ih oprašuju i omogucavaju njihovu reprodukciju. Zatim, insekti stvaraju materije, kao sto su med, vosak, svila, koje su nekada bile od neprocjenjive koristi za život ljudi. Insekti su značajna karika u lancima ishrane suvozemnih i vodenih ekosistema: njima se ishranuju mnoge ptice, ribe i druge životinje koje bi bez insekata brzo isčezle.

Insekti se karakterišu time sto im je tijelo podijeljeno u tri jasno izdvojena regiona: glavu (caput), grudi (thorax), i trbuh (abdomen), između kojih se najčešće nalaze suženja. Insekti imaju šest nogu (tri para), po cemu su i dobili ime Hexapoda. Ovi ekstremiteti nalaze se na toraksu. Osim nogu na toraksu se, kod većine insekata, nalaze jedan ili dva para krila. Međutim, kako cemo kasnije vidjeti, postoje insekti koji su prirodno primarno ili sekundarno beskrilati. Insekti kao i Myriapoda imaju na glavi jedan par antenna, proste i složene oči. Usni ekstremiteti su mandibule, prve i druge maksile, koje su različiti građene u pojedinih grupa insekata, sto zavisi od vrste i načina uzimanja hrane. Velićina insekata varira i kreće se od 0,25 mm pa do 30 cm.

Utvrđeno je da su fosilni ostaci insekata stari oko 300 miliona godina. Njihova je evolucija, izgeda, tekla dosta brzo. U cilibaru, starom oko 500 miliona godina, nisu nađeni, na primjer, fosilni ostaci danasnjih radova pčela. Međutim, pojedini insekti (bubašvabe, na primjer) su relativno stari, tako da recentne forme jedva da se nešto razlikuju od fosilnih koje su stare i 100 miliona godina. Relativno brz razvoj pojedinih grupa insekata uglavnom se objašnjava njihovom ogromnom reproduktivnom sposobnošću i kratkoćom života generacije.

ANATOMIJA I MORFOLOGIJA

Spoljna morfologija insekata je različita, ali u odnosu na Crustacea izgleda dosta jednostavno. Jednoslojni epidermis insekata luči na površinu kutikulu koja je uglavnom hitinske prirode, sa zadebljanjima u pojedinim regionima i segmentima. Insekti su, kao i ostale Arthropoda, heteronomno segmentisani. Segmenti pojedinih regiona često međusobno čvrsto srastaju tako da se, na primjer, u glavenom regionu obrazuju hitinska čahura na kojoj se ne raspoznaju granice segmenata. Na toraksu je kutikula veoma čvrsta tako da u svakom segmentu obrazuje ploče: dorzalnu – tergum (notum), ventralnu – dve pleurae. Tergum, sternum i pleurae su međusobno spojeni elastičnim intersegmentalnim membranama. Isto tako i segmenti abdomena se sastoje od terguma, sternuma i pleura koje su opnaste, tako da je abdomen pokretan i rastezljiv.

Glava insekata je vjerovatno građena od šest segmenata, toraks od tri, dok je abdomen prvobitno bio građen od 11 segmenata i pigidijuma, što se jasno moze vidjeti u toku embrionalnog razvića. Međutim, kod abdulta savremenih insekata najčešće je taj broj reduktivan.

Analni otvor se nalazi na posljednjem abdominanom segmentu. Odmah ispred otvora, ventralno, nalazi se genitalni otvor. Najčešće, ženke imaju dva genitalna segmenta (osmi i deveti), dok muzjaci imaju jedan (deveti). Kod vrsta sa isčezlim zadnjim segmentom genitalni otvori su pomereni naprijed.

Na abdomenu kod većine insekata u odraslom stadijumu, sa izuzetkom Apterypoda, nema ekstremiteta na segmentima ispred polnog otvora. Mnogi insekti imaju različito modifikovane nastavke na genitalnom segmentu. Tako se od ženki često od dva para nastavaka obrazuju legalica (ovipositor) za polaganje jaja, a kod mužjaka nastavci na genitalnom segmentu imaju funkciju u kopulaciji. Ako postoje nastavci jedanaestog abdominalnog segmenta to su cerci, koji mogu budu končasti, cilindrični ili kao kod uholaze klještoliki, člankoviti ili nečlankoviti.

Hitinska kutikula insekata je dobro razvijena i spolja oblaze površinu tela. Ona štiti tijelo insekta, a u isto vreme je i oslonac za muskulaturu. Osim spoljne površine tela kutikula oblaže prednje i zadnje crijevo, kao i trahejni sistem. Kutikula insekata je građena od tri sloja. Epikutikula je spoljasnji tanki sloj, debljine oko 1 mikrona i ne sadrži hitin. Egzokutikula i endokutikula su deblji slojevi i sadrze hitin. Hitin je nitrogenski polisaharid, veoma je rezistentan i ne rastvara se u vodi, alkoholu, kiselinama i bazama, ne razlaze ga ni enzimi sisara, ali je podložan bakterijskom razlaganju. Endokutikula i uopste mekani dijelovi kutikule sadrze vise hitina od čvrstim dijelova za koje kažemo sa su svi sklerotizovani. Skleratizacija kutikule je očvršćavanje njenih hitinizovanih komponenata, o čijem se hemijskom sastavu jos mnogo ne zna. Sa površine tijela na mnogim mjestima polaze različiti izraštaji u obliku dlačica, cekinja i trnolikih struktura. Očvrsle urasline u tijelo takođe se nalaze kod insekata. One najčešće služe kao oslonac za muskulaturu. Razlikuju dva osnovna tipa hitinskih uraslina: apodeme i apofize.Unutrašnji skelet u glavi insekata je naročiti dobro razvijen i naziva se tentorijum. Glava insekata je obavijena čvrstom hitinskom čahurom. Oblik glave varira u okviru različitih grupa insekata. Glava je građena od procefalona na kome su antene, složene oči i ocele, i

gnatocefalona na kome su usni ekstremiteti. Procefalon je građen od akrona i antenalnog segmenta, a gnatocefalon od četiri segmenta. Prvi segment gnatocefalona je reduktovan i nema ekstremitete, a ostala tri nose usne ekstremitete. Glavena čahura je suturama podijeljena na veći broj površina, koje variraju na različite načine, ali je ipak moguće dati jedan opšti tip insekatske glave. Na prednjoj strani glave nalaze se suture u obliku obrnutog slova Y ciji se gornji dio naziva koronalna sutura, a donje dvije grane su frontalne suture. Ispod frontalnih sutura proteže se poprečna sutura, koja dodiruje frontalne suture. Dio poprečne, koju ograničavaju frontalne suture, naziva se epistomalna sutura, a bocni dijelovi – subgenalne suture. Dio površine glave koji ograničavaju frontalne i epistomalna sutura naziva se frons ili čelo i u njemu se obično nalazi središnje prosto oko. Povrsina između frontalne suture, donje ivice složenog oka i subgenalne suture je gena ili obraz i to sa obe strane glave. Ispod emistomalne suture nalazi se clypeus, a ispod ovoga je labrum ili gornja usna. Vetrex i genae su prema zadnjoj strani glave ograniceni okcipitalnom suturom. Iza okcipitalne suture, dorzalno, nalazi se occiput ili potiljak, a sa strane iza obraza su postgenae. Okciput i postgene su nazad ograničene postokcipitalnom suturom iza koje se nalazi uzana oblast u obliku prstena – postocciput – koji okruzuje foramen magnum ili zadnjji veliki otvor glave. Pored ovih, kod insekata najčešće se vide i druge suture, a nihova izraženost i oblik su različiti u pojedinim grupama.

Toraks insekata obuhvata središnji region tijela i sa glavom je povezan mekanim vratnim dijelom – cervix-om. Na toraksu se nalaze noge i krila kod Pterygota. Toraks je gradjen od tri segmenta: prothorax-a, mesotharax-a i metathorax-a. Svaki od ovih segmenata nosi po par ekstremiteta, a krila se nalaze na mezotoraksu i metatoraksu. Ako imaju samo jedan par krila, ona se nalaze na mezotoraksu ili, izuzetno, (Strepsitera) na metatoraksu. Kutikula svakog torakalnog segmenta je zadebljala u obliku četiri ploče: dorzalne – tergit, ventralne – sternit i dvije bone pleure. Svaka od ovih ploča moze da bude izdjeljena u manje dijelove – podsklerite. Toralni tergiti se nazivaju i notumi. Kod insekata sa krilima najčešće se razlikuju dva dijela na tergitima i to prednji – alinotum i zadnji – postnotum. Alinotum je često podijeljen u dva sklerira: prednji – skutum i zadnji – skutelum. Pleuriti su obično podijeljeni pleuralnim suturama u dva sklerita: prednji – episternum i zadnji – epimeron. Kod insekata sa krilima, dorzalno, pleuriti se produzavaju u pleuralne krilne izraštaje koji služe kao oslonci krila. Svaki sternum može da bude podijeljen u dva ili vise sklerita. Na toraksu, bočno, između mezotoraksa i metatoraksa nalaze se stigme – otvori za disanje.

Abdomen insekata je primarno građen od 11 segmenata i telzona (pigidijum). Međutim, jedanaesti i uz njega jos jedan ili dva segmenta često su reduktivni, tako da se u abdulta obično se nalazi toliko segmenata . Jedanaest segmenata imaju samo primitivne Protura i embrionalni stupnjevi nekuh drugih insekata. Svaki abdominalni segmenti je sa zadebljalom dorzalnom (tergit) i ventralnom (sternit) pločom i one su spojene u pleuralnom regionu membranoznim površinama, koje ponekad sadrže sklerotizovane dijelove. Na svakom segmentu u pleuralnom regionu obično se nalazi po par stigma. Odrasli insekti na abdomenu nemaju ekstremitete za hodanje. Međutim, kod raznih grupa insektata, u ranim razvojnim stupnjevima, kao i u abulata Apterygota i muzjaka Odonata na pregenitalnim segmentima (1-7) nalaze se nastavci. Abdomenalni nastavci larvenih

stupnjeva insekata mogu da budu u obliku trahejnih škrga, kao što je to slučaj kod nekih Ephemeroptera ili u oblikulateralnih filamenata kao kod nekih larvi Neuroptera ili u obliku lažnih nožica u larvi Lepidoptera. Abdominalni nastavci Apterygota su obično stili. Kod mužjaka Odonata abdominalni nastavci predstavljeni su u obiku kopulatornih diferencijacija sa donje strane abdominalnih segmenata. Genitalni segmenti insekata obično imaju izmenjene nastavke, koji kod mužjaka uglavnom imaju funkciju kopulatornih organa, a kod ženki to su većinom legalice. Međutim, kod nekih insekata ti ekstremiteti nisu vidljivi spolja i uvučeni su u abdomen. Legalica veoma mnogo varira po obliku i u raznim grupama insekata. Žaoka osa i pleča je izmijenjena legalica. U mnogih insekata na zadnjem dijelu nalaze se cerci: to su nastavci veoma različitog oblika postali od dorzalnog dijela desetog segmenta. Kada je deseti segment dobro razvijen, osim cerka mogu da se razvijaju epiprokt i paraprokt. Epiprokt nastaje od dijela iznad anusa, a paraprokt od dijela koji se nalazi ventrolateralno od analnog otvora.

-Antene insekata

Antene insekata veoma mnogo variraju po obliku, a sastoje se od osnovnog članka (scapus), drške (pedicellus) i bića (flagellum). Broj članaka flageluma može da bude različit – od dva – do preko četrdeset. Antene se nalaze na glavi insekata obično ispred ili sa strane očiju, a veoma rijetko, kao kod buva, iza očiju. Antene su po funkciji čulne i na njima se nalaze taktilna, mirisna, a kod nekih i čula sluha. Članci na antenama mogu da budu jednaki i tada se antene nazivaju jednolike ili su nejednaki te su antene nejednolike. Kod nejednolikih antena, prvi članak – skapus – često je krupniji i produzen, drugi ili pedicel je sužen, a ostali dio antene je bič ili flegelum. Kod nekih insekata čulo mirisa na antenama ima značajnu funkciju pri pronalaženju jedinke suprotnog pola, pa su antene u mužjaka po pravilu bolje razvijene nego kod ženki . Prema oblicima članaka antena razlikuju se sledeci tipovi: čekinjaste, kod kojih su članci prema distalnom dijelu suženiji: končaste, sa cilindričnim, skoro jednakim člancima: brojaničaste, kod kojih su članci sfericni i slični po veličini: testeraste, sa člancima koji su manje – više trouglasati: česljolike, sa bočnim izraštajima na većini članaka: batinaste, kod kojih se članci povećavaju prema distalnom dijelu, a zavisno od oblika razlikujemo nekoliko podtipova batinastih antena: ako je povećanje postepeno onda su to batinaste antene u užem smislu riječi, a ako je poslednji članak naglo proširen, nazivaju se glavičaste. Ukoliko su erinalni članci prošireni bočno i formiraju stitaste lobuse- nazivaju se lamelaste. Ako su poslednji članci dugi, paralelnih strana i u obliku štita ili jezičastih lobusa koji se proširuju bočno- nazivaju se lepezaste. Kolenaste antene imaju izražen prvi članak, a ostali su mali ii postavljeni pod uglom na prethodni; peraste su sa izraštajima na većini članaka; igličaste, kod kojih je posljednji šlanak veoma povećan i na kome se, dorzalno, nalazi povijen trnolik izraštaj. Oblik antena i njihova građa često se koriste u klasifikaciji insekata.

-Usni aparat

Usni dijelovi se sastoje od labruma ili gornje usne, mandibula, koje su obično snažne i dva para maksila. Labrum predstavlja hitinski nabor glave, koji ne vodi porijeklo od ekstremiteta, a ostali usni dijelovi su izmjenjeni ekstremiteti. Zaisno od vrste i načina

uzimanja hrane usni dijelovi su različito prilagođeni, tako razlikujemo nekoliko tipova usnih aparata. Osnovni tip usnog aparata insekata je prilagođen za grickanje, sreće se, na primjer kod bubašvabe. Ovaj usni parat građen je od gornje usne koja je, u stvari, široko pokretno zadebljanje kutikule u obliku režnja koje se nalaze ispod klipeusa, a ispred ostalih usnih dijelova. Neposredno iza labruma nalaze se snažne nesegmentisane vilice ili mandibule, koje su veoma čvrste i pokreću se horizontalno. Mandibule su svojim osnovama pričvršćene uz glavenu kapsulu, a pokreću ih snažni mišići. Izgled mandibula kod različitih insekata dosta varira. Prvi par člankovitih maksila se nalazi iza mandibula. Bazalni članak maksila je cardo od koga se nastavlja drugi članak stipes na čijem se vrhu nalaze dva reznjolika dijela- lacinia i galea (lobus internus i lobus externus) člankoviti palpus ( palpus maxillaries). Palpusi i terminalni režnjevi variraju kod različitih usnih aparata za grickanje. Drugi par maksila je osnovnim dijelovim spojen uzdužno, po sredini, tako da obrazuje jedinstvenu cijelinu- donju usnu ili labium, koja se nalazi iza prvih maksila. Labijum je poprečnim suturama podjeljen u bazalni dio – postmentum i distalni dio- prementum. Postmentum je kod usnog aparata za grickanje podjeljen u bazalni dio – submentum i distalni dio – mentum. Na prementumu se nalaze par palpusa i apikalno postavljeni reznjevi koji sačinjavaju ligulu. Pulpusi se nalaze na ispupcenjima prementuma koji se nazivaju palpiferi. Ligula je građena od para unutrašnjih malih režnjeva zvanih glossa i para spoljnih ili lateralnih krupnijih reznjeva ili paraglossa.

Usmi aparat za grickanja smatra se da je najprimitiviniji i nalazi se kod odraslih Thysanura, Collembola, Orthoptera, Dermaptera, Psocoptera, Trichoptera, Coleoptera i Hymenoptera kao i kod larvenih stupnjeva mnogih insekata. Ovaj aparat, osim karakterističnog izgleda dijelova, odlikuje se i time da su u mandibule pomjerene više ustranu, tako da pomoću njih mogu otkidati parčice hrane i materije za izgranju gnijezda.

Usni aparat prilagođen za srkanje, po svojoj građi, najbliži je aparatu za grickanje. Pojedini dijelovi ovog aparata (labrum i mandibule) veoma su slični odgovarajućim dijelovima usnog aparata za hranu koju mogu grickati, na primjer, polenova zrna. Zbog toga se za Hymenoptera navodi da imaju usni aparat prilagodjen i za grickanje.

Ostali dijelovi, prve i druge maksile ( labijum) su izmjenjeni, tj. izrazito su izduženi. Prve maksile se karakterišu istim početnim člancima: kardo je tanak i izdužen, a stipes je snažan. Od stipesa se nastavlja dio koji prdstavlja međusobno srasle laciniju i galeu i koji ima određenu funkciju u uzimanju cvijetnog soka – nektara. Palpus maxillaris je rudimentisan i izrazito kratak. Druge maksile ( labujum) su građene od kratkog trouglastog početnog članka – prementuma i snažnog mentuma od kojeg, bočno, polaze dva snažna i dobro razvijena labijalna palpusa. Između njih, u sredini, nalazi se jezik – glosa, osnovni organ u uzimanju tečne hrane, koji nastaje srastanjem dve glose u jedan zajdnički dio. Izmedju glose i labijalnih palpusa nalaze se paraglose koje su rudimentisane i kratke. Usni aparat prilagođen za bodenje i sisanje nalazi se kod nekih Diptera, lisnih vaši, stenica i uopšte kod insekata koji se hrane biljnim i životinjskim sokovima. Svi usni dijeovi su izduženi (izuzev palpusa koji su uglavnom redukovani), tako da obrazuju rilicu

za bodenje i sisanje. Rilica je građena od stileta koji prdstavljaju modifikovane mandibule, maksile i hipofarinks pomoću kojih rilica prodire u biljku ili životinju. U građu rilice ulazi i gornja i donja usna koja ima jedan uzdužni žleb u kojem je postavljen hipofarinks. Labijum i labrum obrazuju uzdužno zatvoren žleb u obliku cijevi kroz koju uzimaju hranu. Takav usni aparat za bodenje ima, na primjer, komarac. Kod drugih insekata sa usnim aparatom za bodenje usni dijelovi mogu biti i drugačije razvijeni.

Usni aparat za sisanje nalazi se kod Lepidoptera i prilagođen je za uzimanje tečne hrane, na primjer, nektara iz cvijeća. Za ovaj tip usnog aparata karakteristično je da su jako razvijeni i izduženi dijelovi prvog para maksila (galea). Svaka maksila na unutrašnjoj strani ima jedan dugačak žleb. Dok insekt uzima sok, maksile se priljube jedna uz drugu tako da ovo žlebovi obrazuju kanal kroz koji prolazi hrana. Kad insekt miruje prve maksile su uvijene u spiralu, tako da se ovaj dio usnog aparata nayiva jos surlica. Gornja usna i mandbule se jedva nayiru. Labijum obrayuje malu neclankovitu trouglastu plocicu na kojoj se nalaye troclani palpusi.

Usni aparat prilagodjen za lizanje i usisavanje nalazi se kod mnogih Diptera. Kod ovog usnog aparata donja usna je mesnata i završava se sa dva velika režnja, a ostali dijelovi, mandibule i prvi par maksila su redukovane. Maksilarni palpusi se nalaze na distalnom dijelu zadebljale donje usne ili rostruma; dio iza maksilarnih palpusa naziva se haustelum. Labrum i hipofarinks su suženi i leže na prednjem žlebu labijuma. Pljuvačni kanal je u hipofarinksu, a kanal za hranu nalazi se između labruma i hipofarinksa. Na vrhu labijuma nalazi se labella, par krupnih mekanim ovalnih režnjeva. Sa donje strane ovih režnjeva nalaze se poprečne brazbe koje služe kao kanali za hranu. Ovi insekti mogu, osim tečne, da uzimaju i čvrstu hranu koju prethodno rastvaraju pljuvačkom, a zatim usisavaju. Pored ovog tipa usnog aparata, kod nekih Diptera koji sišu krv, kao, naprimjer, konjske muve ili obada, razvijene su oštre, u obliku noža, mandibule pomoću kojih prosjecaju kožu životinja i tako naprave ranu iz koje uzimaju krv, sunđerastim labijumom.

-Noge i krila insekata

Noge insekata su na različite načine modifikovane, tako da osim funkcije hodanja imaju i druge, a služe i kao značajan pokazatelj u taksonomiji insekata. Noge se sastoje od sljedećih članaka: bazalnog čanka- coxa (kuk), jednog malog (rijeđe dva), članka trochanter- a (butni valjak), iza ovoga je drugi članak femur (but), zatim takođe dugi članak tibia (golen) i na kraju se nalaze tarsus (stopalo) koji se sastoji od više malih članaka čiji broj varira kod različitih insekata od jednog do pet. Na posljednjem tarzalnom članku nalazi se par kandzica u čijoj se osnovi ili između njih često nalazi jedna ili više jastučnih struktura. Jastučna struktura između kandzica naziva se arolium, a ako su po dvije u osnovi svake kandzice nazivaju se pulvilli. Različiti članci nogu mogu znatno da variraju kako po dužini, tako i po obliku i dlakavosti. Noge insekata, posebno prvi i zadnji par, mogu da budu adaptirane za raskidanje plijena, plivanje, skakanje, kopanje i druge funkcije. Krila insekata su dorzolateralni izraštaji tjelesnog zida i pričvršćena su za toraks u predjelu između tergita i pleura. U osnovi krila nalaze se aksilarni skleriti, koji

omogućavaju zglobljavanje i pokretanje krila. Krila nastaju u početku kao kesasti izraštaji koji se od odraslog insekta formiraju kao dvije blisko priljubljene ploče kutikule. Između dvije krilne ploče proteže se nervatura koja predstavlja zadebljanja krilnih površina, tako da se obrazuje potporni ram za krila. Krilni nervi se otvaraju prema tijelu i u njima cirkulise krvna tečnost, a u glavnim nervima se protežu traheje i nervni završetci. Krila insekata variraju po broju, veličini, nervaturi, konzistenciji i položaju, kada je insekt u mirovanju. Većina insekata ima dva para krila, i to po jedan par na mezotoraksu i metatoraksu, a ako imaju jedan par, onda su obično na mezotoraksu. Pojedine grupe pterygota su sekundarno bez krila. Krila su, najčešće, membranozna i na njima mogu da se nalaze dlačice ili ljuspice. Redukcija i gubitak krila kod nekih grupa insekata najčešće je njiova adaptacija na specifične uslove sredine i načina života: parazitizam i drugo. Termiti i mravi, naprimjer, imaju reproduktovane članove zajednice koj u periodu parenja imaju privremena krila. Njihova krila su na bazalnim frakturama koja se kasnije otkidaju i odbacuju. U mnogih insekata prednja krila su zadebljala i služe kao zaštita. Kod orthoptera i Dermaptera prednja krila su kožaste tegmine, kod Coleoptera su čvrsto elitre, a kod Hemiptera prednja krila su kožasta u osnovi, a membranozna prema vrhovima i nazivaju se hemilitre. Diptera imaju membranozna prednja krila, a zadnja su redukovana u haltere, koji služe za održavanje ravnoteže u toku letenja. Dva krila sa jedne strane insekatskog tijela sačinjavaju obično jednu površinu za letenje i pomijeraju se zajedno, bilo što se poklapaji ili dodiruju ili spajaju kukicama. Međutim, kod nekih primitivnih insekata prednja i zadnja krila se pokreću nezavisno jedno od drugog: kada se jedan par pomijera na dole, drugi par u isto vrijeme pomjera se na gore. Pojedini insekti krilima mogu da proizvode zvuk na taj način što taru prednje ivice krila jedno o drugu ili prednji ivicu krila o zadnju nogu. Neki insekti, kao što su muve i pčele letenjem proizvode zujanje. Sistem obilježavanja krilnih nerava je jedinstven i ako je nervatura krila varijabilna. Glavni nervi protežu se od osnove krila ka krilnoj ivici i povezani su malim poprečnim nervima. Osnovni uzdužni nervi su: Costa (C) je nerazgranat nerv koji ograničava prednju ivicu krila;Subcosta (SC) nerazgranat ili dvogran nerv iza koste i završava se u kostalnoj ivici;Radijus (R) nerv iza subkoste povezuje aksilarne sklerite u osnovi krila i obično je petogran;Medius (M) četvorograni nerv iza radijusa u sredini krila i osnovi se zglobljava sa središnjim aksilarnim skleritima; Cubitus (Cu) dvograni nerv koji se zglobljava sa središnjim aksilarnim skleritima; Analni (A) nervi su sistem od jednog do četiri nerva iza kubitalnog nerva i čine potporu analnom regionu krila koji se prostire od kubitalne do jugalne brazde; Jugalni (J) nervi su nekoliko krtkih potpornih nerava u jugalnom regionu. Kod primitivnih insekata mnogobrojni poprečni nervi povezuju uzdužne nerve. Evolucija krila je vodila ka redukciji broja poprečnih nerava, jačanju i sjedinjavanju uzdužnih nerava. Rezultat toga je mehanično jačanje krila, tako da se kod nekih insekata teško homologizirati nerve njihovih krila sa primitivnom nervaturom. Poprečni nervi dobijaju imena prema nervima koje povezuju, kao, naprimjer, radio-medijalni poprečn nerv. Uobičajeno je da se uzdužni nervi obilježavaju velikim a poprečni malim slovima.

Prostori u krilima između nerava nazivaju se ćelijama. Ćelije mogu da budu otvorene- kada se produžavaju do ivice krila, ili zatvorene- kada su sa sve četiri strane okružene nervima. Ćelije dobijaju karakteristična imena prema nervima između kojih se nalaze.

-Građa organskih sistema

Insekti su veoma raznovrsna klasa sa različitim načinima života, ponašanja i ishrane, ali i pored toga svi oni, uglavnom, zadržavaju osnovni plan građe organskih sistema koji je u osnovi karakterističan i za sve ostale Arthropoda. Jednoslojni epidermis na površini tijela insekata luči kutikulu. Ispod epidermisa nalaze se u snopovima raspoređeni misići i sistemi unutrašnjih organa, između kojih se prostire miksocel podjeljen, uglavnom, u tri prostrana sinusa- perikardijalni, viscelarni i perineuralni.

Masno tkivo se nalazi između unutrašnjih organa, naročito u viscelarnom sinusu. Ćelije masnog tkiva su po građi slične ćelijama krvi. Masno tkivo ima dvije osnovne uloge. U njemu se deponuju rezerve hranljive materije, masti, bjelančevine, ugljeni hidrati, glikogen i dr. U njegovim ćelijama se nagomilavaju neki produkti metabolizma, naprimjer, mokraćna kiselina i drugi te tako masno tkivo ima funkciju u ekskreciji. Masno tkivo je naročito dobro razvijeno kod nekih insekata u zimskom periodu. Kod pojedinih vrsta insekata u masnom tkivu se nalazi luciferin- materija koja svijetli.

-Mišićni sistem

Mišićni sistem insekata je veoma dobro razvijen, što im omogućava veliku pokretljivost. Po građi, mišići insekata su poprečno-prugasti. Raspoređeni su u snopovima i nikada nemaju slojevit raspored kao kod Annelida. Mišići insekata su veoma jaki i tako da većina njih mogu da nose teret koji višestruko prevazilazi težinu njihovog tijela. Mišići su naročito dobro razvijeni u toraksu i ekstremitetima. U tijelu insekta nalazi se veći broj mišića, naprimjer, kod nekih larvi Lepidoptera i do dvije hiljade. Mogu se podijeliti na glavene, grudne i abdominalne. Mišići su finim mišićnim vlaknima- tonofibrilama- vezani za kutikulu.Insekti su adaptirani na život na kopnu i kreću se uglavnom hodanjem i letenjem. To je jedna od malog broja grupa životinja koje mogu da lete. Osim toga mnogi insekti su prilagođeni na život u vodi, u kojij se kreću plivanjem. Pojedini insekti mogu brzo da trče ili s kreću u skokovima, a neki se kreći i kroz zemlju. Insekti hodaju pomoću 6 nogu. Koordinacija pokreta nogu obavlja se na poseban način: prva i zadnja noga jedne strane i srednja noga druge strane, obrzuju jedan tripod koji se pokreću u isto vrijeme. Prema tome insekti imaju tripodno kretanje. Ekstremiteti izolovanog torakalnog segmenta se pokreću na gore i na dole uvijek obavljaju sinhrono. U nekih nsekata prednja i zadnja krila su spojena kukicama, kao, naprimjer, kod Hymenoptera. Šest, od dvanaest mišića, u toraksu pokreću krila gore i dole. Polovina ovih mišića prostire se u toraksu vertikalno, a druga uzdužno. Kontrakcija vertikalnih mišića povlači tergit prema dole, a istovremeno to izaziva da se krila pokreću naprijed i prema gore; kontrakcija uzdužnih mišića podiže tergit nagore, a krila se povijaju na dole. Jednostavni pokreti krila nisu dovoljni da insekt leti. Krila se pokreću dole i gore pod određenim uglom, tako da prilikom pokretanja opisuju putanju u obliku broja 8. Brzina

pokretanja krila je različita kod nekih insekata. Mnogi leptiri imaju samo od 4-10 zamaha krila u sekundi, dok brzi letači, konjska muva i drugi, imaju i do hiljadu zamaha u sekundi i postižu brzinu i do 50 km na sat. Mišići koji omogućavaju brzo pokretanje krila označavaju se kao brzi.Oni se odlikuju dvijema osobinama: većom brzinom hemijskih pricesa i umnoženim odgovorom na nervne stimuluse. Naime, ovi mišići imaju sposobnost da izvrše nekoliko uzastopnih kontrakcija na samo jedan nervno stimulus. Tako se kod pčele na jedan nervni stimulus javljaju dve- tri mišićne kontrakcije, a kod muve šest- sedam. Kod insekata koji nemaju veliki broj zamaha krila u sekundi, naprimjer 10- 50 ( Odonata, Saltatorija, Lepidoptera) nema umnoženog mišićnog odgovora na jedan nervni stimulus.

-Digestivni sistem

Digestivni sistem insekata dosta varira u detaljima svoje gradje, od grupe do grupe. Prednje crijevo je porijeklom od stomodeuma i obloženo je kutikulom, a srednje crijevo (mezonteron), porijeklom je od endoderma i nema kutikularnog omotača.Crijevni sistem je obično podijeljen u veliki broj specijalizovanih regiona, međutim, neki primitivni insekti imaju crijevo u obliku jednostavne cijevi bez izrazitije regionalne diferencijacije. Crijevo je, najčešće, pravo, rijeđe može da bude izvijeno. Zalisci ili sfinkteri u crijevu insekata regulišu prolazak hrane od regiona do regiona. Usni nastavci, epifarinks i hipofarinks okružuju preoralnu duplju koja se nalazi ispred usnog otvora koji vodi u usnu duplju. Od usne duplje polazi kratko ždrijelo, na koje se nastavlja uzan jednjak,čiji zadnji dio može da se proširuje u voljku. Zadnji dio prednjek crijeva je proventrikulus ili predželudac, a na njegovom kraju nalazi se suženje ili zalisci koji regulišu prolazak hrane iz prednjeg u srednje crijevo. Zavisno od hrane koju insekti uzimaju, prednje crijevo može da bude regionalno različito diferencirano. Tako, na primjer, insekti koji se hrane tečnom hranom imaju najčešće zadnji dio jednjaka proširen u voljku, a proventrikulus ima izgled suženog dijelasa zaliscima koji regulišu prolazak hrane. Međutim, kod insekata koji se hrane čvršćom hranom, zadnji dio prednjeg crijeva je obično diferenciran kao predželudac (proventrikulus) debelih mišićnih zidova, u kome ponekad postoji kutikularna zadebljanja i trnoliki ili drugačiji izraštaji, pomoću kojih se macerira hrana. Srednje crijevo je uglavnom kratko i od njega kod mnogih vrsta polaze cekumi. Između srednjeg i zadnjeg crijeva nalazi se takođe suženje sa zaliscima koji regulišu prolazak hrane iz srednjeg u zadnje crijevo. Na granici između srednjeg i zadnjeg crijeva ulijevaju se Malpigijeve cjevčice, koje imaju ekskretornu funkciju i čiji broj varira od dvije do preko sto. Zadnje crijevo sastoji se od užeg( ileum) i šireg (colon ) dijela koji se završava rektalnom proširenjem i analnim otvorom na posljednjem segmentu.

U ždrijelo insekata ili u usnu duplju izlivaju se sekreti pljuvačnih žlijezda kojih ima jedan ili više pari. Većina insekata ima takozvane labijalne žlijezde ispod srednjeg crijeva, a izlivaju se zajedničkim kanalom u usnu duplju. Kod medonosne pčele, na primjer, razvijene su ždrijelne žlijezde, a kod Apterygota i nekih Pterygota mandibularne vlaže usne dijelove i hranu, a kod mnogih insekata se u pljvačci nalaze enzimi tako da varenje počinje već u usnoj duplji. Kod insekata koji sišu krv pljuvačka sadrži antikoagulante, koji prilikom uzimanja hrane spriječavaju zgrušavanje krvi. Kod nekih vrsta insekata pljuvačne žlijezde imaju i druge funkcije, tako kod larvi Lepidoptera, Trichoptera i

Hymenoptera, pljuvačne žlijezde luče ljepljivi sekret koji u dodiru sa vazduhom očvrsne i iz njega se ispreda kokon. Izuzev nekoliko larvenih oblika koji vode parazitski način života u domaćinima i hranu uzimaju cijelom svojom površinom tijela, svi ostali insekti uzimaju hranu preko usta. Obično čvrstu hranu otkidaju mandibulama, dok tečnu usisavaju pumpnim pokretima ždrijela. Hrana se kroz crijevo kreće peristaltičkim pokretima crijeva. Način ishrane varira i u okviru samih redova insekata. Pošto je prednje crijevo obloženo kutikulom, izgleda da se u njemu vrlo malo obavlja apsorpcija. Najveći dio apsorpcije hrane obavlja se u srednjem crijevu, koje nije obloženo kutikulom. Neke endodermalne ćelije srednjeg crijeva luče enzime, dok druge apsorbuju hranu. Epitelijalne ćelije srednjeg crijeva su veoma nježne i obično su zaštićene peritrofičnom membranom. Peritrofična membrana je građena od veoma tankog sloja i nju izlučuju ćelije srednjeg crijeva. Kod pojedinih insekata ezofagijalni ili kardijalni region prednjeg crijeva duboki se invaginiše u srednje crijevo zajedno sa svojom kutikularnom oblogom. Na ovu obogu prednjeg crijeva nastavlja se peritrofična membrana, koja je permeabilna za enzime i svarenu hranu. Kod nekih isekata peritrofična membrana se neprekidno obrazuje i to vrlo intenzivni i do 5mm na čas, a u nekih i po dve peritrofične membrane dnevno. Obično se peritrofična membrana razara u zadnjem crijevu uz pomoć kutikularih trnova ili na neki drugi način. Međutim, kod pojedinih insekata, peritrofična membrana, kao omotač fekalija, prolazi kroz zadnje crijevo neoštećena. Insekti koji žive od tečne hrane obično nemaju peritrofičnu membranu, dok je u onih koji se hrane čvrstom hranom većinom dobro razvijena. Pošto su varenje i apsorpcija obavljeni, ostaci hrane prolaze u zadnje crijevo. U zadnjem crijevu se uglavnom obavlja reapsorpcija vode, posebno kod insekata koji se hrane suvom hranom. Homoptera da bi obezbijedile dovoljne količine proteina, unose ogromne količine biljnih sokova. Ovi insekti imaju komoru za filtriranje, koja se razlikuje kod različitih vrsta.

Kod nekih insekata u crijevu se nalaze simbiontski organizmi, čiji su enzimi neophodni za opstanak domaćina. To je slučaj, na primjer, sa termitima, koji se hrane drvetom i razlaganje celuloze ne bi moglo da se obavlja bez simbiontskih organizama. Simbiontski mokroorganizmi se obično nalaze u zadnjem crijevu gdje se vrši i apsorpcija razložene hrane pomoću njihovih enzima. Pojedini insekti hrane se vunom, hitinom i drugim materijama za čije varenje moraju da imaju odgovarajuće specifične enzime. Insekti su adaptirani da mogu da koriste sve vrste organskih materija i oni se hrane živim i mrtvim životinjama, biljkama i svim produktima životinjskog i biljnog porijekla. Usni dijelovi i crijevni sistemi kod insekata su prilagođeni vrsti hrane koju uzimaju.

-Krvni sistem

Krvni sistem insekata je otvoen kao i kod drugih Arthropoda. Krv teče kroz tjelesnu duplju- miksocel. Tjelesna duplja nema svog epitela i podjeljena je dijafragmama u više sinusa Insekti imaju samo jedan krvni sud koji je smiješten dorzalno iznad crijevnog trakta u toraksu i abdomenu. Dio krvnog suda u abdomenu je diferenciran kao srce, a dio u toraksu je aorta. Srce i aorta leže u perikardijalnom sinusu, koji je nepotpunom septom odvojen od ostalog dijela miksocela. Središnji ili perivisceralni sinus je dorzalnom i ventralnom dijafragmom odvojen od perikardijalnog i ventralnog sinusa.

U ventralnom sinusu je smješten nervni lanac. Srce je cjevasto i u većine insekata se proteže kroz prvih devet abdominalnih segmenata. Srce ima parne bočne otvore (ostije) i to po jedan par na svakoj komori. Kroz ostije krv iz perikardijalnog sinusa ulazi u srce. Zalisci na ostijama sprecavaju da se krv prilikom kontrakcije srca vrati u perikardijalni sinus. Broj srčanih komora je različit kod raznih vrsta insekata, međutim, komorasto srce je rijetka pojava kod insekata i u većini slučajeva ono je cjevasto i na zadnjem kraju zadniveno. Pulsacijom srca krv se potiskuje napried u aortu iz koje se izliva u glavene sinuse, odakle teče nazad kroz perivisceralni sinus. Iz ventralnog sinusa krv ulazi u ekstremitete. U abdomenu, iz perivisceralnog i ventralnog sinusa, krv teče ka perikardijalnom sinusu, odakle preko ostiju dospijeva u srce. U tijelu insekata se obično nalaze dodatne pulzativne strukture u glavi, toraksu, ekstremitetima i osnovama krila koje uz pulzativne pokrete srca održavaju cirkulaciju krvi. Dodatna srca se nalaze na različitim mjestima u tijelu i razlikuju se kod raznih vrsta. Dodatne funkcije pulzitivnih struktura su naročito značajne za održavanje cirkulacije krvi u krilima, jer ako se spriječi dovod krvi u krila ona postaju ubrzo suva, krta i lome se. Dužinom srca su segmentalno rasporedjeni trouglasti mišići, takozvani krilni mišici čijom kontrakcijom se širi srce i puni krvlju, a potom dolazi do kontrakcije srca, zalisci se zatvaraju i krv se potiskuje prema naprijed. Kod jednih insekata srca je miogeno, sa impulsima koji zapocilju u poprecnoprugastoj muskulaturi srca, a kod drugih je neutrogeno, sa impulsima koji nastaju u ganglijskim ćelijama u zidu srca. Tok krvi, pored srčanih mišića i kontrakcije dodatnih struktura, potpomažu i pokreti abdomena u toku disanja, kao i kontrakcija torakalne muskulature u toku letenja. Broj kontrakcija srca varira između 12 i 160 u minuti, a zavisi kako od vrste insekta, tako i od mnogih drugih faktora. Krvni pritisak u tijelu insekata, iako nije veliki, pomaže u raznim pokretima: širenje krila u mladih insekata, ispružanje usnih i drugih ekstremiteta itd. Krv insekata ili hemolimfa, sastoji se od plazme i više vrsta ćelija- hemocita koje plivaju u njij. Krvna plazma je obično bezbojna ili zelena, a kod larvi Chironomidae-a (Dispera) koje se rastvaraju u vodi, je crvena zbog mateije koja je po hemijskoj strukturi slična hemoglobinu kičmenjaka. Ovaj crveni pigment u rvi je veoma značajan jer ove larve žive u sredini u kojoj ima malo kiseonika, tako da pigment ima važnu funkciju u vezivanju i prenošenju kiseonika kroz tijelo. Pomoću krvi vrši se prenošenje hranljivih materija i produkata metabolizma, hormona i drugih materija. Vjerovatno zbog dobro razvijenog trahejnog sistema veoma malo kiseonika se prenosi putem krvi. Neke od krvnih ćelija su fagocitarne i sprečavaju infekciju bakterijama, neke služe za deponovanje hrane a neke lako koagulišu krv.

Respiatorna razmijena kod akvatičnih vrsta insekata obavlja se pomoću trahejnog sistema, tjelesne površine i škrga. Traheje su, u suštini, invaginacije epidermisa i zbog toga su obložene kutikulom, koja je u kontinuitetu sa kutikulom tjelesne površine. Kutiluka trahejnog sistema je zadebljala i u obliku spirale i ta zadebljanja su poznata kao tenidia koja se, kako elektronska mikroskopija pokazuje, protežu i u najsitnije traheole. Trahejni sistem insekata je veoma dobro razvijen i predtavljen je sistemom razgaranatih cijevčica koje su međusobno, na različite načine povezane, a prema spoljašnjoj sredin se otvaraju stigmama koje su smještene bočno na tijelu. Broj stigmi varira od 1-9 ili 10 pari. Vjerovatno su primitivni insekti imali potpuno odvojene trahejne grane koje su polazile

od svake stigme i nisu bile međusobno anastomozorane, a ovako jedinstveno povezan trahejni sistem recentnih insekata je nastao kasnije. Kod recentnih insekata najčešće se nalaze dva para stigmi na torakalnom i 7-8 pari u abdominalnom regionu. Trahejni sistem sa ovolikim brojem otvora naziva se holopneistički. Kod mnogih insekata, naročito kod njihovh larvi i lutki, broj trahejnih otvora se smajuje, tako da se može uočiti samo jedna torakalna stigma i 2-3 abdominalne, ili samo jedan otvor na kraju abdomena. Trahejni sistem sa ovolikom brojem otvora označava se kao hemipneistički. Stigme su obično mali otvori, koje dlačice ili zalisci štite da se ne začepe. Ko mnogih insekata ovo otvori mogu da se prema potrebi zatvaraju i otvaraju čime se reguliše gubitak vode, što je veoma značajno za život u suvoj sredini. U nekih Apterygota stigme nemaju mehanizme za zatvaranje i stalno su otvorene, tako da su ovi insekti ograničeni na vlažna i mračna staništa. Svaka stigma otvara se u atrijum, iz koga polazi traheja koja se grana na razne načine i povezuje sa drugim granama u tijelu. Razvoj mehanizma za zatvaranje stigmi koji se ritmčki otvaraju i zatvaraju razvile u se inhalatne i eshalatne stigme. Kod trahejnog sistema današnjih insekata od svake stigme vodi kratka traheja koja se uglavnom grana u tri grane: dorzalnu, koja se dalje grana veliki broj malih traheja ka krvnom sudu i tjelesnom zidu, ventralnu, koja se grana ka nervnom stablu i središtu visceralnu traheju koja se grana ka crijevnom sistemu i ostalim unutrašnjim organima. Uzdužne i poprečne veze povezuju sve traheje u jedinstven sistem. Način grananja i povezivanja traheja varira ne samo između različitih vrsta insekata, već između različitih stupnjeva iste vrste. Obično se kod insekata razvija jedan par ili više uzdužnih trahejnih stabala. Na različitim mjestima traheje se šire i tako obrazuju vazdušne kese u kojima nema tenidija ili kutikularnih zadebljanja. Vazdušne kese su naročito dobro razvijene kod dobrih letača. Najsitnije grane traheja granaju se dalje u traheole koje su manje od jednog mikrona u dijametru. Traheole su manje ili više ispunjene tečnošću. One međusobo anastomoziraju i obrazuju čitavu mrežo po ćelijama tkiva, prodiru u krupne ćelije i mišićne fibrile. Kiseonik dospijeva u traheole difuzijom. Količina tečnosti u traheolama varira zavisno od osmotskog pritiska okolinih tkiva. Trhejni sistem je veoma efikasan i kod različitih insekata postoje različite adaptacije koje poboljšavaju respiratornu razmjenu. Tako kod pojedinih insekata vazduh ulazi kroz torakalne stgme i prolazi kroz traeje i vazdušne kese, a izlazi preko abdominalnih stigmi kontrakcijom abdominalne muskulature. Posebna vrsta respiratorne adaptacije javlja se kod insekata koji kao adulti žive u vodi. Kod njih je razvijen otvoren trahejni sistem, iako najveći dio vremena provode pod vodom. Naime, na otvorima trahejnog sistema, od finih dlačica čiji broj može da dostigme i 2500000 na kvadratni mm, obrazuje se vazdišni mijehur, tzv. Plastron. Dok je insekt pod vodom iz tog mjehura koristi kiseonik nekoliko minuta.

Juvenilni stupnjevi pojedinh insekta koji žive pod vodom obavljaju respiratornu razmijenu površinom tijela, pri čemu krv prenosi kiseonik a neki imaju zatvoren trahejni sistem, čije se traheje granaju tako da traheole dospijevaju do same površine i imaju istu ulogu u respiratornoj razmijeni kao krvni kapilari. U ovom trahejnom respiratornom sistemu nema stigmi i označava se kao apneistički. Kod larvi nekih Odonata, koje se razvijaju u vodi, u zadnjem crijevu se nalaze eveginacije ( škrge) koje su prožete brojnim trahejama. Kod larvi komaraca na obdomenu postoje trahejne škrge i jedna respiratorna cjevčica koja polazi od 8 abdominalnog segmenta i čiji se kraj završava otvorom-

stigmom. Ova cjevčica se može izbaciti na površinu vode, tako da larva koristi kiseonik iz atmosfere. Ova respiratorna cijevčica na kraju abdomena sreće se i kod larvi drugih Dispera koje se razvijaju na mjestima gdje ima malo kiseonika, kao što su poljski nužnici muljevite bare itd.

Respiratorna razmijena se obavlja dijelimično i površinom tijela kod svih insekata i u adultnim stupnjevima. Respiratorna razmijena površinom tijela je veća kod sitnih insekata sa mekanim tijelom. Kod Collembola cijelokupna respiratorna razmijena se obavlja površinom tijela, jer one nemaju razvijen trahejni sistem. Respiratorni pigmenti su prava rijetkost kod insekata i u respiraciji krvni sistem ima daleko manji značaj od trahejnog.

-Ekskretorni sistem

Ekskretorni organi insekata su Malpigijevi sudovi. Malpigijeve cijevčice su evaginacije crijeva koje se nalaze na granici između srednjeg i zadnjeg crijeva, i njihov broj varira od jedne ili dvije pa i do preko stotinu. Kod insekata kod kojih ima malo Malpigijevih cijevčica, one su obično duge i izuvijane, a ako ih ima mnogo onda su najčešće kratke. U zidovima Malpiijevih cijevčica nalaze se mišići pomoću kojih se cijevčice pokreću, nezavisno od ostale muskulature, oko miksocela, što doprinosi pojačanju difuzije ekskreta; to je značajna adaptacija jer insekti nemaju cilijarnih površina. Histološka građa Malpigijevih cijevčica podsijeća na građu srednjeg crijeva. Ekskreti iz Malpigijevih cijevčica se izlučuju iz zadnjeg crijeva gdje se vrši reapsorpcija vode i nekih drugih materija. Kod gusjenica leptira, kod mnogih Coleoptera i njihovih larvi distalni dijelovi cijevčica povezani su sa zadnjm crijevom. Ova pojava je označena kao kriptonefrija i njome se obezbjeđuje povratak vode iz srednjeg crijeva. Preko crijevnog epitela odstranjuje se jedan dio ekskreta, a kod insekata u ekskreciji učestvuju i posebne rektalne ili kod drugih cijevaste cefalične žlijezde. Malpigijeve cijevčice nisu homologe sa nefridijuma ostalih invertebrata. Kod insekata se kod Malpigijevih cijevčica izbacije u crijevu urinska kiselina u obliku kristala koji su relativno nerastvorljiv u vodi, što omogućava da se vrši reapsorpcija i konzervacija vode, a to je jedan od važnih uslova za osvajane suvozemne sredine. -Nervni sistem

Nervni sistem insekata je ljestvičast kao i kod drugih Arthropoda. Mozak se nalazi dorzalno u glavenom regionu i građen je od protocerebruma, deutocerebruma i tritocerebruma. Od mozga polaze dvije nervne trake ili okolojednjačke konektive, koje povezuju mozak na lanac parnih ganglija, koje se nalaze medioventralno u toraksu i abdemenu. Parovi ventralnih ganglija kako u toraksu, tako i u abdomenu često su spojeni i samo u najprimitivnijih insekata mogu da se vie kao odvojeni parovi u svakom segmentu. Najčešće zadnji par abdominalnih ganglija se sastoji od više pari spojenih ganglija. Prva ganglija u ventralnom lancu je subezofagijalna i građena e od tri para spojenih ganglija koja, između ostalog, inervira i tri para usnih ekstremiteta. Subezofagijalna nervna masa sadrži neke neurosekretorne ćelije koje us značajne neurosekreciju. Mozak insekata zauzima veliki dio glave i smješten je dorzalno i naprijed

od usnih dijelova. Građen je od tri blisko spojene ganglije ili dijela i to dorzalnog dvorežnjevitog protocerebruma ispod koga je dvorežnjeviti deutocerebrum, uz čiji svaki režanj je spojen po jedan režanj trećeg dijela ili tritocerebrum. Od sva tri dijela mozga protocerebrum je najjače razvijen i povezan je sa složenim očima i ocelama. Od protocerebruma se bočno razvijaju očni režnjevi ili očne ganglije koje se nastavljaju u očne nerve koje vode ka očima. Na protocerebrumu se ističu čeoni režnjevi ( lobi frontalis), u kojima su ćelije tako raspoređene da a presjeku daju izgled mnogobrojnih prečurkastih tijela koja su posebno dobro razvijena kod radilica. Značajan asocijacioni centar protocerebruma je i prednji središnji dio ili pons cerebralis, iza koga se nalazi centralni tijelo ili corpus centrale. Deuterocerebrum inervira antene, a tritocerebrum inervira labrum i prednje crijevo.

Od nervnih ćelija granaju se čulni i motorni fibrili u različite organe i bar jedan od njih je veoma dug akson. Nervne ćelije funkcionišu tako što prenose stimuluse i inpulse od jednog dijela tijela ka drugom. Tijela potorni i asocijacionih nervnih ćelija nalaze se u centralnom nervnom sistemu, a čulnih nervnih ćelija obično u integumentu.

Mozak kod insekata je koordinator svih funkcija. Međutim ako im se odsječe glava, mnogi insekti nastavljaju da hodaju i vrše razne druge funkcije.

Osim centralnog nervnog sistema insekti imaju i simpatički i periferni nervni sistem.

Simpatički nervni sistem označava se takođe i kao visceralni i reguliše rad unutrašnjih organa i mišićnog sistema kod insekata. Ovaj dio je građen iz tri dijela usno- želudačnog, trbušnog i repnog tj. Kaudalnog. Nervi usno- želudačnog dijela inerviraju gornju usnu, oblast prednjeg crijeva, srce i aortu. A trbušni reguliše rad krilnih i drugih mišića. Repni inervira zadnji dio crijeva i polne organe.

-Čulni sistem

Insekti imaju mnogo čulnih organa po cijelom tijelu, a najviše na antenama. Kao i druge Arthropode i insekti imaju čvrs skelet koji obavija tijelo i nastavke što im otežava prijem draži iz spoljašnje sredine. Pored prostih i složenih očiju, najčešći čulni organi insekata su taktilne dlake i čekinje, zvonasto ispupčeni čulni organi na čijim se vrhovima završavaju nastavci čulnih ćelija, hordotonalni i timpanalni organi, kao i čulne ploče ispod kojih se nalaze čulni završetci, mirisni i mnogi drugi organi.

Timpanalni organi se sastoje od vrlo tanke opne razapete na jednom prstenastom hitinskom zadebljanju, slično kožici na dobošu. Hordotonalni organi se sastoje od jedne ili više tankih, zategnutih dlačica ili struna između dva dijela tijela u obliku lire ili gudala.

Čula mirisa su smiještena na vrhovima antena. Na mijestima gdje se prima miris kutikula je veoma tanka. Mirisni organi su različiti po izgledu. Ovim organima insekti pronalaze ženku za parenje, hranu, mijesto za polaganje jaja, omogućavaju im međusobno raspoznavanje kod socijalnih insekata, pronalaženje gnijezda i druge značajne životne funkcije. Pojedini insekti imaju veoma dobro razvijene antene, koje ako se uklone,

onemogućavaju mnoge radnje jedinke. Čula ukusa obično su u vezi sa usnim aparatom, a kod nekih insekata izgleda da se nalaze i na prednjim ekstremitetima.

Receptori za vid su složene oči i ocele.Ocele služe insektima da razlikuju svijetlos od tame, ali pomoću njih vjerovatno ne mogu da razlikuju likove tj. da vido predmete. Insekti imaju i proste oči. Osnovni dijelovi ocela su: na površini je prozračna kutikula (kornea) ispod koje je staklasto tijelo (sočivo) nastalo kao zadebljanje kornee ispod koje se kod nekih insekata nalazi sloj prozračnh ćelija takozvani korneogeni sloj, čije su ćelije kod pojedinih insekata izdužene tako da obrazuju staklasto tijelo. Ispod ovog sloja je mrežnjača (retina) građena od vidnih ćelija koje su povezane sa terminalnim fibrilima očnog nerva. Grupe vidnih ćelija produžavaju se u vidni štapić ili rabdom. Stemate su sa malim izuzetkom jedine oči larvi insekata.

Svi odrasli insekti imaju složene oči. To su facetovane oči koje su građene od brojnih posebnih vidnih elemenata, omatidija ili faceta. Omatidije se sastoje od tri dijela optičkog, čulnog i pigmentskog.

Insekti koji su aktivni po danu imaju takozvani apozicioni vid. A insekti koji su aktivni noću i u sumrak imaju superpozicioni vid.

-Polni sistem

Insekti su po pravili odvojenih polova. Kod nekih se javljaju partenogeneza, poliembrionija i pedogeneza. Muški polni sistem sastoji se od para testisa, parnih sjemevoda koji se spajaju u središnji zajednički kanal. Testisi su građeni od grupe cjevastih folikula. Svaka folikula je podijeljena u seriju zona u kojima se nalaze polne ćelije u raznim stupnjevima razvića. Prvi region se sastoji od germinativnih ćelija ili spermatogonija, koje se umnožavaju, zatim slijedi zona rasta gdje spermatogonije postaju spermatocite prvog i drugogo reda, poslije čega nastaje zona deobe i redukcije gdje se spermatocite dijele mitotički i nastaju sprmatide. Na kraju je zona transformacije kada od spermatida nastaju spermatozoidi. Od testisa polazi par sjemevoda koji su mezodermalnog porijekla. Kod većine insekata svaki sjemevod se proširuje u kesasto proširenje ili vesicula seminalis u kojima se deponuju spermatozoidi. Sjemevodi su građeni od peritonealnog omotača, srednjeg mišićnog sloja i unutrašnjeg omotača od epitelijalnih ćelija. Na svojim krajevima sjemevodi se spajaju i obrazuju zajednički kanal, čiji završni dio je ektodermalna cijev, ejakulatorni kanal koji se završava kopulatornim organom – penisom.

Ovarijumi su parni i sastoje se od različitog broja jajnih cjevčica ili ovariola koja se nastavljaju u ovidukt. Ovariola je izdužena cijev u kojoj se jaja razvijaju. U ovarioli se uglavnom mogu da razlikuju tri zone : terminalni končasti dio koji predstavlja produženje peritonealnog sloja, zatim germarijum ispod terminalnog filamenta u kome se nalaze ćelije od kojih se diferenciraju germinativne ćelije, a kod nekih i hranljive. Iza ovog dijela nalazi se vetalarijum u kome se nalaze jaja u razviću, kao i hranljive ćelije. Po tome da li ovariole sadrže hranljive ćelije ili ne i po njihovom rasporedu razlikuju se tri osnovna tipa ovariola. Prvi tip ili panoistički ne sadrži hranljive ćelije kao što je to slučaj

kod Orthoetra, Isoptera, Odonata i Aphaniptera. Kod nekih hranljive ćelije alteriraju sa oocitama ili su postavljene u grupama kao u komorama između oocita. Ovaj tip označen je kao politrofički. Najzad, treći tip označen je kao telotrofički ili akrotrofički, a odlikuje se rasporedom hranljivih ćelija u vršnom dijelu ovariole.

Jajovodi su parni organi koji se protežu od ovarijuma unazad i spajaju se u zajednički jajovod koji se nastavlja u širi kanal- vaginu. Jajovodi su mezodermalnog porijekla, a vagina je invaginacija tjelesnog zida. Kod nekih viviparnih insekata vagina je znatno povećana tako da obrazuje komoru ili uterus u kojoj se razvijaju larve.

Ženski polni sistem insekata obuhvata i spermateku (receptakulum seminis) tj. mješkoliko proširenje u kome se deponuju spermatozoidi, a koja postaje kao evaginacija zida vagine. U mnogih insekata spermateka je neparna, a kod nekih je parna, kao kod Culexa, Phlebotomus-a i drugih. Pošto je postala od ektodermalnog dijela polnog sistema i ona je obložena kutikulom. Kod isekata u zidu spermateke se nalaze žlijezdane ćelije. Jedan ili dva para žlijezda takođe se nalaze uz ženski polni sistem i otvaraju se u distalni dio vagine. Ove žlijezde mogu da budu i krupne; od nih se obrazuju ooteke.

Spermatozoid kod insekata se sastoji od glavice građene uglavnom od hromatina, središnjeg dijela i repa koj ima različitu građu. Kod izvjesnih insekata ( Gryllidae, Locustidae, Odonata i neke Lepidoptera) spermatozoidi se predaju ženkama kao paketi spermatozoida sa omotačem poznatim pod imenom spermatofori. Zrela jaja insekata sadrže žumančište ili vitelus, koji služi za ishranu embiona. Jaje je obavijeno vitelusnom membranom koju luči površina protoplazme jajeta. Oko membrane nalazi se horion koga luči folikularni epitelijum. Herion se uglavnom sastoji od dva dijela – egzohorina i endohorina – koji su spojeni sitnim trabekulama. Kod mnogih endoparazitskih Hymenoptera horion je tanak, membanozan i može da se rasteže sa rastom embriona. Na površini čvrstog horiona često se nalaze različita zadebljanja, obično šestougaona ili razni izraštaji. Najčešće je izdužena, malo povijena, kao kod Orthoptera, Lepidoptera ili su sa izučenom drškom. Kod nekih insekata na horionu se obrazuje operkulum. Većina jaja takođe veoma varira od 0,02 – 0,03 mm pa do 8 – 10 i više. Većina insekata se razmožava tako što polažu jaja iz kojih se kasnije razvijaju. Međutim, jedan manji broj insekata su viviparni i umjesto jaja legu larve. Viviparne vrste nalazimo kod redova Orthoptera, Dermaptera, Ephemeroptera, Lepidoptera, Coleoptera i Dispera. U okviru familije Aphidae, a i drugih insekata, partenogeneza je česta pojava. Au nekim slučajevima i pedogeneza. Partenogeneza je razmožavanje iz jaja bez oplodnje. Kod nekih vrsta partenogoneza je veoma rijetka, dok je u drugih stalan oblik razmožavanja ili se smjenjuje sa tipičnim polnim razmožavanjem. Partenogeneza se smatra takođe jednom vrstom polnog razmožavanja. Kod pojedinih insekata, larve i lutke mogu da se partenogenetski razmnožavaju i to se naziva petogeneza. Poliembrionija je način razmožavanja kada se dva ili više embriona razvijaju iz jednog jajeta, kao što je slučaj kod nekih parazitskih Hymenoptera.

Insekti polažu jaja na razne načine. Neki polažu jaja pojedinačno ili u grupama, na bilo kom mjestu, kao, npr. neke Coleoptera, a neki na različitim dijelovima vegetacije, kojom

se izležene larve hrane, na primjer, Lepidoptera. Mnoge Homoptera i neke Locustidae polažu jaja u biljno tkivo. Tenthredinidae i Cynipidae takođe polažu jaja duboko u biljno tkivo tako da se kasnije obrazuju na tim mjestima gale. Kod pojedinih insekata jaja su zalijepljena za suprast ili su za podlogu pričvršćena malim drškama. Neki insekti, kao, na primjer, Phasmidae, Blattidae i Locustidae, polažu pojedinačno ili grupno jaja u čahure.Vodei insekti – Trichoptera polažu jaja u želatinoznu masu, a parazitske vrste, na primjer, mnoge Hymenoptera, u razne, za vrstu karakteristične domaćine. Paraziti kičmenjaka, naprimjer, neke Anoplura, polažu jaja na dlake domaćina. Trajanje stadijuma jajeta je različito kod raznih vrsta- od nekoliko časova, na primjer, kod Musca domestica, pa do nekoliko mjeseci ili više, kao kod nekih Lepidoptera. Za insekte je karakteristično specijalno brazdanje, ime insekata, Collembola, na primjer, kod kojih se javlja holoblastična segmentacija. U jajnim opnama se odvijaju embrionalno razviće i prilikom izleganja ili ekluzije insekti znatno variraju u stepenu razvia.

Insekti poslije izleganja prolaze kroz određene promjene ili metamorfoze do dostizanja adultnog stupnja (imago). Svi insekti u toku rasta odbacuju svoju kutikulu, što se naziva presvljačenje ili ecdysis, a odbačena košuljica se naziva egsuvija. Intervali između presvlačenja nazivaju se stupnjevi. Poslije poslednjeg presvlačenja insekt u većini slučajeva postaje polno zreo i kažemo da je to adult ili imago. Međutim, svi insekti ne prolaze roz sve promjene i prema stepenu metamorfoze u postembrionalnom razviću možemo da ih podjelimo u tri grupe: epimetabolne, hemimetabolne i holometabolne.

Apterygota se uglavnom smatraju da su sa epimetabolnom metamorfozom, jer su mladi poslije izleganja slični imagu od kojih se razlikuju samo po veličini i polnoj zrelosti.Pterygota nasuprot Apterygota, uvijek prolaze kroz metamorfozu i zato za takve insekte kažemo da su metabolni. Mnogi redovi Pterygota prolaze kroz juvenilne stupjeve; mladi poslije izleganja liče na roditelje jedino im krila i polni organi nisu potpuno razvijeni. Svaki presvlačenjem ovi insekti se postepeno mijenjaju i dobijaju sve više izgled adulta. To je nepotpuno ili hemimetabolna metamorfoza, a insekti sa takvim razvićem nazivaju se hemimetabola. Takvi juvenilni stupnjevi nazivaju se larve, a način razvića sa postepenim promjenama, naziva se postepena ili nepotpuna metamorfoza. Stepen metamorfoze u razviću varira u raznim redovima, a usni dijelovi su uglavnom istog tipa kao i kod imaga.

Mnogi redovi Pterygota polaze u razviću kroz potpunu metamorfozu. Za ove insekte karakteristično je da prolaze kroz 4 stupnja: jaja, larvu, lutku i odrasli oblik. Iz jaja se izlježe larva koja je u ranom stupnju morfološkog razvića i po obliku se veoma dobro razlikuje od adulta. Larve su aktivni stupnjevi koji se hrane i često imaju različit tip usnog aparata od adulta. Pri kraju larvenog razvića, larve prestaju da se hrane i prelaze u lutku, stupanj koji se ne hrani i koji miruje na skrovitim mjestima često u kokonima koje same obrazuju. Takvo razviće naziva se potpuna ili holometabolna metamorfoza. Za insekte sa potpunim preobražajem karakteristični su raznovrsni larveni stupnjevi, koji se ipak mogu grupisati u tri osnovna tipa: polopodne larve koje su pokretne i sa većim brojem nastavaka, od kojih su tri para torakalni ekstremiteti i od 2-8 pari abdominalne noge. Ove larve su karakteristične za gusjenice Lepidoptera, Panorpata, Hymenoptera iz

podreda Symphyta. Drugu grupu obrazuju oligopodne larve sa tri para grudnih ekstremiteta i bez abdominalnih nastavaka. Glava im je dobro razvijena i obično prognatna. Često su sa čekinjama na zadnjem dijelu tijela. Treći tip larvi su tzv. Apodne ili crvolike, koje nemaju ni abdominalne, a ni grudne ekstremitete. Slabo su poketljive. Najčešće su blijedo obojene. U ovu grupu spadaju larve Diptera, mnogih Hymenoptera i Coleoptera.

Insekatske lutke se takođe međusobno razlikuju ali ipak se uočavaju tri osnovna tipa: otkrivene ili slobodne lutke koje se karakterišu slobodnim, uz tijelo prislonjenim tjelesnim izraštajima, antenama, ekstremitetima i krilima. Drugi tip su pokrivene lutke, koje imaju tjesno prilegle i sa tijelom spojene tjelesne izraštaje. Kada završi razviće, poslednji larveni stupanj luči oko sebe omotač koji očvrsne i lutku zaštiti čvrstim omotačem. Treći tip lutke su skrivene lutke. One se nalaze unutar jedne čahure, koja se nativa još i lažni kokon ili puparium. Ovakav tip lutki karakterističan je za više Diptera.

Presvlačenje i metamorfoza su pod uticajem hormona. Prilikom presvlačenja stara kutikula prska, obično na dorzalnoj strani i insekt se izvuče kroz pukotinu, a zatim se ponovo hrani i raste do sljedećeg presvlačenja. Lučenje hormona iz neurosekretornih ćelija mozga stimuliše protorakalne žlijezde da luče hormon ekdizon, koji stimuliše presvlačenje i raščenje. Juvenilni hormon usvari inhibira djelovanje ekdizona. Sve dok je juvenilni hormon aktivan, poslije svakog presvlačenja larva naraste, medjutim, kada oslabi djelovanje ovog hormona, ekdizon počinje da djeluje i larva prelazi u lutku. Prestanak djelovanja juvenilnog hormona dovodi do presvlačenja lutke i nastanka adultnog stupnja.

Corpora allata i corpora cardiaca su žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. One su bez odvodnih kanala i sekret izlučuju direktno u krv, što je inače označeno kao inkrecija. Corpora cardiaca se nalazi ispred korpora alata i nervima je povezana sa cerebralnom ganglijom. Njena funkcija je najmanje poznata, ali se smatra da reguliše sekretornu funkciju protorakalnih žlijezda. Osim ovih žlijezda kod insekata su razvijene i neurosekretorne ćelije cerebralne ganglije i protorakalne žlijezde, koje su takođe žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. Protorakalne žlijezde su parne i nalaze se sa ventralne strane protoraksa, bočno od protorakalne ganglije sa kojm su povezane nervima.

Osim endokrinih, insekti imaju i bočne egzokrine žlijezde, kao što su: pljuvane, žlijezde srednjeg crijeva, voštane, zatim žlijezde koje luče niti za izradu kokona, žlijezde koje luče biološki aktivne odbijajuće materije i imaju zaštitnu funkciju ili luče materije koje privlače jedinke suprotnog pola. Kod većine insekata polni atraktanti imaju funciju da privuku jedinke suprotnog pola iste vrste u vrijeme parenja. Feromoni utiču i na ponašanje članova visokoorganizovanih socijalnih društava- termita, mava i pčela.

Ponašanje insekata je veoma mnogo proučavano a i danas se veliki broj naučnika bavi tim problemom. Mnoge isekatske radnje su jednostavne, stereotipne ali je istoveremeno njihovo ponašanje složeno sa nizom različitih aktivnosti. Pod taksijama se podrazumjeva kretanje tijela u odnosu na izvor nadražaja. Zavisno od vrste nadražaja razlikujemo higrotaksije (pokretanje u odnosu na vlagu), fototaksije (u odnosu na svijetlost) ,

hemotaksije ( na hemijske stimuluse), geotaksije (u odnosu na Zemljinu težu) itd. Taksije mogu da budu pozitivne ili negativne, tj. kretanje koje je upravljeno u pravcu djelovanja, odnosno suprotno od pravca dijelovanja nadražaja. Pozitivne taksije su sakupljanje insekata na toplim ili osvjetljenim mjestima.

Instikti predstavljaju složen vid ponašanja. To su urođene refleksne radnje koje ne zavise od učenja i javljaju se usljed djelovanja unutrašnjih nadražaja, a kao posljedica naročitog fiziološkog stanja organizma (gladi, polne zrelosti, određene faze razvića).

Osim urođenih refleksa insekti imaju urođene reflekse koji predstavljaju osnovu više nervne djelatnosti organizma. Zahvaljujući ovim refleksima, kod insekata je moguće složeno ponašanje koje se manifestuje prilikom osnivanja gnijezda, orjentacije, sakupljanja hrane, parenja i odgajanja mladih.

Insekti ispoljavaju različite stupnjeve socijalne organizacije života u svojim zajednicama. Najorganizovanije socijalne zajednice nalazimo kod termita, mrava, pčela i osa. Socijalni život u kolonijama, u kojima žive desetine, a ponekad i stotine hiljada jedinki, doveo je do razvijanja čitavog niza novih instikata. Prisni i zajednički život jedinki dovodi do kooperacije u mnogim radnjama koje su vezane za dobavljanje hrane i njegu potomstva. Sve aktivnosti koje su u vezi sa opstankom kolonije su kolektivne.

Socijalni insekti su diferencirani u kaste, koje su različite po izgledu, funkciji ponašanja. Obično se svaka kolonija sastoji od reproduktivnih i nereproduktivnih članova. Nereproduktivni članovi pčela i osa su neplodne radilice, a kod termita i viših mrava nereproduktivne kaste obuhvataju radnike i vojnike oba pola.

Posebno interesantno ponašanje insekata je tzv. „ govor “ pčela i uopšte komunikacija među insektima. Vidni stimulusi, zvuci, hemijski i mehanički stimulusi služe kao signali za izazivanje određenog ponašanja insekata. Neki zvuci koji stvaraju insekti nečujni su za čovjeka.

Govor pčela, predstavlja jedno od najvećig otkrića u komunikaciji insekata. Frisch je otkrijo da se pčele kada pronađu izvor hrane izvan svoje košnice, vraćaju u košnicu i određenim preciznim „igrama“ , tj. svojim ponašanjem, ukazuju ostalim pčelama na pravac, udaljenost i bogatstvo izvora hrane. Pravac hrane se pokazuje u odnosu na položaj Sunca, što se postiže igrama ka Suncu ili od Sunca. Pokreti abdomena, lepezanje krilima i drugo su sve dijelovi tzv. Igre pčela s kojim se „sporazumjevaju“.

-Podjela insekata

Klasa Insecta se dijei na dvije podklase: Anterygota ili Ametabola i Pterygota ili Metabola. Podjela na podklase učinjena je na osnovu krila, tj.da li insekti imaju ili nemaju krila i tipa metmorfoze. Prema detaljima spoljašnje građe, građi krila i usnog aparata, kao i mnogih drugih karakteristika podklase se dijele na veći broj redova. ZAKLJUČAK:

Insekti su najbrojnija i najuspešnija stvorenja na planeti (u smislu sposobnosti preživljavanja i adaptiranja na životne uslove). Čine više od polovine broja svih ostalih životinjskih vrsta, a postoji – kako tvrde entomolozi - još barem 4 miliona vrsta insekata koje tek treba identifikovati i imenovati. Slikovito rečeno, po glavi čoveka ima oko 200 miliona insekata. Pa ipak, i o poznatim vrstama običan svet malo zna. Koren nekih fobija (arahnofobija, entomofobija) leži u nepoznavanju, odnosno strahu od nepoznatog. Većina insekata je bezopasna, a korist je višestruka: med, svila, ulja koja se primenjuju u prirodnoj medicini … a u nekim kulturama insekte (svakavce, cvrčke, pauke, larve buba) ljudi koriste kao hranu. Insekti su takođe od velike pomoći u nauci (posebno u istraživanjima koja se tiču genetike); recimo, izvesne vrste muva gaje se u laboratorijama za potrebe forenzike, itd.itd. Konačno, neki insekti se od pamtiveka tradicionalno gaje i čuvaju kao kućni ljubimci (cvrčci u Kini). I, najvažnije: insekti potpomažu osemenjivanje biljaka. Bez insekata većina biljaka bi nestala. 

LITERATURA:

Miloje krunić, zoologija invertebrate II deo, 1995., Beograd.