This article was downloaded by: [University of Aberdeen]On: 06 October 2014, At: 03:08Publisher: RoutledgeInforma Ltd Registered in England and Wales Registered Number: 1072954Registered office: Mortimer House, 37-41 Mortimer Street, London W1T 3JH,UK

Bijdragen: InternationalJournal for Philosophy andTheologyPublication details, including instructions for authorsand subscription information:http://www.tandfonline.com/loi/rjpt19

BoekbesprekingenWillem A.M. Beukena, P.C. Beentjesa, P.C. Beentjesa,P.C. Beentjesa, P.C. Beentjesa, Bart J. Koeta, Bart J.Koeta, Bart J. Koeta, Bart J. Koeta, Theo de Kruijfa,Hans Vandenholena, Bart J. Koeta, Bart J. Koeta,Bart J. Koeta, Bart J. Koeta, Bart J. Koeta, Bart J.Koeta, L. van Tongerena, Frans Vervooren OCDa,Liuwe H. Westraa, Arie L. Molendijka, Stephan vanErpa, A.J.M. van der Helma, R. Munnika, WalterVan Hercka, Walter Van Hercka, Marin Terpstraa, H.Gönsa, A. Ponceleta, Johan Taelsa, Johan Taelsa, D.C.Muldera & D.C. Muldera

a

Published online: 25 Jul 2013.

To cite this article: Willem A.M. Beuken, P.C. Beentjes, P.C. Beentjes, P.C. Beentjes,P.C. Beentjes, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Theo de Kruijf,Hans Vandenholen, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Bart J. Koet, Bart J.Koet, Bart J. Koet, L. van Tongeren, Frans Vervooren OCD, Liuwe H. Westra, ArieL. Molendijk, Stephan van Erp, A.J.M. van der Helm, R. Munnik, Walter Van Herck,Walter Van Herck, Marin Terpstra, H. Göns, A. Poncelet, Johan Taels, Johan Taels, D.C.Mulder & D.C. Mulder (1998) Boekbesprekingen, Bijdragen: International Journal forPhilosophy and Theology, 59:3, 338-362, DOI: 10.1080/00062278.1998.10739707

To link to this article: http://dx.doi.org/10.1080/00062278.1998.10739707

PLEASE SCROLL DOWN FOR ARTICLE

Taylor & Francis makes every effort to ensure the accuracy of all theinformation (the “Content”) contained in the publications on our platform.However, Taylor & Francis, our agents, and our licensors make norepresentations or warranties whatsoever as to the accuracy, completeness,or suitability for any purpose of the Content. Any opinions and viewsexpressed in this publication are the opinions and views of the authors, andare not the views of or endorsed by Taylor & Francis. The accuracy of theContent should not be relied upon and should be independently verified withprimary sources of information. Taylor and Francis shall not be liable for anylosses, actions, claims, proceedings, demands, costs, expenses, damages,and other liabilities whatsoever or howsoever caused arising directly orindirectly in connection with, in relation to or arising out of the use of theContent.

This article may be used for research, teaching, and private study purposes.Any substantial or systematic reproduction, redistribution, reselling, loan,sub-licensing, systematic supply, or distribution in any form to anyone isexpressly forbidden. Terms & Conditions of access and use can be found athttp://www.tandfonline.com/page/terms-and-conditions

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

338 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

BOEKBESPREKINGEN

Sweeney, Marvin A. Isaiah 1-39, with an Introduction to Prophetic Literature, (The Forms of the Old Testament Literature, Vol. XVI), Grand Rapids/Cambridge, Eerdmans, ISBN 0-8028-4100-7, 1996, 15 x 23, xix+547 p., $45,-.

The purpose of the present volume cannot be properly understood without taking into account the proposed lay-out of the series, which aims at providing a form-critical analy­sis of every book and each textual unit of the Old Testament. The editors have considered it appropriate to pave the way for a study of the biblical literature from the interrelated perspectives of 'structure', 'literary genre', 'setting' and 'intention', while endeavouring to bring consistency to the variegated terminology used in these areas. The analysis of the book of Isaiah as a whole (henceforth Bl) and of the individual passages therein proceeds according to this programme. Bearing this in mind, therefore, the present monograph on Isa I-39 is most welcome for a number of reasons. The tremendous number of studies on particular chapters and texts within this corpus has for a long time been badly in need of a synthesis and given the author's previous exegetical work on the tradition history of the First Isaiah he is eminently qualified to bring such an enterprise to fruition. The end result is a book which can serve as a worthy point of departure, not only for an up-to-date inter­pretation of Isa 1-39 but also for the future research of the redaction history of BI. There remains a disturbing gap, however, between the lay-out of the series as such which holds, in line with the traditional opinion, that chs. 1-39 of Isaiah form a separate literary and his­torical written work, and the author's personal view which confmes the first part of BI to chs. 1-33 and proposes that chs. 34-39 belong to a second distinct part of BI (pp.41-44). This rather curiously forces him to discuss the over-all structure of chs. 34-66 (pp.46-48) in a book which intends, for the most part, not to deal with chs. 40-66 and to focus in some detail on chs. 34-39 within a textual frame, that of First Isaiah, which, he contends, never existed. The present reviewer would rather disagree with the author at this particular point, accentuate the evidence suggested in several studies concerning the overbridging character of the chapters under discussion and continue to consider chs. 1-39 as a separate literary complex at some fmal level of the growth of Bl. The monograph consists of tree parts: an introduction to prophetic literature, an introduc­tion to BI and a study of the individual units of Isa 1-39 in line with the proposed lay-out of the series. It should be said from the outset that the book is based on an extensive knowledge of the literature concerned and very useful, almost exhaustive, bibliographies. The first part offers a well thought-out theory of the nature of prophetic literature in which the relationship between forms of speech, forms of writing and forms of redaction receives a carefully balanced treatment. After this follows the hermeneutical descent from prophetic book to prophetic narrative to prophetic speech. The literary genres are classi­fied according to their belonging to one of these areas. The 'Prophetic Speech' section (pp.22-30), however, is clearly the weightiest. The substantial variety of genres within this section has been arranged with clarity and subtlety, without forcing the actual text form of the passages discussed into a pre-supposed genre scheme. The second part, the introduction to BI, consists of the sections entitled 'structure', 'genre', 'setting' and 'intention'. The consequences of recent trends in the exegesis of BI are touched upon herein and a new programme of research is thus proposed, regarding, for example, the nature of the book (not only archival preservation of oral prophecies but also parenesis, i.e. exhortation combined with instruction). The most challenging sections are certainly those dealing with 'setting' and 'intention'. Here the author offers a reverse order sketch of his proposed model of the growth of BI in four major stages or editions: (1) an

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 339

edition related to the reforms of Fzra and Nehemiah, (2) a late 6th century edition associ­ated with the building of the Second Temple, (3) a late 7th century edition in support of king Josiah's reform and (4) an 8th-century collection (or book?) of oracles of the prophet Isaiah ben Amoz, stemming from various periods in his career. The author's proposal can­not be the fmal solution to this intriguing problem. At the same time, subject matter like this cannot but provoke questions and objections such as: 'Why do cbs. 1-12 not form an entity in their own right at any of the stages conjectured?'. We are left, however, with an excellent programme for further study, one which abandons the traditional interpretation model of 'salvation after judgement' as the matrix of the book and adopts that of 'YHWH's rule and Zion's glory as a result of the purging process initiated by the Assyr­ian invasions' (p.60). From this perspective, the growth of BI is not only a literary activ­ity involving the addition and adaptation of texts to one another but also an organic process evolving along variable, yet essentially identical parameters. The third part forms the bulk of the book: 'The individual units of Isa. 1-39' (pp.63-511). As a matter of fact, this section of the book boils down to a formcritical and redactional commentary based on the criteria elaborated above upon which I have already offered comment. It remains impossible, however, to review a work of this nature. While one is impressed by the author's consistency, precision and ability to synthesise, one is also aware of the extent to which many of the results rely on personal choices which are not based on the adopted criteria but on the momentum given such criteria. Due to the limits imposed on the proposed lay-out of the series as a whole, the fact that the textual criticism of BI could not be upgraded in association with the form-critical evaluation is, in my opinion, the only structural defect. The present reviewer, therefore, quite often felt tempted to make different choices, especially with regard to structure, precisely because he disagrees with textual emendations which were proposed in former times and have been almost univer­sally accepted ever since. An extremely useful glossary (pp.512-547: 'Genres' and 'Formulas') concludes this thor­ough and innovative work of reference. The author has provided us with a methodological model which will ultimately be indispensable for the study of Isa. 1-39.

Willem A.M. Beuken

Diesel, Anja A. u.a. (Hrsg.). "Jedes Ding hat seine Zeit ... ", Studien zur israelitischen und alt-orientalischen Weisheit, Diethelm Michel zum 65. Geburtstag, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die alt-testamentliche Wissenschaft, Band 241), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-015052-2, 1996, 16 x 24, viii+275 p., DM 158,-.

Deze verzameling opstellen aangeboden aan D. Michel, hoogleraar Oude Testament te Mainz, is niet aileen van een bijzonder hoge kwaliteit, maar bevat ook vele interessante onderwerpen. Het zal niemand verbazen dat zes van de veertien bijdragen uitdrukkelijk zijn gewijd aan Qohelet (Q.). Aan dit bijbelboek Prediker heeft Michel namelijk twee monografieen en ettelijke artikelen gewijd. De voor Q. karakteristieke term hebe/ ('Iucht') wordt als metafoor beschreven door K. Ehrlich. Th. Kriiger komt met de these dat Q. zich, teruggrijpend op Genesis 1-11, kritisch uiteenzet met vooral in Jesaja 65 opduikende eschatologische concepten. N. Lohfmk geeft een zeer indringende analyse van de crux in Qoh. 12,9-10. H.-P. Muller legt interessante verbanden tussen Qoh. 2,1-11 en de amrnoni­tische inscriptie uit Tell Siran, waardoor ook aan Hoogl. 6,12 een betere uitleg gegeven kan worden. I. Riesener analyseert de beroemde vrouwvijandige passage in Qoh. 7,25-29 en komt tot belangrijke nieuwe conclusies. A. Schoors onderzoekt bet in Q. zo frequent gebruikte fundamentele werkwoord ra'ah ('zien'). Het merendeel van de overige opstellen

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

340 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

houdt zich bezig met wijsheid in het oude Israel: wijsheid en apocalyptiek in de Dode Zee rollen (J.J. Collins), Psalm I (J. Arambarri), Jesus Sirach 5 (A. Di Lelia), Bijbelse en Afri­kaanse spreekwoorden (F.W. Golka), Genesis 2-3 (E. Otto), Wijsheid en geschiedenis bij de Elohist (L. Schmidt), Stadsleven in Spreuken 1-9 (R.N. Whybray). R. Gundlach analy­seert de Egyptische wijsheid in de 'levensleer' van koning Amenemhet I. Een lijst met publikaties die de jubilaris tussen 1956 en 1995 heeft gerealiseerd, en een register van besproken teksten ronden deze erg geslaagde feestbundel af. Het enige dat ik mis is een lijst van personalia van de contribuanten.

P.C. Beentjes

Weinberg, Joel. Der Chronist in seiner Mitwelt, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die alttesta­mentliche Wissenschaft, Band 239), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-014675-4, 1996, 16 x 24, x+334 p., DM 218,-.

In deze monografie wil W. afrekenen met een in de bijbelwetenschap herhaaldelijk ingeno­men positie als zou de zgn. Perzische periode (6e-4e eeuw) de 'donkere' tijd van de Judeese geschiedenis vormen, omdat er nauwelijks bronnenmateriaal beschikbaar zou zijn. Zowel keramiek, metaal als epigrafiek, aldus W., worden daarbij als belangrijke getuigen vaak vergeten. Daarenboven leveren de boeken Ezra-Nehemia alsmede bepaalde gedeelten uit Jeremia, Ezechiel, Psalmen, Haggai en Deuter-Jesaja wei degelijk waardevolle informatie over die Perzische periode op. Dit alles bracht W. ertoe een poging te wagen het wereldbeeld van de Chronist te reconstrueren en het is werkelijk verbluffend te zien hoe hij het tekstma­teriaal (genealogieen, topografische lijsten, technische termen), maar ook een vergelijking tussen het deuteronomistisch Geschiedwerk en bet zgn. chronistisches Sondergut tot socio­logische en socio-religieuze patronen weet uit te bouwen. Daarbij maakt hij gebruik van een groot aantal door hem samengestelde statistische overzichten. Van deze 23 uitvoerige tabel­len is helaas nergens een aparte inhoudsopgave voorradig, waardoor ze voor een eventueel verder gebruik - ik denk bijv. aan tabel 12 (p.l29) - moeilijk terug te vinden zijn. Soms gaat W. mijns inziens te snel en ongenuanceerd te werk. Wanneer hij op p.139 'die Kriegsbe­richte' uit 1-2 Kronieken ter sprake brengt, worden deze passages als 'vorexilische Mytho­logeme' bzw. Theologeme des "heiligen Krieges" aangemerkt. Naar mijn opvatting behoeft het theologeem van de heilige oorlog niet per se te wijzen op voorexilische herkomst van dit chronistische 'Eigengut'. Het is namelijk heel goed mogelijk dat de auteur van 1-2 Kronie­ken in de postexilische tijd teruggrijpt op een oud theologeem, en wei omdat Juda in de postexilische peri ode geen eigen Ieger op de been mocht brengen! De aldus gecreeerde 'Kriegsberichte' zijn dan wei degelijk van na de ballingschap! Het blijft dus zaak deze omvangrijke studie kritisch te bestuderen. Ze bevat echter zoveel materiaal dat, hoewel een gedeelte al bekend is uit eerder artikelen van W., het zeer de moeite waard is er systematisch kennis van te nemen. Van de uitvoerige bibliografie (pp.294-322) is een substantieel gedeelte onbruikbaar, omdat er relatief veel publikaties in het Russisch en bet lvriet worden opgesomd. Ronduit onbegrijpelijk is het, dat het hoek geen register van termen bevat; samen met een inhoudsopgave van de 23 tabellen zou dat veel toekomstig geblader en gezoek hebben kunnen voorkomen. Gelukkig is er wei een register van bijbelplaatsen.

P.C. Beentjes

Schniedewind, William M. The Word of God in Transition, From Prophet to Exegete in the Second Temple Period, (Journal for the Study of the Old Testament, Supplement

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 341

Series, 197), Sheffield, Sheffield Academic Press, ISBN 1-85075-550-7, 1995, 14 x 22, 275 p., £ 27,50/$ 41,-.

Aile publikaties over het fenomeen 'profeet/profetie' in het boek Kronieken die tot nog toe geschreven zijn handelen hetzij over bepaalde teksten, hetzij over specifieke detailkwes­ties. Met deze omgewerkte dissertatie uit 1992 aan Brandeis University is aan die situatie nu duidelijk een einde gekomen. Op basis van de in Kronieken gebruikte 'prophetic titles' en 'inspiration formulae' in de toespraken weet S. op overtuigende wijze aan te tonen dat de Chronist onderscheid maakt tussen 'profeten' - zij rich ten zich tot de koning en leggen in hun toespraken de geschiedenis uit- en 'gelnspireerde boodschappers', die zich tot het volk richten om hen aan te sporen, waarbij niet zelden de Schrift wordt geciteerd en uit­gelegd. Het boek Kronieken dat stamt uit de periode na de Babylonische ballingschap, ter­wijl het de periode v66r die ballingschap beschrijft, laat dan ook op eminente wijze zien hoe het concept 'woord van God' in betekenis verandert. Anders dan het levende en actieve woord dat tot de klassieke profeten kwam, wordt het na de ballingschap omgeduid tot 'de ontvangen tradities', de Schriften, die gefuterpreteerd moeten worden. Deze mijns inziens belangrijke studie is niet aileen van belang doordat voor het eerst in het Kroniekenonderzoek twee categorieen (profeten en gefuspireerde boodschappers) als een theologisch cluster in kaart zijn gebracht en op een voortreffelijke wijze geevalueerd. Ook wordt nieuw Iicht geworpen op een tekstcorpus als Deutero-Jesaja, waarin heel dui­delijk de 'boodschapper' functioneert (40,9; 44,26; 52,7), op de boeken Ezra-Nehemia en verschillende geschriften uit Qumran (lQpHab; 11QMelchizedek). Een bijzonder stimu­lerende publikatie! Ben drukfout wil ik U niet onthouden. Op p.36 is in het citaat uit 2 Kron. 29,25 sprake van 'God'; men dient daar echter 'Gad' te lezen!

P.C. Beentjes

Muller, Mogens. The First Bible of the Church, A Plea for the Septuagint, (JSOT, Sup­plement Series, 206; Copenhagen International Seminar, 1), Sheffield, Sheffield Academic Press, ISBN 1-85075-571-X, 1996, 16 x 24, 163 p., £ 25,-/$ 37,-.

Op de vraag welke bijbel de christelijke kerk tot het midden van de 2e eeuw tot haar beschikking had wordt, aldus M. M. (hoogleraar NT te Kopenhagen), veel te snel als ant­woord gegeven dat dit de Biblia Hebraica is geweest. Dan wordt namelijk volledig over het hoofd gezien dat de joodse bijbel toentertijd in feite twee vormen kende: niet aileen de Hebreeuwse, maar ook de Griekse, de Septuaginta. Nadat M. a1 het beschikbare materiaal, zowel de joodse bronnen (Aristeas, Aristobulos, Philo, Josephus) als de vroeg-christelijke teksten (Justinus Martyr, Ireneus, Clemens van Alexandrie, Tertullianus, Origenes, Hier­onymus, Augustinus ), over de canon aan het woord heeft gelaten komt hij tot de slotsom: ' ... the assertion that the Biblia Hebraica is the authoritative Bible text also in the Christian Church rests on untenable premises ... ; the Septuagint has largely replaced Biblia Hebraica in the New Testament' (129). De terugkeer die Hieronymus in zijn Vulgata maakt naar de Hebraica Veritas berust volgens M. M. dan ook op een onhoudbare voor­onderstelling. Men kan niet spreken over de Hebreeuwse tekst als zijnde de oorspronke­lijke tekst van het OT, evenmin over de Septuaginta als zijnde louter een vertaling ervan. Beide hebben een eigen, zelfstandige wordingsgeschiedenis, waarbij die van de LXX te vaak als een soort 'spin-off' wordt beschouwd. In christelijk perspectief is het dan ook niet realistisch, aldus M. M., om de Griekse versie van de bijbel zonder meer te vervangen door de Biblia Hebraica. Voor de schrijvers van het NT was de 'originele' tekst in de eerste

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

342 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

plaats die van de Septuaginta! Een theologisch en methodologisch probleem dat ons blij­vend zal achtervolgen. Deze studie stelt weer eens heel scherp hoe christelijke bijbelvertalingen sedert Hierony­mus in feite een onmogelijk eindresultaat bevatten. Men vertaalt de meeste boeken van het OT uit het Hebreeuws, zet ze echter in de volgorde van de LXX en voegt daar ook nog eigen materiaal van de LXX aan toe! In dit hoek van M.M. worden erg veel publikaties in het Deens opgevoerd. Dat gebeurt overigens met opzet, omdat de auteur van mening is dat die publikaties bij meer mensen bekend zouden moeten zijn. De feitelijke waarde van al dat Deense bibliografische materiaal blijft natuurlijk marginaal.

P.C. Beentjes

Servotte, Herman. Lucas Literair, Het derde evangelie woord voor woord, Averbode/Den Bosch, Altiora/KBS, ISBN 90-317-1045-8 (Altiora), ISBN 90-6173-831-8 (KBS), 1994, 14 X 21, 150 p.

De docent Engelse letterkunde van de Universiteit Leuven Servotte wil in deze studie van het evangelie van Lukas vooral een literaire lezing geven. Daarbij gaat het niet om de boodschap van deze tekst, maar om de middelen die gebruikt worden om die boodschap te brengen; bijvoorbeeld structuur en karakteristiek taalgebruik. Na een korte inleiding bespreekt S. eerst de opdracht (Lk 1,1-4). Hij geeft dan ook zijn indeling van het evange­lie en bespreekt vervolgens "het voorspel" (Lk 1,5-2,52), deel een, Jezus' optreden in Galilea (3,1-9,51 sic!), deel twee, Jezus' reis naar Jeruzalem (9,51[!]-19,27) en deel drie (19,28-24,53). Het boekje wordt afgesloten met slotbeschouwingen. Het is een goede zaak om te proberen een tekst als "Lukas" literair te lezen. Het kan zijn dat zo een geroutineerde bijbellezer op andere sporen gezet wordt met name door de aandacht voor thematische eenheden. Er is in tegenstelling tot wat ik verwachtte wel enige aandacht voor ver­gelijkingen met de andere synoptici. Hier en daar vind ik formuleringen over het Jodendom te grof en massief geformuleerd. Een voorbeeld hiervan is het gemak waarmee S. overgaat van de inwoners van Nazara op "de Joden". Maar ook elders gaat het over "de Jood". Op p.l44 wordt nogal nadrukkelijk gezegd dat sommige visies in het evangelie Joods zijn. Even daarna wordt gezegd dater iets (die Joods opvattingen?) niet bij de openbaring behoort. Ik begrijp dat niet echt. Tenslotte: in een Nederlandse publikatie zou de godsnaam niet (meer) gebruikt worden.

Bart J. Koet

Kimball, Charles A. Jesus' Exposition of the Old Testament in Luke's Gospel, (Journal for the Study of the New Testament, Supplement Series 94), Sheffield, JSOT, ISBN 1-85075-464-0, 1994, 15 X 22, 254 p.

Deze studie presenteert zich als een onderzoek naar Jezus' uitleg van expliciete citaten van het OT in het Iicht van de exegetische methodes van het Jodendom uit de eerste eeuw. Nadat in een eerste hoofdstuk een literatuuroverzicht gegeven wordt over het onderzoek naar het OT in het evangelie van Lukas, volgt in het tweede hoofdstuk een schets van het exegetisch milieu van dat evangelie. Daarna behandelt K. de acht plaatsen in Lukas waar Jezus zelf de schrift uitlegt (cap 3 en cap 4). Na een slothoofdstuk volgen appendices (o.a. lijsten met de citaten en allusies in Lukas) bibliografie en indices. De eerste stelling behorend bij mijn proefschrift is, dat in de wijze waarop de auteur van Lk-Hand de schrift hanteert we sporen vinden van de latere rabbijnse hermeneutiek. Daaruit

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor fllosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 343

mag blijken dat ik in principe het met Kimball eens zou kunnen zijn. In de praktijk stelt dit boek me toch enigszins teleur. Aan de ene kant wil K. te veel bewijzen: hij meent met zijn onderzoek ook te bewijzen dat de verhalen waarin Jezus de schrift uitlegt historisch betrouwbaar zijn (p.43-44). De argumenten die hij daarvoor gebruikt zijn veelal gezagsar­gumenten (die of die autoriteit zegt het en dus is bet zo) en de stelligheid waarmee hij zijn andere argumenten hanteert doet nalef aan. Aan de andere kant onderzoekt K. ook te wei­nig. Hij plakt wei heel gemakkelijk de namen van rabbijnse technieken op de uitleg van Jezus. Zo karakteriseert hij een aantal keren Jezus' uitleg als een soort yelammedenu uit­leg (p.133; 144; 185). Juist omdat hij dat doet zou ik weleens een wat uitvoeriger studie van dat patroon in de rabbijnse literatuur hebben willen zien. Hij voert ook een aantal keren de gezerah shavah techniek op (bijv. ook waar hij mij bijvalt in mijn suggestie dat zo'n soort techniek te vinden is in Lk 4,18-19, zie "Today this Scripture has been Fulfil­led in Your Ears. Jesus' Explanation of Scripture in Luke 4,16-30" in Bijdragen 47 (1986) 368-394. Toch gaat hij niet in discussie met mijn opmerking dat deze techniek bij de rab­bijnen aileen maar voor Torateksten gold. Ook sommige van zijn meer algemene uitspra­ken over het Jodendom suggereren dat hij de rabbijnse literatuur niet bepaald van binnen kent. Uit de noten blijkt dat hij wei heel erg steunt op secundaire literatuur en vooral op het werk van zijn promotor E. Earle Ellis. K. 's doe Is telling is een systematische studie maken van de exegetische methoden van Jezus. Ik denk dat hij een belangrijke eerste stap heeft gedaan aileen al omdat hij een samenvatting en verzameling geeft van de bestaande literatuur. Ik mis wei te vaak verant­woorde analyses en methodisch doordachte vergelijkingen tussen de besproken passages en de aangehaalde rabbijnse literatuur.

Bart J. Koet

Hartingsveld, J. van. Mozes als wetgever, Naar de beschrijving van Flavius Josephus in de Antiquitates boek 11-IV, Kampen, Kok, ISBN 90-242-6940-7, 1994, 15 x 22, 261 p., /47,50.

De geschiedschrijver Flavius Josephus schreef zijn werken als apologie van bet Jodendom (en natuurlijk ook van zichzelt). Hij probeert te Iaten zien dat de Joodse wetten bepaald niet minder zijn dan die van de Grieken. Josephus geeft ook een eigen versie van bet Ieven van Mozes. Om het belang van Mozes duidelijk te maken aan zijn tijdgenoten voorziet Josephus Mozes van een nieuwe jas en wei van een van hellenistische snit. In dit boek gaat het daarbij vooral om de typering "wetgever". Omdat je in de geschiedenis van een stad of staat een wet maar eenmaal kunt geven, was de wetgever in het oude Griekenland een zeer uniek figuur. Solon van Athene of Lykurgus van Sparta waren vermaarde voor­beelden. Wanneer Josephus Mozes ook wetgever gaat noemen, maakt hij van deze profeet ook voor (niet joodse) hellenistische tijdgenoten een herkenbare figuur. Dit boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel vindt men een min of meer geordende verzarneling van de terminologie en voorstellingen in de klassieke oudheid over de figuur van "wetgever". In het tweede deel wordt de typering van Mozes in Flavius Josephus' Antiquitates nader onderzocht. Ik heb dit boek met nogal gemengde gevoelens gelezen. Het thema is interessant en de lezer vindt veel boeiend materiaal bij elkaar in een eerste ordening. Juist die ordening is daarbij een probleem. Er ontbreekt vaak zowel wat betreft de hoofdlijnen als wat betreft bepaalde onderdelen een heldere inleiding. Er is vaak geen sprake van een duidelijke con­clusie. Het boek lijkt gewoon niet af (zie ook de wat knullige inconsequenties in de litera­tuurlijst). Van de auteur wordt aileen maar gezegd dat hij predikant was en dat hij in

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

344 Bijdragen, tijdschrift voor ftlosofie en theo1ogie 59 ( 1998) nr. 3

december 1993 overleed. Betekent dat laatste dat hij inderdaad niet de laatste hand aan zijn boek heeft kunnen leggen. Wanneer dat zo is, dan had de uitgever uit pieteit voor de schrijver en respect voor de lezer even de geschiedenis van dit boek en een wat uitgebrei­dere informatie over de schrijver moeten gunnen. Nu blijf ik zitten met interessant boek, dat echter zeker niet uitblinkt door helderheid in opbouw en formulering.

Bart J. Koet

Reinmuth, Eckart. Pseudo-Philo und Lukas, Studien zum Liber Antiquitatum Biblicarum und seiner Bedeutung fiir die Interpretation des lukanischen Doppelwerks, (Wissenschaft­liche Untersuchungen zum Neuen Testament, 74), Tiibingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), ISBN 3-16-146174-6, 1994, 16 x 24, xi+284 p., DM 198,-.

In dit boek onderzoekt Eckart Reinmuth de betekenis van Pseudo-Philo voor bet NT en met name voor bet lukaanse dubbelwerk. In bet eerste deel staat LAB centraal. In de inlei­ding schetst R. zijn doelstelling en zijn methodische benadering (pp.3-26). Hij typeert zijn studie als een eerste poging om de auteur van LAB te begrijpen wat betreft zijn theologi­sche vooronderstellingen, zijn bedoeling en zijn context. Vervolgens bediscussieert hij bet literaire karakter en vermoedelijke datering van LAB. In navolging van recente literatuur waarschuwt R. voor al te snelle typering als midrash. Hij karakteriseert LAB als een inter­preterende hervertelling. Toch spreekt R. ook over Ps.-Philo's midrash-achtige werkwijze. Hij sluit zich aan bij de gebruikelijke veronderstelling dat LAB is ontstaan in de eerste eeuw van onze jaartelling. In aansluiting bij overwegingen van Hardmeier besteedt R. (p.1lev .) speciale aandacht aan signalen die van belang zijn voor de actualisering van bet verhaalde. Juist aan bet einde van een verhaaleenheid is vaak een soort evaluatie, waarbij duidelijk wordt gemaakt wat bet vooraf vertelde betekenen kan voor de lezer: "tua res agitur". Daarbij gaat bet niet aileen om expliciete evaluaties, maar ook om impliciete waarderingen die op te maken zijn uit de manier waarop een verhaal vorm krijgt. In hoofdstuk twee (pp.27-127) analyseert R. op verschillende manieren LAB. Na een inde­ling in vijf delen (2.1) op grond van de inhoud schetst R. in 2.2 de inhoud van elk hoofd­stuk. Op grond van deze beschrijving behandelt hij in bet vervolg van hoofdstuk twee enige kenmerken van de stijl van LAB. Een belangrijk principe bij de compositie van LAB is dat er vaak verwezen wordt naar gebeurtenissen in bet voorafgaande die niet ver­meld zijn op de plaats waar bet vertelde past. Daaruit kan worden opgemaakt dat de schrijver de bijbeltekst veronderstelt (zie LAB 9,5). Vier keer verwijst de schrijver zelfs expliciet voor verhalen die hij niet gaat vertellen naar bijbelse geschriften (35,7; 43,4; 56,7; 63,5). Een ander typisch stijlkenmerk van Ps.-Philo is bet feit dat in bijna de helft van de tekst de verhalen te ordenen zijn in een drieslag: expositie- rniddeldeel- coda. In bet rniddelste deel worden tamelijk veel details vermeld en wordt er opvallend veel gebruik gemaakt van de directe rede. In zijn stijl bij bet aan elkaar lassen van verhalen sluit Ps.-Philo aan bij bijbelse voorbeel­den. Een veel voorkomend voorbeeld is bet bekende "et factum est". Bij bet interpreteren van de (bijbelse) geschiedenis blijkt vergelding voor Ps.-Philo zeer belangrijk. Wie een misstap begaat krijgt bet betaald op de wijze van die misstap. In bet tweede deel (pp.l31-249) ondenoekt R. bet belang van LAB voor bet NT en dan met name voor bet lukaanse dubbelwerk. In de inleiding bespreekt R. twee voorbeelden van overeen-stemrning tussen Lukas en Ps.-Philo: bet thema Israel en de volken en bet gebruik van formules die aangeven dat de lezer(es) iets bekend is. Vervolgens laat R. zien dat Ps.-Philo en Lukas gebruik maken van overeenkomstige literaire technieken. Daama worden zowel van een paar speciale pericopen als van een aantal specifieke lucaanse

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 345

thema's parallellen uit LAB aangevoerd. In een laatste paragraaf vergelijkt R. het schrift­gebruik van LAB met dat van Lukas. In een kort laatste hoofdstuk worden de conclusies geschetst. Lukas en Ps.-Philo delen belangrijke vooronderstellingen. Daamaast gebruiken zij soms dezelfde literaire technie­ken. Er zijn duidelijke taalkundige en thematische overeenstemmingen. Dit alles doet bij R. de vraag opkomen in hoeverre de in de exegese gangbare typering van Lukas als hei­denchristen kan worden gehandhaafd. Het lijkt erop dat een vroegjoodse geschrift als LAB duidelijk maakt dat Lukas verwant is aan die soort van geschriften. Alhoewel R. herhaaldelijk benadrukt dat zijn hoek slechts een beperkte eerste studie is, is het meer dan een stimulerende kennismaking. Het is een gedegen vergelijking van twee geschriften uit de Tweede Tempelperiode en kan vooral een helpen de culturele context van het Lukaanse dubbelwerk nader te bepalen. Het hoek is voorzien van een bibliografie en verschillende indices.

Bart J. Koet

Kabak, Aharon Abraham. Sur un sentier erroit, Jesus, Pas a pas avec Jesus de Nazareth, Traduit de l'hebreu par Adeline Wolters, Paris, Cerf, ISBN 2-204-05375-9, 1996, 15 x 24, 492 p., Ffr. 140,-.

Temidden van allerlei recente, meer of minder esoterische of thriller-achtige hoeken die ergens te maken hebben met "bijbelse" geschiedenis en het begin van het christendom - hoeken over Jezus of over de geheimen van het Qumran-onderzoek of hoeken met titels als 'The Tomb of God' (Richard Andrews & Paul Schellenberger, 1996)- verdient het onderhavige hoek een bespreking om de volgende redenen. Het belooft geen onthullingen. Het is ook geen geromantiseerde levensbeschrijving, maar de auteur komt er voor uit dat zijn hoek een roman is. Het bijzondere van deze roman is echter dat hij geschreven is in Palestina, door een van oorsprong Poolse jood, en wei na een geestelijke crisis. De schrij­ver tracht deze crisis te beschrijven in de vorm van een verhaal over een stuk levensweg van Jezus en personen uit zijn omgeving. Vandaar de titel van het hoek: 'Over een nauw pad'. Deze titel is ontleend aan een tekst uit het apokriefe hoek 4 Esdras. (De opgegeven verwijzing 4 Esdr 8,6-9 moet zijn 7,6-9.) Voor de hedendaagse lezer is deze in het Hebreeuws geschreven en pas nu in het Frans vertaalde roman vooral interessant omdat hij al in 1937 geschreven is, dus ver voor de ontdekkingen van de geschriften van Qumran en Naq Hamadi, ver voor de stichting van de staat Israel en ver voor allerlei studies over de verhouding van christendom en jodendom. Ik kan me lezers voorstellen die geinteresseerd zijn in een vergelijking van dit hoek met hedendaagse voorstellingen over het milieu van Jezus en de evangelies.

Theo de Kruijf

Liebers, Reinhold. "Wie geschrieben steht", Studien zu einer besonderen Art fri.ihchristli­chen Schriftbezuges, Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-013859-X.

Het gebruik van het Oude Testament door nieuwtestamentische auteurs is een fenomeen dat in het reccnte onderzoek ruime belangstelling geniet. R. Liebers stelde vast dat de aan­dacht meestal toegespitst wordt op citaten uit of allusies op het Oude Testament. In de Evangelien, Handelingen en het Corpus Paulinum treft men echter een aantal plaatsen aan waar er een verwijzing is naar de Schrift d.m.v. een inleidende formule, alhoewel er geen

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

346 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

oudtestamentiscbe tekst kan gevonden worden waarop de verwijzing eenduidig teruggaat. Met uitzondering van I Kor 15,3b-5 konden dergelijke gevallen de bijbelwetenscbap slecbts in geringe mate boeien. Liebers wijdt een omvattende studie aan dit boeiende feno­meen. De auteur onderzoekt aile teksten uit bet Nieuwe Testament waarin op een of andere wijze een beroep gedaan wordt op de Schrift alhoewel er niet eenduidig kan aangewezen worden dat daar een welbepaalde oudtestamentiscbe tekst aan beantwoordt. Vierentwintig teksten worden weerbouden. Het betreft Me 9,11-13; 12,24; 14,21; 14,49; Lc 1,55; 1,70; 2,29; 18,31; 21,22; 24,25-27.32; 24,44-47; Hnd 1,16; 3,18.21.24; 7,52; 10,42vv.; 13,27-29; 17,2vv.; Rom 1,2; 3,21; 16,25-27; IKor 14,34; 15,3b-5; Job 1,45;20,9. Een tweede selec­tieronde weerhoudt slecbts vier teksten: Me 9,11.12a.13; 14,21; 14,48vv.; lKor 15,3b-5. Over de criteria van uitsluiting kan gediscussieerd worden. Liebers elimineert sommige van de verzen die voorgesteld worden als citaat door ze aan de redactie van de auteur toe te schrijven (Hnd 10,43). Andere passages worden opzij gescboven omdat er geen daadwer­kelijke verwijzing naar de Schrift voorkomt, zoals bet geval van de vermelding "oEi". Ook banteert hij als criterium dat er soms sprake is van een werkelijk citaat dat ecbter voor ons niet eenduidig te identificeren is maar waarvan de berkomst in bet prille christendom wei bekend was (Cf. IKor 2,9, dat volgens Liebers mogelijks afkomstig is uit een verloren gegaan joods apokalyptiscb geschrift; Me 12,24 zou een allusie bevatten op vroegjoodse teksten die niet meer ter beschikking zijn). Een dergelijke subjectiviteit in de selectie bypo­thekeert de draagwijdte van de conclusies die uit bet verder onderzoek volgen. Alvorens de vier weerbouden perikopen te onderzoeken wijdt Liebers een beperkt onder­zoek aan bet fenomeen van de schriftverwijzing in bet oudtestamentiscbe en bet vroeg­joodse materiaal. Formeel is bet fenomeen van schriftverwijzing ook daar aanwezig, maar meestal is er tocb een concrete oorsprong van bet citaat aan te wijzen. De auteur wijdt tenslotte een grondig onderzoek aan de vier weerbouden nieuwtestamen­tiscbe teksten. Daar volgt onder expliciete verwijzing naar de Schriften een tekst die niet in bet Oude Testament te vinden is en evenmin kan toegeschreven worden aan de redactie door de schrijver zelf. Elk van deze teksten vormt een oorspronkelijke eenheid. Liebers stelt dat zij refereren naar de in bet bellenistiscb-joodschristelijke milieu van de oerge­meente gangbare voorstelling van de leidende profeet, de "passio et glorificatio justi". Het is naar de totaliteit van deze joodse en vroegchristelijke verstaansborizon dat bet predicaat "volgens de Schriften" in deze vier teksten verwijst. Het lot van Christus beantwoordt aan bet reeds in bet Oude Testament in diverse teksten en ook in de vroegjoodse milieu beschreven lot van de lijdende recbtvaardige. De verstaans­borizon, en onathankelijk daarvan de wijze van inleiding van een citaat door een schrift­verwijzing zijn de christelijke auteurs bekend uit de Schrift en uit de vroegjoodse teksten. Nieuw is de combinatie van beide componenten in de vier nieuwtestamentiscbe teksten in de zin van een schriftlegitimatie. De vier weerbouden teksten stammen volgens Liebers uit de oudste, joods-christelijke periode. Bij de scbeiding synagoge-kerk en de overgang naar de beidenchristenen verdwijnt de voeling met de specifiek joodse verstaansborizon en daar­mee komt ook een einde aan de bier besproken specifieke vorm van Schriftverwijzing. De resultaten van Liebers' onderzoek zijn, ondanks de boger vermelde methodologiscbe bedenking, boeiend. Geheel nieuw zijn zij niet. M.b.t. de verstaanshorizon van lKor 15,3b-5 wordt immers vaak verwezen naar de traditie van de lijdende rechtvaardige. De materiaalverzameling en de grondige analyse van de betreffende teksten betekenen een verrijking van de inzicbten in bet functioneren en bet gebruik van de Schrift in de prille gescbiedenis van bet christendom. In tegenstelling tot de latere tijd was "Schrift" toen een zeer rekbaar en dynarniscb gegeven.

Hans V andenholen

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor ftlosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 347

Bossuyt, Philippe; Radermakers, Jean. Temoins de La Parole de La Gra~e. Lecture des Ac,tes des Apotres, 1. Texte, (Collection I.E.T., 16), Bruxelles, Editions de l'Institut d'Etudes Theologiques, ISBN 2-930067-15-2, 1995, 16 x 24, 115 p.

Bossuyt, Philippe; Radermakers, Jean. Temoins de La Parole de La Gra~e. Lecture des Actes des Apotres, 2. Lecture continue, (Collection I.E.T., 16), Bruxelles, Editions de l'Institut d'Etudes Theologiques, ISBN 2-930067-15-2, 1995, 16 x 24, 781 p.

Van de hand van J. Rademakers verscheen in 1972 een commentaar op Mattheus en in 1975 een commentaar op Markus. Samen met P. Bossuyt gafhij in 1981 een deel over bet Lukas-evangelie uit (zie de recensie van J. Lambrecht in Bijdragen 43 [1982] 208-209). Het toen reeds aan-gekondigde deel over Handelingen is in 1995 verschenen. De opzet en stij1 zijn dezelfde als in de andere delen. Ook dit commentaar bestaat uit twee delen. In dee[/ wordt een Franse vertaling gepresenteerd waarin geprobeerd is zoveel mogelijk karak-teristieken van de Griekse tekst te bewaren. De manier waarop dit gebeurt en de eventuele problemen worden uitgelegd in de inleiding. De tekst is bovendien zo weerge­geven dat de structuur en opbouw zich weerspiegelen in de typografie. In de voetnoten worden de belangrijkste lezingen van de westerse tekst vermeld. Ook al is de bier gepre­senteerde vertaling gekunsteld en zelfs lelijk, het is wei een uitdagende en inspirerende werktekst. Professionals en (geoefende) amateurs zullen door de architectuur en formule­ringen van deze vertaling stof tot denken krijgen. In een kloek tweede dee/ vindt de lezer de eigenlijke commentaar. In het voorwoord wordt als een van de argumenten voor weer (!) een nieuw werk over de Handelingen van de Apostelen gegeven, dat in dit hoek de recente Engelse en Duitse literatuur aan francophone lezers wordt gepresenteerd. In de introductie worden de schrijver, zijn werk, de bronnen ervan, de indeling van Handelingen en de belangrijke thema's van het lukaanse dubbel­werk gepresenteerd. Daarna volgen vijf secties die elk een gedeelte van Handelingen behandelen en wei: Hand 1,4-8,1 (eigenlijk 8,1a); 8,1 (eigenlijk 8,1b)-ll,18; 11,19-15,35; 15,36-21,14; 21,15-28,31. Je zou kunnen zeggen dat elke sectie een vijfgangendi­ner is. Vooraf aan de presentatie van de tekst als hoofdschotel, zijn er twee voorgerechten: een schets van de situatie van de te behandelen hoofdstukken en een uitgebreide presenta­tie van de structuur. Als eerste nagerecht volgt een paragraaf over de theologische bood­schap van het desbetreffende gedeelte. Als tweede nagerecht schetsen de auteurs in hun conclusies de belangrijkste onderwerpen van de sectie. Na het diner neemt in een laatste paragraaf Theophilus het woord om als prototype van elke lezer zijn reactie te geven. Het hoek wordt afgesloten met een index van auteurs. De doelstelling om buitenlandse literatuur in het Franse taalgebied te introduceren is zeker gelukt. Toch is dit commentaar meer dan een bewerking van literatuur en een argeloze lezer krijgt iets anders dan een klassiek commentaar. Net als de andere delen ademt het geheel een eigen sfeer. Ondanks de vracht aan literatuur ligt het accent in de bespreking van de tekst niet op een volledig ingaan op de tekst of het oplossen van bepaalde exegeti­sche prob1emen. Veeleer lijkt het te gaan om een distilleren van belangrijke theologische gezichtspunten. Terecht noemen de auteurs hun werk dan ook een theologisch commentaar.

Bart J. Koet

Tuckett, C.M. (Ed.). Luke's Literary Achievement, Collected Essays, (Journal for the Study of the New Testament, Supplement Series, 116), Sheffield, Sheffield Academic Press, ISBN 1-85075-556-6, 1995, 15 x 22, 232 p., £ 27,50/$ 41,-.

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

348 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 ( 1998) nr. 3

Deze bundel bevat de voordrachten gehouden tijdens een colloquium te Manchester als onderdeel van een samenwerkingsverband tussen de Universiteit van Manchester en de Theologische Faculteit van Lausanne. Er waren echter ook een aantal deelnemers uit Shef­field (bijv. L. Alexander). In een heldere en uitgebreide inleiding schetst Tuckett, dat, alhoewel de ontmoeting gepland was als een bijeenkomst over Lukas-Handelingen, bet grootste gedeelte van de artikelen over Handelingen gaat. Ik geef eerst een opsomming van de artikelen: L. Alexander,"'In Journeyings Often': Voyaging in the Acts of the Apostles and in Greek Romance", pp.17-49; M.C. de Boer, "God-Fearers in Luke-Acts", pp.S0-71; G. Brooke, "Luke-Acts and the Qumran Scrolls: The Case of MMT", pp.72-90; G. Downing, "Theophilus's First Reading of Luke-Acts", pp.91-109; J.D. Kaestli, "Luke-Acts and the Pastoral Epistles: The Thesis of a Common Authorship", pp.110-126; D. Marguerat, "Saul's Conversion (Acts 9, 22,26) and the Multiplication of Narra­tive in Acts", pp.127-155; D. Parry, "Release of the Captives: Reflections on Acts 12", pp.156-164; A. Rakotoharintsifa, "Luke and the Internal Divisions in the Early Church", pp.165-177; T. Romer-J.-D. Macchi, "Luke, Disciple of the Deuteronomistic School", pp.178-187; R. Tomes, "Why did Paul Get his Hair Cut?", pp.188-197; C. Tuckett, "The Lukan Son of Man", pp.198-217. Er is een index van verwijzingen en een auteursindex. In deze bundel vindt men een breed spectrum van benaderingen. Zo hanteert Tuckett voor­namelijk de historisch-kritische methode, terwijl Marguerat een meer literaire benadering kiest. Er is aandacht zowel voor de Grieks-Romeinse wereld (Alexander en Downing) als voor Joodse achtergronden (Brooke en Romer-Macchi). Alhoewel er een aantal interes­sante bijdragen zijn (voor mij bijvoorbeeld die van Brooke), zou ik bet nog interessanter gevonden hebben als er ook iets van een dialoog tussen de verschillende benaderingen was geweest: wat zegt bet verhaal van Brooke nu over dat van Alexander? Ten slotte: voor een artikel met vrijwel dezelfde naam als dat van Tomes, maar met tegengestelde conclu­sies, zie rnijn artikel "Why did Paul shave his Hair (Acts 18,18)? Nazirate and Temple in the Book of Acts" in: M. Poorthuis-Ch. Safrai, The Centrality of Jerusalem. Historical Perspectives (Kampen 1996) pp.128-142.

Bart J. Koet

Bauckham, Richard (Ed.). The Book of Acts in Its Palestinian Setting, (The Book of Acts in Its First Century Setting, Vol. 4), Grand Rapids/Carlisle, Eerdmans/Paternoster, ISBN 0-8028-2436-6 (Eerdmans), ISBN 0-85364-566-3 (Paternoster), 1995, 16 x 24, xiv+526 p., $ 37,50,-.

Dit hoek is een onderdeel van een serie van zes over de Handelingen van de Apostelen. De bedoeling van de uitgevers is om dit bijbelboek te benaderen vanuit verschillende dis­ciplines en daarom werken zowel classici, archeologen als bijbelwetenschappers mee aan de realisering van dit project. Ik schreef in Bijdragen 51 ( 1996) 452-454 een recensie over de eerste twee delen. Ik constateerde toen dat in die delen de joodse achtergrond als culturele achtergrond er wat bekaaid afkwam. Ik miste bovendien een verantwoording van deze opzet. Ik keek daarom uit naar bet bier te bespreken vierde dee!: "Palestinian Setting". Het bevat vijftien artikelen over een groot aantal onderwerpen. Mijn bezwaren zijn ecbter niet weggenomen, eerder toegenomen. Gezien de beperkte ruimte van een recensie vat ik bier kort samen. Wat bedoelen de editors nu precies met "Palestinian Setting". Waarom beet bet "Palestinian"? Is Josephus de enige bron om de verschillende culturen in bet Joodse gebied in de eerste eeuw te beschrijven. In sommige artikelen wordt wei aandacbt aan de rabbijnse acbtergrond besteed, in andere geheel niet.

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 ( 1998) nr. 3 349

Zou een principiele discussie daarover niet op zijn plaats zijn? Ik mis ook voor de hand lig­gende onderwerpen als Lukas' visie op joodse feesten en zijn uitleg van bet Oude Testament. Typerend is een bijdrage van S. Mason, "Chief Priests, Sadducees, Pharisees and San­hedrin" (pp.l15-178). Hij schetst uitgebreid hoezeer de lezers van Lk-Hand Jezus en Jan de Doper zullen begrijpen als fllosofische leraren. In een alinea vermeldt hij dat voor Lukas ook Tempel, priesterschap en profetie belangrijke onderwerpen waren (p.133). Juist in een deel over de "Palestijnse" achtergrond zou je daarover dan iets wei verwachten. Vervolgens doet hij er echter niets mee en spreekt over Jezus als "the philosopher Jesus" (bijv. p.139). Net als bij deel 2 is de waarde van een aantal artikelen dat men daarin achtergrondinfor­matie vindt bij realia in Handelingen. De vraag waarom deze gegevens relevant zouden zijn voor Handelingen en op welke manier wordt niet altijd even duidelijk beantwoord. Er zijn een aantal auteurs die - en soms op een naleve wijze - de Handelingen van de Apos­telen aileen maar als historische bron gebruiken. Het lijkt er soms zelfs op, dat bet een onuitgesproken bedoeling van deze delen is om de historiciteit van Handelingen zo veel mogelijk te verdedigen. Het lijkt me eerlijker dat in een inleiding te vertellen. Een aparte negatieve vermelding verdient bet zeer korte artikel van E. Bammel "Jewish Activity against Christians in Palestine" (pp.358-363). Het is verbazingwekkend kort en bet gaat niet in op allerlei nuances die in recente literatuur te vinden zijn. Het verbaast dan ook niet dat Bammel vooral steunt op oudere literatuur. Ook al zijn er interessante artike­len te vinden in deze verzameling (bijvoorbeeld dat van J. Schwartz over en vergelijking van Petrus met een concept uit de rabbijnse traditie), als geheel pretendeert dit boek meer dan bet waar maakt.

Bart J. Koet

Rapske, Brian. The Book of Acts and Paul in Roman Custody, (The Book of Acts in Its First Century Setting, Vol. 3), Grand Rapids/Carlisle, Eerdmans/Paternoster, ISBN 0-8028-2435-8 (Eerdmans), ISBN 0-85364-565-5 (Paternoster), 1994, 16 x 24, vii+512 p., $ 38,-.

Het derde deel van de serie over bet boek Handelingen in de context van de eerste eeuw verschilt van de eerder verschenen delen (I, II en IV). In tegenstelling tot die delen is er nu slechts een schrijver en een onderwerp: Paulus in Romeinse gevangenschap. Het boek bestaat uit drie del en voorafgegaan door een inleiding (hoofdstuk 1) en gevolgd door een aantal afbeeldingen, verschillende indices en een bibliografie. In deel I (hoofdstuk 2-4) wordt een overzicht gegeven van bet Romeinse rechtssysteem. In deel twee (hoofdstuk 5-8) staat Paulus als beschuldigde centraal, terwijl in deel drie (hoofdstuk 9-16) Paulus als gevangene besproken wordt. Met behulp van veel oude bronnen en archeologisch materiaal probeert R. inzicht te geven in bet penitentiair systeem van de Romeinen en de mogelijke invloed daarvan op Paulus' Ieven. Hij verdedigt de stelling dat Lukas de gevangenschap van Paulus presenteert als een gelegenheid voor missionaire activiteiten. Net als de andere delen is ook bier sprake van een min of meer uitgesproken doelstelling om bet beeld van Handelingen als historisch betrouwbaar te verdedigen (zie conclusies p.429). Toch stoort mij deze eenzijdigheid veel minder in dit deel dan in de andere drie. Alhoewel R. slechts de pretentie heeft om inzicht te bieden in Paulus' gevangenschap, geeft hij juist wei af en toe aandacht aan joodse achtergronden (zie p.90-107; vergelijk mijn bezwaren bij deel4). Maar zelfs als hij dat niet gedaan had, is bet boek binnen zijn eigen doelstellingen al interessant genoeg.

Bart J. Koet

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

350 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

Steyn, Gert J. Septuagint Quotations in the Context of the Petrine and Pauline Speeches of the Acta Apostolorum, (Contributions to biblical exegesis & theology, 12), Kampen, Kok Pharos, ISBN 90-390-0131-6, 1995, 15 x 23, viii+290 p.,f69,90.

Het onderwerp van dit hoek is bet gebruik van LXX-materiaal in de expliciete citaten van de toesprak:en van Petrus en Paulus in de Handelingen van de Apostelen. Naast tekstkri­tisch onderzoek en vergelijkingen van de citaten met mogelijke bronteksten, besteedt S. ook aandacht aan de functie ervan in de meest directe context. Hij zoekt in Lukas' theolo­gie naar mogelijke verklaringen van eventuele afwijkingen in die citaten. In bet eerste hoofdstuk schetst S. - na een korte inleiding - de opzet van zijn hoek en geeft een overzicht van literatuur over de OT-citaten in bet NT. Vervolgens werkt hij zijn opzet nader uit in bet tweede hoofdstuk. Daarna bespreekt hij de toespraken van Petrus en Pau­lus en wei Hand 1,16-22; 2,14-24; 3.11-26; 13,41-48; 22,30-23,9 en 28,16-28. In een laatste hoofdstuk worden de gegevens gesynthetiseerd en volgen een aantal conclusies. S. heeft geprobeerd een groot veld nauwkeurig in kaart te brengen. Hij geeft veelal een helder overzicht van de mogelijke LXX-achtergrond van de citaten in de door hem onder­zochte passages. Over de context van die citaten zegt hij een aantal behartenswaardige zaken. Het ligt voor de hand dat bij zo'n omvangrijk onderzoek ook vragen gesteld kunnen wor­den. Ik vind dat de tekst niet altijd mooi "afgehecht" is. Hier en daar zijn er onduidelijke formuleringen (zie bijv. p.8, regel 9 van onder). Ik mis een heldere beschrijving van de LXX en Codex W (zie p. 74ev) wordt wei heel plotseling ge"introduceerd. In de conclusies vallen veel theologische termen waarvan voor mij niet altijd aannemelijk is wat de relatie is met tot bet onderzochte. Het einde van bet hoek is nogal abrupt. Bij de bespreking van de citaten wordt weliswaar de context er bij betrokken, maar de theologische portee komt te weinig uit de verf. Wanneer ik zie hoe vaak S. in zijn hoofdstuk over Hand 28,16-28 (deze en ook andere afbakeningen worden niet verantwoord) mijn artikel "Paul in Rom (Acts 28,16-31): A Farewell to Judaism" (zie Bijdragen 48 [1987] 397-415) met instem­ming citeert (zie p.228), dan vraag ik me af hoe hij helemaal aan het slot van zijn bespre­king kan zeggen dat Paulus zich van de Joden afwendt (p.229). Ook al heb ik een aantal kritische vragen, toch zal ik dit hoek voor nader onderzoek van de besproken passages niet gauw links Iaten liggen.

Bart J. Koet

Elliott, J.K. (Ed.). The Apocryphal Jesus, Legends of the Early Church, Oxford, Oxford U.P., ISBN 0-19-826385-6 (hb.), ISBN 0-19-826384-8 (pb.), 1996, £ 25,- (hb.)/£ 10,99 (pb.).

In dit hoek vindt men een verzameling verhalen uit de vroege kerk. Zij zijn vooral maar niet uitsluitend ontleend aan de apokriefen van bet NT. De uitgave is verzorgd door J.K. Elliott, die de redacteur is van The Apocryphal New Testament (Oxford: Clarendon Press 1993). De bedoeling van deze uitgave is een eerste kennismaking met hoogtepunten uit deze literatuur. De hoofdtitel dekt niet geheel de lading. Aileen het eerste dee! van bet hoek bestaat uit verhalen die ge'inspireerd zijn door gebeurtenissen uit bet Ieven van Jezus (pp.7-113). In een tweede dee! vinden we een aantal verhalen over de grote mannen (sic!) van de vroege kerk (Petrus, Paulus, Johannes, Thomas en Andreas: pp.115-186). Het laat­ste deeltje behandelt verhalen over bet Ieven na de dood (pp.187-208). Als inleiding in de bonte wereld van de doorwerking van de bijbelse verhalen is dit hoekje zeker geschikt. Ik vind bet jammer, dat Elliott de ene keer wei kort een bepaalde tekst situeert door iets te

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 351

vertellen over een tekst, terwijl hij de andere keer er nauwelijks iets over zegt (bijvoor­beeld p.28-30. 39-40). Juist omdat hij zich niet alleen beperkt tot de "echte" apokriefen lijkt het mij van belang in een inleiding elke tekst op dezelfde manier te presenteren.

Bart J. Koet

Angenendt, Arnold. Heilige und Reliquien, Die Geschichte ihres Kultes vom friihen Christentum bis zur Gegenwart, Miinchen, Beck, ISBN 3-406-38-96-4, 1994, 15 x 23, 470p.+ill., DM 68,-.

A. heeft zich meermalen in belangwekkende studies gepresenteerd als een gezagheb­bend specialist op het terrein van de kerkgeschiedenis en de liturgiegeschiedenis in de periode van de vroege middeleeuwen. Met deze monografie over de heiligencultuur overschrijdt hij die tijdsgrens; maar de wijze waarop hij in deze studie de verering van heiligen en relikwieen bestudeert gedurende de tweeduizendjarige geschiedenis van het christendom, dwingt wederom respect af. A. kiest in zijn boek niet voor een cultuur­historische benadering, die tegenwoordig sterk in de belangstelling staat, maar voor een godsdiensthistorische. Binnen deze optiek biedt het boek een vrijwel volledig spec­trum van de verschillende aspecten en facetten van de betekenis en de functie van de heiligen- en relikwienverering. De oudheid (hellenisme en Romeinse keizertijd) vormt dikwijls het startpunt, om vervolgens via het jodendom (OT) en het Nieuwe Testament de geschiedenis vanaf de vroege kerk te beschrijven. Hij beperkt zich echter niet tot de oudheid en de middeleeuwen, de periode waaruit het overgrote deel van de martelaren en de heiligen op de kalender afkomstig zijn, maar schenkt ook aandacht aan de periode van de reformatie, de Aufkllirung, het ultramontanisme en aan de huidige tijd. De eigenschappen van heiligen en hun betekenis in de beleving van de gelovigen vormt een centraal element: hoe kunnen heiligen zowel materieel als geestelijk behulpzaam zijn bij alle wederwaardigheden die de mens niet alleen op zijn levensweg ontmoet, maar ook nog bij zijn opgang naar de hemet. De studie is chronologisch opgezet, maar vooral in de eerste helft van het boek grijpt A. zowel vooruit als achteruit in de tijd om bepaalde fenomenen te verhelderen. Zo passeren bijvoorbeeld - sprekend over het mar­telaarschap- binnen het bestek van drie pagina's Polycarpus en Origenes uit de oud­heid, Bonifatius uit de vroege middeleeuwen, en Thomas Becket uit de twaalfde eeuw (p.35-37). In korte paragrafen worden aansluitend telkens andere facetten van de veel­zijdige historische verschijningsvormen van de heiligencultus gepresenteerd. Hierbij bouwt A. zijn betoog veelvuldig op rondom fragmenten van exemplarische bronnen. De afzonderlijke paragrafen zijn in 27 hoofdstukken samenhangend aaneengeschakeld tot afgeronde beschouwingen, zodat deze ook afzonderlijk geraadpleegd kunnen worden. Enkele atbeeldingen in de tekst en een apart katem met 21 foto's illustreren en ondersteu­nen de helder geschreven beschouwingen. De doorzichtige opbouw en het uitgebreide register vergroten de toegankelijkheid, en het uitgebreide bronnen- en literatuurover­zicht van 50 pagina's vormt niet alleen een verantwoording die tevens de eruditie van de auteur verraadt, maar het biedt tevens een goed aanknopingspunt voor verdere (meer gedetailleerde) studie.

L. van Tongeren

Bord, Andre. Plotin et Jean de Ia Croix, (Beauchesne Religions, 23), Paris, Beauchesne, ISBN 2-7010-1339-9, 1996, 16 x 24, 264 p., Ffr. 180,-.

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

352 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

Na eerdere (vergelijkende) studies in de sanjuanistiek heeft Andre Bord zich nu gewaagd aan een vergelijking tussen de Enneaden van de filosoof-mysticus Plotinos en bet mys­tieke oeuvre van Juan de Ia Cruz. In tegenstelling met eerdere opvattingen hierover meent de auteur te kunnen bewijzen dat de Spaanse mysticus de Enneaden heeft gelezen: "Que Jean utilise ces memes expressions, ces memes idees prouve qu'il s'inspire de Plotin ... " (p.212)." De waarschijnlijkheid hiervan moet echter sterk betwijfeld worden. Veeleer kunnen we veronderstellen dat via bet werk van Augustinus en Pseudo-Dionysius de Are­opagiet bet gedachtengoed van Plotinos doorgewerkt zal hebben in de christelijke mystiek van de Spaanse karrneliet. Wie zich wil verdienen in de Enneaden van Plotinos heeft in bet Nederlandse taalgebied de beschikking over de vertaling van Ferwerda of verhelde­rende commentaren van Sinnige. Aan bet onderzoek naar Plotinos voegt Bord niets toe (vgl. hiervoor 'Plotinus. An Introduction to the Enneads' van Dominic J. O'Meara, Oxford 1993). De vraag is wat B. heeft willen bereiken met deze (mooi uitgegeven) stu­die. Wellicht is bet boek een stirnulans om geinteresseerden in Juan de Ia Cruz de ogen te openen voor de 'mystiek' in de klassieke filosofie.

Frans Vervooren OCD

Wickenden, Nicholas. GJ. Vossius and the humanist concept of history, Assen, Van Gorcum, ISBN 90-232-2573-2, 1993, 16 x 25, xxx+251 p.,/59,90.

Der niederliindische Humanismus wurde in den letzten Jahrzehnten durch die Bliite der neulateinischen Studien an verschiedenen niederliindischen und fliimischen Universitiiten emeut belichtet. Dazu hat der Umstand, daB einigen Universitiiten die vierte Jahrhundert­feier bevorsteht oder gerade bevorgestanden hat, zu Einzelstudien und Gelehrtenbiogra­phien beziiglich dieser Periode geleitet. Jetzt liegt eine derartige Monographie aus dem angelsachsischen Bereich vor, die offensichtlich bei dieser Entwicklung anschlieBt. Nicholas Wickendens GJ. Vossius and the Humanist Concept of History bietet einen kla­ren Einblick in die Theorie der Geschichte und der Geschichtsschreibung eines der bedeu­tendsten spliteren niederliindischen Humanisten. Vossius war zwar kein sehr origineller Denker, aber er iibersah fast den ganzen wissenschaftlichen Diskurs seiner Zeit und war stiindig damit beschliftigt, die verschiedenen Ansichten zu vergleichen und, wenn moglich, miteinander in Einklang zu bringen. Diese irenische Grundhaltung tritt auch zu Tage in Vossius' Theorie der Geschichte. Vossius kannte die verschiedenen Geschichtsdefmitionen. Selbst defmiert er Geschichte als 'cognitio singularium', eine Umschreibung, die wohl die beste seiner Zeit war. Cha­rakteristisch ist nun, daB Vossius zugleich keine Distanz gewinnt von dem alten Begriff von Geschichte als 'rerum gestarum narratio'. Vossius hat sich aber nicht nur beschliftigt mit der Frage, was Geschichte sei, sondem auch mit der Frage nach den Quellen von Geschichte, ihrer Einteilung und ihrer Bedeutung. Hinsichtlich der letzten Frage ist bedeu­tungsvoll, daB er zwar die gottliche Vorsehung anerkennt, aber jede Art von Determinismus oder Fatalismus unbedingt zuriickweist, eine Position, die vollig mit seinen theologischen Ansichten in Einklang ist. Der Verfasser bietet, wie gesagt, ein besonders klares Bild der Geschichtstheorie des Vos­sius. Nahezu all seine Aussagen werden mit Zitaten von Vossius untermauert, die, wenn in Obersetzung gegeben, immer auch im urspriinglichen Lateinischen dargeboten werden. Das ist auch das einzig richtige Verfahren, das Ieider selbst in wissenschaftlichen Arbei­ten irnmer seltener wird. Sehr gut ist auch, daB Vossius' Ansichten immer mit Riicksicht auf ihre humanistische Umwelt dargestellt werden. Man gewinnt auf diese Weise nicht nur ein Bild von einem Gelehrten und seinem Arbeitsfeld, sondem auch von dem humanistischen

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 353

Diskurs tiber die Theorie der Geschichte und Geschichtsschreibung. Irruner wird dabei auf die Quellen verwiesen. All dies, zusammen mit den Registem und dem sehr detaillierten Inhaltsverzeichnis, machen das Buch zu einer ausgezeichneten Fundgrube fiir jeden, der sich fiir den niederliindischen Humanismus und die humanistische Geschichtsschreibung interessiert. DaB die Dbersetzungen aus dem Lateinischen manchmal nicht ganz genau sind (z.B. S.111 : ubi ratio non compel/it heiSt nicht "where there is no compelling reason") und auch die lateinischen Zitaten ofters einige Fehler enthalten (z.B. S.28: manem statt inanem; S.149: impolitie statt impolitia) ist dabei nur nebensachlich.

Liuwe H. Westra

Nowak, Kurt (Hrsg.). Adolf von Harnack als Zeitgenosse, Reden und Schriften aus den Jahren des Kaiserreichs und der Weimarer Republik, Teil1, Der Theologe und Historiker, Herausgegeben und eingeleitet von Kurt Nowak, Mit einem bibliographischen Anhang von Hanns-Christoph Picker, Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-013799-2, 1996, 16 x 24, xiv+972 p., DM 460,- (2 Teile).

Nowak, Kurt (Hrsg.). Adolf von Harnack als Zeitgenosse, Reden und Schriften aus den Jahren des Kaiserreichs und der Weimarer Republik, Teil2, Der Wissenschaftsorganisator und Gelehrtenpolitiker, Herausgegeben und eingeleitet von Kurt Nowak, Mit einem bibliographischen Anhang von Hanns-Christoph Picker, Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-013799-2, 1996, 16 x 24, x+1683 p., DM 460,- (2 Teile).

De theoloog Adolf von Harnack (1851-1930) was waarschijnlijk de invloedrijkste Duitse geleerde van bet Wilhelminische Keizerrijk. Het enorme prestige van de Duitse weten­schap in die tijd was niet in de laatste plaats aan hem te danken. Des te opvallender is bet dat naar zijn werk relatief weinig onderzoek wordt gedaan. De door de Leipziger kerkhis­toricus Kurt Nowak uitgegeven verzameling "Reden und Schriften" is dan ook uitdrukke­lijk bedoeld als een uitnodiging "zur intensiveren Einbeziehung des Theologen und Kirchenhistorikers, des Wissenschaftsorganisators und Gelehrtenpolitikers in das Spek­trum der Forschung" (Vorwort). Alle stukken zijn genomen uit de zes door Harnack zelf geredigeerde verzamelbundels ("Reden und Aufsatze") en uit de posthume bundel opstellen Aus der Werkstatt des Vollendeten (1930), waarin een compleet inhoudsoverzicht van aile zeven banden is afgedrukt. De beslissing zich tot een selectie hieruit te beperken motiveert Nowak o.a. met bet argument dat deze teksten "fiir Harnack den Stempel einer gesteigerten Authentizitat trugen" (Vorwort). Grof geschat, zijn ongeveer 1500 van de in totaal 2500 pagina's gereproduceerd. De selectiecriteria voor deze fotomechanische herdruk zijn niet helder. Nogal wat religieuze beschouwingen en opstellen over de vroege kerk zijn wegge­laten. Omdat een titelregister ontbreekt en de teksten opnieuw zijn gerubriceerd is niet gemakkelijk te zien of een stuk al dan niet in de nieuwe uitgave is afgedrukt. Het geheel biedt overigens wel een prachtig overzicht over Harnack's verschillende werkterreinen. De rubriek "Wissenschaft als GroBbetrieb" laat zien hoe intensief hij bij de (re)organisa­tie van de "Koniglich PreuBische Akademie der Wissenschaften", de "Konigliche Bibli­othek" en de "Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft der Wissenschaften" (de voorloper van de huidige "Max Planck-Institute") betrokken was. In de ongeveer 100 pp. tellende "histori­sche inleiding" geeft Nowak gebruik makend van onuitgegeven materiaal een schets van Harnack's Ieven en werkzaamheden, die nieuwsgierig maakt naar meer. De bibliografi­sche appendix valt in twee delen uiteen. Ten eerste zijn er aanvullingen (o.a. ettelijke Japanse vertalingen) ten opzichte van de bibliografie van Smend/Dummer opgenomen, en

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

354 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

ten tweede worden de vindplaatsen van de afgedrukte teksten genoemd. Daarbij wordt niet aileen verwezen naar de "Reden und Aufsiitze"; maar ook de originele publicaties bene­vens verdere drukken en vertalingen zijn vermeld. Registers ontbreken in deze voor het overige verzorgde en dure uitgave.

Arie L. Molendijk

Scola, Angelo. Hans Urs von Balthasar, A Theological Style, Grand Rapids, Eerdmans, ISBN 0-8028-0894-8, 1995, 16 x 23, xii+lll p., $ 13,-.

Deze oorspronkelijk in het Italiaans geschreven monografie (1991) over de theologie van Hans Urs von Balthasar is nu in Engelse vertaling verschenen in de reeks Ressourcement. Retrieval and renewal in catholic thought. De auteur Angelo Scola was een goede vriend van Von Balthasar en dat zou een kritiekloze en volgzame weergave van diens theologie kunnen opleveren, zoals in het Von Balthasar-onderzoek veelal het geval is. Toch is Scola er in geslaagd een origineel doorzicht te geven van het omvangrijke oeuvre (meer dan 100 boeken) van Von Balthasar. Tot nu toe bestonden er in de Von Balthasar-literatuur enkel deelstudies over zijn befaamde trilogie, Herrlichkeit. Eine theologische Asthetik, Theodra­matik en Theologik. Elke monografie over Von Balthasars gehele oeuvre bespreekt zijn theologie in de volgorde van de drie transcendentalia, die ten grondslag ligt aan zijn trilo­gie: schoonheid, goedheid en waarheid. Maar Scola is er in geslaagd nieuwe lijnen in Von Balthasars theologie te schetsen, die een dwarsdoorsnede van de trilogie vormen. Na een introductie van de theologische stijl van Von Balthasar (H. 1) op basis van de begrip­pen 'vonn' en 'verschijning' en de uiteenzetting van de verhouding van theologie en heiligheid (H. 2), bestempelt Scola Von Balthasars theologie als een meta-antropologie (H. 3). De mens kan als micro-kosmos de totaliteit van zijn zowel synthetiseren, als transcenderen. De, door Von Balthasar aldus geiiltetpreteerde ontologische differentie, ligt ten grondslag aan zijn trans­cendentalienleer (H. 4). Na een beschrijving van de incamatie als fundament van Von Balthas­ars theologie (H. 5), de kataloge godsleer, waarvan de beruchte Karsamtagstheologie het hart vonnt (H. 6) en de analoge christologie (H. 7), komt Scola ertoe Von Balthasars theologie als een dramatische antropologie te beschrijven, waarin het paasmysterie als het hoogtepunt en ver­vulling van de menselijke vrijheid wordt beschouwd (H. 8 en 9). Scola wil aantonen dat Von Balthasar nooit heeft beweerd dat er geen hel is, of dat de helleeg is, maar wei dat de afdaling van Jezus reeds de verlossing voor allen inluidde. Dat is volgens hem het universele karakter van zijn theologie gebaseerd op de gedachte van hoop en verlossing voor allen, die volgens de auteur ten grondslag dient te liggen aan een theologie van de toekomst (H. 10). Het boek van Scola is wellicht niet kritisch, maar biedt wei een nieuwe kijk op Von Balt­hasars theologie, namelijk vanuit het standpunt van de antropologie. Scola's aandacht gaat met name uit naar de theodramatica, maar een inleiding in de grondbegrippen van de theo­esthetica en vervolgens de systematische bespreking van Von Balthasars theologische methode compenseren voldoende deze eenzijdigheid. Dit boek is geen inleiding in het gehele oeuvre van Von Balthasar, maar wei een zeer goede doordenking van zijn originele systematische ordening en theologische stijl.

Stephan van Etp

Vliet, Comelis Th. M. van. Communio sacramenta/is, Das Kirchenverstiindnis von Yves Congar- genetisch und systematisch betrachtet, Mainz, Grunewald, ISBN 3-7867-1879-2, 1995, 15 x 23, 317 p., DM 56,-.

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 355

Het lijdt geen twijfel dat de Franse theoloog Yves Congar een enonne inloed heeft gehad op het theologisch denken van veel huidige theologen en van veel katholieke kerkleiders. Aan de documenten van Vaticanum ll heeft zijn schrijvershand vaak een bijdrage gele­verd. Vanwege dit feit aileen al is deze monografie, gewijd aan de ecclesiologie van de in 1994 overleden vertegenwoordiger van de nouvelle theologie, van belang. Het boek is helder opgebouwd en volgt daarin de ontwikkeling in het ecclesiologisch den­ken van C. in een viertal periodes. De A. beschrijft de context waarin C. wordt opgeleid: de school van Saulchoir die een tussenpositie innam tussen een modernistische stroom en een neoscholastieke. Deze tussenpositie werd voomamelijk gekenmerkt door de historische methode waarbij men probeert terug te keren tot de christelijke bronnen en theologisch wil nadenken over de sociale werkelijkheid en de grote veranderingen in de samenleving. De vruchtbaarste periode van C. - in ieder geval gelet op het aantal publikaties - is de derde periode, die van het conciliair decennium (1959-1968). De hoofdthemata van deze periode zijn: concilie, conciliarisme, collegialiteit, dialoog met niet-katholieke christenen en 'christelijke ontologie'. Deze onderwerpen worden door de A. op een heldere, analyti­sche wijze toegelicht. Door deze studie worden de wortels van C.'s denken verhelderd. Met name ontsluit C. de rijkdom van Thomas v. Aquino, welke opnieuw wordt doordacht en hanteerbaar gemaakt voor de oecumenische discussie. Het gaat hierbij vooral om de rangorde in belangrijkheid die hij aangeeft: 'de kerk als institutie heeft een dienende functie met betrekking tot de genadewerking van de Geest'. Daamaast is van belang dat de mens door geloof en sacra­menten op God gericht wordt: de kerk is het menselijke leven dat op God wordt gericht. De A. distantieert zich van de benadering van een andere C.-kenner, T. I. MacDonald, die de ecclesiologie van C. interpreteert volgens de dialectiek tussen structuur en leven. Vol­gens de A. is dit wel belangrijk om de traditionele juridische ecclesiologie te overwinnen. Er spelen echter meer dialectische spanningen. Ook de grenzen van de ecclesiologie van C., die overigens nooit een volledige en syste­matische ecclesiologie heeft geschreven, worden door de A. duidelijk naar voren gebracht, zoals de verschillende betekenissen van het begrip conciliariteit. Uiteindelijk brengt de A. de kern van de ecclesiologie van C. helder onder woorden: de sacramentele structuur van de kerk heeft een aantal consequenties: het genadevolle karakter van de kerk heeft voor­rang hoven het juridische en de gelijkheid van alle gedoopten gaat vooraf aan de differeD­tiering tussen de gelovigen. Het doel van de kerk is het heil van de wereld in de schepping. Op sommige punten lijken de onderverdelingen die de A. aanbrengt, niet helder (b.v. het onderscheid tussen de vier pun ten op p.45-46, of punt 4 van p.242). Ook wordt invloed van C. op Johannes XXill verondersteld toen deze nuntius in Parijs was. De biografie van deze conciliepaus geschreven door P. Hebblethwaite (1985) laat echter zien dat Roncalli nauwelijks aan het intellectuele leven van Frankrijk deelnam. De wens lijkt me hier de vader van de gedachte. Verder is het boek prima verzorgd; het bevat goede verwijzingen en een uitgebreide lite­ratuurlijst evenals een bibliografie van Congar en een personenregister.

A.J.M. van der Helm

Dorschner, Johann u.a. Mensch und Universum, Naturwissenschaft und SchOpfungs­glaube im Dialog, Regensburg, Pustet, ISBN 3-7917-1486-4, 1995, 14 x 21, 176 p., DM 32,-.

Deze bundel is de neerslag van een gelijknamige studiedag van de Katholische Akademie te Beieren in 1991. Het bevat een zestal bijdragen van drie auteurs. De eerste vier van de

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

356 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

astrofysicus Johann Dorschner onder de titel 'Mensch und Universum' (blz.7-145) domi­neren bet hoek en vormen te zamen een beknopt en helder overzicht van de geschiedenis en de huidige stand van zaken van de (astrofysische) kosmologie. Pas aan het einde komt Dorschner tot enkele theologische randopmerkingen. In de korte bijdrage van de theoloog Wolthart Pannenberg ('Theologie der SchOpfung und Naturwissenschaft', blz.146-162) staat de 'consonantie' centraal tussen natuurwetenschap en scheppingstheologie. In nog geen tien bladzijden behandelt hij enkele onderwerpen: de contingentie van de natuurwet­ten, de verhouding van ruimte en tijd tot Gods eeuwigheid, Gods handelen in de natuur­werkingen, schepping en evolutie. V eel meer dan statements om een dialoog op gang te brengen zijn het niet. Uiteindelijk doet de kosmoloog Michael Heller een poging om met behulp van de natuurwetenschap aan te tonen dater meer is tussen hemel aarde ('Wissen­schaft und Transcendenz', blz.163-176). Nadat hij heeft gewezen op het immense verschil tussen onze levenswereld en de natuurwetenschappelijke beschrijving ervan, komt hij tot een aantal vragen. Bijvoorbeeld: Zijn de buitengewone prestaties van de wetenschap (met haar achterwaarts vloeiende tijd, gekromde ruirnte, etc.) niet een teken dat de werkelijk­heid meer bevat dan wat we kunnen zien, voelen, meten en wegen? (175) Of: Duidt het feit dat de wereld zich laat vatten in abstracte formules er niet op dat de abstractie - dus de gedachte - oorspronkelijker is dan bet concrete, dus de materie? (176) Op de vraag echter wat deze wetenschappelijke caleidoscopie nu eigenlijk theologisch relevant maakt, gaat Heller niet in. Volgens de achterflap bewijst dit hoek dat een constructieve dialoog tussen natuurweten­schappen en theologie mogelijk is. Dat is te veel gezegd. Meer dan een aanduiding van enkele thema's voor zo'n dialoog (Pannenberg) is het niet. Uiteindelijk lijkt me het niet­theologische deel van Dorschner - bet enige dat ook een aardige bibliografie bevat - bet meest waardevol als achtergrondinformatie voor degenen die kennis willen maken met die dialoog.

R. Munnik

Wissink, J.B.M. (Ed.). (Dis)continuity and (De)construction, Reflections on the meaning of the past in crisis situations, Kampen, Kok Pharos, ISBN 90-390-0212-6, 1995, 15 x 23, 198 p.,f 59,90.

In april 1993 werd in bet kader van de viering 25 jaar Katholieke Universiteit te Utrecht, aldaar een conferentie georganiseerd. V oorliggende bundel is er de schriftelijke neerslag van. Het werk is multi- en interdisciplinair opgevat (historici, theologen, filosofen leveren een bijdrage), maar is toch vooral georienteerd op het vraagstuk van (dis-)continui'teit in religie. Een centrale thematiek die niet rechtstreeks uit de titel valt af te lezen. De samen­hang tussen de twee zelfstandige naamwoorden (en hun tegendelen) van de titel maakt Wissink duidelijk in zijn inleidende bijdrage. Om continuileit te garanderen wordt een ver­leden geconstrueerd, dat - om ruimte te maken voor vernieuwing - op zijn beurt wordt gedeconstrueerd. J.D. Caputo poogt het deconstructiedenken dienstbaar te maken voor de katholieke tradi­tie. E. Honee wijst op de terugkeergedachte die menige hervormingsbeweging bevat: het 'ad fontes' dat het verleden reconstrueert. T. Salemink onderzoekt de wijze waarop de eer­ste sociale encyclieken Thomas van Aquino (verkeerdelijk) voorstelden als een verdediger van het prive-eigendom. M. Hooker concentreert zich op onze perceptie van een disconti­nui:teit tussen O.T. en N.T: een discontinui'teit die voor de schrijvers van het N.T. onbe­staande was (het schisma tussen kerk en synagoge had zich nog niet voltrokken). A. van Eijk stelt vragen bij het programma van Caputo en Hooker en wenst een deconstructie van

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 357

de apostolische opvolging. J.P. Wils zoekt een moraaltheologie voor deze tijd, maar niet zonder kritische reflectie. T. Hinga schrijft over de spatiele discontinui'teit die het vraag­stuk van de inculturatie presenteert. Die lijn zet G. ter Haar verder met een beschrijving van een gesprek tussen Nederlandse en Afrikaanse vrouwen. T. de Wit analyseert de wijze waarop in het literaire werk van Frans Kellendonk de voor deze schrijver verloren katho­lieke traditie toch een voorname rol blijft spelen. H. Rikhof stelt een lezing van Thomas als negatieve theoloog voor. A. Baart Ievert de slotbijdrage waarin de discontinui"teit in de pastorale zorg (nu door veel leken opgenomen) gethematiseerd wordt. Zoals uit dit kon overzicht moge blijken, illustreren vele bijdragen de probleemstelling eerder dan dat ze deze overdenken. Andere artikelen (Caputo, Rikhof) gaan rechtstreekser naar de kern van de zaak. Daarom heeft de bundel toch enigszins een ongelijk karakter. Index en bibliografie heb ik gemist. Is het verleden of een traditie niet meer dan een uitvinding en is een zuiver deconstructio­nistisch bezig-zijn met het verleden geen teken van het onvermogen om een bepaalde tra­ditie als de eigen traditie te ervaren (mijn verleden wordt het verleden, mijn traditie een traditie)? Deze vragen brengen de hele thematiek terug tot problemen van realisme en relativisme. Dit hoek lost deze problemen niet op, maar is verhelderend in de uiteenzetting van de verschillende facetten en consequenties ervan. Alszodanig bezit het hoek continui'­teit met een waardevolle intellectuele traditie.

Walter Van Herck

Musschenga, Bert (Ed). Does Religion Matter Morally?, A Critical Reappraisal of the Thesis of Morality's Independence from Religion, (Morality and the Meaning of Life, 2), Kampen, Kok Pharos, ISBN 90-390-0404-8, 1995, 16 x 24,212 p.,f59,90.

Het hoeiende thema van dit hoek is: Bevat niet elke moraliteit een verborgen God? lmpli­ceert niet elke verhouding tot waarden een verhouding tot iets overstijgends? Deze vragen worden gesteld aan een vorm van verlichtingsdenken die de moraal gescheiden denkt van sacraliteit en religiositeit. Een scheiding die samenhangt met de universalistische preten­ties van dit verlichtingsdenken. Merks verdedigt in zijn moraaltheologische bijdrage de universaliteit en de onatbanke­lijkheid van de moraal. Van den Beld meent dat moraliteit logisch onatbankelijk is van religie, maar ziet toch een verband met een wereldbeschouwing. Maneschijn relateert wijzigingen in de morele opvattingen (b.v. in de seksuele moraal) aan socio-economi­sche veranderingen. Burms legt een spanning bloot in een bepaalde opvatting van smalle moraal (die hij b.v. in het geval van de mensenrechten graag wil aanvaarden). Expliciet doet zulk een smalle moraal enkel beroep op duidelijke principes, tegelijk doet een smalle moraal altijd al beroep op een morele gevoeligheid en vertrouwdheid die Burms geexemplifieerd vindt in onze omgang met morele tahoes. Van Tongeren beklemtoont dat een moraal of een 'conception of life' zich steeds verhoudt tot een transcendent gegeven. Een veronachtzaming van deze transcendentie wordt volgens hem duur betaald (fundamentalisme, zgn. neutraal universalisme). Reinders stelt, in het voetspoor van Hauerwas, vragen bij een al te sterke distinctie tussen descriptie (religie als een beschrijving van transcendente 'feiten') en evaluatie (moraal). Het Christendom bevat beide (beschrijving en levenswijze) in een modaliteit. Musschenga (die ook een orienterende inleiding schreef) ontwikkelt een narratieve ethiek die - ten lange laatste -ethische vragen terugkoppelt naar identiteitsvragen. Het thema van de universaliteit her­haalt zich hier in de vraag hoe men recht kan doen aan de verhalen van anderen in een plurale samenleving.

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

358 Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

Dit hoek is de schriftelijke neerslag van een symposium over 'Belief, Worldview and Morality' eerder georganiseerd door het Bezinningscentrum van de Vrije Universiteit Amsterdam. Na elke bijdrage werd ook de commentaar van de co-referent opgenomen. Zo behoudt het debat iets van zijn levendigheid voor de lezer. Dit debat is zo fundamenteel dat het belooft nog lang levendig te blijven. Een uitstekend hoek waarin - spijtig - een globale bibliografie en index ontbreken.

Walter Van Herck

Roothaan, Angela. Vroomheid, Vrede, Vrijheid, Een interpretatie van Spinoza's Tractatus Theologico-Politicus, Assen, Van Gorcum, ISBN 90-232-3109-0, 1996, 17 x 24, viii+186 p.,J55,-.

Angela Roothaan wil in haar studie over Spinoza's in 1670 verschenen Tractatus Theolo­gico-Politicus (waarop zij onlangs promoveerde) dit werk interpreteren onatbankelijk van wat als Spinoza's systeem (de Ethica) wordt beschouwd. Hiermee gaat zij in tegen de heersende uitleg van Spinoza's filosofie. R. leest het 'theologico-po1iticus' als aanwijzing voor een theologische politieke filosofie. De centrale plaats die religie in Spinoza's poli­tieke denken inneemt, laat R. zien door erop te wijzen dat de moraal van naastenliefde, tot welke de boodschap van de bijbel kan worden herleid en die bovendien ook los daarvan verstandelijk als juist kan worden ingezien, niet zomaar een 'smalle moraal' biedt ter bevordering van een vreedzame en verdraagzame samenleving, maar tevens de voor­waarde is voor het zieleheil van de mens - dat erin bestaat zo veel als mogelijk in de geest van God te Ieven. Dit is aileen mogelijk in een staat die het geestelijk Ieven beschermt en de vrijheid laat. R. verzet zich vooral (mede gemspireerd door Kant overigens) tegen de overheersende naturalistische interpretatie van Spinoza, waarin de redelijkheid tot de 'theoretische rede' beperkt blijft (kennis van God oftewel de Natuur). Daarentegen pleit R. voor een interpretatie van de TTP als uiting van een even legitieme 'praktische rede' met een religieus uitgangspunt. In haar ogen Ievert Spinoza een theorie van de modeme staat die juist geen afstand doet van een absolute norm. R. verzet zich evenzeer tegen een his­toriserende interpretatie door vooral marxistisch georienteerde spinozisten, die evenmin een praktische filosofie toelaten. Gehoorzaamheid aan God verwijst bij Spinoza evenwel naar een element van eeuwigheid, niet naar een historische ontwikkeling. Het is bijna onvermijdelijk dat R. in haar gedurfde interpretatie naar de andere kant doorschiet en daarbij vaak te weinig recht doet aan de evident aanwezige rationalistische en naturalisti­sche elementen in Spinoza's denken. Bovendien lijkt het haar vaak meer te doen om de moreel-religieuze boodschap van Spinoza, dan om de wijsgerige problemen die diens den­ken bepalen en die in de TTP geenszins tot een oplossing zijn gebracht. De TTP stelt de lezer ook na deze studie nog steeds voor boeiende raadsels.

Marin Terpstra

Velde, Rudi A. te. Participation and Substantiality in Thomas Aquinas, (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Band XL VI), Leiden/New York/K.oln, Brill, ISBN 90-04-10381-3, 1995, 16 x 25, xiv+290 p., 148,-/$ 95,50.

Te Velde's excellent study is a revision in English of his original Dutch doctoral thesis, published at the Free University of Amsterdam in 1991. Its principal aim is to show how Aquinas systematically reinterprets and integrates the Platonic notion of participation and the Aristotelian notion of substance within his account of the doctrine of creation. In

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor filosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 359

Platonic thought, 'participation' expresses that the existence, perfection and intelligibility of all particular things is to be fully reduced to their transcendent cause(s). According to Aristotle's rival notion of substance, things are intrinsically intelligible and they possess their own immanent principle of being. In Te Velde's view, Aquinas overcomes this his­torical antagonism by gradually developing his original metaphysics of esse. Te Velde traces the development of Aquinas' view on and articulation of the essentia-esse distinction from his early works to the mature viewpoint put forward, especially, in the two Summae. In Aquinas' early discussions of the distinction (De Ente and Scriptum), the notion of participation is not yet put to use, and the influence of Avicenna's essentialistic metaphysics is still present. It was the Boethian problem of the substantial goodness of creatures that first motivated Aquinas to elaborate the notion of participation (De Heb­domadibus-commentary and De Veritate q21), but not until the two Summae 'participa­tion' becomes the dominant philosophical device in Aquinas' account of the question of being. Rejecting the classical interpretations of Geiger and Fabro, Te Velde argues convincingly that Aquinas does not assume a double order in the participation of being. By focusing both on an "actualist" reading of esse and on its analogical character, Te Velde shows (1) that the creature's essence, as a distinct mode of having being, does not precede but is constituted precisely in the partaking of being and (2) that exactly in that by which cre­atures are likened to God, that is in esse, they differ radically, for God is essentially being while creatures are by participation. I have two final remarks. Firstly, I agree with Te Velde that one should not read a Scotis­tic possibilist view into Aquinas' account of the range of God's simp/icis intelligentiae notitia and potentia absoluta, but the question remains how to interpret these never reali­zed possibilities within Aquinas' metaphysics. Secondly, in the original Dutch version Te Velde indicated the specifically theological setting of Aquinas' thought. Regrettably, this is missing in the English revision. Yet this study is a landmark in contemporary studies in Aquinas.

H. Goris

Verhoeven, Jan. Dynamiek van het verlangen, De godsdienstfllosofische methode van Rahner tegen de achtergrond van Marechal en Blonde!, Amsterdam, Thesis Publishers, ISBN 90-5170-372-4, 1995, 17 x 24, 195 p.,f39,50.

Dit boek behandelt de drie groten, die, met elkaar verwant, de mentaliteit van de 'kerke­lijke wijsbegeerte' grondig hebben gewijzigd. Centraal in bet boek staat Karl Rahner, vooral met zijn Horer des Wortes. Hieraan gaat echter een uitgebreide studie vooraf van de bronnen en de achtergronden welke als inspiratie hebben gefungeerd. Deze studie begint- na de passende inleiding- met een natrekken van !'Action van Blonde!; hierop volgt een uitvoerige uiteenzetting van Marechal met op de achtergrond Kant en Fichte; tenslotte is er de eigenlijke behandeling van Rahner zelf. Uit dit overzicht b1ijkt de soliede basis voor een godsdienstfllosofische methode welke Rahner zelf "transcendenteel" placht te noemen. Later bracht hem dat tot een "bovennatuurlijk" transcendentaal, het­welk nog zelf voor uitbouw en kritiek vatbaar was. Niettemin was door deze "compara­tieve" ftlosofie een moderne, degelijke weg naar een christe1ijke metafysica aangelegd. De transcendentele "methode" van Rahner was veilig en vruchtbaar. En wat meer is: dankzij bet werk van Marechal kon men inzien dat die methode wortelt in de diepten van bet intellectueel dynamisme van Thomas zelf. Kritiek kwam er wei (o.a. van Muck, Hoe­res, Lakebrink, Simons e.a.). Hun afkeuring wordt eerlijk uiteengezet en telkens door

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

360 Bijdragen, tijdschrift voor fllosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

S. negatief en positief "gewaardeerd". Een duitstalige samenvatting sluit bet geheel af. Daarmee is gezegd dat de lezer ook bet Duits moet machtig zijn en geen schrik hoeft te hebben voor de talloze citaten in cursieve drukletter die bet wetenschappelijk bouwwerk stutten. Een verwondering blijft evenwel overeind, met name rond bet woord "verlan­gen". Het staat in de titel en is bet laatste woord van de Nederlandse tekst. "Dynamiek" en "dynamisme" zijn uiteraard schering en inslag. Waarom dan niet de facetten en de connecties van bet Verlangen integreren? Daartoe zou bet Blondelisme zeker geholpen hebben.

A. Poncelet

Filosofia della rivelazione - Philosophy of Revelation - Philosophie de Ia revelation -Philosophie der Offenbarung, a cura di M.M. Olivetti, (Biblioteca dell' "Archivio di filo­sofia", 11), Padova, Cedam, ISBN 88-13-19157-X, 1994,902 p., Lire 100.000,-.

"Philosophie der Offenbarung" war das Thema des zweijlihrigen "Castelli-Kolloqui­ums", das vom 4. bis zum 7. Januar 1994 zu Rom gehalten und, wie iiblich, durch das Philosophische Institut "Enrico Castelli" und die Philosophische Fakultat der romi­schen Universitat "La Sapienza" veranstaltet wurde. Das umfangreiche Buch (902 S.) - als Band nr.ll in der hochgeschlitzten Biblioteca dell' Archivio di Filosofia erschie­nen - enthalt die Akten des Kolloquiums, bei dem eine stattliche Reihe von namhaften Religionsphilosophen beteiligt war. Unter den 60 Beitragen von vorwiegend italieni­schen und deutschen, aber auch aufflillig vielen niederlandischen Sachverstlindigen (H.J. Adriaanse, Th. de Boer, A. Peperzak, H. Rikhof, J. Sperna Weiland, B. Vedder) - gibt es ebenfalls Texte von u.a. P. Ricoeur, J.L. Marion, J. Greisch, D.Z. Phillips und R. Swinburne. Der Begriff Offenbarung nimmt in der modernen Religionsphilosophie eine zentrale Stelle ein. Das Entstehen dieser Disziplin war das Ergebnis einer zweifachen Emanzipation: einerseits der Theologie der Offenbarung, andererseits die Befreiung von der natiirlichen oder rationalen Theologie, die den neuen Kriterien der Wissenschaft nicht mehr entsprach. Paradoxalerweise rief die zweite Bewegung ein neues Interesse fiir den Begriff Offenba­rung hervor. Denn gerade dadurch, dass der rationale Unterbau des Glaubens verschwand, verlagerte sich die Aufmerksarnkeit der Religionsphilosophen von dem theologischen Objekt des Glaubens auf die historischen Formen des religiosen Erlebnisses. Und unter diesen Formen nahrn gerade der Begriff Offenbarung eine vorherrschende Stellung ein. Aber auch im heutigen religionsphilosophischen Diskurs ist der Offenbarungsbegriff ein­dringlich gegenwlirtig. So besteht, von der analytischen Religionsphilosophie her, grosses Interesse fiir die ko~zeptuelle Begriffsbestimmung und Denkbarkeit des formellen Objek­tes "Revelation". Ubrigens wird der Be griff in der kontinentalen Philosophie nicht nur innerhalb, sondern auch ausserhalb der spezifischen Religionsphilosophie und/oder des theologischen Kontextes gehandhabt, zum Beispiel wo die Phanomenologie sich mit dem Problem des Andern auseinandersetzt. In Filosofia della rivelazione werden all diese religionsphilosophischen Perspektiven und Einfallswinkel beriicksichtigt. Sowohl phlinomenologische und hermeneutische, wie sprachanalytische, theologische und allgemeine oder spezifisch historische Artikel kom­men an die Reihe. Auch innerhalb der letztgenannten gibt es sogar Raum fiir eine grosse Mannigfaltigkeit: Pascal, Leibniz, Shaftesbury, Butler, Rousseau, der Deutsche Idealis­mus (9x), Kierkegaard, Blonde!, Rosenzweig (4x), Heidegger (4x), Sartre, Derrida, Levi­nas, Barth, Pannenberg und Rahner. Dieser ausserordentlich wertvolle Band, wo jeder interessierte Leser auf seine Kosten kommt, schliesst mit einer bisher unveroffentlichten

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

Bijdragen, tijdschrift voor fllosofie en theologie 59 (1998) nr. 3 361

Probevorlesung aus dem Nachlass des 1983 verstorbenen Philosophen und Theologen Bernhard Welte: "Das Wunder als Kriterium der Offenbarung".

Johan Taels

Klocker, Michael u.a. Worterbuch. Ethik der Weltreligionen. Die wichtigsten Unterschiede und Gemeinsamkeiten, (Giitersloher Taschenbiicher, 720), Giitersloh, Giitersloher Verlags­haus, ISBN 3-579-00720-3, 1995, 12 x 19, 237 p., DM 24,80/Sfr. 24,80/0S 184,-.

Anhand ausgewiihlter zentraler Begriffe und/oder Begriffspaarungen erteilen die Autoren kurz-gefasste Information tiber die Ethik der Weltreligionen. Ihr Vorhaben ist zuallererst praktisch-okumenisch. Ohne die Spezifizitiit der unterschiedlichen Religionen aus den Augen zu verlieren, beabsichtigen sie 'eine knapp-informative Grundlage fiir das Vonei­nander-Lernen, das Lemen aus den Fehlern der Vergangenheit und das Miteinander-Han­deln anzubieten' (S.9). 1m ersten Teil (S.17 - 204) kommen 16 Grundthemen an die Reihe, worunter Besitz/Armut, Ehe/Familie, Frieden/Krieg, Politisches Verhalten, Schuld/SUnde, Sexualitiit, Umwelt. Darauf folgt eine (allzu kurze) Besprechung einiger aktuellen Stichworter (S.205- 219), wie z.B. Autopsie, Einiischerung, Euthanasie, Homo­sexualitiit, Kiinstliche Befruchtung, Organtransplantation und Todesstrafe. Zu jedern Thema oder Stichwort werden, der Reihe nach, die Auffassungen des Judentums, des Christentums, des Islams, des Buddhismus und des Hinduismus dargelegt; jeweils ergiinzt mit einer kurzen (und rezenten) Literaturliste. Zum Schluss gibt es ein Glossar und ein Personen- und Sachregister. Die Aufgabe, welche die Verfasser sich auflegten, war eine ganz schwierige. Sie sollten nicht nur die sehr verschiedene ethische Empfmdlichkeit einer jeden Weltreligion beriick­sichtigen, sondern auch die zahlreichen StrOmungen innerhalb dieser Religionen. Selbst­verstiindlich konnten sie, im engen Rahmen dieses Buches, nur die grossen Umrisse zeich­nen. An sich ware das nicht schlimm, aber es hiitte sie dazu anregen sollen, ihre Ambition zu miissigen. Dennoch konnen wir das flott geschriebene Buch, als erste allgemeine Ein­leitung in die Ethik der Weltreligionen, empfehlen. Aber als Worterbuch oder Nachschla­gewerk kommt es nicht in Betracht.

Johan Taels

Shadid, W.A.R; Koningsveld, P.S.van (Eds). Muslims in the Margin, Political Responses to the Presence of Islam in Western Europe, Kampen, Kok Pharos, ISBN 90-390-0520-6, 1996, 15 x 23, vii+288 p.,f69,90.

Deze publicatie is gebaseerd op een congres over Islam, Hindoeisme en Politiek in West­Europa, dat in september 1995 te Leiden gehouden werd. Zij geeft inzicht in de politieke situatie van de islam en moslims in West-Europa. Hoewel deze van staat tot staat ver­schilt, vallen toch een aantal gemeenschappelijke kenmerken op. De scheiding van staat en kerk en deswege de onbereidheid om religieuze activiteiten van moslims te subsidieren (b.v. steun aan bouw van moskeeen) belemmert de mogelijkheden voor moslims om zich echt thuis te voelen. Islamitische scholen ontvangen soms wei maar meestal geen steun van overheidswege. Opmerkelijk is de invloed van ambassades uit de arabische wereld op moslims in West-Europa. Deze staat inburgering in de weg. De moslims staan voor bet dilemma: of inburgering of ghetto-vorming. Voor hun toe­komst, maar ook voor die van de westerse maatschappij zou ghetto-vorming een bedreigende

Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4

362 Bijdragen, tijdschrift voor fllosofie en theologie 59 (1998) nr. 3

ontwikkeling zijn. Helaas moet worden geconstateerd dat bijna overal in West-Europa de moslims onderling emstig verdeeld zijn. Er zijn tegenstellingen op grond van afkomst en op grond van ideologische verschillen. Moet er ook gesproken worden van een toene­mende islamofobie in West-Europa? Dat gevaar is aanwezig, al verschilt de situatie van staat tot staat. Maar wat Roger Ballard in het eerste hoofdstuk er van maakt, lijkt sterk overdreven. Volgens hem zou de europese cultuur gevormd zijn door zich af te zetten eerst tegen de islam, daarna tegen het jodendom en nu weer tegen de islam. Hij spreekt van een intensieve vijandigheid in de huidige houding van Europa tegenover de islam. Anders dan Ballard verwacht ik wei iets van het bevorderen van betere kennis omtrent de islam in West-Europa. Aan die kennis kan dit boek belangrijk bijdragen.

D.C. Mulder

Shadid,W.A.R.; Koningsveld, P.S. van (Eds). Political Participation and Identities of Muslims in Non-Muslim States, Kampen, Kok Pharos, ISBN 90-390-0611-3, 1996, 15 x 23, vii+239 p.,/69,50.

Dit is de tweede publicatie over moslims in Europa, die gebaseerd is op een congres dat in september 1995 te Leiden gehouden werd. Ging de eerste publicatie ('Muslims in the Margin') over de politieke situatie van de islam en van moslims in West-Europa, deze tweede geeft aandacht aan de politieke participatie van moslims en aan hun visie op de maatschappij waarin ze Ieven. Het boek is opgezet in drie onderdelen: de rol van organi­saties, de houding tegenover politieke participatie en de kwestie van identiteit en integratie. Diverse situaties worden besproken. Zo komen onder andere aan de orde de Turkse islam in Duitsland, een organisatie van Pakistaanse vrouwen in Manchester, een Senegalese broederschap in Italie, moslimse politieke activiteit in Leicester, Marokkanen en Turken in Nederland en een liefdadigheidsdiner van de umma (de moslimse gemeenschap) in Bradford. Verhelderend is vooral het artikel van de beide redacteuren over de visie van een aantal moslimse denkers over loyaliteit van moslims jegens een niet-moslimse regering. Hoe kij­ken moslims tegen het Westen aan? Enkelen zien het Westen als 'gebied van het zwaard', waar een moslim zich eigenlijk niet voorgoed mag vestigen. Maar anderen zien West­Europa als 'gebied van de prediking', dan wei als 'gebied van het verdrag' of zelfs als val­lende onder het gebied van de islam. Belangrijk criterium is dan of moslims in door niet­moslims geregeerde of gedomineerde Ianden hun religieuze plichten in vrijheid kunnen uitoefenen en naar de wet van God kunnen Ieven. De meeste artikelen zijn zeer lezenswaard. Ze geven een duidelijk beeld van de variatie van situaties en van opvattingen van moslims in West-Europa, ook van variaties in hun deelname aan het politieke Ieven.

D.C. Mulder Dow

nloa

ded

by [

Uni

vers

ity o

f A

berd

een]

at 0

3:08

06

Oct

ober

201

4