·İslam Te'lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı

10-11 Kasıİn 2016

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Editör: Prof. Dr. HidayetAYDAR

İstanbul 2018

İliın ve Dil Tarihini Yenide~ Okumak, Bölge ve Ekol Merkezli Bir Tasnifle· Farklı Dokumak:

Zübeydi'nin Tabakiitu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn Adlı Eseri

Murat TALA243

İslam telif geleneğinde her asırda varlığını sürdüren biyografi yazıcılığı,

çok farklı alanlan kapsayan büyük bir literatür oluşturmuştur. Biyografik eser­

ler genel olarak benzer metotlarla ele alınmıştır. Buna karşın bazıları diğerle­

rinden farklı yeni bir metot <:>rt~ya koymuştur. Bu bağlamda, Zübeydi'nin Ta­

.bakôtu 'n-nahviyyfn ve 'f-lügaviyyfn'i, ilim ve Arap dili tarihini farklı açılardan

okuma imk~nı sağlaıruştır.

Tabakôtu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn adlı eseri incelediğimiz bu çalışmayı

üç kısımda ele almak mü~dür.

1.Giriş

Tabakôtu 'n-nahviyyin ve 'l-lügaviyyfn adlı eserin özelliklerine geçmeden

önce, konunun anlaşılmasına yardımcı olacağını düşündüğümtiz şu hususların

bilinmesinde yarar vardır.

1.1.Zübeydi'nin Hayatı

Ebu Belq: Muhammed b. el-Hasen241 b. Abdillah b. Mezhic b. Muhammed

b. Abdillah b. Bişr ez-Zübeydi el.-.Endelusi el-İşbili245 en-Nahvi (ö. 379/989), Ye­

men asıllı Zübeyd kabilesindendir. Ona kabilesine nispetle "Zübeyd1" denilmek­

tedir. İşbilye'de (Sevilla) doğmuştur. Babası ve bazı hocalarından eğitim aldıktan

sonra, Kurtuba'da (Cordoba) Ebu Ali el-Kail, Muhammed b. Yahya er-Rabahl

gibi alimlerden ders alıruştır. Nahiv ilmi ve lüğavi ilimlerde zamanının en seç-ı

kin (evh!ide zemanih) alimlerinden olmuştur. (961-976) yılları arasında Endülüs

Emevi halifeliği yapan II. Hakem (el-Hak.em el-Mustansır billah) (ö. 366/976)

243 Dr. Öğr. Gör., NEO Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Beliigatı Anabil im Dalı

244 Ahmed b. Muhammed el-Makkari, Nejlııı ~-ıFb, VII, 38. İbn Hayr el-İşbili, el-Hasen ismini elif-lamsız olarak "Hasen" şeklinde kaydetmiştir. Bkz. İbn Hayr el-İşbill, Fihrist, s. 43 l.

245 İbn Hallikiin, V~feyôtıı '/-a 'yön, IV, 372.

234 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

Zübeydl'yi Kurtuba'ya çağırrnış246 ve oğlu II. Hiş~m'ın (el-Müeyyed-Billah) eğitimiyle görevlendinniştir. Zübeydi İşbilye'de kadılık yapmış, polis teşkilatını düzenlemiştir. III. Abdurrahman, II. Hakem ve II. Hişam dönemlerinde yaşayan Zübeydi Hicri 3 79/989 senesinde İş bilye' de vefat etmiştir. 247 Zübeydi, hemşehrisi Muhammed b. Ömer b. Katan ez-Zübeydi en-Nahvi el-İşbili (ö. 501)248 ve Ta.:

cıı '/- 'arıls sahibi ez-Zebidi ile kanştmlmaktadır.

Başlıca eserleri arasında şunlar zikredilmektedir: el-Vadıh (nahv)249, Muh­tasarıı '/- 'ayn250, Ebniyetıı '/-esma, Mô telhanufihi 'l-amme251

, Tabakôtıı 'n-nahviy-yfn252 ve 'l-liigaviyyfn253(bi '/-Maşrık ve 'l-Endelüs}254

• İ

Aynca Zübeydi'nin şairlik yönü bulunduğu255 ve şiirlerinin değişik kitap­

larda dağınık oiduğuna işaret edilmektedir.256

1.2. Zübeydi'nin Yaşadığı Dönemde İlmi, Siyasi ve Sosyal Durum

Abbasllerin. (750-1258) siyasi ve ekonomik istikrarının bozulması ilim

hayatim olumsuz etkilemiştir.257. FatıınJier Afrika'da Bağdat'takinden ayn bir halifelik ilan ettikten258 sonra, m. Abdurrahman (300-350/912-961) İspanya' da Nasır-Lidinillah lakab ıyla halifeliğini ilan etmiştir (929/Endülüs'te halifelik 929-1031).259 III. Abdurrabman'ın yönetimde kal4ığı süre dikkate alındığında Bağ-

246 Firüzabadi, el-Bii/ğa, s. 262. 247 Yak:iıt el-Hamevi, M11 'ceııı11 '/-iideba ', VI, ss. 2518-2521; İbn Hallikfuı, Vefeyôtıı '1-a 'yôn, TV, 372; Tantavi,

Neşetıı '11-ııalıv, s. 134; Zevalsız, "Zübeydi, Ebiı Bekir", DİA, IVIV, 519.

248 Süyiıti, Buğyetii '/-viiôt, l, 299. 249 Ahmed b. Muhammed el-Mak.kari, Nejl111 ~-tib, Vfl. 38. Safedi, bu eserin ııdını "el-Muvaddıh" şeklinde

kaydetmiştir. Bkz. Safedi, el-Vôfi bi '/-Vefeyôt, IT, ss. 259-260.

250 Ahmed b. Muhammed el-Mak.kari, Nefl111 ~-tib, Vll, 38.

25·1 Firüzıibadi, el-Biilğa, s. 262. 252 Safedi, e/-Vôfi bi'l-Vefeyôı, il, s. 259. 253 İbn Hayr el-İşbili, Fihrist, s. 431; Yal-.ıit el-Hamevi, M11'ceııı11'/-iidebô', VT; 2519; Hadisi, el-Medôris

e11-11alıviyye, s. 313. Zübeyd!'nin Tabakôt11 '11-11alıviyyiıı ve '/./iigaviyy/11 adlı eseri Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim tarafından iki defa tahkikedilmiştir(l954 ve 1973). Zübeydi'nin Tabakôtıı'ıı-11alıviyyi11 adlı ese­rinin bazı muhtasarlan vardır. Bu bağlamda, Muhammed Ali el-Mahalli tarafından b. 1343 senesinde yazılan (Teymüriyye, nr. 2147) muhtasan ve 1919 yılında Alman müsteşrik Fritz Krenkow (ö. 1953) tara­fından neşredilen muhtasarı zikretmek mümkündür. Krenkow'un neşrettiği muhtasar, Esad Efendi 3792 nolu nüshadakiyle aynı olmalıdır. Zira Zübeydrnin kitabını tahkik eden İbrahim'in, Roma'da basılan muhtasardan yaptığı alıntılar Esad Efendi nüshasıyla örtüşmektedir. Krş. Zübeydi, Tabakôı, s. 117 (birinci dipnot) ve Esad Efendi, 3792, 92'. Aynca, Esad Efendi nüshası Zübeydi'nin Tabakôtıı'ıı-11alıviyyf11'inin tamammm muhtasarı değil sadece Basrıı ve Kiıfe ekolleriyle ilgili kısmın muhtasarıdır.

254 İbn Hallikiin, Vefeyôt11'/-a'yô11, fV, 372. 255 Ahmed b. Muhammed el-Makkari, Nejl111~-ıib, Vll, 39.

256 Zübeydi, Tabakôt11 '11-11alıviyyi11 ve '/-liigaviyyi11, "neşreden in mukaddimesi", s. 3. (Eser buradan sonra "Zübeydi, Taba/ait, s." şeklinde gösterilecektir. )

257 Yıldız, "Abbasiler", DİA, ı, 35-37

258 Seyyid, "Fatımiler", DİA, Xll, 229. 259 Özdemir, "Endülüs", DİA, XI, 213.

İSLAM COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGI 235

dat'ta alh Abbasi halifesi, Afrika'da üç Fahmi halifesi değişmiştir. II. Hakem'in

halifeliği süresince (961-976) ise iki Abbasi ve üç Fatımi halifesi görev almışhr. 260

Zübeydi'nin çevresindeki en önemli devlet adamı, "Ahkem" (en bilge kişi)

diye aı:İılan Endülüs Emevi halifesi II. Hakem'dir (ö. 976). İlim ve medeniye­

tin gelişmesi için büyük gayret sarf eden II. Hakem, kitap toplamakla görevli

temsilcileri sayesinde Şarktaki Bağdat, Kahire ve Halep gibi ilim ve kültür mer- \

kezlerinde telif edilen bazı kitaplardan, bunlar henüz orada tanınmadan haberdar

olmuştur. Kurtuba'da tesis ettiği kütüphanedeki kitapların . sayısı .dört yüz bine

ulaşmıştır.261 Bu dönemde artan refaha ve gelişen eğitim seviyesine ek olarak .ki-

tap toplama merakı Kurtuba halkını da sarmış ve bu sebeple, "İşbilye'de bir alim

ölünce kitapları sahlmak isten.irse Kurtub~'ya götürülür" sözü darbımesel haline

gelmiştir. Kurtuba Medresesi'ni devrin en meşhur ilim merkezi haline getiren II.

Hakem, İbnü'l-Kfitiyye, Ebu Bekir b. Muaviye el-Kureşl ve Ebu Ali el-Kfill gibi

bilginlerin burada ders vermesini sağlamıştır. Birçok alim onun sarayına giderek

himayesi alhna girmiş ve sarayda düZenlenen ilmi toplantılarda fikirlerini rahatça

ifade etme imkanı bulmuştur. Eğitimin gelişmesi ve yaygınlaşması için de gayret

sarf eden II. Hakem, özellikle fakir çocukların eğitimi için okullar açtırmıştır. Sa-

dece Kurtuba'da bu türden yirmi yedi okul açılmıştır. Onun bu icraatı, Avrupa'da

din adamları dışında pek az kişinin okuma yazma bildiği bir dönemde Endülüs'te

balkın büyük çoğunluğunun okur-yazar olmasını temin etmiştir.262

1.3.Anahtar Kavramlar

"Nahvi", '"lüğavi" ve "bölgesel tasnif' hususları Zübeydi'nin eseriİıin ter­

tibine etki etmiştir. Zübeydi'nin kullanımından hareketle söz konusu kavramları

şu şekilde açıklamak mümkündür.

Nahvf (Nahiv dlimi): Arap gramerinde (nahiv ve sarf ilimleri) filim ve üstat

sayılan kişi .

Lüğavf: Lüğavl ilimlerden birinde alim ve üstat olan kişi. Başka bir ifadey­

le, lüğav1 alim kavramıyla; lügat, aruz, kafiye, edebiyat bilimleri ve şiir rivayeti

gibi çeşitli Arapça ilimlerden en az birinde üstat olan kişi kast edilmektedir.

Bölgesel taksim: Alimlerin biyografilerini verirken bölge esasına göre ya­

pılan taksim.

260 Yıldız, "Abbasiler", DİA, 1, 35-37; Seyyid, "Fatımiler", DfA, Xll, 229, 333; Ö~demir, "EndUJUs", DİA, xı. 213-214.

261 Ôıdemir, "Hakem U", DİA, XV, 174; Beşir, Mebôlıicıi '1-Eııdelfis, s. 131.

262 Ôıdernir, "Hakem fi", DlA, XV, 174; Beşir, Mebôlıicıi'l-Endelils, -ss. 131- 134.

236 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

2. Tahaklitu 'n-nahviyyfn ve'l-lüğaviyyfn Adlı Eser

Önceleri Kur'an-ı Kerim ve hadisin inceliklerini anlamak gayesiyle baş­

layan filolojik ve edebi araştırmalar, zamanla müstakil birer ilim dalı halini al­

mış, çeşitli dilciler Arap kabileleri arasında dolaşarak Arap edebiyatına esas teş­

kil edecek malzemeyi toplayıp tespit etmeye başlamışlardı. Bu çalışmaları ve

sonuçlarını şiir, şiir nevileri, kompozisyon ve hikaye türü, sözlük çalışmaları,

dil (nahiv), antoloji yazarları ve tabakat kitapları ile ilgili çalışmalar şeklinde ele

almak mümkündür.263

Zübeydi'nin tabakat türünde yapılmış bu çalışmasının başlıca ötellikleri

şunlardır.

2.1. Eserin Telif Sebebi

Zübeydi, Tabaktitıı 'n-nahviyyln ve 'l-lügaviyyln264(bi '/-Maşrık ve 'l-En­

delüs}265 adlı eserini Endülüs Emevi halifelerinden II. Hakem'in isteği üzerine

yazmıştır.266 Eser h. 363-365 (974-976) yıllan arasında telif edilmiştir.267 II. Ha­

kem'in direktifleri, kitabı oluşum, içerik ve tertip bakımlarından etkilemiştir. Söz

konusu talimatlara göre, kitapta öncelikle İslam'ın ilk yıllarındaki (Sadru'l-İs­lam) nahiv ve lügat alimleri, sonra da onları takip edenler, Zübeydl'p.in asrın­daki alimlere kadar sırasıyla ele alınacaktır. Yine, mümkün olduğu ve belirlenip

anlaşılabildiği kadarıyla, alimlerin doğum yerleri, yaşlan, vefat tarihleri, itikadi

· yönelişleri, ilmi mezhep ve dereceleri hakkında bilgi verilecektir.268 Aynca, ter­

cümesi verilen alimlerin gayretini takdir etmek, saygınlık ve makamlarını yücelt­

mek için onlarla ilgili ilginç haberler, onların fazilet ve iyiliklerine dair hikayeler

zilaedilecektir. Zira onların haberlerinin kaydedilmesi ve .eserferinin kalıcı hale

getirilmesiyle doğru sözlülükleri de tescillenmiş olacaktır.269 Zübeydi'nin aktar­

dığı ve II. Hakem'in alim ve edib yetiştiren bir aile hakkında - Ebu Muhammed

Yahya b. el-Mübarek el-Yezidi'nin ailesi- yazmış olduğu bir notun sonunda, sayı­

lan kişilerin ortak özelliğine işaret ederken kullan~ığı "küllühüm edibun alimun"

ifadesi de kitaba alınacak şahısların ilmi yönünün önde olması gerektiğine işaret

etmektedir. 270

263 Yıldız, "Abbasiler'', DlA, I, 41. 264 Yfil<Ut el-Hamevi, Mıı 'cenıu 'f.t7debô ', Vl, 2519.

265 İbn HaUikan, Vefeyôtu ;1-a 'yôn. rv, 372.

266 Zübeydi, Tabakôı, ss. 17-18. 267 Zevalsız, "Zilbeydi, Ebu Bekir", DlA, XCfV, 519.

268 Zübeydi, Tabakôt, s. 18.

269 Zübeydi, Tabakôı, s. 17. 270 ZObeydi, Tabakôı, s. 65.

İSLAM COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGİ · 237

2.2. Kayn;ık.ları

Zübeycli'nin kaynaklanın sözlü ve yazılı rivayetler oluşturur. Alıntılarını

çoğunluk.la senetli yapar. Nahiv, lügat, şiir, ahbar gibi alanlarda zilcrettiği (sözlü)

rivayetlerde en çok hocası Ebu Ali el-Kali'deo işittiklerine yer verir. Bununla

beraber, Ahmed b. Sa'id es-Sad~fi, Kasım b. Esbeğ, Ahmed b. Hazın ve Sa'id b.

Fahlfrn gibi hocalanndan da rivayetleri vardır: ·

Yazılı kaynakları arasında el-Halil b. Ahmed, el-Asmai, İbnü's-Sellam (Ta­

baktitu 'ş-şu 'ani'), İbn Ebi Sa'd, Hammad el-Katib, er-Riyaşi, Eb~ Hatim, İbn Düreyd, es-Sftli, el-Bazincam (tarihçi) ye Ebu Ali el-KaII gibi alimlere ait eserler

dikkat çelonektedir.

Aynca Zübeycli, tabakat yazarı Hurkus diye birini zikreder.271 Daha sonra

söz konusu şahsın Osman b. Sa'id el-Kinani olduğunu ve Tababakatu'ş-şuara

(Endülüslü şairlere dair) adında bir kitabının olduğundan babseder.272 Yine İbn

Abdurraı1f'un Tabakatu 'ş-şuara (Endülüslü şairler) adlı bir eserinden bahseder.

2.3. Tabakatu 'n-nalıviyyin ve'l-liigaviyyin'in Yapısı ve Özellikleri

Zübeydi'nin Tabakatu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn adlı eserinin en dikkat

çekici özelliği, Arap dili alimlerinin oluşturduğu birliktelikleri bölgesel ayırımı

merkeze alarak açıklamasıdır. Eser, bir giriş ve yedi bölümden oluşmaktadır.

Giriş kısmında, Arap dilinin İslam öncesi ve sonrası durumuyla ilgili bazı açıklamalar vardır. Bu bağlamda Arapların Cablliye döneminde ve İslam·~ baş­lannda (Sadru'l-İslam) kendi seciyelerine uygun bir şekilde konuştuklan, Allah

Teala İslam dinini diğer dinlerden üstün kılıp galip getirince, İslam'a çeşitli mil­

let ve toplumlardan gruplar ,~alinde katılımlann olduğu, değişik dilleri konuşan

Müslümanlann çoğalmas~ Arap dilinde bazı bozulmalar meydana getirdiği, Arap dilindeki ilk bozulmanın, Arapçanın süsü ve dilin anlamını ortaya çıkaran

temel etken olarak nitelediği i'rab olgusunda meydana geldiği ve bu durumun,

Arap dili alimlerini dili bozulmaktan.ve neticede yok olmaktan kurtarmak için

önlem almaya yönlendirdiği vurgulanmıştır. Bu hususta ilk asılları belirleyen ön­

cüler Ebü'l-Esved Zalim b. 'Amr ed-Düell, Nasr b. •Asım ve Abdurrahman b.

Hürmüz' dür. Bunlar raf, nasb, cer ve cezm'in amillerini zikretmiş, Arap nabvi­

nin fail, mef ı11, teaccüb ve mudaf bablarını oluşturmuşlardır. Bunlardan sonra

gelen alimler, Arap diliyle ilgili geniş açıklamalar ve dilde kıyas yapmış, anlam

farklarını ortaya koymuş, meselelerle ilgili delillerini zikretmiş ve dilsel olgulann

271 Zabeydi, Tabakôı •. s. 280.

272 Zübeydi, Tabakôt, s. 288.

238 iSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

sebeplerini (illet) açıklamak suretiyle Arap dilinin gelişimine katkılarını sürdür­müştür.273

Zübeycli Tabakôtıı 'n-nahviyyfn ve 'l-liigaviyyfn adlı eserini, bölgesel tak­

sim, ihtisas ayınını (nahvi/lüğavi), alt tabakaların beyanı, alt tabakaları oluşturan

alimlerin tertibi şeklinde ifade edilebilecek dört esası dikkate alarak şekillendir­

mektedir.

1-) Bölgesel taksim: Basra, Küfe, Mısır, Kayrevan ve Endülüs olmak üzere .

toplam beş bölgeyi kapsamaktadır. Bu ayınında mekan ön plandadır.

Ancak Basra ve Küfe ekollerini belirlerken "mekan+mezheJ.i' birliği" ya da sadece "mezhep birliği" şartı vardır. Basra ve Küfe grupların­

da "mezhepsel birliktelik" "mekansal birlikteliğe" eş sayılmış, hatta

mekansal birliktelikten üstün tutulmuştur. Diğer bölgelerde, mekansal

ve zamansal yakınlık tabakaya alınmak için en temel kriterdir.

2-) İhtisas ayır~mı (Nalıvf/Liiğavf): Zübeydi, belirlediği bölgelerdeki

alimleri "nahiv" ve "lügat'' alanlarını esas aldığı bir iç ayırıma göre ye­

niden tasnif eder. Söz konusu bölge içi ayırımı özellikle Basra ve Küfe

ekollerine net olarak uygular. Diğer üç bölgedeki (Mısır; Kayr~van ve

Endülüs) alimleri "nahivciler" veya "dilciler" şeklinde ayn ayn kat~go­rize etmeden ·~nahivciler ve dilciler" şeklinde tek başlık altında birleşti­

rerek tabakalara ayırır. Son üç kısımdaki alimlerin nahivci ya da lügatçi

oluşlarını tercümelerini verirken belirtir.

İlk iki ayırım, bir bakıma üzerinde dwulacak asıl tabakanın üst başlık­larını belirler. Buna göre Tabakôtu 'n-nahviyyfn ve 'l-liigaviyyfn'in yedi

bölümünün ana başlıkları; Basra mezhebine mensup nahivciler, Küfe

mezhebine mensup nahivciler, Basra mezhebine mensup dilciler, Küfe

mezhebine mensup dilciler, Mısırlı nahivciler ve dilciler, Kayrevaillı

nahivciler ve dilciler, Endülüslü nahivciler ve dilciler şeklinde ortaya

çıkar.

3-) · Alt tabakaların beyam: Zübeydl, "nahivciler", "lügatçiler" veya "na­

hivciler-lügatçiler" şeklinde gruplandudığı alimleri, söz konusu kısım­

daki özellik ve derecelerine göre, her kısmı kendi içerisinde yeniden

tasnif ederek tabaka içi yeni alt tabakalar oluşturur. Alt tapakaların sa­

yısı her bölge için farklıdır. Bu kısımlarda kronolojik tasnifin etkisi de

görülür ancak tamamen etkili değildir. Bu tabakada mekan ve mezhep

birlikteliğine ek olarak zamansal yakınlık kriteri de etkili olmuştur. Bu · 273 Zübeydi, Tabakôt, ss. 11-12.

İSLAJ\11 COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGİ 239

kısımdaki tabakaların beyanı da başlık mahiyetindedir. "Falancanın ta­

lebeleri" şeklindeki bazı başlıkların dışında atim isimleri zikredilmez.

Zübeydi'nin "tabaka" nitelemesi asıl anlamını bu kısımda bulmaktadır.

Zira, onun ortaya koymaya çalıştığı "tabaka" olgusu, "bölgesel konum,

ilmi mezhep ve ihtisas grubu dik.kate alınarak belirlenen bir bütünün

fertlerini, zamansal derecelerine göre alt kısımlara ayırmak" şeklinde ifade edilebilir. Ayrıca, "tabaka" nitelemesi, aynı tabaka içindeki alim­

lerin mekan, zaman ve ilim bakımından ortak yanlarının bulunduğuna

işaret etmektedir.

4-) Alt tabakaları oluşturan alimlerin iç tertibi: Bu kısımlarda kronolojik

tasnifin etkisi baskındır. Ancak, iç tertipte bazen öncelik ve soaralığa

riayet edilmediği göıülür. Alimıerin isimleri ve il. Hakemin talebinde

öne çıkan hususlar burada zikredilmiştir.

Buna göre Zübeydi, önce bölgeyi, ardından ihtisas grubunu sonrasında ta­·bakayı belirler, en son olarak tabakayı tertip ederek alimleri zikreder.

2.4. Tabakaların Yapısı ve Özellikleri

Zübeydi, Sadru'l-İslam dönemindeki Ebü'l-Esved ed-Düeli (ö. 69/689)

ile hicri dördüncü asır Endülüs alimlerinden hocası Abdullah er-Rabahi {ö. 358)

arasındaki nahiv ve lügat alimlerini ele alır. Endülüslü nahiv ve dil alimlerinin

ikinci tab;ıkasında tek madde içerisinde verilen Abdullah b. Si var b. Tarık ve oğlu

Muhammed'i ayrı ayrı düşünürsek toplam madde sayısı 297 ye ulaşır.274 Ancak,

nahiv ve lügat açısından çift yönlü yetkinliği bulunduğu için hem nahiv hem de

lügat kısımlarında yer verilen alimler tek kabul edildiğinde (Basri 6 + Kufi 1 =

7), eserde madde başı yapılan 'alim sayısının toplam iki yüz doksan olduğu çıka­nını yapılabilir.275 Kısaca ifade edilmelidir ki, Zübeydi yedi kısımda incelendiği .

Tabakatu'n-nahviyyfn ve'/-liigaviyyfn'de Basrilerden seksen (elli beş nahiv, otuz

bir lüğat, toplam: 86-6=80), Kufilerden altmış 'üç (yirmi beş nahiv, otuz dokuz

lüğat, toplam: 64-1=63 ); Mısı.(dan on üç, Kayrevan'dan yirmi sekiz ve Endü­

lüs'ten yüz altı olmak üzere iki yüz doksan alime madde başı olacak şekilde yer

vermiştir.

274 Zilbeydi, Tabakôt, s. 260.

275 Bnsriler'den Ebü 'Amr b. el-' Ala el-Mazini (ZUbeydi, Tabakôı, s. 159), 'Jysa b. 'Umer(Zübeydi, Tabakôt, s. 159). Müerric es-Sedüsi (Zübeydi, Tabakôt, s. 178), en-Nııdr b. ŞUmeyl (ZUbeydi, Tabakôt, s. 179), Ebu Said es-Si.ıifi (ZUbeydi, Tabakôt, s. 185) ve Ebu Ali el-Kali (Zübeydi, Tabakfit, s. 121, 185) (toplam altı kişi), Kıüilerden ise Ahmed b. Yahya Sıı'leb (Zobeydi, Tabakôt, s. 207) Zübeydi'nin ilci kez madde başı yaptığı dilcilerdir.

240 iSLAı"1 TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICil..IGI

Zübeydi'nin zik:rettiklerinden hareketle Tabakôtıı 'n-nahviyyfn ve 'l-lüga­

viyyfn'in yedi bölümü hakkında şunları ifade etmek mümkündür.

1-Basra ekolüne mensup nahivciler: Zübeydi bu kısımda elli beş alimin

biyografisine yer verir. Söz konusu alimleri on tabakaya ayırır.

Birinci tabakada iki alim (Ebü'l-Esved ed-Düeli Basralı dilcilerin ilki), ikinci tabakada dört alim, üçüncü tabakada iki alim (Bu tabakadaki Abdullah b: Ebi ishak nahiv ilmini el-Ekran'dan almıştır. Nahiv ilminin iç düzenlemesi,

kıyas ve illet gibi konulara ilk açıklamaları getiren kişidir.), dördüncü tabakada

altı alim (el-Ahfeş el-Kebir (ö. 177/793)), beşinci tabakada beş alim (el-Afalil b. Ahmed, Hammad b. Seleme, Yfuıus b. Habib (ö. 182)), altıncı tabakada on alim ( en-Nadr b. Şümeyl (ö. 203), Muhammed el-Yezidi ( d. 230/ ö. 305), Sibeveyh (ö.

180) (Slbeveyh, kendisinden önceki beş tabakada meydana gelen birikimi işle­yerek ef-Kitôb adlı eserini yazmJştır.), Ebü'l-Hasen Said b. Mes'ade el-Ahfeş (ö. 215/830), yedinci tabakada altı alim (Ebu Osman el-Mazini, er-Riyaşi ve Kut­

rub ), sekizinci tabakada iki alim (Ebü '!-Abbas el-Müberrid), dokuzuncu tabaka­

da dokuz alim (Müberrid'in öğrencilerinden .oluşan bu tabaka Ashab-ı Müber­rid şeklinde nitelenmiştir. Zeccac, İbnü's-Serrac, Ebü'l-Hasen Ali b. Süleyman el-Ahfeş, İbn Dürüsteveyh, İbn Şukayr en-Nahvi, İbnü'l-Hayyat), onuncu taba­

kada dokuz alim zikredilmiştir. Son tabakadaki dokuz alimden ikisi Zeccac 'ın (Ebü'l-Fehd el-Basri276 ve Zeccaci (ö. 337)), üçü İbnü's-Serrac'ın (Ebu Sa'id es­Sirafi, Sibeveyh'in e/-Kitôb'ıru şerh etmiştir.), bir tanesi Ali b. Süleyman el-Ah­feş' in (el-Meydemi) ve üç tanesi İbn Dürüsteveyh'in (ö. 347/958) talebesidir.

2-Kfife ekolüne mensup nahivciler: Zübeydi bu kısımda yirmi -beş alimin

biyografisine yer vermekte ve söz konusu alimleri altı tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada üç alim (er-Ruasi ve el-Kisai'nin hocalarından Muaz

el-Herra), ikinci tabakada bir alim (Ali b. Hamza el-Kisai (ö. 189)), üçüncü taba­

kada dokuz alim (Kı1filerin en parlak alimlerinden el-Ferra' ( ö. 207), zamanının Şa'bisi denilen el-Kasım b. Ma'an), dördüncü tabakada (el-Ferrô'nzn öğrenci­

leri) beş· alim (Seleme b. Asım), beşinci tabakada (Seleme 'nin öğrencileri) bir kişi (el-Ferra'ııın öğrencisi Seleme b. Asım'ın öğrencilerinden Ahmed b. Yahya Sa' leb ), altıncı tabakada (Sa 'leb 'in öğrencileri) alh alim zikreder. (Son tabaka

Sa'leb'in öğrencileri ağırlıktadır. Harfin b. el-Hanik, Ebı1 Musa el-Hamıd, İbn Keysan (ö. 292), Ebubekir b. el-Enbari (ö. 328) ve Nıftaveyh (ö. 323). (İbn Key-. san Hem Sa'leb'den hem de el-Müberrid'ten ders almıştır. Kı1:fi ve Basri görüş-

276 Ebil'l-Fehd el-Basri aynı zamanda Müberrrid'in öğrencilerinden İbnü'l-Hayyiit'ın da talebesidir. Sibev. eyh'in e/-Kitôb'ım Zeccac·a iki kere okumuşnır. (Zübeydi, Tabakôı, s. 119).

İSLAM COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGİ 241

lere sahip olup Basri tarafı ağırlıktadır. Buna rağmen Zübeydi'nin onu Kfifilerin

tabakasında zikretmesi ilginçtir.277).

3-Basra ekolüne menst;ıp dilciler: Zübeydi bu kısımda otuz bir alimin biyografisine yer vermekte ve söz konusu alimleri yedi tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada üç dilci, ikinci tabakada dört dilci (Ebfi 'Amr b. 'Ala el-Mazini), üçüncü tabakada üç dilci (Halef el-Ahmar), dördüncü tabakada beş

dilci (el-Asmai, Ebu 'Ubeyde Mamer b. el-Müsenna et-Teymi, Keysan, en-Nadr b. Şümeyl), beşinci tabakada dört dilci (İbn Sellam el-Cumahi, İbn Ehi'l-Asmal), altıncı tabakada yedi dilci (Ebu Halife ve İbn Düreyd), yedinci tabakada (İbn Diireyd'in öğrencileri} beş dilci zikredilmektedir (Ebu Said es-Sirafi ve Ebu Ali el-Kali).

4-Kôfe ekoli\ne. mensup dilciler: Zübeydi bu !asımda otuz dokuz alimin biyografisine yer vermekte ve söz konusu alimleri beş tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada iki dilci (Hammad b. Hürmüz (Ebü Leyla)), ikinci ta­

bakada dokuz dilci (el-Mufaddal ed-Dabbi, Ebu 'Amr eş-Şeybani), üçüncü ta­

bakada beş çlilci (Ebu 'Ubeyd Kasım b. Sellam el-Huzai, İbn Sikkit), dördüncü

tabakada yirmi dilci (Ebu Yahya Sa'leb), beşinci tabakada üç dilci (Sa'leb'in talebelerinden EbU 'Amr el-Mutarriz) bulunmaktadır.

5-Mısırlı nabivciler ve dilciler: Zübeydi bu kısımda on üç alimin biyog­rafisine yer vermektedir. Alimleri "Mısırlı Nabivciler ve Dilciler" şeklinde tek başlık altında inceleyerek üç tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada üç dilci (Vellad Mısır'da yetişmiş ve Bağdat'a gidip ora­

daki alimlerden ilim öğrenmiŞtir. Basra' da el-Halil b. Ahmed' den - Basra mezhe­bine mensup nahiv alimlerinin beşinci tabakasında bulunmaktadır- ders aldığı ve Mısır'a nahiv ve lügat ilimlerini getiren kişi olduğu zikredilmektedir.278), ikinci

tabakada beş dilci (ed-Dineveri Basra'ya gidip el-Maziııi"den ilim almış), İbn Vellad (Irak'a gidip seksen ay kalmış ve orada el-Muberrid ve Sa'leb ile mülaki

olmuştur.279), üçüncü (abakada beş ~lci zikredilmiştir. (Bu tabakada bulunan Ah­med b. Muham.med_b. el-Velld et-Teınlymi Bağdat'a-gitmiş ve orada İbn Ser­

rac ve ez-Zeccac'tan ders almıştır. Hatta Zeccac'ın onu Ebu Ca'fer en-Nahhas'a üstün tuttuğu aktarılınaktadır.280 Bu tabakada Vellad'ın torunlarından Ebü'l-Ab­bas b. Vellad (Babası Ebü'l-Abbas el-Müberrid'in talebesidir. Muhtemelen onun

277 Zübeydl; Tabakôt, s. 153.

278 Zübeydl, Tabakôt, s. 211.

279 ZObeydi, Tabakôt, s. 217.

280 Zübeydi, Tabakaı, s. 218.

242 iSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZlCILIGI

künyesini oğluna isim olarak vermiştir.), Ebü'l-Kasım b. Vellad ve Ebu Cafer b.

en-Nahhas dikkat çeker.

Mısır bölgesinde telif bakımından en yoğun dönemin üçüncü tabaka ol­duğu ifade edilebilir. Mısırlı dilcilerden çoğu Irak bölgesine gitmiş ve özellikle ez-Zeccac gibi alimlerden ders almışlardır. Bazıları Mısır'a döndükten sonra ken­di kitaplarını telif etmiştir. Bu t~bakada telif açısından eo dikkat çekici alim Ebu c.a'fer b. en-Nabhas'tır. Aynca Vellad ve onun soyundan gelenler·her üç tabakada

da bulunmaktadır.

6-Kayrevanlı (Garaviyyıin) nahivciler ve dilciler: i Zübeydi bu kısımda yirmi sekiz alimin biyografisine yer vermektedir.

Alimleri "Kayrevan'lı Nahivciler ve Dilciler" şeklinde tek başlık altında incele­

yerek dört tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada ilci dilci, ikinci tabakada altı dilci (Ebü'l-Velid el-Mebrl (ö. 253), Ahmed b. Ebi'l-Esved en-Nahvi), üçüncü tabakada on dilci (Hamdı1n en-Nahvi önceki tabakadaki el-Mehri'den sonra üstün tutulan alimlerdendir.), dördünci(tabakada on dilci (ed-Daruni ve İbnü'l-Vezzan) zikredilmiştir.

7-Endülüslü nahivciler ve dilciler: Zübeydi bu kısımda yüz alt1 alimin biyografisine yer vermektedir. Alimleri "Endülüslü Nahivciler ve Dilciler" şek­linde tek başlık altında inceleyerek altı tabakaya ayırmaktadır.

Birinci tabakada altı dilci (Ebu Musa el-Hevari, el-Gazi b. Kays), ikinci tabakada on dilci (Abdülmelik b. Habib es-Sülemi)281

, üçüncü tabakada on üç dilci (Bu tabakada Kurtuba (Cordoba), Tuleytula (Toledo ), Ceyyan, İşbilye (Se­villa), Karmı1niye, Mevrfu gibi ilim merkezleri dikkat çekiyor. Birinci tabakadaki el-Gazi b. Kays'ın oğlu AbduUab b. el-Gazi b. Kays ikinci tabakada onun oğlu Muhammed b. Abdullah b. el-Gazi de üçüncü tabakada öne çıkıyor. Aynı soydan gelen alimler üç tabakada da etkin.), dördüncü tabakada beş dilci (Yezid b. Talha· el-Absi (Fasih Yezid), beşinci tabakada otuz yedi dilci (~uhammed b. Musa b. Hişam b .. Zeyd, İbnü 'l-Eğbeş, Sabit b. Abdülaziz es-Sergasti ve oğlu Kasım; Bu tabakadaki Zeyd b. er-Rebi' b. Süleyman el-Haceri (ö. 300), el-Ahfeşin kitabının bablarını toplamıştır.282 Endülüs'ün en verimli tabakalarından birisi olan bu taba­kada Kurtuba, İşbilye, Mevrur, İstece ve Uşıine önemli ilim merkezleridir.), al­

tıncı tabakada otuz beş dilci zikredilmiştir (Münzir b. Said el-Kadi, el-Bellüti ve

281 Zllbeydi, Tobokôt, s. 260.

282 Zübeydi, Tobokôt, s. 284.

İSLAM CO GRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENECt 243

İbn 'Usman el-Esarnm dikkat çelanektedir. Bu tabakadaki önemli ilim merkezleri Kurtuba, İşbilye ve Bace'dir.)

Bölgelere göre nahiv, dil ve nahiv-dil alimleri dağılımını şu şekilde bir tabloda göstermek mümkündür:

Bölge Nahiv Alimi Dil Allmi Nahiv-Dil Alimi Toplam

l Basra 49 2s· 6 80 2 Kı1fe 24 38 l 63

3 Mısır 13 13

4 Kayreviin 28 28 ( Afrika!Mağrib)

5 Endülüs 106 106 Genel . 290 Toplam

Tablo-1: Toplam Alim Sayısı

.Yukarıdaki tabloya göre alimlerin bölgelere göre dağılımı şu şekilde ifade edilebilir.

Grafik-1: Bölgelerdeki Toplam Alim Sayısının Oranı

244 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

3.Genel Değerlendirme

Tabakatıı 'n-Nahviyyfn ve 'l-lügqviyyfn adlı eser hakkında şunları ifade ede-.

biliriz.

3.1.Etkileri

Tabakat kitaplarının ortaya çıkışında, cahillik ve kavmiyetçiliğin etkisiyle toplumda yaygın hale gelen yanlış tasavvurlara ilıni cevaplar vererek alimlerin değerlerini ortaya koyma gibi amaçlar vardır.283 Bunun yanı sıra, özü itibariyle asıl Arapça olan söz ve şiirlerle yapma/kurgu olanları birbirinden ayırmak, sağ­

lam ve soylu olan sözün kimden alınacağının bir haritasıru çizme gayretiİ' dikkat çeker. Bu bağlamda tıpkı kıraat ve hadis ilimlerinde olduğu gibi, rivayetleri isnat­

lı bir şekilde aktarma geleneğinin hicri dördüncü asırda dil ilimlerinin aktarılması

hususunda da sürdürüldüğü ifade edilebilir. Böylece bilginin temel aktarıcısı olan

dil d~ en sahih haliyle korunmaya çalışılmıştır.

Biyografi telif geleneğinde coğrafi bölge merkezli taksim Zübeycli'den önce kısmen var. Bu bağlamda Zübeydi'nin muasırı Ehil 't-Tayyib Abdülvahid b.

Ali el-Halebi el-lüğavi (ö. 351/962) Menitibu 'n-nalıviyyfn adlı eserinde ağırlıklı

olarak boca ve kısmen de şehir esaslı bir ayırım yapar. el-Lüğavi eserinde altmış küsür alimin tercümesini verir. Basriler, Kufiler ve eserin sonunda Medine-i Mü­

nevvereli bazı alimlerden bahseder, ayrıca Bağdat hakkında bilgi sunar.284

Zübeydi' den sonra gelen Arap dili alimlerinin biyografilerini yazanlar ara­sında onun metodunu takip eden olmasa da ondan nakilde bulunanların sayısı çok fazladır. Zübeydi'nin Tabakôtu 'n-Nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn adlı eserinden faydalanan ve esere göndermede bulunan biyografi yazarl~n ara~ında İbnü'l-Fa­radi (Tarfhıı 'u/emôi'l-Endelüs), Yfilrut el-Hamevi (Mu 'cemil '!-üdeba') , :ı<ıfü

(İnbôlıu 'r-ruvat), Süyiiti (Bıığyetü 'l-vüôt) ve Makıizi (el-Mukaffi'ı) özellikle dik­kat çekmektedir.

3.2.Zübeydi' nin Esere Aldığı Şahısları Seçim Kriterleri

Zübeydi Tabakatu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn adlı eserinde biyografisini vereceği alimleri seçerken hangi sorulan sordu? Hangi kriterleri koydu?

Zübeydi Tabakatu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyfn adlı eserine alacağı alim­leri neye göre belirlediğini açıkça belirtmez. Ancak il. Hakem'in direktifleri ve

Zübeydi'nin madde başı yaptığı alimlerin özelliklerinden hareketle SÖZ konusu kriterleri ' '.Arap dilinde alim olmak" ve "vefat etmiş olmak" şeklinde ikiye indirgemek mümkündür.

283 Ebü 't-Tayyib cl-LOğavi, Merôtibıı '11-1ıalıviyyi11, s. 15.

284 Bkz. EbO 't-Tayyib cl-Lüğavi, Merôtibıı '11-110/ıviyyin, ss. 20-120.

İSLAM coCRAFYASl VE BİYOGRAFİ GELENEGİ 245

Yukarıda zikredilenlerden "Arap dilinde alim olm~k" kriteriyle i 'rôb ve lüğat sahibi olan alimlere gönderme yapılmaktadır. Zübeydi'nin açıklamaların­

dan hareketle, söz konusu ilim kriterini şu şekilde detaylandırmak mfuı:ıkündür:

Bir alimin bunlardan hepsine değil, bazılarına sahip olması yetiyor.

a-) Arap dilinde "sema' sahibi olmak'~ (Arap diline dair ilimleri kitaplardan

değil, yine sema• sahibi otorite bir alimden almak, i~ kimden aldığı ve nasıl \

aktardığı belli olmak, Slbeveyh'in el-Kitôb'ıyla rivayeten ve tedrisen meşgul ol-

mak.)

b-) Güvenilir bir ilim ravisi olmak, ilmin temel meselelerinde hıfz ehli ol­

mak; ilminde, yazı, zabıt ve naklinde itkan sahibi olmak, meseleleri doğru anla­

mak ve doğru nakletmek.

c-) Öncekilerin kitaplarını çok mütalaa etmek (özellikle el-Kitôb'ı), kitap­

ları mütalaa ederken veya ders verirken problem yaşamayacak derecede yetkin

olmak.

d-) Arap dilinde ictihat edecek derecede yetkin olmak, cedel ve ihticac

yeteneği yüksek olmak, zihni kıvrak olmak ve meselelere çabuk intikal etmek.

e-) İlme yön veren bir şahsiyete sahip olmak; patlak bir anlayış, üstün bir

ahlak sahibi olmak, ilimde üstün tutulmak, büyük meselelerin çözümünde ha­

kemliğine başvurulmak.

f-) Eğitim-öğretim işinde müçtehit olmak, dersini ıyı vermek (ceyyi­dü't-telkin/ hasenü 't-tel.kin) ve alim talebe yetiştirmek.

3.3.Zübeydi' nin Tabakalara Ayırma Metodolojisi

Zübeydi'nin tabakalara ayırma yöntemi açık ve tutarlı mıdır? Bölgelerin

hepsinde aynı şartlara göre mi taksim yapmıştır?

İslam dil ekolleri içerisinde en köklü tasnif, Basri ve Kufi şeklinde olan

taksimdir. Diğer ayırımlar coğrafi ya da zaman~ bağlı bir ayırım özelliği taşı­

maktadır. Arap dilini belli kurallar ölçüsünde kurallaştırdığı açık olanlar Basra ve

Kilfe ekolleridir. Zira bunlarla ilgili taksim göıünüşte coğrafi gibi göıünse de özü

itibariyle belli usullere dayanan ilkesel bir ayırımdır.

Kısaca belirtilmelidir ki, Zübeydi'nin bölgesel ayırıma göre yaphğı beşli

taksimde, ilk iki bölge alimlerinin belirlenmesinde SÖZ konusu şehirlerde yaşa­

manın ötesinde Basra ya da Küfe dil ekollerinden birine mensup olma şartı aran­

dığı açıktır. Buradan hareketle Zübeydi'nin alimleri tabakal~a ayırırken Basr~

ve Kilfe bölgeleri açısı,ndan hem coğrafi hem de mezhebi ayırımı dikkate aldığı

belirtilebilir. Diğer üç kısımda incelenen alimlerin tasnifinde bölgesel ayırım dik­kate alınmıştır. Zübeydi'nin asrına kadar Mısır, Afrika ve Endülüs bölgelerinde,

246 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

tıpkı Basra ve Küfe ekollerinin gerçekleştirdiği gibi, Arap dilinin özüne yön~lik kesin bir fark ortaya koyan bir yapı oluşmamıştır. Basra ve Kufe ekollerinin etkisi yönlendirici olmaya devam etmiştir.

Tabakdtu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyin' deki nahivci ve lügatçi şeklindeki .

taksimde tabakalarin sayısı eŞit değildir. Hatta aynı aJiİnin nahiv tabakasındaki derecesiyle lüğav1 tabakadaki derecesi de aynı değildir. Mesela; Basriler' den İsa b. Ömer nahvi açıdan dördüncü tabakada yer alırken lüğavi açıdan ikinci tabaka­da2s5, Müerric es-Sedfısi nahvi açıdan altıncı tabakada yer alırken lüğavi açıdan dördüncü tabakada286

, en-Nadr b. Şümeyl nahvi açıdan altıncı tabakada yer alır­ken lüğavi açıdan dördüncü tabakada287

, Ebfı Said es-Sirafi nahvi açıdan bnuncu tabakada yer alırken lüğavi açıdan yedinci tabakada288 zikredilmektedir. Küfi­lerden Ahmed b. Yalıya Sa'leb nahvi açıdan beşinci tabakada yer alırken lüğav! açıdan dördüncü tabakada 289 gösterilmektedir.

3.4.Tabakfıt11 '11-11ahviyyfn ve' l-liiğaviyyln 'in Mevcut Hali Üzerine Bir Yorum

Zübeydi'nin, Tabakôtu 'n-nahviyyfn ve 'l-lügaviyyin adlı eseri uzun yıllar ders olarak icazeC!i bir şekilde okutulmuştur. Kitabın h. 418 ve 437 yıllannda yapılan tedıisinde "kıraaten, müşafeheten ve iznen" kayıtlan mevcuttur. Bura­da dik.kat çeken husus, hoca talebe silsilesinin Zübeydi'ye kadar bağlanması ve kitabın ilk ravllerinin Tabakatu 'n-nahviyyfn ve 'l-liigaviyyfn'i Zübeydi'nin biz­zat kendisinden okumuş olmalandır.290 Söz konusu kayıttan anlaşıldığı kadarıyla Zübeydi kitabını yazıp öylece bırakmamış, okutmaya devam etmiştir. Bu durum Zübeydi'nin .kitabına ekleme çıkarma yapmış olma ihtimalini güçlendirmektedir.

Kitapta sadece adı madde başı olarak zikredilen ve tercümesi verilmeyen isimler dikkat çekmektedir. Ancak SÖZ konusu alimlerin tabakalan belirlenmiştir. Bunlar birer ibraze (kitabın ille baskıdan sonraki eklemeler ve çıkarmalar) kabul edilebilir mi? Kanaatimizce kabul edilebilir. Aynca Zübeydi'nin "mine'n-nah­viyyin el-Basriyyin" gibi ifadeleri, SÖZ konusu tabakada gözünden kaçan alfmıer olabileceğine işaret etmektedir. ·

Kısaca belirtilmelidir ki, Zübeydi'nin Tabakatu.'n-nahviyyfn ve'l-lügaviy­

yfn'i el-Hakem el-Mustansır'a takdim ettikten soma da geliştirmeye devam ettiği ancak, eserin ibrazeli versiyonuna nihai şeklini vermemiş olduğu anlaşılmaktadır.

285 Zübeydi, Tabaka!, s. 159.

286 Zübeydl, Tabakôt, s. 178.

287 Zübeydi, Tabakôt, s. 179. 288 Zübeydi, Tabakôt, s. 185.

289 Zübeydi, Tabakôt, s. 207. 290 tbn Hayr el-İşbili, Fihrist, s. 431.

İSLAM COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGİ 247

Zira bazı alimlerin tercümelerinin verilmemiş oluşunu, Zübeydi tarafından ese­

rin sürekli geliştitjldiği şeklinde yorumlamak mümkündür. Tabakôtu 'n-nahviyyfn

ve' 1-liigaviyyfn 'in günümüze ulaşan bazı nüsha lan ve yapılan neşirleri dikkate ~lınd1ğında, eserde yirmi dört tane alimin· tercümesi verilmeksizin sadece adı- . nın zikredilmiş olduğu dikkat çekmektedir. Söz konusu alimler şunlardır: Basra ekolüne mensup nabivcilerden Ebubekir Muhammed b. Şukayr en-Nahvi291, Ali b. 'Iysa el-Bağdadi el-Varrak292, el-Meydemi293, Kufe ekolüne mensup nabiv­

cilerden Hişam b. Mu'aviye ed-Darir294, Ebu Abdullah et-Tıval295, Basra ekolü­ne mensup dilcilerden Abbad b. Küseyb296, Sa'id b. Harun el-Üşnandarı1297, Ebu Zekvao298, Kufe ekolüne mensup dilcilerden Ebü'l-Bilad el-A'roa299, Halid b. Kelsı1m300, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Sehl301 , Ahmed b. 'Asım302, Ali b. Sabit

b. Ehi Sabit3°3, Ebu Mansfu Nasr b. Mahmud es-Sağaru3o.ı, Muhammed b. Vehb el-Mesari305, Muhammed b. Sa'id el-Herevi306, Mühammed b. Muğira el-Bağda­di307, Abdülhalık b. Maosfu en-Neysabı1ri308, Ahmed b. Yusuf es-Sa'lebi3°9, Ah­med b. el-Kasım310, İbrahim b. Ab.dülaziz· b. Abdurrahman el-Bağavi311 , Ali b.

Abdülaziz312, Ebu Abdullah el-Hüseyo b. Ahm.ed el-Fezar1313, Kayrevanlı nabivci

ve dilcilerden Kasım b. Hubeyb en-Nahvi314•

291 Zübeydi, Tabaka!, s. 116.

292 Zübeydi, Tabaktiı, s. 120.

293 Zübeydi, Tabakaı, s. 120. Eseri neşreden İbrahim, bu alimin nispesini Roma'da bası lmış çalışmaya gön­denne yaparak "el-Mündeınili" şeklinde, M11/1ıasa111'/-M11/ıallii'ya göodenne yaparak "el-MebdUıııi" olarak zikredildiğini aktannaktadır. Bkz. Zübeydi, Tabakiiı, s. 120, beşinci dipnot.

294 Zübeydi, Tabaktiı, s. 134.

295 Zübeydi, Tabaktiı, s. 137.

296 Zübeydi, Tabakaı, s. 161.

297 Zübeydi, Tabaktit, s. 182.

298 Zübeydi, Tabakaı, s. 183.

299 Zübeydi, Tabakiit, s. 191.

300 Zübeydi, Tabakiit, s. 194.

301 Zübeydi, Tabaktit, s. 205.

302 Zübeydi, Tabaka/, s. 205.

303 Zübeydi, Tabakiiı, s. 205.

304 Zübeydi, Tabakiit, s. 206.

305 Zübeydi, Tabaktiı, s. 206.

306 Zübeydi, Tabakôı, s. 206.

307 Zübeydi, Tabakaı, s. 206.

308 Zilbeydi, Tabakaı, s. 206.

309 Zübeydi, Tabaktit, s. 207.

31 O Zübeydi, Tabakat, s. 207.

311 Zübeydi, Tabakiit, s. 207.

312 Z,Ubeydi, Tabaktit, s. 207.

313 Zübeydi, Tabakaı, s. 209.

314 Zübeydi, Tabakaı, s. 250.

Sonuç

Zübeycli'nin Tabakatu 'n-nahviyyfn ve '/-lügaviyyfn adlı eseri Arap edeqi­yatı, nahiv, sarf ve lügat bilimlerinin tarihleri ve bu alanlarda öne çıkan alimlerin seyahatlerini izleme açısından asli bir kaynak özelliği taşımaktadır.

Zübeydi Tabakfitu 'n-nahviyyf n ve '1-lügaviyyfn adlı eserinde Arap dilinin tarihini bölgelere ve ilmi mezheplere göre okumuştur. Bu bakımdan nahiv ve lü&at ilimlerinin tarihini farklı bir açıdan okuma imkanı vermiştir. Biyografi ge­leneği açısından kronolojik, alfabetik, mezhepsel o~aiara ek olarak "bölge­sel okuma" şeklinde ifade edilebilecek farklı bir okuma metodu geliştifmiştir. Bu bağlamda Basra, Kfıfe, Bağdat, Mısır, Kayrevan, Sebte, İşbilye, Kurtuba gibi merkezler üzerinden analiz yapmıştır. Bu merkezlerde, yakın zaman dilimlerin­de yaşamış nahiv ve lüğat alimlerini değişik tabakalara ayırarak tasnif etmiştir. İç taksimlerde kronolojik okumaya da yer vermiştir. Bununla beraber, alfabetik okuma özellikleri bulunmamaktadır.

Zübeydi telif geleneğindeki "tabaka" anlayışına farklı bir bakış açısı getir­miştir. Zira onun tabaka anlayışı "bölgesel konum, ilmi mezhep ve ihtisas grubu dikkate alınarak belirlenen bir bütünün fertlerini, zamansal derecelerine göre alt kısımlara ayırmak" şeklinde açıklanabilir. ·

Zübeycli'nin Tabakfitıı 'n-nahviyyfn ve '1-lügaviyyfn'i seçim ve tasnif kriter­leri açısıodan da önemlidir. Söz konusu 15riterler, sonra gelen biyografi yazarlan açısından, biyografik bir eserde nelere dikkat ~dilmelidir? Tercümesi verilen ali­min öncelikle hangi özellikleri üzerinde durulmalıdır? Aynntılı tercümelerde ne gibi detaylara yer verilebilir? vb. açılardan yol gösterici olmuştiır. Buna karşın Zübeydi'nin bölgesel okuma metodunu aynen takip edene rastlanmamıştır.

Zübeycli'nin Tabakatıı 'n-nahviyyfn ve '1-/ügaviyyfn'inde alim ve ilmin (bil­gin ve bilgi) prosopografik bir tarzda işlendiği ifade edilebilir. Dil bilimlerinde -özellikle nahiv ilmi ve lüğavi ilimler- alimlerin çevreleriyle ilişkileri bağlamında; nahvi ve lüğavi ilimlere dair bilginin nereden nereye intikal ettiği, bilgiyi kim­lerin taşıdığı, bilgi taşıyıcısında aranan nitelikler, bilginin sağlamlık durumunu ortaya çıkaran kriterler, alimler arası hoca-talebe ilişkileri, alimlerin idareciler-· le münasebetleri ve siyaset-istikrar-ilim füşkisi gibi hususların izlerini sürmek mümkündür.

İSLAM COGRAFYASI VE BİYOGRAFİ GELENEGİ 249

Basri ve KUfi şeklindeki ayının, dilin özüne veya usulüne yönelik kesin bir fark ya da görüş ayrılığından kaynaklanır. Zira hicri ilk dört asırda dil alimlerini tasnif ederken kullanılan Basri ve Kufi kriterleri yalnızca coğrafi değil, dilin özü­

ne yönelik bir görüş ayrımının da ifadecisidir. Bununla beraber, Ba~dadi, Şami, Mısri, Kayrevam, İfrilq, Mağribi, Endelusi gibi ayırımlarda, Arap dilinin özüne yönelik bir görüş ayrılığını ortaya koymak değil aJ.inıleri coğrafi olarak tasnif

etmek esastır.

KAYNAKÇA el-Beşir, Muhammed b. Abdurrahman, Mebiihicü 'l-Endelüs, Beynıt: Daru'l-Kü-­

tübi'l-İlmiyye, 2012.

Ebü't-Tayyib el-Lüğavi, Abdülvahid b. Ali, Meratibu 'n-nahvfyyfn, nşr. Muham­med Ebü 'l-Fadl İbrahim, Beyrut: el-Mektebetü 'l-asriyye, 2009.

Firfizabadi, Mecdüddtıı Muhammed b. Yakub, el-Biilğa fi teracimi eimme­ti'n-nahv ve'l-liiga, nşr. Muhammed el-Mısri, Dımeşk: Daru Sa'cliddin . li 't-tıbaa ve'n-neşr ve't-tevzi, 2000.

Hadisi, Hatice, el-Medtiris en-nahviyye, İrbid: Daru 'l-Emel li 'n-neşr vejt-tevzi', 2001.

Ham evi, Yakfıt er-Rfımi, Mu 'cemü '/-üdeba' irşadu '1-erfb i/a ma 'rifeti '/-edfb, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Daru'l-Öarbi ' l-İsJami, 1993.

İbn Hallikan, Ebü'l-Abbas Şemsilddin Ahmed b. Muhammed b. Eblbelcr, Ve­feytitu 'l-a 'yôn ve enbtiu ebntiıı 'z-zemôn, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Dam Sadır, 1978.

İbn Hayr el-İşbill, Ebu Belcr Muhammed b. Hayr b. 'Umer b. Halife, Fihristü İbn Hayr el-İşbflf, nşr. Beşşar Avvad Ma'riif & Mahmud Beşşar Avvad, Tunus: Daru'l-Öarbi'l-İslaıni, 2009.

Makkari, Ahmed b. Muhammed et-Tilimsani, Nejhıı ~-tfb min ğusni '!-Ende/üs er-ratib, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Daru Sadır, 1997.

Özdemir, Mehmet, "Endülüs", DİA, 1995, XI, 211-225.

Özdemir, Mehmet, ''Hakem il", DİA, 2003, XV, 174-175.

Safedi, Salalıuddin Halil, Kitabıı 'l-Vafi bi'l-vefeyaı, nşr. Ahm~d el-Amavfid & Türki Mustafa, Beyrut: Daru ihyau't-turasi'l-arabi, 2000.

Seyyid, Eymen Fuad, "Fatımiler'', DİA, 1995, XII, 228-337.

Süyiiti, Celalüddin Abdurrahman, Buğyetü 'l-viiat fi tabakôt~ 'l-lügaviyyfn ve'n-nühtit, nşr. Muhammed Ebü'l-Fadl İbrahim, Beynıt: Daru'l-fikr, 1979.

Tantavi, Muhammed, Neşetu 'n-nahv ve ttirfhu eş heri 'n-nııhtit, . nşr. Sa 'ld Mu­hammed el-LahMm, Beyrut: Aıemü'l-Kütüb li't-hbia ve'n-neşr ve't-tev­zi', 2005.

Yıldız, Hakkı Dursun, "Abbasiler", DİA, 1988, I, 31-48.

Zevalsız, Halit, "Zilbeydi, Ebfı Bekir", DİA, 2013, xı.rv, 519-520.

Zübeydi, Ebu Belcr Muhammed b. el-Hüseyn el-Endelusi, Tabakôtu 'n-nahviyyfn ve 'l-liigaviyyfn, nşr. Muhammed Ebü 'l-Fadl İbrahim, Kahire: Daru '1-me' a­rif, 1973.