bizans mimari

7/29/2019 bizans mimari

1/4

M i m a r T a r i h i :

B Z A N S M M A R S Y az a n : P a u l L e m e r l eT erc m e e d e n : Y . M im ar H a l k T o g a y

K u b b e l i B a z i l i k a :Bizans, mimarna, kubbe ve tonoz tazyikleriniustalkla muvazeJendirdii by k binalar ya -ratmya, yaryacak imknlar bunlardr. Baz abi-deler ise dairev bir pln zerine ina edilmitir,Raven na'daki S. Vitale vey a stanbuldaki Ay aSergiyos ve Bahos (VI nc asr) bazlar ise hava-r bir pln zerine ina edilmitir, avenna'dakiMausoleo di Galla Placidia ( VI nc asrn ortas)ve Justinien tarafndan ina edilen Sts - Aptres(Apostel) imparator mozolesi . Fakat en ok kul-lanlan Justinien devrinin hususiyeti ve V inciasrda eklini bulan, kubbeli bazilikadr.sminden de anlalaca zere, kubbeli bazil i -ka, eski bazilika plnna kubbe nin yeni bny esiadapte edilmesidir. Bu imtiza birok deiik su-reti hallere mtemayildir ve bunlarn iki tipe ir-ca mmkndr.Birincisinde, uzun nefleri, stun sralar, tri-bnleri olan fakat ahap at yerin e tonoz vey akubbe i le rtl asl bazil ika gene mevcuttur vebunun garpteki eklini tekil eder. Fakat absidorta nef ' in ucunda olacak yerde , kub be i le bunutayan masif ayaklar bazilika ile absid arasnailave edilmitir . Bazil ika i le kubbenin kombinezo-nu ufk pln zerinde olduu ve biri dierine inti-bak eder ve kse mihrab hizasndan kesil ir . Me-sel bu pln yakn zamanlarda Makedonya Phi-lippes'de ortaya karlan VI nc ara ait bykbazil ikada gerekletiri lmitir .kinci tipte, kubbe i le bazil ikann imtizac a-kul pln zerinde olur, kubbe bazil ikay intikayauratmadan zerine konur. Bu usul, dierindenayran balca iki vasf, bir taraftan zemin katndabazil ikaya has stunlarn kubbeyi tayan ayaklararasnda deva m; dier taraftan kubben in arkadoru deilde ,abidenin aa yukar ortasna kon-masdr. Yan nefler tabi olarak, orta nef uzunlu-una bitiik olarak devam eder ve binann mihve-rine muvazi tonozlarla rtlmtr.sauria t,Silifke havalisi) civarnda Hoca Kale-

Geen saydan

sindeki gzel bir abide (muhtemelen V inci asr)aa yukar inkiaf etmi bir kubbeli bazilika ti-pidir. Bundan maada Meriamlk (V inci arn so-nu) ve ayn zamanda stanbuldaki Ay a Sof ya,Kasr ibn Wardan (VI nc asr) , Selnikte Aya Sof-ya (conoclaste dev ri) , znikte (Nicae'a) Do rm i-tion v.s. nin de tipidir.Hakikat halde stanbuldaki, Aya Sofya biroknuktalardan ayan dikkat sureti haller meydanagetirmesine ramen, kubbeli bazil ika tipi iin gs-terilebilecek en sarih misal deildir. Fakat Justi-nien devri mimarisinin olduu kadar btn bizanmimarisinin de aheseridir ve bu mimar esprisi-nin kendini vazh olarak en ok tantt bir abide-dir. Konstantinin yaptrd bazil ika, Nika ayak-lanmasnda kardan bir yangnda harab olmutu.Justinien, bunu ok daha geni bir lde ve yep-yeni bir pln zerine inaasna karar verir. Bu va-zfeyede Asya meneli , Sultanhisarl (Trall i ) An-temius ve Miletevs' l zidor adl iki Yunan mima-rn , emirlerine amade mua zzam gelirle, tavzifeder. Aya Soiya, Justinien'ni , Versail les saraynnXIV nc Louis 'yi ykt gibi iin iin mahvet-mitir . Fakat, 27 Knunuevvel 537 deki muhteemal merasiminde, Justinien patriklik tarafndanklie kaplarnda kabul edildi , ieriye girince ger-ekleen eseri bir bakta kavrad ve Allahma ken-dini bu eseri baarmya lyk grdnden dolaykretti . Muhakkak surette imparator, btn tah-ribatna ramen bugn bile ziyaretiyi cezbed enbinada derin bir heyecan duymutur.Usulden olarak; geni bir narteks'den giri lenesas klie, geniliine nazaran pek az uzun olanbr m ustatilin iin e sdrln tr (77 X 71,70 m et-re) . Pln olarak bu mstatil bir bazil ika gibi tak-sim edilmitir : stunlarla ayrlm nef, yan net-lerin zerinde tribnler, orta nef ' in nihayetinde -kntl bir absid. Fakat nispetler normalden da-ha ksa, orta nef yan neflerin nispetine nazaranok geni, btn plnn merkezlemi grn,yeni bir elemann, kubbenin tesirini tebarz etti -


2/4

rir. Byk nef ' in tam ortasnda bulunan bu kubbeok muazzamdr : kutru 31 metre ve zeminden yk-seklii 54 metredir. Bu kadar muazzam bir hacmindestekleri , abidenin btn mimarisine hkimdir.naatlar, abidenin arknda ve garbnda hnerliolduu kadar da cretkr olan ve hi olmazsa bulde olarak hi bir yerde kullanlmyan bir usuleubbenin tesirim devam ettirdii gibi, rtlen sa-

irc iye, niler in kademelenmesini , byk kubbeyn zamanda birok pencere sralaryla aydnlat-

Kubbenin yalnz ark ve garpten desteklenme-icap eder. Mim arlar bu noktad a,

kem erleri i le iki sar kem er,

Bu husus daha kfi deildir. Kubbe her isti-

l kub beyi tayan drt fi laya, ima l-ce-

Sonradan tribn ve yan neflerin zerinde, ok

tazyiklerin bir ksmn karlamakta veBizans tonozunun u hususiyeti vardr ki, taz-

kubbenin tazyiki tedricen, binann temeline doruve salam topraa kadar iddetini kaybeder.Aya Sofyann tafsiltl bir tetkiki, pekok a-yan dikkat tafsilt, hnerli bulular, orij inal su-reti halleri ve bizans mimarlarnn, derin bilgi vedah yaratmalarn, meydana karmaktadr. Yu-karda hlseten zikredilen hususlar, Bizans mi-marisinin mhim bir karakterini karmaktadr.Btn kubbeli binalar ifna edilmesi gereken taz-yikler husule getirir. Bir garp klisesinde, bu neticeumumiyetle, bir seri haric istinad ayaklariyle el-de edilir: urasn sylemek lzm gelir ki, bu su-reti hl, istinad ayaklarn bir tezyinat motifi hali-ne evirmek iin sa'rfedilen maharetlere ramen,pek rasyonel ve mahirane deildir. Bir katedral,kzakta bulunan Ve her tarafnda destekler bulu-nan bir gemiye benzetilebilir ve bu benzetide yan-l deildir. Bizans bu ayaklar baka trl kul-lanmaktadr. Haric istinad ayaklarn kabul et-miyor ve bir kubbenin istinad ayaklariyle destek-lenmesini sevmemektedir. Maharetle hesap edilmikom binezon larla, st ksmlardan gele n' tazyikle-ri tedricen karlar. Kubb en in gelitirdii,, ku vvethatlar, bu hnerli dzen, kaln duvarlar, f i layak-lar ve temellerde nihayet bulmak zere kaybolur.Kubbeli Bizans klisesi, daima birbirini i fna eden,tertip edilmi kuvvetlerle, elstik ve yaayan birsistemdir. Herey hesap Ve dnce, bilgi ve zara-fetdir ve bundan dolaydr ki, dnce tafsilt veinaatlarndaki sakl inceliklerden dolay Aya Sof-ya gibi bir klieyi ve Parthenon gibi bir mabediincelemekle ayn memnuniyeti duyar.Y u n a n S a l i b i K l i s e s i n

VI nc asrda daha elenistik tipte bazilikalarina edilmitir: bylece Ravenna'da Theodoric za-mannda balanan fakat Justinien devrinde ikmaledilen Sant A pollina re nuo vo, ve Sant Apo llinarein Classe Parenzo'da Euphrasios bazilikas v.s. Bu-nun gibi, kubbeli bazilika tipi de VI asrdan oksonralar da kullanlmtr, stanbuldaki eski Bi-zans klielerini de bu gruba balamak lzmdr.Kalender Hane camii, (Diaconissa klisesi deil fa-kat Christ Akataleptos klisesidir), Hoca Mustafacami (St. Andre de Krisis) ve Gl cami (St. The-odoric); XI inci asrn sonuna doru Panachrantosve XII nci asrn banda Chora klielerinde bu ti-pin bakiyelerine rast gelinir. Fakat, bu tipin ehem-miyeti ne olursa olsun, Bizansn mimar gelime-sinde ancak bir me rha le olabilirdi. Bazilika ilekub benin imtizac bir karklktr: bazilika s-tun sralariyle uzayan nef ' iyle, ryeti absid'e do-ru sevketmektedir; kubbe ise kemer ve yayctonozlarn ykselen hatlariyle, ekici tesiri, bak- hakik ayinlerin cereyan ettii, uhrev mihraba


3/4

doru yksel tmektedir : byle ce daha sonralar klienin, dier taraflarnda, verilece k, timsali tefsirtacil edil iyordu. Dahil mek nn tertibinde, abide-nin esprisinde bile, iki tip arasnda bir zddiyet var-dr. Daha evvelden nazar itibare alnm bir zd-diyet vardr: bazil ika civarna veya zerine kub-benin mulak organizmini kabule uygun dei l -dir. Ksacas , bazil ika pln merkez bir plnnaksidir. Btn muhitine ayn tazyik tesirini icraeden kubbe, bu tazyikleri i fna etmek iin, mer-kez bir plna ihtiya gstermekteydi.Binazs mimaiar bu meselenin sureti hall ini ,uzun asrlar Bizans mimarisinin tipik pln olacakve Yun an salibi pln diye isimlendiri len plnzerinde alarak bulur. Yu nan salibi plnda,kubbe drt c ihetten mihver ler i b irb ir ler ine amudolm ak zere, beik tonozlarla desteklenm itir .Haric duvarlar iine, beik tonozlar ve bunlarnfa^l mtereki kollar hemen hemen msavi biraib resmeder ki , bu tip plnlarn ismi buradanne'et eder. Bu beik tonozlarn bir avantaj da,kube itmelerinin bir ksmn, rt duvarlar ze-rine sevkederek, abidenin merkezini kaln ayak-lardan kurtarmaktr . Kk kl ielerde bu ayak-lar yerine bazan stunlar yerletiri lmitir . Hari-ci murabba pln i le ha ayaklarn arasnda kalansahaya, tonozlu yan sahnlar yerletiri lmi vebunlar da tazyikleri i fna bakm ndan rol oyn a-maktadr. ark cihetinde bunlar da bir absid ek-l inde nihayet bulur ve daha byk olan merkezabsid'i koltu klar. Sa taraft a bir nev i sakristi(ziynet ve yin slbiselerinin bulunduu yer) oland a c o n i c o n a bs id i, s ol t ar af ta ise b az m e r a-s im l er in c e re y a n e tt i i p r o t h e s e a bs id i b u l u -nur. Harite at seviyesinde daha m rtef olandrt beik tonoz i le bunlara hkim olan bundanbyle gittike daha mrtef bir kasnaa oturanmerk ez kub be bariz olarak salib eklini izer.Yunan salibi klielerinde, ekseriya yan satmlarndrt kesinde, drt kk kubbe bulunur , umu-miyetle bir natrex vardr, fakat atrium bulun-maz.

Yunan salibi plnl klie i le serbest ha ek-l indeki, yani bir murabbanm iine izi lmiyen kli-eyi kartrmamak gerekir. Mesel Galla Placidiaveya stanbuldaki Aya Apostoli gibi , bu abidelerinbnyelerinde salibin kollar serbest olarak inki-af eder, ve Yunan salibi plnlardan ok farkldrfakat bu tip inkiaf etmemitir . Yunan salibi pl-nn, prototipini aramak iin ok uzak mntkala-ra gitmek lzm deildir. Mesel J. Strzygowski,Aya Sofyay b ir ermeni abidesi o larak gsterenteoriye sadk kalarak, men einin Erm enistandabulund uun a inanyord u. Yun an salibi klisesiBizans mim arlarnn buluudu r, man tk olarak,

kubbeli bazil ikalardan ne'et etmektedir ve kub-be probleminin rasyonel ve ahenkli sureti hall initemsil etmektedir. VI nc asrdan beri bu yolda-ki emekleme ve tecrbeler maalesef tadil edilenstanbuldaki Aya r ini veya Makedonya Phi l ip-pes'deki (B) bazil ikasnda gr lmek tedir. B irtipten dierine intikali , daha iyi anlatan abideler-den biri de Selnikteki Aya Sofya klisesidir, bub in a ( i c o n o c l a s t e ) t a sv ir pe re st li i m e n e de nimparatorlar devri olarak tarihlendiri lebil ir . Bu-rada kubbenin garbndaki tonoz klr , bunamu kabil imal ve cenup kem erleri , beik tonozolarak uzarlar ve tayc esas kemer ve duvar-nn altnda bulunmas gereken stun sralar ta-mamiyle yok olmadan nce haric duvarlara do-ru ekil ir ve pilpayelerden mstakil olur. Bu ti -pin tam fakat hantal bir ekilde gereklemi birnmunesini , IX uncu ara ait Beotyada iyi birekilde muhafaza edilmi Skripon klisesinde g-rlr. X uncu asrdan itibaren tekemml etmiekil lerini stanbuldaki ok saydaki klielerderast geliriz (hali hazrda Bodrum, Zeyrek, klieve Fethiye camiler i ) , Selnikte (Theotokos , AyaPanteleimon, Aya ather ine, Aya Apostal i ) , . Ba-sile I. in mehur Yeni Klie veya Nea snnda Yu nan salibi plnl va kelerind e de talkubbeler in bulunmu olmas muhtemeldir .Muhakkak ki , X uncu asrdan XV inci a-ra kadar, daha evvelki asrlarda olduu gibi , Bi-zans mimarisi bir muttaritl ik tanmamtr . By-lece Yunan mektebi belki ermenistandan veyaherhalde ark havalisinden ald iktibaslarla te-barz eder; mesel ok olarak kullanlan ketrompu (P hocide 'de St . Luc , Daphni , Chio 'nunNea - Moni ve Mistra'nm Sts Theodores) u. Mist-ra 'da baz klielerde, bazil ika pln, Yunan salibiplniyle ayan dikkat surette imtiza ettiri lmi-tir. Ath os danda, Yun an salibi pln adapteedilmi yalnz, merasim salonlarnda bulunan nili elemanlar da ihmal edilmemi bylece sali -bin ark kolu gibi imal ve cenup kollar da birerabsid i le nihayet bulur. Bu deiikliklere ve b-tn eski tiplerin devam etmesine ramen, elenis-tik veya kubbeli bazil ika, Yunan salibi plnl kli -ede, Makedonya sllesi hkimiyetinden Bizan-sn sktuna kadar hkmran olan, Bizans klie-sinin mantk tekml tamamlanr.S i v i l M i m a r i :Bizansn din mimar abideleri zerinde meb-zl, buna mukabil sivil mimarisi zerinde ise okeksik bir fikir edinebiliriz. Bu arada en iyi ta-ndmz asker mimaridir . Sadece, m kem melbir abide olan stanbul 'un surlar dolaysiyle de-il , fakat dier ehirlerde de sur duvar bakiye-si , kule ve sur kaps muhafaza edilmitir . Sivil


4/4

ekil etmitir. Bizans ikame tghn ancakedebiliyoru z. Yaln z ok ge devirler e aitev. bug ne kadar mu hafaza edilmitir

Bu mu azzam ehrin su ihtiyac da, zor bir

yeralt sarnlar ina edilmitir. V incida bu sarnlar daha tek katlydlar, faka tteakip asn-da, Justinien mim arlar bu inaat-her tarafta gr len ayan hay ret fen ve;lerini kullanm lardr. Binbird irek sar-

stun bal kullanlna rast gelm ekte yizki bu Justinien mim arisinin karakte ristii-

stanbulda, Ay a Sofya i le beraber en m -B yk l , inanlmaz zenginlii , tarihin

lakl , eer mu hafaza edilselerdi, Bizans

mamtr ve ancak son senelerde bir ngiliz heye-tinin hafriyat , mmkn olabilecek keiflerinehem miye ti zerinde, nazar dikkati ekmitir.Bu saraylarn ne olabileceklerini tahayyl ede-bilmek iin gene metinlere ve bilhassa Constan-tin Porph yrogenete ' in Livre des Ceremoniesadl kitabna mracaat etmek lzmdr. En eskisaray Constantin tarafndan ina ettirilen Daphnesaay, kendi bana bir vahdet gsteriyor ve belkiSpalato'daki Diocletie n saraynn baz tertibinihatrlatyordu. Nika ayaklanmasndan sonra, Jus-tinien, byk saraya abidev bir giri olarak kul-lanlan, Chalce peristilini tekrardan ina ettirir.Bu mahallin, drt ayak zerine oturan ve dafa-lar drt beik tonoz ile karlanan bir kubbe ile r t l o l du u z a nned il iy or. J ust in II., c h r y s o t -r i c l i n i u m d eni len taht s al onunu ina e tt ir -mitir. Bu absid eklindeki sekiz nile desteklen-mi bir kubbe ile rtl sekiz keli bir salon-dur, heyeti mecmuu bir murabbanm i ine sd -rlntr. mparator ark absidide oturur ve birilah gibi tapndrd. conoclaste tasvire tapm-yan bir imparator olan Theophile (829-842) ikimhim abide ina ettirmitir: triconque ve sigme.Trieon que, tonoz lu bir mera sim salonuydu, i-mal, ark ve cenuba mtenazr byk absidibulunu yor, garpte ise s igmamn yarm dairevby k revana alyordu. Bu abideler, The o-phle' in B yk saraydaki dier inaatlar gibi,Badat halifesinin muhteem inaat ve saraylar-n taklit ediyordu. Nihayet Makedonya sllesimebdeinde, Basil I , Byk sarayn sur duvarlariinde ihtiam, Aya Sofya ile rekabet eden YeniKlieyi ve Yeni Saray (Kenourgion) ina ettirir.Com nene' ler By k Saray terkederler vemeskenlerini Halicin bir ucuna gtrr ve Bla-chernes sarayn ina ettirin Plnn pek az tar-yoruz, belki hafriyatlar bunu bize serahatle ka-rabilir. stanbulda ayakta duran yegne ehemmi-yet li sivil Bizan s inaas olan ve yanl olarak(Bel isai e evi ) , (Constantin Porphyrogenene sa-ray ) , (Hebdomon saray ) diye an lan Tekfur Sa-ray, belki Blachernes sarayna aittir. nnde si-tulu bir protik olan tonozlu zemin katm zerin-de, kemerli pencereleri ve balkonu olan iki katmevcuttur. Cephenin ok renkl i hendes tezyina-t , krmz tulann beyaz veya renkli mermer ka-rta rlmasiyle elde e dilmi v e ok ayan dikkat-tir.

(B u m ak ale , P a u l L e m e r l e ' i n , L eStyle Byzantin adl ve 1943 de Larousssktp hanes ince yaynlanan eserinin 37il 52 nci sayfalarndan tercme edil-mitir.)

Documents

bizans mimari