Bir l(utlu Doğum Şaheseri

•

MEVLIDve •• •

SULEYMAN ÇELEBI

-=Edi törler

Bilal l(emildi

Osman Çetin

Mevlid ve Süleyman Çelebi

Bi/al Kemikli-Osman Çetin

Yayın No: 476

Sempozyum ve Paneller Serisi : 45

ISBN 978-975-389-649-8 ·-,

1 o.ci6.Y.ooo5.476

Yayıncı Sertifika No: 15402

© Bütün Hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir.

1. Baskı, Eylül 201 O, Ankara 1.000 Adet

iLKSAY Kurulu'nun 09.02.2010 tarihve 2/5 sayılı kararıyla

uygun görülmüş ve Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti'nin

16.02.201 O tarih ve 1333 /16 sayılı kararıyla basılmıştır . •

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve

Ticaret işletmesi'nin dizgi, fotomekanik, ofset ve cilt

tesislerinde hazırlanıp basılmıştır.

TÜRKiYE DiYANET VAKFI

Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi

Alınteri Bulvan 1256 Sokak No: 11

Yenimahalle 1 ANKARA

Tel: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks:O 312 354 91 32

web: www. diyanetvakfiyayin.com.tr.

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi .org .tr

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 425

KERKÜK'TE MEVLİD GELENEGİ

Kerkük'te Mevlid Geleneği

Şemsettin KUZECİ

Araştırmacı-Gazeteci, Kerkük

Irak Türklerinin sosyal hayatında Mevlid Törenleri en çok gelenekiere bağlı aileler tarafından Peygamber Efendimizin doğum yıl dönümündebazen da sevabı ölünün ruhuna olaştırılmak için "Ölünün Kırkıncı" gün veya yıldönümü münasebetiyle düzenlenir. Ayrıca şenlik günlerin( düğün, sünnet, başarı, mezuniyet, tayin vs.) ve siyasi sebepler dolayısıyla da Mevlid okutulur. Türkmenler arasında en çok Kerkük ve Erbil şehirlerinde yapılmakta olan bu törenler, Tür:Jpye'de yapılan

Mevlid törenlerinden şeklen farklıdır. Oradaki Mevlidler basıma kalıp biçiminde renksiz olarak icra edilir. Şöyle ki sırasıyla bir süre Kuran, sonra Mevlid kitabından alınan Merhaba bahri, yine Kuran, Miraç Bahri, Bir . de Kuran, Vilayet Bahri ve Nihayet Kuran okunur, dua ise de ardarda kısaca ve sonunda uzunca olarak okunur.

Irak Türkmen geleneğiı:ıde Mevlid Törenleri düzenli olarak daha renkli bir şekilde ve bir bakıma bir çeşit serbest havası içinde icra edilir. Önce bir süre Kuran okunduktan sonra yüksek bir sesle ve tempolu olarak "seyidi alanı peygambere Salavat" sözleriyle üç kez salavat okunur. Ardından "Salavat Mineilah Rabima ala Seyydil Kavuneyin" sözleriyle başlayan giriş nağmesiyle "Saba" makamı yumuşak bir sesle okunurı. Bunu aynı makamcia veya bu makamla bağdaşan bir tenzile izler. ı Daha sonra çeşitli makamlar, horyatlar ve bunlarla bağlı olarak uygun tenzile ve nihayet evsaf hazreti manzumesi okunur. Sözleri ve

ı Mevlidlerimiz bu makamla başlamasının nedeni şudur: Tann ademin suratını balçıktan yapıp, ruhunu kafasına kolaylıkla girmesini sağlamak için meleklere saba makamıyla terennüm etmelerini eınreder. Ruh, bu hazin makamın etkisiyle Ademin bedenine rahatlıkla girer. Başka bir söylentiye göre Saba Makamı, boğazın daınar ve ses tellerini yumuşatır ve okuyucunun öteki makamlara· kolaylıkla geçişini sağlar.

ı İlahiyi andıran dini halk Türküsüne denilir.

426 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

nağmeleri çoğunluk yerli bu eserler bazen sözler halinde karşılıklı,

bazen da toplu halde zincirli büyük def ve bazen da dombulbas(kadum)eşliğinde söylenir. Okucular makam okurken yüksek tonda da nağmeyi bir birlerinin ağızlanndan alırlar. Tören bir süre Kuran Kerim ve Mevlid dayesiyle sonra erir. Dua okunurken herkes ayakta durup yüzlerini kıbleye doğru çevirir ve ellerini göğe kaldırarak sık sık amin söylerler. Mevlidlerde ara duası okunumaz. Asıl dua bittikten sonra sofralar konur ve davetleriyle yemek yedirilir.

Eskiden Türkmen bölgelerinde Mevlid Törenleri en çok bahar ve yiZ aylannda ev avlusunda veya dam başında(Ev çatılarında) veyahut açık arsalarda ve son zamanlarda en çok camilerde İcra edilir. Yatsı namazını müteakip başlayarak gece yansına kadar devam eder. Kerkük'te eskiden iki Mevlid takımı, günümüzde ise yaklaşık 20 civarında Mevlid okuyuculan takımı bulunmaktadır. Her takım ortalama usta bir makamşınazın başkanlığında iki yardımcı ses sanatkarından ve bunlara eşlik eden güzel sesli bir iki gençten kurulur. Gençler daha çok ikide bir salavat çekmek ve toplulukla birlikte tenzile'ye geçmek gibi vazifeler üstlenirler ki, bununla kendilerini Mevlid alanında iyi yetişilimeye çalışırlar. Eskiden din adamlan arasında teganni ve beste(telhin) kabiliyeti bulunan kişiler kendilerini ancak bu alanda gösterebilirlerdi. Bu vesileyle birçok yerli tenzile ve ilahiler bestelenmiş, her makamda bir demet tenzile ile bir fasıl programı meydana getirilmiştir. •

Mevlid okuyanlar yani okuyucular her zaman makamşınaz kişiler olup musıki ve ezgi alanında yüksek zümre sanatçılarını temsil etmekteydiler. Bunların arasında bestekarlığıyla da tanılan takım

başkanlanndan Hac Nurnan Rıdvan(1850-1936) ile Molla Sabır

Abdulkadir (1840- 1940) ülke çapında geniş bir şöhret kazanmıştır, Molla Sabır Mevlid takımında bulunan küçük kardeşi Molla Taha ise 1925 yılında 43 adet plak doldurmuştur. Bunların çoğu Mevlid törenlerinde okunan yaralı havalan kapsamaktadır. 3

Bunların muakkiplerinden olan tanınmış Mevlid okuyucusu Seyit Zeynel Sabuncu (1887-1982). Eski çığıra bağlı değerli usta sanatçılardır. Yeni kuşak Mevlid okuyuculanndan Hafız Molla Abbud Bostancıoğlu(20 Eylül 1985 tarihinde aramızdan ayrılmış) Hafız Molla Nurettin Bakkaloğlu, Hafız Molla Abdülvahit Tirkalanlı ve Molla Mahmut Şeyh

3 Molla Taha," El-Turas El-Şabi" dergisi, Bağdat, Ekim 1978., Arapça.

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1427

Ahmet Takım başkalarmdan olup, eski çığıra az çok bağlı kalmakla birlikte Mevlid törenlerini modernleştirmeye özen göstermişlerdir. . Nitekim gazal tarzım dini güftelerle ilk kez Mevlidte söylemeye başlamışlar ve yerli horyat havalarma geniş ölçüde yer vermişlerdir. A ynca bir kısım Arapça sözlü mahalli tenzileleri aynı nağme . ile Türkçeye dublaj etmeye çalışmışlardır. ·

Mevlid Törenlerinin tarihte ilk kez resmi bir şekilde şu anda da Türkmen şehri olan Erbil' de tarihi minaresi bulunan Sultan Muzafferettin Gökbörü tarafından Erbil şehrinde yapıldığı belgelerle saptanmıştır. 4

Bu törenler bugüne kadar Erbil' de halk tarafından geleneğine uygun bir şekilde icra edilir. Eskiden Erbil' de Mevlid okuyucularm başında güzel sesiyle tanılan Hac Cemil Kapkapçı (1905) ve Hac Faik Bezirgan(1918) ve başkaları gelirdi. Şimdi ise Erbil' de en güzel Mevlid okuyanlarm arasında Molla Beşir ve Seyit İsmail gelmektedir. 5 Ayrıca bazı ses sanatçıları da Mevlidlerde zaman zaman makam, horyat ve bestelere uyarlanmış tenzileler okurlar. Kerkük'te eski Mevlid okuyanlardan soma birçok genç okuyucu Mevlidlerde gözükıneye

başladı. Molla Sabah Hürmüzlü, Molla Esvet, Molla Esat, Molla Cemal Tokmaklı, Molla Necat, Molla Oğuz Demirci, Ali Nazım Tokmaklı, Adil Şeyh Mahmut, Eyat Tahsin Hüseyin, Abbas Nalbantoğlu, Salman Nalbantoğlu, Molla Hişam vd.

Irak' ın yaşadığı çalkantılı siyasi durumu Irak' ın bütün kesimini etkilediği gibi Mevlid okuyucularll:u da derinden etkilemiştir. Fikir ve ifade özgürlüğü yok sayılan bir ülkede dini törenlerde de sıkı takıp ve denetim Irak yönetimi tarafından uygulanırdı. Kuran Kerim' den soma Türkçe okunan gazel, horyat ve tenzileler, 1980' den soma çok ciddi bir şekilde denetime tabi tutuldu. Irak halkı özellikle de Türkmenler çektikleri sıkıntıları ve tabi tutuldukları asimilasyon politikasına karşı eylemlerini milli duyguları dini şiirlerde işleyerek Mevlid okuyucuları tarafından okurdular. Ancak bu eylemde Basçılar tarafından çözüldü. Bir süre Mevlidlerde Türkçe gazel, horyat ve tenzile okunmak yasaklandı.

Kerkük'te Mevlid okuyucuları, büyük Türk şairlerinin ve Türkmen şairlerinin yazmış oldukları dini ve tasavvuf şiirlerini okuyarak Allah

4 İslam Ansiklopedisi, Mevlid Maddesine, Cilt 7, s,l72, ev 173,İstanbul1959. s Ata Terzibaşı, Kerkük Havaları, 1. Cilti. Bağdat 1979, Zaman Basımevi.

428 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

sevgisini ve dini veeibelerini dile getirmeye çalışmışlardır. Bu alanda Türkmen şairleri Mehmet Sadık, Hicri Dede, Mehmet İzzet Hattat, Salalı Nevres, Ahmet Otrakçıoğlı, Rıza Kanber Dernirci, Sami Yusuf Tütüncü, Ganim Reşat Muhtaroğlu vd. Mevlid okuyucularının yanında Türkmen ses sanatçıları da zaman zaman Mevlid okurlar, onlardan: Abdülvahit Küzeci, İlham Molla Abud, Tahsin Kerkükoğlu, Mehmet Rauf Terzi ve başkaları. .. (Şu Cennetin lımakları Akar Allah de yu deyu, Oku Kuran oku ayet, Ya Muhammed seni Allah sever, Karetmez ahım sen gülizara, gibi tenzileler ve ilahiler halkın gönüllerini okşayan dini havalardır.

Irak Türkmen Kuran okuyucuları ve Müsevvitleri Birliği

2003' te sonra Irak Türkmen Kuran Okuyucuları ve Müsevvitleri Birliği, Kerkük'te kurulan ilk sivil toplum kuruluşudur. Yurt içi ve yurtdışındaki faaliyetlere katılan Türkmen Kuran Okuyucuları ve Müsevvitleri Birliği üyeleri Kerkük'te Mevlid geleneğini bütün dünyaya yaymışlardırlar. Çok zor şartlar altında Türkiye' de çeşitli faaliyetlere katılmışlardır. Oldukları tasavvuf ağırlıklı şiirlerini içli duygularla dile getirmektedir ler.

ÖRNEK DİNİ ŞİİRLER

ÖLÜM6

• Acısın istenmesin, ciğer dağlarsın ölüm Canı candan edersin saçlar ağlarsın ölüm Sorup sualsiz birden, sen konaklarsın ölüm Acısın istenmesin, ciğer dağlarsın ölüm

Yavru çağırır baba, dün sığatiadın başımı Sel gibi akıp giden sil bugün gözyaşımı Kim söndürecek benim, bu yürek ateşimi Acısın istenmesiıi., ciğer dağlarsın ölüm

Ne vefan var ne eşin gönde evler yıkarsın Gönüllerde ansızın, gam kederi sokarsın Ne sağa ne de sola ne tarafa bakarsın Acısın istenmesin, ciğer dağlarsın ölüm

6 Molla Abdülvahit Tirkalanlı, Kerkük 2006, s, 17

Nice bin kahramanı hep toprakta çürüttün Nice bin bağ bahçeyi sonsuz susuz kuruttun Acep sen umman rrusın, buncayı yerde yuttun Acısın istenmesin, ciğer dağlarsın ölüm

Bu yolun yolcusuyuz, d urma ibadet eyle Bizi afet Allah' rm, zikrieyle her dem söyle

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1429

Bu dünyanın kanunu Ortakçı hep kurulmuştu böyle Acısın istenmesin, ciğer dağlarsın ölüm

Ahmet OTRAKÇIOGU

AGLA

Ağla kendi haline, ey gafil ey biçare Konaksın bu dünyada, sakın dönme yüz kare İmandır sermaye, güvenme caha vara Bu yolun yolcusuyuz, vay neçare neçare

Her nanca aziz olsan bu şerhetten içersin Çaresiz sen de artık ölüı:;n yolun seçersin O sırat köprüsünden, imanınla geçersin Bu yolun yolcusuyuz, vay neçare neçare

Hani babanla anan, ham aziz kardeşin Hani bacın saç yolsun, ham o sık yoldaşın Diyecektir biz gittik, siz de bize ulaşın Bu yolun yolcusuyuz, vay neçare neçare

Seyiret " Ortakçı" gelen göçüyar dönmek yoktur bir daha Zekat ver, oruç ol da hizmet ey le bu raha. Aklın varsa gafil dön Allaha' a Allah' a Bu yolun yolcusuyuz, vay neçare neçare

Ahmet OTRAKÇIOGLU

430 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

YARABCENNETi

Yara b cenneti' nasibim ey le Can Muhammed' i şafiim eyle Yüce Kuran' ı tabibirneyle Yara b cenneti' nasibim ey le Can Muhammed' i şafiim eyle

Y arab hakimsin her hüküm sende Zelil durmuşarn karşında ben de Rahmetin yoksa kurtarmaz canda Yara b cenneti' nasibim ey le Can Muhammed' i şafiim ey le

Y arab kuvvet ver ruhum çıkanda Ah izraile gözüın bakanda Sessizce ruhum arşa kalkanda Y arab cenneti' nasibim ey le Can Muhammed' i şafiim ey le

Yara b suçum u bağışla nolu Y arab günahın çetindi yolu

• Yara b cennete kavuştur kulu Yarab cenneti' nasibim eyle Can Muhammed' i şafiim eyle

"Hac Sami" ağlar fani dünyada Ölüm mahşeri salginan yada Rahmeden varsa hudadır huda Yarab cenneti' nasibim eyle Can Muhammed' i şafiim eyle

Sami TÜTÜNCÜ

ŞÜKROLSUN7

Yerin göğün sultanı Sen kurdun ki ciharu Şükrolsun s.ana rabbim İslam yarattın beni

Kalbirnde imanım var Müslüman' rm şanım var Şükrolsun sana·rabbim Bir destur Kuran' rm var

Bak asmanda yıldıza Gece dönüp gündüze Şükrolsun sana rabbim Cennet bahşettin bize

Ayağım var elim var Polattan sert belim var Şükrolsun sana rabbim Konuşmağa dilim var

Dostum var yoldaşım var Dem gününe eşim var . Şükrolsun sana rabbim Vefalı kardeşim var

Hac Sami şiirin yaz<Jı Yaz dı yürekte kaz dı Şükrolsun sana rabbim N anca şükretsem azdı

Sami TÜTÜNCÜ

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1431

7 Derin Duygular, Molla Sabahettin Hürmüzlü, l.Baskı, Kerkük 2008.

432 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

GELDİN DÜNYAYA

Geldin dünyaya küfür yok oldu Kalbinde imanın zülma ok oldu Yetimler güldü şadlık çok oldu Nurun var etti iki cihanı Keşke gözlerim göreydi seni

Geldin dünyaya insan şad oldu İslam'ın dini yüksek ad oldu Kalmadı zillet kul azad oldu Nurun var etti iki cihanı Keşke gözlerim göreydi seni

İncil Tevrat' a yazılmış adın Cennet kapısında kazılmış adın Muhammed Mahmud düzülmüş adın Nurun varetti iki cihanı Keşke gözlerim göreydi seni

Geldin getirdin kalbinde iman Adalet yayıldı var oldu cihan İslamlık dinirn dusturum Kur' an Nurun var etti iki ellianı Keşke gözlerim göreydi seni

Gül rayhan koktu bostanlar bağlar Coştu denizler yükseldi dağlar "Hac Sami" her zaman figanla ağlar Nurun var etti iki cihanı Keşke gözlerim göreydi seni

Sami TÜTÜNCÜ

İSLAM GÜNEŞi

İslam güneşi dağıldı bize Nuru yayıldı tüm kalbirnize Allah'ın zikri Kur' an sevgisi Dayım bağlıdır kalp dilimize

Mazlum insaru kayırdı İslam Haram halalı ayırdı İslam Kökü hiç bitmez barı tükenmez Vicdan gögeren çayırdı İslam

Tanrım yarath hem ins'i cinn'i Sildi kalplerden lekeni kini Çok zahmet çekti can Resulallah Ta kurdu bize bu kutsal Dini

Yıkıldı putlar var oldu İslam Cahil aklına çar oldu İslam Işık eyledi iki ciharu Mürnin kalbine yar oldu İslam

Zalime kırpaç yalana düşman Bu dinden gafil pişmandır pişman İslam dinini, tutan kalbiyden Nasibi billah ravzayı ruzvan

Bu dini tutan her hangi millet Billah nasibi cennettir cennet Hac Sami sen de bu yoldan dönme N anca örnrün var görmesin zillet

Sami TÜTÜNCÜ

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1433