Bir Yanılsamanın Geleceği - Freud

8/14/2019 Bir Yanlsamann Gelecei - Freud

1/26

Bir Yanlsamann Gelecei

The Standart Edition of The Complate

Psychological Works of Sigmund Freud Volume (1927-1931).

The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.

London 1964, Pp. 5-56

- I -

Kii belirli bir uygarlkta uzunca bir sre yaayp sk sk bu uygarln kkenlerini ve nasl bir yolizleyerek gelitiini kefetmeye altnda, bazen kar yne de bir bakarak bu uygarln akbetinive hangi dnlere uramaya mukadder olduunu sorma gereksinimini duyar. Ama, byle birsoruturmann deerinin daha bandan birka unsur tarafndan azaltld ok gemeden ortayakar. Herey bir yana, insan faaliyetini tm geniliiyle deerlendirebilecek pek az sayda insan

vardr. ou kii, kendisini bu faaliyetin bir tek veya az sayda alanyla kstlamaya zorlamtr.Ama insan, gemi ve imdiki durum hakknda ne kadar az ey bilirse, gelecek hakkndaki yargsda o derecede nemsiz olur. Aynca bireyin znel beklentilerinin tan da bu trden bir yargda ortayakmas bir baka glktr. Bu beklentilerin de insann kendi yaantsndaki tmyle kiiselunsurlara, yaam karsndaki, mizacnn veya basan ve baarszlklarnn belirdii tavrnn az veyaok iyimser olmasna bal bulunduu grlr. Son olarak, "insanlarn genellikle iinde

bulunduklar durumu naif bir biimde, sanki ierii hakknda bir deerlendirme yapmayeteneinden yoksunmucasna alglandklar" biimindeki garip gerek kendisini hissettirir.imdiki durumun, gelecek hakknda bir yargda bulunmamza yarayacak gzlem noktalansalayabilmesi iin, insanlarn imdiki durumla aralarna bir mesafe koymalar gerekir.

Bu nedenlerle uygarlmzn olas gelecei zerinde fikir yrtmenin ekiciliine kaplan herkesin,yukanda belirttiim glkleri olduu kadar, genel olarak her trden kehanetteki belirsizlii de gznnde bulundurmas iyi olur. Bundan u sonu kyor: Beni ilgilendirdii kadaryla, bu ok bykgrevden aceleyle geri ekilmeli ve genel emadaki yerini belirler belirlemez uzun sreden beridikkatimi ekmi olan kk alan saptamalym.

nsan yaamnn kendisini hayvansal durumun zerine kard ve vahi yaratklarn yaamndanayrlan tm ynleri anlamnda kullandm insan uygarl -kltr ve uygarlk arasnda bir ayrmyapmaktan nefret ediyorum- bildiimiz gibi, gzlemciye iki cephesiyle kendini gsterir. nsanuygarl, bi yanda insann doa glerini denetlemek ve insan ihtiyalarnn doyumu amacyla

doann zenginliklerini zmlemek iin edindii tm bilgi ve yetenekler toplamn, te yandainsanlarn birbirleriyle ilikilerinin ve zellikle mevcut zenginliin datmnn dzenlemesi iingerekli tm kurallar ierir. Uygarln bu iki yn birbirinden bamsz deildir; nk, birincisi,insanlarn karlkl ilikileri mevcut refahn mmkn kld igdsel doyum miktarndan derin bir

biimde etkilenir, ikincisi, tek bir insan bir dieriyle ilikisinde bu dier kii onun yeteneklerindeni iin yararland veya onu bir cinsel nesne olarak setii srece kendisi bir zenginlik kaynailevi grebilir, ncs ve dahas uygarlk insanlarn evrensel karnn bir nesnesi olmasgerektii halde her birey gerekte bir uygarlk dmandr. nsanlarn tek balarna varlklarnsrdrebilme yeteneklerinin ok az olmasna karn, komnal yaam mmkn klmak iinuygarln kendilerinden bekledii zverileri ar bir yk olarak hissetmeleri dikkate deer.Dolaysyla uygarlk bireye kar korunmaldr ve uygarln kurallar, kurumlar ve buyruklar bu

amaca yneliktir. Bunlar yalnzca belirli bir refah datm uygulamasna deil, ayn zamanda budatmn srdrlmesine de yneliktirler; aslnda doann denetim altna alnmasna ve refahretimine katkda bulunan hereyi insanlarn dmanca drtlerine kar korunmaldrlar. nsanlarn


2/26

yaratt eyler kolaylkla tahrip edilebilir, bunlar kurmu olan bilim ve teknoloji bu yaratlarnimhas iin de kullanlabilir.

Bylelikle kii, uygarln bask ve iktidar aralarn elde etme yollarn bulmu bir aznlktarafndan direnen bir ounlua zorla kabul ettirilen bir ey olduu izlenimini ediniyor. Buglklerin uygarln doasnda mevcut bulunmayp imdiye kadar gelitirilen kltrel biimlerin

kusurlannca belirlendiini dnmek elbette doaldr. Ve gerekten de bu eksikliklere iaret etmekg deildir. nsanlk doa zerindeki denetimini devaml olarak ilerletmiken ve daha da bykilerlemeler yapabilmeyi umabilirken, insan ilikilerinin ynetiminde benzer bir ilerlemenin yaplmolduunu kesin bir biimde saptamak mmkn deildir. Ve belki de tm alar boyunca, tpkimdi bir kez daha sorulduu gibi, birok insan kendi kendine uygarln bu yolla salad ufakilerlemelerin de gerekten savunulmaya deer olup olmadn sormutur. nsan ilikilerinin, zoruve igdlerin bastrlmasn reddederek uygarln neden olduu mutsuzluk kaynaklarn ortadankaldracak olan ve bylelikle insanlarn herhangi bir i uyumsuzluk kaygs duymadan kendilerinizenginlik teminine, zenginlikten zevk almaya hasredecekleri yeni bir dzenlemenin mmknolabilecei insann aklna geliyor. Bu, altn a olacaktr ama byle bir durumungerekletirilebilecei kukuludur. Tersine her uygarlk, zor ve igdlerin reddi temeli zerinde

kurulmas gerekiyormu gibi grnyor; hatta zora son verildiinde, insanlarn ounluunun, yenizenginlik temini iin gerekli ii yapmay stlenip stlenmeyecekleri bile kukuludur. Sanyorum kitm insanlarda ykc, dolaysyla toplum ve kltr kart eilimlerin bulunduu ve insanlarn

byk bir blmnde bu eilimlerin insan toplumu iindeki davranlarn belirleyecek derecedegl olduu gerei hesaba katlmaldr.

Bu psikolojik gerein insan uygarl hakkndaki yargmz asndan belirleyici bir nemi vardr.lk elde, iin znn zenginlik temini amacyla doann denetiminde yattn ve uygarl tehditeden tehlikelerin bu zenginliin insanlar arasnda uygun biimde datlmasyla giderilebileceidnlse bile imdi vurgulanmas gereken noktann maddi alandan zihinsel alana kaydngryoruz. Tayin edici soru, insana zorla kabul ettirilen igdsel zverilerin yknnazaltlmasnn, mutlaka kalmas gereken zverilere insann katlanmasnn ve bunun karlnda birtelafi salanmasnn mmkn olup olmad ve bunun olaslk derecesidir. Kitlenin bir aznlktarafndan denetiminden vazgemek ne kadar olanakszsa, uygarln ileyiinde zordan vazgemekde o kadar olanakszdr. nk kitleler tembel ve bilinsizdirler; igdsel feragatten holanmazlarve bunun kanlmazl konusunda tartma yoluyla ikna edilemezler. Kitleleri oluturan bireyler,disiplinsizliin dinginsizce uygulanmas konusunda birbirlerini desteklerler. Ancak bir rnekoluturabilen ve kitlelerin nder olarak tand bireylerin etkileri araclyla almaya veuygarln varlnn bal olduu feragatlerde bulunmaya yneltilebilirler. Eer nderler yaamgerekleri konusunda stn igr sahibi ve kendi igdsel arzularna hakim olmada ykselmiinsanlarsa her ey yolundadr. Ama etkilerini yitirmemek iin kitleye onun kendilerine

gsterdiinden daha fazla msamaha gstermeleri tehlikesi vardr ve dolaysyla iktidar aralarnkendi ellerinde tutarak kitleden bamsz olmalar gerektii dnlebilir. Ksaca belirtmekgerekirse, uygarln kurallarna ancak belirli bir derecede zor uygulanmasyla geerlilikkazandrlabilecei gereinden sorumlu olan iki yaygn insani zellik vardr. nsanlarkendiliklerinden almaktan holanmazlar ve tutkular karsnda mantksal tartmalar yararszdr.

Bu iddialara kar ileri srlecek itirazlar biliyorum. nsan kitlelerinin burada tanmlanan veuygarlk iinde zordan vageilemeyeceini kantlamas gereken zelliinin yalnzca kltrelkurallarda mevcut ve insan aclara srkleyen, intikamc ve eriilmesi zor klan kusurlarn birsonucu olduu sylenecektir. efkatle yetitirilen ve manta deer vermeleri retilen, uygarlnyararlarn erken bir yata tadarak renmi olan yeni kuaklarn uygarla kar tutumu deiik

olacaktr. Onu, kendilerine ait bir varlk olarak hissedecekler ve korunmas iin alma veigdsel doyum konularnda uruna gerekli zverileri yapmaya hazr olacaklardr. Zor olmaksznilerini yrtebilecekler ve nderlerinden pek az farkl olacaklardr. Eer imdiye kadar herhangi


3/26

bir kltr bu nitelikte insan kitleleri yaratamadysa bunun nedeni henz hibir kltrn insanlar,zellikle ocukluktan balayarak, bu ynde etkileyecek kurallar tasarlayamam olmasdr.

Doa zerindeki denetimimizin imdiki dzeyinde bu trden kltrel kurallar uygulanmasnn birdereceye kadar bile mmkn olup olmad akla gelebilir. Gelecek kuaklar eitecek olan stn,kararl ve karn gzetmeyen nderlerin nereden bulunabilecei sorulabilir ve bu isteklerin yerine

gelmesi iin kanlmaz olarak gerekecek ar zor kullanm miktarn dnmek insan dehetedrebilir. Tanrnn grkemli ve insan uygarlnn gelecei iin tad nem tartlamaz. Butasar insann, nihai seyri erken ocukluk yaantlaryla belirlenen ok eitli igdselyatknlklarla donatlm olduu biimindeki psikolojik bulu zerine salamca oturtulmutur. Amaayn nedenle insann eitilme yeteneinin kstll da kltrmzdeki bu trden bir dnmnetkinliini snrlar, nsan kitlelerinin, insan ilikilerinin ynlendirilmesini bu derece gletiren ikiniteliinin geersiz klnmasnn farkl bir kltrel evrede mmkn olup olmad, mmknse

bunun ne dereceye kadar gerekletirilebilecei sorulabilir. Bu deney henz yaplmamtr.Muhtemelen insanln belirli bir yzdesi (patolojik bir yatknlk veya bir igdsel g fazlalnedeniyle) daima toplum d kalacaktr; eer yalnzca bugn uygarla kar dmanca tavrtaknan ounluu bir aznla indirgemek mmkn olabilseydi

bile, byk bir i -belki de yaplabilecek olan her ey- baarlm olacakt. Soruturma iinbelirlenmi olan yoldan ok saptm izlenimini vermek istemem. Dolaysyla, Avrupa ile Asyaarasndaki geni topraklarda gnmzde yrtlen byk uygarlk deneyi hakknda yarglarda

bulunmak gibi bir niyetimin olmadna sizi hemen temin etmeme izin verin. Bu deneyingerekletirilme derecesine karar vermek, uygulanan yntemlerin amaca ulaabilirliini snamakveya niyet ile, uygulama arasndaki boluun geniliini lmek iin gerekli zel bilgiye ya dayenetee sahip deilim. Orada hazrlklar yaplan eyler henz tamamlanmamtr ve dolaysyla

bizim uzun sredir pekimi uygarlmzn gerekli materyali salayarak mmkn kld trden birincelemeyi o deney iin yapmak olanakszdr.

- II -

Farknda olmadan ekonomik alandan psikoloji alanna getik. nceleri, uygarln deerliniteliklerini mevcut zenginlikte ve bu zenginliin blmn dzenleyen kurallarda arama

peindeydik... Ama, her uygarln, ie zorlama ve igdlerden feragat temelinde ykseldiini vedolaysyla kanlmaz olarak bu taleplerden etkilenenlerin muhalefetini dourduunu grdktensonra uygarln temel olarak ve yalnzca zenginliin kendisinden, bunu temin etme aralarndan ve

blmnn dzenlenmesinden ibaret olamayaca aa kt; nk bunlar uygarl oluturanbireylerin isyankrl ve ykc cinnetinin tehdidi altndadr. Zenginliin yansra uygarlnsavunulmas iin kullanlan aralarla karlayoruz. Zor nlemleri ve insanlar zora uyum gsterme,zverileri iin onlar dllendirme amacna ynelik dier nlemler. Bu sonuncular uygarln

zihinsel deerleri olarak tanmlanabilir.Terminolojide tekdzelii salamak iin doyumu salanamayan bir igd gereini "engellenme",

bu engellenmeye neden olan kural "yasaklama" ve bu yasaklamann dourduu durumu da"yoksunluk" olarak tanmlayacaz, ilk admmz, herkes iin geerli olan yoksunluklarla herkesiin deil de yalnzca gruplar, snflar veya hatta tek tek bireyler iin geerli olan yoksunluklararasnda ayrm yapmaktr. Birinci gruptakiler en eski olanlardr; uygarlk, bunlar douranyasaklamalarla -kim bilir ka bin yl nce- insan ilk hayvans durumundan ekip ayrmaya balad.Bu yoksulluklarn hl etkin olduunu ve hl uygarlk dmanlnn ekirdeini oluturduunuaknlkla grmtk. Bu yoksunluklarn basks altnda olan igdsel arzular her ocukla yenidendoarlar, bu engellenmelere halen toplumd davranlarla tepki gsteren bir insan grubu,

nevrotikler mevcuttur. Bu igdsel arzular arasnda ensest (fcur, hsmla sevime) yamyamlk veldrme ihtiras yer alr. Herkesin reddetme konusunda birletii, arzular ile izin verilmesi veyaengellenmesi uygarlmzda hl canl bir tartma konusu olan istekleri yanyana saymak garip


4/26

grnebilir ama bu, psikolojik uygarln tutumu, hi de tekdze deildir. Yalnzca yamyamlkevrensel olarak yasaklanm ve -psikanalitik olmayan gre gre- tmyle ortadan kaldrlm gibigrnmektedir. Enseste ynelik arzularn gc ise, bunlara kar olan yasaklamann arkasnda hluygulanmakta ve hatta, uygarlmz tarafndan emredilmektedir. Gnmzde tmyle ho grlendaha baka arzularn doyumunun, tpk bugn yamyamlk konusunda olduu gibi kabul edilemezgrnecei kltrel gelimelerin geleceimizde yer almas olasdr.

Bu en eski igdsel feragatler halen, dier tm daha ileri feragatler iin de nem tayan birpsikolojik unsur ierirler. nsan aklnn en eski alardan beri hibir deimeye uramad, bilimve teknolojideki ilerlemelerin aksine bugn de tarihin balangcndaki durumu aynen koruduudoru deildir. Bu zihinsel ilerlemenin birine hemen iaret edebiliriz. D zorlamann yava yavaisellemesi insan gelimesinin seyriyle uyum gsterir; nk zel bir zihinsel yap, insannstlendii bu grevi stlenir ve kendi emirleri arasna katar. Her ocuk bize bir dnm sreciniizleme olanan sunar. Ancak bu yolla ocuk ahlaki ve toplumsal bir varlk olur. stbenliin butrden bir glenmesi, psikoloji alannda en deerli kltrel varlktr. lerinde bu glenmegerekleen kiiler, uygarln kartlar olmaktan kp uygarln aralar haline dnrler.Kltrel bir birimde bu trden insanlarn says ne kadar ok olursa birimin kltr o derece salam

olur ve d zorlama nemlerinden o derecede vazgeilebilir. imdi, bu isellemenin derecesideiik igdsel yasaklamalar arasnda byk farklar gsterir. Szn ettiim en eski kltreltalepler konusunda bu iselleme, ho karlamadmz nevrotikler istisnasn hesaba katmazsak,ok yaygn olarak gereklemi grnmektedir. Ama dier igdsel isteklere yzmzdndmzde durum deimektedir. Burada, insanlarn byk bir ounluunun bu noktalardakikltrel yasaklamalara yalnzca d zorlamann basksyla -tabii ki yalnzca bu zorlamann etkiliolabildii yerlerde ve korkulacak bir ey olduu srece- boyun ediklerini aknlk ve ilgiylegrrz. Bu, uygarln ahlaki talepleri olarak bilinen ve herkesin ayn ekilde tabi olduu eylerkonusunda da geerlidir. nsann ahlaki adan gvenilir olmad konusunda edindiimizdeneyimlerin ou bu kategoriye girer. Cinayet veya ensestten' kanan ama hrslarnn, saldrgandrtlerinin veya cinsel ihtiraslarnn doyumundan kendilerini yoksun brakmayan ve dierinsanlar karlnda ceza grmedikleri srece yalan, hile ve iftirayla incitmekte bir an bile tereddtetmeyen saysz uygar insan vardr. Ve bu hi phesiz uygarln bir ok a boyunca byleolmutur.

Toplumun yalnzca belirli snflan iin geerli olan kstlamalara dndmzde ise, pek irkin vedaima bilinen bir durumla karlarz. Bu az ayrcalkl snflarn, kayrlan snflan ayncalklannedeniyle kskanmalar ve kendilerini zerlerindeki fazladan yoksunluktan kurtarmak iinellerinden gelen hereyi yapmalar beklenir. Bunun mmkn olmad yerlerde sz konusu kltrdesrekli bir mutsuzluk havas srp gidecektir ve bu da tehlikeli isyanlara yol aabilir. Ama eer birkltr, mensuplarnn bir blmnn doyumunun bir baka ve muhtemelen daha byk bir

blmnn ezilmesine bal olduu bir noktay aamamsa -ki gnmz kltrlerinin tmndedurum budur- ezilen insanlarn, varln kendi almalaryla mmkn kldklar amazenginliinden ok kk bir pay aldklar bu kltre kar youn bir dmanlk duygusugelitirmeleri anlalabilir olmaktadr. Bu trden koulla altnda, ezilen insanlar arasnda kltrelyasaklamalarn isellemesi beklenmemelidir. Aksine, bu insanlar yasaklamalar onaylamaya hazrdeillerdir; kltrn kendisini imha etmek ve hatta kltrn temelini oluturan nermeleri ortadankaldrmak niyetindedirler. Bu snflarn uygarla olan dmanlklar o derece ak seiktir ki,gzden kamayacak kadar iyi olanaklara sahip toplumsal katmanlarda bile gizli bir dmanlaneden olmutur. Mensuplarnn bu kadar byk bir blmn doyumsuz brakan ve onlar isyanaiten bir uygarln varln srekli klma umudundan yoksun olduunu ve byle bir gelecei de haketmediini sylemeyi gereksiz sayyorum.

Bir uygarln hkmlerinin iselleme derecesi -psikoloji d ve harclem bir tanmlamensuplarnn ahlaki dzeyi- bir uygarln deerini saptamada gz nne alnan tek zihinsel


5/26

zenginlik biimi deildir. Buna ek olarak idealler ve sanatsal yaratlar -yani, bu kaynaklardan eldeedilebilecek doyumlar- biimini alan deerleri vardr.

nsanlar bir kltrn psiik deerleri arasna kltrn ideallerini -en yksek ve peinde en okkoulmas gereken baarlarn neler olduu konusundaki yarglarn- katmaya hemen eilimgstereceklerdir. lk bakta, kltrel birimin baarlarn bu idealler belirleyecekmi gibi grnr;

ama olayn gerek seyrinin bu ideallerin, kltrn i yetenekleri ile d koullarn bir karmnnmmkn kld ilk baarlar zerinde ykseldiini ve sonra, bu ilk baarlarn, ideal tarafndan dahada ilerletilmesi gereken bir ey olarak korundumu ortaya koyacaktr, idealin kltr mensuplarnasalad doyum bylelikle, narsisistik bir nitelik kazanr. Bu durum, o ana kadar gerekletirdikleri

basanlardan duyulan gurura dayanr. Bu doyumun tamamlanmas iin ayn baarlara ynelmi vebenzer idealler gelitirmi olan dier kltrlerle bir karlatrma yapmak gerekir. Her kltr, buayrlklarn gc orannda dierlerini hakir grme hakkn kendinde grr. Bylelikle kltrelidealler, -uluslar rneinde aka grlecei gibi- benzer kltrel birimler arasnda uyumsuzluk vedmanlk kayna olurlar.

Kltrel ideal tarafndan salanan narsisistik doyum, kltrel birim iindeki kltr dmanlyla

mcadelede baar salayan gler arasnda da yerini alr. Bu doyum, yalnzca kltrn yararlarnntadn karan kayrdan snflar arasnda paylalmakla kalmaz, kltrleri dndaki insanlar hakirgrme hakknn, kendi birimlerinde strabn ektikleri hakszlklara kar bir telafi salamasnedeniyle ezilen snflarca da paylalr. Kii, hi kukusuz, bor ve askeri hizmet, yk altndaezilen sefil ve biare bir plep olabilir; ama bunun karlnda bir Roma yurttadr, dier uluslarynetme ve kendi yasasn kabul ettirme grevinde onun da bir pay vardr. Bununla birlikte ezilensnflarn, yneten ve onlar smren snfla bu zdelemesi daha byk bir btnn yalnzca bir

parasdr. nk, te yanda, ezilen snflar efendilerine duygusal olarak da balanabilirler.Dmanlklarna ramen onlarda kendi ideallerini grebilirler. Temelde doyum verici trden olan

byle ilikiler var olmasayd, byk insan kitlelerinin hakl dmanlna ramen baz uygarlklarnnasl olup da bu kadar uzun sre varlklarn srdrebildiklerini anlamak olanakszlard.

Yorucu almaya gmlm ve herhangi bir kiisel eitim tatmam kitlelere bir kural olarakeriemesebile sanat, ayr birtr doyum salar. ok nceleri ortaya karm olduumuz gibi sanat, en eski ve

hl en derinden hissedilen kltrel feragatlerin yerini alan doyumlar verir ve bu nedenle bir kiiyiuygarlk iin yapm olduu zverilere altrmada baka hi bir ey onun yerini tutamaz. teyandan, sanatsal yaratlar kiinin her kltrel birimin ok gereksinim duyduu zdelemeduygularn, yksek deer verilen duygusal yaantlar paylama frsat salayarak ykseltir. Buyaratlar, kiinin kendi zel kltrnn baarlarn resmedip kltrn ideallerini arpc bir biimdekiiye anmsattklarnda, onun narsisistik doyumuna da hizmet ederler.

Bir uygarln psiik bulular daarcnda belki de en nemli yeri tutan eyden ise henz hi szedilmedi. Bu, en geni anlamyla uygarln dinsel dncelerinden, baka bir deyile (ileridegsterilecei gibi) yanlsamalarndan oluur.

- III -

Dinsel dncelerin kendine zg deeri nerede yatmaktadr?

Uygarln uygulad bask ve talep ettii igdsel feragatlerin neden olduu uygarlkdmanlndan sz etmitik. Uygarln yasaklamalarnn kaldrldn -yani, insann houna giden

herhangi bir kadm cinsel nesne olarak alabildiini, bu kadnn ak uruna rakiplerini veyakarsna kan bir baka kiiyi duraksamadan ldrebildiini ve hatta dier insanlarn mallarnizinsiz alp gtrebildiini- dnelim; insan yaam ne harika, ne tatl bir doyum zincirinden ibaret


6/26

olacakt! Doru, insan ksa zamanda ilk glkle karlar; benden baka herkes benimkilerebenzer isteklerde bulunacak ve bana, benim onlara davranrken gsterdiimden daha fazla biranlay gstermeyecektir. Ve bylece, uygarln kstlamalarnn bu ekilde kaldrlmasylagerekte yalnzca tek bir insan snrsz bir mutlulua kavuacak ve bu insan, iktidar aralarnntmn ele geirmi bir tiran, bir diktatr olacaktr. Ve hatta bu insan bile dier insanlarn en az birkltrel emre, "ldrmeyeceksin" (Musa'nn on emrinden biri) emrine sayg gstermelerini arzu

etmek iin her trl nedene sahip olacaktr.

Ama uygarln ortadan kaldrlmas iin abalamak her eye ramen ne nankrlk, ne kadar bykbir basiretsizliktir! O zaman geriye bir doa durumu kalacak ve buna katlanmak ise ok daha golacaktr. Doann bizlerden herhangi bir igd kstlamas talep etmedii, gnlmzn ektiigibi hareket etmemize izin verdii dorudur; ama doann bizi kstlamak iin kendine zg vezellikle etkin yntemleri vardr. Doa, grnd kadaryla bizi soukkanllkla, zalimce,amanszca ve olasdr ki tamda bizim doyum salamamza yol am eyler araclyla yok eder.Doann bizi tehdit eden bu tehlikeleri nedeniyledir ki, bir araya geldik ve dier eylerin yan sraortak yaammz mmkn klma amacna da ynelik olan uygarl yarattk. nk uygarln esasgrevi, gerek varlk nedeni (raison d'etre) bizi doaya kar savunmaktr.

Uygarln bu grevi birok alanda hl olduka iyi bir biimde yerine getirdiini ve zaman geikebu konuda daha da yetkinleeceini hepimiz biliyoruz. Ama hi kimse doann gnmzde henztam olarak altedilmi olduu yanlsamasna kaplmamtr ve ok az sayda insan doann bir gntmyle insana tabi klnacan umut etme cesaretini gstermektedir. Sanki insann tm denetimaralaryla alay eden unsurlar mevcuttur; zelzelelerde sarslp yarlan ve zerindeki tm insanyaamn ve eserlerini yere gmen toprak, her eyi bir tufan iinde sele salp boan su, her eyinlerine katp srkleyen frtnalar, dier organizmalarn saldrlaryla ortaya ktklarn henz yeni

bulduumuz hastalklar ve son olarak henz ilac bulunamam ve belki de hi bulunamayacak olanstrap verici lm muammas vardr. Bu gleriyle doa, heybetli, zalim ve merhametsiz karmzadikilir; uygarln ileyii sayesinde kap kurtulmay dndmz gszlk ve aresizliimizi

bir kez daha aklmza drr. nsanln salayabildii az saydaki honutluk ve gurur verenizlenimlerden biri de bu temel unsurlardan kaynaklanan bir felaket karsnda, uygarlnuyumazlklarn ve tm i sorunlaryla dmanlklarn unutup kendisini doann stn gcnekar savunma yce ortak grevini anmsamasdr.

Yaam, tpk genel olarak insanlk iin olduu gibi birey iin de katlanlmas gtr. inde yeriniald uygarlk, bireye belirli bir miktar yoksunluu zorla kabul ettirir ve dier insanlar, >a bireyinuygarlnn ahlaki kurallarna ramen ya da uygarln kusurlar nedeniyle bireye belirli bir ldeac verirler. Buna doann birey zerindeki incitici etkileri -birey buna kader adn verir- ek lenir.Bu durumun bireyde srekli bir bunaltl bekleyi haline ve doal narsisizminde ar bir

zedelenmeye yol aaca varsaylabilir. Bireyin, uygarln ve dier insanlarn kendi zerindeuygulad incitici etkilere nasl tepki gsterdiini daha nce grmtk; birey, uygarlnkurallarna, bu etkilere uygun derecede bir diren ve uygarla kar dmanlk gelitirir. Ama

birey, doann, Kaderin tm insanlar olduu gibi kendisini de tehdit eden stn glerine karacaba kendisim nasl savunmaktadr?

Uygarlk, bireyi bu grevden kurtarr. Bu sorunu herkes iin ayn biimde zmler. Ve bu konudatm uygarlklarn benzer bir davran gstermeleri dikkate deer. Uygarlk, insann doaya karsavunulmas grevini duraklatmaz, yalnzca onu baka aralarla srdrr. Grevin ok eitliynleri vardr. nsann ciddi bir biimde tehdit altnda olan zsaygs huzur aramaktadr; yaam veevren dehet verici zelliklerinden kurtarlmaldrlar; dahas, insann en gl pratik kar

tarafndan uyarlan merak bir yant peinde komaktadr.

lk aamada bile byk bir kazan salanr: Doann in-sansallatrlmas. nsann dndaki glere


7/26

ve mukadderata eriilemez, bunlar sonsuza dek ulalmaz kalrlar. Ama temel unsurlarn da tpkbizim ruhumuzda olduu gibi coup taan tutkular varsa, bizzat lm kendiliinden ve ani bir eydeil de eytani iradenin bir iddet gsterisiyse, doada her yerde kendi toplumumuzdantandmz trden varlklar evremizde bulunuyorsa ite o zaman rahat bir soluk alabilir, buesrarengiz ortamda kendimizi evimizde hissedebilir ve mantksz bunaltmzla psiik aralararaclyla uraabiliriz. Belki hl savunmasz ama artk hi de aresiz ve eli bal deiliz; en

azndan tepki gsterebiliriz. Belki de aslnda savunmasz bile deiliz. D alemdeki bu zalim stninsanlara kar kendi toplumumuzda kullandmz yntemlerin aynsn uygulayabiliriz; onlarnmerhametini uyandrmaya, onlar yattrmaya, armaanlarla kandrmaya alr ve bylece onlaretkileyerek glerinin bir ksmndan yoksun brakabiliriz. Psikolojinin bu ekilde doa ilimininyerini almas, yalnzca sratli bir rahatlama salamakla kalmaz, ayn zamanda duruma daha iyiegemen olmann yolunu da gsterir.

nk bu durum yeni bir ey deildir. Gerekte yalnzca bir devamndan ibaret olduu ocuksu birilk rnee sahiptir. nk insan kendini bir kez daha, kk bir ocukken ana-babasyla olanilikilerinde benzer bir aresizlik durumunda bulmutur, nsan onlardan, zellikle babasndankorkmak iin nedene sahipti, ama gene de bildii tehlikelere kar korunduundan emindi.

Dolaysyla bu iki durumu birbiri iinde eritmek doald. Arzulama, d yaamnda olduu gibiburada da rol oynuyordu. Uykudaki kii, mezara koyulmasn gerektiren bir lm nsezisinekaplabilir. Ama d izi, korku duyulan bu durumu bile bir arzu doyumu haline dntrmeyi bilir.Uykudaki kii, kendini bizzat iine girdii ve bylelikle arkeolojiye olan ilgisinin doyumuylamutluluk bulduu eski bir Etrsk .mezar iinde grr. Ayn ekilde insan doa glerini, yalnzca,eitleriyle iliki kurar gibi davranabilecei kiiler haline koymakla kalmaz -bu, sz konusu glerinkendi zerinde yaratt etkiye hakszlk etmek demektir-onlara bir baba niteliini de verir. Onlar,gstermeye altm gibi yalnzca ocuksu deil soygeliimsel (philogenetic) bir ilkrneiizleyerek tanrlara dntrr.

Zamann geiiyle doal olgularn dzenlilii ve belirli kurallara uygunluu konusunda ilkgzlemler yaplm ve bununla birlikte doa gleri insans niteliklerini kaybetmilerdir. Amainsann aresizlii, bunun yansra babasna ve tanrlara olan zlemi srp gitti. Tanrlar lgrevlerini korudular. Doann dehetini gidermeli, insan -zellikle lm konusunda oluu gibi-kaderin zulmne altrmal ve uygar bir yaamn onlara ortaklaa kabul ettirdii ac veyoksunluklar iin bir telafi salamaldrlar.

Ama bu ilevlerin neminde, adm adm gerekleen bir deime, sz konusudur. Doa olgularnni gereksinmelere uygun olarak kendiliinden gelitii gzlenmitir. Kukusuz, tanrlar doannefendileriydiler; doay mevcut durumuna getirmilerdi ve artk onu kendi haline brakabilirlerdi.Yalnzca, sanki kendi zgn iktidar alanlarnn bir zerresinden bile vazgememi olduklarn

gstermek iin, zaman zaman mucizeler olarak bilinen eyler biiminde doann seyrine mdahaleederler. Kaderin pay edilmesi konusunda ise insan rknda beliren akl karmaas ve aresizliininhakkndan gelinemeyecei biiminde tatsz bir kuku srp gitti. Tanrlarn en byk

baarszlklar bu noktadayd. Eer kaderi onlar yarattlarsa o zaman onlarn tasarlar insankavray dnda saylmalyd. Antik an en zeki insanlarnn aklna, Moira'nn (Yunanca:"talih") tanrlarn zerinde yer ald ve hatta tanrlarn kendi kaderlerinin olduu dncesi bilegeldi. Doa zerkletike ve tanrlar doadan uzaklatka tm beklentiler daha iten bir biimdetanrlarn nc ilevine yneltildi; ahlak giderek daha fazla tanrlarn asl alma alan halinegeldi. Artk tanrlarn grevi, uygarln kusur ve ktlklerini dzeltmek, ortak yaamlar srasndainsanlarn birbirlerine verdikleri aclar saaltmak ve uygarln insanlarnbu kadar yetersizce uyduklar hkmlerinin yerine getirilmesini gzetmekti. Bizzat bu hkmler

ilahi bir kken atfedilerek yceltiliyorlard; bunlar, insan toplumunun zerine karlyor, doay veevreni iine alacak kadar geniletiliyorlard. Ve bylece, insann aresizliini kantlamlabilir klmagereksiniminden doan, kendi ocukluuyla insan rknn ocukluundaki aresizlik anlar


8/26

materyalinden ina edilen bir dnceler toplam yaratld. Bu dncelere sahip olmann insan ikiynde -doa ve kaderin tehlikelerine kar ve bizzat insa'n toplumunun neden olduu incinmelerekar- koruduu aka grlebilir. Meselenin z ite buradadr. Bu dnyadaki yaam daha yksek

bir amaca hizmet eder; kukusuz bu amacn ne olduunu tahmin etmek kolay deildir, ancak insandoasnn mkemmelletirilmesini ifade ettii kesindir. Bu ycelme ve vecdin yneldii ama,

belki de zamann akp gidii srasnda kendisini gvdeden bu kadar yava ve isteksizce koparp

ayrm olan insann manevi ksm, ruhudur. Bu dnyada olan her ey, emir ve isteklerini yerinegetirmek g olmasna ramen sonuta her eyin en iyisini emreden -yani her eyden zevkalmamza ynelik olan- bizden stn bir zeknn belirti ve isteidir. Her birimizin tepesinde,yalnzca grnte sert olan ama bizim doann ok gl ve acmasz glerinin oyunca olup acekmemize izin vermeyen cmert bir Tanr bizi gzetlemektedir. lmn kendisi yok olu,inorganik canszla bir dn deil, daha stn bir eye doru gelime yolundaki yeni bir trvaroluun balangcdr. Ve baka bir ynden bakldnda bu gr, bize uygarlmzn gelitirdiiahlaki kurallarn, karlatrma kabul etmez bir g ve sreklilie sahip bir yce divan tarafndangzetilmek nkouluyla tm evrende de hkm srdn bildirir. Sonuta, gerekte srdmz

bu yaam biiminde olmasa bile lmden sonra balayan daha sonraki varoluta mutlaka iyiliklerdllendirilir ve ktlkler cezalandrlr. Bylelikle yaamn tm deheti, aclar ve zorluklar

silinmeye mahkmdur. Tpk renk kuann (spektrumun) grnmeyen blmnn grlebilenblmne bitimesi gibi dnyadaki yaam izleyen lmden sonraki yaam, belki de bu dnyadaelimizden karm olduumuz tm mkemmellikleri getirecektir. lerin bu seyrini yneten yce

bilgelik, bu seyirde kendini gsteren sonsuz iyilik ve amacna ulaan adalet: te bizi ve bir btnolarak tm dnyay yaratm olan ilhi varlklarn, veya daha ziyade Antik an tm tanrlarnuygarlmzda iinde younlatrm olan tek ilhi varln nitelikleri bunlardr. lhi nitelikleri buekilde younlatrma baarsn gstermi olan insanlar bu ilerlemeden az gurur duymamlard. Builerleme, her ilhi figrn znde mevcut ve daima arkasnda sakl kalm olan babay gzler nnesermiti. Bu, temel olarak Tanr dncesinin tarihsel balangcna bir dnt. Tanr artk tekolduuna gre insann onunla olan ilikileri bir ocuun babasyla olan ilikilerindeki yaknlk veyounlua tekrar sahip olabilirdi. Ama babas iin bu kadar ok ey yapan insan bir mkfatgrmek veya en azndan onun sevilen tek ocuu, Seilmi Kavim olmay isterdi. ok sonralardindar Amerika "Tanrnn z lkesi" olma iddiasnda bulundu; insann ilhi varla tapnma

biimlerinden biri gz nne alndnda bu iddia hi kukusuz geerliydi.

Yukarda zetlenen dinsel dnceler elbette uzun bir gelime srecinden gemi ve bu dncelereeitli dnemlerde eitli uygarlklar tarafndan bal kalnmtr. Ben, bugnk Hristiyan beyaz rkuygarlmzn alm olduu son ekle kabaca uygun den bu trden bir dnemi rnekledim. Butablonun btn paralarnn birbiriyle ayn lde uyurn iinde olmadklarn, yant gerektirensorularn tmnn yantlanmam olduunu ve gnlk yaantnn yaratt elikiyi gzden uzaktutmann g olduunu grmek pek kolaydr. Byle olmakla birlikte bu dnceler -en geni

anlamyla dinsel olan dnceler- gene de uygarln en deerli mal ve uygarln mensuplarnasunabilecei en deerli ey olmakla dllendirilirler. Topraktan hazineler kazanma, insana besinsalama veya hastalklar nleme aralarnn tmnden ve daha birok eyden ok daha stntutulurlar. nsanlar, sahip olduklar iddia edilen deeri bu dncelere vermedikleri srece yaamakatlanlamayacan hissetmektedirler. Burada u soru ortaya kar: Psikolojinin nda budncelerin anlam nedir? Sahip olduklar saygnl nereden almaktadrlar? Ve -rkek bir admdaha atp soracak olursak- bunlarn gerek deeri nedir?

- IV -

Bir monolog gibi kesintisiz ilerleyen bir soruturma tmyle hatasz olamaz. Kii, araya girmeye

alan dnceleri kolayca bir kenara itmeye kaplabilir ve sonuta ar kararllk gsterileriylebastrmaya alt bir belirsizlik duygusuyla babaa kalr. Bu nedenle, tartmam kukuylaizleyen bir kartm olduunu varsayacak ve arada bir baz yorumlar yapmasna izin vereceim.


9/26

Onun yle sylediini duyuyorum: "Defalarca, bu dinsel dnceleri uygarlk yaratr', 'uygarlkbunlar mensuplarnn kullanmna sunar' ifadelerini kullandnz. Bu konuda bana garip gelen birey var. Neden olduunu tam kestiremiyorum ama, uygarln, emek rnlerinin blm veyakadn ve ocuklarn haklan konusunda kurallar yarattn sylemek pek de doal gelmiyor."

Ben, gene de kendimi bu ekilde ifade etmekte hakl olduum kansndaym. Dinsel dncelerin,uygarln dier tm ilerlemeleri gibi, bir tek gereksinimden, insann kendisini doann eziciderecede stn gcne kar savunma gereksiniminden doduunu gstermeye altm. Bunaikinci bir gd; -uygarln, kendilerini ac verici bir biimde hissettiren yetersizliklerini dzeltmeistei- eklenmiti. Dahas, bireye bu dnceleri uygarln verdiini sylemek zellikle uygunolacaktr, nk birey bunlar uygarlkta zaten mevcut bulur; bu dnceler bireye hazr olaraksunulurlar, birey onlar kendiliinden kefetme yeteneini gstermez. Bireyin iine girmekte olduuey, ok saydaki kuan mirasdr ve bu miras tpk arpm tablosu, geometri ve benzer eyleridevrald gibi devralr. Aslnda bu dnceler konusunda bir ayrm vardr ama, bu ayrm bir bakayerdedir ve ben henz bunu incelemek durumunda deilim. Szn ettiimiz gariplik duygusu, budinsel dnceler btnnn genellikle gkten indirilmi bir aklama olarak ileri srlmeleri

gereine ksmen bal olabilir. Ama bu dncelerin bizzat bu ekilde sunuluu da dinsel sisteminbir lmdr ve sz konusu dncelerin bilinen tarihsel geliimini, farkl a ve uygarlklardagsterdikleri farkllklar grmezlikten gelir.

"Bana, daha nemliymi gibi gelen bir dier nokta ise u: Korku duyduu gler karsnda insandabeliren akl karmaas ve aresizlie bir son verme, bu glerle bir ilikiye girme ve sonuta onlaretkileme gereksiniminin doann insansallatmlmasma yol atn ileri sryorsunuz. Bu tr birgd yapay grnyor. lkel insann baka hibir seenei yoktur, o baka bir biimde dnmeyeteneine sahip deildir ki. Kendi varln d dnyaya yanstmak ve gzledii her olay temeldekendisi gibi olan insanlarn bir belirtisi saymak onun iin doal, hatta yaratl gereidir. Bu, onunolaylar kavramadaki tek yntemidir. Ve eer doal yatknlna bu ekilde kaplp en bykgereksinimlerinden birini doyuma ulatrmay baarmsa bu, zaten beklenen bir sonu deil, aksinedikkate deer bir rastlantdr."

Ben, bunu ok arpc bulmuyorum. nsan dncesinin pratik gdlerinin bulunmadn, kargzetmeyen bir merakn basit bir belirtisi olduunu mu sanyorsunuz? Bu kesinlikle ok olaslkddr. Ben, insann doa glerini kiiletirdiinde daha ziyade ocuksu bir model takip ettiineinanmak eilimindeyim. nsan, en erken evresindeki kiilerden, onlar etkileme yolunun onlarlailiki kurmaktan getiini renmitir; bylece ok sonralar bile, karlat her eye, ayn amalao insanlara olduu gibi davranr. Bylelikle sizin tanmlayc gzleminizle elimemi oluyorum.Aslnda ileride denetimine almak amacyla anlamak istedii her eyi kiiletirmek (fiziki

sahiplenmeye hazrlk olarak psiik sahiplenme) insan iin doaldr. Ama ben ek olarak insandnnn bu kendine zgnl iin bir gd ve bir balang da sunmu oluyorum.

"Ve ite nc bir nokta daha. Dinin kkeni konusuna Totem ve Tabu balkl kitabnzda bir kezdaha deinmitiniz. Sorun baka bir k altnda grnyordu o kitapta. Orada her ey baba-oulilikisinden ibaretti. Tanr, yceltilmi babayd ve babaya duyulan zlem din gereksinimininkkyd. O zamandan bu yana, din oluumunda genellikle temel roln atfedildii, insann zayflkve aresizlii unsurunu kefetmi grnyorsunuz. Ve bir zamanlar baba kompleksi olan her eyiaresizlik kavramlarna aktaryorsunuz. Bu dnm aklamanz isteyebilir miyim?"

Memnuniyetle. Tam da bu ary bekliyordum. Ama bu, gerekten bir dnm saylabilir mi?

Totem ve Tabu 'da amacm dinlerin kkenini deil; totemciliin kkenini aklamakt. Koruyucuilhi varln kendini insana gsterdii ilk eklin bir hayvan ekli olmas, bu hayvann ldrlpyenmesinin yasaklanmas ve buna ramen bu hayvann ylda bir kez ldrlp topluluka


10/26

yenmesinin daima yerine getirilen bir gelenek olmas gereini, sahip olduumuz grlerinherhangi biriyle aklayabilir misiniz? Totemcilikte olan budur. Ve totemciliin bir din saylpsaylmamas gerektiini tartmak ise, hi de amaca hizmet etmez. Daha sonraki tanrl dinlerleyakn ilikileri vardr. Totem hayvanlar tanrlarn kutsal hayvanlar oldular. En eski ama en temelahlaki kstlamalar -insan ldrme ve ensest yasaklamalar- totemcilikte ortaya kar. Totem veTabu'nun vard sonular kabul etseniz de etmeseniz de, o kitapta ok dikkate deer ama

birbirleriyle ilikisiz ok sayda gerein birbirini tamamlayan bir btn haline getirilmi olduunuteslim edeceinizi.umarm.

Uzun vadede hayvan tanrnn neden yeterli olmayp yerini bir insan tanrnn ald sorusuna Totemve Tabu'da yle bir deinilmi, din oluumuyla ilgili dier sorunlardan ise hi sz edilmemitir. Butrden bir snrlamann bir inkrla ayn ey olduunu mu dnyorsunuz? Benim eserim, dinsorununun zmne psikanalitik tartmann nerebilecei zel katknn kesin soyutlanmlmniyi bir rneidir. Eer imdi daha az gizli kalm olan dier rnei de eklemeye alyorsan, benidaha nce ,tek tarafl olmakla sulam olduunuz gibi imdi de kendi kendimle elimeklesulamamamz gerekir. Daha , nce seylediklerimle imdi ileri srdklerim arasndaki, gizli olanlaak olan gdler arasndaki, baba kompleksiyle insann aresizlii ve korunma ihtiyac arasndaki

birletirici balantlara dikkati ekmek elbette benim grevimdir.

Bu balar bulmak zor deildir. ocuun aresizlii ile, bunu srdren erikinin aresizliiarasndaki ilikiden oluurlar. Bylelikle, dinin oluumu konusunda psikanalizin ileri srdgdlerin beklendii gibi, aa vurulmu gdlere ocuksu katkyla ayn ey olduu ortaya kar.Kendimizi bir ocuun zihinsel yaamnda farz edelim. Psikanalizin szn ettii anakliktik

ballk tipine uyan nesne seimini sanrm hatrlyorsunuz. Bu seimde libido, nar-sisistikihtiyalar yolunu izleyerek kendisini bu ihtiyalarn doyumunu salayan nesnelere balar. Buekilde ocuun aln gideren, anne onun ilk sevgi nesnesi ve hi kukusuz ayn zamanda onutehdit eden belirsiz tehlikelere kar ilk koruyucusu -endieye kar ilk koruyucusu da diyebiliriz-olur.

Bu koruma ilevinde annenin yerini ksa zamanda daha gl olan baba alr ve ocukluun gerikalan dnemi boyunca yerini korur. Ama ocuun babasna olan tavr kendine zg bir kararszlklarenklenmitir. Bizzat baba, belki de annesiyle olan daha eski ilikisi nedeniyle, ocuk iin birtehlike oluturur. Dolaysyla ocuk babasndan, ona duyduu zlem ve hayranlk derecesindekorkar. Babaya kar tavnndaki bu kararszln belirtileri, Totem ve Tabu'da gsterildii gibi, herdinde derin izler brakmtr. Byyen birey, sonsuza dek ocuk olarak kalmaya mahkm olduunu,

bilinmedik stn glere kar korunmaya mutlaka muhta olduunu anladnda, bu glere kendibaba figrne ait zellikleri aktarr; kendisine, korktuu, yattrmaya abalad ve gene de kendikorunmasn emanet ettii tanrlar yaratr. Dolaysyla, bir babaya olan zleminin, kendi insani

zayflnn sonularndan korunma ihtiyacyla ayn zellikleri tayan bir gd olduugrlmektedir. Erikin insann gerekliini bizzat kabul etmesi gereken aresizlie kar tepkisine -ki bu tepki tam da dinin oluumudur- karakteristik zelliklerini veren ey, ocuka aresizlie kargelitirilmi olan savunmadr. Ama ben Tanr dncesinin gelimesini daha fazla incelemekniyetinde deilim. Burada bizi ilgilendiren, uygarln bireye aktard biimiyle dinseldncelerin tamamlanm btndr.

- V -

Soruturmamza braktmz yerden devam edelim. Bu durumda dinsel dncelerin psikolojiknemi nedir ve bunlar hangi balklar altnda snflandrmalyz? Soru, hi de hemen yantlanacak

kadar kolay deil. Birkan reddettikten sonra u formlasyonun yannda yerimizi alacaz: Dinseldnceler, d veya i gerekliin, kiinin henz kendisi tarafndan kefedilmemi ynlerihakknda bir eyler syleyen ve kiinin inancn gerektiren olgular ve koullar hakkndaki reti


11/26

ve iddialardr. Bize, yaamda bizim iin en nemli ve ilgin olan eyler hakknda bilgiverdiklerinden zellikle stn tutulurlar. , Bunlar hakknda hi bilgisi olmayan bir kii pek cahildir;ama bilgi daarcna bu dnceleri katm olan kii kendisini ok daha varlkl sayabilir.

Elbette dnyadaki eitli eyler hakknda bu trden birok reti mevcuttur. Her okul dersi buretilerle doludur. rnein corafyay ele alalm. Bize, Konstans kasabasnn Bodensee gl

kysnda olduu retilir. Bir okul arks da yle der: "nanmazsan git de bak" Ben, oradabulunma ansn elde ettim ve bu iirin kasabann, evresinde yaayan herkesin Bodensee adnverdii geni bir su birikintisinin kysnda yer ald gereine tanklk edebilirim. Artk bu corafiiddiann doruluu konusunda hibir kukum kalmad. Buna bal olarak aklma ok ilgin bir

baka deneyimim geldi. Atina'daki Akropol tepesine ilk kez kp tapnak kalntlar arasndan rnavidenizi seyrettiimde artk olgunluk, yllarn yaayan bir adamdm. Neeyle kark bir hayretduygusuna kapldm. Bu duygu sanki yle diyordu: "Demek ki gerekten doruymu, tpk okuldarendiimiz gibi!" Eer o zaman bylesine bir hayret duyabildiysem bana retilenlerin gerektendoruluu konusunda edindiim inancn ne kadar yzeysel ve zayf olmas gerektiini bir dnn!Ama ben bu deneyimin nemini fazla abartmayacam; nk hayretimin o zaman anlamadm,tmyle znel ve o yerin zel niteliiyle ilgili bir baka aklamas bulunmu olabilir.

Buna benzer tm retiler, iddialar iin, zemin de yaratarak ieriklerine inan duyulmasn talepederler, gzlem ve kukusuz karsamalar temelinde ykselen daha uzun sreli bir dncesrecinin zetlenmi sonucu olarak ne srlrler. Herhangi bir kii bu srecin sonucunukabullenmek yerine bu sreci bizzat yaamak isterse, ona bu ie nasl balayaca gsterilir. Dahas,kaynan corafya dorular durumunda olduu gibi herkes asndan aikr olmamas durumunda,ek olarak bu retilerin getirdii bilginin kayna da bize daima -gsterilir. rnein dnya kre

biimindedir. Bu iddia lehinde ileri srlen kantlar Foucault'nun sarka deneyi , ufuk izgisinindavran ve daima ayn yne gidilerek dnyann evresinin denizden dolalabilmesinin mmknolmasdr. lgili herkesin kabul edecei gibi, her renciye bir dnya turu yaptrmak pek pratikolmadndan okulda retilenlere gvenilmesini kabullenmekle yetiniriz; ama kiisel bir kantedinme yolunun ak olduunu da biliriz.

Ayn deneyi dinin retilerine uygulayalm. Bu retilere inanma gerekliliinin neredenkaynaklandn sorduumuzda birbirleriyle dikkat ekici derecede'kt bir uyum gsteren yantalrz. Birincisi, bu retilere ilk atalarmz inand iin bizim tarafmzdan da inanlmay hakederler; ikincisi, bu konuda ayn ilkel alardan bize aktarlm olan kantlarmz vardr; ncs,

bu retilerin doru olup olmad sorusunun herhangi bir biimde ortaya atlmas yasaktr. Eskignlerde bu derece kstah bir talep en ar cezalara neden olmaktayd. Gnmz toplumu bile, busorunun tekrar ortaya atlmasn gvensizlikle karlamaktadr.

En fazla kukumuzu ekmesi gereken, bu nc noktadr. Her ey bir yana, byle biryasaklamann tek bir nedeni olabilir. Toplumun, dinsel doktrinleri savunusunun, ardnda yatantemelsizliin iyice farknda olmas. Aksi takdirde, gerekli verilerin kesin bir kanaate varmak isteyenherkesin kullanmna sunulmas kukusuz ok kolay olurdu. Durum byle olduuna gre dier ikiispat zemininin incelenmesine, giderilmesi g bir gvensizlik duygusuyla geebiliyoruz.nanmalyz, nk atalarmz da inanmt. Ama bizim bu ncellerimiz, bizden ok dahacahildirler. Bugn kabul etmemiz hi de mmkn olmayan eylere inanyorlard; dinindoktrinlerinin de bu kategoriye ait bulunmas olasl aklmza gelmektedir. Bize braktklarkantlar, her trl gvenilmezlik belirtisini tayan yazl eserlerdedir. Bu eserler elikiler,dzeltmeler ve tahrifatlarla doludur ve olaylara dayanan kantlardan sz ettiklerinde bile, inandrcolamamaktadrlar. Bu eserlerin slubunun veya hatta yalnzca ieriklerinin ilahi bir kudretten

kaynaklandnn iddia edilmesi de pek yardmc olmaz; nk bizzat bu iddia da gerekliisnanmakta olan doktrinlerden biridir ve hi bir nerme, kendi kendisinin kant olamaz.


12/26

Bylelikle u arpc sonuca varrz: Kltrel dorularmzla salanan bilginin tm arasndadoruluu en az kantlanabilmi unsurlar, tam da bizim iin en fazla nem tamas gereken veevrenin bilmecelerini zme, yaamn aclarna katlanmamz salama grevi stlenmi unsurlardr.Eer bu unsurlardan daha fazla bir ispat gc tamasayd, balinalarn yumurtlamayp yavrularndourarak dnyaya getirmeleri olgusu kadar bizi az ilgilendiren bir eye bile kendimiziinandrmamz mmkn olmazd.

Bu durum, znde ok ilgin bir psikolojik sorun tar. Ayrca dinsel doktrinlerin gerekliininispatnn olanakszl konusunda sylediklerimin yeni bir ey olduu da sanlmasn. Buolanakszlk tm alarda, hi kukusuz bize bu miras brakm olan atalarmz tarafndan bilehissedilmitir. Onlarn birou da, olasdr ki, bizim duyduumuz kukulan besliyorlard. Amazerlerindeki bask, bu kukularn dile getirmeye cesaret etmelerini engelleyecek kadar glyd.O zamandan bu yana saysz insan benzer kukularn cenderesine girmi ve grevlerinin inanmakolduunu sandklan iin bu kukularn bastrmaya abalamlardr. Parlak zekl birok insan, bueliki karsnda zlm ve birok kiilik, bir k yolu bulmak amacyla verdii tavizlernedeniyle bozulmutur.

Dinsel retilerin gerekliinin ispat iin ileri srlen kantlarn tm gemiten kaynaklandnagre, yle bir evremize bakp hakknda yargya varmamz ok daha kolay olan amzn da butrden kantlar salayp salamayacan grmek doal olacaktr. Eer bu sayede dinsel sistemin birtek blmn bile, kukunun glgesinden kurtarabilirsek, sistemin tm inanlrlk bakmndan okkazanl kacaktr. Bu noktada ruhularn oturumlar karmza kar. Onlar, bireyin ruhununlmnden sonra yaadndan emindirler ve bu dinsel doktrinin gerekliini hibir kukuya yervermeyecek biimde bize gsterme abasndadrlar. Ama ne yazk ki ruhlara ait grnt ve szlerinyalnzca kendi zihinsel faaliyetlerinin bir rnolduu gereini kantlarla rtmeyi baaramazlar. En byk adamlar ve en nde gelen

dnrlerin ruhlarn arm olmalarna ramen bu ruhlardan aldklar tm bildiri ve bilgiler okadar aptalca olmu, o kadar sefilce bir anlamszlk gstermitir ki, insan bunlarda ruhlarn,kendilerini arm olan insan grubuna uyum gsterme yeteneinden baka inanlr bir ey

bulamaz.

Bu noktada, sorundan kaamak bir yolla kurtulmak iin yaplm -ve mitsiz bir aba olduklarizlenimini veren- iki giriimden sz etmeliyim. Bunlardan saldrgan nitelikte olan eski, dieriyseustalkl ve adatr. Birincisi, Hristiyanln ilk asrlarnda yaam Kilise babalarndan birine aitolan "Credo quia absurdum" ("sama olduu iin inanyorum") deyiidir. Bu gr, dinseldoktrinlerin mantn yarglama alan dnda -mantkst- olduunu ileri srer. Bu doktrinleringerekliini iimizde hissetmeliyiz, bunlarn kavranmas gerekmez. Ama bu Credo ancak bir kiiselitiraf olarak ilgi ekebilir. Yetkili bir ifade olarak ise hibir balayc gc yoktur. Ben her

samala inanmak zorunda mym? Hepsine inanmak zorunda deilsem neden sadece bunainanmalym? Mantn terazisinden baka yarg lt yoktur. Dinsel doktrinlerin gereklii, bugereklie tanklk eden bir isel yaantya balysa bu ender deneyimi yaamam olan oksaydaki insan ne yapacaz? Her insandan sahip olduu mantk yeteneini kullanmas istenebilir,ama yalnzca birka kii iin geerli olan bir gd temelinde herkese uygulanacak bir zorunlulukina edilemez. Bir insan kendisini ar derecede duygulandrm olan bir vecd durumu srasndadinsel doktrinlerin gerekten doruluu konusunda sarslmaz bir inan edinmise, bunun dierinsanlar iin ne nemi olabilir? kinci giriim, "sanki" felsefesince yaplmtr. Bu felsefe, dncefaaliyetimizin temelsiz ve hatta sama olduunu aka bildiimiz ok sayda varsaym ierdiinikabul eder. Bunlar "kurgu" adn alr. Ama baz pratik nedenlerden tr "sanki" bu kurgularainanyormu gibi davranmamz gerekir. nsan toplumunun devam iin tadklar karlatrma

kabul etmez nemi nedeniyle, bu durum, dinsel doktrinler konusunda da geerlidir. Bu akl yrtmebiimi "Credo quia absurdum" deyiinden ok farkl deildir. Ama ben "sanki" felsefenin talebinin,ancak bir felsefecinin ileri srebilecei trden bir talep olduu kansndaym. Dncesi felsefenin


13/26

hnerli hilelerinden etkilenmemi olan bir insan bunu hibir zaman kabul edemez; byle bir insanngrne gre bir eyin sama veya manta aykr olduu kabul edildii anda, sylenecek baka birey kalmaz. Sradan faaliyetlerinin tm iin gz nnde tuttuu teminatlardan en nemlikarlaryla ilgili bir konudan vaz gemesi bu insandan beklenemez. Daha ok kkken biledierleri arasnda tuhaf ve dikkat ekici bir gereklilikle kendini gsteren bir ocuumuanmsyorum. ocuklar anlatlan bir peri masalna kendilerini kaptrm dikkatle dinlerlerken o,

ayaa kalkp "bunlar gerek mi?" diye sorar, olmad sylendiinde de yznde kmseyici birifadeyle, oradan uzaklard. "Sanki" felsefesinin din taraftarlna ramen, insanlarn yakn birgelecekte dinin peri masallarna kar da ayn biimde davranacaklarn umabiliriz.

Ama insanlar gnmzde olduka farkl bir davran gsteriyorlar. Ve gemi zamanlardadoruluklarnn ispat kesinlikle mmkn olmamasna ramen, dinsel dnceler, insanlk zerindemmkn olan en kuvvetli etkiyi yapmtr. Bu yeni bir psikolojik sorundur. Biz, bu doktrinlerinisel gcnn nereden geldii ve mantn yargsndan bamsz olmalarna ramen etkinliklerinineye borlu olduklar sorusunu mutlaka sormalyz.

- VI -

Sanyorum dier iki soruyu yantlamak iin yeterli hazrl yaptk. Bu yant, dikkatimizi dinseldncelerin psiik kkenine ynelttiimizde bulunacaktr. Birer reti olarak sunulan budnceler, deneylerle elde edilmi sonular veya dnce rnleri deildirler; bunlar yanlsamalar,insanln en eski, en gl ve en acil arzularnn doyumudurlar. Bu dncelerin gcnn srr, buarzularn gcnde yatar. Daha nceden bildiimiz gibi ocukluktaki aresizliin dehet vericiizlenimi baba tarafndan giderilen bir korunma -sevgi yoluyla korunma- gereksinimine yol amt;ve bu aresizliin tm yaam boyu srdnn bilinmesi, bir babann -ama bu kez daha gl bir

babann- varlna bal kalmay gerekli klmtr. Bylelikle ilahi bir Tanrnn iyilikseveregemenlii yaam tehlikelerinden kaynaklanan korkumuzu bertaraf eder; ahlaki bir dnya dzenininkurulmas, insan uygarlnda byk oranda dzeninin kurulmas, insan uygarlnda byk orandagzard edilmi olan adalet talebinin yerine getirilmesini garanti eder ve dnyadaki varlmzngelecekteki bir yaamla srmesi bu arzu doyumlarnn gerekleecei zaman ve mekan erevesini

belirler. Evrenin nasl olutuu veya bedenle ruh arasndaki ilikinin ne olduu gibi insanmeraklandran bilmecelerin yantlar, bu sistemin temelinde yatan varsaymlarda uyum iindegelitirilmilerdir. Baba kompleksinden kaynaklanan -ve ocuun hibir zaman tmyleyenemedii- ocuklua ait almalarn akl alanndan soyutlanp evrensel kabul gren bir zmeulatrlmalar bireyin ruhu iin ok byk bir rahatlk salar.

Bu dncelerin yanlsamalar olduunu sylediime gre bu szcn anlamn da aklamalym.Yanlsama, hata ile ayn ey deildir. Aristo'nun bceklerin gbreden olutuu biimindeki (cahil

insanlarn hala koruduklar) inanc bir hatayd; bizden nceki hekim kuann fenginin ar cinselfaaliyetin sonucu olduu biimindeki inanc da bir hatayd. Bu hatalara yanlsama adn vermekdoru olmaz. te yanda Kolomb'un Hindistan'a ulaan yeni bir deniz yolu bulduunu sanmas biryanlsamayd. Bu hatada Kolomb'un arzularnn oynad rol ok aktr. Hint - Alman rknnuygarlk yaratabilecek tek rk olduu yolunda baz milliyetiler tarafndan ileri srlen iddia veyaocuklarn cinsellii bulunmayan yaratklar olduu biimindeki psikanalizin rtt inan bireryanlsama olarak tanmlanabilir. Yanlsamalar iin niteleyici olan nokta, insan arzularndankaynaklanmalardr. Bu ynleriyle yanlsamalar psikiyatrik hezeyanlara yakn derler. Amahezeyanlarn yapsnn daha karmak olmas bir yana, bir baka ayrm daha gsterirler. Hezeyanlarsz konusu olduunda, gerekle eliki halinde olmalarnn temel bir nokta olduu vurgulanr.Yanlsamalarn yalan olmas gerekmez. Yani gerekletirilmeleri olanaksz veya gerekle elikili

deildirler. rnein orta snftan bir gen kz, bir prensin gelip kendisiyle evlenecei yanlsamasnasahip olabilir. Bu mmkndr ve az sayda da olsa byle eyler gereklemitir. Ama, Mesih'inyeryzne inip altn bir a balatmas daha kk bir olaslktr. Bu inancn bir yanlsama olarak


14/26

m, yoksa, hezeyan benzeri bir ey olarak m snflandrlmas rneklerini bulmak kolay deildir,ancak simyaclarn tm madenlerin altna dntrlebilecei biimindeki yanlsamas gereklemi

bir yanlsama olabilir. ok miktarda, mmkn olduu kadar fazla miktarda altna sahip olmaarzusunun, zenginlii belirleyen eyler hakkndaki bugnk bilgimiz tarafndan epeycekllendirilmi olmasna ramen kimya bilimi madenlerin nitelik deitirerek altnadntrlmesinin artk olanaksz olmadn kabul etmektedir. Dolaysyla, gdlenmesinde arzu

doyumu balca unsur olan inanlara yanlsama adn vermekteyiz. Bylelikle, tpk yanlsamanndorulanmay hi de deerli saymamas gibi, biz de onun gereklikle olan ilikisini grmezliktengeliriz.

Tavrmz bu ekilde ortaya koyduktan sonra, bir kez daha dinsel doktrinler sorununa dnebiliriz.imdi bu doktrinlerin tmnn birer yanlsama olduunu ve kantlanamaz olduklarntekrarlayabiliriz. Hi kimse bunlarn gerek olduunu dnmeye, bunlara inanmaya zorlanamaz.Bunlarn bazlar o kadar olaslk d, dnyann gereklii hakknda abalayarak kefettiimiz herey de o kadar uyumsuzdurlar ki -psikolojik ayrmlara dikkat etmek kouluyla- bunlar hezeyanlarlakarlatrabiliriz. Bunlarn ounun gereklik deeri konusunda bir yargya varamayz, ispatedilmedikleri gibi rtlemezler de. Bunlara eletirel bir yaklamda bulunmak iin halen bilgimiz

yeterli deildir. Evrenin bilmecelerinin zm bizim incelemelerimizle ok yava olmaktadr;bugn bilimin yantlayamad birok sorun vardr. Ama dmzdaki gereklik hakknda bize bilgiverebilecek tek yol bilimsel almadr. Sezgi ve igzlemden herhangi bir ey beklemek yalnzca

bir yanlsamadr; sezgi ve igzlem bize zihinsel yaammzn yorumlanmas g ayrntlardanbaka bir ey veremez, dinsel doktrinin ok kolayca yant bulduu sorunlar hakknda ise herhangibir bilgi sunamaz. nsann kendi keyfi iradesinin yardma gelip gene kendi kiisel dncesine gredinsel sistemin u veya bu blmnn, daha az veya daha fazla kabul edilebilir olduunu ilanetmesi kstaha bir ey olur. Bu tr sorunlar, bu ekilde davranlmayacak kadar ciddidirler; ya dakutsaldrlar da diyebiliriz.

Bu noktada bir itirazla karlama beklenebilir: "Peki yleyse en sert kukucular bile dinseliddialarn mantk yoluyla rtlemeyeceini kabul ettiklerine gre, bunlara neden inanmayaym?Gelenek, insanln genel kabul ve saladklar byk huzur gibi birok ey u deerlerin safndayer alyor." Gerekten neden inanlmasn? Hi kimsenin inanmaya zor-lanamayaca gibi hi kimsede inanmamaya zorlanamaz. Ama buna benzer tartmalarn bizi doru dn yoluna gtrdklerialdatmacasyla kendimizi tatmin edemeyiz. Kabul edilmez zr diye bir ey varsa, bu ite odur.Cehalet cehalettir; cehaletten herhangi bir eye inanma hakk karlamaz. Akl banda hibir insan,dier konularda bu derece sorumsuz davranmayacak veya grlerinin ve ald tavrn bu kadarzayf bir temeli olmasna rza gstermeyecektir. Aslnda bunlar yalnzca, dinle olanbalarn oktan koparm bir insann dine hl sk skya bal olduunu kendisine ve dier

insanlara gsterme abalardr. Din sorunlar sz konusu olduunda, insanlar mmkn olan her

trl katla ve entelektel cambazla giriirler. Felsefeciler, zgn anlamlarndan hibir izkalmayncaya kadar kelimelerin anlamn ekip uzatrlar. Kendileri iin yarattklar belirsiz birsoyutlamaya "tanr" adn verir, bunu yaptktan soma da artk tm dnyaya kar tanrc (deist),Tanrya inan duyan kii pozunu taknabilir ve hatta Tanrlarnn ark dinsel doktrinlerin glkiilii olmayp yalnzca zayf bir glge haline geldiini kavramakszn daha yksek ve saf bir tanrkavramn kabul etmeleriyle vnrler. Eletirmenler, evren karsnda insann duyduu nemsizlikve gszlk duygusunu kabul eden herkesi "ar dindar" olarak -tanmlamakta srar ederler, oysadinsel tavrn zn oluturan ey, bu nemsizlik ve gszlk duygusu deil bunu izleyen aama,

bunlara are bulmaya alan tepki aamasdr. Koca dnyada insanlarn oynad kk rolalakgnlllkle kabul edip daha arya kamayan kii, umulann aksine szcn gerekanlamyla dinsizdir.

Dinsel doktrinlerin gereklik deerini saptamak bu soruturmann alan iine girmez. Bu doktrinleripsikolojik nitelikleri itibariyle yanlsamalar olarak kabul etmi olmamz bizim iin yeterlidir. Ama


15/26

bu buluumuzun, ou kiinin tmnden nemli olduunu kabul edecei soruna kar, tavrmzkuvvetli bir biimde etkiledii gereini de gizleyemeyiz. Dinsel doktrinlerin hangi dnemlerde vene trden insanlar tarafndan yaratlm olduklarn aa yukar biliyoruz. Ek olarak buna yol amgdleri de kefedebilirsek din sorununa kar tavrmzda dikkate deer bir deiiklik olacaktr..Dnyay yaratan ve rahim ve rahman olan bir Tanr mevcut olsayd, evrenin ahlaki bir dzeni

bulunsayd ve lmden sonra yaam gerek olsayd ne kadar gzel olacan kendi kendimize

syleyip duracaz; ama btn bunlarn, gerekliini arzulamaya mecbur olduumuz eyler olmasok arpc bir gerektir. Zavall, cahil ve ezilmi atalarmzn evrenin btn bu zor bilmecelerinizmeyi baarabilmeleriyse daha da dikkate deer bir ey olurdu.

- VII -

Dinsel doktrinlerin yanlsama olduunu kabul ettiimiz anda karmza hemen bir soru dahakmaktadr: stn tuttuumuz ve yaammz ynetmelerine izin verdiimiz dier kltrel deerlerde benzer nitelikte olamazlar m? Siyasi kurallarmz belirleyen varsaymlarn da yanlsama olaraktanmlanmalar gerekmez mi? Uygarlmzda cinsler arasndaki ilikilerin erotik bir yanlsamaveya bu trden birka yanlsamann mdahalesine maruz olduklar doru deil midir? Bilimsel

almadaki gzlem ve akl yrtme araclyla d gereklik hakknda bir eylerrenebileceimize olan inancmzn daha iyi bir temeli olup olmadn sormaktan da,kukularmz bir kez uyandna gre, artk geri duramayz. Hibir ey bizi, gzlemimizi kendikendimize yneltmekten veya dncelerimizi, kendi dncemizin eletirisine uygulamaktanalkoymamaldr. Bu alanda, sonular bir "Weltanschaung" (Dnya Gr) inas iin belirleyicinitelikte olarak yorumlanabilecek birok inceleme ile karlamaktayz. Dahas, byle bir abann

boa gitmeyecei ve kukumuzu en azndan ksmen dorulayaca kansndayz. Ama yazar, bulde kapsaml bir grevi yerine getirme yoluna bavurmayacak ve almasn bu yanlsamalarnyalnzca bir tanesini -ismen sylemek gerekirse dini- sonuna kadar irdelemekle snrlayacaktr.

Ama kartmzn gr sesi bizi duraksatyor. Yanllarmzn hesabn vermeye arlyoruz.

"Arkeolojiye duyulan ilgi hi kukusuz ok vgye deer, ama eer bir kaz srasnda konutlarnaltn kazarak kmelerine ve insanlarn ykntlar altnda kalmasna neden olunacaksa bu arkeolojikkazy kimse stlenmez. Dinin doktrinleri konusu, dierleri gibi geliigzel tartma konusuyaplabilecek bir konu deildir. Uygarlmz bu doktrinler zerine kurulmutur ve insantoplumunun devam, insanlarn ounluunun bu doktrinlerin gerekliine inanmasna baldr.Eer insanlara gl ve adil bir Tanr olmad, ilahi bir dnya dzeni ve lmden sonra yaamn

bulunmad retilirse, kendilerini uygarln hkmlerine uymaya iten tm zorunluluklardankurtulmu hissedeceklerdir. Herkes, kstlanma veya korku duymakszn kendi toplum d ve benciligdlerini izleyecek ve kendi hkmn geirmeye alacaktr; uygarln binlerce yllk ileyii

sonucu ortadan kaldrlm olan kaos geri gelecektir. Dinin gerein kapsam iinde olmadnbilsek ve ispat edebilsek bile, bu gerei giz-lemeli ve "Sanki" felsefenin nerdii gibidavranmalyz; bu hepimizin varln srdrmesinin yararna olacaktr. Ayrca oluturduu tehlike

bir yana bu, ayn zamanda amansz bir zalimlik de olacaktr. Saysz insan tek huzuru dinseldoktrinlerde bulmakta ve ancak bunlarn yardmyla yaama kat-lanabilmektedir. Karlnda dahaiyi bir ey vermeden onlar bu destekten yoksun brakacaksnz. Bilimin u ana kadar fazla birilerleme gstermedii ve bu ilerlemeyi baarabilse bile insan iin yeterli olmayaca kabuledilmektedir. nsann, kuru, bilimle hi bir zaman tatmin edilemeyecek daha deiik vazgeilmezgereksinimleri vardr; insani konularda, igdsel yaamla karlatrldnda zeknn ne kadarkk bir rol oynad konusunda daima srarl olmu bir psikologun imdi de insanl okkymetli bir azru-doyum aracndan yoksun brakmaya ve bunun entelektel gelimeyle telafi

edilmesini nermeye almas ok garip -dorusu tutarszln doruu- oluyor."

Bir solukta ne kadar ok sulama! Ama ben hepsini delillerle rtmeye hazrm. Ve dahas, eer


16/26

dine kar bugnk tavrmz srdrrsek uygarln, bu tavrdan vazgememiz halindebelireceklerden daha byk tehlikelere maruz kalaca iddiasn ne sreceim.

Ama, yantma nereden balayacam kestiremiyorum. Belki de bizzat benim, bu dncemintmyle zararsz ve tehlikesiz olduunu kabul ettiime sizi temin ederek balayabilirim. Bu kezakln deerini abartan ben deilim. Eer, insanlar benim kartlarmn tanmlad gibilerse -ve

onlara kar kmak istemem- o zaman inanl bir dindarn benim bu tartmalarma yenik dpinancndan yoksun kalma tehlikesi yok demektir. Bunun yan sra ben, benden daha deerli kiilerinbenden daha nce daha eksiksiz, gl ve etkileyici bir slupla sylemi olduklarndan baka birey sylemi deilim. Bu kiilerin isimleri herkese iyi bilinmektedir ve kendimi onlardan biriymigibi gstermeye altm izlenimini vermekten holanmadm iin isimlerini burada ayrca

belirtmeyeceim. Benim btn yaptm -ve bu benim yorumumda yeni olan tek eydir- bykncllerimin eletirilerine psikolojik bir temel eklemek olmutur. Benim yaptm bu ekin, dahanceki abalarn yaratamad etkiyi yapmas beklenmemelidir. Hi kukusuz bu noktada bana,etkisiz olacaklarndan eminsen- bu eyleri yazmamn ne anlam olduu sorulabilir. Bu konuya dahasonra deineceim.

Bu yaynn zarar verebilecei tek kii benim. Yzeysel, dar grl, bir idealden veya insanln enyce karlarn anlamaktan yoksun olduum konusunda en can skc serzenileri dinlemek zorundakalacam. Ama bu tr sitemler benim iin yeni bir ey deildir. Ayrca, daha genliindeadalarnn ayplamalarnn zerine kabilmeyi renmi olan ve yakn bir gelecekte tm beenive kartln artk kendisine ulaamayacandan emin olduu yallk anda bulunan bir adamiin bu sitemler ne ifade edebilir ki? Eski alarda durum deiikti. O dnemlerde benimkilere

benzer laflar, kiinin dnya zerindeki varlnn mutlak bir biimde sona ermesi ve lmdensonraki yaam konusunda kiisel bir deneyim kazanma frsat hzla elde etmesi sonucunugetirmekteydi. Ama tekrar ediyorum, o dnemler gemitir ve gnmzde buna benzer yazleserler, yazarlarna, okurlarna olduundan daha fazla bir tehlike getirmemektedirler. Olabilecek enkt ey, bu kitabn baka bir dile evirilmesinin ve datmnn u veya bu lkede -ve elbette tamda kltrnn yksek standardndan ok emin olan bir lkede- yasaklanmasdr. Ama kii kadere

boyun emeyi ve arzularndan feragati biraz olsun mazur grebiliyorsa bu trden bir zarara dakatlanabilmelidir.

Bu eserin yaynlanmasnn her eye ramen -bir kiiye deil bir davaya, psikanaliz davasna- zararverip vermeyecei sorusu da aklma geldi. nk benim eserim olduu inkr edilemeyen

psikanaliz, yaygn bir gvensizlik ve kt niyetle karlanmtr. Eer imdi byle honutsuzlukyaratan bildirimlerle ortaya karsam insanlar benim kiiliimden psikalanize doru ynelmeyehevesleneceklerdir. "te" diyeceklerdir, "psikanalizin bizi nereye gtrdn artk grebiliyoruz.Maske dt, psikanaliz bizim daima kukulandmz gibi Tanrnn ve ahlaki bir idealin reddine

yol amaktadr. Bunu renmememiz iin psikanalizin bir Weltanschaung'u olmad ve byle birey yaratmayaca dncesiyle aldatlp durduk."

Bu tr bir feryat, bazlar benim din sorunlar karsndaki tavrm hibir ekilde paylamayan oksaydaki alma arkadam dolaysyla, benim iin gerekten can skc olacaktr. Ama psikanaliz

birok frtnalar geirmitir ve bu yeni frtnay da gslemelidir. Gerekte psikanaliz bir aratrmayntemidir, cebir gibi tarafsz bir aratr. Eer bir fiziki, cebir yardmyla dnyann belirli bir sresonunda yok olacan bulsayd, cebire yok edici eilimler atfedip onu yasaklama konusunda aceleetmezdik. Dinlerin gereklik deeri aleyhinde burada sylediklerimin hibirisi psikanalizindesteini gerektirmedi, bunlar analizin ortaya kndan ok nce bakalar tarafndan zatensylenmitir. Eer psikanalitik yntemin uygulanmas, dinin dorularna kar yeni bir tartma

yrtlmesini mmkn klyorsa, onu din dnsn! Ama, din yandalar da dinsel doktrinlerinduygusal nemine tam deerinivermek iin, psikanalizden yararlanma konusunda ayn hakka sahiptirler.


17/26

imdi kendimizi savunmaya devam edelim. Dinin insan uygarlna byk hizmetler yapt aktr.Din, toplumd igdlerin ehliletirilmesine byk katkda bulunmutur. Ama bu yeterliolmamtr, insan toplumunu binlerce yl boyunca ynetmi ve eriebilecei eyleri gstermek iinyeterli zamana sahip olmutur. Eer insanlarn ounluunu mutlu klmay, rahatlatmay, yaamakatlanmalarn salamay ve onlar uygarln aralar haline getirmeyi baarabilseydi hi kimse

bugnk koullar deitirme giriiminde bulunmay hayal etmezdi. Ama bunun yerine negryoruz? Kiiyi dehete drecek kadar ok sayda insann uygarlktan honutsuz ve uygarlkiinde mutsuz olduunu, uygarl kaldrlp atlmas gereken bir boyunduruk olarak algladklarm,

bu insanlarn ya uygarl deitirmek iin glerinin yettii hereyi yaptklarn ya da uygarlkveya igd kstlamasyla hibir ilikileri kal-mayncaya kadar uygarlk dmanlnda ilerigittiklerini gryoruz. Burada, bu durumun, tam da bilimdeki ilerlemelerin ackl etkileri nedeniyledinin insan kitleleri zerindeki etkinliinin bir blmn yitirmi olmas gereinden kaynaklandsylenerek bize itiraz edilecektir. Bu itiraz ve gerekesini kaydedip ileride kendi amalarmz iinkullanacaz; ancak itirazn kendisinin hibir gc yoktur.

Dinsel doktrinlerin doludizgin hkm srd dnemde insanlarn genellikle daha mutlu olduklar

kukuludur, daha ahlakl olmadklarysa kesindir. nsanlar, dinin hkmlerini dsallatrmann vebylelikle onlarn amalarn geersiz klmann yolunu daima bulmulardr. Grevleri dine itaatisalamak olan rahipler de bu yolda kendilerine deni yapmlardr. Tanrnn iyilii, adaletizerinde snrlayc olmaldr. Kii gnah iler, bir zveride bulunur veya kefaretini der ve bylece

bir kez daha gnah ilemekte serbest kalr. Rus igzlemcilii, ilahi inayetin tm ltuflarna mahzarolabilmek iin gnahn vazgeilmez nkoul olduu, dolaysyla sonuta gnahn Tanrnn hounagittii sonucunu karacak bir arla kadar varmtr. Rahiplerin kitlelerin dine itaatini ancakinsann igdsel tabiatna byle byk tavizler vererek salayabildikleri bir sr deildir. Byleceu kanya varld: Yalnzca Tanr gl ve iyi, insan ise zayf ve gnahkrdr. Her adaahlakszln dinden ald destek, ahlakn aldndan az olmamtr. Eer dinin insann mutluluu,kltr karsndaki duyarl ve ahlaki denetimi konusunda gerekletirdii ilerlemeler busaydklarmdan daha iyi deilse, insanlk iin gerekliliini abartp abartmadmz ve kltreltaleplerimizi bu temele oturtmakla akllca davranp davranmadmz sorulan ister istemez aklagelmektedir.

Durumu bugnk apak haliyle ele alalm. Dinin, artk insanlar zerinde eski dnemlerdeki kadaretkili olmadnn kabul edildiini biliyoruz. (Burada Hristiyan Avrupa uygarlndan szetmekteyiz.) Bunun nedeni dinin vaadlerinin azalm olmas deil, insanlarn bu vaadleri daha azinanlr bulmasdr. Bu deiikliin -muhtemelen tek olmas bile- bir nedeninin, insan toplumununst katmanlarnda bilimsel ruhun artmas olduunu kabul edelim. Eletiri, dinsel belgelerin kantoluturma deerini yontarak azaltm, doal bilimler bu belgelerdeki yanllar ortaya karm,

sayg duyduumuz dinsel dnceler ile ilkel insanlar ve zamanlarn zihinsel rnleri arasndakilmcl benzerlik karlatrmal aratrma alannda hayret ve aknla yol amtr.

Bilimsel ruhun dnyasal konular karsndaki belirli bir tavr vardr; dinsel konular karsnda ise biran durur tereddt eder ama sonuta bu konuda da eii aar. Bu srete hi duraklama yoktur;

bilginin hazineleri ne kadar ok sayda insana ulaabilirse dinsel inantan ayrlma o kadar yaygnolmakta, ilk nce dinin en modas gemi ve tartma gtrr uzantlar, ama sonra temel nermeleride terk ettirmektedir. Yalnzca Dayton'da "maymun davas"n* aan Amerikallar bu konuda tutarlolduklarn ortaya koymulardr. Kanlmaz gei baka yerlerde yarm nlemler ve sahtedavranlar araclyla salanmtr.

*: ABD'nin Tennessee eyaletinde kk bir kasaba olan Dayton'da 1925 ylnda bir fen bilgisiretmeni hakknda "insann daha ilkel hayvanlardan trediini" rettii iin dava almtr.


18/26

Uygarln eitim grm insanlar ve kafa iilerinden korkacak pek bir eyi yoktur. Bu insanlardauygar davran iin gerekli dinsel gdlerin baka gdlerle, laik gdlerle yer deitirmesiskntsz bir biimde gerekleecektir; dahas, bizzat bu insanlar byk lde uygarlnaralardr. Ama uygarla dmanlk duymak iin her trl nedene sahip olan eitilmemi ve ezilengeni kitlelere gelince farkl bir durum sz konusudur. Onlar, insanlarn artk Tanrya inanmadnrenmedikleri srece herey yolundadr. Ama benim bu yazm yaymlanmasa bile, bunu kesinlikle

reneceklerdir. Onlar bilimsel dncenin sonularn kabul etmeye hazrdrlar, ama bilimseldnn insanlarda gerekletirdii deiiklii geirmemi olarak! Bu kitlelerin uygarladuyduu dmanln, kendilerini ie zorlayan bu dzende bulduklar zayf noktaya yneltilmesitehlikesi yok mudur? Eer, komunu ldrmemenin tek nedeni Tanrnn bunu yasaklam olmas veimdiki veya sonraki yaamda bu nedenle seni ar bir biimde cezalandraca korkusu ise, Tanrdiye birey olmadn ve onun gazabndan korkman gerekmediini rendiin zaman komunu hiduraksamadan ldrrsn. Ancak dnyevi yaptrmlarla bunu yapman engellenebilir. Dolaysyla ya

bu tehlikeli kitleler en ar biimde bask altna alnmal ve bir entelektel uyan olaslndandikkatle uzak tutulmal ya da uygarlk ve din arasndaki iliki temel bir revizyondan gemelidir.

- VIII -

Kii, bu ikinci nerinin gerekletirilmesinde zel bir glkle karlalmayacan dnebilir. Builemin belirli bir feragati gerektirdii dorudur, ama yitirilenden daha fazlasnn kazanlmasolasl vardr ve bylelikle byk bir tehlikeden saknlabilinir. Bununla birlikte, bu ilem sankiuygarl daha da byk tehlikelere maruz brakacakm gibi herkesi korkutmaktadr. AzizBoniface, Saksonlarn kutsal olduu gerekesiyle ululadklar aac kesip devirdiinde olayseyredenler kutsal aaca yaplan bu saygszl korkun bir olayn izlemesini beklediler. Amahibir ey olmad ve Saksonlar vaftiz olmay kabul ettiler.

Uygarlk, insann nefret ettii, kendisine engel olan veya malna gz diktii komusunuldrmemesi emrini verdiinde, bu aka, insann aksi takdirde gerekleemeyecek olan komnalvarlnn yararna yaplmt. nk, cinayeti ileyen kii, ldrlenin akrabalarnn intikamduygularnn ve kendileri de bu tr iddet eylemlerine en az cinayeti ileyen kii kadar eilimli,dier insanlarn gizli kskanlk duygularnn hedefi olacakt. Dolaysyla kendi alma eylemininveya yapt soygunun tadn uzun sre karamayacakt ve gelecei ok gemeden ldrlmektenibaret olacakt. Kendisini tek tek dmanlara kar olaanst bir g ve ihtiyatla korusa bile, dahazayf insanlarn toplu saldrs karsnda boyun emek zorunda kalacakt. Byle bir toplu hareketgereklemedii takdirde, cinayetler durmakszn birbirini izleyecek ve sonuta insanlar birbirleriniyok edeceklerdi. Halen Korsika'da aileler arasnda srp giden, dier yerlerde ise ancak uluslararasnda grlen durumun benzerini bireyler arasnda grecektik. Herkesin eit olarak hissettii birtehlike olan yaam gvensizlii, bylelikle bireye ldrmeyi yasaklayan ve bu yaanmaya kar

gelen herhangi bir kiinin topluluk tarafndan ldrlmesi hakkn kendinde sakl tutan bir toplumhalinde insanlar birletirir. te burada adalet ve cezay gryoruz.

Ama biz insan ldrme konusundaki yasaklamann bu ussal aklamasn yaygnlatrmayz.Yasaklamann Tanr tarafndan konduunu syleriz. Bylelikle, onun niyetlerini tahmin etmeyolunda belirleme grevim kendi zerimize alarak onun da insanlarn birbirlerini ldrmelerini arzuetmedii yargsna varrz. Byle davranarak kltrel yasaklamay olduka zel bir saygnlklakuatr, ama ayn zamanda buna uyulmasn Tanr inancna baml klmakla tehlikeye de sokmuoluruz. Eer bu aamay geriye doru izlersek -yani, kendi isteimiz olan bir eyi Tanrya atfetmezve bu istein toplumsal nedenini belirlemekle yetinirsek- o zaman, kltrel yasaklamann uratld

biim deiikliini reddetmi ama ayn zamanda bu yasaklamay herhangi bir tehlikeye atmaktan da

saknm olacamz aktr. Ayrca baka bir kazancmz da olacaktr. Kutsallk ve dokunulmazlknitelii -bir baka dnyaya ait olma nitelii de denebilir- az saydaki temel yasaklamadan, bir trszma ve bulama araclyla dier tm kltrel kural, yasa ve dzenlere de gemitir. Ama bunlar


19/26

zerindeki kutsallk halesinin, onlara ounlukla uyduu sylenemez; bu kural, yasa ve dzenleryalnzca deiik zaman ve yerlerde kart yarglar vererek birbirlerini geersiz klmakla kalmazlar,ayrca insani yetersizliinin tm belirtilerini de gsterirler. Bunlarda, yalnzca dar grl birvesvesenin rn olabilecek eyleri, bencilce kk karlarn srttn veya yetersiz nermelerzerine oturtulmu bir sonucu seebilmek pek kolaydr. Bunlara yneltmemiz gereken eletiri, dierdaha hakl kltrel taleplere olan saygmz da ho karlanmayacak bir derekeye indirmektedir.

Tanrnn kendisinin emrettii eyleri, tam yetkili bir meclisin veya yce bir yargcn yetkisindenkaynaklandn be-lirlenebilecek eylerden ayrt etmek ters bir i olduuna gre, Tanry tmylebir kenara brakp uygarln tm kural ve hkmlerinin yalnzca insani bir kkendenkaynaklandn drste kabul etmemiz kesin bir avantaj salayacaktr. Bu emir ve yasalar,varsaylan kutsallklaryla birlikte katlk ve deimezliklerini de yitireceklerdir. nsanlar,bunlarn pek de kendilerine hkmetmek amacyla deil, aksine kendi karlarna hizmet iin

konduunu anlayabilecekler ve daha dosta bir tavr taknarak ortadan kaldrlmalar yerine yalnzcagelitirilmelerini ama edineceklerdir. Bu, uygarln getirdii yke uyum gstermeye giden yoldanemli bir ilerleme olacaktr.

Ama, uygarln hkmlerini tmyle ussal nedenlerle te-mellendirme -yani bu hkmleri

toplumsal gereklilikten karma- biimindeki savmz, burada birdenbire bir kukuya arpar. nsanldrme yasaklamasnn kkenini kendimize rnek olarak semitik. Ama acaba bu rnekzerindeki deerlendirmemiz tarihsel geree uymakta mdr? Korkarz ki hayr. Bu deerlendirme,ussal bir yorumdan baka birey deilmi gibi grnmektedir. nsanln kltrel tarihinin bu

paras zerinde psikanaliz yardmyla bir alma yapmtk. Bu almay kendimize temelaldmzda ilerin aslnda baka trl olduunu sylemek zorundayz. Gnmz insannda bile, safmantksal gdlerin tutku dolu drtler karsndaki etkinlii pek azdr. Bu durumda, ilkel alarnhayvans insannda bu mantksal gdlerin ne kadar zayf olduunu bir dnn! Bu caniyaneeylemler arasnda canalc sonulara yol am ve kar konulmaz bir duygusal tepkiye neden olanu eylem -ilksel babann ldrlmesi eylemi- olmasayd, bu hayvans insann ardllar belki imdi

bile hibir kstlama olmakszn birbirlerini ldrp duracaklard. Bu eylemlerden u emir dodu:ldrmeyeceksin. Totemcilikte bu emir baba yerini tutan nesneyle snrlyd; ama daha sonralar,gnmzde bile hl evrensel olarak uyulmamakla birlikte, dier insanlar iine alacak biimdegeniletildi.

Ama, burada tekrarlamamz gerekmeyen tartmalar sonucunda gsterildii gibi ilk baba, Tanrnnzgn grnts, daha sonraki kuaklarn Tanr figrn.biimlendirirken rnek aldklar modeldi.yleyse dinsel aklama dorudur. Bu yasaklamann douunda Tanr gerekten bir rol oynamtr;

bu yasaklamay yaratan, herhangi bir biimde toplumsal zorunluluun anlalmas deil, onunetkisidir. Ve insan iradesinin Tanrya aktarlmas tmyle hakldr. nk insanlar - babalarndaniddet yoluyla kurtulduklarnn farkndaydlar ve ataya kar yaptklar bu saygsz harekete

duyduklar tepkiyle bundan byle onun iradesine sayg gsterme kararna vardlar. Dolaysyladinsel doktrin -baz deiikliklere ve maskelenmeye tabi tutulduu gerek olmakla birlikte- bizetarihsel gerei anlatmakta, bizim ussal deerlendirmemiz ise geree aykr dmektedir.

Artk, dinsel dnceler toplamnn yalnzca arzu doyumlarndan ibaret olmayp nemli tarihianlar da ierdiini grm bulunuyoruz. Gemiin ve imdiki zamann birbirlerini glendiren buetkileri dine gerekten benzersiz bir iktidar zenginlii vermi olmaldr. Ama bir benzetmeyardmyla belki baka bir keifte daha bulunabiliriz. Dnceleri, zerinde olutuklar topraktanalp baka yerlere uygulamak iyi bir yntem olmasa bile, bu benzetmede iaret etmekten kendimizialamadmz bir uygunluk vardr. nsan yavrusunun, kendisini kimi zaman ok kimi zaman az bellieden bir nevroz aamasndan gemeksizin uygarlama yolundaki gelimesini baaryla

tamamlayamadn biliyoruz. Bunun nedeni, ileriki dnemlerde gerekletirilmeleri mmknolamayacak ok saydaki igdsel talebin, yalnzca ocuk zihninin ussal ileyiiylebastrlamamas ve gerisinde bir kural olarak endie gdsnn yapt bask eylemleriyle


20/26

ehliletirilmesinin gerekliliidir. Bu ocukluk nevrozlarnn ounluu, byme sreci iindekendiliinden zlr. Bu zellikle ocukluk andaki saplant nevrozlar iin geerlidir. Gerikalanlar ise, ileride psikanaliz araclyla zlebilir. Bir btn olarak insanln da, alar

boyunca gelimesi srasnda tpk bu biimde, ayn nedenlerle -yani, insann komnal varl iinvazgeilmez olan igd feragatlarnn, cehalet ve akl zayfl iinde bulunulan dnemlerdeyalnzca duygusal gler araclyla salanabilmi olmas nedeniyle- nevrozlara benzer durumlara

girdii dnlebilir. Tarih ncesi dnemlerde gerekleen bu bastrma benzeri srelerinkalntlar, uzun dnemler boyunca uygarla asl kalmtr. Bylelikle din, insanln evrenselsaplant nevrozu olmutur; ocuklarn saplant nevrozu gibi o da Oedipus kompleksinden, babaylaolan ilikiden kaynaklanmtr. Eer bu gr doruysa, bir "byme srecinin mukadderkanlmazlyla birlikte dinden uzaklamann mutlaka gerekleecei ve bu gelime aamasndakendimizi tam da bu dnm noktasnda bulacamz varsaylabilir. Dolaysyla davranmz,yaklaan yeni gelimelere kar koymayp bu gelimelerin yolunu aan ve saldrnn iddetinihafifletme arelerini aratran akll bir retmeninkini rnek almaldr. Benzetmemizin, dinin temelniteliini tketip bitirmedii aktr. Din, bir yandan tpk bir bireysel saplant nevrozu gibisaplantsal kstlamalara neden oluyorsa, te yandan da -benzerini yaltlm biimleriyle ancakamentiada , nee dolu bir sanrsal bellek bulankl durumunda grdmz- gerein inkryla

elele giden toz pembe bir yanlsamalar sistemini kapsamaktadr, ama bunlar yanlzca yardmlarylatoplumsal bir olguyu anlamaya abaladmz benzetmelerdir; bireyin patolojisi bize tmylegeerli bir koutluk salamaz.

Din ile saplant nevrozlar arasndaki benzetmenin ne kadar kk ayrntlara kadarizlenebileceine, bu benzetmenin altnda dinin oluumundaki zellik ve rastlantlarn ne kadar

byk bir blmnn anlalrlk kazanabileceine (hem yazar hem de zellikle Theodor Reiktarafndan) defalarca dikkat ekilmitir. Ve koyu dindarlarn, baz nevrotik hastalklar tehlikesinekar byk lde korunmu olmalar gerei de bunu dorulamaktadr; evrensel nevrozu kabuletmi olmalar onlar, kiisel bir nevroz gelitirme ykmllnden kurtarmaktadr.

Baz dinsel doktrinlerin tarihsel deer tadn bilmemiz, onlara olan saygmz artrsa bile budoktrinlerin uygarlk ilkelerinin nedeni olarak ileri srlmelerine bir son verilmesi gerektii

biimindeki nerimizin geerliliini hi de azaltmamaktadr. Aksine! Bu tarihsel artklar, bizimdinsel retileri nevrotik kalntlar olarak tanmlamamza yardmc oldu Bastrmann etkilerininyerini artk, analitik bir tedavide olduu gibi, zihnin ussal ileyiinden doan rnlerin almaszamannn belki de gelmi olduunu ileri srebiliriz. Bu yeniden biimlendirme srecinin, kltrelhkmlerin antsal biimlere dntrlmelerini reddetmekle kalmayp bunlar genel revizyona tabitutarak sonuta ounu kaldrp bir kenara atacan, pek de znt duymadan, ngrebiliriz.Yklendiimiz, insan uygarlkla uzlatrma grevi bylelikle byk lde yerine getirilmiolacaktr. Uygarlk hkmleri iin ussal gerekeler de ne srdmzde, tarihsel gerein

reddedilmi olmasndan tr zlmemiz gerekmez. Dinsel doktrinlerin ierdii gerekler sonuolarak o derece arptlm ve sistemli bir biimde maskelenmilerdir ki insanlk onlar artk gerekolarak kabul edemez. Durum, ocuklara bebekleri leylein getirdiini sylediimizde olana benzer.Burada da, byk kuun neyi simgelediini bildiimize gre, gerei simgesel bir rtye sararakanlatmaktayz. Ama ocuk bunu bilemez. O, bizim sylediklerimizin yalnzca arptlm olan

blmn duyar ve aldatld duygusuna kaplr. ocuun, byklere kar olan gvensizlik vekaytszlnn aslnda ne kadar byk lde bu izlenimden kaynaklandn biliriz. ocuklarasylediimiz eylerde, gerein bu tr simgesel rtlenmesinden kanmamzn ve olaylarn gerekynyle ilgili bilgilerin, ocuklarn zihinsel dzeyleriyle uyumlu olan blmn onlardansaklamamamzn daha iyi olaca kansndayz.

- IX -

"Birbirleriyle uzlamas zor elikilere dyorsunuz. Sizinkine benzer bir yazl metnin pek zararl


21/26

olmadn, hi kimsenin bu yazda ileri srlen trden tartmalar yznden inancndankoparlamayacan syleyerek ie balyorsunuz. Ama gene de niyetiniz, daha ileride ortaya ktgibi, bu inanc sarsmak olduuna gre eserinizi neden yaymladnz sormaya hakkmz vardemektir. Dahas, baka bir blmde herhangi bir kii iin insanlarn artk Tanrya inanmadklarnrenmenin tehlikeli, gerekten ok tehlikeli olabileceini kabul ediyorsunuz. O ana kadar uysaldavranm olan kii artk uygarln hkmlerine boyun emekten vazgeecektir. Ama gene de

uygarln emirlerini dinsel bir temele oturtmann uygarlk iin tehlike yaratt biimindeki savnz,inanl bir insann inansz bir insan haline dndrlebilecei varsaymna dayanmaktadr. Bu ise,tam bir elikidir."

"te bir dier eliki daha. Bir yandan insanlarn akl yoluyla ynetilemeyeceklerini, tuttuklar veigdsel taleplerince ynetildiklerini ileri sryor, te yandan da insanlarn uygarla boyunemelerindeki duygusal temeli aklc bir temelle deitirmeyi neriyorsunuz. Bu elikiyi anlamakmmkn m? Bence ya biri, ya da dieri geerlidir."

"Ayrca, siz tarihten hi bir ey renmediniz mi? Dinin yerine akl koyma yolunda byle birgiriim bir zamanlar resmen ve byk bir iddiayla balatlmt. Fransz Devrimini ve Ro-bespierre'i

hatrlarsnz herhalde! Bu deneyin ne kadar ksa sreli olduunu ve ne kadar zavall birbaarszlkla sonulandn da hatrlyor olmalsnz. Gnmzde ayn deney Rusya'datekrarlanmaktadr ve dorusu bu deneyin sonucunu da hi merak etmiyorum. nsanlarn dinolmadan yapamayacaklar gereinin olduu gibi kabul edilmesi grnde deil misiniz?"

"Dinin yalnzca bir saplant nevrozundan ibaret olmadn bizzat siz sylediniz. Ama dinin dierynyle hi uramadnz, nevrozla olan benzerlii saptamakla yetindiniz. nsanlarn nevrozdankurtarlmalar gerektiini sylyorsunuz. Bu sre srasnda nelerin yitirilebilecei konusu ise sizihi ilgilendirmiyor."

Bu eliki varm grnts belki de karmak sorunlar aceleyleele alm olmamdan domaktadr. Bunu bir dereceye kadar telafi edebilirim. Yazdklarmn en az

bir adan olduka zararsz olduunda srar ediyorum. Hibir inan sahibi, bu veya buna benzerherhangi bir tartma nedeniyle kendi inancndan vazgemeyecektir. nanl kii, dinin retilerine

belirli duygusal balarla baldr. Ama hi kukusuz, bu anlamda inan sahibi olmayan sayszbaka insan da vardr. Bu insanlar, dinin tehditlerinden gzleri korkup yldklar iin uygarlnhkmlerine boyun emektedir ve onu kendilerini kuatan gerekliin bir blm olarak kabuletmeleri gerektii srece dinden korkarlar. Bu insanlar, dinin gereklik deeri konusundakiinanlarndan vazgemelerine izin verildii anda, onu yzst brakp giderler. Ama tartmalardanetkilenmezler. Dinden korkmay brakmalar, bakalarnn artk dinden korkmadn grdklerizaman mmkn olur; ite bu yazm yaynlamasam bile dinsel etkinin knden haberdar

olacaklarn sylediim kiiler bu tr insanlardr.Sanyorum, beni sulam olduunuz dier elikiye siz kendiniz daha fazla arlk veriyorsunuz.nsanlar mantksal tartmalarla bu kadar az etkilenebildikleri ve kendi igdsel arzularnnegemenlii bu kadar byk olduuna gre, insan neden onlar bu igdsel doyumdan yoksun

brakp da yerine mantksal tartmalar koymaya abalasn? nsanlarn bu tanma uyduu dorudur;ama byle mi olmalar gerektii, esas niteliklerinin bunu mu gerektirdii sorusunu hi kendinizesordunuz mu? ocuklarn kafalarn en erken yalardan itibaren skca sarp sarmalayarak biim

bozukluuna uratma geleneine sahip bir toplumun kafa endeksini hangi antropolog vrebilir?Salkl bir ocuun prl prl zeksyla sradan bir erikinin clz zihinsel gleri arasndaki umutkrc kartl bir dnn. Bu greli bozulmann suunun, byk lde tam da dinsel eitimde

olmadndan kesinlikle emin olabilir miyiz? Etki altnda braklmam bir ocuun Tanr ve brdnya ileri hakknda kafa yormaya balamasna kadar epey uzun bir zaman geecei kansndaym.O zaman, ocuun bu konudaki dncelerinin de atalarnn dncelerenin izledii yolu izlemesi


22/26

olasdr. Ama biz bu gelimeyi beklemiyoruz; bunlara ilgi duymad ve nemini kavramayeteneinden yoksun olduu bir ada dinin doktrinlerini ocua alyoruz. Bugn ocuk eitim

programlarndaki iki ana noktann, cinsel gelimenin geciktirilmesi ile erken dinsel etkileme olduubir gerek deil midir? Bylelikle dinin doktrinleri, daha ocuun zihni gelimeden kafasndasarslmaz bir yer etmektedirler. Yoksa siz, bu derece nemli bir alann cehennem atei tehdidiyleakln etkisine kapal tutulmasnn zihinsel ilevin gelimesine ok yardmc olduu grnde

misiniz? nsan bir kez dinsel doktrinlerin nne koyduu her safsatay eletirmeksizin kabul etmeve hatta bunlar arasndaki elikilere nem vermeme noktasna geldi mi, aklnn zayfl dorusubizi pek artmamaldr. Ama igdsel doamz denetlemek iin aklmzdan baka bir arayoktur. Dnce yasaklamalarnn etkisi altnda olan insanlardan psikolojik ideale, akln stnlidealine varmalarn nasl bekleyebiliriz? Kadnlarda genellikle "fizyolojik akl zayfl"olduunun, yani erkeklerden daha az zeki olduklarnn ileri srldn de biliyorsunuz. Bugerein kendisi tartma gtrr ve yorumu da kukuludur ama, bu zihinsel atrofinin (ikincilnitelikte bir gr bu) durumu kadnlarn dncelerini, kendilerini en ok ilgilendiren eye -adnkoymak gerekirse cinsel yaamn sorunlarna- yneltmelerini, kendilerini engelleyen eski biryasaklamann kat basks altnda abalayp durmalarna balamaktadr. Bir insann ilk yllaryalnzca cinsel bir dnce kstlamasyla deil, ayn zamanda dinsel ve bundan doan bir zorunlu

sadakat kstlamasyla da etkilendii srece, bu insann gerekte ne olduunu asla syleyemeyiz.

Ama kendi cokumu frenleyecek ve benim de bir yanlsama peinde kotuum olaslm kabuledeceim. Dinsel dnce yasaklamasnn etkisi belki de benim sandm kadar kt olmayabilir;eitim, insanlar dine tabi klmak amacyla ktye kullanlmasa bile insan doasnn belki dedeimeyecei grlecektir. Bunu bilemiyorum; siz de bilemezsiniz. u anda zmsz gibigrnenler yalnzca bu yaamn byk sorunlar deildir; daha nemsiz birok soruya yant vermekde zordur. Ama bu noktada gelecek iin umut duymakta, uygarl zenginletirebilecek birhazinenin belki de bizi beklediini ve bu hazinenin bir dinsizlik eitimi deneyine deeceiumudunu beslemekte hakl olduumu kabul etmelisiniz. Bu deney beklenen sonulan vermediitakdirde, bu reformdan vazgeip insann igdsel arzularyla ynetilen, akl yn zayf bir yaratkolduu biiminde salt tanmlayc nitelikteki eski yargma dnmeye raz olacam.

Dier bir noktada, hibir ekince koymadan grnze katlyorum. Dini, iddet kullanarak ve tekbir darbeyle yok etmeye alarak ie koyulmak elbette anlamsz olacaktr. Her ey buyana, buncelikle nafile bir aba olacaktr. nanl bir kii, ne tartmayla ne de yasaklamayla inancnnkendisinden koparlp alnmasna izin vermeyecektir. Bu, herhangi bir biimde baarlabilse bile,zulmden baka bir ey olmayacaktr. Onyllar boyu uyku ilac alm bir insan, bundan yoksun

braklrsa elbette uyuyamaz. Dinsel telkinlerin etkilerinin uyku ilacnn etkilerine benzetilmesi,Amerika'da olup bitenlerle ok iyi rneklenmektedir. Amerika'da imdilerde -hi kukusuzeksiketek egemenliinin etkisiyle- insanlar her trl uyarc, zehirleyici ve dier keyif verici

maddelerden yoksun brakmaya ve bunu da insanlar tka basa dinle doldurarak telafi etmeyealyorlar. te sonucunu hi de merak etmemize gerek olmayan bir dier deney daha!

Dolaysyla, insanlarn dinsel yanlsamann, verdii teselli olmakszn kesinlikle yapamayacaklar,yaamn glkleri ve gerein zalimliine bunlar olmakszn katlanamayacaklar savn ilerisrdnzde size kar kman gerekiyor. ocukluumdan beri bu tatl (belki de hem tatl, hemac) zehir verilmi insanlar iin syledikleriniz elbette geerlidir. Ama, akla uygun bir biimdeyetitirilmi olan dier insanlar ne yapacaz? Nevroza tutulmam kiiler belki de buna dermanolacak herhangi bir zehire ihtiya duymayacaklardr. Evet, bu kiiler zor bir durumda kalacaklardr.aresizliklerini ve evren dzenei iindeki nemsizliklerini btnyle kabullenmek zorundakalacaklardr; artk onlar yaratln merkezi veya merhametli Tanr sz konusu olduunda onun

efkatli koruyuculuunun nesnesi olamayacaklardr. inde kendilerini o kadar scak ve rahathissettikleri baba evini terk etmi ocuklar gibi olacaklardr. Ama ocukluun almasmukadderdir. nsanlar sonsuza dek ocuk kalamazlar; eninde sonunda "zalim yaam"n iine


23/26

girmelidirler. Buna "gerein renilmesi" adn verebiliriz. Kitabmn biricik amacnn, dikkatleribu ileri adma ekmek olduunu size itiraf etmem gerekir mi acaba?

nsanlarn bu zor deneye katlanamayacaklarndan korkuyor olabilirsiniz. Her eye ramen, kiininkendi z kaynaklarna dayanmak zorunda olduunu bilmesi de bir eydir. O zaman kii, bukaynaklardan uygun biimde yararlanmay renir. Ve insanlar yardmdan da tmyle yoksun

deillerdir. Tufandan bu yana, bilimsel bilgileri sayesinde ok ey renmilerdir ve bu bilgiinsanlarn gcn daha da arttracaktr. Kaderin kimsenin kar kamad byk zorunluluklarnagelince, insanlar bunlara da tevekklle katlanmay reneceklerdir. Hasadn u ana kadar kimseninkaldrmad aydaki geni topraklarn dn kurmann onlara ne yaran vardr ki? Onlar, budnyadaki drst kk mlk sahipleri olarak, kendilerine den topra kendilerine yeterli olacak

biimde ekip bimenin yolunu bulacaklardr. Beklentilerini teki dnyadan geri ekip, serbest kalantm enerjilerini dnyadaki yaanlan zerinde younlatrarak yaamn herkes iin katlanlabilirolduu ve artk uygarln kimse iin baskc olmad bir durumu gerekletirmeyi belki de

baaracaklardr. te o zaman inansz arkadalarmzdan biriyle birlikte, hibir pimanlkduymakszn u dizeleri syleyebileceklerdir:

Das Himmel berlassen wir Ben Englen und sen Spatzen

( "Cenneti meleklere ve serelere brakyoruz." H. Hene'nin (1797-1856) Almanya adl iirinden.Burada "inansz arkadalar" olarak evrilen deyim (Unglaubensgenossen -Alm fellow-unbelevers- ng.), H Heine tarafndan B. de Spuoza (1632-1677) iin sylenmitir. S. Freud,nkteler kitabnda bunu zel bir nkte teknii rnei olarak zikretmektedir Bkz. Nkteler veBilinaltyla ilikileri A (I) (1905).)

- X -

"te bu kulaa ok ho geliyor! Tm yanlsamalar reddederek dnya zerindeki varlnkatlanlabilir hale sokmay baarm bir insan rk! Gene de ben sizin umutlarnz paylaamyorum.Ve bunun nedeni -belki de sizin beni grdnz gibi- inat bir gerici olmam deil. Tersine,mantkl bir insan olduum iin. imdi rollerimiz ~ deimi gibi grnyor; siz, kendisiniyanlsamalara kaptrm cokulu bir kii olarak beliriyorsunuz, bense mantn taleplerinin vekukuculuk haklarnn yannda yer alyorum. leri srdnz eyler

Documents

Bir Yanılsamanın Geleceği - Freud