1

Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõ” òºñºë

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÎþóòíû ãàðûí àâëàãà

Ǻâëºõ:

Ä.Íàðàí÷èìýã (Äýä ïðîôåññîð)

Áîëîâñðóóëñàí: Á.Àìàðñàíàà (LL.D) Ñ.Ñ¿õáààòàð (LL.D) Ä.Àþóø (LL.M)

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

Óëààíáààòàð õîò2011 îí

2

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

DDC343.7À-518

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÕªÒªËÁªÐ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ:

Ǻâëºõ: Ä.Íàðàí÷èìýã (Äýä ïðîôåññîð) Áàãèéí ãèø¿¿ä: Á.Àìàðñàíàà (LL.D) Ñ.Ñ¿õáààòàð (LL.D) Ä.Àþóø (LL.M) ×.Àìàðæàðãàë (LL.M)

ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ:

Ǻâëºõ: Ä.Íàðàí÷èìýã (Äýä ïðîôåññîð)

Áàãèéí ãèø¿¿ä: Á.Àìàðñàíàà (LL.D) Ñ.Ñ¿õáààòàð (LL.D) Ä.Àþóø (LL.M)

Ýõ áýëòãýëä 2011 îíû 10-ð ñàðûí 04-íäÕýâëýëòýíä 2011 îíû 11-ð ñàðûí 07-íäÖààñíû õýìæýý: 88,9õ119,4/32Õýâëýñýí òîî: 1200 øèðõýã Õàâòàñíû äèçàéíûã: Ð.ÁàòáîëäÕýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí: Ä.Öýðýíäóëàì

ISBN: 978-99929-4-928-7

© Çîõèîã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÈÕ, ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄÛÍ ÁÀÃØ, ÎÞÓÒÀÍ ÍÀÐÒ

ÕÇÄÕß-ààñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð 2005 îíîîñ ýõëýí Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë îëãîõ èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éí øèíý÷ëýëèéí ýõëýë òàâèãäñàí áèëýý. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä 2007 îíä “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæ, ò¿¿íèé äàãóó õóóëèéí ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí æèøèã õºòºëáºð, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä îëîí óëñûí æèøèãò îéðòóóëñàí

33 õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèé äàãóó îþóòàíä çîðèóëñàí 14 ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëñàí. Ýäãýýð õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí á¿õ ñóðãóóëèóäàä ò¿ãýýñýí áèëýý.

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí 156 äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí ÕÇÄÕ-èéí ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíèé õºãæëèéí ñòðàòåãè õºòºëáºð /2009-2021/-ò “Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ýðõ ç¿é÷ (áàêàëàâð) áýëòãýõ ñóðãàëòûí îíîë, àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ, ãàðûí àâëàãààð õàíãàõ, ñòàíäàðò íýâòð¿¿ëýõ òàëààð õîëáîãäîõ ñóðãóóëèóäòàé õàìòðàí àæèëëàíà” ãýæ òóñãàãäñàí áèëýý. Èéìä 2009 îíîîñ õýðýãæèæ áóé Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòòàé Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òºñëèéí õ¿ðýýíä çààâàë áîëîí ñîíãîí ¿çýõ õè÷ýýëèéí àãóóëãûã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ýäãýýð õè÷ýýëä çîðèóëñàí öîãö ãàðûí àâëàãà (õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, òîéì ëåêö)-ûã áîëîâñðóóëàí õýâëýõ, Êëèíèê ñóðãàëòûí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëæ, áàòëóóëàõ, õóóëèéí ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ àæëóóäûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

ÕÇÄÕß-íû ñàíàà÷ëàãààð äýýð äóðäñàí àæëóóäûã Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýðòýé ýðäýìòýä, èäýâõ ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí áàãóóä ã¿éöýòãýæ áàéãààä òàëàðõàë èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä îþóòàí, ñîíñîã÷äûí îþóíû õýðýãöýýã õàíãàõ, ñóðãàëòûí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ ãàðûí àâëàãóóä õýâëýãäýí ãàð÷ áàéãàà íü îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíýõ¿¿ íîìûã ñóäëàæ áóé Òà á¿õýíä àìæèëò õ¿ñüå.

ÕÓÓËÜ Ç¯É, ÄÎÒÎÎÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ÄÝÄ ÑÀÉÄ Â.ÓÄÂÀË

4

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

ÖÎÃÖ ×ÀÄÀÌÆÈÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Íèéãìèéí õºãæëèéí øèíý øàò, ýäèéí çàñàã óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò á¿õýí íü õóóëü÷äûí ãàðàà𠓺ëãèéä¿¿ëäýã” áîëîëòîé. 1206 îíä ýçýí ×èíãèñ õààí Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëìàãöàà Óëñûí Èõ Çàðãà÷èéã ºðãºìæèëæ øèíý òóòàì óëñ îðíû õóóëü òîãòîîìæèéã ñàõèóëæ, ñàõèàã¿éä íü ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ÿë öààç àñóóõûã ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéäàã. Íýýëòòýé íèéãìèéí îíîëûí òºëººëºã÷ Ê.Ïîïïåð “... øèíý íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéã àìæèëòàä õ¿ðãýõèéí òóëä õóóëü÷äàà áýëòãýõ õýðýãòýé”-ã çºâëºñºí íü ó÷èðòàé.

Èéì ÷óõàë ìýðãýæëèéã ýçýìøèõ îþóòàí çàëóóñ òà á¿õýíä èõ ìýäëýãèéã õóðèìòëóóëàõûí çýðýãöýý óã ìýäëýãýý õóóëèéí ïðàêòèêò àøèãëàõ ÷àäâàð, ìýðãýæëèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ýçýìøèõ õàðèóöëàãàòàé ¿¿ðýã îíîãäîæ áàéíà.

Ìýäýýëýë, õàðèëöààíû òåõíîëîãè õóðäàöòàé õºãæèæ áóé ºíºº öàãò çºâõºí áàãøààð çààëãàæ ìýðãýæèë ýçýìøäýã òåõíîëîãè ¿åý ºíãºðººæ, ººðºº õèéæ ñóðàëöàõ òåõíîëîãè ñóðãàëòàä íýâòýð÷ áàéíà. Òà á¿õýíä çîðèóëàí áîëîâñðóóëñàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà ÷ øèíý òóòàì ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéã àëü áîëîõ áàðèìòëàõûã õè÷ýýñýí áºãººä ººðºº õèéæ ñóðàëöñàíààð ìýðãýæëèéí öîãö ÷àäàìæèéã ýçýìøèõ áîëîìæòîé þì.

Ýðäìèéí àÿíû áîãö ä¿¿ðýí áàéõ áîëòóãàé.

Õóóëüç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõ òºñëèéí çºâëºõ Ó.Òóÿà (Ph.D)

5

Äàâààñ¿ðýíãèéí Íàðàí÷èìýãÎòãîíòýíãýð Èõ ñóðãóóëèéí Ðåêòîð,

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í, äýä ïðîôåññîð

Ä.Íàðàí÷èìýã 1972-1977 îíä ÇÕÓ-ûí Ñëàâÿíñê õîòûí Õèìè-ìåõàíèêèéí òåõíèêóìä Àíàëèòèê-õèìè÷ ìýðãýæëýýð, 1981-1986 îíä ÌÓÈÑ-ä ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ òºãññºí. Äýä ïðîôåññîð öîëòîé.

Ä.Íàðàí÷èìýã íü 2005 îíû 1 ñàðûí 20-íû ºäðººñ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäîí àæèëëàæ áàéíà.

Ä.Íàðàí÷èìýã íü “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” íîìûã äàíãààðàà, “Ø¿¿ã÷èéí íîì-1” (1998 îí), “Ø¿¿ã÷èéí íîì-2” (2004 îí), Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð (åðºíõèé

àíãè) íîì, ãàðûí àâëàãûã õàìòðàí çîõèîñîí áà 8 íîì, ãàðûí àâëàãà ðåäàêòîðëàæ, 20 îð÷èì ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëñíèé 3 íü ãàäààäûí õýâëýëä íèéòëýãäñýí. Ìºí ººðèéí îðîíä òºäèéã¿é ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÓ, ßïîí, ÕÁÍÃÓ, Àâñòðàëè çýðýã îðíóóäàä îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä 20 ãàðóé èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëñýí áà “Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü”, “Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü”, “Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëü” çýðýã ýäèéí çàñãèéí ãîë, ãîë 10 ãàðóé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä îðîëöîæ, ñàíàë ºã÷ áàéæýý.

Áàòáîëäûí ÀìàðñàíààÕóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D)

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, äýä ïðîôåññîð

1999 îíä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéã ýðõ ç¿é÷ áàêàëàâð, 2002 îíä ßïîíû Íàãîÿàãèéí èõ ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíòóð, 2008 îíä ìºí ñóðãóóëèéí äîêòîðàíòóðûã òºãññºí. 2008 îíä ßïîí óëñûí Íàãîÿàãèéí èõ ñóðãóóëüä õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D)-ûí çýðýã õàìãààëñàí.

Êîìïàíè, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿é, õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí áîëîí ýäèéí çàñàã÷äàä çîðèóëñàí áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàë, îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæèë õèéäýã.

6

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñóìúàãèéí Ñ¿õáààòàðÕóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (LL.D)

1999 îíä Óêðàéí óëñûí ÎÓÕÄÑ-èéã îëîí óëñûí ýðõ ç¿é÷ áàêàëàâð, 2004 îíä ßïîíû Êþøþãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíòóð, 2009 îíä ìºí ñóðãóóëèéí äîêòîðàíòóðûã òóñ òóñ òºãññºí.

Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, èðãýíèé ýðõ ç¿é, ãýì õîðûí ýðõ ç¿éãýýñ ãàäíà õàðüöóóëñàí èðãýíèé ýðõ ç¿é, ýðõ ç¿é áà ýäèéí çàñàã çýðýã ÷èãëýëýýð äàãíàí ñóäàëãàà õèéäýã.

Äóíõ¿¿ãèéí Àþóø Õóóëü ç¿éí ìàãèñòð, ÎÒÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø

1999 îíä ÎÒÈÑ-èéã îëîí óëñûí ýðõ ç¿é÷ áàêàëàâð, 2006 îíä ÑÝÇÄÑ-èéã ýäèéí çàñàã÷ áàêàëàâð, 2001 îíä ÎÒÈÑ-èéí ìàãèñòðòóðûã òóñ òóñ ä¿¿ðãýñýí. ÇÃÕÀÀ-íû ñóðãàã÷ áàãø, Ø¿¿õ, ýðõ ìýäýë øèíýòãýë õºòºëáºðèéí ñóðãàã÷ áàãø, ÌÌÕ áîëîí ÌªÕ ãèø¿¿í, ºì㺺ëºã÷.

Ä.Àþóø íü íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëñîí õàìòûí á¿òýýë áîëîõ Èðãýí áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é 1, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é 2, Èðãýíèé ýðõç¿éí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, Õóóëü÷äûí ñîðèëûí õóðààìæ 2004 çýðýã íàéìàí ãàðûí àâëàãûí çîõèîã÷îîð àæèëëàñàí.

Èðãýíèé ýðõ ç¿é, ãýðýýíèé ýðõ ç¿é áîëîí áèçíåñèéí ýðõç¿éí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæèë õèéäýã.

7

ªÌÍªÕ ¯Ã

Õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóäàä çîðèóëàí “Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é” ãàðûí àâëàãûã ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø Á.Àìàðñàíàà, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø Ñ.Ñ¿õáààòàð, Îòãîíòýíãýð Èõ ñóðãóóëèéí áàãø Ä.Àþóø íàð áîëîâñðóóëàí òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü îþóòíóóäàä Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí óõàãäàõóóíóóäûã îéëãîìæòîé, õÿëáàð õýëáýðýýð òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, òîäîðõîé ñýäâèéí õ¿ðýýíä îëæ àâñàí ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí öààøèä áèå äààí ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ñýäëèé㠺人õ, õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áîëíî.

Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà ººð÷ëºí øèíý÷ëýãäýæ, óðüä ºìíº õýðýãëýãäýæ áàéãààã¿é ýðõ ç¿éí øèíý øèíý óõàãäàõóóíóóä áèé áîëæ, òýäãýýðèéã çºâ òàíèí ìýäýæ, çàãâàð÷ëàí õóóëü÷ëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áºãººä ÿëàíãóÿà, ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóä ýäèéí çàñãèéí øèíý áîëîí øèíýëýã õàðèëöààíû ìºí ÷àíàðûã òàíèí ìýäýæ, òýäãýýðèéã çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæèéã çºâ õýðýãëýõ äàäàë ÷àäâàð ýçýìøèõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàõ áîëñîí þì.

Ìîíãîë óëñàä ºðíºñºí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí òºðèéí áîäëîãîòîé óÿëäóóëàí Äýëõèéí áàíêíû “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë” òºñëèéí áàãèéíõàí Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãûã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí ¿íäýñíèé ñòàíäàðòûã áèé áîëãîõîä çîõèîí áàéãóóëàëò, àðãà ç¿é, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýí èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý.

Äýëõèéí áàíêíààñ Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé äàãóó “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ, óã òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àðãà õýìæýýíèé ¿ðãýëæëýë áîëãîí ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí ¿íäýñíèé ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäàä çîðèóëñàí áàãö ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéãààä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóäûí øèðýýíèé íîì áîëíî ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

Íîìûí öàãààí áóÿí äýëãýðýõ áîëòóãàé.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð ãàðûí àâëàãûí çºâëºõ, äýä ïðîô Ä.Íàðàí÷èìýã

8

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

ÃÀÐ×ÈÃ

I ÕÝÑÝÃ. ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

I.1 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà 9I.2 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà 10I.3 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò 10I.4 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàã õóâààðèëàëò 11I.5 Áàãøèä òàâèõ øààðäëàãà 12

II ÕÝÑÝÃ. ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

II.1 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îéëãîëò 12II.2 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò, áèçíåñ ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð 15II.3 Õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò 46II.4 Òºðººñ áèçíåñèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ íü 53II.5 Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ ¿åèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò 62II.6 Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí áóñàä àñóóäàë 68

9

I ÕÝÑÝÃ. ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

I.1 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Õè÷ýýëèéí íýð: Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éÈíäåêñ:Íèéò öàã: 40 öàã Êðåäèò: 2 êð¯çýõ ñåìeñòð: IIIÇàëãàìæ õîëáîî: Ýíý õè÷ýýëèéã Ýäèéí çàñãèéí îíîë, Èðãýíèé ýðõ ç¿é,

Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é, ªì÷èéí ýðõ ç¿é çýðýã õè÷ýýëèéí äàðàà ñóäàëâàë çîõèíî.

ä/ä Çààâàë ñóäàëñàí áàéõ õè÷ýýë

¯íäýñëýë

1. Ýäèéí çàñãèéí îíîë

Íèéãìèéí àìüäðàëä ýðõ ç¿é áîëîí ýäèéí çàñàã íü õîîðîíäîî õàðèëöàí íºõöºëäñºí, íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé áàéäàã. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã áèé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí õýì õýìæýýã òîãòîîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã çºâ òàíèí ìýäýõýä ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäñýí îéëãîëò, ÿëàíãóÿà, ìèêðî ò¿âøíèé îéëãîëò, ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûã ìýäýõ íü ÷óõàë þì.

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿é

Õóâèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí ñàëáàð áîëîõ èðãýíèé ýðõ ç¿éã ñóäàëæ, òàíèí ìýäñýíýýð áèçíåñèéí ýðõ ç¿é òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõàä ÷óõàë òóëãóóð áîëîõ ó÷ðààñ èðãýíèé ýðõ ç¿éã ñóäàëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

3. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é

Ãýðýý, õýëöýë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ãýðýýíèé ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä ñóäàëñíààð áèçíåñèéí ãýðýý ñýäâèéã ñóäëàõ îíîëûí ñóóðü áîëîõ þì.

4. ªì÷èéí ýðõ ç¿é ªì÷èéí òóõàé îéëãîëò, òºðºë, õýëáýð, ºì÷èéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëûã ñóäàëæ, òàíèí ìýäñýíýýð áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ìºí ÷àíàð, õýðýãöýý øààðäëàãûã ¿íýëæ, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí òàëààðõ ººðèéí ãýñýí ìýäëýãèéã á¿òýýõýä äºõºì áîëîõ òóë óã õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

10

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

5. Ãàäààä õýë Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí ëåêöýýð îëñîí ìýäëýãèéã áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, áèå äààí ñóðàëöàõ, áèçíåñèéí ãýðýý, õýëöýë õèéõ, ÿëàíãóÿà, îëîí óëñûí ãýðýý õýëöýë õèéõýä øààðëàãàòàé îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíö, ãàäààäûí õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäëàõ, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä áýëòãýõ, ãàäààä õýë äýýð íîì, ñóðàõ áè÷èã, ñîíèí ñýòã¿¿ë, öàõèì õóóäñûã àøèãëàõàä ÷óõàë íºëººòýé òóë ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéã ñóäëàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

¯íýëãýý: Õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòàí ¿íýëãýýíèé 60 õóâèéã èäýâõ îðîëöîî, áèå äààëòûí àæèë, ÿâöûí øàëãàëò ø¿¿ëãýýð öóãëóóëíà. Ýöñèéí øàëãàëòààð ¿íýëãýýíèé 40 õóâèéã àâíà.

I.2 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉà ÑÓÄËÀÕ ÕÝÐÝÃÖÝÝ, ØÀÀÐÄËÀÃÀ:

Ìîíãîë Óëñàä ºì÷èéí îëîí òºðºë, õýëáýð áèé áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýíýýð ýäèéí çàñàã, àæ àõóéí îëîí òàëò õàðèëöàà áèé áîëæ óëìààð ò¿¿íèéã ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýíý õàðèëöààíû íýã íü áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áºãººä ýðõ ç¿é áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí îãòëîëöîë äýýð ºâºðìºö áàéäëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã øààðääàã íèéãìèéí õàðèëöààíû íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì.

Ýðõ ç¿éí àëü ÷ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ ìýðãýæèëòíèé õóâüä áèçíåñèéí õàðèëöàà íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãòàé óëñ îðíóóäàä çîíõèëîõ øèíæòýé õàðèëöàà áîëäîã óòãààðàà çàéëøã¿é ñóäëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéäàã.

¯¿íýýñ ãàäíà çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã á¿õèé óëñ îðíóóäûí õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèóäàä áèçíåñèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿íäñèéã ýíý õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä ñóäàëäàã áàéíà.

I.3 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÇÎÐÈËÃÎ, ÇÎÐÈËÒ

Ýíý õè÷ýýë íü áèçíåñèéí õàðèëöààíû îðîëöîã÷ áîëîõ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ àæ àõóé ýðõëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí àøãèéí òºëºº õàðèëöàà, ò¿¿íòýé íÿãò õîëáîîòîé àøãèéí áóñ õàðèëöàà, îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëûã õàíãàõ çîðèëãîîð òºðººñ ýäèéí çàñàãò íºëººëºõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ìýäëýã îëãîõ çàìààð áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òàíèí ìýäýæ, ó÷èð õîëáîãäëûã íü îéëãîæ, àìüäðàë, ïðàêòèêò õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä òóñàëíà.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é õè÷ýýë íü äàðààõ çîðèëòòîé. ¯¿íä: Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ

11

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õèéãýýä áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí òºñººòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäûã òîäîðõîéëîõÁèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóóðü ìýäëýã ýçýìø¿¿ëýõ Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã òàéëáàðëàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí òàëàà𠺺ðèéí ìýäëýãèéã á¿òýýõýä òóñëàõ Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õàìààðàõ àñóóäàëä ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõÎëæ àâñàí ìýäëýãýý àìüäðàë, ïðàêòèêò õýðýãëýõ äàäàë îëãîõ

I.4 “ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É” ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÝÄÝÂ×ÈËÑÝÍ ÒªËªÂ˪êª, ÖÀà ÕÓÂÀÀÐÈËÀËÒ

Á¿ëãèéí íýð Ñýäâèéí íýð Öàã

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îéëãîëò /Óäèðòãàë/ 2

1.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò, áèçíåñ ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð

Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í 2

ͺõºðëºë áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò áîëîõ íü

2

Êîìïàíèéí îéëãîëò, àíãèëàë 2

Êîìïàíèéí óäèðäëàãà, õÿíàëò 4

Êîìïàíèéí ºìíº ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, êîìïàíèéí ýðõ ç¿é äýõ õýëöëèéí çîõèöóóëàëò

2

Õàìòàðñàí áèçíåñ 2

2.Õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò 2

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

4

3.Òºðººñ áèçíåñèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ íü

ªðñºë人í 4

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òîãòîëöîî

2

Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýë 2

4.Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ ¿åèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõòîé õîëáîãäñîí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

2

Äàìïóóðëûí áîëîí äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö, ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò

2

5Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí áóñàä àñóóäàë

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä õèéãäýõ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ

2

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà äàõü òºëáºð òîîöîî 2

Àðèëæààíû äààòãàë 2

Íèéò öàã 40

12

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

I.5 ÁÀÃØÈÄ ÒÀÂÈÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

Ìýðãýæëèéí òàëààð:Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ã¿í áàò ìýäëýãòýé, áèçíåñèéí ýðõ

ç¿éí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí, îíîëûí ìýäëýãýý ïðàêòèêòàé õîëáîæ îéëãîõ, áóñäàä îéëãóóëàõ ÷àäâàðòàé, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿é, áîëîâñðîë ñóäëàë, çààõ àðãà ç¿éí çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìøñýí, áàãøèéí ¸ñ ç¿é òºëºâøñºí ìýðãýæèëòýí áàéíà.

Çààõ àðãà ç¿éí õóâüä:Ëåêö óíøèõ, ñåìèíàð áîëîí îþóòíóóäûí áèå äààõ àæëûã óäèðäàõäàà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîí òóõàéí õè÷ýýëèéí ñýäýâ õîîðîíäûí ëîãèê äàðààëàë óÿëäààã îíîâ÷òîé õîñëóóëæ, ïðàêòèêòàé õîëáîí îþóòíû ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí áàéõÎþóòíû ìýäëýã áîëîí ëåêöýýð îëæ àâñàí ìýäýýëýëä ñóóðèëàí áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îíîëûí ìýäëýãèéã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã óäèðäàæ ÷àääàã áàéõÕóóëü ç¿éí àñóóäëûã áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàíèí ìýäýõ, øèéäâýðëýõ, ýíý ÷èãëýëýýð èðãýä, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä íü îþóòàíä òóñëàõ àðãà ç¿éã ñîíãîí áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ.

Áóñàä:Ñóðãàëòûí ìàòåðèàë (ñóðàõ áè÷èã, ëåêöèéí òýìäýãëýë, ñåìèíàðûí ñýäýâ, ¿ëãýð÷èëñýí àæèëáàð çýðýã)-èéã øèíýëýã õýëáýðýýð áýëòãýõ, òýäãýýðèéã àøèãëàõ àðãûã îþóòíóóäàä çààæ ñóðãàõÎþóòíóóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òîâ÷, òîäîðõîé, ýíãèéí õÿëáàðøóóëñàí àðãààð áýëòãýõÕè÷ýýëýýð îëñîí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõ çîõèñò øàëãóóðûã ñîíãîí àâ÷, îþóòàí íýã á¿ðèéã áîäèòîéãîîð ä¿ãíýõ Îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ÷àäâàðòàé áàéõ

II ÕÝÑÝÃ. ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

II.1 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ

Ñýäâèéí çîðèëãîÁèçíåñèéí ýðõ ç¿éã ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäñýí øàëãóóðààð àâ÷ ¿çñíèé ¿íäñýí

äýýð áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí òóëãóóð àñóóäëàà𠺺ðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðàà áàòàòãàí, áèçíåñèéí õ¿ðýýí äýõ àëèâàà àñóóäàëä ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

13

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é - õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿í àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí àøãèéí áîëîí àøãèéí áóñ õàðèëöàà, îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ çîðèëãîîð òºðººñ ýäèéí çàñàãò íºëººëºõºä ¿¿ñýæ áóé õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé õýì õýìæýýíèé íèéëáýð öîãö.

Áèçíåñ áà àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà Ýðõ ç¿é áà ýäèéí çàñàãÕóóëèéí ýòãýýä Òºðèéí îðîëöîî, çîõèöóóëàëòÀøãèéí òºëºº Õÿçãààðã¿é õàðèóöëàãà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà- áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëîí òºðººñ ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä íºëººëºõ ÿâöàä ¿¿ññýí, óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýäëýõ ýðõ, õ¿ëýýõ ¿¿ðýãòýé íÿãò õîëáîîòîé õàðèëöàà:

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é

Àæ àõóéí ýðõ ç¿é

Àæ àõóé íýãæèéí ýðõ ç¿é

Êîìïàíèé ýðõ ç¿é

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû àøãèéí òºëºº

õàðèëöàà

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû àøãèéí áóñ

õàðèëöàà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ

ç¿éë

Îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ çîðèëãîîð òºðººñ ýäèéí

çàñàãò íºëººëºõºä ¿¿ñýæ áóé õàðèëöàà

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðüöàíãóé õàðèëöàà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àíãèëàë

Õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ òóéëûí

øèíæòýé õàðèëöàà

ªì÷èéí ýðõ ç¿éí òóéëûí áîëîí

õàðüöàíãóé õàðèëöàà

Ýä õºðºíãèéí áóñ òóéëûí õàðèëöàà

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

14

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë1Èðãýí À, èðãýí Á-òýé õàìòðàí 50:50 õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé “SOS”

ÕÕÊ-ã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áºãººä óã êîìïàíè íü øàð áóóðöàãíû ñ¿¿í óíäàà ¿éëäâýðëýí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã. “SOS” ÕÕÊ íü óóë óóðõàéí “ÁÝÒ” ÕÊ-íû óóðõàé÷äàä çîðèóëàí õîðäëîãî ñààðìàãæóóëàõ çîðèëãîîð ºäºð á¿ð 200ìë-ð ñàâàëñàí 1000 øèðõýã ñ¿¿í óíäàà íèéë¿¿ëäýã áàéíà.

- Äýýðõ ºãºãäºëä ýðõ ç¿éí ÿìàð õàðèëöàà áàéãààã òîäîðõîéëæ òýäãýýð õàðèëöààíû òºñººòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäûã õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó.

Äàñãàë 2Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàð÷ìûã æèøýý ãàðãàí òàéëáàðëàæ

ÿðèëöàíà óó.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæ¯íäñýí õóóëü, 19921. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü, 20022. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19993. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, 20014.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà 1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. Ä.Çóíäóé, Í.×èíáàò, ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýíèé ýðõ ç¿é, 19884. Á.È.Ïóãèíñêèé, Êîììåð÷åñêîå ïðàâî Ðîññèè, 20055. Ò.̺íõæàðãàë, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19926. Ò.̺íõæàðãàë, Ö.Öîëìîí, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20007. Õîçÿéñòâåííîå ïðàâî, Ïîä ðåä Ëàïòåâ.Â.Â, 19838. Õîçÿéñòâåííîå ïðàâî /êîíñïåêò ëåêöèé â ñõåìàõ/, Ïîä ðåä Ïëàòîíîâ.Ä.È,

20019. Ãðàæäàíñêîå è òîðãîâîå ïðàâî êàïèòàëèñòè÷åñêèõ ãîñóäàðñòâ, Ïîä ðåä

Âàñèëüåâ, 199310. Õîçÿéñòâåííîå ïðàâî, òîì I, II, Ïîä ðåä Ìàðòåìüÿíîâ.Â.Ñ, 199411. Í.Ä.Ýðèàøâèëè, Í.Ì.Êîðøóíîâ, Í.È.Êîñÿêîâà è äð, Ïðåäïðèíèìàòåëüñêîå

ïðàâî. 200112. Ñ.Ý.Æèëèíñêèé, Ïðåäïðèíèìàòåëüñêîå ïðàâî. /Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ/,

1999 13. Â.Ñ.Àíîõèí, Ïðåäïðèíèìàòåëüñêîå ïðàâî. /Ó÷åáíèê äëÿ ñòóäåíòîâ

âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé/, 199914. È.Â.Åðøîâà è Ò.Ì.Èâàíîâà, Ïðåäïðèíèìàòåëüñêîå ïðàâî. /Ñõåìû è

êîììåíòàðèè/, 200015. Ï.Áåðåíñ, Ì.Âåíêøòåðí, Ô.Þ.Çåêêåð, Ïðîáëåìû ãðàæäàíñêîãî è

ïðåäïðèíèìàòåëüñêîãî ïðàâà Ãåðìàíèè, 2001

15

II.2 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÑÓÁÚÅÊÒ, ÁÈÇÍÅÑ ÝÐÕËÝÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÕÝËÁÝÐ

Ñýäýâ 1. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í

Ñýäâèéí çîðèëãî Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿íèé òóõàé îéëãîëò õóóëü òîãòîîìæèä õýðõýí

òóñãàëàà îëñíûã òàíèí ìýäýæ, õóâü õ¿íèé áèçíåñ ýðõëýëòèéã áóñàä òºñººòýé ¿éë àæèëëàãààíààñ ÿëãàæ òàíèõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ Áèçíåñ ýðõëýã÷ áàéãóóëëàãàÕóóëèéí ýòãýýä Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäÁèçíåñò õàìòðàí îðîëöîã÷ Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýäÕÿçãààðã¿é õàðèóöëàãà

Áèçíåñ ýðõëýõ ãýäýã íü õóâü õ¿í ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ ãàðñàí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã àøèã îëîõ çîðèëãîîð çàõ çýýëä áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà þì. ªºðººð õýëáýë, õóâü õ¿í àõóéí õýðýãöýýãýý á¿ðýí õàíãàæ ÷àäñàí òîõèîëäîëä àæ àõóé áîëîí ºðãºæèõ ¿éë ÿâöûã áèçíåñ ãýíý. Õóâü õ¿í äàíãààðàà áîëîí áóñàäòàé õàìòðàí áèçíåñ ýðõýëæ áîëîõ áºãººä áóñàäòàé õàìòðàõ òîõèîëäîëä íºõºðëºë, êîìïàíè çýðýã õýëáýðèéã ñîíãîí àâàõ øààðäëàãàòàé.

Èðãýí äàíãààðàà áèçíåñ ýðõëýõ íü õàìãèéí õÿëáàð ìýò áîëîâ÷ îëîí ñóë òàëòàé áàéäàã. Ãýâ÷ Ford Motor, H.J. Heinz, Proctor & Gamble çýðýã äýëõèéí àëäàðòàé êîìïàíèéã ¿íäýñëýã÷èä àíõ äàíãààðàà áèçíåñ ýðõëýã÷ áàéñàí ò¿¿õòýé. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í ãýæ äàíãààðàà áèçíåñ ýðõýëæ áóé õ¿íèéã îéëãîíî. Æèøýýëáýë, ëàíãóó ò¿ðýýñýëæ áàðàà áîðëóóëàõ, ãóòàë çàñâàð àæèëëóóëàõ, âàëþò ñîëèõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çýðýã íü èõýíõäýý íºõºðëºë, êîìïàíè áàéãóóëàõã¿éãýýð ýðõýëæ áóé áîëîâ÷ áàéíãûí ¿éë àæèëëàãàà òóë õóâü õ¿í äàíãààð ýðõëýõ áèçíåñ þì. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í áàëàíñ õºòëºõ àëáàã¿é áîëîâ÷ òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Òýðýý𠺺𺺠áèçíåñèéí ºì÷ëºã÷ áºãººä ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëýã÷ ó÷èð àøãàà ÷ ººðºº õ¿ðòýíý, àëäàãäëàà ÷ ººðºº õ¿ëýýíý. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í íàñ áàðñàí ýñâýë áèçíåñýý îðõèñîí òîõèîëäîëä õóâü õ¿í äàíãààð áèçíåñ ýðõëýõ õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëíî.

Èðãýí äàíãààð áèçíåñ ýðõëýõ äàâóó òàë íü ãýðýý, õýëöýë áàéãóóëàõ, áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã àæèëëàãàà áàðàã øààðäàõã¿éãýýð øóóä ýõëýõ áîëîìæòîé, ººðºº ººðòºº ýçýí áîëîõ, á¿õ àøãàà áóñàäòàé õóâààëöàõã¿éãýý𠺺𺺠õ¿ðòýõ, ººðºº äàíãààðàà õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ áàéõ çýðýã áîëíî. Ñóë òàë íü õÿçãààðã¿é õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé áóþó ººðèéí áèçíåñèéí áîëîí àìèíû á¿õ õºðºí㺺ð ºð, çýýëýý õàðèóöàõ ¿¿ðýãòýé.

16

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Õóâü õ¿í áèçíåñò îðîëöîõ áîëîìæ

Õóâü õ¿í Õóóëèéí ýòãýýä

Øóóä õºðºí㺠îðóóëàõ çàìààð áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ (õóóëèéí ýòãýýä • ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷, õóâü ýçýìøèã÷)Áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä øóóä áóñààð îðîëöîõ (áàíêíû õóãàöààòàé • õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷)Áèçíåñò õóâèàñàà øóóä çýýë îëãîõ (ìºíãº, áèåò õºðºíãº)• Áèçíåñ ýðõëýã÷ áàéãóóëëàãàä õºëñººð áîëîí õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð • àæèëëàõ àæèëòàí

Õóâü õ¿í áèçíåñ ýðõëýõ → Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í (îíîëûí îéëãîëò)

Õóâü õ¿í áèçíåñò îðîëöîõ Õóâü õ¿í áèçíåñ ýðõëýõ

Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í (ñîíãîäîã óòãààð) = áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò, óäèðäëàãà, àæèëëàõ õ¿÷èéã ãàäíààñ òóñëàìæ àâàõã¿éãýýð òóõàéí õóâü õ¿í ººðºº õàíãàíà. ªºðººð õýëáýë, òóõàéí õóâü õ¿í ººðºº äàíãààð áèçíåñýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷, óäèðäàã÷, àæèë÷èí áîëíî. Ýíý íü òóõàéí õ¿íèé õóâüä äàíãààð áèçíåñ ýðõëýõèéí ÄÀÂÓÓ ÒÀË áàéæ áîëíî. Ãýâ÷ áàñ õýä õýäýí ÑÓË ÒÀËÒÀÉ.

Çàð÷ìûí õóâüä ãàäíààñ ñàíõ¿¿æèëò, óäèðäëàãà, àæèëëàõ õ¿÷ àâàõ, ò¿¿í÷ëýí áóñàäòàé õàìòàð÷ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü õóóëèéí ýòãýýäòýé õàðüöóóëàõàä õóóëü ç¿éí òàëààñ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Ýíý áîë áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿íèé ÑÓË ÒÀË þì. Òóõàéëáàë:

ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í õºðºíãèéí çàõ çýýëýýñ 1. õºðºí㺠òàòàõ áîëîìæã¿é. Áàíêíààñ çýýë àâ÷ áîëîõ áîëîâ÷ çºâõºí “æèæèã õóäàëäàà÷íû” ãýõ ìýò òîäîðõîé òºð뺺ð õÿçãààðëàãäàíà. Áóñàä õóâü õ¿íýýñ çýýë àâ÷ áîëîõ áîëîâ÷ çýýëèéí ä¿íãýýñ õàâüã¿é èë¿¿ ¿íýòýé õºðºí㺠áàðüöààëàõ áîëäîã. ÓÄÈÐÄËÀÃÀ. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í íü áóñäûã õºëñëºí áèçíåñýý 2. óäèðäóóëàõ áîëîìæòîé. Ãýâ÷ áèçíåñýýñ îëîõ àøãààñ õàìààð÷ ººðºº óäèðäàõ íü èë¿¿ îíîâ÷òîé áàéæ áîëíî. Æèøýý íü, ãàçàð ýçýìøèã÷ õóâü õ¿í àâòîìàøèíû çîãñîîë íýýí àæèëëóóëàõûí òóëä ººð íýã ýòãýýäèéã õºëñëºí ìåíåæåð õèéëãýæ áîëîõ þì. ÀÆÈËËÀÕ Õ¯×. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í áóñäûã õºäºëìºðèéí 3. ãýðýýãýýð àæèëëóóëàõàä àæèë îëãîã÷èéí õóâüä íèéãìèéí äààòãàë òºëºõ ¿¿ðýãòýé áîëíî. Èéìä õºëñººð àæèëëóóëàõ ãýðýý áàéãóóëàõ íü àøèãòàé. Ãýâ÷ ýíý íü ýðãýýä àæèëëàõ õ¿÷íèé òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëíº.ÁÓÑÀÄÒÀÉ ÕÀÌÒÐÀÕ ÁÎËÎÌÆ. Õýä õýäýí õóâü õ¿í õàìòðàí 4. õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõã¿éãýýð áèçíåñ ýðõýëæ áîëîõ þì. Áèçíåñò õàìòðàí îðîëöîã÷ á¿ð õóóëèéí äàãóó “áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í” ãýæ

17

òîîöîãäîõ òóë òóñ á¿ðäýý òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Æèøýý íü, íàéç íàð õàìòðàí ìàøèí óãààäàã æèæèã áèçíåñ.

Õóâü õ¿í áèçíåñ ýðõëýõèéí ãîë ÑÓË ÒÀË áîë “õÿçãààðã¿é õàðèóöëàãà” õ¿ëýýäýã ÿâäàë ìºí. ͺõºðëºë, êîìïàíè ãýñýí áèçíåñèéí õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëñàí òîõèîëäîëä áèçíåñò õºðºí㺠îðóóëñàí ýòãýýä çºâõºí îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîë õóâü õ¿í ººðèéí á¿õ õºðºí㺺ð õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

Õóâü õ¿í áèçíåñ ýðõëýõèéí ãîë çîðèëãî íü ÀØÈà îëîõ ÿâäàë. ¯¿ãýýðýý õºëñíèé õºäºëìºð çýðýã áóñàä ¿éë àæèëëàãààíààñ ÿëãààòàé. Òóõàéëáàë:

Õºëñíèé õºäºëìºð ýðõëýã÷ ººðèéí áèåèéí áîëîí îþóíû õ¿÷èéã • “õóäàëäàæ” îðëîãî îëæ áàéäàã áîë áèçíåñ ýðõëýã÷ ººðò áóé õºðºíãº, áèçíåñèéí ñàíàà, áèåèéí áîëîí îþóíû õ¿÷èéã íýãòãýí îðëîãî îëæ áàéäàã áºãººä ãàðñàí çàðäëààñàà èë¿¿ îðëîãî, ººðººð õýëáýë, àøèã îëîõûí òºëºº àæèëëàíà. Øóóä õºðºí㺠îðóóëàõ çàìààð áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, áèçíåñèéã • ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä øóóä áóñààð îðîëöîõ, áèçíåñò õóâèàñàà øóóä çýýë îëãîõ íü àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà áóñ õóâü õ¿í çºâõºí ººðò áóé ñóë ÷ºëººòýé, èë¿¿äýë ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã “áîðëóóëæ” îðëîãî îëîõ õýëáýð þì.

Äàñãàë Õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã

õýðýãëýí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëíà óó. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿íèé îðëîãûí - àëáàí òàòâàð çàñàã çàõèðãààíû àëü íýãæèéí òºñºâò îðîõ âý?Õóâèàðàà áè÷ãèéí áîëîí àìàí - îð÷óóëãà õèéæ, îðëîãî îëäîã õóâü õ¿í ÿìàð õóóëèéí äàãóó òàòâàð òºëºõ âý?Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé þó?- Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä “õóâèàðàà” ãýæ çààñíûã õýðõýí îéëãîõ âý? - “õóâèéí õýâøèëä” ãýñýí óòãààð îéëãîõ íü çºâ ¿¿?Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä “õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷” áîëîí “õóâèàðàà - õºäºëìºð ýðõëýã÷” ãýñýí îéëãîëòûã õýðýãëýñýí áàéíà. Ýäãýýð îéëãîëò íü õîîðîíäîî ÿëãààòàé þó? Ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà õóâü õ¿í “õóâèàðàà àæ àõóé - ýðõëýã÷” ýñâýë “õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷” ãýñýí îéëãîëòîä õàìààðàõ óó?Ýäèéí çàñãèéí àëáàí áóñ ñåêòîð ãýæ þó âý?- Õóâü õ¿í äàíãààðàà ýðõýëæ áîëîõ áèçíåñèéí òºðë¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿?- Îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áèçíåñ - ýðõëýã÷ õóâü õ¿í òàòâàðûí ÿìàð õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ýäëýõ áîëîìæòîé âý?

Ñàíàìæ: Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýãòýé áºãººä çààâàë á¿ðòã¿¿ëíý.

18

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í òºðººñ ÿìàð äýìæëýã àâàõ áîëîìæòîé âý?- Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í íèéãìèéí äààòãàëä ÿìàð æóðìààð õàìðàãäàõ - ¸ñòîé âý?Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í áóñäûã õºëñººð àæèëëóóëñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã - àæèë îëãîã÷ ãýæ ¿çýõ ¿¿?Õºëñººð àæèëëàã÷ íü ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä - áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¿¿?“Îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý õóâèàðàà - ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü”-èéí 4.1.1 áîëîí 4.1.2-ò áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿íèé ýðõëýõ àæèë, ¿éë÷èëãýýã õî¸ð òºðºëä õóâààæ ¿çñýí áàéíà. Øàëòãààíûã íü ñóäàëæ, òîäðóóëíà óó.Óëààíáààòàð õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîëä öººõºí ¿íýý ìàëëàæ, ñ¿¿ãýý - õîòûí èðãýäýä áîðëóóëæ àìüæèðãààãàà çàëãóóëäàã õóâü õ¿íèéã áèçíåñ ýðõëýã÷ ãýæ ¿çýõ ¿¿?Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé õóâü õ¿í áîëîí àæ àõóé ýðõýëæ áóé õóâü õ¿íèé - ÿëãààã áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ æèøýý ãàðãàí òàéëáàðëàíà óó.Ãýð á¿ëýýðýý õàìòðàí ìàøèí óãààõ áèçíåñ ýðõýëäýã õýñýã èðãýí á¿ãä òóñ - á¿ðòýý òàòâàð òºëºõ ¿¿, ýñâýë çºâõºí íýã íü òºëºõ ¿¿?Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í áèçíåñèéí îðëîãûí òàòâàð, õóâü õ¿íèé îðëîãûí - àëáàí òàòâàðûã òºëºõ ¿¿ðýãòýé þó?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÎðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý õóâèàðàà 1. ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü /Øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/, 2001Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, 20012. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé õóóëü, 20013. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, 20024. Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 2002 5. Ìîíãîë Óëñûí íýãäñýí òºñâèéí òóõàé õóóëü, 2002 6. Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, 2003 7. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü, 20068. Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí òóõàé õóóëü, 20079. Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü /Øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/, 200810. Õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóéí òóõàé õóóëü, 200811. Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí òóõàé õóóëü /Øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/, 12. 2009

19

ÇÁÍ

• ͺõºðëºëèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã äîîä òàë íü íýã ãèø¿¿í íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºí㺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺𺺠á¿ðýí õàðèóöäàã, áóñàä ãèø¿¿ä íü ãàãöõ¿¿ íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöäàã.

• Á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé • Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿äèéí

á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðîõ íü òóõàéí íºõºðëºë òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é áîëîâ÷ á¿ãä ãàðâàë íºõºðëºë òàòàí áóóãäàíà.

• Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íü íºõºðëºë òàòàí áóóëãàõàä îðóóëñàí õºðºí㺺 òýðã¿¿í ýýëæèíä àâàõ ýðõòýé.

Ñýäýâ 2. ͺõºðëºë áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò áîëîõ íü

Ñýäâèéí çîðèëãîͺõºðëºëèéí îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí

¿íäñýí àñóóäëûã òàíèí ìýäýõ, áóñàä õóóëèéí ýòãýýäýýñ íºõºðëºëèéã ÿëãàæ, òîäîðõîé òîõèîëäîë äýýð àæèëëàõ, õýðýã ìàðãààíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, öààøèëáàë íºõºðëºëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Ñàíàìæ: ͺõºðëºëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã íü ãýðýý áºãººä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãýðýý ãýäýã íü õýä õýäýí ýòãýýä àøèã îëîõ çîðèëãîîð ýä õºðºí㺺 íýãòãýí çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, òîäîðõîé òºðëèéí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõààð õýëýëöýí òîõèð÷ áè÷ãýýð áàéãóóëñàí õýëöýë þì.

ͺõºðëºë Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë (ÁÁÍ)ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿í Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë (ÇÁÍ)

Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë /ÁÁÍ/

Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë /ÇÁÍ/

ÁÁÍ

ͺõºðëºë

ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿ä íü îðóóëñàí õºðºí㺺𺺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺𺺠á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. Ãèø¿¿í á¿ð íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîíî.ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿í ººð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í áàéõûã õîðèãëîíî. ͺõºðëºëèéí àëü íýã ãèø¿¿í íºõºðëºëººñ ãàðàõàä íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõ ¿íäýñëýë áîëíî.

20

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë 1Èðãýí À, Á, à íàð íü ººðòºº áóé òîíîã òºõººðºìæ, ýä õºðºí㺺 íèéë¿¿ëýí

òàëõíû ¿éëäâýð áàéãóóëàõààð áîëæýý. Òýä ¿éëäâýðëýëýý õóóëèéí ýòãýýäèéí ÿìàð õýëáýðýýð ÿâóóëàõ íü çîõèìæòîé òàëààð ñóäëàõààð øèéäæýý.

- Èðãýí À, Á, à íàðò íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð õóóëèéí ýòãýýäèéã áàéãóóëàõûí äàâóó áîëîí ñóë òàëûí òàëààð áè÷ãýýð òàéëáàð õèéæ ºãíº ¿¿.

Ñàíàìæ. ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿í íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñàä ãèø¿¿äýä òîãòìîë ìýäýýëíý.

ͺõºðëºëèéí óäèðäëàãà,

õÿíàëò

Óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä ºäºð

òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàæ á¿ðòãýë

õºòºëíº.

ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõèéã á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé

ãèø¿¿ä õýðýãæ¿¿ëíý. Ãýðýýíäýý íýã áóþó õýä õýäýí ãèø¿¿íä

îëãîõîîð çààæ áîëíî.

Õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã íºõºðëºëèéí óäèðäëàãàä îðîîã¿é

ãèø¿¿ä õýðýãæ¿¿ëíý.

Øèéäâýðèéã óäèðäàõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä îëîíõèéí ñàíàëààð ãàðãàõ áºãººä øèéäâýðòýé õîëáîãäîõ

õàðèóöëàãûã õàìòðàí õ¿ëýýíý

Ñàéí äóðààðàà

Ãýðýý ä¿ðýìä çààñàí

õóãàöàà äóóññàí

Ãèø¿¿ä-èéí

ñàíàëààð

Õóóëü, ãýðýý,

ä¿ðýìä çààñàí áóñàä ¿íäýñ-

ëýë

Òóñãàé çºâøºº-

ðºë õ¿÷èíã¿é

áîëñîí

Õóóëèéã óäàà

äàðàà íîöòîé çºð÷ñºí

Õóóëü, ãýðýý,

ä¿ðýìä çààñàí áóñàä

¿íäýñëýë

Äàìïóóð-ñàí

Àëáàäëàãààð

ͺõºðëºë òàòàí áóóãäàõ

Òàòàí áóóëãàõ êîìèññ òàòàí áóóëãàõ àæëûã ýðõëýí ã¿éöýòãýíý. Á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãà íºõºðëºëèéã óëñûí

á¿ðòãýëýýñ õàññàíààð òàòàí áóóãäñàíä òîîöíî

21

Äàñãàë 2À, Á, à íàð òàëõíû ¿éëäâýðýý íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð áàéãóóëàõààð

øèéäæýý. À ººðò áàéãàà òàëõíû ìàøèíàà, Á ººðèéí ºì÷ëºëèéí õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé áàéðàà, à ýðãýëòèéí õºðºíãºíä çîðèóëæ 10 ñàÿ òºãðºã íèéë¿¿ëæ àøèã, àëäàãäëàà òýíö¿¿ õóâààæ àâàõààð òîõèðîëöæýý.

- À, Á, à íàðò íºõºðëºë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé çºâºë㺺 ºãíº ¿¿.

- À, Á, à íàðò á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãýðýýíèé çàãâàð áîëîâñðóóëæ ºãíº ¿¿.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæͺõºðëºëèéí òóõàé õóóëü, 19951. Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü, 20022.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà Á.Æàðãàëñàéõàí íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20031. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19982. Ò.̺íõæàðãàë, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19923. Ò.̺íõæàðãàë, Ö.Öîëìîí, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 2000 4.

22

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñýäýâ 3. Êîìïàíèéí îéëãîëò, àíãèëàë

Ñýäâèéí çîðèëãî Êîìïàíè íü áèçíåñ ýðõëýõ õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýëáýð áºãººä ýíý íü áèçíåñ

ýðõëýõ áóñàä õýëáýðòýé õàðüöóóëàõàä ÿìàð äàâóó òàëòàé, îíöëîã øèíæòýé áîëîõûã òàíèí ìýäíý.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Êîìïàíè, êîðïîðàöè Õóóëèéí ýòãýýä áà áàéãóóëëàãàÕóâüöàà ýçýìøèã÷Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé (õààëòòàé), õóâüöààò (íýýëòòýé) êîìïàíèÕÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà

Êîìïàíèéí ¿íäñýí øèíæÕóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí øèíæ áîëîí Èðãýíèé õóóëüä çààñàí íýìýëò

øèíæ:- ººðèéí òóñãàéëñàí ýä õºðºíãºòýé- ººðèéí íýðýýð ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã- ø¿¿õýä íýõýìæëýã÷ õàðèóöàã÷ààð îðîëöäîã- ýä õºðºíãèéí áèå äààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã- íýãäìýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé- òîäîðõîé çîðèëãîòîé- òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã.

Êîìïàíè íü õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã àãóóëàõûí çýðýãöýý äàðààõ îíöëîã øèíæòýé:

- õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü òîäîðõîé òîîíû õóâüöààíä õóâààãääàã

- àøãèéí òºëºº ¿íäñýí çîðèëãîòîé

Êîìïàíè íü äàðààõ õî¸ð õýëáýðòýé áàéäàã:- Õààëòòàé êîìïàíè- Íýýëòòýé êîìïàíè

Ýíý õî¸ð õýëáýðèéí ãîë ÿëãàà íü õºðºí㺠òàòàí òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæ áºãººä ¿¿íèéã õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õóâüöàà ýçýìøèã÷ õóâüöààãàà ÿìàð íýã õÿçãààðëàëòã¿éãýýð ÷ºëººòýé àðèëæààëàõ áîëîìæ ãýæ òàéëáàðëàäàã. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà êîìïàíèé õýëáýðýýñ øàëòãààëàí òàòâàðûí ÿëãàìæòàé øàòëàë ¿éë÷ëýõ ìåõàíèçì çàðèì óëñàä áàéäàã.

23

Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýð, øàëãóóð, õàðüöóóëàëò

Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã íºõºðëºë, êîìïàíè, áèçíåñ êîðïîðàöè, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè ãýõ ìýòýýð àíãèëàõ íü ÿìàð ó÷èðòàé âý? Äàðààõ øàëòãààí áàéíà.

Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéí îëîí õýëáýð õýâ ìàÿã íü áèçíåñ ýðõëýã÷èéí õýðýãöýýíýýñ óðãàí ãàð÷ èðäýã. Ç¿éðëýí õýëáýë, õóóëèéí ýòãýýä íü áèçíåñ ýðõëýã÷èéí à÷àà /áèçíåñ/-ã àâ÷ ÿâàõ òýýâðèéí õýðýãñýë þì. Èéìýýñ èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü ÷ºëººòýé îðæ, ãàðàõ áîëîìæòîé “òýýâðèéí õýðýãñýë” õýðýãòýé áîë õóâüöààò êîìïàíè, ýñðýãýýð àëü áîëîí õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíèé õ¿ì¿¿ñ /ººðººð õýëáýë, õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàð øèíýýð õºðºí㺠îðóóëàã÷ îðóóëæ èðýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéâàë/ õàìòðàí áèçíåñ ýðõëýõèéã õ¿ñ÷ áàéâàë íºõºðëºë áàéãóóëàõ íü çîõèñòîé þì. Áèçíåñ ýðõëýã÷èéí õýðýãöýýíä ¿íäýñëýñýí àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä äàðààõ íèéòëýã òàâàí øèíæòýé. ¯¿íä:

à. Ñîíèðõîë áóþó ºì÷ëºë øèëæèõ áîëîìæá. Õàðèóöëàãàâ. Õÿíàëòã. ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöààä. ÒàòâàðÃýõäýý ýäãýýð øàëãóóðààð ÿëãàðàõ ýñýõèéã òóõàéí óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî

òîäîðõîéëæ ºãäºã áàéíà. Ñîíèðõîë áóþó ºì÷ëºë øèëæèõ áîëîìæ. ªì÷ëºã÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷, ãèø¿¿í

òóõàéí õóóëèéí ýòãýýä äýõ ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîë, õóâüöààãàà áóñàä ºì÷ëºã÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷, ãèø¿¿í ýñõ¿ë ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õ¿ñýõ òîõèîëäîëä õÿçãààðëàëò áàéõ ýñýõ.

Õàðèóöëàãà. Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà ãýñýí îéëãîëò áàéäàã áºãººä ýíý íü õºðºí㺠îðóóëàã÷ ýòãýýäèéí áóñäûí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã õÿçãààðëàõ õóóëü ç¿éí áîëîìæ. Òóõàéëáàë, ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä ò¿¿íä õºðºí㺠îðóóëñàí õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õóóëèéí ýòãýýäèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõã¿é áºãººä õàðèí òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäýä îðóóëñàí õºðºí㺠ýñõ¿ë ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõëîî õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëñàí õºðºí㺺 ë àëääàã. Ýñðýã òîõèîëäîëä áóþó ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä õóóëèéí ýòãýýäèéí áóñäàä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí õºðºí㺺ñ õýòýðñýí òîõèîëäîëä õýòýðñýí õýìæýýãýýð ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü ººðèéí õóâü õºðºí㺺ñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéíà.

Õÿíàëò. Çàðèì õºðºí㺠îðóóëàã÷ ýðñäýëýý õóâààðèëàõûí òóëä îëîí õóóëèéí ýòãýýäýä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéäýã áºãººä òýð õýìæýýãýýð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí õóóëèéí ýòãýýä áîëãîíûõîî óäèðäëàãàä áèå÷ëýí îðîëöîõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Òýäíèé õóâüä õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàëä îðîëöîí ººðèéí òºëººíèé õ¿íýýðýý òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäýý óäèðäóóëàõ çàìààð õÿíàëò òàâèõûã èë¿¿ä ¿çäýã. ͺ㺺 òàëààñ ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü áèå÷ëýí õÿíàëò òàâèõ ñîíèðõîëòîé òîõèîëäîë ÷ áèé. Ýíý òîõèîëäîëä ãèø¿¿ä á¿ãä ýñõ¿ë çàðèì íü õóóëèéí ýòãýýäýý óäèðäàõ, õÿíàëò òàâèõ ¸ñòîé ãýñýí áàéäëààð çîõèöóóëñàí áàéäàã.

24

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà. Õóóëèéí ýòãýýä öààøèä ¿ðãýëæëýí îðøèõ ýñýõ íü ò¿¿íèé ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàñ áàðàõ, äàìïóóðàõ, õóóëèéí ýòãýýä äýõ ººðèéí ñîíèðõëîî çàõèðàí çàðöóóëàõààñ õàìààðäàã. Ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ýðõ çàëãàìæëàã÷ õóóëèéí ýòãýýä äýõ ò¿¿íèé ñîíèðõëûã ºâ çàëãàìæëàí õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæèéã õààñàí çîõèöóóëàëòòàé õóóëèéí ýòãýýä áèé. ͺ㺺 òàëààñ ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàñ áàðàõ, íàñ áàðñíààð çàðëàãäàõ, äàìïóóðàõ, õóóëèéí ýòãýýä äýõ ººðèéí ñîíèðõëîî çàõèðàí çàðöóóëàõààñ ¿ë õàìààðàí õóóëèéí ýòãýýä “ìºíõºä” îðøèõ áîëîìæòîé õóóëèéí ýòãýýä ÷ áàéäàã.

Òàòâàð. Õóóëèéí ýòãýýä áîëîí ò¿¿íèé ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õóâüä òàòâàðûí ÿìàð òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéãààãààñ õàìààðàí õóóëèéí ýòãýýäèéí õýâ øèíæ, õýëáýð òîäîðõîéëîãääîã. Õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýðèéã ñîíãîõ íýã ãîë ¿íäýñëýë íü òàòâàðûí õóâü õýìæýý áàéäàã áºãººä ýíý íü õóóëèéí ýòãýýäèéí áîëîí ò¿¿íä õºðºí㺠îðóóëàã÷ ýòãýýäèéí îðëîãîä îíîãäóóëàõ òàòâàð, òýäãýýðèéí òºð뺺ñ øàëòãààëäàã áàéíà. Çàðèì òºðëèéí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä õóóëèéí ýòãýýäèéí òàòâàð òºëºõººñ ãàäíà ò¿¿íèé ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íîãäîõ àøãààñ òàòâàð àâäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä õóóëèéí ýòãýýäýýñ òàòâàð àâàõã¿éãýýð çºâõºí ãèø¿¿í, õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íîãäîõ àøãààñ òàòâàð àâàõ òîäîðõîé õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýð ÷ áèé. Èéìýýñ áèçíåñèéí ìºí ÷àíàð, ãèø¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, çàðäëûí á¿òýö, íèéò òºëºõ òàòâàð, îëîõ àøãèéí õýìæýýíýýñ õàìààðàí õºðºí㺠îðóóëàã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéí òºðºë, õýëáýðýý ñîíãîäîã áàéíà.

Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã àíãèëàõ øàëãóóðò ¿íäýñëýñýí õàðüöóóëàëò

Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë

Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë

Íýýëòòýé êîìïàíè

Õààëòòàé êîìïàíè

Ñîíèðõîë áóþó ºì÷ëºë øèëæèõ áîëîìæ

Ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà

Ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà

׺뺺òýé øèëæèíý

Êîìïàíèéí ä¿ðìýýð çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ íü õÿçãààðëàãääàã

ÕàðèóöëàãàÃèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé

Çàðèì ãèø¿¿ä õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé

Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé

Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé

Õÿíàëò

Õÿíàëò òàâèõ ýðõèéã íºõºðëºëèéí íýã áóþó õýä õýäýí ãèø¿¿íä ãýðýýãýýð îëãîíî.

Á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿í óäèðäàõ, õÿíàëò òàâèõ ýðõòýé.

Õóâüöàà ýçýìøèã÷äýýñ ñîíãîãäñîí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿ä

Õóâüöàà ýçýìøèã÷ õÿíàëò òàâèíà, ýñõ¿ë òýäíýýñ ñîíãîãäñîí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿ä

25

¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà

Ãèø¿¿í íºõºðëºëººñ ãàðñàí, õàñàãäñàí, õºðºíãèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí ãèø¿¿íèé ºâ çàëãàìæëàã÷ íºõºðëºëä îðîîã¿é òîõèîëäîëä òàòàí áóóãäàíà

Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í á¿ãä íºõºðëºëººñ ãàðâàë òàòàí áóóãäàíà.Á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé Ãèø¿¿í íºõºðëºëººñ ãàðñàí, õàñàãäñàí, õºðºíãèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí, ýñõ¿ë íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí ãèø¿¿íèé ºâ çàëãàìæëàã÷ íºõºðëºëä îðîîã¿é òîõèîëäîëä òàòàí áóóãäàíà

Íýã ÷ õóâüöàà ýçýìøèã÷ ¿ëäýýã¿é, äàìïóóðàõ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí øèéäâýðýýð òàòàí áóóëãàõààð øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîëä òàòàí áóóãäàíà

Íýã ÷ ãèø¿¿í ¿ëäýýã¿é, äàìïóóðàõ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí øèéäâýðýýð òàòàí áóóëãàõààð øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîëä òàòàí áóóãäàíà

Òàòâàðͺõºðëºë áîëîí ò¿¿íèé ãèø¿¿í òàòâàð òºëíº

ͺõºðëºë áîëîí ò¿¿íèé ãèø¿¿í òàòâàð òºëíº

Êîìïàíè áîëîí õóâüöàà ýçýìøèã÷ òàòâàð òºëíº.

Êîìïàíè áîëîí õóâüöàà ýçýìøèã÷ òàòâàð òºëíº.

ÄàñãàëÒåõíîëîãèéí ÷èãëýëýýð äîðâèòîé ñóäàëãàà õèéæ íýðä ãàðñàí Á,

õºðºí㺠ìºíãºòýé ß, òóõàéí ¿åä òîõèîëäëîîð áàéæ òààðñàí Õ íàð õàìòðàí áèîòåõíîëîãèéí ÷èãëýëýýð àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð ÿðèëöàæ, ¿íäñýíäýý òîõèðîëöæýý. Á íü îäîîãîîð òºðèéí ìýäëèéí, òºðººñ ñàíõ¿¿æäýã ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíä àæèëëàäàã áºãººä øèíý òåõíîëîãè ãàðãàõàä íèëýýä îéðòñîí áàéãàà þì. Õýðýâ òýðýýð ýíý àæëàà õèéæ äóóñãàâàë ò¿¿íèé ïàòåíòûí ýðõ òóõàéí áàéãóóëëàãàä íü ¿ëäýõ áºãººä Á-ãèéí õóâüä òèéì ÷ àøèãòàé áèø àæýý. Ò¿¿íèé áîäëîîð òîäîðõîé õóãàöààíû äàðààãààñ îëîí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé áîëîõ áîëîëöîîòîé áºãººä ¿¿íä íü áóñàä õî¸ð íü èòãýëòýé áàéãàà þì. Èéìýýñ òýä ºì㺺ëºã÷ººñ ìýðãýæëèéí çºâëºãºº õ¿ñýæ áàéãàà áèëýý.

- Àæ àõóé ýðõëýõ õýëáýð ñîíãîõûí òóëä òýäýíä ÿìàð ìýäýýëýë øààðäëàãàòàé áàéíà âý? ¯¿íèéã òîäðóóëæ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ýýñ àñóóíà óó.

- Áèçíåñ ýðõëýõ õýëáýðèéí õóâüä êîìïàíè íü áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿íýýñ ÿìàð ÿëãààòàé âý? Äàâóó áîëîí ñóë òàëûã òàéëáàðëàæ ºãíº ¿¿.

26

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 20033. Ïàòåíòûí òóõàé õóóëü, 20064.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÀæ àõóéí íýãæèéí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íä êîìïàíèéí ýçëýõ áàéð, ýðõ ç¿éí 1. çîõèöóóëàëòûí îíöëîã, ðåä. Ñ.Äýìáýðýë, 2000Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20032. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20033. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19984. ¨.Êàþò, Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é, 20035. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20006. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 20037.

27

Ñýäýâ 4. Êîìïàíèéí óäèðäëàãà, õÿíàëò

Ñýäâèéí çîðèëãî Êîìïàíèéí óäèðäëàãà ãýäýãò þóã îéëãîäîã, óäèðäëàãûã á¿ðä¿¿ëäýã õýñãèéí

÷èã ¿¿ðýã íü õýðõýí çîõèöîæ, õàðèëöàí õàìààðàëòàé àæèëëàäàã òàëààð ¿íäñýí ìýäëýã ýçýìøèæ, óëìààð òîäîðõîé òîõèîëäîëä øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë Õÿíàí øàëãàõ çºâëºë Êîìïàíèéí çàñàãëàë

Õóóëèéí ýòãýýäèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã õóóëèàð òîäîðõîéëîõ íü ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã áºãººä ýíý íü ÿëàíãóÿà, õºðºí㺠îðóóëàã÷, ñàíõ¿¿æèëò îëãîã÷ íü ººðºº óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ áîëîõîîð çààñàí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä èë¿¿òýé õàìààðàëòàé áàéäàã. ¯¿íèé ãîë æèøýý íü êîìïàíè þì.

Êîìïàíèéí óäèðäëàãûí åðºíõèé òîãòîëöîîã õóóëèàð òîãòîîæ ºãäºã øàëòãààí:

- êîìïàíè äàõü ýðõ àøãèéí òýíöâýðèéã õóóëèàð õàíãàõ- êîìïàíè õºðºí㺠îðóóëàã÷ áîëîí áóñàä ñîíèðõîã÷ ýòãýýäèéí1 ýðõ àøãèéã

øóäàðãà áóñààð õºíäºõã¿é áàéõ íààä çàõûí áîëîëöîîã îëãîõ- êîìïàíè áàéãóóëàõ á¿ðä ãàðàõ çàðäëûã áóóðóóëàõ

Êîìïàíèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî áîñîî õýëáýðòýé áàéõ áºãººä õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü ò¿¿íèé ñóóðü áîëæ2, òýäãýýðýýñ òîìèëîãäñîí, ýñõ¿ë ñîíãîãäñîí çàõèðàë áóþó òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í (ÒÓÇ) íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóâüä òýäãýýðèéã êîìïàíèéí óäèðäëàãàä òºëººëºõ áºãººä óäèðäëàãûí á¿õ ýðõ ìýäëèéã ººðòºº àâñàí áàéõààð õóóëü÷èëñàí áàéäàã.

Êîìïàíèéí óäèðäëàãàä õóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã - Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí ñàíàë ºãºõ ýðõ

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë. Õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü äàíãààðàà øèéäâýð ãàðãàäàãã¿é áºãººä òýäãýýð íü

õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë (ÕÍÕ) ãýñýí ýðõ ç¿éí ìåõàíèçìûí õ¿ðýýíä õàìòûí øèéäâýð ãàðãàäàã áàéíà. ÕÍÕ-èéí õýëáýð:

1 Ãàäààä îðíóóäûí êîìïàíèéí ýðõ ç¿éä ¿¿íèéã stakeholders ãýæ òîìü¸îëäîã áºãººä íèéãýì, çýýëä¿¿ëýã÷èä, îðøèí ñóóã÷èä, àæèë÷èä ãýõ ìýò òóõàéí êîìïàíèéí ãàðãàñàí øèéäâýðèéí ¿ð ä¿íä ýðõ àøèã íü øóóä õºíäºãäºõ ýòãýýäèéã îéëãîäîã áàéíà.

2 Õóâüöàà ýçýìøèã÷èä óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíä áàãòàõã¿é, õàðèí óäèðäëàãûã ñîíãîäîã ãýñýí õàíäëàãà çîíõèëäîã.

28

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

- ýýëæèò - ýýëæèò áóñ Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýýëæèò õóðàë íü íýýëòòýé êîìïàíèéí õóâüä õóóëèàð,

ýñõ¿ë ä¿ðìýýð òîãòîîñîí õóãàöààíä õóðàëäàõ ¸ñòîé áàéäàã. Õýðýâ ýíý õóãàöààíä ÕÍÕ õóðàëäààã¿é áîë õóâüöàà ýçýìøèã÷ ÿìàð ÷ ýòãýýä ø¿¿õèéí îðîëöîîòîé áîëîí îðîëöîîã¿éãýýð ýíý õóðëûã çàðëàõ ýðõ ¿¿ñäýã áàéíà. Åðºíõèé人 õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýýëæèò õóðàë íü æèëä íýã óäàà õóðàëäàõ ¸ñòîé áºãººä çàðèì óëñàä ñàíõ¿¿ãèéí æèë äóóññàíààñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð (æèøýýëáýë, ÌÓ-ä 4 ñàðûí äîòîð) ýñõ¿ë õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ñ¿¿ë÷èéí ýýëæèò õóðàë õóðàëäñàíààñ õîéø òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð (æèøýýëáýë, ÀÍÓ-ûí çàðèì ìóæ óëñàä 15 ñàðûí äîòîð) õóðàëäàõ ¸ñòîé áàéäàã áàéíà.

Õààëòòàé êîìïàíèä çàð÷ìûí õóâüä ýýëæèò õóðëûã çààâàë õóðàëäóóëàõûã øààðääàãã¿é áºãººä çºâõºí õóâü íèéë¿¿ëýã÷ýýñ òîäîðõîé õóãàöààíû ºìíº áè÷ãýýð õ¿ñýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä õóðàëääàã. Ìîíãîë Óëñûí Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàð (ÊòÕ) õààëòòàé êîìïàíèéí õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýýëæèò õóðëûí òóõàéä íýýëòòýé êîìïàíèéí õîëáîãäîõ çààëò (ÊòÕ 60.3 ç¿éë) ¿éë÷ëýõýýð çààñàí áàéíà.

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýýëæèò áóñ õóðàë íü íýýëòòýé áîëîí õààëòòàé êîìïàíèéí õóâüä òºäèéëºí ÿëãàà àëãà áàéíà. Ýíý õóðàë õýäèéä ÷ çàðëàãäàæ áîëîõ áºãººä õàðèí õóðàëäàõààñ òîäîðõîé õóãàöààíû ºìíº íèéò õóâüöàà ýçýìøèã÷äýä çàð õ¿ðñýí áàéõûã øààðääàã. ÒÓÇ, õóâüöààíû òîäîðõîé õóâèéã ýçýìøèã÷ ýñõ¿ë õóóëü, êîìïàíèéí ä¿ðìýýð çºâøººðºãäñºí ýòãýýä ýíý ýðõèéã ýäýëäýã áàéíà. Ìàíàé óëñûí õóâüä ÒÓÇ äàíãààð (ÒÓÇ-ã¿é áîë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà) ýñõ¿ë Õÿíàí øàëãàõ çºâëºë, ñàíàëûí ýðõèéí 10 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã ýçýìøèæ áàéãàà õóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí øààðäëàãààð ÒÓÇ õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýýëæèò áóñ õóðàë õóðàëäóóëäàã (ÊòÕ 62.2 ç¿éë). Õýðýâ ÒÓÇ øààðäëàãûã ¿íäýñëýëã¿éãýýð õ¿ëýýæ àâààã¿é áîë òóõàéí øààðäëàãà ãàðãàñàí ýòãýýä äàíãààð ýýëæèò áóñ ÕÍÕ-ûã õóðàëäóóëäàã áàéíà (ÊòÕ 62.5, 62.7 ç¿éë).

Õóðëûí èðö, ñàíàë ºãºõ. ÕÍÕ íü õóðàëäààíààñàà øèéäâýð ãàðãàõäàà õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí òîîã áèø

òîäîðõîé òîîíû õóâüöàà, òîäðóóëáàë ñàíàëûí ýðõòýé õóâüöààíû ñàíàëûí òîîã ¿íäýñ áîëãîæ ÕÍÕ õ¿÷èíòýé ýñýõèéã òîãòîîäîã. Ãýõäýý ¿¿íä çàðëàñàí áîëîâ÷ ãàðãààã¿é õóâüöàà áîëîí êîìïàíèé áóöààí òàòàí àâñàí õóâüöààã õóðëûí èðö õ¿ðñýí ýñýõýä òîîöäîãã¿é. Óëñ îðíóóä ñàíàëûí ýðõòýé õóâüöàà ýçýìøèã÷äûí äàðààõè ÕÍÕ-ä èðñíýýð õóðàë õ¿÷èíòýé áàéõààð õóóëü÷èëñàí íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. ̄ ¿íèéã õóóëü áîëîí êîìïàíèé ä¿ðìýýð òîäîðõîéëæ ºãäºã áºãººä õóóëüä çààñíààñ ºíäºð èðöèéã êîìïàíèéí ä¿ðìýýð òîäîðõîéëîõûã õóóëèàð çºâøººðºõ íü áèé. Ìîíãîë Óëñûí Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä ÷ ìºí èéì çààëò îðñîí áàéäàã (ÊòÕ 70.1 ç¿éë).

29

Õóðëûí èðöèéí øàëãóóð = ÕÍÕ õ¿÷èíòýé áàéõ

Õóðëûí èðöèéí øàëãóóð ≠ ÕÍÕ-ààð àñóóäàë øèéäâýðëýõ õàíãàëòòàé òîîíû ñàíàë ºãñºí ýñýõ

Æèøýýëáýë, õ¿÷èíòýé õóðàëä îðîëöñîí ñàíàëûí ýðõèéí äàðààõ, ýñõ¿ë äèéëýíõ äàðààõ, ýñõ¿ë íèéò ñàíàëûí ýðõèéí (õóðàëä èðñýí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí) äàðààõ çºâøººðñºí ¿¿ ãýäãýýð õóðëààð õýëýëöýæ áóé àñóóäàë áàòëàãäàõ ýñýõ òóõàé àñóóäàë ÿëãààòàé áàéäàã.

Õàðèí õààëòòàé êîìïàíèéí õóâüä æèæèã õóâüöàà ýçýìøèã÷äýý õàìãààëàõ çîðèëãîîð ÕÍÕ äýýð àëèâàà àñóóäëûã äèéëýíõ äàðààõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýõ çîõèöóóëàëò äàâàìãàé áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä äàðààõèéí çàð÷èì áîëîí äèéëýíõ äàðààõèéí çàð÷èì àëü àëü íü áàéíà (ÊòÕ 64.4, 64.5 ç¿éë).

Çàõèðëûã ñîíãîõ. Ñàíàë ºãºõ:- øóóä - êóìóëÿòèâ ãýñýí õî¸ð àðãà áóþó õóâèëáàðûã õóóëü ýñõ¿ë ä¿ðýìä çààñàí

áàéíà. Øóóä àðãà ãýäýã íü ñàíàëûí ýðõòýé õóâüöàà á¿ð ñàíàë ºãºõºä òîîëîãääîã

áºãººä õàìãèéí îëîí ñàíàëûí ýðõòýé õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü ÒÓÇ-èéí íýã ãèø¿¿íèéã ñîíãîõ çàìààð ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí òîîãîîð õàìãèéí îëîí ñàíàëûí ýðõòýé õóâüöàà ýçýìøèã÷ ÒÓÇ-ä òºëººë뺺 îðóóëàõ áîëîìæòîé àðãà þì. Ýíý àðãûí ººð õýëáýð¿¿ä áàéäàã.

Êóìóëÿòèâ àðãà íü õóâüöàà ýçýìøèã÷ ººðò áàéãàà ñàíàëûí á¿õ ýðõýý íýã íýð äýâøèã÷èä ºãºõ áóþó õýä õýäýí íýð äýâøèã÷èä õóâààæ ºãºõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Èíãýýä íèéò ñàíàëûí ýðõýýñ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷ ÒÓÇ-ûí ãèø¿¿í áîëäîã. ¯¿íèéã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã õàðóóëüÿ.

X= ac +1b+1

X-ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîõîä øààðäëàãàòàé ñàíàëûí ýðõa-Ñàíàë ºãñºí ñàíàëûí ýðõèéí òîîb-ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé òîî

c-õóâüöàà ýçýìøèã÷ ñîíãîõûã õ¿ñýæ áóé ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí òîîÌàíàé óëñûí õóâüä õààëòòàé êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéã ñîíãîõ øóóä àðãûí

èë¿¿ õàòóó õóâèëáàðûã õóóëü÷èëñàí áàéäàã (ÊòÕ 64.4 ç¿éë). Õàðèí íýýëòòýé êîìïàíèéí õóâüä êóìóëÿòèâ àðãûã çààâàë õýðýãëýõýýð çààñàí áàéíà (ÊòÕ 77.4 ç¿éë).

Çàõèðëûã ÷ºëººëºõ. Þóíû ò¿ð¿¿íä ýíý íü ÒÓÇ-èéí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà äóóñàõòàé õîëáîîã¿é

àñóóäàë þì. Çàõèðàë áóþó ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã ýñõ¿ë òýäíèéã á¿ãäèéã íü õóðàëä îðîëöñîí ñàíàëûí ýðõèéí äàðààõ ÿìàð íýã øàëòãààíã¿é áàéñàí ÷ ÷ºëººëºõ áîëîìæòîé. Õàðèí ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí ÕÍÕ íü çàõèðëûã ÷ºëººëºõ

30

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

àñóóäëûã õýëýëöýõýýð çàðëàãäñàí áàéõ ¸ñòîé þì. Êóìóëÿòèâ àðãààð ñîíãîñîí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé õóâüä ÷ºëººëºõèéí ýñðýã áàéãàà õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí òîî ò¿¿íèéã ñîíãîõîä øààðäëàãàòàé ñàíàëûí ýðõèéí òîîíä õ¿ðýõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ÷ºëººëäºã.

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä:- õààëòòàé êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã ÷ºëººëºõ人 ÕÍÕ-ä èðñýí

ñàíàëûí ýðõèéí äàðàà (ÊòÕ 64.4 ç¿éë)- íýýëòòýé êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã ÷ºëººëºõ òîõèîëäîëä õààëòòàé

êîìïàíèòàé àäèë çàð÷èì ¿éë÷ëýõ áîëîâ÷ ýíý íü çºâõºí ÒÓÇ-èéã á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð ÷ºëººëºõèéã çºâøººðäºã.

ÒÓÇ (Çàõèðëóóäûí çºâëºë) áà ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàÊîìïàíèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî íü õîðîî á¿õèé ÒÓÇ-èéí òîãòîëöîî,

ÒÓÇ-ººñ ãàäíà ò¿¿íýýñ áèå äààñàí õÿíàí øàëãàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé á¿òýöòýé óäèðäëàãûí òîãòîëöîî ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð õóâèëáàðòàé áàéíà.

Õîðîî á¿õèé ÒÓÇ. ÒÓÇ íü õîðîîíû á¿òýöòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóâèëáàð ÀÍÓ ã.ì. óëñàä ºðãºí òàðõñàí áàéäàã. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã, äîòîîä æóðàìä ººðººð çààãààã¿é áîë ÒÓÇ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéí äàðààõèéí ñàíàëààð õîðîîã áàéãóóëæ ò¿¿íèé ãèø¿¿í íü ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äýýñ á¿ðääýã. Êîìïàíèóäûí áàéãóóëäàã õîðîîäûã íýðëýâýë, àóäèòûí õîðîî, øàãíàë, óðàìøóóëëûí õîðîî, íýð äýâø¿¿ëýõ õîðîî, õºðºí㺠îðóóëàëòûí õîðîî ã.ì. áàéíà. ¯¿í äîòîð ÿëàíãóÿà àóäèòûí õîðîîã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çäýã áºãººä çàðèì õºðºíãèéí áèðæ ò¿¿íèéã áàéãóóëàõûã çààâàë øààðääàã.

ÒÓÇ-èéí õîðîî íü ÿìàð ýðõ, ìýäýëòýé âý. Õîðîî íü ¿íäñýíäýý ÒÓÇ-èéí á¿õ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîâ÷ õîðîîíû á¿òöýýð øèéäâýðëýæ áîëîõã¿é àñóóäàë ãýæ áèé. ¯¿íä íîãäîë àøèã çàðëàõ, çºâëºë áîëîí ò¿¿íèé õîðîîíä ãèø¿¿í òîìèëîõ, äîòîîä æóðìûã ººð÷ëºõ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äýä ¿íäñýí ººð÷ëºëòèéã ñàíàë áîëãîõ, õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºë øààðäàãäàõã¿é ä¿ðìèéí ººð÷ëºëò, íèéëýõ çàìàà𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ àñóóäàë, ¿íýò öààñàà õóäàëäàí àâàõ, ýã¿¿ëýí àâàõ îðæ áàéíà.

Íýãýíò àóäèòûí ã.ì. òîäîðõîé àñóóäëûã ýðõëýõ õîðîî áàéãóóëàãäàæ, òîäîðõîé ãèø¿¿ä ÒÓÇ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ñîíãîãäñîí òîõèîëäîëä òóõàéí õîðîîíä áàãòààã¿é ãèø¿¿äèéí ýíý àñóóäëààð õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà ÿìàð áàéõ âý? ãýñýí àñóóäàë çàéëøã¿é òàâèãäàíà. ̄ ¿íèéã ýäãýýð óëñóóä òàéëáàðëàõäàà õîðîîíä ýðõ ìýäëèéã øèëæ¿¿ëæ áàéãàà õýäèé ÷ ÒÓÇ-èéí á¿õ ãèø¿¿äèéã ýíý àñóóäëààð õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é ãýæ ¿çäýã.

Õÿíàí øàëãàõ çºâëºë. Çàðèì óëñàä ÒÓÇ íü õîðîîã¿é áîëîâ÷ ÒÓÇ-ººñ òóñäàà õÿíàí øàëãàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áèå äààñàí çºâëºë áàéãóóëàõûã õóóëèàð çààæ ºãñºí áàéäàã. Ýíý íü ßïîí, ÁÍÑÓ ãýõ ìýò óëñàä õàìààðíà.

Ýíý òºðëèéí á¿òýö íü ¿íäñýíäýý ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í áèø, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí áèø ýòãýýäýýñ á¿ðäýõ áºãººä êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà çîõèñòîé ÿâæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõàä ãîë ÷èã ¿¿ðýã íü îðøäîã. ¯¿íýýñ ãàäíà ÕÍÕ-ààñ ñîíãîãääîãèéí õóâüä òýäíèé øèéäâýðèéã áóñàä óäèðäëàãà õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãààä õºíäëºíãèéí õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã áàéæ áîëäîã.

31

Ñîíãîõ, òîìèëîõ õóãàöàà áîëîí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé òîî. ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í íü ýýëæèò õóðëààñ íýã æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîãäîõ íü

ýëáýã áºãººä õàðèí ñîëáèöîõ àðãààð ñîíãîãääîã ÒÓÇ-èéí õóâüä ýíý õóãàöàà íü ººð áàéäàã. Ñîëáèöîõ àðãààð ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í ñîíãîãäîõ ãýäýã íü öàã õóãàöààíû òîäîðõîé äàâòàìæòàéãààð ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí çàðèì íü áàéíãà ñîíãîãäîíî ãýñýí ¿ã þì. Æèøýýëáýë, ÒÓÇ íü 9 ãèø¿¿íòýé áàéëàà ãýæ áîäîõîä òýäíèé 3 íü ýõíèé æèë ñîëèãäîæ, 3 íü õî¸ð äàõü æèë, ¿ëäñýí 3 íü ãóðàâäàõü æèë ñîëèãäîõ áîëîìæòîé áàéõ íü ñîëáèöîõ àðãà þì. Ìàíàé óëñàä ÒÓÇ íü ñîëáèöîõ àðãààð áîëîí íýã æèëèéí õóãàöààòàéãààð ñîíãîãäîõûã çºâøººðäºã (ÊòÕ 77.1 ç¿éë).

ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí òîî íü ïðàêòèêò ãóðàâ áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø áàéõ òîõèîëäîë ýëáýã áºãººä ýíý òîîã ä¿ðýìä çààäàã. Õàðèí ýíý òîîã õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí çºâøººðºëã¿éãýýð 30 õóâü õ¿ðòýë èõýñãýõ, áàãàñãàõ áîëîìæèéã ÒÓÇ-ä ººðò íü îëãîõ ïðàêòèê áèé. ¯¿íèéã ãèø¿¿äèéí òîîíû äýýä áîëîí äîîä õÿçãààðûã çààõ çàìààð ñ¿¿ëèéí ¿åä øèéäýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä íýýëòòýé êîìïàíèéí ÒÓÇ íü 9 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ãèø¿¿íòýé áàéõûã çààñàí áàéäàã (75.3 ç¿éë) áîëîâ÷ ýíý õ¿ðýýíä òýäãýýðèéí òîîíû äýýä, äîîä õÿçãààðûã çààæ áîëîõ ýñýõ, õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð òîîã òîäîðõîé õóâèàð íýìæ, õàñàæ áîëîõ ýñýõèéã øóóä çºâøººðñºí áîëîí øóóä õîðèãëîñîí çààëò àëãà áàéíà.

Ýðõ ìýäýë, ÷èã ¿¿ðýã. Êîìïàíèéí ýðõ ç¿éä ÒÓÇ-òýé áàéõûã õóóëèàð øààðäñàí áîëîí èéíõ¿¿

øààðäààã¿é ãýñýí óäèðäëàãûí õî¸ð òîãòîëöîî áàéäàã. ÒÓÇ-òýé áàéõûã øààðäàõ õóóëèéí ¿íäýñëýë íü îëîí òîîíû õóâüöàà ýçýìøèã÷ á¿ãä ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã øóóä õÿíàõ áîëîìæã¿éòýé õîëáîãäîí ãàðäàã. Ýíý ó÷ðààñ ÒÓÇ-òýé áàéõûã èõýíõäýý èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠òàòàí òºâëºð¿¿ëäýã, îëîí õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé êîìïàíèä øààðääàã áàéíà. Ìàíàé óëñûí õóâüä íýýëòòýé êîìïàíèä ÒÓÇ áàéõûã õóóëüä çààñàí áàéäàã áîë õààëòòàé êîìïàíèä ýíý íü ñîíãîëòûí øèíæòýé áàéíà.

ÒÓÇ íü ÿìàð ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéõ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéí õàìààðëûí òàëààð îíöëîã á¿õèé õî¸ð îéëãîëò, ¿çýë ñàíàà áàéíà:

- ÒÓÇ áîëîí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèéã àíõíààñ íü çààæ ºãñºí áàéäàã áºãººä ýíý òîõèîëäîëä ÒÓÇ íü ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä óäèðäëàãûí ýðõ ìýäëèéã øèëæ¿¿ëýõ ãýñýí îéëãîëò ÿðèãäàõã¿é þì.

- ÒÓÇ íü êîìïàíèéí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä ýíý ÷èã ¿¿ðãèéíõýý çàðèì õýñãèéã ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä øèëæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õóóëèàð õîðèãëîäîãã¿é.

Àëü ÷ òîãòîëöîîíä ÒÓÇ íü êîìïàíèéí áîäëîãûí àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã òîìèëîí ò¿¿íä ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöóóëäàã. Ýíý õ¿ðýýíä ÒÓÇ íü áîäëîãûí îëîí àñóóäëûã òîäîðõîéëäîã. Òóõàéëáàë, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã øèëæ òîìèëîõ áîëîí ÷ºëººëºõ, êîìïàíèéí õºðºíãèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, ¿íäñýí ººð÷ëºëòèéã ñàíàà÷ëàõ, íîãäîë àøèã çàðëàõ, óäèðäëàãûí øàãíàë óðàìøóóëëûã òîãòîîõ ã.ì.

32

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

ÒÓÇ áîëîí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéí õàìààðëûí òàëààðõ ¿çýë ñàíààíààñ õàìààð÷ ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ ýðõ ìýäýë, ÷èã ¿¿ðãèéí òàëààð õî¸ð ººð õàíäëàãà áàéäàã. Äýýð äóðüäñàí÷ëàí íýã òàëààñ ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ýðõ ìýäýë, ÷èã ¿¿ðãèéã ÒÓÇ-èéíõººñ ÿëãàæ õóóëü÷èëñàí áàéõàä íºãºº íü óäèðäëàãûí á¿õ ýðõ ìýäýë ÒÓÇ-ä áàéäàã ãýæ ¿çäýã áºãººä ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä óäèðäëàãûí ýðõ ìýäëèéí òîäîðõîé õýñãèéã øèëæ¿¿ëæ áàéãààãààð îéëãîäîã. Õî¸ð äàõü õàíäëàãûí ¿íäñýí äýýð ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ýðõ ìýäëèéí ýõ ñóðâàëæ íü êîìïàíèéí ä¿ðýì æóðàì, òýäãýýðèéí õ¿ðýýí äýõ ÒÓÇ-èéí øèéäâýð áàéíà.

ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûã ñîíãîõ áîëîí ÷ºëººëºõ. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûã ñîíãîõ íü ÒÓÇ-èéí ýðõ õýìæýýíèé àñóóäàë áàéäàã.

Õàðèí ÒÓÇ-ã¿é êîìïàíèéí õóâüä ÕÍÕ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. ̺í òýäíèéã ÷ºëººëºõ íü òîìèëñîí ýòãýýäèéí ýðõ õýìæýý þì. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûã õýäèéä ÷ ÷ºëººëæ áîëîõ áºãººä èíãýæ ÷ºëººëºõºä çààâàë øàëòãààí áàéõûã øààðääàãã¿é. Õàðèí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàòàé õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàí òîõèîëäîëä ýíý õóãàöàà äóóñàõààñ ºìíº ÿìàð íýã øàëòãààíã¿éãýýð ò¿¿íèéã ÷ºëººëºõ íü õºäºëìºðèéí ãýðýýã çºð÷ñºíä òîîöîãäîõ ìàãàäëàëòàé þì. Åðºíõèé çàð÷ìûí õóâüä ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàòàé õºäºëìºðèéí ãýðýý áèø êîíòðàêò ãýðýý áàéãóóëàõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã.

Ìîíãîë Óëñûí çîõèöóóëàëòûí õóâüä ÒÓÇ íü ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã ñîíãîõ áîëîí ÷ºëººëºõ àñóóäëûã øèéääýã (ÊòÕ 80.5, 80.10 ç¿éë). ÒÓÇ-ã¿é áîë ÕÍÕ ¿¿íèéã øèéäâýðëýíý (ÊòÕ 80.5, 80.10 ç¿éë). ÿéöýòãýõ óäèðäëàãàòàé áàéãóóëàõ ãýðýýíèé õóâüä ìàíàé óëñàä ººð ººð õýì õýìæýý ¿éë÷èëæ áàéíà.3

Êîìïàíèéí õºðºíãèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ. ÒÓÇ íü êîìïàíèéí õºðºíãèéí á¿òýö áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã

òîäîðõîéëîõ áºãººä òóõàéëáàë äàðààõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéäàã:4

- ÕÍÕ øèéäâýðëýõýýð ä¿ðýìä çààãààã¿é áîë øèíýýð ãàðãàõ õóâüöààíû ¿íèéã òîãòîîõ

- çýýë àâàõ, ºðèéí áè÷èã ãàðãàõ, êîìïàíèéí á¿õ áîëîí çàðèì õºðºíãèéã áàðüöààëæ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ

- áèçíåñèéí åðäèéí ÿâöàä êîìïàíèéí õºðºíãèéã õóäàëäàõ, ò¿ðýýñëýõ, ñîëèõ- êîìïàíèéí ¿íýò öààñûã õóäàëäàí àâàõ, áóöààí àâàõ

¯íäñýí ººð÷ëºëòèéã ñàíàà÷ëàõ. ¯íäñýí ººð÷ëºëò ãýäýãò ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãèéã ººð÷ëºõ, íýãäýõ,

íèéëýõ, áèçíåñèéí åðäèéí ÿâöààñ áóñàä ¿åä êîìïàíèéí õºðºíãèéã á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñãèéã õóäàëäàõ, ò¿ðýýñëýõ ãýõ ìýòèéã îéëãîäîã. ÒÓÇ íü êîìïàíèéí ¿íäñýí ººð÷ëºëòèéã øèéäýõýä ãîë ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã. Õýäèéãýýð ÕÍÕ-èéí

3 ÊòÕ-èéí 80.5 ç¿éëä õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý, ÍÕÕß-íû æóðàìä õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéõ ìýòýýð çààñàí áàéäàã.

4 Ìàíàé Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí õóâüä ýíý òàëààð 76.1-èéí çàðèì çààëòàä òóñãàãäñàí áàéäàã.

33

çºâøººðºë øààðäëàãàòàé áàéäàã áîëîâ÷ ÒÓÇ íü ¿íäñýí ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâöûã ýõë¿¿ëýõ, õÿíàõ áîëîìæòîé þì. Ìºí ¿íäñýí ººð÷ëºëòèéí òàëààð êîìïàíèéí äîòîîä æóðìûã ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõòýé áàéäàã. Ýíý õ¿ðýýíä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãèéã ººð÷ëºõ, íýãäýõ, íèéëýõ, áèçíåñèéí åðäèéí ÿâöààñ áóñàä ¿åä êîìïàíèéí õºðºíãèéã á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñãèéã õóäàëäàõ, ò¿ðýýñëýõ àæëûã ñàíàà÷ëàõ ÷èã ¿¿ðýã íü ÒÓÇ-ä áàéäàã. Ìàíàé Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä ÷ ýíý òàëààð çààëò áèé.

Íîãäîë àøèã çàðëàõ. Íîãäîë àøèã çàðëàñíààð êîìïàíè ò¿¿íèéã òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áºãººä

çàðëàñíû äàðàà òºëººã¿é áîë êîìïàíè õóóëü ç¿éí õóâüä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íºõöºë áèé áîëäîã. Èéíõ¿¿ çàðëàõ ýðõ íü ÒÓÇ-ä áàéäàã áºãººä íîãäîë àøãèéí õýìæýý, õýëáýðèéã òîãòîîæ ºãäºã. Õàðèí ýíý íü õóóëü, ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã, çýýëèéí ãýðýý áîëîí äàâóó ýðõèéí õóâüöààòàé õîëáîãäñîí ãýðýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, çàðèì òîõèîëäîëä êîìïàíè íîãäîë àøèã çàðëàæ áîëîõã¿é íºõöºë áèé. Íîãäîë àøèã çàðëàõòàé õîëáîãäñîí ãîë ç¿éë íü ÒÓÇ-ººñ íîãäîë àøèã àâàõ ýðõòýé õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí á¿ðòãýëèéí ºäðèéã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýíý òàëààð Êîìïàíèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä òîäîðõîé çààñàí.5

Óäèðäëàãûí øàãíàë óðàìøóóëëûã òîãòîîõ. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí øàãíàë óðàìøóóëëûã ÒÓÇ ò¿¿íòýé áàéãóóëñàí

ãýðýýíèé õ¿ðýýíä òîäîðõîéëäîã. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí øàãíàë óðàìøóóëàë íü òîãòìîë öàëèíãààñ ãàäíà äàðààõ õýëáýðòýé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ìºíãºí óðàìøóóëàë, õóâüöààíû óðàìøóóëàë, îïöèîí, õóâüöàà õóäàëäàí àâàõ ñõåì, äààòãàë, ÷ºëººëºãäºõ ¿åèéí óðàìøóóëàë ã.ì. ¯¿íýýñ ãàäíà çàðèì òîõèîëäîëä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé øàãíàë óðàìøóóëëûã ÒÓÇ ººðºº òîãòîîõ áîëîìæòîéãîîð çààõ íü áèé. Òýäãýýðèéí óðàìøóóëàë íü íèéòëýã æóðìûí õóâüä öàëèí áèø õóðàëä îðîëöñîíû øàãíàë áàéäëààð îëãîãääîã áºãººä çàðèìäàà òîãòìîë õýìæýýòýé òîãòîîñîí áàéíà.

Çàõèðëûí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ íü. Êîìïàíèéí ýðõ ç¿éä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèéã çàõèðàë ãýæ íýðëýõ ÿâäàë õ¿ëýýí

çºâøººðºãäñºí áàéäàã. Ýíý íü ã¿éöýòãýõ çàõèðàëòàé õîëáîîã¿é îéëãîëò þì.Çàõèðàë äàíãààðàà ãàðãàñàí øèéäâýð êîìïàíèéí øèéäâýð áîëæ ÷àääàãã¿é.

Õàðèí Çàõèðëóóäûí çºâëºë áóþó Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð ÒÓÇ-èéí øèéäâýð íü êîìïàíèéí õóâüä çààâàë äàãàõ õ¿÷èíòýé áîëäîã. Ǻâëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýëáýð íü õóðàë þì.

Èéíõ¿¿ ÒÓÇ íü õóðàëäààí õ¿÷èíòýé áàéõ íü õóðëûí èðöýýñ øàëòãààëàõ áà ýíý íü öîðûí ãàíö øàëãóóð áºãººä çàðèì óëñàä ãèø¿¿äèéí äàðààõ îðîëöîõ, çàðèì óëñàä íààä çàõ íü ãóðàâíû íýãýýñ äîîøã¿é íü õ¿ðýëöýí èðñýí áàéõûã øààðääàã. ̺í åðäèéí äàðààõ ºíäºð øàëãóóðûã òàâèõ íü ÷ áèé. Åðºíõèé人 ãèø¿¿äèéí äàðààõ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø èðñýí áàéõ øàëãóóð òàâèõ íü çîõèñòîé 5 Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí 76.1.12, 47.1, 47.6, 48 ç¿éë

34

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

þì. Õàðèí õààëòòàé êîìïàíèéí õóâüä äèéëýíõ äàðààõ áóþó á¿ãä èðñýí áàéõûã øààðäàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. ªìíº õýëñíèéã á¿õýëä íü òîäðóóëáàë, ñàíàë õóðààõ ¿åä èðöèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ íü ÒÓÇ-èéí õóðëûí îíöëîã þì. Èéìýýñ ýíý íü ÕÍÕ-ûí èðöèéí øààðäëàãààñ ÿëãààòàé áàéäàã.

Çàð÷èìûí õóâüä õóðàëä õ¿ðýëöýí èðñýí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í íü äàðààõ òîõèîëäëîîñ áóñäààð õóðëààð õýëýëöñýí àñóóäëûã çºâøººðñºí ãýæ òîîöîõ ïðàêòèê çîíõèëæ áàéíà. ¯¿íä:

- Õóðëûí ïðîòîêîëä ñàíàë íèéëýýã¿é, ýñýðã¿¿öñýí ñàíàëûã òýìäýãëýñýí- Ñàíàë íèéëýõã¿é áàéãàà, ýñýðã¿¿öýæ áàéãààãàà áè÷ãýýð óðüä÷èëàí

ìýäýãäñýí áàéõ.

Çàõèðëûí õóâüä äàðààõ õî¸ð ýðõ ÷óõàë áàéäàã. ¯¿íä:Çàõèðëûí øàëãàõ ýðõ. Àëèâàà çàõèðàë áóþó ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í íü çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã

õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéõûí òóëä êîìïàíèéí òàëààð ìýäýýëýë àâàõ, ýðýõ õàéõ ººðººð õýëáýë, êîìïàíèéí áè÷èã áàðèìòûã øàëãàõ ýðõòýé áàéäàã. Õýäèéãýýð õóâüöàà ýçýìøèã÷ ÷ êîìïàíèéí áè÷èã áàðèìòòàé òàíèëöàõ ýðõòýé áàéäàã áîëîâ÷ ò¿¿íèé ýíý ýðõ íü ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé ýðõýýñ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Ãèø¿¿í íü êîìïàíèéí á¿õèé ë áè÷èã áàðèìòûã àâ÷ ¿çýõèéã çºâøººðºõã¿é áàéõ ïðàêòèê ÿëàíãóÿà ÀÍÓ ã.ì. îðíóóäàä áàéäàã. Òóõàéëáàë:

- Ìýäýýëýë íü çàõèðëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîîã¿é áîë;- Çàõèðàë íü êîìïàíèéí ºìíº õ¿ëýýñýí èòãýìæëýãäñýí ¿¿ðãýý çºð÷èõºä

ìýäýýëëèéã àøèãëàõ ìàãàäëàë ºíäºð ãýæ êîìïàíè ¿çâýë ãýñýí òîõèîëäîë õàìààðíà.

×èã ¿¿ðãýý øèëæ¿¿ëýõÒÓÇ ÷èã ¿¿ðãýý øèëæ¿¿ëýõ íü õîðîî á¿õèé ÒÓÇ-ä ë õàìààðàëòàé. ÒÓÇ íü

õîðîîíû á¿òýöòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóâèëáàð ÀÍÓ ã.ì. óëñàä áàéäàã. Ýíý òàëààð ýíý á¿ëýãò äóðüäñàí áàéãàà.

Äàñãàë 1Õààëòòàé êîìïàíè áîëîõ À-ãèéí ä¿ðýì íü ÒÓÇ-èéã ñîíãîõäîî êóìóëÿòèâ

àðãûã õýðýãëýõýýð çààñàí áàéäàã. ÒÓÇ íü 9 ãèø¿¿íòýé áºãººä òýä æèëèéí õóãàöààòàéãààð ñîíãîãääîã áàéíà.

- Êîìïàíèéí ýíãèéí õóâüöààíû 24 õóâèéã Õ ýçýìøäýã. ªºðèéí õóâüöààíä íîãäîõ ñàíàëûí ýðõýýð Õ õýäýí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í ñîíãîæ áîëîõ âý?

- Õýðýâ À êîìïàíè íü ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äýý ãóðâàí àíãèëàëä õóâààæ, íýã àíãèëàëä áàãòàæ áàéãàà 3 ãèø¿¿í ãóðâàí æèë òóòàìä ñîíãîãäîõ áîë Õ õýäýí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í ñîíãîæ áîëîõ âý?

Äàñãàë 2À, Á, Ñ, Ä, Å íàð íü Õ êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í þì. Ä áîëîí Å-ã èðýõ

áîëîìæã¿é ¿åä áóñàä íü ÒÓÇ-èéí õóðëûã çàðëàñàí áàéíà. Õóðàë ýõýëñíèé äàðàà óäàëã¿é À-ä ãýíýòèéí õîéøëóóëàøã¿é àæèë ãàð÷ ÒÓÇ-èéí õóðëûã îðõèæ ÿâæýý.

35

Èíãýõäýý À íü ººðèéí ñàíàë ºãºõ ýðõýý Ñ-ä øèëæ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí áàéíà. Èíãýýä Á, Ñ íàð À-ãèéí ñàíàëûã òîîöîí Ë-ýýñ ¿éëäâýð õóäàëäàæ àâàõ øèéäâýðèéã ãàðãàæýý. Ãýòýë íýã ñàðûí äàðàà Õ êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí õóðàë äàõèí õóðàëäàæ äýýðõ õýëöëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áàéíà.

- ÒÓÇ-èéí ýõíèé õóðëûí ïðîöåññò õóóëü çºð÷ñºí ç¿éë áàéíà óó? - ÒÓÇ-èéí ýõíèé õóðëûí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿¿?- ÒÓÇ-èéí õî¸ð äàõü õóðàë ºìíºõ õóðëûí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ

áîëîõ óó?- Ë íü Õ êîìïàíèéí ýñðýã õîõèðîë íýõýìæëýõ ¿¿, ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äýýñ

íýõýìæëýõ ¿¿?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 20033.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà1. Àæ àõóéí íýãæèéí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íä êîìïàíèéí ýçëýõ áàéð, ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí îíöëîã, ðåä. Ñ.Äýìáýðýë, 20002. Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20033. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20034. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19985. ¨.Êàþò, Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é, 20036. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20007. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 2003

36

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñýäýâ 5. Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû êîìïàíèéí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, êîìïàíèéí ýðõ ç¿é äýõ

õýëöëèéí çîõèöóóëàëò

Ñýäâèéí çîðèëãîÊîìïàíèéí ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áîëîí èõ õýìæýýíèé õýëöëèéí òàëààð

ìàðãààí ãàðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì, ýäãýýð õýëöëèéã õèéõ æóðàì, êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëæ óëìààð ýíý òàëààð çºâëºãºº ºãºõ íààä çàõûí ÷àäâàð ýçýìøèíý.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíÝðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí ãýäýã íü êîìïàíèòàé èòãýëöëèéí õàðèëöààíä

îðæ áàéãàà ýòãýýä. ¯¿íä: ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿í, Çàõèðëóóäûí çºâëºëèéí áóþó ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í

ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿í ≠ ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿í áóñ ýòãýýä

Øàëãóóð: êîìïàíèòàé èòãýëöëèéí

õàðèëöààíä îðñîí ýñýõ

Æèøýýëáýë, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí áàãò îðîîã¿é ýòãýýä áîëîõ ãàçàð, õýëòñèéí äàðãà íü õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàõ áºãººä òýðýýð ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí áàãèéí ãèø¿¿íèé àäèë ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ, õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é ó÷ðààñ ýíý ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýýã¿éí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ áîëîìæã¿é þì.

Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü êîìïàíèéí èòãýìæëýãäñýí ýòãýýä áàéäàã. Ýíý íü òóõàéí àëáàí òóøààëòàíä òîäîðõîé àñóóäëûã êîìïàíèéí íýðèéí ºìíººñ øèéäâýðëýõ èòãýë õ¿ëýýëãýõ ãýñýí óòãàòàé þì. Ýíýõ¿¿ èòãýëöëèéí õàðèëöàà6 íü Èðãýíèé õóóëèéí èòãýìæëýëèéí õàðèëöààíààñ àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûí õóâüä ººð þì.

6 Fiduciary relationship

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû êîìïàíèéí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýãÑîíèðõëûí çºð÷èë Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýëÈõ õýìæýýíèé õýëöýë Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí¯íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýã Õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã Èòãýëöëèéí õàðèëöàà Äóíäàæ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíÁèçíåñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðýì Ñîíèðõëûí çºð÷èëã¿é ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íÊîìïàíè äàõü áîëîìæèéã àøèãëàõ íü

37

Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðýã íü ¿íäñýí õî¸ð òºðºëä õóâààãääàã. Õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã íü ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí êîìïàíèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõàä øààðäëàãàòàé àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ ãýõ ìýòýýð

¯íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ áîëîí õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðãèéã õàðüöóóëàõ íü êîìïàíèéí ¿éë õýðýãò õàíãàëòòàé àíõààðàë õàíäóóëæ, øèéäâýðýý çîõèõ ¸ñîîð ¿íäýñëýñýí áàéõ ¸ñòîé áàéäàã.

¯íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýã íü õàðüöàíãóé ñóáúåêòèâ îéëãîëò áîëîâ÷ ¿¿íèéã êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä òóñãàõ ç¿éëèéã æàãñààõ áàéäëààð õ¿ðýýã íü õÿçãààðëàñàí áàéäàã. Ýíý íü ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû çàí ¿éëèéí ñýäýë, ñàíàà áîëîí çîðèëãîä ¿íäýñëýí ¿íýí÷ øóäàðãà ãýñýí õýìæ¿¿ðèéã ãîë áîëãîäîã. ¯íýí÷ øóäàðãà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõäîî ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü ººðèéí àøèã ñîíèðõëîîñ èë¿¿òýéãýýð êîìïàíèéí àøèã ñîíèðõëûã òàâüñàí ýñýõèéã ãîë áîëãîäîã áºãººä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöëèéí àñóóäàë, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû öàëèí, õàíãàìæ, êîìïàíè äàõü áîëîìæèéã àøèãëàõ, êîìïàíèòàéãàà ºðñºëäºõ¿éö ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýõ ìýò àñóóäëààð ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíû ¿éëäýëä õÿçãààðëàëò òîãòîîäîã.

Ýäãýýð ¿¿ðãèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëîõîä ø¿¿õ çîíõèëîõ ¿¿ðýãòýé îðäîã áàéäàã.

¯¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áóþó õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã7

Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü òîäîðõîé õóãàöààíû äàâòàìæòàéãààð õóðàëäàõ, õóðàëä îðîëöîõ, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûã ñîíãîõ áîëîí õÿíàõ ã.ì. îíîãäñîí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé. ̺í ò¿¿í÷ëýí êîìïàíèéí ä¿ðýìòýé òàíèëöàæ ò¿¿íèéã äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé. Êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãàà, áîäëîãî, àðãà çàì, ó÷èðñàí õ¿íäðýëèéí òàëààð îéëãîëòòîé, ìýäýýëýëòýé áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü õàðèóöñàí àæëàà äºíãºæ àìæóóëààä öàãòàà òàðäàã åðäèéí íýã àëáàí õààã÷ áèø þì.

7 Duty of care

Ñàíàìæ: ¯¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áóþó õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã íü õóóëü ç¿éí õóâüä àãóóëãà íü íèëýýä òîäîðõîé áóñ, ººð÷ëºãäºìòãèé øèíæòýé îéëãîëò áîëîõ íü áóñàä îðíóóäûí òóðøëàãààñ òîäîðõîé áàéäàã áºãººä ýíý óòãààðàà ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëñýí ýñýõ òàëààð ìàðãààíä ø¿¿õ íèëýýä áîëãîîìæòîé õàíäàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ó÷èð íü ýíý ¿¿ðãèéí õ¿ðýý, õÿçãààð, àãóóëãûã õýò ºðãºñãºí òîäîðõîéëñîíòîé õîëáîîòîé áèçíåñ ýðõëýã÷ áîëîí êîìïàíè, ò¿¿íèé óäèðäëàãà øèéäâýð ãàðãàõàä áàéíãà äàãàëäàæ áàéäàã òîäîðõîéã¿é áàéäàë, ýðñäýë õèéõýýñ õýò èõ çàéëñõèéí õàøèðëàõ áàéäàëä õ¿ðãýõ èõýýõýí àþóëòàé ó÷èð òóéëûí òîäîðõîé íºõöºëººñ áóñàä òîõèîëäîëä ýíý ¿¿ðãýý çºð÷ñºí õýìýýí òîäîðõîéëîõã¿é, òèéíõ¿¿ õýðýãëýõã¿é áàéõ ø¿¿õèéí ïðàêòèê áàéäàã.

38

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éòýé õîëáîîòîéãîîð êîìïàíèä ÿìàðâàà íýã õîõèðîë ó÷èðâàë áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí õýìæýýãýýðýý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýðñäýë áèé. Ýíý íü øàãíàëûí æóðìààð ýíý ¿¿ðýãò àæëûã õ¿ëýýí àâñàí òîõèîëäîëä ÷ õàìààðíà.

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà íü çºâõºí àëäàà, øóäàðãà áóñ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé òºäèéã¿é õàéõðàìæã¿é õàíäàõòàé ÷ õîëáîãääîã. Ýíý íü åðäèéí õèéõ ¸ñòîé ç¿éëýý ã¿éöýòãýýã¿éòýé õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà òóõàéëáàë, òºëºâëºãäºæ áàéãàà ãýðýý, õýëöëèéí òàëààð ÒÓÇ-èéí àëü íýã ãèø¿¿í áîëîí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîëòîé áîë ýíý àñóóäëûã ÒÓÇ-èéí õóðëààð àâ÷ õýëýëöýõýýð àñóóäàë îðóóëàõ ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé ¿¿ðýã ÷ õàìààðàëòàé áàéäàã.

Èéì ó÷ðààñ íýã òàëààñ êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õàðüöàíãóé òîäîðõîé áîëãîõ, èéíõ¿¿ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, ýñ õ¿ëýýõ òîõèîëäëûã óðüä÷èëñàí áàéäëààð òààãäàõóéö áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí õ¿ðýýã õóìèõ áàéäëààð êîìïàíè, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîõ, òýäíèéã øààðäëàãàã¿é äàðàìò, øàõàëòààñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ Áèçíåñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðìèéã ø¿¿õ õýðýãëýäýã.

Áèçíåñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðýì- Business Judgment Rule:

Áèçíåñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðýì õî¸ð ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãääîã.

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðãýý

ã¿éöýòãýñýí ýñýõèéã òîãòîîõ ñòàíäàðò

- ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé õóâüä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, õàéõðàìæã¿é õàíäàõã¿é áàéõ çàð÷èì

- Áèçíåñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ä¿ðýì

Äóíäàæ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí

- øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð - øèéäâýð ãàðãàõäàà õèéñýí ñàíààòàé áóñ àëäàà

¯íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ8

Øóäàðãààð õàíäàõ/Êîìïàíèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýã

Äýýð äóðüäñàí ¿¿ðãýýð äàëèìäóóëàí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíûã áàéíãûí äàðàìòàä (ø¿¿õýä ºãºõ, òèéíõ¿¿ ñ¿ðä¿¿ëýõ ãýõ ìýò) áàéëãàõ, àæèëä íü ñààä áîëîõ òîõèîëäîë ¿¿ñýí ãàðäàã íü ãàäààä óëñóóäûí ïðàêòèê äýýð òîõèîëääîã áàéíà.

8 Duty of loyalty

39

- Ñîíèðõëûí çºð÷èë- Êîìïàíèòàé áàéãóóëàõ õýëöýë- Êîìïàíè äàõü áîëîìæèéã àøèãëàõ¯¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áóþó õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã íü ººðèéí àæèë

¿¿ðýãòýý ñàíàà òàâèõûã øààðääàã áîë ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýã íü øóäàðãà áóñ ç¿éë õèéõã¿é áàéõûã ãîë áîëãîäîã. Ýíý íü õ¿íèé ìºí ÷àíàð ñàéí, ìóó àëü àëèíûã õèéõ áîëîìæòîé ãýäýã îéëãîëòîä ñóóðèëäàã áºãººä íýã òàëààñ êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíä èòãýë õ¿ëýýëãýõ, íºãºº òàëààñ ò¿¿íèéã õóóëü áóñ, øóäàðãà áóñ ¿éëäëèéã õèéõ áîëîìæòîé ãýäýã õî¸ð îéëãîëòûí àëü àëèí áàéõ áîëîìæòîé ñàâëóóðòàé ç¿éðëýæ áóé þì. Èòãýë ¿ë äààõ ÷àíàðòàé õîëáîîòîéãîîð ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü êîìïàíè õýëöýë áàéãóóëàõ ¿åä ººðò àøèãòàé, êîìïàíèä õîõèðîëòîéãîîð àæèëëàõ, óäèðäëàãûí øàãíàë óðàìøóóëëûã ºíäðººð òîãòîîõ, êîìïàíè äàõü áîëîìæèéã àøèãëàõ, êîìïàíèéí õºðºíãèéã àâàõ, êîìïàíèòàé ºðñºëäºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîõèîëäîë íèëýýä áàéäàã. Ìàíàé óëñûí ïðàêòèêò ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðãèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîë ºì÷ õóâü÷ëàëûí èä ¿åä íèëýýä ãàð÷ áàéñàí áºãººä 1999 îíûã õ¿ðòýë ¿¿íèéã çîõèöóóëàõ õàíãàëòòàé çîõèöóóëàëò áàéãààã¿é.

¯íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîéãîîð ýíý ¿¿ðãýý çºð÷èõ òîõèîëäîëä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë, êîìïàíè äàõü áîëîìæèéã àøèãëàõ ãýõ ìýò áàãòäàã. Ýäãýýðýýñ ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöëèéã æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå.

Ñîíèðõëûí çºð÷èë ãýæ þó áîëîõ òóõàéäÑîíèðõëûí çºð÷èë ãýæ þó? ßìàð òîõèîëäëûã ñîíèðõëûí çºð÷èë ãýæ ¿çäýã

âý? ãýõ ìýò àñóóäàëä õàðèóëò ºãñíººð øèéäâýð ãàðãàã÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä íýã àëõàì îéðòîõ þì.

Êîìïàíè áîëîí òóõàéí êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí õîîðîíäîî õýëöýë õèéõ òîõèîëäëûã øóóä ñîíèðõëûí çºð÷èë9 ãýäýã. Êîìïàíè áîëîí ººð õóóëèéí ýòãýýäèéí õîîðîíä áàéãóóëàõ õýëöýëä òóõàéí êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íºãºº õóóëèéí ýòãýýäýä àøèã ñîíèðõîë íü “óÿãäñàí” áàéõûã øóóä áóñ ñîíèðõëûí çºð÷èë ãýäýã áºãººä æèøýýëáýë, ÒÓÇ-ûí ãèø¿¿í òóõàéí ãýðýý áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäýä ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîëòîé áàéõ, ýñõ¿ë õýëöëèéí íºãºº òàë áîëîõ õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ á¿õèé

àëáàí òóøààëòàí áàéõ ãýõ ìýò îðîõ þì. Õýäèéãýýð ýíýõ¿¿ îéëãîëòûã èéíõ¿¿

9 Direct conflict of interest MBCA 8.31 (1984)

Ñàíàìæ: Õ¿í áîëãîí ººðèéí áèçíåñ õèéäýã áîëñîí ºíººãèéí íºõöºëä êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í ººð íýã êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áàéõ íü ýëáýã. Ýíý òîõèîëäîëä õî¸ð êîìïàíè íü õîîðîíäîî õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ãýðýý õèéõ áîëëîî ãýæ áîäú¸.

ªºð íýã æèøýý àâüÿ. Êîìïàíè ººðèéí õýâëýëèéí ñàëáàð íü àøèãã¿é áîëñîíîîñ òîíîã òºõººðºì溺 çàðàõ áîëëîî. Êîìïàíè ººðèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í ýñõ¿ë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿íä ýíý ýä õºðºí㺺 õóäàëäàõ ãýðýý áàéãóóëëàà.

40

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

ýíãèéí áàéäëààð æèøýýëýí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ÿëãàí ñàëãàõ íü èõýýõýí òºâºãòýé áàéäàã.

Æèøýý àâ÷ ¿çüå. Êîìïàíèéí ÒÓÇ íîãäîë àøèã õóâààðèëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæýý. ÒÓÇ-ûí ãèø¿¿ä êîìïàíèéíõàà õóâüöààã ýçýìøäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí ãàðãàõ øèéäâý𠺺ðñäºäºº íîãäîë àøèã õóâààðèëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéãàà ãýäýã óòãààðàà ñîíèðõëûí çºð÷èë áîëîõ óó ãýñýí àñóóäàë áîñîæ èðæ áîëîõ þì. ¯¿íòýé òºñòýé àñóóäàë ãàð÷ áàéñàí ïðàêòèê çàðèì îðíóóäàä áàéäàã.10

Õýðýâ ÒÓÇ íü àäèë òºðëèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èääýý àäèë íîãäîë àøãèéã ºãºõººð áîëñîí áîë ýíý øèéäâýð íü áóñàä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéã õîõèðîîãîîã¿éãýýðýý ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã èëýðõèéëýõã¿é þì. Ýíý æèøýý õóâèéí ñîíèðõîë áàéãàà òîõèîëäîë á¿ð íü ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã èëýðõèéëýõã¿é áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.

Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë-Åðºíõèé îéëãîëò Ýäãýýð õýëöýëä áàéãàà ãîë àñóóäàë íü êîìïàíè íü ¿¿ñìýë ýòãýýä áºãººä

áîäèò áàéäàë äýýð ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûã ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà õàíãàäàã. Ãýòýë ýíý ýòãýýä íü ãýðýýíèé àëü àëü òàë áîëîõîîð áàéíà. Ìýäýýæ èõýíõ òîõèîëäîëä ººðèéí õóâüä àøèãòàé ãýðýý áàéãóóëàõ ìàãàäëàëòàé. Òýãâýë ýíý àñóóäëûã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õýðõýí øèéäâýðëýõ âý?

Õóó÷èí õàíäëàãà. Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíûã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë õèéõèéã á¿ðìºñºí õîðèãëîõ.11

Îð÷èí ¿åèéí õàíäëàãà. Äàðààõ ãóðâàí øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà òîõèîëäîëä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. ¯¿íä:

- òóõàéí õýëöýëä ÿìàð íýã õóâèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñîíèðõîëã¿é ÒÓÇ-í ãèø¿¿í õýëöëèéã çºâøººðñºí,

- õóâüöàà ýçýìøèã÷èä çºâøººðñºí, - êîìïàíèéí õóâüä ç¿é ¸ñíû áàéõ12

Êîìïàíèéí õóâüä ç¿é ¸ñíû áàéõûã çàðèì òîõèîëäîëä õýëöýëä àëèâàà ñîíèðõîëã¿é ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿äèéí çºâøººðºëòýé àäèëòãàæ áîëíî ãýæ ¿çäýã.

Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã òîìü¸îëñîí áàéäàëÝðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õóóëü÷èëæ áàéãàà õî¸ð òºðëèéí

àðãà çàì áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, substantive rule áóþó ¿éë õºäëºëèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîæ ºãäºã íýã àðãà áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, procedural rule áóþó ïðîöåññûí õýì õýìæýýãýýð òîãòîîõ àðãà þì.

10 Sinclair Oil Corp. v. Levien, 280 A.2d 717 (Del.Supr. 1971) 11 Harold Y. Marsh, Jr., Are Directors Trustee? Conf lict-of-Interest and Corporate Morality, 22

Bus. Law. 35 (1966).12 fair

Ñàíàìæ: Ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí õî¸ð òºðºë:- Øóóä ñîíèðõëûí çºð÷èë- Øóóä áóñ ñîíèðõëûí çºð÷èë

41

Äýýð äóðüäñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áóþó õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ¿¿ðýã, ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðãèéí àëü àëèíûã ¿éë õºäëºëèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîõ çàìààð ÀÍÓ, ßïîí ãýõ ìýò óëñóóä çîõèöóóëñàí áàéäàã áîë Àìåðèêèéí ïðîôåññîð Áýðíàðä Áëàéê13, Ðàéíåð Êðààêìàí14 íàðûí self-enforcing model of corporate law ãýãäýõ êîíöåïöèéí õ¿ðýýíä êîìïàíèéí õóóëü íü áîëîâñðóóëàãäñàí çàðèì óëñóóä (Ìîíãîë, ÎÕÓ ã.ì.) ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðãèéí òîäîðõîé òîõèîëäëóóäûã ïðîöåññûí õýì õýìæýýãýýð òîãòîîõ àðãààð çîõèöóóëñàí áàéäàã.

Òóõàéëáàë, ¿éë õºäëºëèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîõ àðãà: ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðýã Êîìïàíèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü (1999)-èéí 81.2 ç¿éë “Êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü êîìïàíèéí ä¿ðýì, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë /áàéõã¿é áîë õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë/ -èéí áàòàëñàí äîòîîä æóðàìä çààñàí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ, êîìïàíèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàíà.” Ýíý òîõèîëäîëä ãîë àñóóäàë íü êîìïàíèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõàä þóã õàìààðóóëàõ, þóã õàìààðóóëàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý óòãààðàà ø¿¿õ õóóëèéã õýðýãëýõäýý òàéëáàðëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áóé þì.

Ïðîöåññûí õýì õýìæýýãýýð òîãòîîõ àðãà: ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ ¿¿ðãèéí çàðèì òîõèîëäîë Êîìïàíèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 89 ç¿éë. Çàðèì óëñàä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë õèéõ àñóóäëûã Êîìïàíèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 81.2 ç¿éëòýé àäèëààð êîìïàíèéí àøèã ñîíèðõëûí òºëºº ¿íýí÷ øóäàðãààð àæèëëàõ õýìýýí òîìü¸îëæ ò¿¿íèé ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöëèéí òóõàéä ø¿¿õèéí æèøèã, õóóëèéã ¿íäýñëýí òàéëáàðëàõ òîõèîëäîë áàéäàã. Õàðèí çàðèì óëñûí õóâüä (òóõàéëáàë Ìîíãîë) äýýðõ àñóóäëûã àëü áîëîõ ïðîöåäóðûã íü òîäîðõîé áîëãîñíû ¿íäñýí äýýð ø¿¿õèéí òàéëáàð õàìãèéí áàãà áàéõààð õóóëü÷èëñàí áàéíà.

Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí öºì áîëñîí ýäãýýð îéëãîëòûã çºâ òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéãýý õýâø¿¿ëýõ íü êîìïàíè äýýð ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéí çºâ òîãòîëöîî á¿ðýëäýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Äàñãàë 1Õ êîìïàíèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë À íü Õ êîìïàíèòàé ºðñºëäºã÷ ß êîìïàíèä

àøèãòàé õýëöýë õèéñíèéõýý òºëºº ß êîìïàíèàñ óðàìøóóëàë àâäàã áàéæýý. Õ êîìïàíè ¿¿íèéã ìýäýýä ø¿¿õýä õàíäñàí áàéíà.

- Õ êîìïàíèéí ºìíººñ õýí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé âý?- ßìàð ¿¿ðãýý çºð÷ñºí ãýæ ¿çýõ âý? - Õ êîìïàíèä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã À òºëºõºä ÿìàð íýã õÿçãààðëàëò

áèé þó?

Äàñãàë 2Ä êîìïàíèéí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí áàãèéí ãèø¿¿í áºãººä õÿíàëòûí áàãö

õóâüöàà ýçýìøèã÷ Å íü óã êîìïàíè ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëä îðîõ ¿åä õºðºíãèéã íü ººðèéí íýð äýýð øèëæ¿¿ëæýý. Õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëñýí íü Å-ãèéí àâàõ áàéñàí

13 University of Texas at Austin14 Harvard University

42

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

áîëîâ÷ àâààã¿é áàéñàí öàëèíòàé õîëáîîòîé þì. ¯¿íèéã êîìïàíèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õýðõýí ä¿ãíýõ íü ç¿éòýé âý?

Àøèãëàõ ìàòåðèàëÍýã. Õóóëü òîãòîîìæ

Èðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà1. Àæ àõóéí íýãæèéí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íä êîìïàíèéí ýçëýõ áàéð, ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí îíöëîã, ðåä. Ñ.Äýìáýðýë, 20002. Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20033. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20034. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19985. ¨.Êàþò, Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é, 20036. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20007. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 2003

43

Ñýäýâ 6. Õàìòàðñàí áèçíåñ

Ñýäâèéí çîðèëãîÕóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõã¿éãýýð áèçíåñ õàìòðàí ýðõëýõ ýðõ ç¿éí îð÷íû

òàëààð ¿íäñýí ìýäëýãòýé áîëæ, õóóëü òîãòîîìæ õýðýãëýõ, ãýðýý áàéãóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Õàìòàðñàí áèçíåñ (joint venture) Õàìòàðñàí áèçíåñò îðîëöîã÷ (joint venture partner)Õàìòàðñàí ¿éëäâýð Õàìòàðñàí ¿éë÷èëãýýÕàìòàðñàí õóäàëäàà Õàìòàðñàí ñóäàëãàà (research and development)Á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºë Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýãäýë

Áèçíåñ õàìòðàí ýðõëýõ òóõàé îéëãîëòûã ºðãºí áîëîí ÿâöóó àãóóëãààð àâ÷ ¿çýæ áîëíî. ªðãºí àãóóëãààð àâ÷ ¿çâýë, êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéã õàìòðàí áèçíåñ ýðõëýæ áóé ýòãýýä¿¿ä ãýæ îéëãîæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâü õ¿í îðîëöñîí àëèâàà áèçíåñèéã õàìòàðñàí áèçíåñ ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí õàìòàðñàí áèçíåñèéã ñîíãîäîã óòãààð íü ÿâöóó õ¿ðýýíä îéëãîõ íü ç¿éòýé áàéäàã. Õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõã¿éãýýð, çºâõºí áîãèíî õóãàöààíä õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ áèçíåñèéí òºñëèéã õàìòàðñàí áèçíåñ ãýæ îéëãîíî. Ýíý óòãààðàà õàìòàðñàí áèçíåñ ãýðýýíä ¿íäýñëýäýã.

õàìòàðñàí áèçíåñ

ºðãºí îéëãîëò ÿâöóó (ñîíãîäîã) îéëãîëò

Õàìòàðñàí áèçíåñò îðîëöîã÷èäáèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í äàãíàñàí• àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä äàãíàñàí• áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í áîëîí õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä õîëèëäñîí•

Õàìòàðñàí áèçíåñèéí çîðèëãîîðîëöîã÷ á¿ð òóñ òóñûí áèçíåñèéí äàâóó òàëûã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ • (äàâóó òàë ãýäýã íü øèíý òåõíîëîãè, íîó õàó, áèçíåñèéí òóðøëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ çýðýã áèåò áîëîí áèåò áóñ õºðºíãº)îðîëöîã÷ á¿ðèéí äàâóó òàëûã íýãòãýñíèé ¿ð ä¿íä èë¿¿ àøèã îëîõ• áèçíåñ õàìòðàí ýðõëýõ íü íýã îðîëöîã÷èä íîãäîõ ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäëèéã • áóóðóóëíàøèíý çàõ çýýëä íýâòðýõ•

ͺõºðëºë, êîìïàíèàñ ÿëãàðàõ ãîë øèíæàøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä áóþó áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áèø•

44

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é• õàìòàðñàí áèçíåñèéí çîðèëãî õýðýãæñýíýýð ¿éë àæèëëàãàà íü äóóñãàâàð • áîëäîãóäèðäëàãûí õóâüä õóóëèàð òîãòîîñîí õýëáýðò õàòóó áàðèãäàõ àëáàã¿é• ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã îðîëöîã÷èä ãýðýýãýýð òîãòîîõ • áîëîìæòîé

Õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýíýýñ ÿëãàðàõ ãîë øèíæõàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä åðäèéí, ºäºð òóòìûí • ¿éë àæèëëàãààíäàà õýðýãëýæ áàéäàã áîë õàìòàðñàí áèçíåñ áîë èë¿¿ íàðèéí çîõèöóóëàëò øààðäñàí îíöãîé ¿éë àæèëëàãàà

Õàìòàðñàí áèçíåñèéã Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëüä “á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºë” ãýæ íýðëýñýí (ÈÕ 481, 482 ç¿éë)

õýä õýäýí ýòãýýä õàìòàðñàí áèçíåñ ýðõëýõýä õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýíýýñ • ãàäíà íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàõ ¸ñòîéõàìòàðñàí áèçíåñèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõã¿é• á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã îðîëöîã÷èä òîõèðîëöîæ òîäîðõîéëíî • õàìòàðñàí áèçíåñ íü á¿ðýí ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷ áóþó ãèø¿¿äýýð • äàìæèí áóñàäòàé õàðèëöàíàõàìòàðñàí áèçíåñèéí õºðºí㺠íü îðîëöîã÷äûí äóíäûí õºðºí㺠áàéíà• íýõýìæëýã÷äèéí øààðäëàãûã äóíäûí õºðºí㺺ð õàíãàíà• äóíäûí õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é áîë õàìòàðñàí áèçíåñèéã òºëººëºõ • ýðõ á¿õèé ýòãýýä¿¿ä èæèë õýìæýýãýýð íºõºõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý (õàìòàðñàí áèçíåñò îðîëöîã÷èä ººðººð òîõèðîëöîæ áîëíî)

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ òóõàéí óëñûí çàõ çýýëä íýâòðýõ çîðèëãîîð • õàìòàðñàí áèçíåñèéí õýëáýðèéã ñîíãîõ íü àøèãòàé áàéäàãó÷èð íü òóõàéí çàõ çýýëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí, • õîëáîãäîõ òóñãàé çºâøººðëèéã àâñàí, áóñàä õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí ýòãýýäòýé õàìòðàõ íü öàã, çàðäàë õýìíýõ à÷ õîëáîãäîëòîéõàðèí Ìîíãîë Óëñàä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ äàíãààð ýñâýë • ìîíãîëûí õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õàìòðàí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ òóõàé çààñàíÌîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí, ººðèéí õºðºí㺠• íü 100 ìÿíãàí àìåðèê äîëëàð áóþó ò¿¿íòýé òýíöýõ òºãðºãººñ äýýø, ò¿¿íèé 25-ààñ äîîøã¿é õóâü íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí õóâü õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí àæ àõóéí íýãæèéã ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ ãýíýãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ íü á¿ðòã¿¿ëñýí ºäðººñºº • ýõëýí Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ áºãººä ¿éë àæèëëàãààãàà Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ÿâóóëíà

45

Äàñãàë1Õàìòàðñàí áèçíåñèéí íºõºðëºëººñ ÿëãààòàé òàëûã òîäîðõîéëíî óó.

Äàñãàë2 Òîäîðõîé ÷èãëýëýýð õàìòàðñàí áèçíåñ ýðõëýõ òóõàé ãýðýýíèé òºñºë

áîëîâñðóóëíà óó.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992. ͺõºëºëèéí òóõàé õóóëü, 19953. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé õóóëü, 19934.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. ¨.Êàþò, Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é, 20034. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20005. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 20036. http://www.ftc.gov/opp/jointvent/sched0619.sht7. m http://www.abanet.org/buslaw/newsletter/0049/materials/book.pd8. f

46

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

II.3 ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒ, ¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Ñýäýâ 7. Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò

Ñýäâèéí çîðèëãî Áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí àðãà, õýëáýð, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ

àøãèéã õóóëèàð õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð ñóóðü ìýäëýãòýé áîëæ, òóõàéí áèçíåñò òîõèðîõ ñàíõ¿¿æèëòèéí áîëîìæèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò (business financing)Õºðºí㺠(capital) ¯íýò öààñ (securities)¿íýò öààñíû çàõ çýýë òîãòâîðòîé áàéäëûí ãýðýý• õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãýðýý• êîíöåññ

Áèçíåñèéã àíõ ýõëýõýä òºäèéã¿é òîãòâîðòîé ÿâóóëàõàä ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Áèçíåñèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ ººðèéí ºì÷, õºðºí㺺ð ýõíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã õèéæ áîëíî. ̺í ò¿¿í÷ëýí áóñäààñ õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷ áîëíî. Áèçíåñèéã ãàäíû ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éí òàëààñ èë¿¿ íàðèéí òºâºãòýé àñóóäëóóä ¿¿ñãýäýã. Áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èéã ¿íäñýíä íü õºðºí㺠îðóóëàã÷, çýýëäýã÷ ãýæ õî¸ð àíãèëæ áîëíî. Çýýëäýã÷ íü áàðüöàà, áàòëàí äààëò, áàòàëãàà çýðýã îëîí àðãà, õýðýãñëýý𠺺ðèé㺺 ýðñäëýýñ õàìãààëàõ áîëîìæòîé. Õàðèí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä øóóä áîëîí øóóä áóñààð õÿíàëò òàâèõ àðãàà𠺺ðèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëíà.

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿íäñýí òºðë¿¿ä Ñàíõ¿¿æèëò

Õºðºí㺠îðóóëàëò ÇýýëæèëòÕóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí îðóóëñàí õºðºíãº

Áàíêíû çýýë

Õóâààðèëàãäààã¿é àøèã (retained earnings)

Õóâü õ¿íèé çýýë

Íèéòýä ãàðãàñàí õóâüöàà Ñàíõ¿¿ãèéí ëèçèíãÃàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò Áîíä

47

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò áèçíåñèéí òîì, æèæãýýñ õàìààðàí ººð ººð îíöëîãòîé áàéäàã. Çàðèì áèçíåñ ýðãýëòèéí õºðºí㺠áàãàòàé áîëîâ÷ èõ õýìæýýíèé ýõíèé õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäàõ ó÷èð óðò õóãàöààíû ºð, çýýë ¿¿ñãýäýã áîë æèæèã áèçíåñèéí ýðãýëòèéí õºðºí㺠çýýëèéí øóãàìààð õàíãàõ áîëîìæòîé.

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëò íü áèçíåñèéí ººðèéíõ íü ºðãºæèí òýëýõ ÿâöûã äàãàí ººð÷ëºãäºíº.

1. Áèçíåñèéí ýõíèé õºðºíãèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä ººðñäèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºí㺠(equity) áîëîí ººðñäèéí óðò õóãàöààíû áàðüöààã¿é çýýëýýñ, ìºí ò¿¿í÷ëýí äîòîîä ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõ, àøèãëàõ, òóõàéëáàë, õóâààðèëàãäààã¿é àøèã, ¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäëýýñ õýìíýãäñýí òàòâàð çýðãèéã àøèãëàõ çàìààð õàíãàíà. ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷ ýçäèéí ººðèéí ñàíõ¿¿æèëò õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä áàíêíààñ áàðüöààò çýýëèéí øóãàìààð àâ÷ áîëíî. ̄ ¿íýýñ ãàäíà æèæèã, äóíä áèçíåñèéã äýìæèõ òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºð¿¿äýýñ óðò õóãàöààíû ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ áîëäîã.

2. Áèçíåñ àìæèëò îëñîí òîõèîëäîëä íýìýëò õºðºí㺠áîñãîõ ººð áîëîìæ ãàð÷ èðíý. Òóõàéëáàë, ÷èíýýëýã õóâü õ¿ì¿¿ñ, õºðºí㺠îðóóëàã÷ áàéãóóëëàãóóä (áàíê, äààòãàëûí êîìïàíè, òýòãýâðèéí ñàí), ýðñäýëä õºðºí㺠îðóóëàã÷ êîìïàíèóäàä (venture capital firms) õóâüöààãàà õóäàëäàõ ýñâýë òýäíýýñ çýýë àâ÷ áîëíî (private equity or debt placements). Ýäãýýð íü ýíãèéí õóâüöààãààð ñîëüæ áîëîõ äàâóó ýðõèéí õóâüöàà (convertible preferred shares), ýíãèéí õóâüöààãààð ñîëüæ áîëîõ ºðèéí õýðýãñëýýð äàìæèí õýðýãæèæ áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà áèçíåñèéí òîìîîõîí çýýëäýã÷ íàðààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàõ áîëîìæòîé áºãººä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷, õàðèëöàã÷ íàðûí äýìæëýãýýð áèçíåñèéí ìºíãºí óðñãàëûí òààëàìæòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ áîëíî.

3. Òîäîðõîé õóãàöàà ºíãºðñíèé äàðàà íèéòýä õóäàëäàõ çîðèëãîîð ¿íýò öààñ ãàðãàõ áîëîìæòîé áºãººä ýíý íü óðò õóãàöààíä áèçíåñèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð, òºðëèéã îëøðóóëàõ, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý çýðýãò õºðºí㺠îðóóëàëò áîëíî. Õóâüöàà íü íèéòýä ÷ºëººòýé àðèëæààëàãääàã êîìïàíè ýõëýëèéí øàòàíä ÿâæ áàéãàà êîìïàíèòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ òààëàìæòàé íºõöºëººð îëîí òºðëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã ÿíç á¿ðèéí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ àâàõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü õýäèéãýýð õºðºí㺠îðóóëàã÷, çýýëäýã÷, áóñàä ãàäíû ýõ ¿¿ñâýðýýñ õºðºí㺠òàòàõàä ãîëëîí ÷èãëýõ áîëîâ÷ áèçíåñèéí äîòîîä íººö áîëîëöîîã ìºí àøèãëàõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë:

Òàòâàðûí äàðààõ ¿éë àæèëëàãààíààñ îëñîí àøãààñ íîîãäîë àøèã • õóâààðèëàõã¿éãýýð áèçíåñèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä àøèãëàæ áîëíî.Òºëºõ õóãàöàà íü áîëîîã¿é ºãëºãò çàðöóóëàõ õºðºíãèéã àøèãëàæ • áîëíî.¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäëèéã ò¿ðãýñãýõ çàìààð òºëºõ òàòâàðûí õýìæýýã • áóóðóóëæ áîëíî.Õóäàëäààíû õàðèëöàã÷ íàðò òºëáºðèéã õóãàöààíä íü ã¿éöýòãýñíýýð • õºíãºëºëò ýäëýõ íü ìºí ë áèçíåñèéí õºðºíãèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä íýìýð áîëíî.

48

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã ñîíãîõäîî õºðºí㺠îðóóëàã÷ ýñâýë çýýëäýã÷èéí õóâüä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàæ ¿çíý.

Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷èéí ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî áóþó áèçíåñèéí àøãààñ • õ¿ðòýõ õóâü, çýýëèéí õ¿¿ã òîîöîõÑàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áèçíåñèéí óäèðäëàãàä îðîëöîõ• Ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí çàðäàë áèçíåñèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä • íºëººëºõÑàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí àøèãëàõ õóãàöàà• Ýðñäýë, áàòàëãàà•

Áèçíåñò õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü, íýãä, òóõàéí áèçíåñèéí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí óð ÷àäâàð, áèçíåñèéí ñóóðü õºðºí㺠áîëîí áóñàä îíöãîé øèíæ ÷àíàðûã ¿íäýñëýí õºðºí㺠îðóóëäàã. Õî¸ðò, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí áèçíåñò îðóóëñàí õºðºí㺠ýðãýí òºëºãäºõ, îðóóëñàí õºðºí㺠ºãººæºº ºãºõ á¿ðýí áàòàëãàà áàéõã¿é ó÷èð õºðºí㺠îðóóëàã÷ òýð õýìæýýãýýð ýðñäýë õ¿ëýýíý. Èéìä õóóëèàð õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ çîõèöóóëàëò øàðäëàãàòàé áîëäîã.

Äàñãàë Áèçíåñèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿íäñýí òºðëèéã õàðüöóóëñàí áàãàíààð ¿ç¿¿ëíý

¿¿.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü, 20023. Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü, 20064. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé õóóëü, 19935.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20004. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 20035. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20006. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 20037.

49

Ñýäýâ 8. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ñýäâèéí çîðèëãîÊîìïàíèàñ ãàðãàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿íýò öààñ, ò¿¿íèéã ãàðãàõ æóðàì, ¿å

øàòûí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëæ, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã òàíèí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð ìýäëýãýý ïðàêòèêò õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Õºðºí㺠îðóóëàëò - èðýýä¿éä îðëîãî îëîõ çîðèëãîîð áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû õºãæèë äýâøèëä îðóóëæ áóé õóâü íýìýðÕóâüöàà - êîìïàíèä õºðºí㺠îðóóëæ, ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí ñàíàë ºãºõ, íîãäîë àøèã àâàõ, êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàñíû äàðàà ¿ëäñýí ýä õºðºíãèéã õóäàëäñàíààñ îëñîí îðëîãîîñ õóâü õ¿ðòýõ ýðõèéã ãýð÷èëñýí ¿íýò öààñªðèéí áè÷èã - òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà ¿íäñýí òºëáºð áîëîí õ¿¿ã ìºíãºí, ýñõ¿ë òîäîðõîé ýä õºðºíãº, ýä õºðºíãèéí ýðõèéí õýëáýðýýð ýðã¿¿ëýí òºëºõ ¿¿ðãèéã ãýð÷èëñýí ¿íýò öààñ ¯íýò öààñ ãàðãàã÷ - õºðºí㺠îðóóëàëò òàòàõ çîðèëãîîð ¿íýò öààñ ãàðãàæ áóé ýòãýýäÕºðºí㺠îðóóëàã÷ - õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ ã¿éëãýýíä áóé ¿íýò öààñûã õóäàëäàí àâàã÷ ýòãýýä¯íýò öààñ ýçýìøèã÷ - õóóëü áîëîí õýëöëèéí ¿íäñýí äýýð ¿íýò öààñûã ººðèéí ýçýìøèëä áàéëãàæ áóé ýòãýýä

Êîìïàíè íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîëîí òºëáºð òîîöîîíû ¿íýò öààñûã íèéòýä ñàíàë áîëãîæ ýñâýë õààëòòàé õýëáýðýýð çàõ çýýëä ãàðãàäàã.

¯íýò öààñûã ãàðãàõ ãýäýã íü Õóâöààã êîìïàíè áàéãóóëàõ ÿâöàä áîëîí ä¿ðìèéí ñàíãàà íýìýãä¿¿ëýõ õºðºíãº

îðóóëàëòûã òàòàõ çîðèëãîîð õóâüöàà ºðèéí áè÷èã, ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä õýðýãñë¿¿äèéã ã¿éëãýýíä îðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà þì.

Õóâüöààªðèéí áè÷èã Áàéãóóëëàãûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ (institutional investor)Äîòîîä ìýäýýëýë (insider information)Ìýäýýëýë õ¿ðãýõ (disclosure)

50

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñàíàìæ: ¯íýò öààñûã íèéòýä ñàíàë áîëãîí õóäàëäààëàõ, íèéòýä ñàíàë áîëãîí õóäàëäñàí ¿íýò öààñûã íýìæ ãàðãàõäàà õààëòòàé õóäàëäàõààð øèéäâýðëýñýí áîë ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëíý. ¯íýò öààñûã õààëòòàé õóäàëäààëàõàä á¿ðòãýë øààðääàãã¿é. ̄ íýò öààñ ãàðãàõ øèéäâýðèéã á¿ðòã¿¿ëñíèé äàðàà ººð÷èëæ áîëîõã¿é.

• ¯íýò öààñ ãàðãàõ àæèë äàðààõ ¿å øàòààñ á¿ðäýíý

• ¯íýò öààñûã õóäàëäàí áîðëóóëàõ, ã¿éëãýýíä îðóóëàõ • Ãàðãàñàí ¿íýò öààñíûõàà ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ

• ¯íýò öààñ øèíýýð ãàðãàõ àæëûã ýìõëýí áýëòãýõ • ¯íýò öààñûã àíõëàí áàéðøóóëàõ• ¯íýò öààñ ãàðãàõ òàíèëöóóëãûã áîëîâñðóóëàõ • Ãàðãàñàí ¿íýò öààñûã á¿ðòã¿¿ëýõ • Á¿ðòã¿¿ëñýí ¿íýò öààñàà òàíèëöóóëãûí õàìò õýâëýõ

• ªðãºäºë• Òàíèëöóóëãà• ¯íýò öààñ ãàðãàõ

øèéäâýð• ÕÊ ¿¿ñãýí

áàéãóóëæ áàéãàà áîë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã

• Øààðäëàãàòàé áîë ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººðºë

• Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ òîãòîîñîí áóñàä áàðèìò áè÷èã

• Õîðîîíä èð¿¿ëýõ ºðãºäºë, òàíèëöóóëãà, áóñàä áàðèìò áè÷èã ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ ýòãýýäèéí ÒÓÇ-í äàðãà, ã¿éöýòãýõ çàõèðëûí ãàðûí ¿ñýã òýìäãýýð áàòàëãààæñàí áàéíà

Òàíèëöóóëãàä äàðààõ ç¿éëèéã

àíõààðíà

¯íýò öààñ ãàðãàã÷ ¿íýò öààñàà

á¿ðòã¿¿ëýõäýý

Áàòàëãààæñàí áàéõ

• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí íýð, õàÿã • Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé

õóóëáàð • ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí ÕÍÕ-í

5 õóâèàñ äýýø ýçýìøèã÷èéí ìýäýýëýë

• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü ¿íýò öààñûã ýçýìøäýã áîë ò¿¿íèé õóâü õýìæýý

• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààð áàòàëãààæóóëñàí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí òýíöýë

• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý, ¿íýò öààñíû òîî, íýðëýñýí ¿íý, ¿íýò öààñíû õÿíàëòûí áàãöûã ýçýìøèã÷èéí íýðèéí æàãñààëò

• ¯íýò öààñûã àðèëæààëàõàä çóó÷ëàõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé

• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷èéí áóñàäòàé áàéãóóëñàí èõ õýìæýýíèé õýëöýë, ¿íýò öààñ ãàðãàõ, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, ¿ð àøãèéí òîîöîî

51

Äàñãàë 1Èðãýí À õóâüöààò êîìïàíè ¿¿ñãýí áàéãóóëàõààð øèéäæýý. Òà ¿íýò öààñ

ãàðãàõ æóðàì, ¿å øàòûã áîäèò æèøýýí äýýð á¿ðä¿¿ëæ òàéëáàðëàæ ºãíº ¿¿.

Äàñãàë 2“SSS” ÕÕÊ íü ÷àöàðãàíààð ýêî á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýí ãàäààä, äîòîîä

çàõ çýýë äýýð íèéë¿¿ëýëò õèéäýã áºãººä ¿éëäâýðëýëýý ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä õºðºí㺠îðóóëàëò òàòàõ çîðèëãîîð ºðèéí áè÷èã ãàðãàõ øèéäýëä õ¿ðæýý. Òóñ êîìïàíèé ººðèéí õºðºí㺠500 ñàÿ òºãðºã.

- ªðèéí áè÷èã ãàðãàõ àæèëëàãàà áîëîí ºðèéí áè÷ãèéã Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíä á¿ðòã¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéí òàëààð áè÷ãýýð òàéëáàð õèéæ ºãíº ¿¿.

- ªãºãäñºí òîõèîëäîë äýýð àæèëëàí òóñ êîìïàíè ýíãèéí áîëîí äàâóó ýðõèéí õóâüöààã ãàðãàõ áîëîìæ áàéãàà ýñýõýä ä¿ãíýëò õèéí çºâºë㺺 ºãíº ¿¿.

Êîìïàíè ¿íýò öààñàà íèéòýä ñàíàë áîëãîí íýýëòòýé áîëîí õààëòòàé ãàðãàæ áîëíî. Õóâüöààò êîìïàíèéã øèíýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëàõäàà õóâüöàà ãàðãàõ çàìààð ä¿ðìèéí ñàíãàà á¿ðä¿¿ëäýã. Èíãýõäýý äàðààõ àæèëáàðóóäûã õèéäýã.

- Òºñºë áîëîâñðóóëæ õóâüöààíû çàõèàëãà àâàõ - Ä¿ðìýý áàòàëæ, ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëàà õèéõ- Êîìïàíèà á¿ðòã¿¿ëýõ

Êîìïàíè íü õºðºí㺠îðóóëàëò òàòàõ çîðèëãîîð õóâüöààíààñ ãàäíà äàðààõ ¿íýò öààñûã ãàðãàæ áîëíî. ¯¿íä: Õóâüöààíä õàìààðàõ ¿íýò öààñ, õóâüöààíä õºðâºõ ¿íýò öààñ, ºðèéí áè÷èã, ôüþ÷åðñèéí ãýðýý...

Êîìïàíèé ä¿ðýìä ººðººð çààãààã¿é áîë çàðëàñàí õóâüöààíààñ ã¿éëãýýíä ãàðãàõ, ä¿ðýìä çààñàí áóñàä òºðëèéí ¿íýò öààñ áîëîí ºðèéí áè÷èã ãàðãàõ òóõàé øèéäâýðèéã òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë /áàéõã¿é áîë ÕÍÕ/ ãàðãàíà.

52

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü, 19992. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü, 20023. Õºðºí㺺ð áàòàëãààæñàí ¿íýò öààñíû òóõàé õóóëü, 20104.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÆ.ßäàìñ¿ðýí, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, 20031. Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20032. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20033. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19984. ¨.Êàþò, Ìîíãîë Óëñûí øèíý èðãýíèé ýðõ ç¿é, 20035. Ò.̺íõæàðãàë íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20006. Á.Àìàðñàíàà íàð, Êîìïàíè (ýðõ ç¿éí àñóóäàë), 20037.

53

II.4 ҪЪªÑ ÁÈÇÍÅÑÈÉà ÕßÍÀÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀÕ ÍÜ

Ñýäýâ 9. ªðñºë人í

Ñýäâèéí çîðèëãîÇàõ çýýëèéí ÷ºëººò ºðñºë人íèéã õóóëèàð õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäëûã

òàíèí ìýäýæ, áèçíåñèéí ïðàêòèêò áóé øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé èëðýë á¿ðò õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ä¿ãíýëò ºãºõ, õóóëü òîãòîîìæèéã çºâ õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

ªðñºë人í Ìîíîïîëü îëèãîïîëü íî¸ðõîã÷Çàõ çýýëä íî¸ðõîõ Íèéãìèéí çàðäàë Çàõ çýýëèéí á¿òýö Íýãäýõ, íèéëýõ ¯íýýð ÿëãàâàðëàõ Çàð ñóðòàë÷èëãàà ºðñºë人íä õàðø õýëöýë Çàõ çýýë äýýðõ äàâàìãàé áàéäàë

ªðñºë人íèé ýðõ ç¿é íü ºðñºë人íèé òóõàé ýäèéí çàñãèéí îíîëä ñóóðèëñàí áàéäàã. ªðñºë人íèé òóõàé àíõíû õóóëü áîë ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññîîñ áàòàëñàí 1890 îíû Øåðìàíû õóóëü (The Sherman Act) þì. Äýëõèé äýýð õàìãèéí ºíäºð õºãæñºí íü ÀÍÓ, Åâðîïûí Õîëáîîíû ºðñºë人íèé ýðõ ç¿é þì. Ìîíãîë Óëñàä áóñàä îðíû òóðøëàãàä ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëæ, áàòàëñàí øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü ¿éë÷èëäýã.

ªðñºë人íèé òàëààðõ ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë ººð÷ëºëò:

ªðñºë人íèé äèíàìèê çàãâàð. Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã áóñäààñ • äîîãóóð ¿íýýð ºðñºæ áîðëóóëàõ ýñâýë õóäàëäàí àâàõûí òºëºº óðàëäàæ áóé çàõ çýýë äýýðõ ºðñºëäºã÷ íàð çàðäëàà äºíãºæ íºõºõ õýìæýýíä õ¿ðòýë ¿íèéã áóóðóóëäàã ãýñýí îíîëûã àíõ Àäàì Ñìèò òîìü¸îëñîí áàéíà. Ýíäýýñ Àäàì Ñìèò õóâèéí ýðõ àøãèéã óðüòàë áîëãîí ºðñºëäºã÷ íàð ýöñèéí ä¿íäýý “¿ë ¿çýãäýã÷ ãàð”-ûí íºëººãººð á¿õ íèéòèéí ýðõ àøèãò ¿éë÷èëæ áàéäàã õýìýýí ºðñºë人íèé ãîë à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëæ ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí òóëãóóð çàð÷èì áîëîõûã îíöîëñîí áàéíà. Íîáåëèéí øàãíàëò ýäèéí çàñàã÷ Ñòèãëåð ºðñºë人íèé òàâàí ¿íäñýí íºõöºëèéã Ñìèòèéí îíîëîîñ ãàðãàæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. ¯¿íä:

ªðñºëäºã÷ íàð õîîðîíäîî ¿ãñýí õóéâàëäàõã¿éãýýð áèå äààí ¿éë o àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¸ñòîé.Îäîîãèéí áîëîí öààøèä ãàð÷ èðýõ ºðñºëäºã÷äèéí òîî õýâèéí o õýìæýýíýýñ ºíäºð àøèã îëîõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõóéö õàíãàëòòàé îëîí áàéõ ¸ñòîé.

54

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ýäèéí çàñàãò îðîëöîã÷èä çàõ çýýë äýýðõ áîëîìæ, íºõöºëèéí o òàëààð áîëîìæèéí ìýäýýëýëòýé áàéõ ¸ñòîé.Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ÷ºëººã o (íèéãìèéí ç¿ãýýñ) áîîìèëîõã¿é áàéõ ¸ñòîé.Ýäèéí çàñãèéí íººö áàÿëàã ýçäèéí õ¿ññýí ÷èãëýëä, òýäíèé õ¿ññýí o õýìæýýíä øèëæèí õºäëºõºä õ¿ðýëöýõ¿éö õóãàöàà ºíãºðºõ ¸ñòîé.

Ñîíãîäîã îíîë ÷ºëººòýé ºðñºëäºõ áîëîìæèéã õóóëèàð õàìãààëàõûã ÷óõàë÷èëäàã.

ªðñºë人íèé ñòàòèê çàãâàð• ªðñºë人í òºãñ áàéõ íºõöºë o

íèéë¿¿ëýëòèéí òàëä îëîí ¿éëäâýðëýã÷ áàéõ áºãººä

Q

P0

P

DS

B

A

P – ¿íýQ – áàðààíû õýìæýýS – íèéë¿¿ëýëòD – ýðýëòPO – òýíöâýðèéí ¿íýA – èë¿¿äýë ýðýëòB – èë¿¿äýë íèéë¿¿ëýëò

ìîíîïîëüo

MR

Pc

Pm

D

MCDeadweight loss

Producer surplus

Consumer surplus

Pri

nce

Qm Qc Quantity

Ðrice – ¿íý, Quantity- òîî õýìæýý, Producer surplus- ¿éëäâýðëýã÷èéí èë¿¿äýë, Consumer surplus- õýðýãëýã÷èéí èë¿¿äýë, Deadweight loss – áîäèò äóòàãäàë

ªðñºë人íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò äºðâºí ¿íäñýí ýëåìåíòýýñ á¿ðäýíý.¯ãñýí õóéâàëäàõûã õîðèãëîõ• Äàâàìãàé áàéäëàà ºðñºë人íä õàðøààð àøèãëàõ, íî¸ðõîë òîãòîîõûã • õîðèãëîõÁèçíåñ íýãäýæ, íèéëñíýýð ºðñºë人íä ñºð㺺ð íºëººëºõ ýñýõýä õÿíàëò • òàâèõ Áóñàä àñóóäàë•

55

ªðñºë人íèé ýðõ ç¿éí çºð÷èëä òîîöîõ òîõèîëäîë (per se violations of competition law)

õýâòýý õÿçãààðëàëò-- íýã èæèë ò¿âøíèé ºðñºëäºã÷èä, æèøýý íü, æèæèãëýí õóäàëäàà÷èä õîîðîíäîî ¿ãñýæ ¿íý áàðèõ (horizontal price fixing) á¿ëãèéí äàðàìò- - ºðñºëäºã÷èä á¿ëýãëýí øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, æèøýý íü “çºð¿¿ä” áîðëóóëàã÷èä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëýõã¿é áàéõûã øààðäàæ áóñàä áîðëóóëàã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷äýä äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ (group boycotts)¿éëäâýðëýëä õÿçãààð òîãòîîõ-- æèøýý íü, ¿íý ºñãºõ çîðèëãîîð á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòèéã õÿçãààðëàõ (production quotas)çàõ çýýëýý õóâààæ àâàõ (division of markets)- á¿òýýãäýõ¿¿í äàãàëäóóëàõ-- íýã á¿òýýãäýõ¿¿íä íºãººã äàãàëäóóëæ áîðëóóëàõ (tying arrangements) ºðñºë人íèé ýðõ ç¿éí çºð÷èëä òîîöîæ áîëîõ áîñîî õÿçãààðëàëò - (íèéë¿¿ëýã÷, áîðëóóëàã÷äûí õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöàà)

áîðëóóëàëòûí îíöãîé ýðõ (exclusive distributorship)o íèéë¿¿ëýëòèéí îíöãîé ýðõ (exclusive dealing)o á¿òýýãäýõ¿¿í äàãàëäóóëàõ (tying) o

ÄàñãàëÌîíãîëûí óíäààíû çàõ çýýëèéí 40 õóâèéã ¿éëäâýðëýã÷ Ì êîìïàíè íü

óíäààíû æèæèãëýíãèéí çàõ çýýëèéí 37 õóâèéã ýçýëäýã áîðëóóëàã÷ Í êîìïàíèòàé ãýðýý áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý ãýðýýíèé äàãóó Ì íü çºâõºí Í-ä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëíý, õàðèí Í íü çºâõºí Ì-èéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëíà ãýæ òîõèð÷ýý.

- Ýíý ãýðýýíèé òàëààð ä¿í øèíæèëãýý õèéíý ¿¿.- Ìºí ºðñºë人íä õàðø ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã

àðèëãóóëàõ æóðìûã õóóëü òîãòîîìæîîñ îëæ, äàñãàëòàé õîëáîãäóóëàí ÿðèëöàíà óó.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæªðñºë人íèé òóõàé õóóëü, 20101. Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëü, 20022. Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ð áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýý 3. õóäàëäàí àâàõ òóõàé õóóëü, 2005

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. http://www.econmodel.com/classic/index.ht4. m http://www.egwald.ca/economics/index.php5.

56

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñýäýâ 10. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òîãòîëöîî

Ñýäâèéí çîðèëãîÀæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðºë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí

òàëààð òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèéãýý àìüäðàëä õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, óã õàðèëöààòàé õîëáîîòîé àñóóäàëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðºë Òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷

Íèéòèéí àøèã ñîíèðõîë, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí, óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é, òîäîðõîé íºõöºë, íàðèéí ìýðãýæèë øààðäàõ àæ àõóéí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð ýðõýëíý.

Äýëãýðýíã¿éã “Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû

òóñãàé çºâøººðëèéí

òóõàé õóóëü”-èéí 15 äóãààð ç¿éëýýñ

õàðíà óó!

Òóñãàé çºâøººðºë øààðäàõ àæ àõóéí ¿éë àæèëëà-

ãààíû òºñºë, ÷èãëýë

• Áàíê, áàíêíààñ áóñàä ñàíõ¿¿-ãèéí ¿éë àæèëëàãàà

• Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëýýð • Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí

÷èãëýëýýð• Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð • Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû

÷èãëýëýýð • Ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷íèé ÷èãëýëýýð • Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºð

ýðõëýëòèéí ÷èãëýëýýð • ¯éëäâýðëýë, õóäàëäààíû ÷èãëýëýýð • Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð • Çîõèîã÷èéí ýðõ, ïàòåíòûí

÷èãëýëýýð• Áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí

÷èãëýëýýð • Çàì òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí

÷èãëýëýýð • Ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî,

òåõíîëîãèéí ÷èãëýëýýð • Ñòàíäàðò÷èëàë õýìæèëç¿éí

÷èãëýëýýð

57

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü àæ àõóéí

¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé çºâøººðëèéã

Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

• öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë, áóñàä öàöðàã èäýâõò áîäèñòîé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ

Àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãààñ òóñãàé çºâøººðºë

îëãîõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãààñ òóñãàé çºâøººðºë

îëãîõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë

- åðäèéí - ñîíãîí

øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð

Òºðèéí çàõèðãààíû õîëáîãäîõ òºâ

áàéãóóëëàãààñ àâíà

- òóñãàé çºâøººðºë õ¿ññýí ºðãºäºë - õóóëèéí ýòãýýä áîë óëñûí á¿ðòãýëèéí

ãýð÷èëãýý - èðãýí áîë èðãýíèé ¿íýìëýõíèé

íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí õóóëáàð

- óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò- òóõàéí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîãîîñ

øàëòãààëàí õóóëüä çààñàí áóñàä áàðèìò- çàðèì àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä àéìàã,

íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàë

Òóñãàé çºâøººðºë àâàõàä á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷èã

Òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà çºâøººðºë îëãîõ ýñýõ àñóóäëûã õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë àæëûí 21 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýí õàðèóã áè÷ãýýð ºãíº. Ìàãàäëàí

øèíæèëãýý õèéëãýõ òîõèîëäîëä ºðãºäëèéã øèéäâýðëýõ õóãàöààã 14 õîíîã ñóíãàæ áîëíî

Òóñãàé çºâøººðëèéí õóãàöàà, íºõöºë, øààðäëàãûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîñîí áàéãóóëëàãà ò¿¿íèéã 3 ñàð

õ¿ðòýë õóãàöààãààð ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëíî.

Òóñãàé çºâøººðºë îëãîñîí áàéãóóëëàãà íü äàðààõ òîõèîëäîëä çºâøººðëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. ¯¿íä:

- òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ íü õ¿ñýëò ãàðãàñàí - õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí - òóñãàé çºâøººðºë àâàõäàà õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëñýí íü òîãòîîãäñîí - òóñãàé çºâøººðëèéí íºõöºë, øààðäëàãûã óäàà äàðàà áóþó íîöòîé çºð÷ñºí - òóñãàé çºâøººðëèéã ò¿äãýëç¿¿ëñýí õóãàöààíä çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð òàâüñàí øààðäëàãûã

áèåë¿¿ëýýã¿é

• àéìàã õîîðîíä, îðîí íóòàã õîòûí äîòîðõ áîëîí õîò îð÷ìûí íèéòèéí òýýâýð, øóóäàí òýýâýðëýëòèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ

• ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ • åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, öýöýðëýã áàéãóóëàõ • ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ • ýì÷èëãýýíèé ãîî çàñëûí ¿éë÷èëãýý

• àãààðò áîõèðäóóëàõ áîäèñ ãàðãàäàã, ôèçèêèéí õîðòîé íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ, ñóóðèí ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàõ

• îðîí íóòàãò íèéòèéí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ /ãàãöõ¿¿ ñóìûí Çàñàã äàðãàä õàìààðíà/

• òàìõè õóäàëäàõ

58

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë 1Èðãýí À õ¿¿õäèéí èõ ýì÷èéí ìýðãýæëýýð 2005 îíä Àíàãààõ Óõààíû Èõ

ñóðãóóëèéã áàêàëàâðûí çýðýãòýé òºãññºí áºãººä ìýðãýæëýýðýý òàñðàëòã¿é ºíººã õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãàà. Òýðýýð õ¿¿õäèéí ýìíýëýã áàéãóóëàõààð øèéäæýý.

- Èðãýí À-ä ýìíýëýã áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà, á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷èã, çºâøººðºë àâàõ æóðìûí òàëààð õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ çºâºë㺺 ºãíº ¿¿.

Äàñãàë 2Èðãýí Ê, Î íàð íü á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã íºõºðëºëèéí

õýëáýðýýð íèéñëýëèéí Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýãò õ¿íñíèé äýëã¿¿ð àæèëëóóëäàã. Ê, Î íàð àðõè, òàìõè çàðàõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ áîðëóóëàëòûí îðëîãî òîîöîîëñîí õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýýä àðõè, òàìõè çàðàõ çºâøººðºë õ¿ññýí ºðãºäëèéã Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä õàíäàí ãàðãàæýý.

- Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà àðõè, òàìõè çàðàõ òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîæ áîëîõ óó? Õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé òàéëáàð õèéíý ¿¿.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÀæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, 2001

59

Ñýäýâ 11. Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýë

Ñýäâèéí çîðèëãîÁèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí à÷ õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýæ, á¿ðòãýëèéí

àæèëëàãààã ãàðäàí ã¿éöýòãýõ, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýë íü àëáàí ¸ñîîð áèçíåñ ýðõëýõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñ þì. Áèçíåñèéí á¿ðòãýëèéã èðãýíèé áîëîí ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëýýñ ÿëãàæ îéëãîõ õýðýãòýé. Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýë íü îëîí òàëûí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàðèí á¿ðòãýëèéí àæèëëàãàà íü ò¿ðãýí, øóóðõàé, ÷èðýãäýë áàãàòàé áàéõ ó÷èðòàé. Áèçíåñ ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, óëñûí á¿ðòãýëä îðîõ íü èðãýí á¿ðèéí ýðõ áîëîâ÷ òîäîðõîé òîõèîëäîëä á¿ðòãýëèéí áàéãóóëëàãà òóõàéí áèçíåñèéã á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàæ áîëíî.

Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëüä çààñíààð óëñûí á¿ðòãýëèéí íýãäñýí òîãòîëöîî äàðààõ õýñãýýñ á¿ðäýíý.

èðãýíèé óëñûí á¿ðòãýë• õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýë• ýä õºðºíãèéí óëñûí á¿ðòãýë•

Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýë íü õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýëèéí íýã õýñýã áîëíî. “Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýë” ãýæ õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëñàí, ººð÷ëºí áàéãóóëñàí, òàòàí áóóëãàñíûã áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéí òàëààðõ áóñàä ìýäýýëëèéã ýíý õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó óëñûí á¿ðòãýëèéí æàãñààëòàä îðóóëàõ ¿éëäëèéã õýëíý.

Õóóëèéí ýòãýýäèéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð íü óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð ¿¿ñíý. Õóóëèéí ýòãýýä óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõýýñýý ºìíº èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä áèå äààí îðîëöîõûã õîðèãëîíî. Ýíý õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷ñºíèé óëìààñ áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë áóðóóòàé ýòãýýä óã ãýì õîðûã àðèëãàíà.

Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýëòýé õîëáîîòîé äàðààõ òºðëèéí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëíº.

íèéòëýãäýí ãàðàõ ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ • êîìïàíè, íºõºðëºë á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý îëãîõ• õîðøîî á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý îëãîõ•

Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýë Ýä õºðºíãèéí óëñûí á¿ðòãýë¯íýò öààñûã áàðüöààëñíû á¿ðòãýë ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí Õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýë áàðüöààíû á¿ðòãýë

60

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý îëãîõ• áàíê, äààòãàëûí áàéãóóëëàãà á¿ðòãýæ ãýð÷èëãýý îëãîõ• àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëä ººð÷ëºëò õèéõ •

Á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàͺõºðëºë, êîìïàíè, õîðøîîã óëñûí á¿ðòãýëèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí

çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé îðîí íóòàã äàõü ñàëáàð á¿ðòãýíý.

Áèçíåñèéí óëñûí á¿ðòãýë:

ªðãºäºëä çóðñàí ãàðûí ¿ñãèéí õýâ ìàÿãèéã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý.

Áèçíåñ áàéãóóëàãäñàíààñàà õîéø 1 ñàðûí äîòîð áàãòààí á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä ºðãºäºë ãàðãàíà.

Á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãà ìàòåðèàë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àæëûí 5 õîíîãò á¿ðòãýõ ýñýõ òóõàé áè÷ãýýð øèéäâýð ãàðãàíà.

Á¿ðòãýõ

Ãýð÷èëãýý îëãîõ

Ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî

Á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàõ (Áè÷èã áàðèìòûí á¿ðäýë äóòóó,

ºðñºë人íä õàðøëàõ)

Á¿ðä¿¿ëýõ ìàòåðèàë: áàòàëñàí ìàÿãòûí äàãóó ãàðãàñàí ºðãºäºë; 1. õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ òóõàé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí 2. øèéäâýð, ýñõ¿ë óã øèéäâýðèéí íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí õóóëáàð; êîìïàíèéí ä¿ðýì, ýñâýë íºõºðëºë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãýðýý; 3. ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ààð îðîëöîæ 4. áàéãàà áîë íýìýëò ìàòåðèàë; õóóëèéí ýòãýýäèéí íý𠺺ð õóóëèéí ýòãýýäèéí íýðòýé 5. äàâõàðäñàí ýñýõèéã õîëáîãäîõ á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ øàëãóóëæ áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò;óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò.6.

äîë

61

Äàñãàë 1Äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëíà óó.

- ªºðèéí õºðºí㺠ãýæ þó âý?- Á¿ðòã¿¿ëýõã¿éãýýð áèçíåñ ýðõëýõèéã õîðèãëîñîí çààëòûí ñàíêö íü þó

âý?- Áèçíåñèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõäàà ºðñºë人íèéã õÿçãààðëàñàí

òîõèîëäîëä óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàæ áîëíî. Ýíý íü ÿìàð òîõèîëäîë áàéæ áîëîõ âý? Æèøýý ãàðãàæ òàéëáàðëà.

Äàñãàë 2Áèçíåñèéã á¿ðòã¿¿ëýõýä àøèãëàõ ìàÿãòòàé òàíèëöàæ, áàãøèéí ºãñºí

ºãºãäëèéí äàãóó áºãëºõ äàñãàë õèéíý ¿¿.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÓëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëü, 20091. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 20032. Ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõèéí áóñàä 3. á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 2003¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé õóóëü, 20094.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. http://www.econmodel.com/classic/index.ht4. m http://www.egwald.ca/economics/index.ph5. p

62

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

II.5 ÒªËÁªÐÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐÃ¯É ÁÎËÎÕ ¯ÅÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Ñýäýâ 12. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõòîé õîëáîãäñîí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ñýäâèéí çîðèëãîÒºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí õóóëèéí ýòãýýä áîëîí ò¿¿íèé çýýëä¿¿ëýã÷èéí

õóâüä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçìûã òàíèí ìýäýæ, ýíý òàëààð çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ ÄàìïóóðàëÑàéí äóðûí áîëîí ñàéí äóðûí áóñ äàìïóóðàë Õýðýã ã¿éöýòãýã÷Õºðºíãèéã õàìãààëàëòàä àâàõ Òºëáºð áàðàãäóóëàõ äàðààëàëÁàðüöààòàé áîëîí áàðüöààã¿é çýýëä¿¿ëýã÷ Çýýëä¿¿ëýã÷äèéí õîðîî, Äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõýëñýí òàëààð ìýäýãäýë ºãºõ çºâëºëÄàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõëýõ øàëãóóð

¯íäñýí àñóóäàë

- Çýýëäýã÷èéã çýýëä¿¿ëýã÷ýýñ õàìãààëàõ- Çýýëä¿¿ëýã÷èéã áóñàä çýýëä¿¿ëýã÷ýýñ õàìãààëàõ- Çýýëäýã÷èéã áèçíåñèéí õýâèéí ãîðèìä áóöààí îðóóëàõ

Äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõëýõ øàëãóóðÒºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ•

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñíàà𠺺ðèéí õºðºíãèéí 10 • õóâü ò¿¿íýýñ äýýø õýìæýýòýé ºð òºëáºðºº òºëæ ÷àäàõã¿é áàéõ

Äàìïóóðëûí ïðîöåññ ¿¿ñãýõ õ¿ñýëò• Çýýëä¿¿ëýã÷ áóþó ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýë øààðäàõ ýðõ á¿õèé • ýòãýýäèéí õ¿ñýëòÇýýëäýã÷èéí ººðèéí õ¿ñýëò•

Õýðýã ¿¿ñãýõ çýýëä¿¿ëýã÷èéí ñîíèðõîë Çýýëäýã÷èéí ñîíèðõîëÄàìïóóðëûí ýðõ ç¿éãýýð çºâøººðºãäñºí ìåõàíèçìóóäûí òóñëàìæòàéãààð çýýëäýã÷èéí òºëºõã¿é áàéãàà ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõ

Äàìïóóðëûí ïðîöåññûí õàìãààëàëòàä îðîõ (Çýýëäýã÷èéã îëîí çýýëä¿¿ëýã÷èéí áàéíãûí øààðäëàãààñ ò¿ð õàìãààëæ, áèçíåñýý õýâèéí áîëãîõ áîëîìæ îëãîõ)

Çýýëä¿¿ëýã÷èéã áóñàä íºëºº á¿õèé çýýëä¿¿ëýã÷ýýñ õàìãààëàõ

Äàìïóóðëûí ïðîöåññ äóóññàíû äàðàà çýýëäýã÷èéí ¿ëäñýí ºðèéã ÷ºëººëºõ áîëîìæ îëãîäîã

63

Çýýëäýã÷ äàìïóóðëûí ïðîöåññûí õàìãààëàëòàä îðîõ

Ø¿¿õýýñ äàìïóóðëûí õýðýã áóþó ïðîöåññ ýõë¿¿ëñíýýð äàðààõ àðãà õýìæýýã àâäàã.

- Á¿õ çýýëä¿¿ëýã÷äèéã òóñ òóñäàà øààðäëàãà ãàðãàõ áîëîëöîîã¿é áîëãîæ çýýëäýã÷èéã “òàéâàí”-ààð áèçíåñèéí õýâèéí ãîëüäðîëäîî îðîõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

- Á¿õ ºì÷ õºðºíãèéã íü “õàìãààëàëòàä” àâäàã. Çàðàõ áîðëóóëàõ, áàðüöààëàõ ÿâäëààñ õàìãààëäàã.

- ªìíº áàéãóóëñàí çàðèì ãýðýý õýëöëèéã ø¿¿õèéí òóñëàìæòàéãàà𠺺ð÷ëºõ, öóöëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

- Çýýëä¿¿ëýã÷ íàðûí çýðýãëýëèéã òîãòîîæ, òýäãýýðèéí øààðäëàãàà õàíãóóëàõ äàðààëëûã òîäîðõîéëîõ çàìààð ýìõ öýãöýä îðóóëäàã.

- Á¿õ çýýëä¿¿ëýã÷ íàðûã òóñ òóñäàà øààðäëàãà ãàðãàõ áîëîëöîîã¿é áîëãîäîã.

- Çýýëäýã÷èéí ºì÷ õºðºíãèéã íü “õàìãààëàëòàä” àâäàã. Çàðàõ áîðëóóëàõ, áàðüöààëàõ ÿâäëûã “öàðöààäàã”.

Ìîíãîë Óëñàä ÿìàð ýòãýýä äàìïóóðëûí ïðîöåññûí õàìãààëàëòàä îðîõ áîëîìæòîé âý?

- ͺõºðëºë- Õîðøîî- Êîìïàíè- Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí ãàçàð- Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

Çýýëä¿¿ëýã÷èéã áóñäààñ íü õàìãààëàõ

ͺ뺺òýé, ýñõ¿ë çýýëäýã÷òýé îéð äîòíî õàðüöààòàé ýòãýýä øààðäëàãàà • ò¿ð¿¿ëýí õàíãóóëàõ çàìààð áóñàä çýýëäýã÷èéã õîõèðîîõîîñ õàìãààëàõ àðãà. Äàðààõ ¿éëäëèéã çýýëä¿¿ëýã÷äýä õîðèãëîäîã:- òºëáºð ãàðãóóëàõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ; - áóñàä ýòãýýä ýä õºðºíãèéã íü ºì÷ëºë人 àâàõ; - óðüä ãàðñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó ýä õºðºíãº, òºëáºð

ãàðãóóëàõ; - ýä õºðºíãèéã íü áàðüöààëàõ, áàðüöààíû õýìæýýã èõýñãýõ,

áàðüöààëñàí ýä ç¿éëèéã õóäàëäàõ, áóñàä àðãààð çàõèðàí çàðöóóëàõ; - çýýëäýã÷èéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, çýýëäýã÷òýé

¿¿ðãèéã õîîðîíä íü òîîöîõ ã.ì.

64

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë À êîìïàíè íü ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýæýý. Õàðèí

çýýëä¿¿ëýã÷ Á íü òýäíèé ºðèéí ¿ëäýãäëèéã äàðààõ ¿íäýñëýëýýð äóóñãàâàð áîëãîõûã õ¿ñýýã¿é áàéíà.

- À êîìïàíè íü çýýë àâàõäàà ñàíõ¿¿ãèéí õóóðàì÷ áàðèìò ãàðãàñàí- À êîìïàíè ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðòãýëýý õºò뺺ã¿éãýýñ áîëæ òóõàé á¿ð

çýýëä¿¿ëýã÷ Á íü òýäíèé ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã ìýäýõ áîëîëöîîã¿é áîëñîí

- Ýíý õýðãèéã õýðõýí øèéäâýðëýõ âý?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëü, 2. Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëü, 20093. Ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéí 4. óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 2003¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé õóóëü, 20095. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü, 20026. Ãàçðûí òóõàé õóóëü, 20027. Áàíêíû òóõàé õóóëü, 20108.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. Ò.̺íõæàðãàë, Àæ àõóéí íýãæèéí äàìïóóðàë, 19934.

65

Ñýäýâ 13. Äàìïóóðëûí áîëîí äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö, ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò

Ñýäâèéí çîðèëãîÒºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäèéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ

áîëîí äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ¿åä õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã çýýëä¿¿ëýã÷äýä îëãîõ ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì äàìïóóðëûí ïðîöåññûã òàíèí ìýäýæ, ýíý òàëààð õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Äàìïóóðëûí ïðîöåññûí òºðºëÄàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõëýõ• - Ñàéí äóðûí äàìïóóðàë- Ñàéí äóðûí áóñ äàìïóóðàëÄàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ ïðîöåññ• - Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäëûã àðèëãàõ çîðèëãîòîé- Õóóëèéí ýòãýýä íü öààøèä îðøèí òîãòíîäîã.Òàòàí áóóëãàõ ïðîöåññ• - Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýäýã àíãèëàëä îðîõã¿é, ýñõ¿ë ø¿¿õýä

äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõë¿¿ëýõ ýðõòýé ýòãýýä íýõýìæëýë ãàðãààã¿é òîõèîëäîëä õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäàõààñ ÿëãààòàé ïðîöåññ

Äàìïóóðëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí íýã îíöëîã íü äàìïóóðëûí ïðîöåññûí ¿åä õýðýãëýãääýã çàðèì ìåõàíèçìûã ñºð㺺ð àøèãëàõààñ ñýðãèéëæ áàéäàãò îðøèíî. Æèøýýëáýë, äàìïóóðààã¿é ýòãýýä ºð çýýë òºëºõººñ ò¿ð õóãàöààíä çàéëñõèéõèéí òóëä äàìïóóð÷ áàéãààãàà çàðëàõ, çýýëä¿¿ëýã÷ íü äàìïóóðàõààðã¿é ýòãýýäèéã áèçíåñò íü ñààä áîëîõ çîðèëãîîð äàìïóóðóóëàõààð ø¿¿õýä õ¿ñýëò ãàðãàõ ã.ì. ¯¿íýýñ ñýðãèéëýõ ãîë ìåõàíèçì íü ø¿¿õ äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ ýñýõèéã õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä á¿ðýí ýðõèéíõýý äàãóó øèéäýõ ýðõòýé áàéäàã ÿâäàë þì.

- Äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº - Õ¿÷èí òºãºäºð áóñ õýëöýë- Äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä- Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã ø¿¿õèéí øèéäâýðýý𠺺ð÷ëºõ, öóöëàõ- Çýýëäýã÷èéã áèçíåñèéí õýâèéí ãîðèìä áóöààí îðóóëàõ- Òºëºâëºãºº õýðýãæ¿¿ëýõ ýòãýýä- Òàòàí áóóëãàõ - Òàòàí áóóëãàæ äóóñàõ

66

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ïðîöåññûí òºðëèéí äàðààëàëÄàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýñýõèéã õàðãàëçàí ¿çíý.• Áîëîìæã¿é ýñõ¿ë äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà àìæèëòã¿é áîëâîë • òàòàí áóóëãàõ ïðîöåññ ýõýëäýã.

Õýðýâ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é íü òîäîðõîé áîëñîí áîë:- Çýýëä¿¿ëýã÷èéí õóðàë, ýñõ¿ë õîðîî- Äàìïóóðëûí õýðýã ã¿éöýòãýã÷ ãýñýí õî¸ð á¿òýö áèé áîëäîã.

Äàìïóóðëûí õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü:- ýä õºðºíãèéã áèò¿¿ìæëýõ;- õóðàë çàðëàí õóðàëäóóëàõ;- äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ

ºìíº áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéã õÿíàæ, ãýðýý, õýëöýë õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ, ººð÷ë¿¿ëýõ, öóöëóóëàõ ýñýõ àñóóäëààð ñàíàë ãàðãàõ;

- òóñãàé äàíñ íýýæ ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ;

- áóñàäòàé ãýðýý, õýëöýë áàéãóóëàõ;

- ýä õºðºíãèéã õóäàëäàõ ã.ì.

Çýýëä¿¿ëýã÷èéí õóðàë, ýñõ¿ë õîðîî:- äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ

òºëºâëºãººã áàòëàõ ýñýõ, áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ;

- õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí òàëààð ñàíàë òàâèõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ àñóóäàë;

- õýðýã ã¿éöýòãýã÷èä õÿíàëò òàâèõ;

- õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ø¿¿õèéí îðîëöîîã¿éãýýð áèåë¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõ.

Çýýëäýã÷, çýýëä¿¿ëýã÷ õ¿ñýëò

ãàðãàõ

Ø¿¿õ íýõýìæëýëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

øàëãàõ

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ

Õýðãèéã õýðýãñýõã¿é

áîëãîõ

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã

áàòàëãààæóóëàõ

Òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé ýñýõèéã òîãòîîíî

Áàðüöààò çýýëÁàðüöààã¿é çýýë Õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ

67

Òàòàí áóóëãàõÒàòàí áóóëãàõ ïðîöåññ ýõëýõýä îëîí òºðºë, õýìæýýíèé çýýëèéã õýðõýí

òºëºõ äàðààëàë ýðõ ç¿éí ãîë àñóóäàë áîëíî.

Çýýëèéí çýðýãëýë áóþó òºëºãäºõ äàðààëàëÄàðààëëûí õóâüä áàðüöààò çýýëèéã á¿ðýí òºëñíèé äàðàà áàðüöààã¿é çýýëèéã

òºë¿¿ëäýã.

Äàñãàë 1À êîìïàíèèéí õóâüä äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõýëñýí áàéãàà áºãººä À íü õýä

õýäýí çýýëä¿¿ëýã÷òýé þì. À íü òýäíèé çàðèìä íü ¿ë õºäëºõ õºðºí㺺, çàðèìä íü õºäëºõ õºðºí㺺 áàðüöààëæ, çàðèìààñ íü áàðüöààã¿éãýýð çýýë àâñàí áàéíà. Ãýòýë äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõëýõýä À-ãèéí õºðºí㺠á¿õ çýýëèéí äºðºâíèé ãóðàâä ÷ õ¿ðýõã¿é áºãººä çàðèì çýýëä¿¿ëýã÷ íàð íü À-ã äàìïóóðóóëàõààð øèéäæýý.

- Äàìïóóðóóëàõààð øèéäñýí òîõèîëäîëä ºð áàðàãäóóëàõ äàðààëàë ÿìàð áàéõ âý?

- Äàìïóóðóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ âý?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëü, 2. Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëü, 20093. Ýä õºðºí㺠ºì÷ëºõ ýðõ, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí áóñàä ýðõèéí 4. óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 2003¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé õóóëü, 20095. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü, 20026. Ãàçðûí òóõàé õóóëü, 20027. Áàíêíû òóõàé õóóëü, 20108.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà1. Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20032. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20033. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19984. Ò.̺íõæàðãàë, Àæ àõóéí íýãæèéí äàìïóóðàë, 1993

68

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

II.6 ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ÁÓÑÀÄ ÀÑÓÓÄÀË

Ñýäýâ 14. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä õèéãäýõ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ

Ñýäâèéí çîðèëãîÁèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä õèéãäýõ íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, àóäèò, òýäãýýðèéí

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð òàíèí ìýäýæ, óã õàðèëöààòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ àëèâàà àñóóäàëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãàòàé áîëíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà- àóäèòûí áàéãóóëëàãààñ ãýðýýíèé äàãóó õóóëèéí ýòãýýä, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷ èðãýíèé íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õºòëºëò, ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí òàòâàðûí òàéëàíã õÿíàæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãºõ õàðààò áóñ ¿éë àæèëëàãàà

Àóäèòûí áàéãóóëëàãà- ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë àâ÷, óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñýí õóâüöààò êîìïàíè, õîðøîîíîîñ áóñàä õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ

Àóäèòîð- àóäèòûí áàéãóóëëàãàä àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷

Ìýðãýæëèéí íÿãòëàí áîäîã÷- èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ìýðãýæëýýð áàêàëàâð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø çýðýãòýé òºãññºí õ¿í;

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã- á¿ðòãýëèéí ñóóðü, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ãàðãàõàä áàðèìòëàõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí æóðàì, çààâàð, àðãà÷ëàë

Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí- ¿ëäýãäýë áàëàíñ, îðëîãî, ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí, ºì÷èéí ººð÷ëºëòèéí òàéëàí, ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí, òýäãýýðò õàâñàðãàñàí òàéëáàð, òîäðóóëãà, õàâñðàëò òîîöîî

Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà Àóäèòûí áàéãóóëëàãàÀóäèòîð Ìýðãýæëèéí íÿãòëàí áîäîã÷Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãÑàíõ¿¿ãèéí òàéëàí

69

Ñàíõ¿¿æèëòèéã àøèãëàæ àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ÿâöàä õºðºí㺠áîëîí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðò ãàð÷ áàéãàà àæèë ã¿éëãýýã òóõàé á¿ð íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä ¿íýí çºâººð ¿íýëæ ä¿ãíýæ õýìæèõ íü áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí äîòîîä áîëîí ãàäààä õýðýãëýã÷èäýä øèéäâýð ãàðãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßëàíãóÿà õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä õºðºí㺺 áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàõàä íü ìýðãýæëèéí íÿãòëàí áîäîã÷, àóäèòîðûí ¿éë÷èëãýý õýðýãöýýòýé áàéäàã.

• Áèçíåñ ýðõýëæ áóé áàéãóóëëàãóóäûí çàéëøã¿é õºòºëæ, äàãàæ ìºðäºæ áàéõ ÷óõàë ç¿éë áîë íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë. Èéìýýñ ÷ íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã áèçíåñèéí õýë, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã òàéëáàðëàõ, òîäîðõîéëîõ, ìýäýýëýõ óðëàã ãýäýã.

Àóäèò ãýæ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ¿éë ÿâäëûí òàëààðõ áàòëàìæ ìýäýýëýë íü òîäîðõîé øàëãóóðò íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð òýäãýýðèéã öóãëóóëàí áîäèòîéãîîð ¿íýëæ ä¿ãíýí, øàëãàëòûí ¿ð ä¿íã ñîíèðõñîí õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ ñèñòåìòýé ¿éë àæèëëàãàà þì.

õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, áàíê çýýë îëãîã÷ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä, òàòâàðûí áàéãóóëëàãà, çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóä, õºðºíãèéí áèðæ, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà, äààòãàëûí áàéãóóëëàãà, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà...

Àóäèò õèéãäñýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã õýðýãëýã÷èä

70

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Àóäèòûí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý íü õýëáýðèéí õóâüä çààâàë áè÷ãýýð õèéãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

ãýðýýíä: - òàëóóäûí ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà- àæëûí õ¿ðýý - õóãàöàà - àæëûí õºëñ - àæëûí ¿ð ä¿íã õ¿ëýýëãýí ºãºõ æóðàì - ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëèéã

òîäîðõîé òóñãàñàí òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðæ òàìãà, òýìäýã äàðíà

Àóäèòûí áàéãóóëëàãà íü ¿éë÷ëýã÷òýé àóäèòûí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý áàéãóóëíà

Àóäèòûí ¿éë àæèëëàãàà

Çààâàë õèéëãýõ áàéãóóëëàãà

1/ õºðºíãèéí áèðæèä á¿ðòãýëòýé õóâüöààò êîìïàíè

2/ õºðºíãèéí áèðæèä á¿ðòã¿¿ëýõ çºâøººðºë õ¿ñ÷ áóé êîìïàíè

3/ 50 ñàÿ, ò¿¿íýýñ äýýø òºãðºãèéí àêòèâ á¿õèé àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà

4/ ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ, òàòàí áóóãäàæ áàéãàà áîëîí á¿õ õºðºí㺺 äóóäëàãûí õóäàëäààãààð õóäàëäàõ ãýæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà

5/ õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà

6/ õàäãàëàìæ çýýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà õîðøîî

7/ áàíê, ñàíõ¿¿, äààòãàëûí áàéãóóëëàãà 8/ áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëäàã ¿íýò öààñíû êîìïàíè áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã êîìïàíè

9/ óëñ òºðèéí íàì

ªºðñäèéí ñàíàà÷ëàãààð

õèéëãýõ áàéãóóëëàãà

71

Äàñãàë 1Èðãýí À ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæèëòýé áºãººä “ÕÕÕ”êîìïàíèä ìåíåæåð

õèéäýã. À íü íàéç Î-ãèéí ãóéëòààð íàéìàí íýðèéí äýëã¿¿ðèéíõ íü ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áàëàíñûã óëèðàë òóòàì ãàðãàæ, áàëàíñûí íÿãòëàí áîäîã÷ ãýñýí õýñýãò íü ãàðûí ¿ñãýý çóðäàã áàéíà.

- À ã òóñ äýëã¿¿ðèéí íÿãòëàí áîäîã÷ ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó?- Äýýðõ ºãºãäºëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿?

Äàñãàë 2“ÕÕÕ” ÕÕÊ íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, ãàäààä çàõ çýýë äýýð

áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà õºíäëºíãèéí õÿíàëò õèéëãýõ çîðèëãîîð àóäèòîð À-ä õàíäæýý. Àóäèòîð À íü ñ¿¿ëèéí 3 æèë äàðààëàí óã áàéãóóëëàãàä àóäèò õèéñýí òóë íèëýýä õÿìäðàëòàé ¿íýýð àóäèòûí øàëãàëò ÿâóóëæ ºãºõººð ñàíàë òàâüæýý.

- À ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýý èéíõ¿¿ õÿìäðóóëàí àóäèò õèéæ áîëîõ óó?- Óã ºãºãäºëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ¿íýëýëò ºãíº ¿¿?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÀóäèòûí òóõàé õóóëü, 19971. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, 20012. Êîìïàíèé òóõàé õóóëü, 19993. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü, 20024.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. Ë.Óäâàë, Àóäèò, 2004 îí4.

72

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ñýäýâ 15. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà äàõü òºëáºð òîîöîî

Ñýäâèéí çîðèëãîÁèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýãäýõ òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë, òºëáºð

òîîöîî ã¿éöýòãýõ æóðìûí òàëààð òàíèí ìýäýæ, áèçíåñèéí òºëáºð òîîöîîíû àëèâàà àñóóäàëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãà òºëºâøèíº.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Òºëáºð òîîöîî- òºëáºð õàðèóöàã÷, òºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷ íü òºëáºð ã¿éöýòãýã÷ áîëîõ áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäýýð äàìæóóëàí õèéãäýõ ìºíãºí õàäãàëàìæ, çýýë, õàðèëöàõ äàíñíû îðëîãî, çàðëàãûí ã¿éëãýýÁýëýí ìºíãºíèé òºëáºð òîîöîî- ¿íäýñíèé áîëîí ãàäààä óëñûí áýëýí ìºíãºí òýìäýãòýýð õèéõ ã¿éëãýýÁýëýí áóñ òºëáºð òîîöîî- òºëáºð òîîöîîíû áàðèìòààð õèéõ ã¿éëãýýÒºëáºð òîîöîî ã¿éöýòãýã÷- òºëáºð òîîöîî ã¿éöýòãýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäÒºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷- àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, õºëñ, íèéë¿¿ëñýí áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã òºëáºð òîîöîîíû òîäîðõîé õýëáýðèéí á¿ðä¿¿ëáýðèéã õàíãàñàí áàðèìòûí äàãóó íýõýìæëýõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäÒºëáºð õàðèóöàã÷- ã¿éöýòã¿¿ëñýí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé áîëîí õóäàëäàí àâñàí áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý õºëñèéã òºëºõèéã çºâøººðñºí áîë òºëáºð òîîöîîíû òîäîðõîé õýëáýðèéí á¿ðä¿¿ëáýðèéí äàãóó òºëáºð òºëºõ ¿¿ðýã á¿õèé ýòãýýäÂåêñåëü- òºëáºð õàðèóöàã÷ààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãºí õºðºíãèéã òîãòîîñîí õóãàöààíä ÿìàð íýãýí íºõöºë áîëçîëã¿éãýýð ¿ë ìàðãàëäàõ æóðìààð âåêñåëü ýçýìøèã÷èä òºëºõèéã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ áàòàëñàí òºëáºðèéí áàðèìò áîëîõ òºëáºð òîîöîîíû ¿íýò öààñ. ×åê- ÷åê ýçýìøèã÷ýýñ ÷åê àâàã÷èä ò¿¿íä çààñàí õýìæýýíèé ìºí㺠òºëºõèéã áàíêèíä ¿¿ðýã áîëãîæ áè÷ãýýð ãàðãàñàí äààëãàâàð áîëîõ òºëáºð òîîöîîíû ¿íýò öààñ

Õóäàëäàà íàéìààíû õºãæëèéí ýõýí ¿åä ìºíãºíèé îðîíä áàðòåð õèéæ ìºíãèéã îðëîõ ç¿éëñèéã àøèãëàäàã áàéñàí. Òýãâýë ºíººäºð àðèëæààíû áè÷èã ãýæ íýðëýãäýõ ÷åê, õàäãàëàìæèéí ñåðòèôèêàò, àìëàëòûí áè÷èã /promissory note/ , âåêñåëü çýðãèéã ò¿ãýýìýë õýðýãëýõ áîëæýý. Àðèëæààíû áè÷ãèéí õàìãèéí

Òºëáºð òîîöîî Áýëýí ìºíãºíèé òºëáºð òîîöîîÁýëýí áóñ òºëáºð òîîöîî Òºëáºð òîîöîî ã¿éöýòãýã÷Òºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷ Òºëáºð õàðèóöàã÷Âåêñåëü ×åêÀðèëæààíû áè÷èã

73

àíõíû õýëáýð áîë àìëàëòûí áè÷èã áºãººä Ìݪ2100 îíû ¿åä áè÷èãäñýí õ¿ëýýí àâàã÷èä òºëáºð õèéõ àìëàëòûí áè÷ãèéã àðõèåîëîã÷èä îëñîí áàéäàã. Åâðîïûí õóäàëäàà÷èä òºëáºð òîîöîî õèéõ õóäàëäààíû õóóëèéí äàãóó XIII, XIV çóóíààñ òºëáºð òîîöîîíû áàðèìòûã àøèãëàñàí.

Àðèëæààíû áè÷èã - ¿íäñýíäýý ìºíãºí òºëáºð õèéõ íýãýí ãýðýý þì.15 Àðèëæààíû áè÷ãèéí ºâºðìºö òºðºë íü òºëáºð òîîöîî, òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë þì.

Òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë íü àìëàëòûí áè÷èã /promissory note/, òºëáºðèéí áàòàëãàà /draft/ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð òºðºëòýé. 16

Àìëàëòûí áè÷èã /promissory note/

• Òºëáºð àâàã÷ òàëûí øààðäëàãààð òºëáºð òºëºã÷ òàëûí ãàðãàñàí áè÷ãýí àìëàëò. Æèøýý íü: Çýýëèéí ãýðýý

• ͺ㺺 òàëûí øààðäëàãààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä ìºí㺠òºëºõººð íýã òàëûí áè÷ñýí òºëáºðèéí õýðýãñýë.

Òºëáºðèéí áàòàëãàà /draft/

Òºëáºð òîîöîî

Áýëýí ìºíãºí òýìäýãòýýð

Áýëýí áóñ-òºëáºð òîîöîîíû

áàðèìòààð

Ìàíàé óëñûí õóâüä ÷ áýëýí ìºíãèéã îðëîõ òºðºë á¿ðèéí òîîöîîíû õýðýãñëèéã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ò¿ãýýìýë àøèãëàõ áîëñîí.

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä áýëýí áóñààð õèéõ òºëáºð òîîöîîã áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäýýð äàìæóóëàí ã¿éöýòãýíý. Áýëýí áóñààð õèéõ òºëáºð òîîöîîã òºëáºðèéí äààëãàâàð, òºëáºðèéí íýõýìæëýõ, àêêðåäèòèâ, èíêàññ, ÷åê, âåêñåëü, òºëáºðèéí êàðò,

ýëåêòðîí òºëáºð òîîöîî, çýýëæèõ ýðõ, çýýëýýð õèéõ òºëáºð òîîöîî áîëîí òºëáºð òîîöîîíû áóñàä õýðýãñëýýð áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäýýð äàìæóóëàí ã¿éöýòãýíý. Òºëáºð õàðèóöàã÷, òºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷ íü áýëýí, áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû ÿìàð õýëáýðýýð õàðèëöàõàà ººðñ人 ñîíãîæ àâíà. Òºëáºðèéí íýõýìæëýëýýð õèéõ òºëáºðèéã ãàãöõ¿¿ òºëáºð õàðèóöàã÷èéí ìºíãºí õºðºíãèéã çàðöóóëàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí çºâøººðñºí íºõöºëä ã¿éöýòãýíý.

Äîòîîä

Ãàäààä

Òºëáºð òîîöîî

Äîòîîä òºëáºð òîîöîîã ãàãöõ¿¿ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð ã¿éöýòãýíý. Äýýð äóðüäñàí òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñë¿¿äýýñ àêêðåäèòèâ, èíêàññ áîëîí îëîí óëñûí ýðõòýé òºëáºðèéí êàðòóóä íü /âèçà, ìàñòåð, ñìàðò.../ ãàäààä òºëáºð òîîöîîíä ãîë÷ëîí õýðýãëýãääýã.

15 A.James Barners “Law for Business” fourth edition 1996, 682ð16 Gordon W. Brown, Paul A.Sukys “Business law” 2001, 417p

74

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

ÀêêðåäèòèâÀêêðåäèòèâ íü îëîí óëñûí õóäàëäààíä òºëáºðèéí íàéäâàðòàé áàéäëûã

õàíãàäàã õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýðýãñýë áîëîâ÷ çàðäàë íü õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã. Àêêðåäèòèâ íýýñýí áàíê íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ãàðãàñàí õ¿ñýëò, ºãñºí ¿¿ðýã, çààâðûí äàãóó ãóðàâäàã÷ ýòãýýä /òºëáºð àâàã÷/-ýýñ òºëáºðèéí áè÷èã áàðèìò õ¿ëýýí àâ÷, õàðèóä íü ò¿¿íä áóþó ò¿¿íèé çààñàí ýòãýýäýä ìºí㺠øèëæ¿¿ëýõ, òºëáºð àâàã÷èéí áè÷ñýí øèëæèõ âåêñåëüä çààñàí òºëáºðèéã òºëºõ áóþó çºâøººðºõ, ýñõ¿ë óã ã¿éëãýýã ã¿éöýòãýõèéã ººð áàíêèíä äààëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷ íü õàðèëöàí òîõèðîëöñîí õºëñèéã áàíêèíä òºëíº. Àêêðåäèòèâèéí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõýä îëîí óëñàä õýðýãëýãääýã íèéòëýã çîõèöóóëàëò, àæèë õýðãèéí õ¿ðýýíä òîãòñîí çàíøëûã áàðèìòàëíà. Àêêðåäèòèâèéí ¿éë àæèëëàãààíä àêêðåäèòèâ íýýëãýã÷, íýýã÷ áàíê, ìýäýãäýã÷ áàíê, áàòëàã÷ áàíê, áåíèôèöèàð ãýñýí òàëóóä îðîëöäîã. Àêêðåäèòèâûí äàðààõ òºðë¿¿ä áàéäàã. ¯¿íä:

áàðèìòûí àêêðåäèòèâ /sight credit/• öóâðóóëàí òºëºõ àêêðåäèòèâ /deferred payment credit/• õàðèó àâñíààð òºëáºð õèéõ àêêðåäèòèâ /acceptance credit/• õýëýëöýýðèéí àêêðåäèòèâ /negotiation credit/• óðüä÷èëãàà çýýë á¿õèé àêêðåäèòèâ /red clause credit/• ñýðãýýãäýõ àêêðåäèòèâ /revolving credit/• ñòýíäáàé áóþó áýëýí áàéäëûã èëòãýõ àêêðåäèòèâ /standby credit/• äàìæèí òºëºãäºõ áàðèìòûí àêêðåäèòèâ /transferable credit/•

ÈíêàññÈíêàññ íü àêêðåäèòèâèéí àäèë ìºí îëîí óëñûí õóäàëäààíä ºðãºí

õýðýãëýãääýã. Èíêàññààð òºëáºð òîîöîî õèéæ áàéãàà ¿åä ýêñïîðòëîã÷ òàë áàðàà à÷óóëàõäàà õóäàëäàí àâàã÷ ìºí㺺 òºëíº ãýäýãò á¿ðýí èòãýëòýé áàéæ ÷àääàãã¿é. Èéìýýñ èíêàññèéã òàëóóä ìàø ñàéí áèçíåñèéí õàðèëöààòàé èìïîðòëîã÷ îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñàã òîãòâîðòîé ¿åä õýðýãëýõ íü ç¿éòýé áàéäàã. Èíêàññèéí òºëáºð òîîöîîãîîð òºëáºð òîîöîî ã¿éöýòãýã÷ íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ºãñºí äààëãàâðûí äàãóó, ò¿¿íèé çàðäëààð, òºëáºð õàðèóöàã÷ààñ òºëáºðèéã õ¿ëýýí àâàõ áóþó òºëáºð õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Èíêàññèéí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõýä õóóëü, îëîí óëñàä õýðýãëýãääýã íèéòëýã çîõèöóóëàëò, àæèë õýðãèéí õ¿ðýýíä òîãòñîí çàíøëûã ìºí áàðèìòàëíà. Èíêàññ íü õàðèëöàõ äàíñ íýýæ óðüä÷èëæ áàðàà íèéë¿¿ëýõ òîîöîî õèéõýýñ èë¿¿ íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàæ ºãäºã. Ó÷èð íü èìïîðòëîã÷ òàë òºëáºð õèéãýýã¿é ýñâýë òºëáºð íýõýìæëýõ âåêñåëüä àêöåïò õèéãýýã¿é ¿åä áàðààã ýçýìøèëäýý øèëæ¿¿ëýí àâ÷ ÷àäàõã¿é áºãººä õîëáîãäîõ áàíêóóä õóäàëäàí àâàã÷èéí ºìíººñ òºëáºð õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é. Èéíõ¿¿ àëáàí ¸ñíû õàòóó øààðäëàãà áàãà áàéäãààðàà ýíý íü îðîëöîã÷ òàëóóäàä õÿìä óÿí õàòàí áàéäàã.

75

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäýä äàíñ íýýëãýæ, òºëáºð òîîöîîíû ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëäýã.

Áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäýýð äàìæóóëàí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõ

Áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä • íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä îðîëöñîí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõäýý óã òºëáºð òîîöîîíû áàðèìòûí á¿ðä¿¿ëáýðèéã øàëãàíà. Òºëáºð òîîöîîíû áàðèìòûí á¿ðä¿¿ëáýðò óã áàðèìòûã áè÷ñýí îí, ñàð, ºäºð, òºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷, òºëáºð õàðèóöàã÷èéí äàíñíû äóãààð, íýð, òýäãýýðèéí ¿éë÷ëýã÷ áàíêíû íýð, ã¿éëãýýíèé óòãà, ìºíãºíèé ä¿íã òîî áîëîí ¿ñãýýð áè÷èæ, áàòàëãààòàé ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òàìãà ýñõ¿ë òýìäýã äàðñàí áàéíà. Õ¿ëýýí àâñàí äàðààëëûã áàðèìòëàí áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë • àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýíý. Áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí • ýòãýýä íü òºëáºð õàðèóöàã÷ààñ èð¿¿ëñýí òºëáºðèéí ã¿éëãýýã ºäºðò íü áàãòààí ã¿éöýòãýíý. Ýíý øààðäëàãûã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð ã¿éöýòãýýã¿éãýýñ ¿¿ñýõ àíçûã Èðãýíèé õóóëèéí 180 äóãààð ç¿éëä çààñàí õýìæýýãýýð áàíê òºëíº. Áàíê, òºëáºð òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä • íü äàíñ ýçýìøèã÷èéí õ¿ñýëòýýð ã¿éëãýý õèéãäñýí äàíñíû õóóëãûã äàíñ ýçýìøèã÷èä ºãíº.

Äàñãàë 1Èðãýí À ººðèéí íýð äýýð áîëîí êîìïàíèéõàà íýð äýýð äàíñ íýýëãýõýýð

“ÕÕÕ” áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà äýýð î÷æýý. Òóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí Î-òîé óóëçàí äàíñ íýýõýä øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã õýëæ ºãºõèéã õ¿ñæýý. Î äàíñûã ãàãöõ¿¿ áàíêèíä ë íýýëãýõ áîëîìæòîé, õàðèí òà ìàíàé áàéãóóëëàãàä ìºí㺺 õàäãàëæ áîëíî ãýæýý.

- Äýýðõ ºãºãäºë äýõ Î-í ¿éëäýëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.- Èðãýí À-ä äàíñ íýýëãýõýä øààðäàãäàõ á¿ðä¿¿ëáýðèéí òàëààð çºâºë㺺

ºãíº ¿¿.

Ìîíãîë áàíê òîãòîîäîã

Òºëáºð òîîöîîíû áàðèìòûí

á¿ðä¿¿ëáýðèéã

Áàíê

Òºëáºð õàðèóöàã÷

Òºëáºð õ¿ëýýí àâàã÷

Òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë

76

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë 2Èðãýí Êàðë “ÕÕÕ” ñóïåðìàðêåòààñ õ¿íñíèé ç¿éë õóäàëäàí àâ÷ òîîöîîã

ÀÍÓ-í “ZZZ” áàíêíû îëîí óëñûí ìàñòåð êàðòààð õèéõ ãýòýë õóäàëäàã÷ êàðòûã óíøóóëàõ áîëîìæã¿é áºãººä òîîöîîã ãàãöõ¿¿ ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð õèéíý ãýæýý.

- Äýýðõ ºãºãäºëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýëò õèéí Ìîíãîëä òºëáºð òîîöîîã ÿìàð òºëáºð, òîîöîîíû õýðýãñýëýýð õèéæ áîëîõ òàëààð ñóäëàí Êàðëä çºâºë㺺 ºãíº ¿¿?

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÁàíêíû òóõàé õóóëü, 20101. Áàíê, ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí ìºíãºí õàäãàëàìæ, òºëáºð òîîöîî, çýýëèéí 2. ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé õóóëü, 1995Òºëáºð òîîöîîã ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü, 3. 2009Âåêñåëèéí òóõàé õóóëü, 19954.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÁ.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20031. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20032. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19983. A.James Barners, Law for Business, 4th ed., 19964. Gordon W. Brown, Paul A.Sukys, Business law, 2001 5.

77

Ñýäýâ 16. Àðèëæààíû äààòãàë

Ñýäâèéí çîðèëãî

Äààòãàë, àðèëæààíû äààòãàëûí ìºí ÷àíàð, ¿¿ðýã, ò¿¿íèé îíöëîãûí òàëààð òàíèí ìýäýæ, óã õàðèëöààòàé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ àëèâàà àñóóäàëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ, õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã

Äààòãàë Àðèëæààíû äààòãàëÝðñäýë Äààòãàëûí ýðñäýëÄààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà

Äààòãàë - äààòãóóëàã÷èéí ýäèéí çàñãèéí ýðñäýë, àëäàãäëûã äààòãàëûí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë17

Àðèëæààíû äààòãàë - íèéãìèéí äààòãàëààñ áóñàä òºðëèéí äààòãàëÝðñäýë - ÿìàð íýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ áîëæ èðýýä¿éä ó÷èð÷ áîëîõ íºõöºë îð÷èí Äààòãàëûí ýðñäýë - äààòãàëä õàìðàãäñàí ç¿éëñýä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëîõ íºõöºë îð÷èíÄààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà - äààòãàëûí ãýðýýíèé äàãóó äààòãàã÷ íü äààòãàëûí òîõèîëäîë ¿¿ñýõýä ó÷èðñàí õîõèðîë áóþó õýëýëöýí òîõèðñîí äààòãàëûí íºõºí òºëáºðèéã òºëºõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîé ýòãýýäèéí ºìíº õ¿ëýýæ áóé ¿éë àæèëëàãàà

Äààòãàõ áîëîìæã¿é

ýðñäýë

Äààòãàõ áîëîìòîé

ýðñäýë

Ýðñäýë

Äààòãàëûí ¿¿ðýã

• Äààòãàëûí òîõèîëäëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õîõèðëûã áàãàñãàõ

• Äààòãóóëàã÷èä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ • Õóâààðèëàëò õèéõ • Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ

17 Gordon W. Brown, Paul A.Sukys “Business law” 2001, 480p

78

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õàìãèéí ò¿ãýýìýë õèéäýã äààòãàë íü ýä õºðºíãèéí äààòãàë áàéäàã. Ýä õºðºíãèéí äààòãàëä õóâèéí áîëîí õàðèóöëàãûí äààòãàëä õàìðàãäààã¿é á¿õ äààòãàë õàìààðäàã áºãººä îáúåêò íü ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñ áàéíà.

Äààòãàëûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õýëáýð íü äààòãàëûí ãýðýý.

Äààòãàë íü õýëáýðèéí

õóâüä

Çààâàë

Ñàéí äóðûí

Äààòãàëûí òóõàé õóóëüä çààñíààð

Çààâàë äààòãàõ äààòãàëûí îíöëîã: - çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàë íü íèéòèéã õàìàðäàã áîë ñàéí

äóðûí äààòãàë òîäîðõîé õýñýã á¿ëãèéã õàìààðäàã - çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëä äààòãàëûí ¿íýëãýýã õóóëèàð

áîëîí õóóëèàð ýðõ îëãîñíû äàãóó Äààòãàëûí õÿíàëòûí àëáàíààñ òîãòîîäîã áîë ñàéí äóðûí äààòãàëä òàëóóä òîäîðõîé õÿçãààðûí äîòîð ãýðýýãýýð òîõèðîëöäîã.

- çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëä ãýðýýã æèë òóòàì äàâòàí õèéäýã áîë ñàéí äóðûí äààòãàëä ãýðýýãýýð òîõèðîëöäîã.

- çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëä äààòãàëûí õàðèóöëàãà øóóä áèé áîëäîã ñàéí äóðûí äààòãàëä ãýðýýãýýð òîäîðõîéëñîí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãûí àñóóäàë ãàð÷ èðäýã.

- çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëä äààòãóóëàã÷ øèìòãýëýý òºëºõã¿é áîë õóóëü ¸ñîîð äààòãàã÷ áóþó äààòãàëûí áàéãóóëëàãà òºëºã人ã¿é áàéãàà õóðààìæèéã ãàðãóóëàí àâäàã áîë ñàéí äóðûí äààòãàëä äààòãóóëàã÷ äààòãàëûí õóðààìæàà òºëººã¿é áîë äààòãàëûí õàðèëöàà ¿¿ñýõã¿é.

Óðò õóãàöààíû äààòãàëûí

àíãèëàëä õàìààðàõ äààòãàëûí õýëáýðèéã

çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ òîãòîîíî

Õóâèéí äààòãàë

Óðò õóãàöààíû áóþó àìüäðàëûí

äààòãàë

Ýä õºðºíãèéí äààòãàë

Åðºíõèé äààòãàë

Õàðèóöëàãûí äààòãàë

Äààòãàëûã åðºíõèé øèíæ, íýð òºð뺺ð íü

79

Õóâèéí äààòãàë

Ýä õºðºíãèéí äààòãàë

Õàðèóöëàãûí äààòãàë

• Èðãýäèéí ýä õºðºíãèéí äààòãàë • Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë • Ãýíýòèéí îñëûí äààòãàë • Àìü íàñíû äààòãàë

• Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéí äààòãàë • Èðãýäèéí ýä õºðºíãèéí äààòãàë• À÷àà òýýâðèéí äààòãàë• Õºäºº àæ àõóéí äààòãàë

• Ìýðãýæëèéí õàðèóöëàãûí äààòãàë /ýì÷, õóóëü÷.../

• Èðãýíèé õàðèóöëàãûí äààòãàë

• Äààòãàëûí ãýðýý - äààòãàã÷ íü äààòãàëûí òîõèîëäîë áèé áîëîõîä äààòãóóëàã÷èä ó÷èðñàí õîõèðîë áóþó õýëýëöýæ òîõèðñîí äààòãàëûí íºõºí òºëáºðèéã òºëºõ, äààòãóóëàã÷ íü äààòãàëûí õóðààìæèéã òºëºõ ¿¿ðýã á¿õèé õýëöýë.

• õî¸ð òàëûí ãýðýý /äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷/

• õàðèó òºëáºðòýé • óðüä÷èëàí

òîõèðîëöñîí• áîëçîë òàâüæ õèéñýí

¯íäñýí øèíæ¯íäñýí øèíæ

ÄààòãàëÄààòãàë

Äààòãàëûí ãýðýýíèé òàëóóä

Äààòãàëûí ãýðýýíèé íºõöºë

Äààòãàëûí ç¿éë

Äààòãàëûí ýðñäýëèéí òºðºë

Äààòãàëûí õóãàöàà

Äààòãàëûí ¿íýëãýýíèé õýìæýý, õóðààìæèéí õýìæýý

Äààòãàã÷, äààòãóóëàã÷èéí ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, äààòãàëûí õóãàöàà

Ãýðýýíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ä¿ãíýõ, öóöëàõ

Äààòãàëûí ãýðýýíèé õýëáýð-áè÷ãýýð õèéõ ãýðýý

áºãººä ýíý øààðäëàãûã õàíãààã¿é ãýðýý õ¿÷èí

òºãºëäºð áóñ áàéíà.

Äààòãàã÷ - äààòãàëûí òîõèîëäîë áèé áîëîõîä äààòãóóëàã÷èä ó÷èðñàí

õîõèðîë áóþó õýëýëöýí òîõèðñîí äààòãàëûí íºõºí òºëáºð òºëºõ ¿¿ðýã á¿õèé

õóóëèéí ýòãýýä

Äààòãóóëàã÷ - äààòãàëûí õóðààìæ òºëºõ ¿¿ðýã á¿õèé

ýòãýýä,

80

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É

Äàñãàë 1Èðãýí À, Á íàð íü õàìòðàí ¿ðòñýí ò¿ëøíèé æèæèã ¿éëäâýð áàéãóóëæýý. À

áîëîí Á íàðò ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäýë¿¿äèéã òîîöîí, ÿìàð ÿìàð òºðëèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áîëîõ òàëààð çºâºë㺺 áîëîâñðóóëíà óó.

Äàñãàë 2Èðãýí Õ íü 35 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé áåíç ìàðêèéí ìàøèíûã ººðèéí

100 õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò á¿õèé “ÕÆÆ” ÕÕÊ-íû íýðýýð “ÊÊÊ” äààòãàëûí êîìïàíèä 50 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýë¿¿ëýí ãýíýòèéí îñëûí äààòãàëä äààòãóóëæýý. Äààòãàëûí ãýðýýã áàéãóóëæ òºëáºðèéã õèéñíèé ìàðãààø ºäºð íü õóðäíû çàì äýýð óã ìàøèí îñëûí óëìààñ äýëáýð÷ýý. Èðãýí Õ äààòãóóëñàí ìàøèíû íºõºí òºëáºð áîëîõ 50 ñàÿ òºãðºãèéã äààòãàëûí êîìïàíèàñ íýõýìæèëæýý. Äààòãàëûí êîìïàíè íºõºí òºëáºðèéã 35 ñàÿ òºãðºãººð òîîöîí “ÕÆÆ” ÕÕÊ-ä ë îëãîíî ãýæýý.

- Äýýðõ ºãºãäºëä õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.- Äààòãàëûí êîìïàíèé òàéëáàð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé þó.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë

Íýã. Õóóëü òîãòîîìæÈðãýíèé õóóëü, 20021. Äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 20042. Äààòãàëûí ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷èéí òóõàé õóóëü, 20043.

Õî¸ð. Íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàÃ.Àìàðæàðãàëàí, Ä.Àþóø, Ö.Äàâõàðáàÿð, Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é 2, ãàðûí 1. àâëàãà, 2007 Á.Àìàðñàíàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 20032. Ñ.Ãýðýëìàà íàð, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çóðàãò òàéëáàð òîëü, 20033. Ä.Ä¿ãýðæàâ, Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, 19984. Gordon W. Brown, Paul A.Sukys, Business law, 20015.