Upload
adrian-stanila
View
248
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
ILLUMINATIONES EGCLESI.E
IN HEXAEMERON
'
ARGUMENTUM
{Ex editione Vaticana.)
Genesim sanctns Bonaventura exponere aggressus, capiit ilHus primum,quo opus
sex dierum a Mose narratur, eamque ob rem Ilexaemeron gra3ce appellatur , scholas-
tico dicendi genere explicat tribus et viginti sermonibus, quos luminaria Ecclesiai
,
illuminationesve, seu visiones quinque appellat. Et vero is , ut ad tam prseclaram
exposilionem aditum sibi illustrem faceret, primis tribus sermonibus, quorum initium
facit ab iis verbis : «In medio Ecciesiae aperuit os ejus, » tria docet,primum cui collo-
quenda, promendaque sint mysteria : deinde a ([uo , tanquam a medio, dicendi inilium
sumi oporteat : tum vero , ubi finis dicendi sit terminandus : demum post multa de
dono sapientiae et intellectus cum disseruerit,prsecipue reliquis sermonibus viginti
exponit illaMosis verba : «Yidit Deus quod bonum esset. » Quse saneverba, quiatantum
quinque sunt , vel potius quoniam singulis diebus , excepto die secuudo , repetita
leguntur : ideo illuminationes, seu visiones quinque pro ratioue dierum ab eo nomi-
nantur. Loquuntur ii quidem sermones de veritatis cognitione , de virtutibus , earum-
que officiis, de sacrae Scripturae intelligentia, ejus mysteriis , ac fructibus salutaribus,
de Ecclesiae statu , et aliis summis , ccelestibusque rebus. Sunt autem tropologicis sen-
sibus crebri , mysticae , scholasticajque Theologise arcanis referti, omnis doctrinae splen-
dore illustres , et quodam sententiarum quasi ardore accensi , usque adeo ut eorum
auctorem facile agnoscamus Seraphicum Doctorem Bonavenluram sanctissimum,qui
docendo movet, atque inflammat animos legenlium.
SERMO PRIMUS quibus debet loqui, quia Ecclesiae. Non
Quo ostenditur, et cui loquendum sit, et a quo ^^^^ ' dandum est sauctum canibus, nec
initium dicendi sumendum , nempe a Christo margaritae spargendae suut inter [b) porcos.
Domino, quod medium septifonne esse decla- Secundo, ubi debet iucipere, quia a medio,''"*"''• quod est Christus : quod medium si negh-
^lnmedio Ecclesice aperuit os ejus,et im- gatur, nihii habetur. Tertio, ubi terminare,
plevit eum Dominus spiritu sapientioe, et quiain plenitudine , seu adimpletioue, spi-
intellectus , etc. In verbis istis docet Sapieus ritus scientiai et intellectus.
prudentem(a),quibusdebetsermonemdepro- Sed primo loquendum est de nobis ipsis,
mere, unde incipere, ubi terminare. Primo, et videndum, quales esse debemus. Si enim
' Cf. Edit. Argentin., an. 149o, part. I ; edit. Valic, pag. 17. — ' Eccli., xv, o.— *Malth., vii, G.— («) For-
an. 1588, tom. I, pag. 9; edit. Veii., au. 1754,toiu.VIll, tasse /cyenduni, prifleuler.— {(j) VuU/. antc.
TOM. IX. 2
18
oculo inflrrao exponatur radius, potius ex-
csecatur, quam illuminatur. Loquendum est
ergo EcclesiaB,quae quidem cst convocatio
rationalium. Syiiagoga autem est congrega-
tio gregum, et lioraiuum brutaliter viven-
tium. Ecclesiaj loquendum est, qua? quidem
est unio rationalium uniformiter et concor-
ditcn-unitorumper concordem et uniformem
custodiam divinae legis;per unionem et con-
cordera cohaerentiam divina? pacis;per uni-
formem et concordem consonantiam divinai
laudis. Ilaec autem ordinata sunt^ quia laus
esse non potest, ubi non est pax; nec di-
vina.pax, ubi non est observatio divinae le-
gis. De concordi et uniformi custodia divi-
nae legis , scribitur sic ad Timotheum ^
:
« Haec tibi scribo, fili Timothee , ut seias
quomodo oporteat te conversari in domo
Dei,qua3 est Ecclesia Dei vivi, columna, et
firmamentum veritatis. » Ecclesia dicitur
colurana et firmamentum , et quia mentis
illustramentum, et quia virtutis stabihmen-
tum : quia venientes ad eam illustrantur
per fidem , et stabiUuntur per virtutis cons-
tantiam. Et hsec duo facit lex divina : unde
est - colurana fihorum Israel, per cujus mo-
tum apparent omnia, quomodo agendum,
et quomodo quiescendum. In hoc enim om-
nes Ecclesiae concordant, ut custodiant le-
gem Dei , ut olim totus populus motum
nubis aspiciebat. Qui ad hanc non aspicit
semper, non est de unitate Ecclesiae: ut si
non eara intehigas; et si intehigas, et non
sequaris. Iterum loquendum est Ecclesiae
rationahum unitorum per conformem et
concordem cohffirentiam divinaj pacis. Unde
dicitur in Ecclesiastico * : « Filii sapientiae,
Ecclesiajustorum, et natio illorum obedicn-
tia et dilectio. » Ecclesia enim natio diligens
se est. Dilectio enira nascitur ex legis im-
pletione : lex enim praecipit dilectionem,
dicente Apostolo * : « Finis prfficepti est cha-
ritas, de corde puro, et conscientia bona,
et fide non ficta. » Et alibi ^: « Qui diligit
iLLUMINATlONES ECCLESI^
proximum , legem implevit. » Et probatur
per verbum Salvatoris, dicentis ^: « In his
universa lex pendet, et prophetae. »
Oportet ergo ut legis observatores sint
amatores, dicente Domino "^ apud Joan-
nem [a) : « In hoc cognoscent omnes,quod
discipuh raei eritis , si dilectionem habue-
ritis ad invicem. » Et Apostohis ^: « Non
est Deus dissensionis , sed pacis. » Item,
loquendum est Ecclesiae rationahum unito-
rum per uniformem et concordem conso-
nantiam divinae laudis,, ut in Psalmo^ :
« Apud te laus mea in ecclesia magna. » Si-
cut ex multitudine vocum unitarum secun-
dum quamdam proportionem et harmoniam
dulcedo fit cantus ; sic ex multorum affec-
tione, harmonia spirituahs placens Deo al-
tissimo, auctore Psalmographo ">: « In ec-
clesiis benedicite Deo Domino de fontibus
Israel. » Qui autem sunt observatores divi-
nae legis , sunt amatores divinae pacis , et
persolutores divinae laudis. Ilis debet fieri
sermo. Qui autem rapitur a gratia est extra
Ecclesiam, et illi fieri sermo non dcbet. Ra-
pitur autem spiritus carnahtatis, et cupidi-
tatis, contra primura. Ili duo spiritus aver-
tunt hominem a lege Dei , et excaecant duos
oculos mentis. Lex enim Dei praecipit bo-
num commune , et bonum spirituale , et
retrahit abamore fcedo, qui est carnalitatis;
et ab amore privato, qui est cupiditatis. Lex
quippe odiosa est , et carnali , et cupido
;
nec uterque unquam audire vult : sunt enim
sicut canls, et porcus. Canis semper cupi-
dus , et nunquam comraunicare volens;
porcus autem in loco semper esse vult ira-
mundo. Ilem , contra cohaerentiara pacis,
spiritus mahgnitatis et crudelitatis , invidus
et iracundus. Et hi duo totum pervertunt.
Invidus omne bonum convertit in malum
;
iracundus omne malum in bonum, etiam
ipsam redditionem mali reputat bonum. Et
ideo dicit Isaias ": « Ponunt tenebras lucem.
' I Tim., III, 13.— 2 Exod., xill, 21, etc. — ^ Eccli.,
III, \. — * l Tim., i, 5. - sfio?«., Xlll, 8. — 6 Matth.,
xxn, 40. — '' Joan., xiii, 35. — « I Co)\, \w, 33. —9 Psal. XXI, 26. — '• Psul. Lxvii, 27. — " /^a., v, 10.
(a) Ccst. cdit. dicente Joanae.
IN IIEXAEMERON. SERMO I.
et lucem teiiebras. » Unde non sunt idonei
ad audlendum legem Dei. Iterum contra
consonantiam divinse laudis, spiritus prse-
sumplionis, et curiositatis : ita quod prae-
sumptuosus Deum non magnificyt, sed se
laudat ; curiosus autem devotionem non lia-
bet. Unde multi sunt tales, qui vacui sunt
laude et devotione, etsi habeant splendores
scientiarum. Faciunt enim tales more ves-
parum,quae non habent favum mellis, sicut
apes,quae mellificant. Talibus enim jam
dictis non est faciendus sermo,quia sunt *
a domus exasperans. » Et aliquando, propter
indispositionem auditorum , facit Dominus
linguam adhserere doctorum palato. Sed lo-
quendum est ut fratribus ": « Narrabo no-
men tuum fratribus meis, in medio ecclesiae
laudabo tc ; » et ut viris spiritualibus , ut a
sapientia mundana trahantur ad sapientiam
christianam. Praecessit enim impugnatio vi-
tae CuRiSTi in moribus per malos theologos,
et doctrince Christi per falsas opiniones et per
argumenta Aristotelis. Non enim redeundum
est in iEgyptum, per desiderium vilium ci-
borum , alliorum ,porrorum, peponum, et
dimittendus cibus coelestis. Et sic patet pri-
mum.Circa secundum nota
,quod incipiendum
est a medio , quod est Christus : ipse est
19
septifor-
me.
enim * « mediator Dei et hominum , » te-
nens medium in omnibus. Unde a Christo
incipiendum est, ut veniatur ad sapientiam
christianara. Cujus probatioest; quia * « ne-
mo novit Fihum nisi Pater ; neque Patrem
quis novit nisi Fihus, » etc. Sicut ergo spe-
cies ducit in cognitionerii objecti, ita Yer-
bum, seu Fihus, qui est species Patris, du-
cit in Patris cognitionem. Unde signantis-
sime dicebat Philippus ^: « Ostende nobis
Patrem , et sufficit nobis. »
Aha ratio est, quia ab illo incipiendum
est, a quo duo maximi incffiperunt, Moyses
divinse sapientiae inchoator, Joannes divinae
sapientia? terminator. Moyses dixit ^: « In
' Ezp.ch., II, 5.— « Psal. XXI, 20. — » I Tim., if, 5.
— » Maith., XI, 27. — * Joan.. xiv, 8. — « Gen., i, 1.
principio creavit Deus ccelum et terram , »
id est in Filio, secundum Augustinum.
Joannes vero intonuit "^
: « In principio erat
Verbum , et Verbum erat apud Deum , et
Deus erat Verbum. IIoc erat in principio
apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt. »
Si ergo ad notitiam Creatoris perveniri nonpotest, nisiper id quod factum cst; necesse
est, utante omnia »: « Verbum verax prse-
cedat te.
»
Tertia ratio est, quia « in Christo « sunt
omnes thesauri sapientiae et scientiae Dei
absconditi. » Ergo Christus est medium om-nium scientiarum. Est autem septiforme christu
medium : essentiae, quod est metaphysicum ^^^^^^.
et aeternah originatione primarium; na-
turae, quod est physicum, et est virtuali
diffusione pervahdum ; distantia^, quod est
mathematicum, et est centrah profusione
profundum; doctrinae
, quod est logicum,
et est rationabih manifestatione prseclarum
;
modestiae,quod est ethicum , et est morali
electione praecipuum; justitiae, quod est po-
hticum, et est judiciah examinatione pree-
celsum; concordiae, quod theologicum, et est
utiU conciUatione pacatum. Medium essen-
tise fuit Christus in aeterna generatione; me-diura naturai fuit Christus in incarnatione
;
medium distantiae fuit Christus inpassione;
medium doctrinae fuit Christus in resurrec-tione : medium modestiae fuit Christus iu
ascensione; medium justitiae erit Christusin futuro examine
; medium concordiaj erit
Christus in sempiterua beatificatione. Pri-
mum ergo medium est essentiae, aiternahgeneratione primariura. Esse autem con-venit primo euti secundum rationeni trifor-
mem : habet enim priinum eus esse ex se
ipso, quod est in ratione principii originan-tis : Pater est hujusmodi. Habet esse secuu-dum seipsum
, quod est in ratione mediiexemplantis; Verbum est hujusmodi. Ilabetetiam esse propter se ipsum, quod est inratione termini quietantis; Spiritus sanctus
— ' Joan., I, 1
' Coloss., ir, 3.
et seq. — • Eccii., xixvii, 20.
20 ILLUMINATIONES ECCLESIiE
est hujusmodi. Ilunc trifarium modum es-
sendi tangit Apostolus, cum dicit *: « Ex
ipso, et per ipsum, etin ipso sunt omnia. »
Hce tres personae cTqualissimaj nobilitatis
sunt, quia sequffi nobilitatis est Spiritui
sancto personas terminare, sicut in Patre
personas originare, et in Filio omnia prae-
sentare. Licet autem Metaphysicus, ex con-
sideratione principiorum substantise particu-
laris et creatge, ad essentiam universalem et
increatam assurgat, ut habet rationem prin-
cipii snmmi et finis ultimi ; non tamen in
ratione Patris, et Filii, et Spiritus sancti.
Metaphysica enim assurgit ad ilhid Esse
considerandum in ratione principii omnia
originantis ; et in hoc convenit cum Physi-
co, qui origines rerum considerat. Assurgit
etiam ad seternum Ens considerandum , ra-
tione ultimi finis ; et in hoc convenit cum
Morali, siveEthico, qui reducit omnia in
unum finem, sive unum summum bonum,
considerando fehcitatem practicam, seu spe-
culativam ; et sic considerat fehcitatem , si-
cutfinem ultimum, licet veram fehcitatem
non noverit. Sed in quantum Metaphysicus
considerat primum Ens in ratione omnia
exemplantis , cum nullo communicat , et est
verus metaphysicus. Pater enim ab seterno
dixit se ; et dicendo se ,genuit speciem si-
millimam sibi. Et haic species est expressa
a Patre, et expressiva totius paternae scien-
tiae et potentiae. Istud est medium , in quo
relucent omnia, species, forma, exeraplar,
verbum, imago, simihtudo, ars , fihus. Ars
plena omnium rationum viventium , dicit
Angustinus-. Istud est medium, quod est
veritas, liber lucis illius,quae veritas dici-
tur secundum Augustinum. Unde Christus
habens cathedram in coelo, docet inti^rius in
animo. Nec ahquo modo ahqua veritas sciri
potest , nisi per insplendentiam aeternae ve-
ritatis. Hujus quidem prima ratio est, quia
eademsunt principia essendi,etcognoscendi.
Secunda ratio est, quia scibile est aeternum
' nom., XI, 3G. — 2 Aug., de Trin., lib. VI, c. X. —3 Arist., Poster. lib. 1, cont. 44. — ^ Gen., u, !J. —
secundum Philosophum ', et nihil scitur,
nisi immutabile. Necesse est ergo ut sciatur
per veritatem immutabilem , inconcussam ,
et incoangustatara. Istud est raediura per-
sonarura necessario, quia si persona est quae
producit et non producitur, ct persona quae
producitur et non producit . necessaria est
persona quae producitur, et producit. Haec
est ergo veritas sola mente perceptibilis
,
in qua addiscunt angeh, prophetae, philo-
sophi,quce vera dicunt de isto medio. De
isto medio legitur in Genesi *: « Produxit
Dominus Deus de humo omne hgnum pul-
chrum visu, et ad vescendum suave, lignum
etiara vitae in medio paradisi. » Docet Au-
gustinus ^ quod de omnibus productis dic-
tura est : « Fiet , Factura est , Fecit , » prae-
terquara de luce. Ratio autcm est , quia pri-
mo producta sunt ab aeterno in arte aeterna
;
secundo in creatura intellectuaU ; tertio in
raundo sensibih. Hoc est contra errores
gentiUum •*
,qui credunt mundum produc-
tum ab aeterno. Quia enim mentes nostrae
cognatae sunt aeternis lurainibus, putantut,
sicut res productae sunt in arte aeterna ab
aeterno , sic etiara ab aeterno creatae sunt in
mundo isto ; et sicut mundus ab aeterno
scriptus est in arte aeterna , sic descriptum
putant in materia.
Intelligitur autem praeassignata auctori-
tas de paradiso terrestri^ de intellectu ange-
gelico , de inteUectu huraano , de inteliectu
divino. Paternus enim inteUectus, dicendo
se,genuit Verbum omnium expressivum
,
quod est simiie sibi, irao simiUtudo sua :
quod quidem exprimit ipsum Patrem, et res
quae per ipsum factae sunt, et fiendae, et
factibiles : et est principaliter ductivum ad
Patris unitatem fontaUssimara. Et secundura
hoc, Filius Dei est Ugnum vitae, plantatura
in medio paradisi,quia per hoc raedium
redimus et vivificamur in fonte vitae. Si
vero, curiositate temeraria, Trinitatem im-
^ Aug., de Gen. ad lilt. lib. II, c. viif, n. IG; de Trinit,,
lib.VI, c. X, n. 12.— ^ Arist., Phys., lib.VllI, lext. 1
et seq.; de Ccnl. lib. I, text. 101 et seq.
IN IIEXAEMERON. SERM. I. 21
mensam secundum rerum naturalium expe-
rieutiam metiamur, si ' alliora uoLis qnae-
sierimus , si - scrutemur majestatem , oppri-
memur a gloria. Tunc gustamus de ligno
vetito, ligiio scilicet scientlse boni et mali.
lloc modo gustavit Luoifer de vetito. Si
enim Lucifer contemplando illam veritatem,
de notitia creaturae reductus fuisset ad Pa-
tris unifalem, fecisset de vespere manediei,
et gustasset de ligno vitae. Sed quia cecidit
in dclectationem et appetitum excellentiai,
fecit de mane vespere. Simili raodo , Adammisit manum ad lignum scientiai, et amisit
lignum vita?. Verbum Dei est medium fa-
cieus scire, quia est veritas per essentiam,
et est lignum vitae. Yeritates autem vanis-
simae interdum sunt occasioues mortis
,
quando impellunt bominem in amorem pul-
cbritudinis creaturae. « Vae eis, qui nutus
tuos pro te amant , et oberrant in vestigiis
tuis , » ait Auguslinus ^ Prima veritas, quai
est Verbum Dei, est fmalissimum et forma-
bssimum cognitionis objectum, et est ratio
ducens in cognitionem. Unde Dominus dicit
apud Joannem '*: « Exivi a Patre, et veni
in mundum ; iterum rebnquo mundum , et
vado ad Patrem. » Et verus metapbysicus^
dicit : « Exivi a te, Domine, causa prima et
summa, et venio ad te causam summam,per te causam summam. » Haec est tota nos-
tra metapbysica, de emanatione, de exem-
platione, de consumiiialione. Igitur radiis
solis aeterni illumineris , et reducaris ad
summum, et eris verus metapbysicus.
Secundum medium est medium nalurae,
virtuab difTusione praevalidum : et istud est
de consideratione Pbysici, qui considerat
mobile et generationem , secundum iufluen-
tiam corporum coeleslium in elementa , et
secuudum ordinationem elem^ntorum ad
formam mixtionis, et secundum ordinem
formae mixtiouis ad formam complexionis,
et ordinem formai complexionis ad animam
vegetabilem, et ordinem animae vegetabilis
' Eccli., ni, 22.— = Prov.y XXV, 27.— ' Aug., deLib.
Arb., lib. II, xvi, 43. — * Joan., xvi , 28.— ' Averr., rfe
ad sensibilem , et ordinem animae sensibilis
ad rationalem ; et ibi est finis, quia " anima
rationaUs creata est in liorizonte ajternitatis
et temporis. Considerat autem pbysicus du-
plex mediura, scilicet medium minoris raun-
di, et medium majoris mundi. Medium ma-joris mundi, est sol; medium minoris mun-
di , est cor. Sol est in medio planetarum , et
est maximae diffusionis, exsufflans et porri-
gens radios ad omnem positionis differen-
tiam. Secundum liujus solis allationem in
in obliquo circulo, fiunt generationes ; et re-
gulat pbysicus generationem. Simili modo%cor est in medio animabs , a quo est et deri-
vatur universabs influentia,quidquid me-
dici fabulentur. Nam spiritus vitabs a corde
difTunditur per arterias ; spiritus autem ani-
malis a corde difTundilur per nervos, bcet
complementum recipiat in cerebro ; spiritus
autem naturalis a corde difTunditur per ve-
nas, licet complementum recipiat in bepate.
Tale medium fuit Cbristus in incarnatione.
De boc naturae raedio dicebat Joannes' : « Me-
dius vestrum stetit,quem vos nescitis. » Et
sequitur : «Qui misit me baptizare in aqua,
il!e mibi dixit: Super quem viderisSpiritura
sanctum de-cendentein , sicut cobmibam,
bic est , qui baptizat in Spiritu sancto. »
Scriptura quandoquedicitCbristummedium^ ciirisius
quandoque caput. Caput dicit, quia ab eo ^g/^g"
deiivatur omnis seiisus devotionis, et omuis ^^^^-
modus sanctae operalionis, et fluunt ab eo
omnia cbarismata gratiarum. Influit autem
Cbrislus caput merilorie , secunuum quod
unitum est membris per conformitatem na-
turae. Influitetiam Cbristus effective, secun-
dum quod Deus^: «CaputenimCbristi Deus.
»
Similiter Cbristus caput , secundum quod
Deus ct bomo. DifTundit ergo spiritum in
raembra Ecclesiaj sibi unita, non separata.
Unde sicut iu corpore pbysico non est diffu-
sio a capite in membra, nisi sint unita, sic
in corpore myslico. Dicit eliam Scriptura
A7iim(u li^. 11', text. com. C— « Ari.-t., llisf. animal.,
lib. II, c. xvii; de Vurt. Anim., lib. 111, c. iv. —7 Joan., I, 2G^ 33. — * I Cor., xi, 3.
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
ritis , et cfficiamini sicut parvuli , non intra-
bitis in regnum ccElorum. » In medio nem-
pe humilitatis crucis , Cliristus salutem ope-
ratus est. Sed, proh dolor ! caligo subintra-
vit, quia Christiani locum extremum eligunt,
.
et medium rehnquunt. Quid est impugnati-
vum salutis human£e? Nescire se metiri.
Sed quid prodest homini scire metiri aha
,
et nescire metiri seipsum? « Si enim, ait
Bernardus"', ahquantulum quis seplus quam
debet, exaUat, periculum est sibi : ut si quis,
intrans per portam , caput erigat , laeditur;
qui autem se inchnaverit, non Iseditur. »
Responsumfuit Antonio, quod solus humihs
erat evasor laqueorum hostis antiqui. Scd
quid est , quod humiUtas non habetur, nec
himen sapientiae ? Quia ignis non custoditur
in medio cinerum ; sed laterna nostra expo-
nitur omni vento , et extinguitur lucerna.
Ostentare statim volumus, si quid boni in
nobis est. Sed mirabilis fuit divina sapientia,
quse per cinerem humihtatis operata est sa-
lutem. Mediura, cum amissum fuerit in cir-
culo , reinvenitur per duas lineas se ortho-
gonaliter intersecantes.
Quartum medium est medium doctrin^B,
^quod est rationah manifestatione praecla-
rum, et est de consideratione Dialectici. Ad
hoc ordinatur omnis sermo rationalis, ut
per ipsum, tanquam per medium , exprima-
mus quod est apud nos. Unde Plato dicit ^
quod sermo datus est , ut fiant prsesto rau-
tuse voluntatis indicia. Igitur sermo ordina-
tur ad simplicem orationem : oratio autem
ordinatur ad argumentationem, secundum
species suas : argumentatio ad syllogismum
:
syllogismus ad persuadendum. Medium er-
go , per suam evidentiam et convenientiam
cum extremis, compehit rationem ad assen-
tiendum , ut quia prius extrema convenie-
bant inter se realiter, manifeste per virtu-
tem medii cum utroque extremo convenien-
tis, inter se conveniunt. Hoc medium fuit
Christus in resurrectione ,quam probavit
' Ihhac., iir, 2, secuudum lxx.— - Psnl. lxn:iii , 12. —' A voce gr£Eca 0|jLO|j.r,Twp, laline, eadem matre geni- ^ Matth.^wm, 3. — f Beru., in Cant., serm. xxxvii,
tuoi. — * Mutt/i.', XII, 40. — = Luc, XXII, 27. — non procul a fine. — » Plat., in rmifipo.
22
Christum medium : est autem Christus me-
dium , ut cor. Unde dicebat Habacuc *: « In
medio duum animahum cognosceris. » Est
etiam Christus mediuin, ut sol : unde secun-
dura aliam translationem, dicitur « in medio
annorum. » Totum enim tempusEcclesise de-
currit, secundum quod iste sol descendit per
decem gradus in horologio Achaz. Christus
ergo est in medio animaliura , et quse praei-
bant, et qute sequebantur, secundum Sep-
tuaginta translationem.
Tertium mediura est medium distantise,
quod est centrali positione profundum. Et
hoc medium est de considerationo Mathe-
matici. Cujus quidem licet prima considera-
tio sit circa mensurara terrae, ultima tamen
ejus consideratio est circa motus corporum
superiorum ,quse habent disponere haec in-
feriora secundum influentiam. Hoc medium
distantise fuit Christus in crucifixione. Unde
Propheta dicebat ^: « Rex noster ante sae-
cula operatus est salutem in medio terrae. »
Terra enira sphserica, infiraa, et modica est
:
sphsericaet infmia, quia in centro ; modica,
respectu circumferentiae. Propter sphaerici-
tatera , iufimitatem , modicitatera , recipit
omnium corporum ccelestium influentias. Et
inde accidit, quod fiunt mirabiles puhula-
tiones terrae nascentium, mirabiles genera-
tiones corporum horaometerorum ^ Sic Fi-
lius Dei sphsericus paupertate, infirmus hu-
mihtate, modicus liumanitate, limum no-
strura suscipiens , dc humo factus , non so-
lum venit ad superficiem terra? , sed. in pro-
fundo centii , et* « in ventre centri, in corde
terrae, » sahitem operatus est : quia per cruci-
fixionem anima sua ad infernura descendit
,
et restauravit coelestium sedium vacationes.
In hoc profundo mcdio salus est, quia rece-
dens a medio humihtatis , damnatur. Unde
Christus dicobat' : « Ego in medio vestrum
sum , sicut qui ministrat. » Et in Evangelio
secundum MaUhceum ^: « Nisi conversi fue-
IN HEXAEMERON. SERM. I
multis argumentis. Est autem quoddam ar-
giimentuni Christi;quoddam argumentum
Diaboii diaboli. Avgumentum diaboli est paralogis-
mcntum nii^s destructivus , ducens ad infernum. Ar-
gumentum Christi, est syllogismus con-
struclivus et reparativus. Ilostis anliquus
pai'alogizans primum hominem , supposuit
quamtlam propositiouem in corde ejiis
,
quasi per se notam,
quae est : Creatura
rationalis debet appetere similitudinem Crea-
toris,quia est Creatoris imago ( imde in
damnatis erit maximapoena, quia cum imago
sit animae essentialis, talis appetitus erit es-
sentiahs in damuatis : appetitus , inquam j
explebilishabitu, inexplebiUs potentia). Mi-
nor propositio eral ista : Si comederis , as-
similaberis. Ergo bonum est comedere de
vetito, ut assimileris. Per istum paralo-
gismum peccant omnes , quia dicit Diony-
sius *: « Nullus malum facit ad malum aspi-
ciens ; falhtur autem homo , quia falsam si-
militudinemboni accipitprovera.» Peristum
paralogismum , hostis antiquus introduxit
hominem in passibilitatem naturae, in neces-
sitatem impotentiae, in mortalitatem vitae.
chiisii E contra argumentum Christi fuit salvati-
m"iftuni. vum et constructivum sahitis , et destructi-
vum damnationis. Hostis antiquus hominem
dissimulaverat, quem assimilare promise-
rat : nccesse igitur fuit Verbum Dei simile
esse , ut hominem Deo assiniilaret. Christus
crgo habuit , in quantum Deus , cum Patre
conformitatem naturae, aequaUtatem poten-
tiae, immortaUtatem vitce : in his ergo tribus
conjunctus fuit Patri. Necesse est ergo his
tribus oppositis conjungi homini. Assumpsit
ergo Verbum Dei passibiUtatem naturse, ne-
cessitatem penuriai, mortalitatem vitae. Pri-
ma tria habuit Yerbum Dci per essentiam
;
postrema (a) tria assumpsit. Oportuit ergo
ut tria vincerentur a tribus. Sed vita per
essentiam superaii non potuit a morte , nec
infuiita poteiitia a penuria, nec immaterialis
* Dion., dc Div. Nom., c. iv, panlo posl metl. Idcindlcil Arist., lib. II, Magmrum Moral,, c. vir, ex opi-
nione Socratis. — ^ Matt/i., x.xvii, 40, — ' Act., i, 3.
23
impassibiUtas a passibiUtate : necesse ergo
fnit , ut homo transiret a mortaUtate in ira-
mortaUtatem, a defeclu iu opulentiam, de
passibilitate ad coronam. Major propositio
iii argumento Christi fuit ab aeterno : namab seterno fuit Verbum Dei conforme Palri
in potentia et natura. As.sumpta vero fuit
minor [b) in cruce, videUcet penuria, passi-
bilitas , et mors. Conclusio fuit in resurrec-
tione. JudaeicredebantChristum confudisse,
et sibi improperabant ' : « Si Dei filius es , de-
scende de cruce. » Christus vero dicebat : « Si-
nite me poeuam assumere , et aUeri extre-
mitati veraciter copulari , sciUcet pati et
mori. » Et tunc sequitur conclusio, scilicet
impassibiUtas pa.ssibiUs ; immortaUtas mor-
taUs; opulentia inops. Ista sunt argumenta,
quibusChristusutebatur^ per qiiadraginta
dies apparenseis, dicens* : « Nonnehaec opor-
tuit Christiira pati, et ita intrare in gloriam
suam?» Dehocmedio dicit Joannes ^: «Cum
esset sabbatum die iUo^ stetit Jesus in medio
discipulorum^ et ait iUis : Pax vobis. » Duo
ostendit EvangeUsta, sciUcet gloriae subU-
mitatem, eo quod impassibiUs et immortaUs,
clausis januis , intravit tanquam Deus. Post
ostendit eis manus et latus , et confessionem
extorsit a Thoma dicente : « Dominus meus,
et Deus meus. » Vide processum mirabilem :
primo intrat ut Deus, et haec fuit propositio
rnajor; deinde ostendit eis manus et latus
,
et haec fuit assumpta minor ; tertio conclu-
sionem extorsit : « Dominus meus et Deus
meus. » Non sine causa signatur ' Uber sep-
tem sigUlis : « Ecce vicit leo de tribu Juda, sepiem
radixDavid, aperireUbrum_,etsolvere septem ^1^^!!^^'
sigaacula ejus. » Ista sunt septem media iuf'^"'^'
Christi resurreclione : primuui medium est
re.>^eralio sepulcii, et haec significat apertio-
nem libri ; secundum est remotio linteami-
Dum , ct signat revelalionem mysteriorum;
tcrtium est teslimonium angelorum seden-
tium iii dextera; quarlum est resurreclio
Jonn., .XI, 2G et spq. —— * Luc, XXIV, 2G.
^ Aijoc, V, I.
(o) Cat. cdit. dcst postrema. —(6) Item minor.
24
sanctorum ,qui introierunt in sanctam civi-
tatem; quintum est terrificus pavor custo-
dum ; sextum est malitiosa corruptio Juda^o-
rum ; septimum continet in se denarium
apparilionum. Ha}c [a) debet esse logica no-
stra , et nostra ratiocinatio contra hostem
antiquum ,,qui quotidie contra nos disputat.
Sed nota, qnod tota vis constiluenda est in
assumptione minoris; sed nos nolumus cru-
cifigi et pati , in quo consistehat minor pro-
posilio. Et tamen ad hoc tota noslra ratio
ordinatur, ut assimilemur in hoc Deo. Hostis
antiquus parum reputahat argumentum
Christi , cum videhat eum patientem ;sed
in passione Christi illusit ei ^ « Nuraquid il-
ludes (Leviathan) quasi avi, aut hgahis eum
anciUis tuis? » ^ « Ego, si exaltatus fuero a
terra , omnia traham ad meipsum. »
Quintum medium est medium modeslise,
morali electione pra;cipuum. Modestia vir-
tus est : virtus autem ^ consistit in medio :
tale medium considerat Ethicus. Medium
modestise fuit Christus in ascensione,juxta
quod in Exodo scriptum est *: « Ingressus
Moyses medium nebulse, fuit ibi quadraginta
diehus et quadraginta noctibus. » Et hoc fuit
Christus in ascensione,quando ^ « nubes
suscepit eum ab ocuhs eorum. » Conformi-
ter Christianus debet ascendere de virtute
invirtutera^ non statuendo terminum vir-
tutis,quia sic desineret esse virtuosus, Fun-
damentum autem virtutis fides est : fldem
ponimus ut fundamentum, et ut medium.
Nam medium est ut recta ratio delerminat,
dicit Ethicus \ Fides est ^ « stella matutina
in medio nebulse. » Ad hujus medium ne-
bulae ascendit Moyses, id est, Christianus
assumptus de aquis baptismi, et intrat caU-
ginem, quse quidem caUgo tides est, cum
lumine et senigmate. Hoc fundamentum est,
per quod fundatur in nobis Christus : per
fidem proficit anima ad virtutes politicas,
et hoc est ad radices monUs ascendere, ubi
ILLUMINATIONES ECCLESIA:.
Moyses fecit duodecim holocausta , duode-
cim arUcuIos significantia. Deinde per fidem
proficit anima ad virtutes purgativas, quasi
ad medium montis ; deindc per fidem pro-
ficit anima ad virtutes purgati jam animi
,
quasi ad superciliura montis, ubi aptus est
homo ad contemplandas et exercendas vir-
tutes^ quarum fontalis origo est sapientia.
« Est enim * vapor omnipotentis Dei, et ema-
natio sincera, » quantum ad munditiam
;
« candor lucis ffiternse, et speculum, » quan-
tum ad prudentiam ; « attingens a fme us-
que ad finem fortiter , » propter fortitudi-
nem ; «disponensomnia, » propter jusUtiam.
Nota tamen ^ , ad intelUgentiam virtu-
tum purgatoriarum,
quod est qusedara
prudentia poUtica,qusedam prudentia pur-
gatoria, qusedam prudentia purgati anirai,
qusedam prudenlia exemplaris. PrudenUa
politica est ad rationis normara,quse cogi-
tat, quseque agit , universa dirigere, ac nihil
prseter rectum velle vel facere , huraanisque
actibus tanquam arbitris providere. Ha?c
prudentia fuit in Jethro^^^.PrudenUa purga-
toria est , mundum istum , et omnia quse in
eo su'jt, divinorum contemplatione despi-
cere , omneraque animi cogitationem in
sola divina dirigere. Ha3C prudentia fuit in
Apostolis, ut in Mattkeo dicitur ^': « Estote
prudentes, sicut serpentes. » Prudentia pur-
gati animi est divina non quasi in electione
prseferre, sed sola nosse , et hsec , tanquam
nihil aliud sit, intueri. Hsec prudentia fuit pruden-
prsecipue in apostolo Paulo, et beato Fran-pauif^et
cisco. Prudentia exeraplaris est ipsa mens Fr^ncis-
divina , ipsa sapientia increata,perpetua
mundum ratione gubernans , terrarum coe-
lique satrix.
Nota insuper, quod conformiter est acci-
pere fortiludinem politicam , fortitudinem
purgatoriam^ fortitudinera purgati anirai,
fortitudinera exemplarera. Fortitudo poli-
tica est , animum supra periculi metum
1 Jo6, XL, 24. — * Joan., xir, 32. — * Arist., Moral.,
libi I, c. IX; Moral. Cudem., lib. 11, c. v, vi. —* Exod., XXIV, 18. — ^ Act., i, 9. — ^ Arist., loc. supra
cit. — ' Hccli., L, 6. — 8Sa/>., vii, 23, 26; viii, 1. —
^ Plotin., de Virtut., lib. U, enn. i; Macrob., Somn.
Scip., iib. I. — 1« Exod., XVIII, G. — '• Maith., x, 16.
(a) Coit. edit. Hic.
IN HEXAEiMERON. SERM. I.
agere , uihilque nisi turpia timere , tolerare et divina mente sociari
25
fortiter vel prospera , vel adversa. Hsec
fortitudo fuit in Eleazaro * sene, et potissime
in martyribus Cliristi. Fortitudo purgatoria
est, non terreri animam a corpore quodam-
modo ductu pliilosophiae recedenlem , nec
altitudinem profectee ad superna conscensio-
nis horrere. Ilaec fortitudo fuit in Daniele
propheta, et Joanne Evangelista in Apoca-
lypsi. Fortitudo purgati animi est, passio-
nes per impassibilitatem ignorare, non vin-
cere, ut nesciat irasci, cupiatque nihiP. Hcec
fortitudo fuit praecipue in Virgine gloriosa,
et virginibus, martyribusque sacris Agnete,
Agatha, Lucia, Csecilia, Catharina, Prisca^
Christina. Fortitudo exemplaris est virtus
infmita, quae semper est eadem, nec aUquau-
do mutatur. Invenimus etiam temperantiam
pohticam , temperantiam purgatoriam , tem-
perantiam purgati animi , temperantiam
exemplarem. Temperantia pohtica est, ni-
hil appetere poenitendum , in nullo modera-
tionis legem excedere, sub jugo rationis
cupiditatem domare. Haec temperantia fuit
in Ozia, qui continentiGB propositum tenuit
in judaismO; corpusque et animam tradere
contentus pro perseverantia. Temperantia
purgatoria est, omnia relinquere, in quan-
tum natura palitur, quse corporis usus re-
quirit, ut patet in Antonio, et Paulo primo
Eremita. Temperantia purgati animi est,
terrenas cupiditates, non solum reprimere,
sed penitus oblivisci, id est, non sentire, ut
patet in contemplativo fratre ^gidio ^ Tem-
peranlia exemplaris est,
quae in seipsa,
perpetua intentione , conversa est : et ha;c
est sola divina. Simili modo est accipere
justitiam politicam, justitiam purgati ani-
mi, justitiam purgaloriam, justitiam exem-
plarem*. Justitia pohtica est , servare uni-
cuique quod suum est. Justitia purgatoria
est ad unam sibi hvijus propositi viam con-
sentire uniuscuj usque virtutis obsequium.
Justitia purgati animi est, ita cum superna
ut servet perpe-
tuum cum ea fcedus imitando \ Justitia
exemplaris est qua^ perenni lege ac sempi-
terna operis sui continuatione non flectitur.
Sextum medium est medium justitia3, ju-
diciali recompensatione pulchrum, seu prae-
celsura. Hoc medium considerat Politicus
sive Jurista , ut fiat retributio secundum
merita. Medium justitia3 erit Christus in ju-
dicio. Jlaec justitia totum universum pul-
chriflcat : nam primo justitia deformia facit
pulchriformia ; secundo justitia pulchra facit
pulchriformiora;tertiojustitiapulchriformio-
ra facit pulchriformissima. Unde secundum
Augustinum : Lamenlum damnatorum in
inferno erit pulcherrimum carmen,propter
decorem justitiae^ ordinantis in culpadede-
cus culpse. De hoc justitise medio propheta-
vit Ezechiel sic inquiens « : « Yidi , et ecce
ventus turbinis veniebat ab aquilone , et
nubes magna , et ignis involvens. Et splen-
dor in circuitu ejus, et de medio ejus quasi
species electri, id est , de medio ignis. Et in
medio ejus simihtudo quatuor animalium. »
Vide miram extremi examinis descriptio-
nem,quantum ad qualitatem naturarum in
judicante, in electro ex auro divinitatis,
et humauitatis argento , comminationem
terrificarum impressionum, per venlum
,
turbinem, et nubem : conflagrationem ele-
menlorum,per ignem involventem : exa-
miuationem, et denudationem conscientia-
rum per splendorem : confessionem assis-
tentium per quatuor animalia. In quatuor
enim animalibus intelliguntur quatuor or-
dines assistentium : in leone ordo Marty-
rum ; in bove, ordo Confessorum ; in ho-
mine , ordo Virginum ; et in aquila , ordo
Doctorum, propter conlemplationis acumen.
Sic in judicio flet separatio puri ab impuro,
agnorum ab hoedis.
Septimum medium est medium concordiae
uuiversali concihatione pacatum. De hoc
medio agit Theologus,qui considerat, quod
> II Machal)., vi, 27, 28. — - Idem infra, circa lin.
serm. \i. — ' B. ^gidius S. Fraucisci socius. —* Idem iufra, circa Du. serm. vi. — ' Ibid. — • Ezcc/t.
h i, 5.
26 ILLUiMINATIONES ECCLESIiE
mundns creatus a Deo sicut a principio,
reducitur in Dcum sicut in fmem. Licet
enim agat Theologus de operibus conditio-
nis principaliter, agit tamen de operibus re-
conciliationis. Agit ergo Tlieologus de sa-
lute anima?,quomodo inchoatur in fide
,
promovetur in virlutibus, coiisummatur in
dotibus. De hoc medio scriptum est *: « Non
esurieut, neque sitient ampUus, quoniani
agnus, qui in medio throni est, reget illos
,
et dediicet eos ad vitae fontes aqiiarum. »
Yidit etiam Joannes ' « fluvium in medio
plate»,procedentem a sede Dei et agni. »
Agnus enim Dei deducet nos, ut videntes
corpus , et aniQiara , et divinitatem,pascua
inveniamus, sive ingrediendo , sive egre-
diendo. Hic scilicet agnus est super corpus
et animam , medium beatificans ^: « Flumi-
minis impetus la3tificat civitatem Dei.» Pro-
cedens a sede Dei et agni, scilicet Spiritus
sancti. Et nullus defectns interior erit, quia
« non esurient^ neque sitient» per defectum
pabuli, per quem deficit vita. «* Neque cadet
super illos sol , » per extrinsecam perturba-
tionem. Ista septem media sunt septem can-
delabra, in quorura candelabrorum medio
est Christus. Ista septem media sunt septem
ilhistrationes sapientiales , scilicct metaphy-
sica , etc. Ista septem media sunt * septeni
oculi agni. Ista septem media sunt * septem
oculi super lapidem unum. Ista septem
media sunt'' septem dies, quos fecit prima
lux.
SERMO IL
Quod in plenitudine sapientioB sermo terminandus
est.
^ln medio ecclesice aperidt os ejus, etc.
Hic incipit secunda collatio. Ostensum est
supra ,quibus debet doctor sermonem de-
promere ; ostensum est a quo medio de-
bet incipere; ostendendura est modo, ubi
debet doctor sermonem terminare. Debet
1 /5«., XLix, 10; Apoc, VII, IG, 17. — Apoc, xxii,
1. — » Psal. XLv, 5. — * Apoc, vii, 16. — * Apoc,V, 6. — « Zachar., m, 9. — ' Gen., i, 3 et seq. —
autem terminaro sermonem in plenitu-
dine sapientise. De sapientia autem nota
quatuor : quis ortus, quaj porta, quae do-
mus, quae forma. De duobus primis etiam
dicitur in coUationibus donorum, ul)i habe-
tur, quod sapientia est lux ^ « descendens a
Patre luminum, » et radians in animam,
facit eam deiformem , et domum Dei. lllus-
trat enim intellectivam , iuQammat vel loeti-
ficat affectivam , et roborat operativam.
Verura quia origo sapientiae est a gratia
,
Apostolus ad gratiam hortatur , sic in-
quiens ^": « Ilortaraur vos, ne in vacuum
gratiam Dei recipiatis. » Dirigamus igitur
sermonem ad Christum, dicentes ": « Diffusa
est gratiain labiis tuis. » Sicut enim ex pra;-
cedentibus et subsequentibus liquet, sermc-
nem hunc Propheta dirigit ad Christura :
antecedenter enim dicitur : « Speciosus for-
ma prae filiis hominum. » Consequenter an-
nectitur : « Sedes tua, Deus, in saeculum
sseculi. » Verum quidera est, quod mJoanne
scribitur '*: «Lex per Moysen data est, gra-
tia et veritas per Jesuji Christum facta est. »
Ad salutera duo sunt necessaria : cognitio
veritatis, hsec habetur per legera ; exerci-
tatio virtutis , hsec habetur per gratiam
,
quia virtus est bona qualitas mentis. Lex se
habet ad gratiam dupliciter : quemadmo-
dum virtus apprehensiva ad motivam : vi-
dens ccelum , sine virtute alarum non potest
pertingere ad coelum ; et quemadmodum
instruraentuni ad virtutem operativam : ar-
tifexhabens instrumentum, et non habens
viin operativara, non agit. Judaee perfide,
legera habes in manu : nisi habeas vim mo»
tivam,
qiiae est a gratia, non salvaberis
per legem. Supplico,quod verba mea gra-
tiae deserviant; et intentio mentis meae, si
gratiara habeat, corroboretur in verbis. Unde
Apostolus dicit ^^: « Hortaraur vos , » etc.
Apostolus in hoc brevi verbo excitat ad di-
vinani gratiara suscipiendara : « Recipiatis,
»
inquit ; ad susceptam custodiendam : a Ne
8 Eccli., XV, 5. — ' Jac, i, 17. — '• 11 Cor., w, 1. —" Psal. xLiv, 3, 7. — '« Joan., i, 17.
Saluli
necessa-
ria.
IN HEXAEMERON. SERM. II.
in vacuum, » inquit; ad custoditam multi- bus gratiam, Virginem adire '
plicandam *: « Ait enim : Tempore, » etc. Ut
autem hcec exhortatio impleatiir in nobis,
tria sunt circa gratiam consideranda : quis
sit gratige ortus;quis sit gratiae usus
;quis
sit gratise fructus. Si igitur consideremus
ortum gratiae, et ejus originale principium,
dico ex canonica Jacobi, ponens majorem
universalem ': « Omne dalum optimum, et
omne donum perfectum , desursum est,
descendens a Patre luminum , apud quem
non est transmutatio , nec vicissitudinis ob-
umbratio. » Minoreni probandam sic assu-
mo : Gratia est datum optimura , et donum
perfectum. Concludo : Ergo gratia desur-
sum est, descendens a Patre luminum. Sed
per quam viam spargitur lux graliae, divi-
ditur aistus amoris super terram. Descendit
gratia super mentes rationales via triformi
:
per Verbum incarnatum,per verbum inspi-
ratum, per Verbum crucifixum.
Hujus probatio est, quia, secundum Ja-
cobum ': « Voluntarie genuit nos verbo
veritatis, utsimus initium aliquod creatura?
ejus. B Quod autem per Verbum incarnatum
descendat in nos copia gratiarum, ostendit
Joannes sic inquiens *: « Verbum caro fac-
tum est. » Et seqnitur : « De plenitudine ejus
omnes accepimus, gratiam pro gratia. » Et
:
«Vidimus gloriam ejus; gloriam quasi uni-
geniti a Patre, plenum gratiae.» Certumest,
quod originale gratia^ principiura,quod
Deus est , quando creavit hominem in statu
innocentise, « ad imaginem et similitudi-
nem suam * » creavit ipsum ita propinquum,
quod homo per Verlmm increatum erat in-
formabilis ad gratiam. Post lapsum vero
,
usus est Deus via dignativse condescensio-
nis, et per Verbum incarnatum aptavit ho-
minem ad gratium. Verum,quia Verbum
carnem sumpsit in utero Virginis gloriosae,
dictum est ei ^: « Ave, gratia plena, Domi-
nus tecum. » Paulus etiam suadet volenti-
' II Cor., \[, 2.— 2 Jac, l, 17.— ' Ibid., \8.— *Joan.,
i; 14, 15. — * Gen., r, 26. — « Ltic, i, 28. - ' [Jcbr.,
JV, IG. — 9 Isa., UII, 4. — 9 Eijltes., ii, 4. — '• Osc,
27
« Adeamusergo cum fiducia ad thronum gratiee ejus,
ut misericordiam consequamur, et gratiam
iuveniamus in auxilio opportuno. » Ecce
occurrit nobis Pater misericordiarum, cumgratia; mater misericordiarum , cum gra-
tia ; Filius, qui est lux misericordiarum
,
cum gralia. Ergo prima originatio gratiai
in nobis fit per Verbum incarnatum. Infeli-
ces, qui ignorant Verbum , et ignorant gra-
tiam. Benedictus Pater, benedicla Mater,
benedictus Filius; benedicti, qui Iioc cog-
noscunt; benedicta gratia, quse est « da-
tum optimura , et donum perfectum. »
Secundo descendit gratia in nos per Ver-
bum cruciQxum. Non enim tantummodo
eramus inepti ad gratiam propter ignoran-
tiam divinorum prfficeptorum ; verum etiam
propter nostram infirmissimam impoten-
tiam. Ut ergo saluberrimis unguentis sana-
rentur languores nostri , descendit divina
gratia in nos per Verbum crucifixum. Unde
Isaias dicit ^: « Vere dolores nostros ipse tu-
lit, etlanguores uostros ipse portavit. » Et
Apostolus scribit ^ : « Deus, qui dives est in
misericordia, propter nimiam charitatem
suam, qua dilexit nos, cum essemus mortui
peccatis, convivificavit nosin Christo, cujus
gratiasaIvatisumus.»NamChristusdemorte
triumphavit per mortem, quia non potuit
mors absorbere vitam , sed fons vitae absor-
buit mortem. Unde Osece [a) dicitur '": « Ero
mors tua , o mors : morsus tuus ero , infer-
ne.» EtApostoIus dicit *': «Non abjicio gra-
tiam Dei. Si enim per legem justitia , ergo
gratis Christus mortuus est. » Mortuus ergo
Christus ut mortuos suscitaret, et participes
faceret vitae gratiosae. Ergo gratia influitur
in nos per Vcrbum crucifixum, de cujus la-
terc exiitprofluvium gratiarum, habens vim
sanativam ^^: « Ego quasi fluvius Dorix, et
sicut aquai^ductus exivi de paradiso.
»
Tertio datur gratia per verbum inspira-
tura. Misit quidem Deus filiura suum in car-
XIII, U.— " Galai., II, 21. — '2 Eccli., Xiiv, 41.Vid.
toin. l, p. 10. — («) Supjjl. libro.
28
nem ; verum , nisi credideris ipsum cruci-
fixum, non consequeris gratiam. Unde Apo-
slolus dicit *: « Non ex operibus justiliGC
,
qua> fecimus nos, sed secundum suam mise-
ricordiam salvos uos fecit, per lavacrum re-
generationis, et renovatiouis Spiritus sancti,
quem effudit in nobis (a) abunde per Jesum
Christum Salvatorem uostrum , ut justifi-
cati gratia ipsius , haeredes simus secundum
spem vitce selernae.» Spirilus sanctus, qui est
dator formarum, et distributorcharismatum,
amor est procedens a Patre et Filio. Quid-
quid igitur agat Pater, quidquid patiatur
Filius , non proficit ad salutera sine Spiritu
sancto. Secundo , Spiritus sanctus est nexus
Patris et Fihi , nectens nos Patri et Filio.
Unde Apostolus dicit « : « Gratia Domini no-
stri Jesu Christi, et charitas Dei, et commu-
nicatio sancti Spiritus sit cum omnibus vo-
bis, Amen.» Si igitur vis habere amorem pa-
ternalis principii, et amorem Yerbi prolati
a principio , et amorem Spiritus sancti spi-
rati a duobus uno principio, habe gratiam.
Unde igitur oritur gratia ? Certe per Ycr-
bum incarnatum ,per Yerbum crucifixura,
et per verbum inspiratum. Mobilis iufluen-
lia quae a Yerbo incarnato habet originem :
custodi igitur temetipsum et animam tuam
sollicite. Abjicitur gratia,quse est vita ani-
mae, de medio per peccatum. l^eccatum est
sua sponte introductum in thalamum ani-
naae ,pretiosura gratiae thesaurum exhau-
riens. Cum quis per gratiam dignus efTectus
est vita aeterna , efficitur per peccatum dig-
nus morte aeterna. Unde Apostolus dicit ' :
« hTitam quis faciens legem Moysi, sine ulla
miseratione duobus, vel tribus testibus mo-
ritur : quanto magis putatis deteriora me-
reri suppllcia, qui Filium Dei conculcaverit,
et sauguinem testamenli pollutura duxerit,
et Spiritui gratiae contumeliam fecerit? » Et
sequitur '"
: « Rursus crucifigentes sibiraet-
ipsis Filium Dei , etostenlui habentes. » Pro
1 Tit., Iii, 5-7. — 2 II Cor., xili, !3. — 3 Hebr., x,
28, 29. — Helr., vi, 6. — » Eccli., XXI, 22. —« Galat., 1, 13, 16.— ' Aug., Conf., lib. X, c. xxix. —* Berii., in Cant., serm. xiii, in princ.— '' Eccle., i, 7.
ILLUMINATIONES ECCLESI^
toto universo non deberet homo peccalum
mortale committere, peremptivum nobilissi-
ma3 vitse. Yoluit Filius Dei tentari^ ut doceret
vias repulsivaspeccatorum. Unde Ecclesias-
ticus dicit ^: « Quasi a facie colubri fuge pec-
cata, et si accesseris ad illa , suscipient te. »
Yidisti ergo, quis sitortus gratiae ; vide quis
sit usus gratiae. Usus autem gratiai est pro-
motivus in profectum raeritorium operatio-
nuin. Requiritur autem ad hujusmodi pro-
motionem, quod usus gratiae sit fidelis re-
spectu Domini , virilis in se , et liberalis in
proximum.
Debet igitur usus gratise fidelis esse re-
spectu Domini. Unde Apostolus dicit " : « Cumplacuit ei
,qui me segregavit de utero ma-
tris meae , et vocavit per gratiara suam , ut
revelaret Filium suura in me , ut evangeliza-
rem illum in gentibus, continuo non acquievi
carni et sanguini. » Quando quaeris aliquid
praeter Deum,quod non quaeris propter
Deum, non es fidelis Deo. Unde Augustinus,
in libro Confessionum , ait '^
: « Minus te
amat,qui tecum aliquid amat
,quod non
propter te amat. » Ideo dicit Apostolus :
« Non acquievi carni et sanguini, » id est, non
quaesivi humanam gloriam, sed divinara.
Perspectivi dicunt, quod si radius perpcndicu-
laris cadat super corpus tersum et politum,
necesse est quod per eamdem viam , et per
euradem incessumreflectatur in suum princi-
pium; non sic de radio (c) incidentiae. Influxus
gratiae gratis datae est sicut radius inciden-
tiae; influxus gratiae gratum facientis, est si-
cut radius perpendicularis. Qui gratiam Dei
suscipit, necesse est ut Deo gratiam et gloriam
reddat. « Origo fontium et fluminum mare;
origo virtutura et scientiarum est Christus, »
ait Bernardus *. « Ad locum unde exeuntflu-
mina, revertuntur, ut iterum fluant ,» inquit
Ecclesiastes ®. Sicut fons non habet duratio-
nera, nisi habeat continuam conjunctionem
cum sua origine ; sic nec lux gratiae potest cratia-
. . rum at-
vigere m anima^ nisi per reversionem m que sci-
(fl) Vulff. nos. — (6) Forta.sse legendum, Nobilis. —(c) Edit. Ven. alio.
entia-
rum ori
go est
Chris-
tus.
IN HEXAEMERON
suum originale principium. Hanc reversio-
nem et conjnnctionera con?ervat humilitas,
et dissolvit superbia, quia * a Deus superbis
resistit , humilibus autem dat gratiam. »
Humihs omnia bona attribuit suo originaU
principio; superbus attribuit sibi. Humihs
continuatur cum sua origine ; superbus dis-
continuatur. Lucifer recedens a suo origi-
nah principio , tenebrifer factus est ; Chri-
stura,qui seraper se reduxit per humihta-
tem in suum originale principium , clarifi-
cavit Pater. « Quanto major es , humiha
te in omnibus, et coram Deo invenies gra-
tiam, » dicit Ecclesictsticus *. » Si rexditasset
ahquem , et ihe noUet recognoscere , infide-
hssimus et ingratissimus esset. Ahqui exal-
tati per Deum, eriguntur contra Deum, di-
centes ^ : « Manus nostra excelsa , et non
Dominus, fecit haec omnia. »
Secundadifferentiaususgratiaeest^quiade-
bet esse virihsin se. « *Optimumest enim gra-
tia stabihri cor, non escis, qua3 non profue-
runt ambulantibus in eis. » Qui vult habere
brachia fortia, oportet quod exerceat se in
operibus virtutum. Unde Apostolus sic in-
quit ^: « Gratia Dei sum id quod sum
_, et
gratia ejus in me vacua non fuit. » Sequi-
tur : « Abundantius ihis omnibus laboravi
;
non ego , sed graha Dei mecum. » Yide
,
quam virtuosos facit gratia Spiritus sancti.
Samson capiUatus fortissimus fuit ^: « In
septem capihis » fortitudo ejus, id est in
septiformi gratia Spiritus sancti;quando ve-
ro attonsus est per Dahlam , factus est im-
becihis , sicut cseteri horaines. Des unnmsine gratia
,qui possit sustinere quod Lau-
rentius sustinuit. Nihil possumus facere sine
gratia ; nihil ita durum, quod non possimus
sustinere cum gratia. « Sine me nihil po-
testis facere, » dicit Christus''. « Omnia pos-
sum in eo , qui me confortat , » dicit Apo-
stolus ^
Tertio usus gratiae debet esse liberalis in
SERMO n. 29
proximura. «Gratis accepistis, gratis date,»
ait Dominus \ Quare non vendis, o Sol, lucemtuam? Gratis accepi, gratis coraraunico.
Quare non vendis, Rhene, aquam tuam?Gratis accepi, gratis fundo. Solus miser
homo vendit gratiam sibi collatam. Venit
autem haec venditio primo a Simone Mago.Heu, Simon Mage, verticem apostolorum
Petrum voluisti facere simoniacum »^ « Pe-
cunia tua tecum sit in perditionera, quia
existiraasti donum Dei pecunia possideri. »
Petrus dicit *': « Unusquisque sicut accepit
gratiam in alterutrum, ihara administran-
tes^ sicut boni dispeusatores rauhiforrais
gratiae Dei. » Dionysius determinat usumgratiae in angelica hierarchia, dicens «», quodsi superiores angeli nohent influere in infe-
riores^ clauderent sibi viam influentiae a su-
periori. '» « Qui habuerit substantiam hujus
mundi , et viderit fratrera suum necessita-
tem habere, et clauserit viscera sua ab eo,
quomodo charitas Dei raanet in eo? » Habetautem gratia fructum triformem : primusfructus est reraissio culpae ; secundus fruc-
tus est plenitudo justitiae; tertius fructus est
perpetuatio vitae beatae.
Primus ergo fructus gratiae est remissio
culpae. Unde Apostolus »*: « Justificati ex
fide, pacem habearaus ad Deum, per Domi-num nostrum Jesum Christum^ per quemaccessum haberaus per fidera, et gloriamurin spe gloriae fihorum Dei. » Dicunt Philo-
sophi, quod non mutatur quis de viUo ad
virtutem, nisi per assuefactionem ad contra-
riura habitum. Ita nec remitUtur culpa in
«ternum, nisi per gratiam. Nota tamen,quod Ethieus considerat vitium secundumquod dicit deordinationem circa personamsingularem, vel circa rem familiarem, vel
circa rem civilem ; Theologus considerat in
peccato divinam offensam. Tu ergo, qui "
« per praivaricationem legis, Deum inhono-
ras, » subjacebis severitati ultricis poenae,
' Jac, IV, 6. — = Eccli., lir, 20. — ' Deuter., xxxii, » Matfh., x, 8. — '<> Act., viji, 20. — "I Petr., w,
27. — * Hebr., xiii, 9. — M Cor., xv, 10. — •" Judic, 10. — '= Diou., de Ccel. Hier., c. xv. — >») Joa7i., in\
XVI, 19, — ' Joan., xv, 5. — « philip., iv, 13. — 17. — '* Rom., v, 1. — '' Rom., ii, 23.
30
quia non est dedecus culpae sine decore jus-
titiae. Yerum culpa est infinita ,quia tanta
est offensa, quantus is qui oilenditur; infi-
nita, iuqviam, non intensive, sed processive:
necesse est igitur poenam esse seternam.
Quod si remittatur cTternitas poena?,, hoc erit
perinflaentiam gratise. Igitur gralia liberat
a servitute peccati et diaboli.
Secundus fructus gratise, est plenitudo
justitiae: trifurcatur autem justitia, secun-
dum quod homo est justus in se; justus,
quoad Deum, et justus quoad proxinium,
Sunt autem^ ut docet Augustinus S dua?
partes justitioe, declinare a malo, et facere
bonum. I)e hac justitia ,quse. est frucius
graliffi, dicit Apostolus ^: « Apparuit gratia
Dei Salvatoris nostri omnibus hominibus,
erudiens nos, ut abnegantes impietatem et
ScBcularia desideria, sobrie, etjuste, et pie
vivamus in hoc saiculo, expectantes beatam
spem, et adventum gloriae magni Dei, et
Salvatoris nostri Jesu Christi. » Hoec est
gratia, quas cuncta mala pellit, cuncta bona
tribuit. Igitur in gratia est plenitudo jus-
titiae. Unde Sapientia increata dicit ^: « Ego
mater pulcbrae dilectionis, et timoris, et
agnitionis, et sanctae spei. hi ine gratia
omnis vitae et veritatis : in me omnis spes
vitae et virlutis. Transite ad me omnes, qui
concupiscitis me, et a generationibus meis
implemini. » Qui volunt esse pleni gratia,
transeant ad Christum. Transire autem non
possunt, nisi insurgant contra se, et eleven-
tur supra se, et diligant Deum super omnia,
et inimicum sicut seipsos. Hoc autem esse
non potest sine gratia vilae et virtutis. Dili-
gere solum amicum, non est virtus gratiae.
Nam * si diligitis eos qui vos diligunt
,
quae gratia ? » etc.
Tertius fructus gratiae , est assecutio feli-
citatis aeternae. Nam "* « stipendia peccati
mors, gratia autem Dei vita aeterna. » Pec-
catum est arbor mortis; gratia est arbor
' Senn. de temp., serm. Lix,al. Lxii, n. 8, inter
Oper. S. Aug., Append. tom. V. — - Tit., ii, 11-13.
— 3 Eccli., XXIV, 24- 2G. — * Luc, vi, 32. —s Rom., VI, 23. — 6 Sap., vi, 13. — ' Eccli., xxsii,
ILLUMINATIONES ECCLESI^
vitae. Stultus esset, qui in horto suo plau-
taret arborem raorlis, in qua deberet sus-
pendi : peccatum est arbor, in qua debet
peccator suspendi. Notandum ergo, quod
secundum triphcem fructum gratiae, distin-
guitur triplex gratia : gratia curans, quae
datur in seplein sacramentis, contra septem-
plicem morbum; gratia corroborans, quae
custoditur in justis per exercitia justitiae, de
quibus agitur in septem poenitentiahbus
psahnis; gratia consummans, quae perficitur
in septem dolibus, et septem beatitudinibus.
Gratia curans initiatur in sacramentis, per- oratia
ficitur in septem operibus misericordiae ;*"^ ^^'
gratia corroborans per modum rectificantis
est in septem virtutibus, per modum expe-
dientis est in septem donis Spiritus sancti
;
gratia consummans consummatione viae
consistit in septem beatitudinibus, consum-
matione patriae in septem dotibus, quarum
tres sunt in anima, visio, tentio et fruitio,
quae respondent tribus virtutibus theologi-
cis; quatuor in corpore, quae respondent
qualuor virtutilms cardinaUbus. Claritas res-
pondet prudentia^, quia ^ « clara est, et quae
nunquam marescit sapientia; » subtihtas
temperantiae ; agihtas forlitudini; impassi-
biUtas justitiae, quia justitia perpetua est,
et immortalis. Igitur "^ a audi tacens, et ac-
cedet tibi bona gratia : » non gratia gratis
data, quae stat cum crimine : nam ^ « fallax
gratia, et vana est pulchritudo; » sed gra-
tia, gratum faciens_, quae non patitur crimen.
Hanc gratiam descripsi tripliciter quantum
ad ortum : est enim ® « datum optimum , et
donura perfectum, descendens a Patre lu-
minum » per Yerbum incarnatum , cruci-
fixum, et inspiratum. Per hoc Yerbum re-
ducimur in primum principium; quod notat
Dionysius tractans hoc verbum : « Omne
datum optimum, » dicens '": «Omnis a Patre
manifestationum processus, in nobis large
ac bene proveniens, unica virtus nos replet,
et convertit nos in Patrem luminura. Gra-
9. — 8 Prov., XXXI, 30. — 9 Jac, l, 17.
Ccel. Hier., c. i, in princ.
!• Dion., de
IN HEXAEMERON. SERMO II. 31
Gffati» tiam descripsi tripliciter quantum ad usum,
^ti"'^" qui debet esse fidelis, virilis, et liberalis.
Gratiam descripsi tripliciter quantum ad
fructum, qui est remissio culpae, plenitudo
justitiae, et assecutio felicitalis aiteriise. Ex
his colligitur descriptio gratiai talis : Gratia
est datum optimum, et donum perfectum
descendens a Patre luminum, per Yerbum
incarnatum, crucifixum, et inspiratum; cu-
rans a malo, conformans in bono, consum-
mans in optimo. Gratia curans datur in
septem exercitiis justitise, et septem operi-
bus misericordiae;gratia corroborans datur
in septem habitibus virtulum, et septem
donis Spiritus sancti; gratia consummans
datur in septem beatitudinibus et septem
dotibus. Isti sunt septenarii, qui sunt in anno
jubilaei. Septem dona Spiritus sancti enu-
merat Isaias *. Joannes etiam in Apocalypsi
vidit * a in medio throni et quatuor anima-
lium septem cornua et septem oculos, qui
sunt septem spiritus Dei, missi in omnemterram. » Dona sancti Spiritus dicuntur cor-
nua ventilantia peccata ; dicuntur oculi, ha-
bentes vim expeditivam ad bona. Yerum,
quia donum sapientiae est praecipuitate pri-
mum , occurrit verbum apostolicum ' : « Si
consurrexistis cum Cbristo, quae sursum
sunt, quaerite, ubi Christus est in dextera
• Dei sedens; quae sursum sunt, sapite, non
quae super terram. »
Hortatur ergo nos Apostolus in verbo
proposito, ad acquirendam sapientiam ve-
ram : « Quse sursum sunt sapite; » ad relin-
quendam sapientiam vanam : « Non quae
super terram; » ad imitandam sapientiam
primam : a Si consurrexistis cum Christo; »
ad exercendam sapientiam rectam : « Quae
sursum sunt, quaerite. » Insinuat Aposto-
lus duplicem animae aspectum : aspectum
ad aeterna et invisibilia, qui dicitur intel-
lectus, vel intelligentia; aspectum ad tem-
poraha et corruptibilia, qui dicitur ratio.
Secundum duplicem aspectum, est duplex
1 Isa., XI, 2, 3. — 2 Apoc, v, 6. — » Coloss., lu, 1.
— * Jac., III, {4, 15. — * Isa., xxix, 1 Abd., 8;
animae affectus, ex quo nascitur duplex sa-
pientia ; affectus «ternorum , ex quo oritur
sapientia quae de sursum est ; affectus ter-
renorum , ex quo oritur sapientia quae de
deorsum est.
Sapientiam, qua^ de deorsum cst, descri-
bit Jacobus, sic inquiens* : « Nolite gloriari,
et mendaces esse adversus veritatem. Nonest ista sapientia de sursum descendens, sed
terrena, animaUs , et diabohca. » In quan-
tum est cum affluentia temporahum , terre-
na est; in quantum est cum delectatione
nefaria, animalis est ; in quantum est cumambitione superba, diabolica est. Isti sa-
pientiae comminatur Dominus per Prophe-
tam , sic inquiens ": « Perdam sapientiam
sapientium, et prudentiam prudentium re-
probabo. » Et Ilieremias dicit^ *« Sapientes
sunt, ut faciant mala; bene autem facere
nescierunt. » Ad sapientiam muncli perden-
dam aporiatus est Christus ; humihatus est
Christus; crucifixus est.Christus. «"^ Nonne
stultam fecit Deus sapientiam hujus mun-di ? » Elegit Christus in cruce contraria sa-
pientiae mundi. Tu magnipendis tempora-
lium suavitates ; amaricatus est Christus :
tu magnipendis honores ; vihficatus est
Christus. Yicit tamen Christus, quia ^ ct quod
stultum est Dei , sapientius est hominibus.
»
Unde scriptum est ^ : « Stultissimus sum vi-
rorum, et sapientia hominum non est me-
cum. » Stultus reputatus fuit Christus
,
quando recessit ab appetitu aliorum ; stul-
tior, quando voluit affligi ; stuUissimus,
quando voluit crucifigi. Et tamen haec est
sapientia Sanctorum. « '* Gloria nostra hsec
est, testimonium conscientiae nostrae, quia
non in sapientia,carnah, sed in sapieutia
Dei conversati sumus in hoc mundo. » " «Si
quis videtur inter vos sapiens esse, slultus
fiat, ut sit sapiens. » '- « Multi ambulant, quos
saepe dicebam vobis, nunc autein et flens
dico, inimicos crucis Christi; quorum flnis
I Cor.,-' 19. — "Jerem., iv, 22. — ' I Cov., i, 20.—« Ibid.. 26. — 3 Proi'., x.\x, 2. — »• II Cor., i, 12. —" 1 Cor., iii, 18. -- " Philip., n\, 18, 19.
ILLUMINATIONES EC.CLESI^
quorum Deus venter est , et servi Dei , et stetit contra reges horrendos
32
interitus est
gloria in confusione eorum,qui terrena sa-
piunt. » *ci Non in sapientia verbi, ut non
evacuetur crux Christi. »
De sapientia autem,quae de sursum est
,
dicit Ecclesiastes *,quod « tantum praece-
deret sapientia stultitiam, quantura differt
lux a tenebris. » In hoc insinuatur ortus
sapientiae ,quia lux est : lux , inquam
,
« descendens a Patre luminum , » a quo est
« omne datum optimum , et omne donum
perfeclum. » Descendit autem haec lux sa-
pientiae radio triformi, secundum triformem
affluentiam. Ad potentiam intellectivam il-
luminaiidam , descendit a summo Deo in
intellectum ; ad potentiara amativam laetifi-
candam, descendit ab intellectu in affectum;
ad potentiam operativam fortificandam, des-
cendit ab affectu in efTectum. De descensu
lucis sapientiae in intellectum scribitur iri
Sapientia ' : « Candor est lucis aeternae et
speculum sine macula Dei majestatis , et
imago bonitatis illius;per nationes in ani-
mas sanctas se (a) transfert, amicos Dei et
prophetas constituit. » De descensu lucis sa-
pientiae in affectum , scribitur in Ecclesias-
tico *: « Yinum et musica laetificant cor, et
super utraque dilectio sapientiae. » Yinum
et musica significant species impressas, quae
non sunt veritas, sed similitudo veritatis.
IstaB non vere , sed phantastice laetificant
animam. Veritas autem increata replet ani-
mam : « ^ Hanc amavi, et exquisivi a juven-
tute mea , et prceposui illam regnis et sedi-
bus, et divitias nihil esse duxi in compara-
tione illius. » "^ « Super salutem et pulchri-
tudinem dilexi eam. » Inaestimabilis est
delectatio sapientiae. De descensu lucis sa-
pientiae in effectum, in Ecclesiaste dicitur '^
:
« Sapientia confortavit sapientem super de-
cem principes civitatis. » Nulla virtus , nec
angelica, nec humana, tantum fortificat ut
sapientia. « * Sapientia intravit in animam
1 I Cor., 1, 17. — « Eccle., n, 13. — ^ Sap., vii, 16,
27. — " Eccli., XL, 20. — * Sap., vm, 2. — « Ibid.,
VII, 10. — ' Eccle., VII, 20. — * Sap., x, 12. —» Matth., vii, 24. — t» Prov., vili, 31. — »' Ibid., ix.
in signis et portentis, et dedit illi certamen
forte, ut vinceret, et sciret quoniam om-nium potentior est sapientia. » Haec sapien-
tia disponit, ut anima sit domus Dei.
Videamus igitur, quae sit domus sapien-
tiae. Christus dicebat ^: « Qui audit verba
mea haec, et facit ea, assimilabitur viro,
qui aedificavit domum suam supra petram.
»
Haec domus principaliter aediflcatur a sa-
pientia,quia ^" « deliciae » sapientiai sunt
« esse cum filiis hominum. » In Proverbiis
quoque legitur " : « Sapientia aedificavit sibi
domum , excidit columnas septem. » Has
septem columnas numerat Jacobus , sic in-
quiens :*^ « Sapientia
,quse desursum est,
primum quidem pudicaest, deinde pacifica,
modesta, suadibilis, bonis consentiens, ple-
na misericordia, et fructibus bonis , non ju-
dicans , sine simulatione. » Igitur domus
sapientiae prima columna est pudicitia in
carne; secunda columna est simplicitas in
mente ; tertia columna est modestia in ser-
mone;quarta columna est suadibilitas in
affectu;quinta columna est liberaUtas in
effectu ; sexta columna est maturitas in ju-
dicio ; septima columna est sanctitas in in-
tentione.
Prima ergo columna, per quam stabilitur
domus sapientiae, est pudicitia in carne.
Nam '* « inmalevolam animam non introibit
sapientia , nec habitabit in corpore subdito
peccatis. » Castitas et humiUtas sunt pedis-
sequse sapientiae, juxta visionem Gregorii
Nazianzeni : « Si vis me ,quae sum sapien-
tia , serva pedissequas meas. » Munditia er-
go , cum humiUtate, est principalis columna
sapientiae. IJnde '* « luxuriosa res vinum, et
tumultuosa ebrietas : quicumque his delec-
tatur, non erit sapiens. » *^ «Vinum et mulie-
res apostatare faciunt sapientes. » Divina
permissione apostatavit Salomon usque ad
idololatriam propter mulieres. In taberna
1. — '* Jac, III, 17. — '3 Sap., i, 4. — i^ Prov., xx, 1.
— '^ Eccli., XIX, 2.
(a) Cwt. edit. omitl. se.
IN HEXA.EMERON. SERMO II. 33
mundi venditur vinum , quod hominem du-
cit in oblivionem sapientise.
Secunda columna sapienliae est simplex
innocentia in mente, quod notatur cum di-
citur : ct Pacifica. » Augustinus ' dicit, quod
paxrerum omnium est tranquillitas ordinis.
Lfnde quando quis reverenter se subjicit su-
periori , aequanimiter se habet ad parem,
discrete regit inferiorem : talis pax dissipat
omne malum, cavet omne dissidium. «-Qui
patiens est, multa gubernatur sapientia;
qui autem impatiens est , exaltat stultitiam
suam.» ' «Quis sapienset disciplinatus inter
vos? Ostendat ex bona conversione opera-
tionem suam , in mansuetudine sapientise. »
Tertia columna sapientise est modestia in
sermone, et hoc notatur cum dicitur : « Mo-
desta. » « * Sapiens tacebit usque ad tempus,
stultus autem et imprudens non expectabit
tempus. » Summa insipientia est , eodem
detractionis gladio seipsum transverberare
,
et proximum. Tanta quoque est vicinitas
taciturnitatis et sapientiae,quod a • stultus
quoque, si tacuerit, sapiens reputabitur. »
* «Verba oris sapientis gratia (a) . » "^ u Omnis
sermo malus de ore vestro non procedat;
sed si quis bonus est ad eediticationem fidei,
ut praestet aedificationem audionti. »^ « Sermo
vester in gratia semper sale sit conditus. »
Sedetur ad meusam , hostis antiquus nititur
pascere veneno. « ^ Mors et vita in manibus
(6) linguae. »
Quarta columna domus sapientiae est sua-
dibihtas in afTectu, quod notatur cum dici-
tur : « Suadibihs, bonis consentiens. » Nul-
lus est suadibilis in bono , nisi benignus.
Unde dicitur *": a Benignus est spiritus sa-
pientiae. » Quanto homo sapientior, tanto
suadibilior in bono. « '' Inauris aurea, et
margaritum fulgens, qui arguit sapientem
etaurem obedientem. » Sicut inauris ornat
' Aug., de Civit. Dei , lib. XIX, c. xiii. — - Prov.,
XIV, 29. — ^ Jac, ili, 13. — * Eccli., xx, 7.-8 Prov.,
XVII, 28. — * Ecc/e., x, 12. — "> Ephes.. iv, 29. —* Coloss.^ IV, 6,— 8 Prov., xviii, 21. — >• Sap., i, 6.
— >' Prov., XXV, 12. — '* Prov., IX, 7. — '3 ilattfi.,
VII, 16. — 1* Prov., XXXI, 26, 20. — != Sap., ii:, 15. —TOM IX.
aurem , et margarita in corona ornat fa-
ciem; sic verbum bonum ornat sapientem.
Quando sapientis disciplina corrigeris , or-
naris ornamento pulcherrimo;quando dis-
cipliuamcontemnis, margaritam conculcas.
« '^ Noli arguere derisorem , ne oderit te.
Argue sapientem , et diliget te. »
Quinta columna est hberalitas in etreclu.
Sapientia vult habere misericordiam non
solum in affectu, sed etiam in effectu; et
notatur ibi : « Plena misericordia et fruc-
tibus bonis. » *' «A fructibus eorum cognos-
cetis eos. » '* « Os suum aperuit sapientiae, et
aperuit manum suam inopi , et palmas suas
extendit ad pauperem. » Vult sapientia ,
quod homo faciat opera non hibrica, sed
fructuosa. ^^ « Bonorum laborum gloriosus
est fructus. » *® « Considerate viros boni testi-
monii et sapientia3 (c) , quos constituamus
super hoc opus dispensandum. » Sicut mi-
sericordia est amica sapientiae, sic immiseri-
cordia inimica. '^ « Quae seminaverit homo
,
haec et metet. » '* «Si terra mea contra clamat,
et pro ea sulci ejus deflent. » Contra avarum
dispensatorem terra clamat.
Sexta columua est maturitas in judicio
,
quod notatur ibi : « Judicans , sine simula-
tione(d).» '^ «Judex sapiens judicabitpopu-
lum suum. » Suum, inquam, super quemhabet auctoritatem
;quia si auctoritatem judex
transcendat, non est judex sapiens. Bebet ^3^°^°
autem judex non temere judicare ; sed ha- J"'^''^"^'
beat in judicio rectitudinis aequitatem, noti-
tiae claritatem. Propter aequissimae recti-
tudinis zelum dicit Propheta ^": « Os justi
meditabitur sapientiam, et lingua ejus lo-
quetur judicium. » Judex recto zelo motus,
reprobat mala, approbat bona. ^' « Rex, qui
sedet in solio judicii, dissipat omne maluui
intuitu suo. » IUum, quem odis, judicare
non potes,quia oculus odientis , obductus
'« Act., VI, 3. — " Galat., vi, 8. — »8/06, xxxi, 38. —" Eccli., X, 1. — 2» Psal. XXXV, 30. — *' Prov.,
XX, 8.
(a) Vulg. gratia. — (6) Vuig. maiin. — (c) Fulg.
plenos Spiiitu saucto et sapientia.— {d) Corrige Noujudicans.
34
tenebra odii, tenebrosa reputat opera exosi.
Iratus Plato * , suspenso flagello, non prse-
siimpsit jiulicare servum. Debct aiitem judex
habero notitia? claritatem. * « Causam quam
nesciebam , diligentissime investigabam. »
^ Amici Job arguebant eum dicentes : Deus
justum non punit ; te autem pnnit ; ergo tu
non es justus. Job respondebat ' : « Conver-
timini ad me omnes^ et venite, et non inve-
niam in vobis uUum sapientem. » In Evan-
gelio dioitur *: « Nolite judicare , et non
judicabimini. » Et Apostolus dicit ^: « Nolite
ante terapns judicare, quoadusque veniat
Dominus, quiet illuminabit abscondita tene-
brarum. »
Septima columna sapi«mtiaj est sancta
simplicitas in intentione : « jndicans [a) sine
simulatione. » Rex Salomon * fecit tbronum
grandem, ad quem ascendebatur sex gra-
dibus. Ultimus gradus septenarii colum-
narum sapientise, est sanctitas simplicitatis
in infentione. Hoc gradu attingitur culmen
cceli; propter quod dicitur ^: « Quae sursum
sunt, sapite, » etc. ' « Quid Iiabet araplius
stulto sapiens , nisi ut pergat illuc , ubi est
vita? » llujus sapientiae Christus fuit fun-
dator, et consummator ^: « Ut sapiens ar-
chitectus fundamentum posuit. Fundamen-
tum autera aUud nemo polest ponere, praeter
id quod positum est, quod est Christus
Jesus. » Et*": « In (Christo) sunt omnes the-
sauri sapientiae , et scientiai absconditi.
»
" «Oculi sapientis in capite ejus, » id est, in
Chrislo, quia '^ « haec est vita «terna, ut
cognoscant te solum verum Deum, etquem
misisti Jeslm Chrislum. »
Porta ^^^^ sapientiae orlu, visa sapientiae domo,
sapien- yideuda est sapientiae janua. Est autem sa-
pientiae porta concupiscentia ejus, et vehe-
mens desiderium. *' « Aperi os tuum, et ego
adiraplebo illud. » Per attractum desiderii,
descendit in me sapientia. Per iter desiderii,
pergo ad sapientiam. ** « Deus charitas est,
' Laerlius in Plalme, ct Val. Max.^ lib, IV, c. i.
— * Jo6, xxis, 10. — ^Job, XVII, 10. — " Matth., vii,
1 ; Luc, VI, 37, — '"
I Cor., vf, b. — '• II ParaL, ix, \\,
i<5. — ' Coloss., III, 2, — " Eccle., vi, 8. — » I Cor.,
ILLUMINATIONES ECCLESI^
et qui manet in charitate , in Deo manet , et
Deus in co. » Ubi vera sapientia, ibi vera
complacentia : ubi autem summa compla-
centia , ibi necessario praicedit summa con-
cupiscentia. '•* « Fih, concupiscens sapien-
tiam, conserva justitiam, et Deus praebebit
illam tibi. » Observantia justitiae disponit ad
sapientiam , sicut appetitus materiai ad in-
troductionem formae. Inclinat enim appe-
titus, ut uniatur forma materiae , median-
tibus dispositionibus, non quod illae di.^^^posi-
tiones perimantur , sed magis perficiantur.
Quis est ergo modus adipiscendi sapientiam ?
Rcspondetur '«: « Initium enim illius veris-
sima est disciplinae concupiscentia. Custodia
disciplinae dilectio est, et dilectio custodia
legum illlus est : custodia autem legum con-
summatio est incorruptionis : incorruptio
autera facit esse proximum Deo : concupis-
centia autem sapientiae deducet ad regnum
perpetuum. » Concupiscentia ergo sapientiae
generat concupiscentiam disciplina'. Disci- Disai-
plinaautem duplex est, scilicet scholastica, et p}|.°^^""
monastica. Neutra sufficit ad perfectam sa-
pientiara, quia non audiendo solum, sed ob-
servando fit horao sapiens. Unde David dice-
bat*" : «Bonitatem, et disciphnam, et scien-
tiam doce me, » quia scientia non habetur,
nisi praecedat disciphna; nec disciplina, nisi
praecedat bonitas : et sic per bonitatem et dis-
ciplinaminestnobis scientia. iEgrotus etiam
non sanatur audiendo raedicum , sed prae-
cepta ejus servando : quia ergo pauci vadunt
per istam viam sapientise, ideo pauci per-
veniunt ad veram sapientiam. Concupiscen-
tia enim disciplinai ubi est, parit dilectio-
nera, dilectio virtutem, quae sit liberalis
,
non servilis ; ex amore , non timore : sic
autem cura diligis bonum , legem custodis,
ut dictum est, quia ^^ « finis praecepti est
charitas de corde puro. » Quando autem
custodis legem, sanclificaris, et efficeris
i!i, 10, 11. — '0 Coloss., II, .3. — 11 Eccle., ii, M. —'2 Joan., XVII, 3, — »= Psal. lxxx, 11.— '*
J Jooji., w,10. — '^ Eccli., 1, :33. — •= Sap.,vi, 18-21.— 'T Psal.
cxviii, GG. - '8 1 Twi., I, ;i.
(a) Delendum jii<licans.
plenus Spiritu sancto ,quia per dilectionem
Dei abstrahitur liomo ab omni amore, qui
Deus non est : et sic sanctificatur homo, quia
sanctitas est ab omni labe Ubera, et perfecta,
et omnino immaculata munditia , ut ait
Dionysius * : « Sanctitas facit hominem
deiformem, » ^ « Sancti estote ,quoniam
ego sanctus sum. j> Unde et spiritus sera-
phici clamant ^: « Sanctus, sanctus, sanc-
tus. » Homo sanctus in sapientia raanet,
sicut sol. Et sic patet, quomodo sextuplex
est janua sapientiaj , scilicet concupiscen-
tia, discipUna, bonitas, scientia, dilectiO;,
oratio. De janua invocationis , sive ora-
tionis, scriptum est *: « Optavi , et datus
est milii sensus : invocavi, et venit in mespiritus sapientiae. » Salomon ^ postulavit
sapientiam^ et venit in eum; sed non nisi
quia amavit , et optavit eam : quia enim
summe (a) bonum est, summe amanda est :
et quia commune bonum est , universaUter
appetenda est : quod patet exemplo Salo-
monis, qui non petivit aurum et argentum,
sed cor docile, et venit in eum. Uude Jaco-
bus ait *^
: « Si quis vestrum indiget sa-
pientia, postulet a Deo, qui dat omnibus
affluenter, et non improperat, et dabitur ei.
Postulet autem in fide nihil haesitans. »'
« Ilanc amavi, et exquisivi a juventute mea,
et qussivi eam mihi sponsam assumere, et
amator factus sum formae iUius. d Hsec est
ergo porta orationis. Forma ergo sapientiae
est mirabiUs, et nuUus eam aspicit sine admi-
ratione et extasi, ut ostendit Esther ' ; et ideo
mivabUis^ quia est de eo cujus facies plena
est f/ratiarum ^ « Universa terra desideral)at
videre vultum Salomonis. » Et '": « Regina
Saba venit a finibus terrae audire sapientiam
Salomonis; et ec.e plus quam Salomon hic. »
Christum habemus intra nos, et nolumus
eum andire. Proh dolor I filia regis pulcher-
riraa ofiertur nobis in sponsam, et magis
eUgimus copulari merelricuUs scenicis, sci-
IN IIEXAEMERON. SERMO II. 35
Ucet humanae et mmidanae philosophiaj , et
volumus reverti in iEgyplum " ad cibumviUssimum
, dimittendo cibum coelestem.
Forma ergo sapientiai rairabilis est : namdivina sapientia est modo uniformis in re-
gulis divinarum legum , modo multiformis
in raysteriis divinarum Scripturarum ; mo-do omniforrais in vestigiis divinorum ope-rum; modo uulUformis in suspendiis divi-
norum excessuum.
Est ergo sapienlia modo uniformis in re-
gulisdivinarura legum.'2« Apud (sapientiam
increatara) non est transmutatio, nec vicis-
situdinis obumbratio. » ^^ « Clara est, etqu£e
nunquam marcessit sapienlia, et facile vide-
tur ab iis qui diUgunt eam, etlnvenitur abiis qui quaerunt iUam. Praeoccupat qui se
concupiscunt , ut se iUis prior ostendat. »
Yide irarautabiUtatem in regulis diviuarumlegum
,qu« nos ligant , et necessitant in-
teUectum. Regulae istae mentibus rationaU-
bus insplendentes , sunt omnes iUi modi
,
perquos ratio dignoscit et judicat id quodest necessarium et aliter esse non potest, ut-
pote, quod surarae prirauni, summe vene-randum
;quod summe verum , summe cre-
dendum et assentiendum; quod sumrae bo-
num, summe desiderandum et diligendum.
Hae divinarum legum impressiones descrip-
t« fuerunt iu prima tabula^ secundum ter-
nariura praeceptorura. Docet autem Augus-tinus'S quod ha regula^ sunt infaUibiles,
indubitabiles, injudicabiles. Judicaraus enimper illas , non de illis : et ideo ista sapientia
clara est. Sunt etiam incommutabiles, inco-
arctabiles, indeterminabiles: et ideo hajc sa-
pientia nunquam marcescet. 11« reguliB in
tantum certae sunt , ut nuUo modo sit eis
contradicere ad interius rationem. Radicau-
tur autem iu luce aeterna, et ducunt in eam.Nonest autem verum, quod fundentur iu
lumine creatae intelUgentiae, quae illuminet
mentes; quia, cum illa3 regulae sint incoarc-
Formaprima
sapien-
tise.
1 Dion., de Div. Nom., c. xii. — * Lecit., .xi, i4.
—
' Isa., VI, 3. — * Sai)., vii, 7. — ' III Reg., lil, II.—« Jac, 1, a-G. — 1 Snp., viii, 2. — » Estn., xv, 17. —
s 111 lley., X, 24.— 10 Mattli., .\ii, 42.- '^Num.,\\, 20.- '^ Jac, I, 17.- 13 Sa/A, vi, 13, 14.^ '* Aug., de ver.Reluj., f. XXXI.— (a) Ley. summum.
36 ILLUMINATIONES ECCLESI^
tabiles,quia mentibus omnium sc ofTerunt,
tunc sequeivtur, quod intelligentia esset (a)
incoarctabilis et creatura esset actus purus :
et qui hoc dicit , enervat fontem sapientiae
,
et facit idohim Deum. Sed haec sapientia ra-
diat super animam ,quJB ' assistit pree fo-
ribus.
Fomia ^^*^J^ apparet sapientia multiformis in
secnnda mvsteriis divinarum scripturaruni. llancsapien- '
. i tj. a
tiffi. muhiformitatem mysteriorum ostendit Apo-
stolus , sic inquiens ^: « Mihi omnium sanc-
torum minimo , data est haic gratia in gen-
tibus evangelizare investigabiles divitias
Christi, et illuminare omnes ,quae sit dis-
pensatio sacramenti absconditi a sseculis in
Deo,qui omnia creavit, ut innotescat prin-
cipatibus et potestatibus in ccBlestibus per
Ecclesiam multiformis sapientiaDei.» Innote-
scere est autem angelorum minlsterio clares-
cere, et uobis iUucescere, sicut dicitur ^: « Lex
data (6) per angelos , » hoc est , ministerio
angelorum. Necesse autem fuit divinarum
scri pturarum sapientiam esse muhiformem in
multitudinefigurarum,varietatesacramento-
rum,
fjluralitate signorum , ut veletur su-
perbis , revelelur huniilibus. Ha?c velamina
claudunt Christum, occultant sapientiam sa-
pientibus et immundis (c). Unde dicit Salva-
tor * : aConfiteor tibi, Pater, Domine coeh et
terrae, quiaabscondisti haec a sapientibus et
prudentibus, et revelasti ea parvulis. » Op-
time ergo dicit Paulus : a Mihi omnium
sanctorum minimo , » etc. Sed quaeritur,
quomodo Pauhis « evangeUzat investigabi-
les divitias gratiae Christi ? » Respondeo: Ipse
dicit 5: « Manent fides , spes , charitas , tria
haec. »
Triplex autem refulget intehigentia in
Scripturis. Prima docet quid creilendum,
quantum ad fidem; secunda docet quid ox-
pectandum,quantum ad spem ; tertia docet
quid operandum ,quantum ad charitatem
,
quae operatur magna , si est , ut dicit Gre-
' Proi-., I, 21. — ' Ephes., lli, 8-10.— ^ Galut., ],'i,
i9. — * Matth., XI, iio. — * 1 Cor., xni, 13. —• Greg., in Joan., hom. xxx. — ' Joan., xiv, 23. —' Cant., VI, 9. — " Cant., lii, 6. — '» Cant., vjii, 5.
ria du-
plex.
gorius '. Unde et Dominus ' apud Joan-
nem [d) : « Si quis diligit me , sermonem
meum servabit. » Refulgentia, quantum ad
fidem , est allegoria : quae bifurcata est , se-
cundum jnncturam capiUs , et corporis. Al- Aiiego
legoriam spectans ad caput Christum, fertur
ad ipsum natum, passum, et mortuum; al-
legoria spectans ad corpus , fertur ad Eccle-
siam, secundum statura 'primitivum , me-
diativum , et fmitivum. Nam et in his modis
tribus commendat sponsus sponsam in Can-
iicis^ : « Quae est ista, inquit, quae ascen-
dit (e) quasi aurora consurgens,pulchra ut
luna, electa ut sol? etc. «' Quaeest ista, qua3
ascendit per desertum , sicut virgula fumi
ex aromatibus myrrhae , et thuris, et uni-
versi, » etc. ? ct^'' Quae est ista, quae ascendit de
deserto dehciis affluens, et innixa super di-
lectum suum ? » Tnsuper de Christo capite
dicit Paulus ": «Nolo vos ignorare, fratres,
quoniam patres nostri omnes sub nu])e fue-
runt , et omnes mare transierunt , et omnes
in Moyse baptizati sunt in nube et in mari
,
et omnes eamdem escam spiritualem man-
ducaverunt , et omnes eumdem potum spi-
ritualem biberunt. Bibebant autem de spiri-
tuali consequente eos petra; petra autem
erat Christus. » De allegoria pertinente ad
corpus Christi mysticum, dicit idem ^^:
« Scriptum est,quoniam Abraham duos fi-
hos habuit, unum de anciUa, et unum de
libera. SedquideancUla, secundum carnem
natus est;qui autem de libera , per repro-
missionem : quae sunt per allegoriam dicta.
Haec enim sunt duo testamenta. » Non opor-
tuit ut ampUus explanaret, quia per illam
inteUiguntur duo populi. Juxta intelligen-
tiam quae declarat quid est expectandum per
spcm, sumitur anagogia. Est autem duplex
anagogia, sciUcet coilestis, et superccelestis.
Anagogia coelestis , ut quando dictum est
Abrahae'^ : «Suscipecoelum, etnumera stel-
las , si potes , » id est c^lestes intelUgentias.
— " 1 Cor., X, 4. — 1* Galat., iv, 22-2i. — '^ Gen.,
XV, 5. — (//) Suppl. creata. — (6) Vu/g. ordinata. —(c) Leg, sapientibus mundi , vel insipienlibus. —{dj Ccet. edit. Unde et Joauues.— (e) Vulg. progreditur.
Anogo-
gia du-
plex.
IN HEXAEMERON. SRRMO II. 37
a • Niimquid nosli ordinem coeli , aut ratio-
nem ejus pones in terra? » Anagogia super-
ccBlestis est, quando Abraham * tres vidit,
et unum adoravit. Est etiam iu duobus an-
gelis missis ad snbversionem Sodomorum.
Hi angeli sunt Filius et Spirilus sanctus,
qui mittuntur. Pater antem non mittitur :
et hinc est^ quod solum duo angeli nonii-
nanlar, eo quod Patcr nusquam missus le-
gitur. Quia vero apparuit^ ut docet Hugo,
hinc est, quod in visione Abrahaj dicitur *:
« 'ires vidit, » etc. Juxta tertiam intelligen-
tiam ^ quse declarat quid agendum per cha •
Tropo)o- ritalem , sumitur tropologia. Est autem tro-gia du-
' 1 o_
picx. pologia duplex : una,quse spectat ad acti-
vam, scihcet quae docet quid agendnm; aha
spectat ad contemplativam,quse docet quo-
modo contemplandurn,quomodo anima
feratur in Deum ; nec tamen est anagogia,
quia anagogia est sursum actio animae in
Deum, sed tropologia contemplativa faMt
qiiod feratur, et docet moflum ferendi. Haec
sapientia est sapientia velata supcrbis, qui
nequeunt Scripturas intelhgere,quarum
mysteria intelligi non possunt, nisi scianfur
volumina decursuum universi , et dispositio
ejus per antitheta. Vide pulcherrimam sa-
pientiam in mysteriis, et plus quam primo
modo. Si enim laudo sponsam, quod verax
est et pulchra, non afficitur animus ; sed
dum dicit Scriptura *: « Pulchrse snnt ge-
nai tuae sicut tuituris, colhnn tuum sicut
monilia, » commrndat castam et honestam,
et dat causam castitatis, quia propter amo-
rem sponsi.Tnrtur enim avis est amorosa et
casta; et propter amorem comparis nulli (a)
conjungitur, nec in vita ejus, nec post inor-
lem. Sponsa igitur honesta non est quia
casfa, sed honesfa propter amorem sponsi.
Igitur « pulcherrimae sunt gence tua3,» quae
snnt prominentes, in quibus primitus ap-
paret pulchritado. « Collum, » per quod vox
emittitur, veritas est. « Monilia , » quai or-
naut pectus , et stringunt , discretio est
,
' Job, XXXVIH,serm. vii, n. 6. -
33. — «
• » Cant..
Gcn.
I. 9.
xviir, 2. — s Aup.,— * Exod., xxxviii,
quia si quis dicat veritatem non quando veritaiis
debet , vel ut non debet , vel ubi non de- sTani^.
bet , vel quibus non debet , non sunt ser-
vatoe circumstantise verum loquendi. Uaec
sapientia surgit ex multis mysleriis , sicut
ex multis speculis fiunt multiphcaliones
radiorum et ignium. Ha^c sunt specula
muUernm ^, ex quibus fit labium aeneum :
haec est scriptura , ut « ® revelata facie glo-
riam Domini speculantes, in eamdem ima-
ginem transformemur a claritate in clarita-
tem, tanquam a Domini spiritu, » a clari-
tate ahegoriai, in claritatem anagogiae et
tropologiae. IIa?c sapientia tribuitur "^
« se-
cundum mensuram fidei , » quia secundum
gradus captivationum intellectualium est
gradus effusionum spiritualium et sapien-
tialium. Hujus sapientiffi Pauhis se profite-
tur professorem,qnando dicit *
: « hi Evau-
geho positus sum praedicator, et magister
gentium.» Moyses autem posuit figuras nu-
bilosas , et ideo habuit ® faciem cornutam;
sed Apostolus revelatam.
Tertia facies et forma sapientiae est omni-
formisin vestigiis divinorum operum. Unde
Ecclesiasticus dicit ^°: « Radix sapientiae
cui revelata est, etmanifestata?et ingressus
iUius quis agnovit ? Unus est AUissimus
,
Creator omnipotens. Ipse creavit illam in
Spiritu sancto , et vidit, et dinumeravit , et
diiriensus est, et effudit illam super omnia
opera sua. » Ha3C sapientia ideo manifestata
est, quia " « sapientia clamifat, inplateis dat
vocein suam. » Et tamen nos non inveni-
mus eam , sicut laicus tenens hbrum , et
nesciens litteras , non curat de eo : unde
Scriptura est nobis graeca, barbara et be-
braea. Haec sapientia diffusa est in omni re,
quia res omnis secundum oinnem sui pro-
prietatem habet regulam sapientia^, et osteii-
dit sapientiam divinam ; et qui scipet omnes
proprietates, manifeste videret iham sapien-
liam. Ad harnm rerum proprietates conside-
8. _ 6 II Cor., 111, 18. — ' Rom., xil, 3. — » I Thn.,
n, 1. — •* ExoJ., XXXIV, 30. — '0 Eccli., i, G-IO. —1' Prov., I, 20. — («) Supi>l. alii.
Formalertia sa-
pientiae.
38 ILLUMINATIONES ECCLESIiE
randa , cor suum dederunt philosophi , et
etiam ipse Salomon ; sed, quia cnriose scru-
tabatur, ideo dixit » : « Cuncta lustravi iu
sapiontia. Dixi : Sapiens faotus sum , et
ipsa longius recessit a me. » Dicitur autem
opus opus Dei tripliciter : primo modo dicitur
°*'ie"Gssentia;, qua^cumque sit illa, sive in genere
substantice, sive accidentis; secundo mododicitur res ex suis completa principiis, sicut
substantia ; tertio modo dicitur opus Dei crea-
tura ad imaginem Dei facta. Super hoc tri-
plex opus effudit Altissimus sapientiam
suam. Deus enim creat omnem essentiam ®
M in mensura, numero et pondere. » Etdando
ei ha3c, dat modum, speciem et ordinem :
modum, quo constat; speciem, qua discerni-
tur; ordinem, quo congruit. Non enim est
aliqua essentia, qua3 nou habeat mensuram,
numerum, et incUnationem ; et in his atten-
ditur vestigium. Hoc vestigiuin ducit in il-
lam sapientiam, in qua estmodus sine modo
;
numerus, sine numero ; ordo, sine ordine. In
substantia est altius vestigium sapientise, et
divinse essentiaj : habet enim omnis sub-
stantia materiam , formam, composilionem.
Habet substantia originale principiumj for-
male complementum,glutinum. Habet res
omnis completa substantiam, virtutem et
Myste- operationem. Et in his repraesentatur myste-
Tfiniu- ^^^^ Trinitatis : Pater, origo : Filius, virtus
*'s- et fornia : Spiritus sanclus, unio et com-
pago. Yere autem originale principium a
formali complemento distinguitur, non qui-
dem distinctione hypostatica,quahs est in
divinis; nec accidentali; sed reali distinc-
tione principiorum, quorum unum aclivum,
alterum passivum. Et hoc tollere a crea-
tura, est toUere ab ea repra^sentationem
Essc ab Trinitatis. Nec valet quod dicunt falso phi-
facit losophanteSj quod angelus et anima idcirco
'u^eT' composita dicuntur, quia sunt ab alio : namesse ab alio, non facit compositionem : tunc
enim Filius, cum sit a Patre, esset compo-
situs, et Spiritus sanctus, qui est ab utro-
» Eccle., vir, 26, 24. — = Sai)., xi, 21. — 3 Idein
docet in lib. J, Sent., dist. xii, a. i, q. i, per tot. —
que. Igitur solum Esse divinum est simplex,
in quo non differt esse , bene esse , et sic
esse. Et haec est ratio quare Esse est nomen Esse Dei
Dei,quia Esse Dei est omne illud quod in
^"'^"
Deo est. In creatura autem dilTert esse, bene
esse, et sic esse. Vestigium hujus sapientiae
est substantia, virtus, et operatio. Nam vir-
tus est a substantia ; operatio vero a sub-
stantia^ mediante virtute, sicut Filius a
Patre, Spiritus sanctus a Patre, mediante
Filio '. Res substantifica a substantia habet
esse : a virtute habet vigere ; ab operatione
habet efficere.
Nota etiara, quod virtusnon videtur acci-
dentalis substantiae. Licet enim Philosophus
dicat quod naturalis potentia sit qualitas,
tamen loquitur secundum quod naturalis
potentia dicit * modum consequentem sub-
stantiamj sicut apparet in duro et molli,
sanativo et aigrotativo. Est etiam reperire
creaturam rationalem , ad imaginem Dei
factam. Et haec habet imaginem naturalem,
quae consistit in memoria, intelligentia et
voluntate, in quibus relucet Trinitas. Hac
autem imagine Trinitatis sigillalur anima :
et in hac sigillatione recipit immortaUtatem,
secundum quod in memoria tenetur aeter-
nitas; sapientialitatem , secundura quod in
intelhgentia refulget veritas; jucunditatem,
secundum quod in voluntate delectat boni-
tas. Habet etiam anima imaginem quam-
dam gratuitam, quae consistit in fide, spe et
charitate : et haec solum reperitur in sub-
stantiis reformatis. Igiiur totum universum
est speculum plenum luminibus repraesen-
tantibus divinam sapienliam , et est sicut
carbo ignitus, effundens lucem.
Quarla facies, et quarta forma sapientiae Forma
est difficillima, quia est nuUiformis : sed lioc^^^\l^^_
videtur destrucUvum praecedentium ; non i'«-
taraen est. Dicit enim Apostolus *: « Loqui-
mur sapientiam in mysterio absconditam,
quam nec oculos vidit, nec auris audivit,
nec in cor hominis ascendit ; nobis autem
* Arist., Prcedicam, c. de Qmlitate. — ' I Cor., w, 1,
9; 10.
IN IIEXAEMERON. SERMO II, 39
revelavit Deus per Spiritum suum. Splritus
auteai omnia scrutalur, etiam profunda
Dei. » ITanc sapienliam docuit Panlus Dio-
nysiurn et Timotlieiim. Oportet ergo nos
perfectos esse, ut ad hanc sapientiam venia-
raus. «1 Quifi retro sunt, » inquit, « ol»li-
viscens , ad anteriora me extendo , si quo
modo comprehendam. » Sed quomodo sa-
pientia comprehendetur, si in cor hominis
non ascendit, et est nulliformis? Respondeo
:
llic est status et iinis sapientiae christianse.
Unde cum Dionysius multos libros fecisset,
consummavit hanc sapientiam in Mystica
Theologia, ubi dicit^ : « Tu autera, o Ti-
mothee amice, circa myslicas visiones forti
actione et contritione, sensus dereUnque. »
Yult enim dicere,quod oporlet legentem
esse solutum ab omnibus, qua? sibi inimi-
cantur, et omnia dimittat; quia ille, quemvult intelligere, est super omnem substati-
tiam et cognitionem. Ibi enim est operatio
secretissima, transcendens intellectum, quam
nemo scit, nisi qui experltur. In anima sunt
mulfce virlutes apprehensivai , sensitiva
,
imaginativa , cestimativa , intellectiva : om-
nes has oportet relinquere : sed in vertice
est acies amoris, transcendens omnes. Est
ergo beatitudo dispositive et materialiter in
inlellecliva , libative et consummative in
amativa. Haec contemplatio fit per gratiam
;
tamen ad hoc juvat industria, ut separetur
hoino ab omni eo quod Deus non est, et
etiam a seipso. Haec est suprema unitio per
amorem. Quod autem solum per amoremfiat, dicit Apostolus ' : « In charitate radicati
et fundati^ ut possitis comprchendere cumomnibus sanctis, quae sit longifudo, latitudo,
sublimitas, et profundum. » Iste amor trans-
cendit omnera intellectum et scientiam. Sed
contra : Si scientiara transcendit , (luomodo
polest isla sapientia comprehendi ? Respon-
sio : Propter hoc addit Apostolus *: « Ei
autem qui potens est omnia facere supera- Adjuro vos^ filiai Hierusalem, per capreas
bundanter, quam petimus, aut intelligi-
mus , » etc. INulla est apprehensio islius
saplentiai^ nisi Deus revelet. Uude Apostolus
dicit •': « Nobis autem revelaviL Deus per
Spirilum suum. » Cum vero raens in illa
unitione conjnncta fuerit Deo, dormit qui-
dem uno modo, et alio modo vigilat " : « Ego
dormio, et cor meum vigilat. » Sola affcc-
tiva tunc vigilat, et silentium omnibus ahis
potentiis imponit; et tunc homo alienatus
est a sensi])us, et in extasi positus, ct audit
'
« arcana verba,quai non iicet homini lo-
quij » quia tantum sunt in affectu. Yide ra-
tionem. Exprimi non potest^ nisi quod con-
cipitur : concipi non potest, ni>i quod intel-
hgitur : igitur quod supra intellectum est,
exprimi non potest. Yerum,quia ad hanc
sapientiam non pervenitur nisi per gratiam,
ideo dicit Sapiens ': « Quaecumque sunt
absconsa et improvisa, didici ; omnium enim
artifex docuit me sapientia : est enim in illa
spiritus muhiplex, unicus, subtilis. » Istespi-
ritus sublimat animam, et ungit eam. Hic
spiritus est ^ « digitus Dei, » ad quem magi
Pharaonis, id est, inlellectus nostri non
possunt attingere.
Nota tamen, quod iste amor extaticus est
sequestrativus ab omni adulterino affectu,
propler sponi<i affectum unicum; soporati-
vus, propter quietationem omniura poten-
tiarum; sursum activus, propter anagogias
coelestium desideriorum ; interemptivus,
propter jugulationes carnalium impedimen-
torum. '" « Nou enim videbit me homo, et
vivet.» *' «Fortisestut morsdilectio. » Intali
amore virtus animai in unum coUigitur et
unilur: omnis autem virtus unita plus est
infinita. Et sic intrat animal in suum inti-
mum, et per hoc in suum sununum ascendit,
quia idem est summura et intiraum in ani-
ma, dicit Augustiuus. De hoc dulci sopore
mulcebrisquietis^dicit Sponsusin Canlicis^^:
' Philip., III, 13. — * Dion., dc Mi/d. TUeoL, c. i,
in princ. Ideiu habet niisil., in Ilexnem, boiu. i, in
princ. — » Ephcs., iii, 17. — * Ibid., :iO. — 1 Cor.,
ir, 9. — Cant., \,2. — ">1! Cor., .\;i, 4. — 8 Sup.,
VII, 21, 22. — " Exod., VIII, 19. — 'o Exod.. XX.\ii(,
20. — " Canl., viii, 6. — '= Ccmt., ii, 7.
40 ILLUMINATIONES ECCLESliE
cervosque camporura, ne suscitetis, nequc
evigilare faciatis dilectam, donec ipsa velit. »
Ad istum soporem juvat superferri oranibus
sensibilibus, omuibus operationibus intel-
leclualibus qua" sunt cura phantasmatibus,
transire etiam angelicas intelligentias, ut
possit sponsa dicere *: « Invenerunt me vi-
giles,qui custodiunt civitatem
;paululum
cum pertransissem eos, inveui quera diligit
anima mea. » Sic docet Dionysius ^ relin-
quere sensibilia , intellectualia, entia, et non
entia. Yocat autem non entia temporalia^
quae sunt in continua variatione. Docet in-
super intrare radium tenebrarum. Vocat
autem divinara intelligentiam tenebras
,
propter incomprehensibilitatem : vocat au-
tem eam radiosam, quia anima intuens eam
summe illustiatur. Et quia hoc non habetur
nisi per orationem, ideo Dionysius incipit
ab oratione, et dicit ' etiam, quod Trinitas
est supersubstantialis, et superdea, et super-
bonitas, intellige^ respectu nostri intellectus,
quia magis snbstantia, magis deus, magis
bonitas, quara intellectus capiat. Addit etiara,
quod deberaus habere raentes non habentes
oculos,
quia mens ocuiis intelleclualibus
divinara essentiam aspicere non potest, et
ideo araovendi sunt, juxia illud quod scri-
bitur in Canticis *: « Averte a me oculos
tuos, ipsi me avolare fecerunt. »TuncChris-
tus recedit, quando raens ocuhs intellectua-
libus nilitur supernam sapienliam aspicere :
Non enira intrat ad illam intellectus, sed
affectus. Unde in Canticis scribitur *: « Ynl-
nerasti cor meura, soror mea sponsa, vul-
nerasti cor meum in uno oculorum tuorum,
et in uno crine colli tui. » Oculus iste est
afTectus penetrans usque ad profundum :
crinis est elevatio mentalium consideratio-
num. Fit autem iste ascensus per rigorem [a]
etcommotionem fortissimara Spiritus sancti,
sicut de Elia dicitur ®: « Ecce spiritus con-
terens petras et raontes. » Ignis iste non est
' Cant., III, 3,4.— ' DioQ., rf^ ^fysl. Theol., c. r, in
princ. — ' Id., de Div. Nomin., c. I. — * Cant., vi, 4,' Cant., IV, 9. - « 111 Beg., six, 11. — 7 Exod., xix.
in potestate nostra; sed si Deus dat, sacer-
dotura est nutrire iguem, et subjicere hgna
per orationem.
Igitur ascensus iste fit per fortissimam
commotionem , secundum quod dictum est
;
per astructivara affirmationera , a surarao
usque ad infmium;per destructivam abla-
tionem, ab infimo usque ad sumraum. Est
autem modus ablativus congruentissimus ad
ascendendum in Deum ascensu inquisitivo,
ut, verbi gratia : Non est Deus hoc, nec est
illud; nec aufertur a Deo quod suum est,
sed attribuitur ei nobiliori modo quod suumest, quam intellectus intelligat. Sequilur
autem amor et ascensus ablationem. Unde
Moyses ' primo a senioribus sequestratur
;
secundo ascendit in montem ; tertio intrat
caiiginem. Exemplum optimum ponitur in
sculptura. In figura' incisionis sculpens nihil
ponit , sed removet , et tamen relinquit for-
mam nobilissimam. Ita notitia Dei per abla-
tionera relinquit in nobis nobilissimam dis-
positionem in intellectu. Transitum ad istud
summum significat transitus mortis Christi,
transitus Maris Rubri, transitus in terram
promissionis. Hnde ignis Spiritus sancti
duxit ® Moysen ad interiora deserti : et inde
accepit illustrationes mentales. Ista est ergo
forma sapientiae; isti sunt sublimes ex-
cessus.
SERMO III.
De dono intellectus.
' In medio Ecclesice aperuit os ejus, et
implevit eum Dominus spiritu sapientice et
intellectus. Dictum est de dono sapientiae;
dicamus modo de dono intellectus, de quo
dicetur incollalionibus donorum. Loquitur
autem pulchre David de dono intellectus, sic
inquiens ^": « Benedicam Dominum, qui tri-
buit mihi intellectum. » Explicat autem do-
nura intellectus, a Spiritu sancto infusum,
quantum ad suscipientis gratitudinem hu-
milem, et largientis difiusionem liberalem.
n, 20, 24. — ' Exod., IJI, 1. — ^ Eccli., w, li. —10 Psal. iv, 7. - (a) Ley. vigorem.
IN HEXAEMERON. SERMO 111. 41
Suscipientis humilis gratitudo notatur, cum
dicitur : « Qui tribuit mihi intellectum. »
Donum datum reqiiirit horainem Deo esse
gratum. Consistit autem gratitudo in co-
gnoscendo seipsum sicut miserum et inca-
pacem; in cognoscendo Deum, et hoc, gra-
tias agendo ei; in cognoscendo donum,
refundendo pulchritudinem doni in aucto-
rem doni ; in cognoscendo doni principium
,
et hoc fit quando non impiignatur dans do-
num; in cognoscendo doni fmem ultimum,
et hoc fit quando scitur ad quid distribuitur
donum. Disponimur autem ad donum intel-
lectus^ sincerissime videndo, mansuetissime
conversando', intelligentiam captivando. De
sinceritate vitae disponentis ad intellectum ,
dicitlsaias ^: « Quem docebit (a) scientiam, et
quem intelligere faciet auditum? Ablactatos
alacte, avulsos ab uberibus. » Lac signat
dulcedinem illecebrarum^ quibus pascuntur,
qui sequuntur motus infantiies. Danieli , et
sinceris sociis, dedit ' Deus intelhgentiam.
Delectatio circa tactum maxime impugnat
donum intellectus : ebrietas ex parte ante-
riori , et luxuria ex parte posteriori.
Secundo disponitur homo ad donum in-
telleclus, per mitissimse mansuetudinis trac-
tabilitatem. Unde in Ecclesiastico dicitur ^
:
« Esto mansuetus ad audiendura verbura
Dei, ut intelligas. » Concupiscentia obnu-
bilat intellectura ; furor impedit intelligen-
tiam, quia irapedit ira aniraum, ne possit
cernere verum *. Quando aqua quieta est,
videt homo clare faciem suam ; turbata, mi-
nus videre solet. In hujus signum legislator
fiiit mitissimus. Sed quid est, quod dicit
Isaias": a Sola vexalio dabit intellectum au-
ditui? » Resp. Exmultiplicatis vexationibus
mundi cognoscimus, quod non est in raundo
requies. Ex tortura conscientiae novimus,
quod * « non est pax impiis. » Igitur vexatio
disponit intellectum ad cognoscendum, quia
' Isa., xxvin, 9. — * Dan., i, 17. — ^ Eccli., v, 13.
— * Cato, in 2 Pnrocnesi carm.; Greg., in Mornl.,
lib. I, c. xxx. — * Isa., xxviii, 19. — « Id., XLViii, L'2.
— ' 1(1., Vii, 9, juxla LXX. — » II Cor., x , 5. —Arist., Elench; lib, I, c. ii. — 'o Psal. xv, 7. —
ita est; mititas disponit ad cognoscendum,
propter quid ita est. Vexatio disponit intel-
lectum, sicut syllogismus ducens ad impos-
sibile; mititas, sicut syllogismus ostensivus.
Tertio disponitur homo ad donum intel-
lectus digne recipiendum per intelligentiae
captivationem. Unde Isaias dicit ': « Nisi
credideritis , non intelligetis. » Et Apostolus
dicit *: « Captivantes [b) omnem intellectum
in obsequium Christi. » Qui secundum luraen
intelligentiae suae Scripturam sacram inda-
gant, incidunt in abyssum errorum. Parvuli
sumus ^, et oportet addiscentem credere,
quia est. Priraus angelus prffisumens erra-
vit. Liberalitas ex parte dantis tangitur,
cum dicitur '°: « Qui tribuit mihi inteliec-
tum : » omnis enim radiositas intelligentice
a fonte, qui est essentialiter intellectus^ de-
rivatur. Est autem radiositas multiformis, ut
dicebatur in coUationibus donorum ": intel-
lectus est regula circumspectionura raora-
lium ; intellectus est janua considerationum
scientialium ; intelleclus est clavis contem-
plationum coelestium. Iste triformis intel-
lectus est proprie donura Spiritus sancti.
Igitur ab intelleclu inchoemus, ut ad sapien-
tiam veniamus. Is enim est ordo. In Sa~
'pientia^* legimus " : « Cibavit illura Dorainus
pane vitse et intellectus, et aqua sapientiae
salutaris potavit illum. » A cibo incipiendum
est, non a potu. Nisi enim homo exerceatur
in dono intellectus, non proficit in potu sa-
pientiae, quae potata ab anima, effundit flu-
mina in eam, et fit ei fons aquae salientis in
vitam aeternam. Donum intellectus ost soli-
dus cibus, ut panis, qui^ ut dicebat sanctus
Franciscus '*, multis laboribus habetur :
primo enim granura seritur; secundo, satum
moritur; torlio, raortuura gerrainat; quarto,
gerrainans nutritur; quinto, nutritum au-
getur; sexto, auctum in aristisprotenditur;
septimo, in thecis maturatur: octavo, ma-
turatura mt^titur; nono, messum excutitur;
" Viil., lom. VII, p. 632-G3,1. — »' Scilicet Sapientia
S/)«c7i.— " iVc/i., XV, 3.— '* Vid. Legend. vil. S. Frnnc,
aucLore ipso S. Bouav. — («) Al. docel. —(6) Vulg,
Redigentes.
i2
decimo, excussuni vcntilatur; undecimo,
ventilatum molitur; ultimo, in massam
panis compiugitur. Simili modo est de dono
intellectus. Nam intellectus est regula cir-
cumspectionum moralium. Undc dicebat
Deus ad David *: « Intellectum tibi dabo, et
instruam te in via hac, qua gradieris : fir-
mabo super te oculos meos. Noli ergo (a)
fieri sicut equus et muhis, quibus non est
intellectus. » Deus intellcctum promittit; re-
cipiendi modum ostendit, quando dicit
:
« Firmabo super te oculos meos. » Divina
complacentia acceptat quod facimus, appro-
bando in preesenli, et remunerando in fu-
turo. Si vis ergo regulari secundum regu-
lam inteUectus, non sis bestiahs, sed re-
gularis; non dirigaris secundum impetum
sensus, sed secundum judicium rationis;
ahoquin accidet tibi, quod accidit Adee, qui,
contempta regula veritatis, secutus est ins-
tinctum muheris, et muher instinctura scr-
pentis. « - Ilomo cum in honore esset, non
inteliexit. » Intehectus prudentiahs instruit
hominem secundum dictamen divinae legis
in tribus : quid evitandum, quia omne ma-
lum;quid exequendum, quia omne bonuii.:
quid expectandum, quia summum bonum.
Primo intehectus prudentiahs docet quid
evitandum, quia omnc malura. Unde dicit
Sapiens ': « Si inchnaveris cor tuum pru-
dentiae, etquasi pecuniam quaesicris iham,
et cfToderis quasi thesaurum , tunc intelh-
ges tiraorem Domini , et scientiam Dei inve-
nies. » Qui intehectum istum vuh habere,
debet quaerere cum desiderio conJis^, et cumstudio operis. Tunc inveniet homo timorcm
Domini, et scientiam Dei. Omnis homo, qui
vull in bonura dirigi, debet iimere Deum, ut
vitet malum, quia « * sanctum et terribile
nomen ejus : initium sapientiae timor Domi-
ni : intellectus bonus omnibus facientibus
eum. » '" « Ecce timor Domini, ipsa [b] est sa-
pientia, et recedere a malo, intelhgcntia. »
• ?sal. XXXI, 8, 9 — * Vsnl. vlviii, 13, 21.— » Piov.,
11, 3-5. — * Vsal. cx, 9, 10. — " ioh. xxvin, 28. —''Prov., XIV, 8-9. — ' Ecdi., v, 14. — » S«p., i, 5. —- Ambros., in Psal. xxxvi.— '» Prov., xvji, 8.—
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
Igitur intellectus prudentialis docet quid
vitandura, quia orane malum. Secundo in-
tellectus prudentialis docet quid agendum,
quia omne bonum , secundum viam interio-
ris cogifatus, et exterioris actus_, ellabilioris
affatus. Scriptum est "^: « Non declines a
lege, nt intehigas cuncta quaR agis. Cahidi (<?)
est intelligere viam suara. »''
« Si est tibi intel-
lectus, responde proximo tuo ; sin autem, sit
manus tua super os tuum.» * «Spiritus
sanctus disciphna?. effugict fictum, et auferet
se a cogitationibus quae sunt sine intehectu.
»
Ambrosius ' dicit, quod nihil debemus lo-
qui, vel agere, de quo non possumus red-
dere rationem. Tertio instruit intellectus
prudentialis quid expectandum,quia sum-
sum bonum. In Prorer6i/s legitur '**: «Gem-
ma gratissima expectatio praestolantis : quo-
cumque sc verterit, prudcntcr intelliget. »
In omnibus agendis et imitandis debet homouti consilio finis. Grata , imo gratissima
gemraa_,
est bonum aeternum. In Baruch
legitur ": « Disce ubi sit prudentia, ubi sit
intellectus , ut scias , ubi sit lumen oculo-
rum, et pax. » Quocirca dicitur in Deutero-
nomio ^^: «Gens absque consilio est, etsine
prudentia , utinam saperent , et intehige-
ront , ac novissima providerent. » Tangit
tripliccm specicm intehigentiae. Intehcctus
iste regula est circumspectionum niora-
lium, ut homo, cura desiderio cordis et
prosecutione operis, considcret quid vitan-
dum, quid agendum, quid expecfandum. Iste
inteliectus est donura Spiritus sancti : huic
dicit " Dominus apud Psalmographum {d) :
« Intcllectum tibi dal)0, et instruam te, » etc.
Alius est intcllectus, qui est janua conside-
rationum scicntialium. Scribitur in Ecck'
siastico *'': « In thesauris sapientiae intehec-
tus disciplinas, » hoc est dicere, qnod the-
sauriabscondifivel consistunt in cognitione
causarum altissimarura, vel conclusionum
,
vel principiorum.
" Bar., III, 14.— >« Deuter., xxxir, 29.— 's Psal. xxxi,
1.— 1» Eccli., I, 26.
{n) Vulg. Nolite. — (6) Cat. edit. ipse. — (c) Vulg.
Sapientia callidi. — (a) Ca;t. cdit. Psalmographus.
IN IIEXAEMERON. SERMO 111. 43
Oportet ergo hominem per studium veri-
tatis fodere , ut ad thesaurura sapientiaj
perveniat. Iste intellectus , qui est janiia
considerationum scienlialium^ iV'U'tim est a
diclamine naturaj, sive a lumine interiori,
partim ex certitudine experienliae, sive a
lumine exteriori,partim ex illuslralione
lucis aeternai, sive a lumiue superiori. Quod
sit partim ex dictamine naturae,patet in
Ecclesiastico , ubi dicitur ': « Deus de terra
creavit hominem, et ad imaginem suam fe-
cit illura : creavit ex ipso adjutoriura simile
sibi, et cor ad cogitandum dedit illis : dis-
ciplina et intelligentia implevit illos. » Ilinc
etiam dicitur,quod anima rationalis tres
habet operationes : unam qua, propter im-
munilatem a materia, est reflexiva sui su-
per se ; secundam qua,propter natuiam
perfectionis et formae, est conversiva sui
supra corpus administrandum ; tertlam qua,
transcendens corpus et se , est elevativa sui
ad Deum contemplandum. Est autem hic in-
tellectus secundum dictamen naturae : quod
patet in Adam,qui ^ omnibus rebus secun-
dum specificas diflerentias nomina imposuit.
Anima autem nostra habet supra se quod-
dam lumen natura; signatum, per quod ha-
bilis est ad cognoscendum principia (a), et
iila semiplene, quia principia cognoscimus,
in quantum terminos cognoscimus ^. Secun-
do, intelleclus iste est a frequentia expe-
rientiae. In Proverbiis legitur *: « Yir in
multis expertus , multa recognoscit. » Et
Philosophus '^ docet, quod ex multis sensi-
bus fituna meraoria, et ex multis raemoriis
unum experimeutum , et ex multis experi-
mentis unum universale, quod est princi-
pium artis et scienliae. TtTiio, iste intellcc-
tus est ab illustratione hicis ffiterna;. In Da-
niele legitur ®: « Dat sapientiam sapienlibus,
et scientiam intelligentibns discipUnam. »^
« Erat lux vera,
quai illuminat onmemhominem. » Quairit Augusliims, ubi scriptai
' Eccli.. XVII, \, -j. — Ge/i., ii, 19. — ' Arist.,
PoHer., lib. I, lexl. C. — ' Ecc/i., .\.\.\iv, 9. — ^ Arisl.,
Posler., \Hi. II, te.xt. 27, circ. nied.j Melaph.^ Procem.,
nou procul a iiriuc. — "^ Daru, ii, 21. — ' Joan..^ i, 8.
sunt leges justiti», secundum quas judicat
impius ; et respondet, qnod scriptae sunt in
libro lucis ffitermc, qu£E descendunt in ani-
mam non migrando, sed imprimendo , si-
cut imago annuli cerae impriniilur, et annu-
lum non relinquit. Ilomo et angelus docent
minisferialiter et adminiculative , sicut qui
fenestram aperit, dicilur doraura illuminare.
Solns Deus docet efl^ective (6) ; solus cathedram
haliet in ccelis, qni docet hominera in terris.
« » In Deo viviraus , raovemur , ct sumus. »
Dicit Augustinus, quod Apostolus loquitur
non tantum de vita temporali , sed intel-
lectuali , secundum quod Deus est omnibus
causa essendi , ratio intelUgendi , et ordo vi-
vendi.
Circahsec tria, tres cavendi sunt errores
in scientiis. Unus est contra causam creandi
;
secundus est contra rationem intelligendi;
tertius contra ordinem vivendi. Primus est
de seicrnitate mundi ; secundus de necessi-
tate fatah ; tertius de unitate intellectus
humani. Isli errores significantur in Ajioca-
lypsi ' , in numero norainum bestiae,quse
simt G(i6. Primi fundant (c) sc super circu-
lum motus et temporis; secundi, super [d)
molum siderum; tertii super (rf) intelligen-
tiam unam corpus ingredientera et egre-
dientem. Primus error refellitur per id,
quod scriplum est '": « In principio creavit
Deus ccelum et terram, » etc. : aut eiiim
sentis Deum esse causam omnium secundum
totum, aut secundum partem : si secundum
partem, ergo aufers a Deo principaUtatem
causandi; si secundura totum, ergo creat
de niUilo. Dixit sancta mulier ": « Respice
omnia, quia de nihilo creavit iUa Deus. >»
Secundus error refeUitur, quia si necessitas
falalis est, liberum arbitrium non est. Ter-
tius crror refellilur ,quia si homo aliquid
distinctum est, habet principia es.><enliae suae
propria et distincta. Tertio inteilectus est
clavis conteraplationum coelestium. Est au-
— ^Ad., XVII, 2S.—"Apoc., XIII, 18. - '• Gch., i, 1.
— '1 II Machah., vii, 2S.
(a)C(Bt. cc/i7. priiicipium. — [h) Iteni affectivc.
—
('•) Item. fundunl. — ('/) Itcm supra.
Hierar-
cha prse
celsus,
et admi'
rabilis.
Hierar-
cha sen-
satas.
46 ILLUMTNATIONES ECCLESl^
Princeps pacis. » Iste puer reparavit hierar-
chiam ccelestem, et subcceleslem,qiia3 tota
corruerat. Ergo necesse fuit ut tangeret coe-
him , et tangeret terram. Iste Ilierarcha
debet esse pra^celsus, qtii sohis possit sal-
vare: unde dicitur «admirabihs.» * «Alulti-
farie enim olim Deus loquens patribus in
prophetis, novissime diebus istis locutus est
nobis in Filio, qui cum sit splendor glo-
rise , » etc, usque « purgationem peccato-
rum faciens. » Ab isto admirabili proce-
dunt mirabilia. Unde et in suse temporahs
nativitatis exordio, fecit miracuhim miracu-
lorum, quod omnia alia miracula-respi-
ciunt. Ilabuit enim naturam corpoream, et
naturam incorpoream; naturam divinam,
naturam humanam ; naturam temporalem_,
naturam aeternam; matrem et virginem.
Unitum est primum uUimo^, summum imo,
Deus hmo. « Vide * arcum, » qui habet mul-
tiformitatem colorum et naturarum, « et be-
nedic. qui fecit illum, » quia « valde specio-
sus est in splendore suo. » Ilic est sol, qui ^
descendit per decem gradus in horologio
Achaz, id est, Yerbum incarnatum per no-
vem ordines angelorum , usque ad homi-
nem, qui decimus computatur. In hoc mi-
raculorum miraculo , scilicet quod Deus est
homO;, fides accipit vires suas. IJnde Moy-ses *, postquam « minavit gregem ad inte-
riora deserti, vidit rubum, qui ardebat, et
non comburebatur. Vadam (inquit), et vi-
debo visionem hanc magnam. » Et ibi fuit
illustratus. Rubus spinosus, passibilitas car-
nis; flamma, anima Christi plena luminibus
et igne charitatis; lux, divinitas; lux con-
juncta rubo, mediante flumma, est divinitas
conjuncla carni , mediante anima. Ut ergo
possit Ilierarcha de mortuis fucere vivos^ de
hominibus Dei fllios, necesse est ut sit pree-
celsus et admirabilis.
Secundo necesse est ut Hierarcha noster
sit sensatus, juxta triplicem sapientiam :
sapientiam innatam, quam habuerunt an-
geli, et primus homo : et per hanc scit om-
nia, quaj possumus per habitum scire : sa-
pientiam infusam,per quam comprehendit
gloriosa et inflnita, quia sapientise ejus non
est nunierus ; sapicnliam a^ternam, per
quam compreheuilit omnia, tam possibilia
fieri, quam disposita. Decebat enim , ut qui
reparaturus erat universum , sciret univer-
sum. «^ Vivus est sermo Dei, et efficax. »
Sequitur : « Omnia nuda et aperta sunt
ocuhs ejus, ad quem nobis sermo. » Sed
quffiritur : QucE necessitas fuit ut haberet
sapientiam, nisi divinam? Respondeo ; Ut
quae noverat per scientiam, sciret per expe-
rientiam. « ^ Non enim habemus pontifi-
cem, qui non possit compati infirmitatibus
nostris, tentatum autem per omnia pro si-
militudine, absque peccato. » Unde est si-
mul advocatus pro nobis, et judex contra
nos. Iste Gonsiharius adeo fuit sapiens, quod
omnes Scripturse sapientes non fueruut nisi
simulacra hujus sapientis. Ad hunc refe-
runtur omnia eloquia sapientise. Unde de
Christo intelligitur '^
: « Speciosus forma
prae filiis hominum; » licet Judeei accipiant
de Salomone. Similiter et illud de Christo
intehigit^ir ®: « Sit nomen ejus benedictum
in saecula : » et ideo dicit (a) : « Consiha-
rius : » et ideo dicit : « Deus. »
Tertio necesse fuit ut Ilierarcha noster nierar-
esset acceptissimus Deo. « ^ TaUs decebat,^^'^^ll
ut esset nobis pontifex, sanctus, innocens, "«"»•
impollutus, segregatus a peccatoribus , et
excelsior coelis factus. » ^^ « Vidimus gloriam
ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, ple-
num gratiae. » Habuit autem gratiam tri-
formem : gratiam singularis personae,per
quam ille homo gratus fuit; gratiam capitis,
per quam influit;gratiam unionis
,quae ex
una parte infinita fuit. Euit ergo acceptissi-
mus non solum quia deiformis, sed quia
Deus. Et sicut a sapientissimo fluxerunt do-
cumenta certissima, ita a Deo exempla
1 Hebr., I, 1 et seq. — ^ Eccli., XLiil, 12. — 3 Isa.^
xssviii, S. — ' ExoU., III, 1, 2, 3. — ^- liebr.^ iv, 12,
1.3. — « Ibid., 15. — ' Psal. xuv, 3, — » Psal. LXXI,
17, — 9 Hebr., vii, 26. — '<> Joan., i, 14.
(a) Suppl. Prophctaj scilicet Isa., ix, 6, ut supra.
IN HEXAEMERON. SERMO III. 47
Ilierar-
cha vi'>
toriosis-
simus.
sanctissima. Unde emanationes et flumina
paradisi, et scaturitiones fontium hune Denm
de Deo sunt expiimentia.
Quaito necesse fuit, quod Hierarcha nos-
ter esset vicloriosissiinus. a Expolians enim
' principatus, et potestates, traduxit confi-
denter, palam triumphans illos in semet-
ipso. » Christus antem vicit mundum. Unde
Psalmus dicit ^: « AltoIUte portas_, principes,
vestras, et elevamini, porlae jelernales, et
introibit Rex gloriae. » Spoliavit infernum :
« ' Quis est iste Rex gIoria3? Dominus for-
tis, et potens, Dominus potens in pra^lio. o
Restauravit Paradisum *: « Quis est iste
Rex gloriae? Dominus virtutum, ipse est
Rex gloriae. » Necesse est ergo « * ut in no-
mine Jesu omne genu flectatur, coelestium,
terrestrium, et infernorum. »® « Qiiis est iste,
qui venit de Edom, tinctis vestibus de Rosra?
Ego qui loquor justitiam, et propugnator
ad salvandum. » Et ideo dicitur ' « fortis, »
a quo manant fortia praesidia. Unde * « mon-
tes in circuitu ejus, » et omnia bella Scrip-
turarum referuntur ad victoriam Christi.
Quinto oportet,quod Hierarcha noster sit
largifluus, prcpter raagniturlinem influen-
tiae. Unde ad Ephesios scribitur^ : « Unicui-
que nostrum data est gratia,propter quod
dicit : Ascendens in altum, captivam duxit
captivitatem. » Unde, sicut nubes ascendit
ut postmodum pluat; Christus, ut dona sua
mittat. Existens enim in terra, dedit Spiri-
tum sanctum occulte, ascendens manifeste.
Fuit autem Christus per missionem Spiritus
sancti Hierarcha purgans ^^: « Factus est
repente de ccelo sonus tamquam advenientis
spiritus vehementis; » ecce purgatio. Ilie-
rarcha illuminans " : « Apparuerunt illis
dispertitae linguae, tanquam ignis; » ecce
illuminatio. llicrarcha consummans '*:
« Seditque super singulos eoium : » ecce
perfectio. Ab hoc largitore manant dona
' Coloss.^ II, 15. — > Psal. xxui, 7, 9. — ' ibia., 8.
— * Ibid , [O. — ^^Philip., u, iO. — 'Isa., LXIII, 1.
—
' Isa., IX, 6. — » Psal. cxxiv, 2. — '> Ephes., iv, 7. —'• Act., II, 2. — >' Jbid., 3. — '^ Ibid. — '» Psal. lxvh,13. — ' Isa., IX, 3. — >» I Cor., Xli, i2. — »« Jac, l.
gratuita, et quidquid invenitur in Scriptura
ditrusionis in sole, vel aliis, referuntur ad
largitorem hujus spiritus, qui Spiritus sanc-
tus diciiur : spiritus, quia purgans; sanc-
tus, quia instruens '*: « Speciei domus divi-
dere spolia. » Et Isaias dicit '*: « Liutabun-
tur coram te, sicut exultant victores, capta
pra?da, quando dividunt spolia. » ** « Ahi
datur per Spiritum gratia (a) sermonum, alii
genera liugaarura. » Unde dicit : «Pater fu-
turi sseculi. » Pater est principium influen-
liarum, per quas vivimus in futuro saeculo,
quia '"^ « omne datum optimum, et omne do-
num perfectum de sursum est, descendens
a Patre luminum. » Sequitur : « Yoluntarie
genuit nos verbo veritatis, ut siraus initium
aliquod creaturse ejus. » Modo sumus ini-
tium creaturse ; tunc eriinus simplex crea-
tura. Iste Pater est largissimus '"^: « Amen
dico vobis : Si quid petieritis Patrem in no-
mine meo^ » etc. « '* Aperis tu manumtuam, » etc. «'^ Homines, et jumenta sal-
vabis. Inebriabuntur ab ubertate domus
tuae, » etc.
Sexto debet Hierarcha noster esse summe Hiet-a.-
justus propter multitudinem justitiae et
aequitatis, infallibiliter inquirentis, irrepre-
hensibiliter discutientis , irrevocabiliter sen-
tentiantis. Isaias dicit -'^: « Erit justitia
cingulum Iumboru:ii ejus : non secundum
visionem oculorum judicabit , » etc. Ergo
est Deus,quia purus homo non judicat
,
nisi secundum audita. Ad istum judicem
referuntur oinnia judicia Scripturaruni , et
ideo dicitur « Princeps pacis. » Unde ab eo
inanant justa judicia. Christus est David,
qui *' « habens clavem aperit, et nemo clau-
dit; claudit, et neino aperit. » Clavis ista est
mysterium unionis.
Tertiaclavis est intellectusVerbi inspirati,
non enim fit revelatio, nisi per Yerbum in-
spiratum . Danieli revelavit Deus sermonem
;
17, 18. — 'T Joan., xvi, 2 5. — '» Psal. CXLIV, 16. —«^ Psal. XXXV, 7, 9. — " Isa., xi, .5, 3. — >' Apoc,Iti, 7.
(a) Vulj. interpretalii). — (4) Supp/. Propbeta, iit
supra.
cha sam-me jus-
tus.
48
et intelligentia opus est in visione : nisi enim
Verbum inspiratum sonet in aure cordis,
nisi splendor Verbi luceat in oculo mentis
,
nisi vapor et emanatio omnipotentis Dei in-
stillet gustum suavitatis , nisi sempiterni-
tas impleat animam, non est liomo aptus
ad intelligrentiam visionum. Srid ' « Danieli
dedit Deus iutelligentiam omnium visionum
et somniorum, » per Verbum inspiratum.
Visio autem triplexest, scilicet corporalis,
quae sine intellectuali non profuit Baltliazari ^
in inscriptione manus ; imaginaria,quae
siue iutellectuali nou profuit Pliaraoni ' in
spicis et bobus; intellectualis, haec profuit
Danieli et Joseph. Joanui respondet Joseph;
Daniel, Paulo. Praeter has visiones fit visio
sex modis, qui respondent (a) operibus sex
dierum, quibus perficitur minor mundus
,
sicut major mundus perfectus est. Prima
est visio intelligentise, per naturam indilae
;
secunda est visio intelhgentiae, per fidem
elevatae : hae suut multorum. Tertia est vi-
sio intelligentise per Scripturam eruditae;
quarta est visio intelligentiae,per contem-
plationem suspensae : hae sunt paucorum.
Quinta est visio intelligentiae per prophetiam
illustratae; sexta est visio intelligentiae, per
raptum in Deum absorplae : hae sunt pau-
cissimorum.
Ad has sequitur visio animae beatifi-
catae;quas omues habuit Paulus. Intelli-
gentia indita quae non excedit hmites ra-
tionis, intelligitur per primam diem , in
qua facta est lux. Ilaec est lux , de qua
dicit Propheta *: « Signatum est super nos
lumen ^iiltus tui , Domine. » Sine lumi-
ne indito non habetur fides, non habetur
gratia, non habetur sapientia : et ita prima
die divisa est lux a tenebris. IntelHgentia
sublimata per fidem, intelligitur per secun-
dum diem , in quo factum est firmamentum
in medio aquarum. Hoc firmamentum est
fides , quae est origo sapientiae , et origo
» Dan., I, n. — * Dan., v, 5. — ' Gen., %u , 7. —* Psal. IV, 7. — ' Aijoc, XII, 1. — *^ Isa., LX, 5. —' Exod., XXIV, 11. — 8 11 Cor., xii, 2.
ILLUMlNATfONES ECCLESIjE
scientiac. Et sive sit de temporalibus , sive
de aiternis, fidos non discordat a scientia.
Intelligentia per Scripturam erudita , intel-
hgitur per diem tertiam,qua congregatae
sunt aquae , et apparuit arida : terra est
Scriptura habeus intelligentias spirituales,
quae mirabilibus expositionibus pullulat; et
in his producitur herba vireus, et lignum
parcidisi. lutelhgentia per contemplationem
suspensa, inteUigitur in opere quartae diei,
quando facta sunt sol, et luna, et stellae.
Qui non habet contemplationem , non
habet ornamentum sohs, lunae et stella-
rum. Debet anima Sunamitis ^ amiciri
sole , luna , stelhs : in sole intelhgitur
contemplatio hierarchise supercoelestis ; in
luna intelhgitur contemplalio hierarchiae
subcoelestis ; in stelhs intelhgitur contem-
platio hierarchiae ccelestis. Unde Isaias ^:
« Tunc videbis, et afflues ; et mirabitur , et
dilalabitur cor tuum. » In quo notatur, quod
species contemplationis sunt tres, scilicet
admiratio : c< Mirabitur, » inquit; dilatatio :
« Dilatabitur, » inquit ; « ' Comederunt , et
biberunt , et viderunt Deum Israel , » ahe-
natio. «Afflues,» inquit. Intelligentia per
prophetiam iUustrata, intelligitur in opere
quintae diei. Vident prophetae prophetata in
speculo aeternitatis. Et licet prophetatum sit
contingens, lamen prophetia est infallibilis,
propter veritatis aeternae infahibilitatem. Isti
sunt pisces,qui propter multitudinem pin-
nularum feruntur (6) in Verbo. Intelhgen-
tia per raptum in Deum absorpta, respondet
sextae diei. De hoc raptu dicit Apostolus » :
« Scio hominem ante annos quatuordecim,
sive in corpore, sive extra corpus, nescio,
Deus scit , raptum hujusmodi. » Ilic raptus
facit animam simillimam Deo, quantumesso
potest in statu via?. Uapti autem non habent
habitum gloriae, sed actum. Et sicut raptus
est in confinio viae et patriae , ita est in con-
finio unionis et separationis a corpore. Ideo
dicit Apostolus : « Sive in corpore , sive ex-
(u) Ccet. edil. quse respondet. — [b) Forte legend.
feruntur.
iN HEXAEMERON. SERi\10 IV. 49
tra corpus, nescio. » Unde ergo pra^sumit
alius determinare,quod Paulus nescivit?
Tunc adimpletur, quod scribitur ': « Facia-
mus hominem ad imaginem, et similitudi-
nem nostram, » quia talis dignus est, ut
« praisit volatilibus , et piscibus maris. »
Quanto enim quis elevatior in Domino, tan-
to in se humilior fit, ut Paukis post raptum,
qui quod viderat , determinare nolebat;qui
etiam ad cubile matrimonii determinandum
descendebat per humilitatem. Unde dicitur
in Job ^: « Numquid ad preeceptum tuum"
elevabitur aquila, et in arduis ponet nidum
suum ? » Et mox : « Ubicumque cadaver
fuerit , statim adest. » Mirabiha primo dixe-
rat de aquila, et postea humiUa : sic est de
raptu. IUe enim qui in raptu fuit major,
magis est humilis : et sic necesse est, quia
si superblret, posset amittere gratiam , et
cadere ^ « in reprobum sensum ; » et vix un-
quam surgeret, quia quanto magis novit,
tanto magis sciret solvere omnia, quae dice-
rentur sibi , et ideo non sine causa fait datus
Apostolo * « stimulus carnis : Ne magnitu-
do, » inquit, « revelationum extoUat me. »
llle, inquam, qui ad talem statum pervenit,
potest alio3 ordinare et regere, ut Paulus
fecit,
qui ordinavit Ecclesiam secundum
exemplar, quod sibi monstrabatur. Septi-
ma dies est absolutio a corpore. De qua
die Salvator ait ^: « Hodie mecum eris in
paradiso. » Quae dies non habet vesperam,
Et post sequitur octava dies,qua3 non est
alia a praicedentibus , sed reiteratio primae
diei, quando anima resumpserit corpus
suum. Ilaic est ergo clavis David, qua? do-
cet Yerbum inspiratum ; illud , inquam,
Verbum, quod est in sinu Patris increatum,
incarnatum in utero Virginis , inspiratum
in corde tuo, ubi habilat per fidem, illabi-
tur mentes angeUcas, et humanas intraus,
in eis facit intelligere has visiones,quia est
intellcctus purus , sed aho et alio modo, quia
sunt majores profundationes , secundum
' Gen., i, 2G. — ^ /06, xxxix, 27, 30. — 3 Rom., 1,
28. — < 11 Cor., xir, 7. - » Luc, xxni, 43. — « Diou.,
TOM. IX.
quod anima intime inducitur, velmeditatur
in se : et hoc fit per divinum radium , ut
dicit Dionysius, de A?ifjelica Hierarchia" :
« Ergo Jesum^ inquit, invocantes, qui est
primum lumeU;, » etc. Et ideo dicit Diony-
sius, de Ecclesiastica Uierarchia ; « Lex Di-
vinitatis est, infima per media ad supremareducere. » Ille ergo thearchicus radius
descendens in ccelestem hierarchiam , illam
illuininat; et per illam , ecclesiasticam , vel
subcoelestem : totum tamen facit ille radius
quia angeh ibi nihil faciunt , nisi occasiona-
hter, sicut, si aliquis vellet quod radius il-
luminaret multas domos, aperiret fenestras,
et tamen radius omnes partes doraus illu-
minaret, et sicut , si quis prcepararet multaspecula ad recipienduni lumen : deinde or-
dine resolutorio ille radius nos reducit in
contemplationem coelestium, deinde super-
coelestium.
SERMO IV.
De luce intelledus, quce est Veritas, de ejus spe-
ciebus, et visione intelligenticB per naturam in-
ditce.
^ Vidit Deus lucem ] quod esset bona , ct
divisit lucem a teiiebris, etc. In omnibusoperibussex dierura, praeterquam secundae,
dictum est : Vidit Deus, quod esset bo-
num : et in fme dicit : Vidit Deus cuncta,
qu(B 'fecerat, et erant valde bona. Videre
dicitur Deus,quia videre nos facit. Prima
visio animaj est per naturam intelligentiae
inditse. Unde dicit Fsalmus ': « Signatum
est super nos lumen vultus tui , Domine. »
Et hic possunt explicari omnes difficultates
philosophice. Philosophi dixerunt novera
scientias, ct polliciti sunt dare decimam, sci-
licet contemplationem ; sed multi philosophi,
dum se voluerunt dividere a tenebris er-
roris , magis se erroribus immiscuerunt.
(i Dicentes enim ' se sapientes, stulti facti
sunt, » superbientes de sua scientia, Lucife-
riani facti. Apud yEgyptios '" densissimae
de Cccl. Hier., c. i, m princ. — ' Gen.^ i* 4. —" Psal. IV, 7. — l\o,n., i, 22. — '» Exod., X, 22.
50 ILLUMliNATIONES ECCLESI^
tPiiebra3 erant, scd sauctis tuis niaxima erat
lux. Omnes qui fuerunt in legc nalun\3, ut
patriarchse, propbetce, philosopbi, filii lucis
fuerunt. Lux animaj veritas est. Ilaic lux
nescit occasuni ; ita enim forliter irradiat
super animam , ut ctiam non possit cogitari
non esse, nec exprimi,quin bomo sibi con-
tradicat : quia si veritas non est, verum est :
veritatem non esse : ergo aliquid est verum:
et si aliquid verum est, verum est veritatem
esse : ergo si veritas non est, veritas est.
Super omnia euim prffivalet veritas. Emittit
aulem haec lux tres radios primos. Unde in
Ecclesiastico scriptum est • : « Tripliciter
sol exurens montes. » Est enim veritas
rerum, veritas signorum seu vocum, et ve-
ritas morum. Yeritas rerum est indivisio
entis et esse; veritas sermonum est ada3-
quatio vocis et intellectus; veritas morum
est rectitudo vivendi -. Et ista3 sunt tres
partes philosopliiae,quas pbilosopbi non
invenerunt, ut essent ; sed quia jam secun-
dum veritatem essent, omnino adverterunt.
secundum Augustinura. Ha3C triplex veritas
consideratur ex parte principii originantis,
ex parte subjecti suscipientis, et ex parte
objecti terminantis. Respicit antem origi-
nans principium in ratione tripbcis causae^
originantis , exemplantis , et terminantis.
Nam ' « ex ipso, per ipsum , et in ipso sunt
omnia. » Ergo veritas indicat, quod ftiens
nostra fertur naturaU incbnatione ad veri-
tatem, secundum quod est causa essendi,
ratio intelligendi, et ordo vivendi. Secun-
dum causani essendi , veritas rerum ; secun-
dum rationem inteUigcudi, veritas vocum;
secundum ordinem vivendi, veritas morum.
Ex parte autem animse , omnis irradiatio
veritatis super inteUigentiam nostram aut
fit super ipsam absolute, et sic pertinet ad
notiliam rerum speculandarum , aut in com-
paratione ad interpretativam, et sic est veri-
tas vocum ; aut iu comparatione ad affec-
tivam et motivam , et sic est veritas opera-
biUum. Ex parte objecli sic : Omne quod
' Eccli., XLiii, i. — 2 Idem mfra, serm. v. —
1/"
v/^
est , aut est a natura , aut a ratione , aut
a voluntate : secundum primam , est no-
titia qucB cst de rebus ; secundo modo
,
de sermonibus ; tertio modo , de moribus.
Ergo sccundum principium, subjectum^ et
objectum, est triplex radius veritatis in ani-
raa, perquera possit anima non solum ele-
vari ad perpetua , sed etiam in causas om-
nium. Sed si addatur condimentum fidei,
tunc potest eo faciUus, ut causa essendi attri-
buatur Patri, ratio inteUigendi FiUo , ordo
vivendi Spiritui sancto. Yisio crgo inleUi-
gentia3 per naturam inditai^ ut convertitur
ad res^ est vcritas. YuU autem anima totum
mundum describi in se. Mundus considera-
tur tripUciter, quantum ad essentiam, natu-
ram , et figuram. Iste autem radius dirigit
ad quidditatnm differentias occuUas consi-
derandas, ad figurarum proportiones mani-
festas, ad naturarum proprietates ex utroque
permixtas. Naturalis permixta consideratio
est, quia modo de causis, quse sunt occulta},
ut quaUter ignis calidus,qualiter herba ca-
lida, quia hoc habent a specie sua, quae
occulta est ; modo de quantitate et influentia
corporum, et sic de qnantitate secundum
quidditatum ditferentias occultas, fit enlis
divisio sex modis ad praisens *: in substan-
^"''^'"-
tiam, et accidens; in universale et parti-
culare ; in potentiam, et actum ; in unum, et
multa; in simplex et compositum; in cau-
sam, et in causatum. Haec sunt sex lumina,
quae disponunt animam ad sciendum , et
bene faciendum, vcl sentiendum. Divisio
subslanliaj et accidontis patet ; sed quaidam
sunt, quee reducuntur ad istam, et in his est
maximus error. Dicit ille : CreaUo non est,
pro eo quod impossibile est accidens praj-
cedere substanUam : creatio autem accidens
est : ergo, etc. Dico, quod creatio_, quae est
passio , accidens non est , quia relatio crea-
turae ad Creatorem non est accidentabs, sed
essentiaUs. SimiUter potentia materiae non
est accidens materiae , sed essenlialis, quia
Enlis
3 Rom.y XI, SG. — * Arist., Meiaph., lib. IV, text. 2 tt
seq.; lilj. VI, lext. 3 el 4,
IN HEXAEMEROiN. SERMO IV. H\
hoc ipso, quod est, ad alterum est. Similiter
diflerentia3 ad g^enus reducunlur , ut merae
privaliones ad suos habitus.
Secunda divisio est in universale , et par-
ticulare; et circa hoc magnus fuit error.
Aliqui flicunt ', quod universale nihil est,
nisi in anima; Plato posuit, quod sokim in
Deo; alii, quod solum in anima. Isti nimis
abstrahunt. Dico, quod est universalc unumad multa , unum in multis , unum praeter
multa. TTnnm nH mnlt.T est in potentia raate-
riae,quod non est completum ; unum jii
multis partibus , et unum_prceter multa ^ in
anima ; unum autem ad multa, et unum in
multis, et unum praeter multa, in arte aeter-
na sunt. Per illam enim artem et rationem
consistit in re : planum est enim,quod duo
homines assimilantur , et non homo et asi-
nus. Ergo necesse est, ut illa similitudo
fundetur, et stabiliatur in aliqua forma sta-
bili : non quse est in altero , quia illa parti-
eularis est : ergo in aliqua universali. Ratio
autem universalis non est tota in anima, sed
in re secundum processum generis ad spe-
ciem : ut, conveniemus primo in substantia,
ut in generalissimo ; deinde in aliis . usque
ad formam hominis ultimatam.
Tertia divisio est potentiae., et actus : et in
hoc sunt multi errores. Dicunt quidam quod
actus nihil addat super potentiam , nisi mo-
dum essendi^ secundum completum , et in-
completum. Non loquimur de polentia pure
passiva, sed de illa quae producilur ad ac-
tum. Necesse est enim, cum in omni crea-
tura potenlia activa conjuncta sit potentiae
passivse, quod illae duae potentiae fundentur
super diversa principia rei. De potentia quae
est ratio seminalis, haec est vis;quia poten-
tia talis super actum alicubi addit partem
essendi vel essentiae : ut super rationem
corporis addit animatum secundura rem
,
proeo, quod animato aliquid est; organi-
zatum tamen addit , ut super animatum ad-
dat sensibile, et sic usque ad hominem '.
» Arist., de Anim., lib. 1, tcxl. H. — 2 IbiJ., lil). II,
lext. 31. — (a) Al. tit.
Sic similiter de potentiis anima?, quodsicut tetragonus addit unum angulum adtrigonum, et pentagonus ad tetragonum
;
sic sensilivum ad vegetativum , et ratio-
nale ad sensitivum. Aliquando autem addit
solum modum cssendi , ut de uno in po-tentia, fiat unum in actu : addit solummodum essendi
,quia unum non conjun-
gitur materiai simpliciter, sed materise
habenli vitam in potentia radicali. Unde in-
sanum estdicere, quod ultima forma addaturmateriae priraae sine aliquo, vel quod sit (a)
ejusdispositio, vel in potentia ad illam, vel
nuUa forma interjecta.
Quarta divisio est in unum, et multa; et
de illa multi sunt errores. Quidam dixerunt,
quod omnia sunt unum, ut sicut una est
materia, ita una forma radicalis, et postmo-dum multiplicatur, et secundum modumessendi variatur^ et hoc nihil aliud est di-
cere, quam quod illa propositio : « Homoest asinus, » sit vera per se, falsa per acci-
dens. Unde intellige, quod rationale, et irra-
tionale non solum differunt per accidens,
sed etiam essenlialiter.
Quinta divisio est in simplex, el compo-situm; et de hac sunt etiam multi errores.
Quidam dicunt, quod aliqua creatura sit
simplex^ et tunc sequitur, quod est purusactus, quod est solius Dei : et attribuere,
quod est Dei, creaturae, periculosum est,
Minus ergo est periculosura dicere, quodangelus sit compositus, etiamsi verum nonsit, quam quod sit siraplex : quia hoc egoattribuo Angelo, nolens ei attribuere, quodest Dei
, propler pietatem, quam habeo ad
reverentiam Dei : sed secundum veritatem
sic videtur, quia dicit Boetius : « Formasimplex subjectum esse non potest : » ergo
angelo nihil accideret tunc, nec laetitia, nec
tristitia.
Sexta divisio est iu causam, et causatum
;
et de hac sunt multi errores. Quidam enimdicunt mundum ab ajterno fuisse
, quia in
hoc conveniunt sapientes, quod non possit
aliquid [lieri de uikilo , et esse ab aelerno :
52
quia necesse esl,quod sicut, quando res
redit iii nihilum, esse desinit; sic quando fit
de niliilo, iucipiat [a) esse. Sed aliqiii vi-
dentur posuisse materiam ingenitam , et sic
sequitur quod Deus niliil facit, quia mate-
riam non facit, qiiia ingeuita; nec formam,
quia aut fit de nihilo, aut fit de aliquo : non
de materia,quia essentia formae non potest
fieri de e^sentia materiae; nec de nihilo, ut
supponunt, eo quod Deus nihil potest facere
de nihilo. Sed absit, quod potentia Dei ful-
ciatur fffice raateriae. Ilaec sunt fundamenta
fidei,quae omnia examinat.
Secunda irradiatio intelligentiae per natu-
ram inditae, est ad considerandas quantita-
tum proportiones manifestas : et illae sunt
valde manifestae, quia offerunt se sensui, et
libenter liomo negotiatur circa ista, quae
cadunt in imaginationem [b]: quiaimaginatio
est foitis in nobis, et ratio obscuratur, et
ideo homo multum iu his detinetur ; et ista
MaUie- scientia certissima est, quia ad oculum patet.
^. Unde omnes aliae scientiae, prseter istam,
quasi sunt occultae. Haec consideratio ma-
theraatica est circa sex : aut circa nuraeros
simpliciter, et sic est Arithraetica; aut circa
numeros, prout considerantur in sonis, et
sic Musica; aut in quantitate continua, et
circa proportiones dimensivas generaliter,
et sic Georaetria ; aut per additionem de li-
nea visuali, et sic Perspectiva: aut secun-
dum quautitatem utramque, et secundum
discretiones numerales et substantiales , vel
continuas et discretas, et sic Astrologia : et
illa est duplex: una de corporibus regulatis
per motura , et sic Astronomia ; alia de in-
fluentia, et haec partira secura est, et partira
periculosa : et haec Astrologia periculosa est
propter judicia, quae sequuntur, et ab hac
fluunt Geomantia, vel Chiromantia , et cae-
Name- ieviR specics divinationis. Ike scientiae dis-
ponunt ad intellectum Scripturae, ut patet de
numeris perfectis, excrescentibus , et dimi-
nutis; ut patet de perfectione senarii, qui de
se peifectus est. Non enim, ut dicit Augus-
[a) Ccet. cdit. iucipit. — {!>) Item imaginalione.
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
tinus * senarius ideo perfectus, quia in eo
matica-
ramvisio
rus per
fectus,
excres-
cens et
d minu-tus.
numero Deus fecit raundum ; sed Ideo fecit
Deus mundum iu illo numero, quia perfuctus
est. SimiUter de duobus nuraeris cubicis pri-
mis, scilicet 8 et 27, quia bis duo bis, octo
faciunt; ter tria ter, sunt 27, qui Hgari non
possunt rainus, quara per duos numeros
quadratos, scilicet 12 et 18. Sic enira se ha-
bent 12 ad 18, ut 18 ad 27; quia in sexqui-
altera proportione, qua?, tenet totum, et ejus
medietatem. Similiter patet de trianguio,
quomodo ducit in cognitionem Trinitatis.
Certum est enim, quod quantus est Filius,
tantus estPater; et quantus est Pater, tantus
est Spiritus sanctus, et Filius. Et inde trian-
gulum considera, cujus quilibet angulus
totam superficiem includit. Sirailiter pers-
pectiva de radio directo, qui fortior est, sicut
si tu projicias directe deorsum lapidem ma-
gnum, sonum facit; si aulem ex obliquo,
non tantum. Reflexus radius est a corpore
terso et polito virtute tersionis, et ibi accipit
speciem ; radius fraclus est inintroitu alterius
perspicui.
Tertia irradiatio animae, seu intelligentiae
per naturam inditae , est ad investigandum
naturarura permixtas proprietates , scilicet
partira occultas, et partim raanifestas. Philo-
sophus enim ^ considerat omnia per motura
:
considerat enira de raotu, de principiis mo-tus, et causis, ul locum, et tempus: consi-
derat autem naturas corporum ccelestium,
sive corpora aetheralia, raeteoricalia, eleraen-
taria, vegetabilia, sensibilia, rationalia.
Ccelestia in libro de Ccelo et Miindo, ubi re-
ducit oranera motura ad raotura perfectum,
scilicet localeoi : iste autem ^ localis est tri-
plex : aut circa medium, ubi non est contra-
rietas, et sic circularis; aut a medio, et sic
levium motus ; aut ad raediura, et sic raotus
graviura, sive motus rectus. Meteorica, ut
in libro Meleororum, ubi dicit de impressio-
nibus et mineralibus. De elementaribus , ut
1 Aug., de Gen. ad litt., lib. IV, c. ii et vii. —Arist., l'kys., lib. III, tcxt. 1 et seq.; lib. IV, texL l
et seq. — ^ id., c/e Cce/., lib. I, texfc. 3 et seq.
Nume-rus cubi-
cus.
Trini-
tatis
myste-
rium.
Scientiffi
naturalis
divisio.
IN IIEXAEMERON. SERMO IV. 53
Sermo-
cinalium
divisio.
Ratioaia
tuuuus.
de Generatione, et Corrifptione : et de vege-
tabilibus, in bbro de Plantis, ubi sunt mi-
rabiles considerationes; aut de sensibilibus,
ut in libro de Animalihus, quem totura non
babemus : aut de rationalibus, ut in bbro
de Anima cum suis appendicibus, scilicet de
Se?isu et Sensato , et de Memoria, et Remi-
niscentia, de Spiritu et Anima, de Sojn^io,
et Yigilia, de Morte et Yita.
Secundus radius veritatis informat ad con-
siderationem locutionum , et argumentatio-
num, persuasionum rationabilinm, ut homo
habeat triplicem artem per eura^ ad locu-
tiones congrue indicantes mentis conceptus
:
ad argumentationes, trahentes omncis mentis
assensus; ad persuasiones, inclinantes omnes
mentis aflectus. Ratio enim cogitat facere
quidquid in se est, in alio : et quidquid est
in aho, facere in se : hoc autem non fit nisi
per sermonem. Quidquid ergo est in anima^
aut esl per modum conceptus , aut per mo-
dum assensus, aut per raodum afTectus. Adindicanduni conceptum est Grammatica: ad
iudicandnm assensum est Logica : ad indi-
candum affectum est Rhetorica. Secundum
Grammaticum, omnis pars orationis signi-
ficat mentis conceptum : habet enim partem
significantem substantiam, et qualitatem, et
sic est noraen : habet partem significantem
modum, et sic est verbum, quod dicit incli-
nationes, ut indicativus, qui habet modumsignificandi, ut in rationali; imperativus, ut
in irascibih: optativus, ut in concupiscibiU:
subjunctivus, partem ntramque : infmitivus,
quasi materiaUs. Etad has ditferentias omnes
reducuntur^ secundum Priscianum. Simi-
liter determinant de hltera, de syllaba, de
dictione, de oratione. Quia enim varii sunt
modi significandi^ et terminandi secundum
diversas hnguas, ut terminatum in a, femi-
nini generis, ut in pluribus; in us, mascu-
hni generis, et sic de ahis. De httera deter-
minat , sed ad hanc non potest descendere
nisi persyllabam. Uitimo considerat de con-
nexione dictioimm, sed postea determinat
de prosodia similiter, et diasynthetica. Ex-
primit autem orania per oclo partes oratio-
nis. Ad htteram autem descendit per syUa-
bam, et postea de prosodia, et raetrica, et
hujusmodi referuntur ad primura. Consi-
derat simihter modos, ut accidentia, ut in
quibus accidentibus nominativus construa-
tur cum verbo singularis nuraeri, ut non
dicatur : « Ilorao currunt, » quia ab una
substantia non egreditur, nisi unus actus.
Siraihter_, ut post verbura Iransitivum non
ponatur norainaUvus, sed accusativus, qui
dicit terrainura, non principiura actus, ut
norainativus. Unde Grararaatica a rebus na- Gram-
turani trahit ; nec potest esse bonus gram-^^l'!^^^
maticus, nisi sciat res. AUa directio est, quae *i"'^-
illustrat ad argumentationes inducentes ad
raentis assensura, quod fit per soUtam argu-
mentationem, ut: Quaecumque uni, et eidem
sunt, etc. Usec argumentatio habet formam
grammaticalem et specialem in materia ne-
cessaria, solida; et ideo est prima anaiysis,
et secunda analysis de syllogismo. De syllo-
gisrao necessario, id est, resolutorio in cau-
sara inferendi, ut in prima analysi, id est,
resolutione ; et secunda analysi, id est, reso-
lutione in causam inferendi , et essendi : et
quia semper non potest esse inductio per
necessariam argumentationera , ideo inve-
niuntur loci, et habitudo localis, quae pro-
cedit per proljabiUa, ut loci topici; et quia
in lUs cadit deceptio, adduntur loci soplUs-
tici, ut sciat horao dissolvere. Unde dissol-
vens non est sophisticus, sed verus respon-
dens, quia et isti modi trahunt originem a
natura rerum, ut patet : « Fumus est, ergo
ignis est ; » locus ab effectu. Ideo addunlur
decem preedicamenta ; adduntur etiam enun-
tiationes.
Tertius radius, in quo mens illustratur
ad persuadendum , vel inclinandum ani-
mum, hoc fit per Rhetoricam. Unde Rlietor Rheio-
oportet ut provideat civili utihtati , ubi po- ^lj®^
test esse periculum propter dissensionem
aniraorum. Procedit autera secunduni tria
attributa, et triplex genus causo) , f^cilicet
demonstrativum , dehberativum et judiciale.
54
Demonstrativum personge , ut ad laudeni
,
vel vituperium : ergo^ vei est laus quantum
ad bona animai,quee sunt tria, scilicet vir-
tus, scientia, veritas; vel est laus quan-
tum ad corpus , scilicet pulcliritudo , forti-
tudo, etc. ; vel de bonis fortunai , ut divitia3,
parentela, palria. Deliberativum est respectu
rei faciendffi , et tunc persuadetur, si adest
securitas, utilitas, lionestas; vel persuade-
tur non fieri , si sequitur damnum ,pericu-
lum , inlionestas. Genus judiciale respondet
rei factae,quse habet constitutionem, con-
jecturam , dubitationem legitimam. Judi-
cialis constitutio est : «Fecisti? Non feci :»
quse apud alios litis contestatio vocatur.
Conjecturalis, cum aliquid producitur ad
probandum. Legitima dubitatio juridicialis,
est descriptio juridicialis, quando factum
conceditur, sed defendit se, quod non sit
reus : vel quia potuit facere de mandato Do-
mini , vel quia debuit. Ad hoc autem, quod
sit potens orator, necesse est quod habeat
cxordium ad captandam benevolentiam non
nimis prolixum, non nimis obscurum , non
nimis exquisitum;quod habeat rationem
,
ut factum narret,postea negotium dislin-
guat, ct caveat multitudlnem partium; post-
ea parlem suam confirmet per rationes;post-
ea adversaiium confutet , et rationes suas
ostendat frivolas : postea concludat. Item
iiecesse est ut habeat inventionem , disposi-
tionera, elocutionem, memoriara, et pro-
nuntiationem.
SERMO V.
De mcdio, et virtutibiis, et de radiis lucis vcritatis,
ac de triplici veritate, scilicet rerum, morum, et
sermonum.
' Vidit Deus lucem , quod esset bona, et
divisit lucem atenehris, etc. Dictum est,
quod intellectualis lux est veritas , quae est
radians super intelligentiara , sive huma-
nam, sive angehcam;quae inextinguibih-
ILLUMlNiVTIONES ECCLESI^
ter irradiat, quia non potest cogitari non
esse. Irradiat autem aliquid triphciter ^: ut
veritas rerum ; ut veritas vocum ; ut veritas
morum^ Utveritas rerum, est indivisio entis
et esse ; ut veritas vocum , est ad^quatio
vocis et inteUectus ; ut veritas morura , est
rectitudo vivendi : quod patet ex parte prin-
cipii, quod irradiat ; ex parte subjecti, quod
irradialionem suscipit; ex parte objecti, ad
quod irradiat. In quantum est hajc lux causa
essendi , est lux magna; in quantum est ra-
tio intelligendi, est lux clara; in quantum
est ordo vivendi , est lux bona. Yidit, in-
quit, Beus lucem, quod esset hona. Ut lux
magna, irradiat ad comprehensiouem sub-
stantiarum , sive essentiarum , figurarum
,
et naturarum mundialium ; ut lux clara
,
ad comprehensioncra locutionum , compre-
hensionura, argumentationum(ft), persuasic-
num rationabihum ; ut lux bona , irradiat
super inteUigentiam, vel illustrat , ad com-
prehensionem modestiarum , iudustriarum,
justitiarum : ad comprehensionem modes-
tiarura,quantum ad exercitationes consue-
tudinales; ad comprehensionem industria-
rum, quantum ad speculationes iutellectua-
les; ad coraprehensionera juslitiarum, quan-
tura ad leges politicas. Prirao habenda est
modestia ; secundo industria inquirenda;
tertio exercenda justitia. Et hic ostenditur
prselatus qualis essedebet, scilicet perfectus prBiaius
in actione , et contemplatione , eX ut acciperec;,^^'^* de-
debet leges. Ubi? In monte contemplationis '^'^^*-
cum Moyse *, ut sit modestus , et industrio-
sus, non bestialis, quia in montera talis
ascendere non potest : « Destia» enim ', « qua3
tetigerit raontera, lapidabitur. »
Prirao igitur irradiat , sive illustrat ad
apprehensionem,quantura ad exercitalio-
nera consuetudinaliura virtutura. Unde Pbi-
losophus ^ ponit duodecira medietates : for-
titudinera, circa timores etaudacias; tem-
perantiam , circa delectationes et tristitias
;
' Gen., I, 4. — ^ Cf. Auselm., Proslorj., c. iii et xxn.- 3 Idein habcl scroi. vi et vii. — * ExoJ., xix, 3.
— 5 Hcli)'., XII, 20. — ' Arist., Eihic, sivc Moral.
Nicomuc, lib, II, c. vii; lib. IV, per totum.
{n) Lerj, couiprehciisionem.
Teoipe-
rantia.
IN HEXAEMERON. SERMO V.
liberalitatem, circa dona mediocria ; magui-
ficentium , cirea doiia magna ; magnanimi-
tatem\ circa magnos honores;philotimiam,
circamediocres;mansuetudinem, circa iras;
veritatem, circa locutionera; eutrapeUam,
circa ludum; delectationem et amicitiam,
circa duo raedia passionum, ut verecundia ,
etnemesis, quse est nulli obesse, et alicui
prodesse. De his autem sex ehgemus praci-
puas, scilicet priujo temperantiam, secundo
magnificentiam , tertiofortitudinem, quarto
mansuetudincm, quinto benignitatem, sexto
magnanimitatem
.
Primo incipiendura a temperantia. llsec
necessaria est in prirais ; non euim "- statim
ti'mperalur homo a timore mortis ; sed sta-
tim^ quando natus est, delectationem re-
quirit secundum gustum ; unde puer appetit
dulce secundum gustum^ et postea delecta-
hile secundum actum, quando magnus est.
Hanc passionem contemporaneam nobis,
quai incipit in pueris , et terminatur in se-
nibus , oportet primo domare : et ista est
concupiscentia , portea est cupiditas. Puer
enun prirao- appetit manducare , et postea
pecuniam. Unde rairabiliter delectatur in
illa : et si puero offeras panera et denariura^
accipit denariura , et rehnquit panem : hoc
inficit homiaes. Concupiscunt eniai habere,
et retinere. Appretiari hcec, ut felicissima,
mahtia est ; aspernari , ut execrabiUa , ma-
55
tafbTau^^s lum est. Dicunt quidam , quod totaUter pau-
peres nou tenent mediura. Respondeo , imo
vero tenent medium. lla^c enim raedietas
non est circa res , sed circa appeUtura ani-
mge. Si enim appetis heec , ut sustenteris
tuis, velaUenis, medietatera tenes ; si ap-
pretiaris, ut feUcitas sit in eis , unum extre-
mum est ; si aspernaris ut profanum , aUe-
rum extremum est , sicut Manichaei profa-
num putant cum muUere jacere, vel uxore,
sive cum aUa. SiraiUter dixcrunt^ quod ni-
hil potest liomo habere; et dicit Augustinus,
' C/". S. Thoin., 11-11, q. cxxix, art. 2, iu corp, —• Arist., EUdc, lib. 11, c. vu. — s Luc^ ix , S. —* Viil. Lcfjendam de vita S. Fraucisci. — » Ari^t.,
Ethic, lib. II, c. vii ; lib. IV, c. i et \\. — « iV /{ey..
quod hoc non fuit prseceptum , licet aposto-
Us dixerit (a) Dominus ^: « Nihil tuleritis in
via. » Medium est ergo sustentari sive suis,
sive alienis. Et dicebat S. Franciscus*, quod
pauper magis potest esse largus,quam di-
ves, quia dives, si dat quidquid habet, de-
ficiet, et confusus est ; siveronou dat, cumhabeat, Ucet veUet dare , si sibi non defice-
cet res, voluntas liona est, sed non reputa-
tur pro facto sibi, quiaadhuc habet substan-
tiam. Sed pauper, qui nihil habet, vellet
dare pauperi, et nihil habet quod det; et
velletsedificarehospitalia, nontamen habet,
voluntas pro facto reputatur. Quod autem
dicunt, quod nimis pauperes non tenent me-
dium , siraUe est illi,quod dicebat quidam
raedieus Federici, quod ille, qui abstineret
ab orani muliere, nec erat virtuosus, nec
tenebat medium. Et ad hocsequitur, quodsi
omnem mulierem cognoscere, et cognoscere
uullara, extreraa sunt; ergo medietatem
omnium mulierum cognoscere, medium est.
Haec cupiditas domari debet per-munifi-
centiam, quae comprehendit in se largita-
tem et magnificentiam. Iste estfons, qui
aquas refundit. Fons non retinet in se aquas
secundum Philosophum ^ Difficile est ab
hac perfecte curari,quia hoc vakle delecta-
bile est^ quia per hanc reputat se horao
magnura, et alii eum reputant. Si homo
luxuriatur, dolet cerebrum; sed in diviUis
homo delectatur, quia est ibi prsesumptio
,
et delectatio , et reputatio. Unde ha^c cupi-
ditas infecit Giezi ", et leprosus factus est
,
quia cucurrit post Naaman. Isti !>imoniaci
hodie largitatem reputant magnaui curiali-
tatem. Venit Simon raagus, etdixit Petro'':
« Accipe de pecunia, et da raihi ut per im-
positionem manus possim dare Spiritum
sanctum. » Sed Petrus non reputavit curia-
litatem, nec habuit palientiam : « Pecunia
tua,» inquit , «tecumsit in perdiUonem.»
Tertia medietas est fortitudo *, quas est
Muni-ficcntia.
Forli-
tado.
V, 21 et scq. — 7 Ad.lib. II, c. VII.
(o) Cce/. edit. di.xciat.
viii, 18, 20,— " ArisL, Eihic,
56 ILLUMINATIONES ECCLESL/E
ludo
circa timores etaiulacias. llaec est necessaria
liomini, ut non piisillanimis , neque teme-
rarius sit, sed sustinendo terribilia , etiam
sit paratus mori : aliqui enim cadunt in
ignaviam et pusillanimitatem. Unde Job di-
cebat ': « Numquid (a) iortitudo lapidum
fortitudo mea, aut caro mea eenea est?» For-
titudo enim in animaest, non in carne. «^ Me-
lior est sapiens arrogante; et vir patiens,
expugnatore urbium. » Unde spiritualis ho-
mo multum debet cavere de moestitia. Hajc
virtus facit animam nobilem ; sed quia fortis
aliquando dedignatur contra aliquos, ideo
necessaria est mansuetudo.
Mansue- Quae cst quarta medietas : et est ^ contra
irascibilitates et iracundias, non ut penitus
homo nou irascatur, sed ubi debet, et quan-
do debet. Unde debet habere et faciem ho-
minis, et faciem leonis. Unde putant ah-
quando hominem mansuetum , qui tacet
aho peccante : haecnon est mansuetudo. Quid
igitur dicitur de Jesu, qui * « turbavit seme-
tipsum,» et^ «fecitflagellum de funiculis?»
Unde scriptum est : « Vse mihi, ut quid na-
tus sum videre mala gentis meae et sancto-
rum " {b)l » Unde Christus est agnus et leo.
Beni- Quinta medietas est benignitas '', sive ne-
mesis^ sive amicitia, quae nihil habet mali-
gnitatis; sed homo vult bonum alii homini,
et oportet quod haec ratio hominem dirigat.
Etsi dicat Pliilosophus^ quod oportet amicis
benefacere, inimicis malefacere; Christus
tamendicit, ut omnis homo diligatur, 'ut
conferat utilia, et non nociva. Si ergo te
dihgo, et do tibi vel dignitatem, vel hber-
talem , et tu male uteris ea ; si dem tibi , ut
sim benignus , non sum, sed magis maU-gnus ; unde non dabo tibi, ut sim benignus.
Habeo amicum, habeo inimicum : amicus
male utilur aUqua prselatione, vel dignitate_,
ad damnum suum , et Reipublicae ; si demsibi, benignus non sum. Inimicus mens e
contra bene utitur : et ideo sibi dabo, et fa •
1 Job, VI, 12. — 2 Eccli., VII, 9. — ^ Ariril., Ethic,lili. II, c. vii; lib. IV, c. v. — '^ Jonn., xi, 3'!.—5 Joan., II, lo. — « I Madi.., ii, 7. — ' Arist., Ethic,lib. II, c. v;i; lib. !V, c. vi. — 8 j Jomi., v, 19. —
ciam bonum meum de malo suo. Sic pater
non blanditur fiho, nec dicit verbum dulce,
nesuperbiat. Mundus hodieignorat istambe-
nignitatem : unde ^ « totus mundus in ma-
hgno positus est,» quia homo non dihgit
nisi bonum privatum.
Sexta medietas est magnanimitas , ut ap-
pretientur magna , et despiciantur vilia.
Haec est liumilitas,quae despicit apparentia
magna, et appretiatur ea quae videntur esse
parva, sunt tamen magna vere. Notandum
quod Philosophus^dicit, quod magnanimus
est in appetitu honoris : quidquiddicat ipse,
hoc non docet veritas , cura lionor non sit ,
nisi aeternorum. Sed e contra, quidam ap-
pretiatur unam vihssimam laudem alicujus,
cum tamen veritas dicat in mente sibi, quod
est ipse pessimus, et nequam, et tamen ipse
effert se. Ilae sex medietates sufficiunt. Aliae
enim quaedam innominatae sunt : lias autem
Philosoplius manifeste ponit , et in liis ratio
veritati substernilur fidei. Ha; enim medie-
tates removent vitia, sive carnalia, sive spi-
ritualia, ut temperantia gulam et luxuriam;
munificentia avaritiam, cupiditatem , et ra-
pacitatem; fortitudo acediam, ignaviam,pi-
gritiam; raansuetudo iracundiam, odium,
impatientiam ; benignitas invidiam ; magna-
nimitas superbiara, arrogantiam, vanitatem
et jactantiam.
Secundus veritatis radius ilhistrat ad ap
prehensionem industriarum, secundum spc-
culationes intellectuales. Hae sunt quinquu_,
scilicet scientia , ars, prudentia, sapientia,
intelhgentia. Speculatio autem consistens hi
se, aut transit in effectum, aut affectum.
Primus modus non pertinet ad Moralem
,
sed magis Logici est ; secundus autem spec-
tat, quia virtuosus; et ideo quia facihter
speculativus fit practicus, ideo faciie ex spe-
culativo fit virtuosus. Notitia enim transiens
in affectum est sapientia, quae est '° cognitio
causarum altissimarum , et per causas altis-
'^ Arist., Moral. Nicomac, lib. IV, c. iii. — i" Ibid.,
lib. VI, c. IV.
[a) Vulg. Nec— [b) Vulg. coatritionem populi mei
et contritionem civilalis sauctyL'.
IN IIEXAEMERON. SERMO V. 57
Cbirur-
gus qua-
lis esse
delieat.
l-xem-
phim de
miUie-
tici in-
dusti ia.
simas ; notitia autem transiens in effectum
extrinsecum, cst ars, quae est liabitus cum
ratione factivus ; et baec notilia juiigilur
cnm faciente ,prajvia tamen afTectione.
Medium inter ha3c est electio, quae jungitur
affectui, et ordinatur ad opus. Qiiod enim
quis eligit , amat, et dirigit ad opus : et btec
est prudenlia, quse est media inter sapien-
tiam et artem. Intelligentia autcm est in
ascendendo a prudentia ad sapientiam , quse
est cognitio principiorum et regularum cer-
tarum. Necesse est similiter descendere ad
artem per scientiam. Chirurgus, nisi habeat
regulam mediei, iuterficit hominem, ut ali-
quis inciditur, el ille estdispositus ad febrem.
Dicebatur etiam de quodam mathe?natico
,
qui faciebat optimas campanas , et illas fa-
ciebat secundum proporliones musicales;
tamen illas habuit a quodaui musico,qui
dederat sibi formam longitudinis , et spissi-
tudinis, et marteUum proporlionatum ad
pulsandum. Nec est intelhgendum propter
hoc quod dicitur, quod virtutes quiedaai
sunt intellectuales,qusedam consueludina-
riae,quod propter lioc virtutes non sint in
parte ahqua, nisi in rationah^, quia essentia
omnis virtulis est in rationah; sed quasdam
sunl in rationali secundum se, et secun-
dum quod est speculatrix; quaidam , se-
cundum quod est exterioris hominis guber-
natrix.
Tertius radius veritatis illustrat ad niora-
les justitias secundum dictamen legum po-
hticarum. Ilic non de])eo loqni ut theologus,
necsicutjurista, sed sicutphilosoplmsloqui-
tur. Ha?c autem est circa quatuor. Nulius
autem pliilosophorum dedit hanc ; sed si
fuerit collectum aliquid ex multis,prove-
niet. Attendilur autem quantum ad ritum
colendi , quantum ad formam convivendi
,
qnantum ad normam priesidendi, qunntum
adcensuramjudicandi. Ad censuram judican-
di non pervenitur, nisi per normam pra^si-
dendi ; nec ad normam praesidendi , nisi per
' PImIo, Apolog. Socr.; Diog. Laert., de Vita Philos.,
lib. II, iu Socr. — 2 Cic, ile Nat. Deor., lib. 1. —
formam convivendi; nec ad istam, nisi per
primam. Oninesveripbilosophi unum Deum
coluerunt. Unde etiam ' Socrales, eo quod
prohibebal sacrificium fieri ApoUini , inter-
fectus fuit, cum coleret unum Deum. Verum
est, quod Plato suasit sibi fugam. « Absit, »
inquit Socrates, «utnegem veritatem quamasserui. » Et ideo Plato non interfuit morti
ejus, erubescens quod suasisset sil)i fugam.
Cultus Dei pietas est fidei. Unde dicit Tul-
lius', quod «pietas consistit in cultu deo-
rum. » Non placet, quoddicit cleorum. Scrip-
turanunquam dicitangelos deos,ne veneren-
tur sicut dii ; sed homines vocantur (/zi. Unde
Psalmus ' : « Deus stetit in synagoga deo-
rum, » id cst hominum, non angelorum.
('ultus autem Dei consistit in laude et sacri-
ficio. Quoniodo autem sacrificium introduc-
tum sit , videtur quod per fidem Abel ol;-
tulit saorificium , et Noe , de quo dicitur "^
:
«Odoralus est Dominus odorem suavitatis. »
Et figurabant haec sacrificia sacrificium Chri-
sti, quod in cruce fecit : et ideo dicitur Do-
minus odorare, quia placatur per mortem
Unigeniti. ( Daemones autem propter super-
biam suam volunt coU ut Deus , ut habeant
in terra, quod non habere potuerunt incoelo.)
Et quia maxime ahenantur liomines a Deo,
sanguinem Christi offert, qui facit talia sa-
crificia, eo quod effusus fuit ad placanduni
Patrem. «Sacrificium» autem * «laudis » iu
corde naturale judicatorium dictat, et est di-
ctamennaturae : et inhoc consenseruntomnrs
veri philosophi. Unde dicit ille " quod qui du-
bitatutrumparenteshonorandi sint, et Deus
venerandus, poena dignus est. Secundus mo-
dus est formaconvivendi, ut '^
: « Quod tibi
non vis fieri, non facias alteri. » IIoc in cor-
de scriplum est per legem aeternam. Ex hac
naturah lege emanant leges et canones, pul-
lulationespulchrae. Sed si arguitur: Tu non
vis suspendi, ergo latronem suspendere non
debes ; dicendum ,quod latro prius debet
suspendi ,quam ut Respublica laedatur : et
8 Pm/. LX.xxt, I. — * Gc)i., vni, 21. — ^ Psul. XLIX, 4.
— « Cic, loc cil. - ' Tob., iv, 16.
58 ILLUMINATIONES ECCLESItE
ideo Jonas contra se dedit sententiani; ut *
projiceretur in mare.
Teitia est norma prcesidendi, id est qua-
lifer princeps ad populum debet se habere^
et e converso : et haec emanant a veritate
prima, quia populus debet assislere pra^si-
denti et punieuti. Princeps non debet suam
utilitatem qua^rere, sed Reipublicse. Pliilo-
sophus*.dicit, quod dirfert tyrannus et prin-
ceps, quia tyrannus quaerit propriam utili-
talem, sicut Herodes,qui timens privari
regno suo, saeviit in pueros; princeps autem
communem intendit utilitateai. IJnde hodie
niagna abominatio cst in his qui praesunt :
quia in navi non ponitur rector, nisi habeat
arlem gubernandi^ et in Republica ponitur
Reii. ille, qui nescit regere. Unde quando per suc-
"lai^.mt cessionem pueri praesunt, male regiturRes-tas uDde
pubiica. David fuit sanctissimus ; Salomon,
etsi lubricissimus , tamen sapientissimus
;
Roboam stultus, quia divisit regnum. Ro-
mani elegerunt ^ Diocletianum per artem
divinationis, sive diaboh. Debebant ehgere
comedentem super mensam ferream , et in-
venerunt comedentem illum super vomerem,
qui postmodum multamalafecit. Unde quan-
diuRonianiihos, quiprseessent, elegeruutsa-
pientissimos, tunc bene gubernata fuitRes-
publica; sed postquam ad successionem ve-
nerunt, totum fuit destruclum. Uitimum est
censura judicandi, ut homo sciat quid de
quacumque re sit judicandum; quod spectat
ad personas , ad res, ad modum agendi.
Haec orania manant a veritate prima. Sed
in his omnibus luxuriata est ratio physica
,
quiu quidam * posuerunt mundum aeternum
,
quia si causa aiterna , effectus aeternus esl
:
et isti male senserunt de causa prima. Simi-
liter metaphysica eodem modo. Similiter
mathematici primo posuerunt numeros , et
postea ad influentias et secreta cordium per-
venerunt. Naturales sciunt et de corporuU-
imitatur naturam ; et nos scimus secreta
naturae : ergo nos laciemus aurum et ar-
gentum. » Simihter grammatici poesibus et
fabulis suis tenuerunt totum mundum, quo-
usque venerunt sancti contra eos. Similiter
logici cum suis sophismatibus, et suis falsis
propositionibus, fecerunt mundum insanire.
Similiter rhetores adeo delectabantur in
colore sermonis^ ut non aliud regnum di-
cerent Dei ; hoc tamen sublatum est multum
de medio. Ars morahs non ita luxuriata
est,quia non in sola speculalione stat. Sed
scientia juris multum hixuriata est propter
lucrum ; et causae,quse deberent terminari
per jus, modo per allegationem et subtihta-
tem juris fmnt immortales, cum tamen in-
tentio juris sit causas rescindere. Haec sunt
novem lumina illustrativa animarum , scih-
cet veritas rerum, vocum, et morum ®: re-
rum, scihcet essenliarum , figurarum, na-
turarum, quantum ad quidditates occultas,
quantum ad quantitatum proportiones ma-
nifestas, quantum ad naturarum proprie-
tates mixtas. Primo Metaphysica , secundo
Mathematica , tertio Naturahs, seu Physica.
Yeritas vocum triplex : Primo,quantum
ad locutiones, argumentationes, persuasio-
nes. Primo, quantum ad locutiones indi-
cantes mentis conceptus; secundo, quantum
ad argumentationes trahentes onmes men-
tis assensus; tertio, quantum ad persuasio-
nes inclinantes mentis affectus. Primo Gram-
malica, secundo Logica , tertio Rtietorica.
Veritas morum triplex,quantum ad raodes-
tias, industrias, justitias : modestias, quan-
tum ad exercltationes consuetudinales ; in-
dustrias, quantum ad speculationes intellec-
tuales; justitias, quantum ad leges pohticas.
Primo virtus consuetudinahs ; secundo vir-
tus intellectualis ; tertio virtus justitialis.
Has igitur scientias tradiderunt philosophi
,
divinitus illustrati :'^ « Deus enim illis reve-
Verit:is
iriplcx.
Veritas
voiiura
Iriplcx.
Verit
iiiorum
Iriple.x.
as
bus et mineralibus, et dixerunt ^: « Ars lavit (a). » Postmodum voluerunt ad sapien-
' Jon., I, 12. - ' Aiist., Moral. Nicom., lib. VIII,' A"^^' P%^'<^-> Hb. II, text. 22 et 79.
c. X. - ^ Flav. Vopisc. in Numcr.; Pon>. Lajl., ius^""- ^' «^ ^"- - ' '^'"''' '' ^^"
Dioc. — * Arist., de Cal., lib. 1, lext. 118 et seq. — (a) Vulrj. manifestavit.
^ Idem liabet
tio lucis
a lene-
bris
mystica
IN IIEXAEMERON. SERMO V
tiam pervenire, et veritas trahcbat eos , et
promi^crnnt dare sapientiam , lioc est bea-
titudinem , lioc est intcllectum adcptum :
promiserunt , inquam , discipulis suis.
Quarta ergo consideratio est,quomodo
venerunt ad hoc , in quo lux separata est a
separa- teoebris : separaudo enim se a tenebris
,
converterunt se ad kiccm. Sed hoc fit, ut
auima convcrtat se super se primo ; secundo,
super intelligentias s[)irituales; tertio, super
rationes Beternales. Primo ergo oportet se
considerarc , non sicut oculus carnis,qui
non videt se , nisi per quamdam reflexionem
a speculo ; sed sicut oculus mentis, qui pri-
mo videt se , et postmodum aha. Sed adhuc
oportet ut convertat se super potentias et
Aninim supcr aclus. llabet enim anima tres poten-
P"'^"''* tias, animalem, intellectivam, etdivinam,
secundum triplicem oculum, carnis^ ratio-
nis, contemplationis. Primus viget; secun-
dus cahgat; tertius excaecatus est. Potentia
animalis duplex est : vel in objecta sensuum
particularium, vel sensus communis , et sic
cst potentia subjectiva ; sive in phantasmata
sensibilium, et sic est potentia imaginativa.
Intellectualis etiam potentia estduplex, quia
aut considerat universales rationcs abstrac-
tas a loco, tempore; aut elevatur ad sub-
stantias spirituales separatas : et sic sunt
ducB potentiffi , scilicet ratio, et intellectus :
per ralionem confert, per intellcctam cog-
noscit se et substantias spirituales : et tunc
ingerit se intelligentiis , ut tunc intret aivi-
ternum earum. Similiter operatio vel po-
tentia divina duplex est : una^ qua so con-
vcrlit ad tuenda divina spectacula; alia,
(jua se convertit ad dcgustanda divina sola-
tia. Primum fit per intelligentiam, secun-
dum fit per vim unitivam, sive amativam,
quge secreta est : de qua parum, vel nihil
noverunt. Ergo triplex est potcntia, et sex
operationes : et quando hajc omnia objecta
videtanima, sic rediens super se, fit spe-
culum quuildam pulcherrimum et tersuni
,
in quo videt quidquid est fulgoris et pul-
chritudinis, sicut in spcculo polito vidutur
59
imago. Sed adhuc requiritur opacitas natu-
ralis, vel arliliciaris : naturalis,ut in spe- specuii
culo de calybe ; artificialis , ut in plumbo railo.^^
superposito vitro. Postea requiritur politio,
per quam formam vel imagincm recipit.
Tertio requiritur splendor, quia in nocte ni-
Iiil reddit. Similiter in anima sunt virtules
inferiores , tenentes lumen , ne defluat
;
mediai sunt, sicut politiones; supreniic sunt,
sicut ^splendores supervenientes : et sic est
anima speculura.
Sed oportet ut habeamus secundum gra-
dum, quod apponatur pulchris formis, sicut
luminibus coelicis sibi proportionatis, ut
angelis, quia si statim elevaret sead divinos
fulgores, reverberaretur. Angeli autem sunt ^„„31;
et lumina, et specula, ad quos contemidan- ''""* '"-' '^ ^ -^ ^- mina, et
dos triplicitcr elevatur anima. Ilabent enim specuia.
angeli virtutes infimas per quas regulant
motus nobilium corporum , et influunt in
mundiaha. Et hoc estpositio philosophorum.
Constat enim, quod causa nobilior est suo
effectu. Et consfat, quod ad influentiam cor-
porum ccelcstium fit, vel generatur vivum
et animatura : ergo anima. Si ergo anima-
tum nobilius est non animato , ergo necesse
est ut habeat aliam causam,quam illa cor-
pora. Et illa est influentia angelica, cum in-
fluentia corporum ccelestiura. Unde per re-
gimen substantiai intellectualis influentis
super motura orbis, quem rcgit^ fit lioc.
Alii ^ posuerunt, quod Angeli cssent nume-
rati sccundum numerum motuura, propter
inclinationem naturalera ad raotura. Alii po-
suerunt decem intelligentias, solura consi-
derantcs earura influentias, et fecerunt in-
sanias et contentiones. Angclus bene potest
esse sine raotu. Item sunt virtutes in angclis
ad animas rationales,per quas regunt ho-
mines. Sunt enim delatores lurainum, et
elevatores intellcctuum ad suscipicndas illu-
minationes. Est ergo in eis virtus delativa,
quia sunt lumina quiedam, et quoddam per-
vium, et contemperant in se iiobis divinura
radium, ut proportionetur uobis. Sccundo
' Arist., Melaph., lib. XII, texl, 47 et 48.
Avicen-
n;e opi-
60
modo est in eis virtus elevtitiva , per quam
nos aptant per condescensionein et elevatio-
neni ad illuni radium suscipiendum, non
tanquam perficientes. Item est in eis virtus
suprema, qua se ad Deum convertunt in
susceptione splendorum a?terna3 lucis, quani
amant, et omnia reducunt ad ipsam, ut ten-
dant in Deum per amorem et laudem. Unde
in Job dicitur ': « Ubi eras, cum me lauda-
rent astra matutina, et jubilarent omnes
filii Dei? » Et hoc totum senserunt philo-
sophi. Item angeh sunt ex hoc gratiarum
actionem facturi, sive acturi. Quando hoc
videritanima, ingerit se angelis, et intrat
specuUiiu ipsorum.
Tertius gradus est, quod ipse intellectus
considerans conditiones entis secundum re-
lationem caussB ad causatum^ transfert se ab
effectu ad causas, et transit ad rationes SBtcr-
nas. DitTert causa a causatis, quia prima
causa est ens primum , et a se causatum
Rerum productura. Causa priuia est ens simplex;confide- causatum ens compositum: causa prima ensratio in *•
compa- purum ; causatum ens permixtum : causa
aToeuL prinia ens fixum ; causatum ens variatum :
caus prima ens absolutum; et causatum ens
alligalum: causa prima ens perfectum; cau-
satum diminutum. Haec sunt certissima. In-
telligentia fertur in hanc lucem tripliciter:
ratiocinando, experiendo, intelligendo; ra-
tiocinabiliter, experimentaliter, intelligen-
tialiter. Per viam rationis sic : Si est ens
productum , ergo est ens primum,quia ef-
fectus ponit causam. Si enimest ens ab alio,
secundum aliud, et propter aliud; ergo est
ens a se, secundum se, et propter se. Item si
est compositum, oportet esse simplex, a quo
habet esse, quia omne quod recedit a sim-
plicitate , cadit in compositum. Item si est
ens perraixtum. necesse est esse ens purum
:
creatura autem nulla pura. Item si est ens
secundum se variatum , necesse est esse
fixum, quia mobile reducitur ad iraraobile.
' Joh, XXXVIII, 7. — 2 Arist., Phys., lib. VIII,
text. 73, 7i; de Cccl., lib. I, text. 118; lib. II, text. 1
ct seq. — ' Id., dc Anim.y lib. I, lext. cotu. 83. —
ILLUMINATIONES ECCLESIJl
Mota enim manu, stat cubitus; et moto cu-
bito, stat humerus. Et sic seraper quod mo-
vetur, movebitur per aliquod fixum. Item
si dare est alligatum, ergoabsolutum. Omnis
creatura alligata est alicui generi prsedica-
mentorum : sed quod alligatum est, non
mutuum dat alteri esse : ergo necesse est
absolutum esse, a quo recipiet esse. Item si
est ens diminutum, necesse est esse ens per-
fectum. Et hac via procedit Philosophus^ ad
ostendendum mundum aeternum, quia om-
nem motum et motionem prsecedit motus
localis circulariter, quia perfectus est. Sed
respondendum ,quod verum est quod per-
fectus est ante diminutum, loquendo de per-
fecto simpliciter ; sed non de perfecto in ge-
nere,qualis est motus localis. Et sic fertur
intelligentia ratiocinando : fertur sirailiter
experiendo. Sic productura respectu primi
defectivum est ; simihter compositum , res-
pectu simplicis; simiUter permixtum, res-
pectu puri; et sic de aliis : ergo dicunt (a)
privationes : sed privationes non cognos-
cuntur, nisi per habitus suos. llectum enim
est judex sui et obliqui. Et si ^ omnis cogni-
tio fit ex praeexistenti cognitione, ergo ne-
cessaiio * intelligentia experitur in se, quod
habeat aliquod lumen, per quod cognoscat
primum esse. Sic igitur his praesuppositis,
intellectus intelligit, et dicit : Primum esse
nuhi vere esse convenit, nisi primo esse: et
ab ipso omnia habent esse, quia nulli inest,
nisi prirao esse. Similiter simplex esse , est
sirapliciter perfectum esse : ergo est quo
nihil intelligitur mehus. Unde Deus non po-
test cogitari non esse, ut probat Anselmus^.
Quando anima videt hoc famihariter, primo
ratiocinando, secundo experiendo, tertio in-
teUigendo, tunc ibi potest quiescere. Unde
ratiocinando infert per oppositum : Si est
posterius, est prius : si est compositum, est
simplex. Experimentaliter, quia privationes
non cognoscuntur, nisi in positione causse :
— 4 Id., Poster., lib. I, text. 1.
c. ni et xxii.
(ri) Ccel. edit. dicuutur.
^Anselm., Proslog.,
et illa sex videntiir per modum defectus et
privationis. Intellecti:aliter, quia non pos-
sunt latere animam, ubi primum esse est
simplex esse. Item considerat illud esse, ut
habet substantiam^ virtutem, et operatio-
nem, ut purissimam, simplicissimam, et sic
de aliis sex : ut est in eo unitas, bonitas, et
veritas^ ut pura, ut purissima, ut absolu-
tissima, et sic de aliis sex : ut habet specio-
sitatem , firmitatem , et bonitatem , ut pu-
ram, purissimam: ut habet memoriam, in-
telligentiam^ voluntatem, secundum illa
sex : ut babet vitam , sapientiam,jucundi-
tatem , secundum illa sex : et tunc intelligit
bonum per essentiam , et omnia per illud
deificantur, et ideo sumrae appetibile, et
summe debet appeti, et hoc faciendo con-
quiescit. Primo ergo anima videt se, sicut
speculum; deinde angelos, sive intelligen-
tias, sicut lumina, et sicut medium delati-
vum : sive videt (a) se, sicutinspeculo; inin-
telligentia, sicut in medio delativo lucis
ieternse, et contemperativo ; deinde in luce
eeterna tanquara in objecto fontano, quan-
tum ad illas sex conditiones dictas, et ratio-
nabiliter, et experimentaliter, et inteiligibi-
liter, vel intelligentialiter. Dum ha^c ergo
percipit, consurgit ad divinum contuitum,
et dicit se habere intellectum adeptum, quem
promiserunt philosopbi, et ad hoc veritas
trahit. Sed tamen per virtutes oportet deve-
nire, sicut venerunt philosophi : quando vi-
derunt quod tam alle non possent pervenire,
nisi per virtutes, converterunt se fid docen-
dum illas , ut fecit Socrates. Unde reputatur
minus bene dixisse, eo quod tantum de illis
dixit; sed hoc fccit, quia videbat quod ad
illura intellectum non posset perveuiri, nisi
anima sit purgata.
SERMO VI.
De virtutibiis carcUiialibus, et de virtutibus animi
jam furgati.
IN HEXAEMERON. SERMO YI. 61
mam visionem intelligentiae per naturam
inditae, sumptum est verbum illud : Vidit
Deus, etc, id est, videre fecit : de hoc siipra^
in duabus collationibus : et per considera-
tionem scientialem,pro eo quod irradiat
hffic iux , ut veritas rerum , ut veritas vo-
cum , et ut veritas morum ; et fuerunt dis-
tinctae novem doctrinai partiales, quarum
tres principales radii sunt ex dictamine lu-
cis «ternai, secundum AnselmumetAugus-
tinum. Item quod vidit, id est, videre fecit
per contemplationem sapientialem , illumi-
nando animam in se tanquam in speculo
;
in intelligentia , tanquam in medio dela-
tivo; in luce increata^ tanquam in objecto
fontano. Secundum illas sex condiliones
,
quas imprimit menti , et secundum has con-
surgit anima in illam lucem , ratiocinando
,
experiendo, intelligendo, ut dictura est. Et
ad hoc venerunt philosophi, et nobiles eo-
rura , et antiqui,quod esset principium , et
fmis, et ratio exemplaris. Sequitur : Et di-
visit lucem a tenebris , ut^ sicut dictum est
de angelis, dicatur de philosophis. Sed unde
aliqui tenebras secuti sunt? Ex hoc, quia
licet omnes viderint primani causam, om-
nium principium, omniura fmera, in medio
tamen diversificati sunt. Nam aliqui nega- Arist.
verunt in ipsa esse exemplaria rerum,quo- tur^deVs
rum princeps videtur esse Aristoteles,qui Piaionis.
et in principio Metaphysicw, et iu frae ',
et in multis aliis locis execratur ideas Pla-
tonis. Unde dicit, quod solura novit se, et
non indiget notitia alicujus alterius rei , et
movet ut desideratum et amatum. Ex hoc
posuit, quod nihil, vel nullum particulare
cognoscit. Unde illasideas principaliter pree-
cipuus impugnat Arisloteles in Ethicis,
ut dicit, quod summum bonura nou potest
esse idea : et nihil valent rationes sua3, et
Commentator solvit ea». Ex isto errore se-
quitur alius error,quod Deus non habet
prsescientiam , nec providentiam , ex quo
* Yidit Beits lucem , quod esset bona , ct
divisit lucem a tenebris , elc. Proptur pri-
^ GoL, I, 4. — * Serrn. iv, p. 49; senn. v, p. 54.—• Arist , Mdnj,',., lilj. I, loNl. :;5elseq.;lib. XiH, c uU.
— * Id., Lt/iu: Nicom., lib. l, c. vi. — («) Supiil. iii.
62
non habet rationes renini in se, per quas
cognoscat. Dicunt etianii^q^od nuUa vcri-
tas de futuro est , nisi verilas necessario-
rum ; et veritas contingentium non est ve-
ritas. Et ex lioc soqniiur, quod omnia fiant
a casu. Ideo inducunt nccessitatem fatalem
Arabes, scilicet quod ilke subtantitE mo-
venles orbem sunt causa? omnium necessa-
ricC. Ex quo sequitur veritas occultata ,
scilicet dispositio mimdialium secundum
poenara et gloriam. Si enim ilte substantiae
movent non errantes, nihil ponitur de in-
ferno , nec quod sit da?mon ; nec Aristoteles
unquam posuit daemonem, nec beatitudi-
nem post hanc vitam , ut videtur. Iste est
Errores ergo triplex error, scihcet occultatio exem-Ethnico- piaritatis, divinse providentise , dispositlonis
mundanse. Ex quo sequitur talis csecitas
,
vel caligo, scilicet de a^ternitate mundi, ut
videtur dicere Aiistoteles - secundum omnes
doctores Graicos, ut Gregorium Nyssenura,
Gregorium Nazianzenum , Damascenum,
Basilium , et sectatores omnium Arabum
,
qui dicunt quod Aristoteles hoc sensit , et
verba sua sonare videntur. Nunquam inve-
nies,quod ipse dixerit , vel dicat
,quod
mundus habeat principium vel initium.
Imo redarguit Platonem ,qui solus videtur
posuisse tempus incoepisse, et illud repug-
nat lumini veritatis. Ex isto sequitur alia
Cfficitas de unitate intellectus » ,quia si po-
nitur mundus seternus, necessario aliquod
illorum sequitur, vel quod animae sunt infi-
nitae, cum homines fuerint infmiti ; vel quod
anlma est corporalis ; vel quod est transitio
de corpore in corpus, vel quod intellectus
sit unus in omnibus;qui error attribuitur
Aristoteli. Ex his duobus sequitur ,quod
post hanc vitam non est felicitas, ncc pcena.
Hi ergo cecideruut in errores, nec fuerunt
divisi a tenebris : et isti sunt pessimi erro-
les. Nec adhuc clausae sunt claves putei
abyssalis. Hse suut tenebrae iEgypti : hcet
' Ariit., de Inierp., lib. l, c. ult. — - Id., de Ccel.,
lib. I text. 117. — ' De unitate intellectu» Tlieuiisl.,
de Anima, super text. 19, Arist., c. xxxi, xxx
;
ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
enim magna hix videretur in eis ex prsece-"
dentibus scientiis, taraen omnino extingui-
tur per errores praedictos. Et ahi videntes,
quod tantns fuit Aristotelcs in aliis, et ita
dixerit veritatem, credcre non possunt, quin
et in istis dixerit verura.
Dico ergo,quod illa lux aeterna est exem-
plar omnium , et quod mens elevata , ut
mens aliorum nobilium pliilosophorum an-
tiquorum, ad hoc pervenit. In illa ergo pri-
mo occurrunt anirase exeraplaria virtulum.
Absurdum est enim , secundum quod dicit
Plotinus *, quod exeraplaria aliarum rerum
sint in Deo, et non exemplaria virtutura.
Apparent ergo prirao in luce seterna virtutes
exeraplares, sive exemplaria virtutum, sci-
Hcet celsitudo puritatis, pulchritudo clari-
taiis, forlitudo virtutis, et rectitudo diffu-
sionis. De quibus Philo, diseiiisimus Ju-
dseorum , loquens ut philosophus , sapit. Et
in hbro Sapientice ^: « Vapor est enini vir-
tutis Dei, et emanatio est claritatis sincera,
et ideo nihil inquinatum in illam incurrit. »
Ecce celsitudo puritatis. « ® Candor est lucis
seternae, et speculum sine macula divinae
majestatis illius, et imago bonitatis illius. »
Et infra '^
: « Est enim speciosior sole, et su-
per omnem dispositionem stellarum luci
comparata invenitur prior. » Ecce pulchri-
tudo claritatis : ubi enim est speculum , et
imago, et candor, necessario est repraesenta-
tio. Pulchritudo nihil aliud est, quam ffiqua-
Utas numerosa : ibi enim sunt rationes nu-
merosse, ad unum reductae. Et quia specio-
sissima, ideo * « attingit ubique propter sui
munditiam. » Et quo sequitur, quod sit for-
tissiraa, ideo dicitur ^: « Sapientiam non
vincit mahtia. Altingit afine usque in fmem
fortiter. » Ecce fortitudo virtiitis; attingit a
summo, vel suprcmo, usque ad infimum;
ab intrinseco usque ad extrinsecum ; a prin-
cipio usque ad ultimum, quia ubique est
centrum suae potentiae : ideo virtus ejus est
Averr., lib. eod., com. 5. — * Plolia., Enn., I, lib. II,
de Virl., c. ii; Macrob., lib.
^Sap., VII, 25. — 6 Ibid
21. — ^ Ibid., 30; viii, 1
1 , iu Sonin. Scrip, —26. — ' lljid., 29. — 8 Ibid.,
IN HEXAEMEROiN. SERMO VI . 63
Virlules
cardina-
les undedicantur
infinita. Ex lioc liabet roctitudinem difTusio-
nis : ecce justitia : et itleo dicit ': « Dispt)-
nit omnia suaviter. » Et quia loquitur ut
philosophus , ut amator sapientiae, et ideo
dicit^ : « Hanc amavi, et exquisivi, » etc:
non solum propter se, sed quia ab illa im-
mediateconsequenterfluunt tales consimiles
proprietates. Unde post statim sequitur ^ :
« Sobrietatem euim et prudentiam , et justi-
tiani , et virtutem docet , quibus nihil est
ulilius in vita hominibus. » ITsec imprimun-
lur in anima per illam lucem exemplarem,
et descendunt in cognitivam^ et affectivam
,
et in operativara. Ex celsitudine puritatis
imprimitur sinceritas temperantise ; ex pul-
chritudine claritatis , screnitas prudentia^
;
ex fortitudine virtutum , staljilitas constan-
iiae; ex rectitudine diffusionis , suavitas jus-
litiai. Ilae sunt quatuor virtutes cardinalcs,
de quibus tota sacra Scriptura agit ; et Ari-
stoteles nihil de eis sensit, sed antiqui, et
nobiles philosophi. Cardinales dicuntur tri-
pliciter : vel quia per ipsas est ingressus ad
acquirendum omnes virtutes ; vel quia sunt
principia in quibus integratur omnis virtus
;
vel quia omnis ratio vitse humanse habet
dirigi, et regulari per eas in quatuor cardi-
naUbus mundi minoris , ad similitudinem
muncli majoris^quantumad activam et con-
teraplativam. Pliilosophus * dicit,quod vir-
tus est medium duarum extremitatum , se-
cundum quod sapiens determinabit; est enim
in raedietate consislens. Yirtus enini, secun-
dura Auguslinura " , non est aliud quara
modus. Hunc modum prudentia invenit , ut
in omnibus non excedas, sed circa centrum
consistas : unde prudentia auriga est viitu-
tum. Unde dicit prudentia : Ego inveni mo-
dum. Et temperantia custodit, et dicit : Et
hoc volebam ego. Juslilia describit , ut non
tantum velit sibi, sed alteri, et quia post-
modum multae adversitates eveniunt , forti-
tudo defendit, ne perdatur raodus. Item se-
' Snp., vni, 1. — ! ibid., 2. - ^ il,id., 7. — * Aiisl.,
Mufjn. Moral., lib. I, c. ix; Moral. ad Eud., lib. 11,
c. VI. — t> Aug., conl. Julian., lib. IV, c. iii, ex Cice-
cundo dicuntur cardinales, quia secundumactus accipiuntur integrantes virtutes
,qui
sunt quatuor : modificare per appositionem
circumstantiarum, rectificare (estcnimrecta
ratio ducens iu fuiem, coa^quanslegibus), or-
dinare, stabilire. Abhocdicitur virtus, quae
est robur mentis ad bonum faciendum, et
malum evitandum. Teraperantia raodificat;
prudentia rectificat; justitia ordinat; Ibrti-
tudo stabiHt : et oranes se circuraincedunt,
Oportet enim quod temperantia sit prudens,
justitia forlis; itera quod prudentia sit so •
bria, fortitudo justa. Gregorius ^: « Quo-
raodo potest esse fortis, nisi sit prudens? »
Temerarius est enim, qui aggreditur quodsuper vires est : et ideo virtutes sunt con-
nexae. Item lertio modo dicuntur cardinales,
quia oran's vitahorainishis quatuor guber-
natur, sicut sol habet quatuor aspectus ad
qiiatuor partes raundi , scilicet orieufera,
raeridiera, aquilonem, et occidentera, in
quibus habet quatuor proprietates. A sole
autem oranis vita : in orieute purificatur, in
meridie illuminatur, in aquilone stabiUtur,
in occidente conciliatur : sic sol prius in
oriente raentis ponit sinceritatem tempe-rantiae; in meridie claritatem prudentiai; in
aquilone virtutem constantiae; in occidente
suavitatera justitia?. Et hoc modo in Apoca-
lypsi ^ Joannes describit quatuor latera civi-
tatis, secundum quatuor virtutes cardinales
:
et ordinantur ^ quatuor tribus juxta taber-
naculura. Teraperantia sic describitur a
TuUio 8: Temperantia (quae est in oriente),
nou est rationis in libidinem ahosque animi
motusrectos firraaet raoderatadominatio. »
Partcs ilhussuntsobrietas iu gustu, castilas
in tactu, modcstia in caeteris sensibus: quammodestiara , vocant theologi discipUnam.
Serenitas prudentia^ a raeridie, qua3 sic des-
cribitur '°: « Prudentia est bonorura et ma-
lorum scientia, et utrarumque discrelio ; »
cujus paites sunt memoria , inteUigentia
,
de Invent., lib. II. — " Grog., Moral., lib I,
— ' Apoc, XX, 7.-8 Numcr., ii, 3, 10, 18,
rone
,
C. XVI.
2:5. —»» Ibid
Cic, de Invenl., lib. II, dc Gnn. de lih.
64
providentia , de praesentibus,prseteritis , et
futuris. Fortitudo ab aquilone, qua? sic des-
cribitur ': « Fortitudo est aggressio peri-
culorum , vel susceptio, et eorumdeiu et
coustans et laboriosa perpessio. » Cujus par-
tes sunt fiducia , patientia,perseverautia :
fiducia in agendo^, patientia in sustinendo,
perseverantia in perseverando. Item in occi-
dente suavitas justitiae, quae suavitas est in
exhibitione pietatis. Yolunt enim leges poe-
nas mitigare. Unde finis justitise non est
severitas, sed benignitas, quse sic descri-
bitur * : « Justitia est habitus , communiutilitate servata, suam unicuique tribuens
dignitatem. » Partes ejus secundum Tul-
lium sunt ex lege, a natura, ex consuetudine
secundum nos : una ordinat ad superiores;
alia, ad inferiores ; tertia, ad pai'es. Hoc
totum cst per regulam rationis; e.t sicut sol
transiens per duodecim signa dat vitam, sic
sol sapientialis in nostrae mentis hemis-
phaerio radians, et transiens per has duo-
virtu- decim partes virtutum , ordinat vitam nos-
et quantumcumque liomo habeat
habeat virtutes, nonet prs- aijjjs scientias , nisistantia.
habet vitam ; sicut quantumcumque habeas
stellas, nisi habeas solem in duodecim signis,
nunquam habebis diem. Hae sunt tantse
nobilitatis, quod dispositio mundi his corres-
virtu- pondet. Yirtutes enim configurantur qua-
*^j^^^^" tuor lucis influentiis, quatuor elementorum
proprietatibus, quatuor causarum efficaciis_,
quatuor vitse salubritatibus. Primo quatuor
lucis principalibus influentiis : lux purgat,
illuminat, perficit, et stalMlit ; temperantia
purgat, prudentia illuminat, iustitia conci-
Uat, fortitudo roborat. Hem qnatuor ele-
mentorum proprietatibus : in terra est ari-
ditas cum adornatione , in aqua perspicuitas
cum intensione lucis, in aere subtilitas cummulcebritate, in igne virtuositas in actione :
prima est temperantia, quae aridum reddit,
et tamen ornat , et vestit terram floribus
;
ILLUMINATIONES ECCLESM5
quasi incorporata esl luci;justitia respondet
mulcfl)ritati aeris, aer enim ascendit et des-
cendit , ad dexteram et sinistram movetur
;
fortitudo respondet vigori ignis. Unde ille
loquens de fortitudine dicit ^: « Fortis est,
ut mors^ dilectio, lampas ignis atque flam-
marum. » Item qualuor causarum efficaciis
:
efflciens, forma , finis, et materia^ integrant
rem : fortitudo debetur efficienti; prudentia
formae;justitia fini
,quaj regulat ; tempe-
rantia materiae, ne defluat. Item quatuor
vitae salubritatibus : subtilitati spirituum
,
temperantia ; vivacitati sensuum, prudentia
;
robori virium^ fortitudo; coaequationi qua-
litatum, justitia. Hse virtutes fluunt a luce
aeterna in hemisphaerium nostrae mentis, et
reducunt animam in suam originem,, sicut
radius perpendiculariter , vel directus , ea-
dem via revertitur, quia incessit, et haec est
beatitudo. Unde primo sunt politicae, se-
cundo purgatoiise , tertio animi jam pur-
gali *. Politicse sunt in actione,purgatorise
in contemplatione ; animi jam purgati in
lucis visione. Et de his agit Salomon , ut
dicit Origenes : de politicis , in Proverbiis;
de purgatoriis, in Ecclesiastico ; de animi
jam purgati, in Canticis canticorum. Et in
notitiam istarum venerunt nobiles philo-
sophi. Unde Macrobrius narrans sententiam
Plotini, dicit sic ^ : « Qui sestimant nuUis,
uisi philosophantibus, inesse virtutes, nul-
los prseter philosophos bonos pronuntiant.
Agnitionem enim rerum divinarum, sapien-
tiam proprie vocantes , eos tantummodo
dicunt sapientes, qui superna acie mentis
requirunt , et quserendi sagaci diligentia
comprehendunt, et quantum vivendi pers-
picuitas praestat imitari, et in hoc solo dicunt
esse exercitium virtutum. Quarum sic offi-
cia dispensant : prudentise est , mundumistum , et omnia quse in mundo sunt, divi-
norum contemplatione despicere, omnemanimi cognitionem in sola divina dirigere
;
prudentia respondet aquse perspicuitati, quae temperantia^, omnia relinquere, in quantum
1 Cic, (le Invent., lib. 11, de Gen. delih. — ^ Ibid.
— 3 Cunt., VIII, ('.. — ^ Idem lege supra, serm. j,
p. 24.-8 Macrob., Somn. Scq:)., c. viii, ex Plat., de
Virtut.
IN HEXAEMERON. SERMO VI. 65
natura paliatur, quae corporis usus requirit
;
fortitudinis_, non terreri animam a corpore,
quodammodo ductu philosopliia^, receden-
tem, nec altitudinem perfectae ad superna
ascensionis horrere; justitia3, ad unani hu-
juspropositi viam consentireuniuscujusque
virtutis obsequium. » Atque ita fit , ut se-
cundum hoc tam rigidae diffniitionis abru-
ptum, ahi rerura pubhcarum rectores boni
omnino esse non possint. Sed Plotinus inter
philosophiaB professores cum Platone prin-
ceps, in hbro De Yirtutibus, gradus earum,
vera et naturali divisione et ratione compo-
Oaaiuor sitos, per ordiuem digerit. « Quatuor, in-
vfrtuiumQuit, sunt quaternarum genera virtutum :
ex his primai pohticae vocantur, secundae
purgatorise , tertiae animi jam purgati
,
quartaj exemplares. Et sunt pohticae homi-
nis, quia sociale animal est : his boni viri
ReipubUoae consulunt, urbes tuentur; his
parentes veneranlur, liberos amant, pro-
ximos dihgunt ; his civium salutem guber-
nant; Iiis socios circumspecta providentia
protegunt, justa liberahtate devincunt :
Hisque sui memores alios fecere merendo '.
» Et est politici prudentia ad rationis nor-
mam,quae cogitat
,quaicumque agit , uni-
versa dirigere , ac nihil prseter rectum velle
vel facere , humanisque actibus , tanquam
divinis arbitrus, providere. Prudentiae in-
sunt ratio, intellectus, circumspectio, provi-
denlia , docilitas , cautio. Fortitudinis est
animum supra periculi metum agere, niliil-
que nisi turpia timere, tolerare fortiter, vel
prospera, vel adversa. Fortitudo praestat ma-
gnanimilatem, constantiam, fiduciam, secu-
ritatem, magnificentiam, tolerantiam, firmi-
tatem.Temperantiae est nihil appetere dimit-
tendum , in nullo legem moderationis exce-
dere, sub jugo rationis cupiditatera domare.
Temperantiam sequitur modestia , verecun-
dia, abstinentia, castitas, honestas, mode-
' Virg., Mneid., lib. VI.
TOM. IX.
rantia vel moderatio, parcitas, sobrietas, pudi-
citia. Justitiae est servare unicuique quod Jusinia
suumest. Etdejustitiavenitinnocentia.ami-'^"''^"
citia, concordia, pietas, religio, affectus, hu-manitas. His virtutibus, vir bonus primumsui, atque deinde reipubhcae rector efficitur,
juste ac provide gubernans humana, divina
non deserens.
» Secundae, quas purgatorias vocant^ ho-
minis sunt qui divini capax est, solumqueanimum ejus expediunt, qui decrevit se a
corporis contagione purgare, et quadamhumanorum fuga, solis inhaerere divinis.
Hae simt otiosorum, qui a rerum publica-
rum actibus se sequestrant. Harum quid
singulae vehnt , superius expressimus, cumde virtutibus philosophantium diceremus,
quas solas quidem aestimaverunt esse vir-
tutes.
» Tertiae sunt purgati jam defaecalique ani-
mi, et ab omni hujus mundi aspergine
presse pureque detersi. Hlic prudentiae est
divina non quasi in electione prseferre, sed
sola nosse, et hsec , tanquam nihil ahud sit,
intueri. Temperantiae est terrenas cupidi-
tates non reprimere , sed penitus oblivisci.
Fortitudinis est passiones ignorare , nonmodo vincere, ut nesciat irasci^ cupiatque
nihil. Justitiae est ita cum superna et divina
mente sociari , ut servet cum ea perpetuumfoedus imitando.
» Quartae sunt exemplares, quae in ipsa
divina mente consistunt, quam diximus voOv
vocari , a quarum exemplo reliquae omnesper ordinem defluunt. Nam si rerum aha-
rum, multo magis virtutum ideae esse in
mente divina creduntur. Ilhc prudenlia est
ipsa mens divina. Temperantia, quod in se
perpelua intentione conversa est. Forlitudo,
quod semper idem est, nec ahqujmdo muta-tur. Justitia autem, quod perenni lege a
sempiterna operis sui continuatione nonflectitur. Haec sunt quaternarum quatuor
genera virtutum, quae praeter caetera maxi-
mam in passionibus habent differentiam
sui. » Hucusque Plotinus.
66 ILLUMINATIONES ECaRSl.E
De unitate intellectus posset dici, quod intel-
SERMO vn.
De virtutibus informatis per charitatem.
' Vidit Deiis lucem, qiiod esset bona, et
divisit lucem a tenebris, etc. Ad explican-
dam visionem iiitelligentise secundum natu-
ram inditjp, sumptum est verbum hoc. Et
quantum ad hoc : Yidit Deus, id est videre
nos fecit, quod esset hona , et per considera-
tionem scientialem, et contemplationem sa-
pientialem. Per considerationem scientialem,
in quantum illustrat, ut lux, ut veritas
rerum, ut veritas vocum, et ul veritas mo-
rum *. Per considerationem sapientialem
,
in quantum illustrat per inflaxum radii a
luce seterna in aniraam, ut videat illam
lucem in se, ut in speculo; in intelligentia
separata, ut in medio quodam delativo; in
luce seterna, ut in objecto fontaneo. Dictum
etiam fuit, quod divisit lucem a tenebris,
quod quidam ideas impugnaverunt; ex quo
triplex intelligentia veritatis occultatur, sci-
licet veritas artis seternse , veritas divinse
providentise , et veritas ruinse angelic» :
quod sequitur, si angelus perfectionem suam
non haberet, nisi per motum. Ex quo sequi-
tur triplex csecitas, scilicet de seternitate
mundi, de unitate intellectus, de pcena et
gloria. Primam videtur ponere Aristoteles ^;
ultimam etiam, quia non invenitur, quod
ponat felicitatem post hanc vitam. De media
autem dicit Commentator, quia ipse hoc
^^ijt^sensit. De seternitate mundi excusari posset,
excusa- g^Q^ intellcxit ut philosophus, loquens ut
naturalis, scilicet quod per naturam non
potuit incipere. Quod intelligentise habent
perfectionem per motum, idcirco potuit
dicere hoc *, quia non sunt otiosse, quia nihil
otiosum in fundamento naturse. Item, quod
posuit feUcitatem in hac vita, quia licet sen-
tiret seternam, de illa se non intromisit,
quia forte non erat de consideratione sua.
Decla-
lexit, quod est unus intellectus ratione lucis "^unWtQ
tur
influentis , non ratione sui, quia numeratur^^,
secundum subjectum.
Sed quidquid senserit , alii philosophi
'
illuminati posuerunt ideas, qui fuerunt cul-
tores unius Dei,qui omnia bona posuerunt
in optimo Deo, qui posuerunt virtutes exem-
plares, a quibus fluunt virtules cardinales,
primo in vim cognitivam, et per illam in af-
fectivam , deinde in operativam , secundum
illud scire et velle impermutabiiiter operari,
sicut posuit nobilissimus Plotinus * de secta
Platonis, et Tullius sectse Academicse. Et
ita isti videbantur illuminati , et sentire ho-
minem posse liabere felicitatem per se. Sed
adhuc isti in tenebris fuerunt , quia non ha-
buerunt lucem fidei; nos autem habemus
lucem fidei. Unde ait Petrus'' : c< Yos estis
genus electum , regale sacerdotium , geus
sancta, populus acquisitionis ", ut virtutes
annuntietis ejus qui vos de tenebris voca-
vit in admirabile lumen suum. » Illi au-
tem prsecipui philosophi posuerunt , sic
etiam illuminati , tamen sine fide,per de-
fluxum in nostram cognitionem, virtutes
cardinales : quae primo dicuntur politicse
,
in quantum docent conservationem in mun-
do ; secundo purgativse ,quantum ad solita-
riam contemplationem ; tertio purgati animi,
ut animam quietant in exemplari. Dixerunt
ergo per has virtutes animam modificari
,
purgari, et reformari. Sed adhuc in tenebris
sunt, quia necesse est ut hse virtutes prius
habeant tres operationes, scilicet animam
ordinare in finem , secundo rectificare aflec-
tus animse, tertio quod sanentur morbidi.
Has autem operationes non habuerunt in
ipsis. Probatio : dicit Augustinus * in libro
de Civitate Dei ,quod vera virtus non est
,
quse non dirigit intentionem ad Deum fon-
tem , ut et ibi quiescat seternitate certa , et
per pacem perfectam. Certe seternitas esse
intellec-
1 Q^,i I 4 _ s Vid. supra, serm. v et vi. — Laert., de vit. Philos., lib. III. — •= Plotiu., Enn. i,
» Arist., de 'c<£l., lib. I, text. 118. - " Arist., Metaplu, lib. 11, c. vi et vii. - ' I Petr., II, 9. - » Aug., de
lib. II, text. 47, 48. -- » Plato, in Punncnide; Diog. Civit. Dei,\\h. XiX, c. 25.
IN HEXAEMERON. SERMO VII.
non potest,quae amitti potest
;perfecta pax
non est, nisi in reunione corporis et animae;
et hoc est certum. Si enim anima essentia-
lem inclinationem habet ad corpus, nun-
quam auima plene quietatur, nisi sibi corpus
reddatur. Philosophi autem ignoraverunt
certam a^ternitatem. Posuerunt enim etipsi^
quod anima ascendebat per Capricornum
,
et descendebat per Cancrum , deinde trans-
iens per Lacteum Circulum,quem nos Ga-
laxiam vocamus_, obUviscebatur quae supe-
rius fiebant, et uniebatur corpori misero
sibi aptato^ quousque iterum superius re-
diret. Haec autem est falsa beatitudo , sciU-
cet quod anima esset in beatitudine^ et post-
ea reverteretur. Pacem etiam perfectam non
cognoverunt, quia non cognoverunt quocl
mundus haberet finem , et quod corpora
pulverizata resurgant. Necmirum, quia haec
non erant investi gabiUa secundum potentiam
rationis : ratio autem non potest ad hoc
pervenire, ut corpora resurgant, ut ele-
menta contraria possint conciliata sic in coelo
sine reflexione permanere. Non referebant
ergo ad iUam vitam, sed in abeunte qua-
dam circulatione ponebant animam. Igno-
rabant ergo fidem, sine qua virtutes non
valent, ut dicit Augustinus - in Ubro de
Trinitate. Secundo oportet affectus ordina-
tos rectificare per virtutes istas. AfTectus
autem quatuor sunt, scilicet timor, dolor,
isetitia , et fiducia. Isti autem non rectifi-
cantur, nisi sit timor sanctus, dolor justus,
laetitia vera, fiducia certa. Si autem sit ti-
mor superbus, dolorinjustus_,]£etitia inepta,
fiducia praesumptuosa , tunc affectus sunt
obUqui. Virtutes autem istae per se rectifi-
cari non possunt. Fiducia enim , sive spes
,
est de hoc quod non videlur, ut de beata
vita. Ueata autem vita non datur, nisi dig-
nis : dignus autem nuUus est, nisi habeat
merita sufficientia. Haec per vires liberi ar-
bitrii haberi non possunt , nisi per condes-
censionem Dei per gratiam. ^ « Non sunt
' Macrob., So7nn. Scip., lib. I, c. xii. — - Aiig., de
Trinit., lib. XIll, c. Xl; lib. \1V, c. i.— ^ Hotti., vill.
67
condignse passiones hujus temporis ad futu-
ram gloriam, » inquit Apostolus. Tertio
oportct afi^ectus sanari, ut rectificentur :
non sanatur autem aUquis, nisi cognoscat
morhum, et causam, medicum et medici-
nam. Morl)us autem est depravatio affectus
:
hic est autem quadruplex, quia contrahit
anima, ex conjuncUone animae ad corpus,
infirmitatem, ignorantiam, malitiam, et con-
cupiscentiam ; ex quibus inficitur intellec-
tiva, amativa, operativa : et tunc infecta est
tota anima. Has oranino non ignoraverunt,
nec sciverunt omnino : videbant hos defec-
tus, sed credebant eos esse in phantasia,
non in potentiis interioribus. Credebant
enim, quod sicut sphaera movetur contra
spha?ram, sic phantasia moveret et incUna-
ret ad exteriora , sed inteUectus naturaliter
ad superiora ; et tamen decepti fuerunt
,
quia ha; infirmitates in parte rationali sunt,
inteUectiva, amativa, operativa, non in sola
sensitiva : idcirco sunt infectae usque ad
meduUam. Morbum nescierunt, quia cau-
sam ignoraverunt. Secundum enim quoddicunt philosophi, anima naturaliter unitur
corpori, et non contrahit morbum; ahter
Deus res dissiparet, nou conservaret. Hoctamen fit per culpam a principio, scUicet
originali peccato Adam. Hoc autem, scUicet
quod Adam comedit lignum vetitum, per
rationem sciri non potest, nisi per auditum
;
et ideo fides necessaria est. Ad causam ergo
morbi non venerunt, quia prophetis noncrediderunt, ut dicit Augustinus *. IIU gen-
tium philosophi praecipui, qui ^ « invisibiUa
Dei per ea quai facta sunt, inteUecta conspi-
cere » potuerunt, tamen quia sine Media-
tore, id est, sine homine Christo philoso-
phati sunt, quem nec venturum prophetis,
nec venisse apostolis credideruut, « veri-
tatem detinuerunt ^ in iniquitate. » Item
medicum non cognoverunt : cum enim mor-bus fuerit ex crimine laesae majestatis, pu-
nitio debuit esse gravissima. NuUus ergo
18. — Aug., cie Trin., lib. XIII, c. xix. — » liom., i,
20.— « Ibid., 18.
68
potiiit saiiare, nisi esset Deus et homo, qui
posset (a) satisfacere, in quo nee fuit concu-
piscentia, nec natus per legem naturse, secl
de virgine. Quod autem ille esset medicus,
ostendit per exempla virtutis, per docu-
menta veritatis, per iucitamenta amoris^,
per remedia salutis. Iste medicus sanat om-
nia. Nec lierba, nec malagma sanavit eos,
sed ^ « sermo tuus, » Verbum incarnatum,
crucifixum, passum; et post misit Spiritum
sanctum, qui illabitur cordibus nostris. Ilaec
est ergo medicina, gratia Spiritus sancti.
Hunc medicum, et hanc gratiam philosophi
non possunt attinnere. Quid ergo gloriaris,
qui nescis per scientiam tuam , nec infirmi-
tatem tuam, nec ejus causam, nec medicum,
nec medicinam? Isti philosophi habuerunt
pennas struthionum % quia aifectus non
erant sanati, nec ordinati, nec rectificati :
quia non fit hoc, nisi per fidem. Unde primo
posuerunt falsam beatitudinis circulatio-
nem; secundo falsam pra^sentium merito-
rum sufficientiam ; tertio internarum virium
falsam incolumitalem. In has tres tenebras
inciderunt. E contra fides purgat tenebras,
docet morbum, sanat animam, ponendo me-
ritorum radices in Deo , cui placeat ; et sic
proficit per fidem in spem certam, per me-
ritum Cbristi, non prsesumptuose. Sanat
ergo, rectificat, et ordinat; et lioc modo
potest anima modificari, rectificari, et ordi-
nari. Has radices ignoraverunt philosophi.
Fides ergo sola divisit lucem a tenebris.
Unde Apostolus ': « Eratis enim aliquando
tenebrae, nunc autem lux in Domino. »
Fides enim habens spem et charitatem cum
operibus , sanat animam , et ipsam sanatam
purificat , elevat et deiformat. Modo sumus
in vera luce, non sicut illi, qui somniant,
qui accipiunt falsa pro veris, ut idolum pro
chari- Deo. Notaudum autem, quod sola charitas
tath af- ganat aflectum. Amor enim, secundum Au-fectns.
'
gustinum *, de Civitate Lei, radix est om-
1 Sap., XVI, 26. — 2 Plin.j lib. X, c. n, de strnthio
nibus, qui habent alas et non volant. — ^ Ephes., v,
8. _ t Aug., dc Civit. Dei, lib. XIV, c. vii. — » Rom.,
ILLUMINATIONES ECCLESI^
nium afTectionum
Quatuor
virtutes
sunt
ergo necesse est ut
amor sit sanativus^ alioquin omnes afTectus
sunt obliqui. Non sananlur autem, nisi per
divinum amorem,qui amor divinus est
purus, providuS;; pius, et perpetuus : purus,
respectu temperantise; providus, respectu
prudentiae; pius, respectu justitise, et per-
petuus respectu fortitudiuis. Charitas ergo chari-
est fmis et forma omnium virtutum, et fun- ^^^01™^*
datur super spem de corde puro et fide non
ficta. Hae ergo virtutes informes et nuda?
sunt philosophorum ; vestitee autem sunt
nostrai. Vestiri autem debent auro amoris,
quia omnes parietes templi vestiti erant
auro; similiter oleo unctionis^ quia omnia
vasa oleo unctionis sanctificata erant, et sic
non dividuntur. ^ « Nox praecessit , dies au-
tem appropinquavit ; induamur arma lu-
cis, » scilicet quatuor virtutes, fide origina-
tas, spe sublevatas, et charitate completas.
Hae quatuor virtutes sic vestitae, designan-
tur per quatuor flumina Paradisi ^, per qua-
tuor latera civitatis, per quatuor ornamenta q"^t"°''
' •*• * flumina.
tabernaculi, et hoc, ul sunt originatae, in-
formatae, et stabilitae. Per qualuor flumina
Paradisi, in quantum originantur a fide.
Flumen est gratia Spirifus sancti, diffusa
in has quatuor virtutes. Phison respondet
temperantise ; Gehon,
prudentiae ; Tigris
,
fortitudini; Euphrates, justitiae. Phison res-
pondet rationali ; Gehon, concupiscibih ; Ti-
gris, irascibili ; Euphrates, toti animse.
Item, in quantum informantur charitate,
designantur per quatuor ornamenta taber-
naculi \ quae erant quatuor cortinae,pelles
hyacinthinae, saga cilicinu , et pelles arietum
rubricatae. Cortina respondet temperantise
;
pelles hyacinthinae ccelestis coloris, pruden-
tiae; saga cilicina, justitise : pelles arietum
rubricatae, fortitudini. Vel, sicut in orna-
mento templi fuerunt quatuor colores : bys-
sinus, in quo temperantia; hyacinthinus
,
in quo prudenlia; purpureus, indumentum
xiii, 12. — s Ex Aug.j de Genesi cont. Manich., lib. II,
c. X. — "^ Exod., XXVI, 1 et seq.
(«) Ccct. edit. possit.
FN HEXAKMERON. SEKMO VI
regale, justitia; coccineus, hoc est, flara-
meus, fortitudo : ornant ergo clomtm qua-
tuor latera ; itera stabilinnt , et inlroducunt
per portara,per quatuor latera civitntis
stabililae per spera ad normam sequalem.
Adjunctis ergo tribus virtutibus , scilicet
fide, spe, et charitate , consurgunt in septe-
narium designatum per septem stellas, per
septera mulieres, et per septem panes evan-
gelicos; et hoc, in quantum sunt fulgidae,
foecundae, vigorosse. In quantum sunt fiil-
gidae ,per septem stellas ; unde dicitur in
Job * : « Numquid conjungere valebis mi-
rautes stellas Pleiades, aut gyrum Arcturi
dissipare? » Pleiades sunt illae septem stellse
ronjunctse, quas vnlgo Gallinam cum pullis
vof-ant. Hse virtutes faciunt gyrum imper-
turbabilem. Secundo, ut foecundse, per sep-
\<'m mulieres; unde in Isaia dicitur ^:
« Apprehendent septem mulieres virum
unum, » etc. Yirum, quia faciunt homi-
nem virilem; et unum, quia non divi-
(lunt eum, sed stabilera faciunt et foecun-
(ium. Tertio, in quantum vigorosae, desi-
gnantur per septem panes evangelicos ^, ex
(juibus pascitur universitas electorum. In
pliilosophis hse quatuor virtutes sunt lapi-
des ; sed modo sunt septem panes vitse. Pa-
nes Moysi fuerunt quinque hordeacei *, sed
septem frumenli in doctrina evangelica ^ « ex
adipe frumenti. » Item quatuor cardinales
ducas in tres theologicas, et sic sunt duo-
decim, quia prudentin debet esse fidelis
,
amans, et sic de aliis. Et designantur per
duodecim fontes ^; per duodecira lapides
pretiosos'' in vestimento pontificis; per duo-
decim portas ** civitatis; et hoc in quantuminchoant, promovent, et perducunt : primo
per duodecim fontes,quia ut se circumin-
cednnt , faciunt animam mundam ; secundo
per duodecim lapides, quia ornant animamin omni virtute, in pectore, sicnt illi lapi-
des in pectore pontificis; terlio per duode-
1 Job, xxxviii, 31.— - Isa., IV, 1. — 8 Marc, vid,Joan., VI, 9.-5 Psal. lxxx, 17; cxLvil, li.6.—
— ^ Exod., xv, 27. — ' Exod., xxxix, 14! — » Apoc,XXI, 12. _ ' Apoc, IV, 8. — »0 GeJi., i, 8. — " Prov.,
mcim portas , in quantum introducunt ; namad orientem, sinceritastemperantise; ad me-ridiem, serenitas prudentiai; ad aquilonem,
stabilitas constantise ; ad occidentem, suavi-
tas juslitise, Ulterius istae virtutes duodecim,
geminatse in prosperis et adversis, desi-
gnantur per viginti quatuor horas : duo-decim in nocte adversitatis, et duodecim in
die prosperitatis ; item per activam, et con-
templativara ; et sic per viginti quatuor se-
niores, qui modo volvuntur ad actionem,
modo ad contemplationera, quia faciunt sen-
satum et maturura. Item contemplativa, si
dividatur per practicam et speculativam,
signficat cum istis duodecim duplicatis vi-
ginti quatuor alas quatuor animalium %quorum quodlibet senas alas habet. Et in
hoc terrainatur prima visio, et opus primae
diei.
SERMO VIII.
Quo explicatur secunda visio de sublimitate fidei,
et quomodo comparatur firmamento, ac de visione
intelUgentice per fidem sublevatce.
'* Vocavit Deiis firmamentim coelitm, etc
Sequitur opus secundse diei, qua^ est se-
cunda visio intelligentise per fldem suble-
vatffi, et de ea non dicitur : Vidit, sed : Vo -
cavit. Ad litteram hoc ccehmi eet sublime , cceii
stabile, et spectabile : sublime, quantum Ja°*^"®'
ad situra ; stabile, quantum ad formam;et spectabile, cjuanlum ad claritatem. Deprimo dicitur in Proverbiis »'
: « Coelum
sursum, terra deorsum, » hoc ipso, quodcoelum est nobile in ordine universi , supe-
riorem locura obtinet, et terra inflmura. Est
etiam stabile quantum ad formam, quia "
movetur nou mutando locura, sed in loco,
et circa mediura. Unde in Job dicebatur '^;
« Tu forsitan cura eo fabricatus es coelos,
qui solidissimi quasi sere fusi sunt ? » Est
etiara spectabile quantum ad multitudinem
ornatuum, sicut in eodem dicilur '*: « Spi-
ritus ejus ornavit coelos; » et in Ecclesias-
XXV, 3. - '* Arisl., P/iys., lib. IV, lexl. y.xxxvii, 18. — »* Job, XXVI, 13.
'» JoO,
70 ILLUiMINATIOiNES ECCLESIjE
tico ' : « Species coeli, gloria stellarum. »
Ab ista conditione iiltima denominatur coe-
lum a caelando ^ ; non ab abscondendo , sed
a sculpendo, quia scribitur per ce diphthon-
gum;quia et ornatum, et quasi sculptum
luminaribus. Per firmamentum autem in-
teUigitur visio fidei : fides cnim reddit su-
blimem animam intellectivam, quia trans-
cendit omnem rationem et investigationem
rationis; reddit stabilem, quia excludit du-
bitationera et vacillationem ; reddit specta-
bilem, quia multiformem ostendit clarita-
tem. Yocatur ergo fidei firmitas coelum
,
quia facit intelligentiam sublimem per in-
vestigationem ; stabilem , dum stabilit in
veritate; spectalulem, dum replet eam mul-
tiformi lumine. Nam ait Daniel ^: « Qui
docti fuerint , fulgebunt quasi splendor fir-
mamenti. » Sed nemo doctus est, nisi docea-
tur a Beo, quia *: « Nemo venit ad Patrem,
nisi per me, » ait Salvator. Et iterum dicit
apud Joannem ^: « Erunt omnes docibiles
Dei. » Ad fidem nullus docetur , nisi per
Deum ; et quia venit a Deo, ideo dicilur :
Vocavit Deus firmamentum ccelum. Unde
non dicit : Vidit Deus, sed : Vocavit Deus,
quia firmitas fidei magis est in credulitate,
quam in contemplatione. Credulitas autem
per auditum, quia « fides ex auditu, » sicut
ait Apostolus ®: « Corde creditur ad justi-
tiam. » Fides autem magis est in confes-
sione veritatis ,quam iu communicatione
lucis ; unde : « Ore fit confessio ad sahitem.
»
Unde fides quodammodo videt, quodammo-
do non videt : unde non videre est fidei me-
ritum; credere autem, fidei lumen. Est ergo
firmamentum ccelum, quia "^
« substantia
sperandarum rerum ; » et est lumen,quia
« argumentum. » Unde habet lumen , et
habet nubem. Vocavit Deus firmamentum
ccelum. Nam in Ecclesiastico scriptum est*:
« Altitudinis firmamentum species ecen in
* Eccli., XLiii, 10. — ' Vid. Ambros., in Hexaem,
lib. II, c. IV. Juxta alios ista vox, coelum, oritur a
voce grajca y.o-./o;, latlne cavus , ob cavam sen rotun-
dam speciem, et ideo s^ribitur per oe : quem scribendi
modum, nos quoque, jure vel injuria, ut plurimum se-
visione gloriae. » Et hsec tria tangit hic,
sciUcet subUmitalem , stabiUtatem , et spe •
ciositatem. Est enim hsec visio fidei aUa,
firma, et speciosa. Ilaec fides nobiUssima est,
firmissima, et speciosissima. MuUi tamen
habent hanc fidem, et eam non cognoscunt;
quia fideshabetfaciem velatam. Unde habet
quoddam velamen nigrum ante faciem. Fa-
cit enim de turpibus animabus altissimas et
speciosissimas ^ : « Fide purificans cordaeo-
rum. » AUitudo autem fidei in duobus est
:
in aUitudine subUmitatis , et in aUitudine
profunditatis. De prima aUitudine Ecclesias-
ticus dicit *°: « Altitudinera coeU , et latitu-
dinera terrse, et profunditatem abyssi, quis
dimensus est? » Quasi diceret : Super om-
nera humanara rationem est nosse sublimi-
tatem fidei, dilatationera charitatis, venera-
tionem divini timoris. De secunda in Eccle-
siaste dicitur **: «Est alta profunditas : quis
invenit eam ? » SciUcet,
per rationem?
Transcendit enim investigationem nostram.
Et Ucet aUitudo et profunditas in corporibus
idem sint, distinguuntur tamen per ratio-
nera. Et Apostolus distinguit, cura dicit " :
« Ut possitis comprehendere, quae sit longi-
tudo , latitudo, subUraitas, et profundura. »
De his duobus Ecclesiasticus dicit ^^: « Ego
in aUissimis habito, et thronus meus in co-
lumna nubis. » AUitudo fidei consistit in
cognitione aeterni Dei; profiradum autem,
tn cognitione Dei huraanati. De prirao scrip-
tura est*' : « Excelsior ccelo est, et quid
facies? » Profunditas , sciUcet Dei huraanati,
quae tanta est, quod ratio deficit. AUitudo
investigabiUs est ; unde Psalmographus ^^:
« MirabiUs facta est scientia tua ex me
;
confortata est, et non potero ad eam. » Item
« in aUissimis » dicit, in quantum fides do-
cet Deum aeternum ; et « thronus ejus in
columna nubis,» dicit, in quantum docet
Dei humanitatem. De his duobus Apostolus
cuti sumus. — ' Dan., xii, 3. — * Joan., xiv, 6. —4 Joan.,\i, 45. — » Rom., x, 17, 10. — ^ Hebr., xi, 1.
— 8 Eccli., XLiir, 1. — ^ Act., sv, 9. — <» Eccli., i,
2, _ 1' Eccle., vii, 23.— '^ Ephes., iii, 16.— " Eccli»,
XXIV, 7. — '* Job, XI, 8. — *^ Psal. cxxxviii, 6.
IN HEXAEMERON. SERMO VIII. 71
difficilia.
dicit *: « altitudo divitiarum sapientise
,
et scientia3 Dei , » etc. : sapienlise {a),
quantum ad nolitiam Dei seterni ;scien-
tiae [b), quantum ad notitiani Dei huma-
nati. Unde firmamentum factuni esl inmedio
aquarum , hoc est , fides , ut cognoscat ani-
ma quae super firmamentum, et sub firma-
mento sunt : et liaec sapientia ,notitia est
divinarum rerum, et scientia humanarum.
Incomprehensibilis est sapientia,per quani
judicat omnia ; sed maxime incomprehensi-
bihS;, quae facit vias incomprehensibiles , et
investigabiks. De primo in Proverbiis dici-
tur *: « Tria mihi difficiha sunt , et quar-
Quatuor twm peuitus ignoro : viam aquilae in coelo
,
viam colubri super petram , viam navis in
medio mari^ et viam viri in adolescentia.
Via aquilce in coelo fuit Christus in ascen-
sione; via colubri, in resurrectione ,quia
coluber in petra renovatur , ubi dimittit
vetustam pellem ; via navis in mari , in
passione; « via viri in adolescentia, » in in-
carnatione, quam penitus se dicit ignorare :
etverum est secundura humanam rationem;
Dupies sed per fidem creclimus. Est ergo duplex
aUitudo firmamenti : una,per qnam supre-
ma respicit; altera, per,quam infima : una,
per quam docet cognoscere Deum trinum
;
altera, Deum incarnatum. De his duobus
tiicitur in Isaia, in visione , quae omniumvisionum suarum fuit radix^ : « Vidi Do-
minum serlentem, » elc. Usque ibi : « Plena
est omnisterra.» Etstatim sequitur excaeca-
tio Judaeorum, etilhmiinatio gentium. Unde
dicit Dominus * apud Joannem [c) : « Haec
dicit Isaias, quando vidit Dominum. » Et se-
quitur " : « Excaeca cor popuH hujns, et aures
ejus (d)aggrava.» Undeilluminatiogentium,
fuit excaecatio Judaeorum. Et de hoc excla-
mat Apostolus :'«0 altitudodivitiarum, » etc.
« Ego vidi, » scihcet visionem intelligentiae
per fidem sublevatae, et stabilitae in subh-
mitate sapientiae aeternae,per quam est du-
plex lumen, inflammativum , et seraphi-
(«) Cwt. clit. sapiculia. — (h) llcni scienlia. —(c) Caet. edit. dicil Joannes. — {d) Item ejus^ et aures.
altitudo
firma-
ruenti.
cum : quod quidem seraphicum facit clamare
tripliciter, et facit fides dupUci seraphica-
tione animam serapliicam, et facit mentes
alatas senis alis. Intellectus enim noster,
secundum fidem illuminatus, clamat tripU-
citer : « Sanctus, Sanctus, Sanctus. » Sunt
enim duo seraphim in nobis stabiUti per fi-
dem ; et quihbet clamat tripUci exclama-
tione, tamen non nisi semel : « Dominus
Deus. » Notitia enim Dei est notilia trium
personarum, cum unitate essentiae. Unde '
:
« Tres sunt, qui testimonium dant in ccelo,
Pater , Verbum , et Spiritus sanctus : et hi
tres unum sunt. » Intellectus ergo seraphi-
cus, id est , iUuminatus et inflammatus per
fidem, clamat ter : « Sanctus. » Alter serapli
respondet : « Sanctus, Sanctus^ Sanctus; »
quia sicut in Deo aeterno est trinitas perso-
narum cum unitate essentiae, ita etiam in
Deo humanato sunt tres naturae cum unitate
personae : et isti sunt tres radices fidei, quas
qui ignorat, vix credit : ut corpus, anima,
deitas. Sanctus Christus sanctum habet cor-
pus : sanctus Christus, sanctam habet ani-
mam ; sanctus Christus , sanctam habet
divinitatem. Sanctus interius, sanctus exte-
terius, sanctus inferius , sanctus superius.
Hae sunt duae cognitiones fidei iUuminantes
et ardentes triformiter, ad unitatem reduc-
tae. Clamare autem dicuntur propter admi-
rationem,quia utrumque est admirabile.
Unde dicit Psalmus ^: « Doraine Dominus
noster,quam admirabile , » etc. et : « Mi-
nuisti eum paulo minus ab angeUs.» Et vere
admirabile noraen quantum ad Deum tri-
num,quia ibi est vera distinctio persona-
rum cum unitate essentiae, per quam sunt
summae, cojEquales, coaeterna3, consubstan-
tiales , coessentiales. Item est admirabile,
quouiam tres naturae conjunctae sunt; su-
premum cum infimo sine depressione;pri-
mum cum uUirao sine innovatione; siraplex
cum composito sine compositione. In Lis
» Rom., \i, 33. - ' Prov., xxx, tS. — 3 Isa., \i, 1-3.
~ * Joan., XII, 41. — » Isa., vi, 10. — ^ I Jouii., v, 7.
— ' Pi-al. vni, 1, 6, 10.
Duo Se-
raphinin
nobis.
Clamortrisagii.
72 ILLUMINATIONES ECCLESI/E
tribus oiuuia mirabiiia radicautur, et ^unt
juncta cognitioni divinitatis et huraanitatis ;
quia incaruatio non cognoscitur, nisi cog-
noscatur distinctio personaruni. Si non cog-
noscas Trinitatis distinctionem , ita bene
Pater incarnatus est , ut Filius ; et Pater
passus est, ut Filius; et es sabellianus , et
patripassianus. Item, si ponas Trinitatem
,
et non incarnationem , testimonium habes
in coelo, et non accipis in terra : cum tamen'
atres » sint, « qui testimonium uant in terra,
spiritus, aqua, et sanguis. » In spiritu di-
vinitas ; in aqua humanitas ; in sanguine
vero est vita. Anima per sanguinem intelli-
gitur : per sanguinem enim Christi , spiri-
tus jungitur aquae, quia, mediante anima,
divinitas conjungitur humanitati. Ilabemus
ergo duos seraphin claraantes et admiran-
tes; restat, quare sex alas habent; et tunc
videbuntur ea, quse fidei sunt. Fides enim
est in Deura seternum, et humanatum. Fi-
des in Deum trinum est uua iUustratio se-
narum alarum; et hoc dupliciter : aut quan-
tum ad distinctioiiem personarum ; aut
quantura ad difTusionem Trinitatis in crea-
turam_, secundum essentiam, virtutem, et
operationera. Piirao modo suut tres articuli,
scilicet Patris ingeniti, Filii unigeniti a solo
Patre , Spiritus sancti ab utroque spirati.
Isti sunt tres alae in latere dextro, scili-
cet in aeternitate ; et non potest addi,
nec minui ad emanationem , ut scilicet sit
producens tantura , et non productura,quia
sic esset infuiitas ex parte ante ; nec sit pro-
ductum, quia sic esset infinitas ex parte
post : ergo necesse est ponere produceus
,
et productums. Similiter,ut ad invicem co-
ha^rant; aiiter in divinis esset disliuctio sine
ordine : distinctio autem sine ordine con-
fusio est. Unde necesse est, quod Spiritus
sanctus procedat ab utroque : et hoc dicunt
Gr«ci omnes sapientes Greeci : nec est controver-
*tes'^de sia, uisi de nomine, et per consequens iste
proces-fj^ error in fatuis Graecis. SimiUter in sinis-
sione
spiritns tra sunt tres alai, in quantum ab una essen-
1 l Joan., V, 8. — - Joan., \, 17.
tia , virtute , et operatione est difTusio in eancu
creaturara. Et secundura hoc est triplex semiuni.
operatio. In quantura unus Deus, est crea-
tor , sanctificator, praemiator;quia omne
,
quod ab ipso emanat, aut est natura, aut
gratia, aut gloria. Et sic Pater, et Filius
,
et Spiritus sanctus unus creator per natu-
ram, unus sanctificator per gratiam, unus
preemiator per gloriam. Primum autem est
ex tempore ; secundum in terapore ; tertium
post oraue tempus. Primura est in initio
teraporis ; secundum in decursu ; ultiraum
in consuraraatione. Est etiara creatio animae
in decursu teraporis,quia ^
: « Pater meus
usque modo operatur , et ego operor , » ait
Salvator. Praemiatio etiara fit in medio tem-
poris , vel sanctificatio animarum ; sed post
fiet perfecta. Item creatio attribuitur Patri,
quia potens; et sanctificatio Spiritui sancto,
quia bouus; praemiatio Filio, quia judicabit,
et rex apparebit. Sed quomodo respondebit
ala alae? Dicendum, quod sanctificatio aut
consideratur quantum ad veuiam,quae qui-
demfit per rederaptionem , et sic attribuitur
Filio ; aut quantum ad gratiam, et sic Spi-
ritui sancto. Simihter praemiatio considera-
tur secundum judicium seutentiautis, et sic
attribuitur Filio ; aut quantum ad amoremprapmiantis , et sic Spiritui sancto. Media
autera operatio pervenit ad ultimum : sic
tres alae disponuntur. Alter seraph pro-
pinquior est nobis , et habet simihter
sex alas : tres securidum descensum , et
tres .secundura ascensum, veniendo ab ala
super caput, per medium , ad alam super
pedes. Hi sunt tres articuli secundum incar-
nationem, crucifixionem, et descensum ad
inferos secuudum animam. Inccepit in as-
suraptione humanitatis,quia necesse fuit
ut uniret sibi naturam , in qua appareret
,
et per quam descenderet,quia ipse de se
immutabihs est ; deinde venit ad crucem;
deinde ad iufernum. Hae alae in siuistro.
Simihter tres supra ascendendo : prima de
inferis in rauudum ascensio ; de mundo in
ccelura; et post judicium, ab Ecclesia mili-
tante in triuraplianteiii
in resurrectione ; apertio paradisi in ascen-
sione ; consummatio regni in judicio : his
nihil certius. Hae sex alee primai, sex consi-
derationes sunt perfectae Dei , in tribus per-
sonis et tribus operibus ; sex alae aliae se-
cundae, sex considerationes sunt Dei iiicar-
nati. In his ergo duodecim est fides, cujus
praedicatores sunt duodecim Apostoli. Ala
enim sublevat ad volandum,quia eorum
consideratio transcendit omnem humanamrationem. Sine hac duplici consideratione
nullus est cultor Dei. In cujus designatione*
pontifex in superhumerali habebat lapides
duos , unum in dextero latere, et alterum
in sinistro; et in illis scripta erant duodecim
uomina filiorum Israel, sex nomina in la-
pide uno, et sex in altero , et erant in lapide
onychino lucido etardenti, et in quo fides
humanitatis et divinitatis exprimitur,quae
similiter exprimuntur In Symbolo a duode-
cim apostoUs composito , et in fide hac
sacrificium placet Deo. In lapidibus ordi-
nabantur nomina secundum uativitatem eo-
rum ; in Symbolo , secundum dicta aposto-
rum. Unde Petrus dicit * : « Credo in DeumPatrem omnipotentem , creatorem , » etc.
:
ecce unus articulus Patris ingeniti. Andreas
subjunxit : « Et in Jesoi Curistum Filium
ejus unicum Dominum nostrum : » gcce se-
cundus Filii geniti a Patre. Deinde sequun-
tur sex ad humanitatem pertinentes. Joan-
nes : « Qui conceptus est de Spiritu sancto,
natus ex Maria Yirgine ; » tertius articulus.
Deinde Jacobus major : « Passus sub Pontio
Pilato, crucifixus, mortuus, etsepultus; »
quartus articulus. Deinde Thomas : « Des-
cendit ad inlerna; » quintus. Tertia die :
«resurrexita niortuis; » sextus. DeindeJaco-
bus minor : « Ascendit ad rcelos, sedet ad
dexteram Dei Patris omnipotentis ; » septi-
mus. Deinde Philippus : « Inde venturus
est judicare vivos et mortuos ; » octavus.
Deinde Bartholomaius : « Credo iu Spiri-
tum sauctum ; » nonu;-;. Deiiide Matlhaeus :
» Exod., XXVIII, 9. — » Vid. Dkela suiutis, tit. v,
IN HEXAEMERON. SERMO IX. 73
Et spolalio inlerni « Sanctam Ecclesiam tatholicam ; » deci-
mus. Deinde Simon Chananaeus : « Sancto-
rum communionem, remissionem peccato-
rum; » undecimus. Deinde Judas Thiddaeus;
« Carnis resurrectionem. » Deinde Matthias
:
« Et vitam aeteruam ; » duodecimus. Amen.Et haec , secundum quod Spiritus sanctus
instituit, unit,
purificat quantum ad tres
ultimas operationes propter ultimum , se-
quitur.
SERMO IX.
De fidei altitudine, et firmitate.
' Vocavit Deus firmamentinn ccelum, etc.
Dictum est supra, quod altitudo fidei in duo-
bus consistit : in altitudine subhmitatis, et
in allitudine profunditatis. De altitudine fidei
dictum est; nunc dicendum est de ejus fir-
mitate. Sed si alta, quomodo certa? quia res
quanto altior, tanto minus nota ; et quanto
minus nota, tanto magis dubitabilis. Ideo
intelligendum, quod hujus fidei firmitas est
triplex : prima est ex testimonio veritatis
expressae per Verbum increatum; secunda,
ex testimonio veritatis expressae per Yerbumincarnatum; tertia, ex testimonio veritatis
expressae per Verbum inspiratum. De primo
dicit Joannes *: « Tres sunt, qui testimo-
nium dant in coelo, Pater, Verbum^ et Spi-
ritus sanctus : et hi tres unum sunt. » A tri-
bus datur testimonium; sed exprimitur per
Verbum, quia Yerbum et Patrem et seipsum
exprimit, et omnia aha, diceute David *:
« Yerbo Domini cceh firmati sunt. » Coeli, id
est coelestes, per fidem Yerbo Dei firmati
sunt. Et isto Yerbo firmantur et coelestes,
et subccelestes. Unde dicit : « Et spiritu oris
ejus omnis virtus eorum. » Uiide Scriptura,
explicans mysterium hierarchiae coelestis et
subca'lestis, iu aho loco dicit ^: « In aeter-
num, Domine, verbum tuum permanet in
coelo, » scilicet Trinitatis. Super hoc verbum
fundata est Ecclesia, scilicet terra. Unde
('. 111 — 3 Gen., I, 8. — I Joan.
XXSIi, 6. — « Psul. CXVIII, 89.
7. — » Psal.
74 ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
dicitiir in Isaia :' « Quis mensus est pugillo
aquas, et cojIos palmo ponderavit? quis ap-
pendit tribus digitis molem terrae ? » Hoc
facitVerbum, per quod facta sunt omnia.
Manus ejus, per quam cuncta creantur, for-
mantur, seu dislinguuntur, et ornantur, et
tribus digitis levat, et suspendit terram, sci-
licet ecclesiasticam hierarcbiam^ quam creat,
distinguit, ornat. Haecmanus metituraquas,
et omnia tenet in manu, sicut in pugillo res
tenetur. Ha^c est manus Verbi aeterni, hoc
testimonium transcendit nos.Unde animalia
volatilia demittebant alas suas, cum fieret
vox super firmamentum. Quomodo nos au-
dieraus ^ « tonitruum, si sermonis ejus scin-
tillam » vix apprehendimus? Condescendit
autem nobis, quia se exprimit per Verbumincarnatum : et secundum testimonium Joan-
nis ^: « Qui de terra est, de terra loquitur :
qui de coelo venit, super omnes est. » Testi-
monium Christi , majus testimonio Joannis
fuit, quianon alio supponente loquitur, quia
anima ejus omnia vidit; et qui de coelo est,
ccelestia narrare potest. Unde dixit Nico-
demo *: « Si terrena dixi vobis, et non cre-
ditis; quomodo, si dixero vobis coelestia
,
credetis?» Huic Filio Pater testatur iu voce ^;
Spiritus sanctus, in columbce specie, ut tes-
timonium ejus sit solidissimum, quia ®:
« Pater, quod dedit mihi, majus est omnibus
hi?. » Hujus autem fidei Christus est funda-
mentum , et "^
« Nemo potest aliud funda-
mentum ponere prseter id, quod positum
est, Christus Jesus. » Ille est lapis angularis,
de quo facit Isaias, et Petrus mentionem «:
a Ecce ponam in fundamentis Sion lapidem
angularem,
probatum, speciosum. » Et
Apostolus ^; « Superaediflcati supra funda-
mentum apostolorum, » id est, supra Chris-
tam. Tertia firmitas est ex testimonio veri-
tatis expressae per verbum inspiratum, et
hoc fuit in omnibus prophetis. Et nos audi-
vimus hoc verbum, quo*" « Spiritus sanctus
» Isa., XL, 12. — 2 Job, XXVI, 14.— « Joan., m, 31.— Ibi.l., 12. — 5 Matth., m, 17. — 6 Joan., \, 29.— ' I Cor., in, 11. — « Isa., XXVIII, 16; I Pefr., ij, 6.
— • Ephes., II, 20. — '9 1 Joan., v, 6. — »' Luc, x,
testificatur, quoniam Christus est veritas. »
Aliqui viderunt eum in carne : unde dicitur
in Luca 'M« Beati ocuh, qui vident, quse vos
videtis. Dico vobis, quod multi reges et pro-
phetae voluerunt videre quse vos videtis, et
non viderunt. » Radiavit autem Spiritus
sanctus in cordibus omnium praedicatorum
,
ad omnem veritatem praedicandam et scri-
bendam, dicente Apostolo ^^: « Multifarie,
multisque modis ohm Deus loquens patri-
bus ; » et postea dicitur : « Si enim qui per
angelos diclus est sermo, factus est, » etc;
et sequitur ^^: « Quae cum initium accepisset
enarrandi [a) per Dominum ; ab eis, qui au-
dierunt, in nos confirmata est, contestante
Deo signis et porlentis, et variis virtutibus,
et Spiritus sancti distributionibus. » Et exem-
phficatur hic triplex firmitas fidei : primo
,
ut expressa per Verbum increatum, ibi
:
« Multifarie, » et : « Qui cam sit splendor
gloriae; » secundo, ut per Verbum incarna-
tum, ibi : « Purgationem pcccatorum fa-
ciens ; » tertio, ut per verbum inspiratum
:
« Quae cum initium accepisset enarrandi (a)
per Deum. » Hic Spiritus sanctus in mentibus
electorum facit scripturas, et dat firmitatem
fidei Christianae. Et quia specialiter in apos-
toUs, ideo dicuntur duodecim fandamenta
civitatis **: « Vidi civitatem de coelo , » etc.
Et dicitur, quod « in fundamento duodecim
nomina apostolorum fuerunt scripta. » Non
tantum autem testimonium apostolorura,
sed varia testimonia Spiritus sancti in mul-
tis, in quibus sunt duodecim rationes firmi-
tatisfidei, quae sunt duodecim fundamenta,
per concursum diversorum testimoniorum
Spiritus sancti, fidem formavit inconcus-
sam; licet vexata fuerit haec firmitas in
principio Ecclesiae, ubi cruciabantur mar-
tyres ab idololatris. Similiter fuit vexata in
medio tempore diversis haeresibus : vexabi-
tur maxime in fine Ecclesiae per tormenta,
per argumenta, per miracula. Unde ^^: « Vae
Fides
EcclesisB
incon-
cussa.
23, 24. — '« Ilebr., i, 1. — " Hebr., u,
'* Apoc, XXI, 2, 15. — ^s Luc, xxi, 23.
(a) Vulij. enarrari.
2, 3, 4. -
IN HEXAEMERON. SERMO IX
praegnantibus in liis diebus, » hoc est, ut
teneris in fide. Oportet ergo, quod fides fir-
metur per verbum inspiratum. Consiirgit
autem haec firmitas ex quatuor, quasi ex
quatuor lateribus civitatis : ex testitican-
tium notitia certa; ex teslificantium fama
pra^clara; ex testificantium conoordia plena,
et ex testificantium sententia firma. Quia,
si sit notitia certa, non sit autem fama bona,
non credimus sibi : sed qiiando bonus est
homo, scitur qnod veritatem dicit. Et si
habet certam notitiam , et famam claram
,
sed sibi multi contradicunt, adhuc potest
esse dubitatio; si autem haec tria habeat, et
notitiam, et famam, et concordiam, et tamen
non habet sententiam firmam, dubilatio
esse potest. De notitia certa dicitur ': « Scio
hominem raptum usque ad tertium coelum,
et audivit arcana, »hocest, certa notitia,
per ascensum usque ad tertium ccehim , et
iterum per descensum usque ad tertium
coelum, et per illustrationes omnium coelo-
rum. Unde in Ecclesiastico dicitur ^: « Ego
feci . ut oriretur in coelis lumen indeficienSj »
id est, in coelestibus viris lumen fidei fir-
mum. Per triplex coelum, triplex visio in-
telligitur, nempe, intellectualis pura, intel-
lectuahs adjuncta cum visione imaginaria,
et intellectualis cum visione corporaU mani-
75
festa. Prima invenitur in mentibus angeU-
cis: secuiida, in mentibus propheticis: ter-
tia, in mentibus apostohcis. Harum visionum
concursus est certitudo Scripturie.
Visio intellectualis pura in mentibus an-
gehcis est in Legislatore. « Lex enim ^ per
angelos ordinata est. » AngeU eam dede-
runt; angeli eam scripserunt, qui puram
veritatem videbant in luce seterna. Ad hanc
visionem fuit Moyses sublevatus ultra omnes
prophetas^ quia scriptura est *: « Si fuerit
inter vos propheta Domini, in visione appa-
rebo ei, vel per somnium loquar ad illum:
atnon tahs servus meus Moyses; palam, et
' II Cor., XII, 2. — « Eccli., XXIV, 6. — » Gal., iii,
10. — * Num., xn, 6-8. — » Exod., xxiv, 18. —" Exod., III, 2 — ' Acf., vii, 30. — " II Petr., i, 19-21.
— 9 I Joan.f I, 1. — »0 Joan., xx, 29. — " Joan., xix,
non per senigmata et figuras, Deum videt,
et ore ad os loquar ei. » Et in signum hujus ^
« jejunavit quadraginta diebus et quadra-
ginta noctibus. » Qui etiara vidit angelura,
qui " in rubo apparuit ei. Et exponit beatus
Stephanus '^, quia non fuit ibi Dominus, nisi
per subjectara creaturara, sed angelus fuit.
Secunda certitudo fuit in mentibus pro-
pheticis ^: « Habentes firmiorem propheti-
cum sermonem, cui benefacitis attendentes,
quasi lucernae lucenti in caliginoso loco,
donec dies illucescat^ et lucifer oriatur in
cordibus vestris; hoc primum intelligentes,
quod omnis prophetia Scripturae propria
interpretatione non fit. Non enira voluntate
humana allala est aliquando prophetia; sed
Spiritu sancto inspirati, locuti sunt sancti
Dei homines. » Visiones enim prophetarum
fuerunt iraaginariae, ut Isaiae, Daniel.
Tertia est certitudo ex visione intellectuali
juncta cura corporali. Haec fuit in raentibus
apostolicis, dicente Joanne ^: « Quod fuit ab
initio, quod vidimus, et manus nostrae con-
trectaverunt de Verbo vitae, et noii aliud
quara quod vidiraus (a), annuntiamus vo-
bis.» Unde Thomas tangere voluit i°: « Quia
vidisti me, Thoma, credidisti : » et alibi "
:
« Qui vidit, testimoniura perhibuit. « Et in
Actihus '^: « Praecepit nobis testificari. » Et
beata Virgo Maria, doctrix apostolorum et
evangelistarum, contrectavit hoc Verbura in
utero etin sinu. Hae tres visiones, sive cer-
titudines concurrentes , angelicae, prophe-
ticae, apostolicae^ dant certitudinera fidei et
scripturae. Has tres Paulus habuit, quando
Christum corporaliter vidit '': « Novissime,
inquit, tanquam abortivo visus est et raihi.»
Qui etiara ad supreraani visionera fuit subli-
matus, tandera ad intellectualem. Bene ergo
dictura est '*: « Ego feci inccelis, utoriretur
luraen indeficiens. »
Secunda firmitas estex testificantiura fama
praeclara. Haec in tribus consistit : in prae-
35. — '» Act., X, 42. — 'M Cor., xv, 8. — » Kccli.,
XXIV, 6.
(a) Vidfj. et vita mauifeslata cst, et vidimus, et
testamur.
76 ILLUMINATIONES ECCLESIiE
claritate meritornm, miraculorum', et mar-
tyriorum. PrcBclaritas meritorum fuit in pa-
triarcbis; unde *: « Laudemus viros glorio-
sos. » Patriarchai miracula non fecerunt,
sed famosi fuerunt meritis. II i fuerunt ini-
tium Scriplurie, quia agit de apparitionibus
illis factis. Praeclaritas meritorum et mira-
Miracuia culorum fuit iu legislatore. Vide magna mi-magna. j.r^(,^]r^
jjj flagellationc Jj^gypti, in transitu
maris, in deserto, ut quibus per quadraginta
annos non sunt attrita calceamenta, nec ves-
timenta, manna de ccelo pluit illis, Vide Josue,
qui solem fecit stare, qui aquas divisit in in-
gressu terrae promissionis, et aquae reversae
sunt in suam originem. Adjunge his Eliara,
et Eliseum: qui Elias coelum claudebat, plu-
viam dabat, cibum augmentabat; qui in
curru igneo ascendit coelum. Elisaius, qui
vivens mortuum suscitavit; qui mortuus
etiam mortuum suscitavit; qui etiam ho-
mines capiebat. Ante legem ergo, et post
legem, et in datione legis, facta sunt mira-
cula, et nonnisi in hoc populo. Ex quo se-
quitur, quod isti viri amantissimi, et cari
Deo, fuerunt in veritate fundati. Hsec est
ergo cerfitudo fidei. Tertia praeclaritas est
miraculorum et martyriorum. Et haec certi-
tudo veritatis apparet,quando homo vult
mori pro veritate quam prsedicat, ut Isaias,
et alii prophetae.^ « Quem prophetarum non
persecuti sunt patres vestri? » Si dicant hae-
retici, quod ipsi pro veritate moriuntur, et
habent merita; tertium tamen non habet,
miracula scilicet : nunquam auditum est,
quod haereticus, vel ante, vel post mortem
fecerit miracula. De istis coelis legitur '
:
« Quoniam videbo coelos tuos, opera digito-
rum tuorum, » scilicet viros coelestes, in
quibus videmus hanc triplicem claritatem,
quae sunt opera digitorum Dei. In isto digito
tertio, scihcet miraculi, deficiunt magi Pha-
raonis, id est, haeretici, et quicumque alii
iufideles.
Tertia .firmitas fidei est ex testificantium
1 Eccli., xLiv, 1. — = Aui., vii, 52. — ' Psal. viu,
2. — * Psai. ciii, i2. — 5 isa., vu, 14. — « Lmc, l, 31.
concordia plena, quae est in tribus, in elo-
quiis scripturarum, in decretis conciliorum,
in documentis sanctorum. De primo legi-
tur *: « De medio petrarum dabunt voces, »
hoc est de medio duorum cherubin, de qui-
bus loquebatur Dominus, sive de quorummedio , scilicet de medio duorum testamen-
torum. Isaias dicit ^: « Ecce Virgo conci-
piet. » Lucas dicit ®: « Ecce concipies. » Alius
dixif : « Morietur (a) Christus. » Et Evange-
lista ^: « Occidetur. » Quidquid ergo dictum
est per prophetas, impletum est per Chris-
tum. Et Isaias dicit ^: « Ascendet Dominus
super nubem levem, et ingredietur iEgyp-
tum, et movebuntur simulacra: » hoc fac-
tum est per Christum. Nunquam inventus
est ahquis propheta, vel philosophus, qui
idololatriam potuerit removere : quod tamen
Christus fecit per apostolos ubique terra-
rum : hi vero testes sunt Scripturae, pro-
phetae, et apostoli. Nec potest dici, quod
apostoh subornaverunt [b) prophetas, ut sic
dicerent, sicut evenit in Christo. Si enim
eodem tempore fuissent, posset haberi sus-
picio : sed illi praecesserunt : veritas ergo
ista est infallibiUs. Si enim contingens di-
catur firmiter esse futurum , et cognoscatur
certitudinaliter, impossibile est quod videa-
tur aliter, nisi in veritate certa. Vetus ergo
Testamentum, et Novum in magna eonso-
nantia et harmonia conveniunt , et sunt si -
cut viginti quatuor seniores circa thronum
Christi, ut nuUa sit dubitatio. Secunda fir-
mitas estin decretis conciliorum, quia illa,
quae in dubium veniebant, ibi corifirmata
sunt. Arius dicebat, quod Pater major erat
Filio secimdum essentiam, et per hoc nite-
batur ostendere non esse Fihum aequalem
Patri. Et in primo concilio, ubi fuerunt viri
sanctissimi (beatus Nicolaus fuit ibi)
, ubi
,
dico, fuerunt trecenti decem et octo episcopi,
ubi fides confirmata est catholica, scilicet
universahs, et factum est auctoritate Petri
— ' Dan., IX, 26, quoad sensum. — " Luc, xviii, 30,
quod sensuoi. — '^ Isa., xix, 1.
(a) Occidelur.— (^>) Ccvl. edit. subordiaaverunt.
Veteris
Testa-
menti et
novicon-
sonantia
NiciE-
num 1
gonerale
318 epis-
coporum
DumCons-
tant.
IN HEXAEiMERON. SERMO IX.
et aliorura patriim. Unde ' quatuor concilia
principalia fuerunt, quae dant testitnonia
huic fidei. Tertia (a) estin documentis docto-
runi et sapientum, in mundana sapientia, et
Ephes. Idivina, ut Dionysius, Gregorius, Nazianzc-
etciiaic. Qus, Grcgorius Nyssenus, Damascenus, Ba-
silius, Anselmus, Chrysostomus. Latini si-
miUter: Ililarius, Gregorius, Augustinus,
Amhrosius, Ilieronymus. Documentaistorum
concordant, et idem dicunt, idem sapiunt.
De his dicit Job ': « Quis enarrahit coelorum
rationem, et concentum cceU quis dormire
faciet? » Haec est concordia Scripturarum,
concuUorum, et doctorum. Quarta ratio fir-
mitatis fidei, est ex testificantium sententia
firma : quse firmitas habetur ex hoc,quod
consentit rationi, quia ratio non potest con-
tradicere fidei. Judicium enim rationis iUus-
tratae est, quod de Deo summe est sentien-
dum, etaltissime. Hoc autem tripUciter sen-
tiendum de Deo est ; altissinie et piissime;
altissime et verissime; aUissime et optime.
Ratio ergo dictat, quod de Deo aUissimo est
sentiendum altissime et piissime, quod iUa
essentia nobiUs est nobiUssimo modo. Cumenim forma universaUs nobiUor sit paiticu-
lari, quia in muUis; particularis autem no-
biUor universali, quia particularis in uno,
non numerata; sed universaUs in muUis est
numerata : ergo essentia divina habere dehet
quod nobiUtatis est in creatura, ut sit una in
multis non numerata. Sentiendum est etiam
piissime, quod iUa essentia est origo om-nium creaturarum, creans omnes res, et
quod immediate ab ipsa omnes res proce-
dunt. Nisi tu sentias quod totaUtas rei ab
ipsa procedit, non senlis de Deo pnssime.
Plato commendavit animam suam factori;
sed Petrus commendavit animam suam
Creatori. Secundo est sentiendum de Deo al-
tissime et verissime, quia ipse est veritas
omnia gubernans, omnia iUustrans, omnia
rectificans, omnia disponens, dicente David *:
« Dominus illuminatio mea,et salus mea;
• Cf. Grat., Dist. xv, c. Sancta liomana. — * JoO,
XXXVIII, 37, — ' Psal. xxvi, i. — * Rom., viii, 32. —
77
quem timebo?» Nonergo gubernatio estat-
tribuenda astris. Tertio sentiendum est de
Deo aUissime et optime, quod sit optimus,
ex quo se summe difiunditet diUgit. Unde*;
« Proprio FiUo non pepercit, » et donando
nobis iUum, dedit qiiidquid scivit, quidquid
potuit. « Omnia, inquit Filius, quaecumque
Pater habet, mea sunt. » Dedit autem Pater
nobis Filium natum, dedit nobis passum
pro nohis, ressuscitatum propter nos, quia
^ « propter nimiam charitatem, qua di-
lexit, » etc, Unde ' « per viscera misericor-
dise Dei nostri. » Intima Dei bonitas facit
,
quod summe diligat, summe misereatur.
Ilaec omnia apparebunt in resurrectione
,
quia per summam pietatem, qua ornnia crea-
vit, omnia restauravit; per summam veri-
tatem omnia judicabit; per summam beni-
gnitatem omnia glorificabit. Ex hoc sensu
nascitur in anima tiiplex influxus ab iUa
luce, per quam stabiUtur anima in Deum
:
primus est robur virtutis ; secundus est zelus
veritatis; tertius, excessus amoris. Rohur
virtutum est primus, quia nihil dilficile est
animae hahenti fidem inconcussam : quia
^ « si potest (6) credere, omnia possihiUa sunt
credenti : » quia paratus est sustinere omnia
propter Deum,quia per fidem et virtutem
stahilitur. Secundus influxus est veritatis
zelus, ut homo indignetur contra omne ma-
lum, et afficiatur statim ad omne bonum.
Dedignetur omne malum, sicut Elias, qui
prophetaverat de Achah et Jezabel, quod
comedereut ex eis canes. Dixit Achab ^
:
« Numquid invenisti me inimicum tibi? »
Respondit EUas : « Inveni, quia venumdaUis
es, ut faceres malum in conspectu Dei : »
quasi diceret : Quicumque est contrarius Deo,
est contrarius mihi. Tertius influxus est ex-
cessus (c) ainoris, quando anima in vitupe-
riis et tribulationibus semper sentlt jucuu-
ditatem amoris; hoc maxime est, quando
ardens sentit, quod Dominus facit gustare '"
" Joait., xvi, 15. — "^ Eijhes., ii, 4. — ' Luc, i, 78. —* Marc, IX, 22. — » III lia(j., xxi, 20. — '• Psai.
L\x\ II, 2o. — (a) Leg. Tertiuui. — (i) Vulg. poles. —(c) Cait. edit. iucessus.
78 JLLUMTNATIONES ECCLESL^.
« panem angelorum . Et hunc reputant omnes
stultum ; et ipse reputat omnes stultos : et
secundum veritatem sunt. Et hoc est sum-
mum fidei, et apex, ut per experientiam
inebrietur, et jam nil curet de mundo. Ha3c
enim defendet tempore Antichristi. Unde *
:
Mittet illis Deus operationem erroris. » De
apice fidei, quse amor est, Aposlolus dicit ^:
« Quis nos separabit a charitate Christi? »
usque ibi : « quae est (a) in Christo Jesu; »
et ahbi : « In charitate radicati et fundati : »
hoc est flrmamentum cceli. Unde Psaimista
dicit *: « Confitebuntur coeU mirabilia tua^ »
scilicet anima^ mirabiha, quae in se sentiunt.
Hae enim experientiae faciunt fidem stabi-
lissimam. Quando ergo homo sentit de Altis-
simo piissime, verissime^ et optime, tunc
zelo et excessu amoris rapitur anima ad ter-
tium coelum, etsi non ita excellenter, ut
Paulus : et tunc domus fundatur supra fir-
mam petram.
SERMO X.
De fidei speciositate , quce ccelo comparatur.
* Vocavit Deus fiYmamentum codum ; etc.
De altitudine fidei, et ejus firmitate dictum
est ; nunc de speciositate dicendum. Dicitur
enim « coelum , » quasi coelatum % id est
,
sculptum luminibus. Quomodo speciosa sit
haec fides , in Genesi dicitur ®: « Suspice
coelum et numera stellas , si potes : sic erit
semen tuum. » PoUicitatio seminis carnaUs
fucta est ad Abraham,quia : « Sic erit se-
men tuum : » poUicitatio simiUter seminis
spiritualis ei facta est , eo quod '^ « pater mul-
tarum gentium » per fidem futurus erat.
Caro Abraham generavit semen , et muUi-
plicatum est muUiformiter ; ejus generatio
spirituaUs fuit, et generavit spirituaUter men-
te foecundata puUulationes speculationum
orienUum ex fide, transcendentes claritatem
in montem magnum et aUum , et vidi Hie-
rusalem descendentem. » Et quod « habebat
duodecim portas, et super quamUbet por-
tam margarita una, et portae ex singuUs
margaritis : » hae speculationes fidei com-
parantur sideribus, et comparantur duode-
cim margaritis. Licet enim sint stellae iUae
innumerabiles, tamen sunt duodecim signa,
per quae sol currit. Ista duodecim signa ni-
hil aUud sunt, nisi quod stellae, secundum
varias figuras et varietatem luminum , ha-
bent diversas influentias : et sol illis con-
junctus, temporibus variis, secundum di-
versas influentias , habet vitam ministrare
in mundo. Hae autem, ut dictum est, orien-
tes speculationes ex fide comparantur clari-
tati margaritarum, quia sunt fulgidae, vivi-
ficae, jucundae, ad modum margaritae, qiiae
habet fulgorem, sive fulget , confortat per
efficaciam , cor jucundat. Secundum hoc
igitur ingrediuntur ad contemplationem
,
nec potest ad visiones Apocalypsis homo
nudus accedere , nisi intelUgat ista. Cumigitur sit ^ a alia claritas solis, alia stella-
rum, » nos ^** « subUmati per fidem, trans-
formamur a claritate in claritatem , » et hoc
« revelata facie , » ut similes simus duode-
cim steUis , et duodecim margaritis. Duode-
cim speculationes sunt, quas habemus ex
fide : credere Deum primum , Deum trinum
et unum, et exemplar rerum , ul creantem
mundum, ut formantem animam; dantem
spiritum , Deum carni unitum , Deum cruci-
fixum, medelam mentium, vitale pabulum,
ultorem scelerum, praemium aeternum. Nota
etiam,quod quaedam sunt credibilia
,quae
sunt (6) inteUigibUia per rationem, ut Abra-
ham genuit Isaac , sive facta particularia
;
quaedam autem credibilia non sunt intelli-
gibilia : et quando inteUiguntur , rationes
soUdas habent. Ad sufficientiam horum duo-
decim, nota, quod claritas fidei specuianda
siderum. Unde ': « SustuUt me in spiritu est , ut veritatis praeexistentis , ut veritatis
' II Thess., II, 10. — « Rom., viii, 35-39. — ^ Psal.
Lxxxviii, 6. — Gen., i, 8. — ^ idem supra, serm. viii,
p. "0. — * Gen., XV, 5.-7 Gen., xvii, 4.-8 Apoc. ,
xxr, 10, 21. — ' 1 Cor., xv, 41. — '» 11 Co>\, iii, 38.
(a) Ccet. edit. qui erat. — (6) (^aet. edit. credibilia,
Bive.
IN HEXAEMERON. SERMO X. 79
efficientis, ut veritatis reficientis, ut veri-
tatis perficientis. Ut veritatis prseexistentis,
tripliciter : vel quantum ad essentiam , vel
quantum ad excellentiara , vel quantum ad
refulgenliam. Primo , quantum ad essen-
tiam (a) , Esse enim Dei prinium est,quod
venit in mente. Unde dicitur Moysi quajrenti,
quod nomen Dei esset : respondit ' : « Ego
sum, qui sum. » Et in hoc compreliendit
quidquid est, sive bonum, sive potens. Se-
cundo,quantum ad excellentiam , ut Deus
unus, trinus, et verus. Tertio quantum acl
refulgentiam, ut exemplar rerum. Si autem
consideratur ut claritas efficiens, hoc est tri-
pliciter : aut in quantum inchoat naturam
,
sive mundum ; aut in quantum (6) illustrat
industriam ; aut in quantum (c) inspirat
gratiam. Ut {d) inchoat naturam, sive mun-
dum , quod non soUim est credibile , sed
etiam iutelligibile. Ut illustrat industriam;
et sic format animam secundum intellectum
humanum, et angelicum , et sic Deus est
objectum intellectus : et hinc est, quod ha-
bet rationem perpetui,quantum ad imagi-
nem creationis, reparationis , similitudinis :
quia imago est essentialis dependentia , et
relatio. Ut inspirat gratiam : hic est con-
summatio, et hoc est credibile, et intelligi-
bile. Voluntas enim non perficitur , nisi per
donum Spiritus sancti infusum. Si autem
claritas veritatis consideratur ut reficiens
,
similiter triplex claritas refulget in ani-
ma : aut quantum ad humanae et an-
gelicai reparationis principium ; vel quan-
tum ad prelium ; vel quantum ad effectum.
Primum est speculari Deum carni unitum,
quod est credibile , et intelligibile : si ut
pretium , sic cruci affixum ; si ut effectus
,
sic Deus medicina est animse. Est ergo prin-
cipium nostrse creationis , reparationis, prae-
mialionis. Si ut confirmans, sive perficiens,
sic tripliciter : ut vitale pabulum Ecclesiae
mihtantis et triumphantis ; ut ultorem sce-
» Exod., III, 14. — » Psal. cxvir, 1!) — ' Habac, ii,
4j Rom., I, 17. — * Exod., iii, 15. — ' Exod., iv, 11.
(a) Cait. edit. deest primo, quaatuui ad essenliam.
lerum; ut fmale prsemium. Oportet Deumesse praemium; ergo est credibile , et intel-
hgibile, et hoc secundum influentiam , se-
cundum legem justitiae , clemeutise , et con-
cordia?. Secundum primum , ut virtus :
secundum secundum, ut veritas : secundum
tertium, ut influentia. Hae sunt duodecim
portse , de quibus Psalmista dicit ^ : « Ape-
rite mihi portas justitise. Justi intrabunt in
eam ; » quia ^ « justus ex fide vivit. » Pri-
mum speculabile circa Deum est^ quod pri-
mum nomen Dei est esse,quod manifestis-
simum et perfectissimum : ideo nihil maui-
festius , nihil perfectius : quia quidquid de
Deo dicitur, reducitur ad esse, hoc estpro-
prie proprium nomen Dei. Deus non dixisset
Moysi , sive latori legis : « Ego sum,qui
sum, » nisi esset primus. Postea dixit *:
« Deus Abraham , Deus Isaac , Deus Jacob , »
in quo mysterium Trinitatis expressit. Ter-
tio dixit » : « Qui fecit os hominis et lin-
guam (e) : » in quo explicavit se esse exem-
plar. Deum esse primum , manifestissimum
est,quia ex omni propositione sequitur esse
Deum. Etiam si dicas ; « Deus non est , »
Deus est : quia omnis propositio infert se
affirmativam , et negativam : ut si Socra-
tes (f) non currit, verum est Socratem[g)
non currere. Consideratur etiam haec veritas
quasi in speculo quodam, quod confortat, et
dat visum. Omnis enim creatura concurrit
ad Iioc speculum faciendum, et jungiturin
hoc speculo secundum viamordinis, originis^
completionis. Primo tripliciter , secundum Deum
ratiouera poslerioris ad prius, et inferioris ^pHciter
ad superius^ et temporis ad sevum, vel aevip'"''^^'^»''
ad seternitatem. Manifestum enim est, si est
posterius, est prius, ergo et primum : ergo
in isto ordine per posteriora ad priora , et
ad primum pervenitur. Omnia enim vel
sunt posteriora , vel media , vel prima. Se-
cundo est ordo inferioris ad superius, et
superioris ad summum,quaj habent essen-
— (4j Ca^t. edit. deest aut iu quauluui. — (c) Item. —[d) Ccet. edit. decst lit. — {e} Vulg. Quis fecit os ho-
miiiis? — (/) Cat. edit. Sortes. — (</) Ccel. edif.
Sortem.
80 ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
Deumesfc pro-
batur ra-
tione ori-
ginif.
Denrnesse prc-
batur ra-
tione
conciple-
tionis.
tialem ordinem, etdependenliam, secundum
ordiuem uaturae : et non dicitur hic supe-
rius, et inferius, secundum lineam prsedi-
camentalem , sed secundum magis nobile
,
et minus. Tertio est ordo temporis ad a3vum,
et aevi ad seternitatem : quia si est aliquid
propter aliud creatum, et illud creatum eiit
propter increatum, etincreatum erit propter
se : ut si est res temporalis propter animam,
et anima propter Deum , necessario ergo
Deus propter (a) se est. Secundum ordinem
ergo causalitatis, dignitatis, fmis , oiunia
declarant esse primum et ultimiim in ra-
tione producendi ; sed ultimum in ratione
fiendi : hoc ergo secundum rationem ordi-
nis.
Alio modo creatura dicit Deum esse secun-
dum rationem originis, ut si est ens crea-
tum, est ens increatum : et si est ens per
participationem , est ens per essentiam : si
est ens per compositionem , est ens per sim-
plicitatem : et si est ens per multiformitatem,
est ens per uniformitatem , vel identitatem.
Primo dicendum, quod omne creatum po-
nit causam, et universitas causatorum po-
nit causam primam universalem. Tunc quse-
ro de causa illa : aut est creata , aut non :
si sic, est abire in iniinitum ; si non , habeo
propositum. Item ens per participationem
ab eo habet esse, quod est ens per essen-
tiam,quia fluit ab eo. SimiUter omne com-
positum est a componentibus : similiter et
partes, cum sint dependentes ad invicem,
sunt ab aliquo simphcissimo absoluto. Simi-
hter de multiformitate : si enim est ens per
multiformitatem, est ens per uniformitatem,
ut in numeris^ quia necesse est devenire ad
unitatem : hoc ergo ratione originis. Tertio
modo, ratione complelionis : si est esse po-
tentiale, est esse actuale; si est esse muta-
bile, est esse immutabile ; si est esse secun-
dum quid , est esse simpUciter ; si est esse
dependens , est esse absolutum ; si est esse
in genere, est esse extra genus. Ens autem
potentiale venit ex actuaU esse , necessario
in diversis (6) ; sed in eodem , esse potentiale
prsecedit esse actuale. SimiUter mutabile est
fluens ab immutabiU fixo. Similiter crealura
essentiaUter dependens a primo, et materia,
et forma , et etiam accidens magis dependet
a Deo, quam a suo subjecto : quia Deus po-
test facere, ut sit siue suljjecto, ut in sacra-
mento aitaris ; sed non,quod non dependeat
ab eo. SimiUter si est eus secundum quid,
erit ens simpliciter in his quse nata sunt
esse simpliciter : ut si est sapiens secundum
quid , est sapiens simpUciter. Similiter , ut
removeatur instantia, est albus dente : ergo
est albus simpliciter. Si est ens in genere
,
est ens extra genus. Ens enim in genere
habet differeniias coarctantes ; et tale non
liabet posse , esse , et agere universaliter.
Unde Deus est ens extra genus, et supra
genus. Hae igitur speculationes ordinis , ori-
ginis, et completionis, ducunt ad illud esse
primum, quod repraisentant omnes creatu-
rae. Hoc enim nomen scriptum est in omni-
bus rebus. Et sunt hee conditiones entis,
super quas fundantur certissimae illationes.
Unde dixit auctor Ubri de Causis (c) : « Pri-
ma rerum creaturarum omnium est esse : »
sed ego dico : « prima rerum inteUigentia-
rum est esse primum. »
SERMO XL
Quomodo Trinitas specuhim est pukherrmum.
^ Nos autem revelata facie gloriam Bo-
mini speculantes , etc. Dictum est de secun-
da visione, sciUcet intelUgenUse per fldem
elevatse,quae inteUigitur per coelum vel
firmamentum , quod est aUum , firmum,
speciosum. Dictum est de duobus primis, et
incoeptum de tertio , sciUcet speciositate
,
quse est multiformis speculatio fidei. De qua
dictum est Abrahse , hoc est credeuti ' :
« Suspice coelum, et numera steUas, si po-
tes. » Dictum est a Joanne *: « Sustulit me
(a) C(st. edit, per.
(c) CcEt. edit. libro.
(6) Cat. edit. diversum. — ' Lib. de Caus^, prop. iv, in priuc. — ' li Cor.
18. — ' Gen., xv, 5. — * Apoc, XXI, 10.
iij,
IN IIEXAEMERON. SERMO XI
in montem ; » et per duodecim signa ,per
qucB currit sol intellectualis in heraisphserio
nostrae intelligentiae, et facit dies, et annum
fidei; et per «duodecim portas ex singuUs
margaritis , » iutelliguntur duodecim spe-
culationes principales, ad quas aliae redu-
cuntur, ct secundum quas alise regulantur,
et diriguntur. Et illae sunt fulgida^ , vivifi-
cse, jucundae. Prima erat, speculari Deum
esse primum ; secunda , Deum esse trinum
,
etunum. Circa has procedunt Sancli et Doc-
tores : sed Sancti per viam speculationis
,
Doctores per viam investigationis. Dicium
est ergo de primo speculo, scihcet quod Esse
est nomen Dei raanifestissimum , et perfec-
tissimura : quia omnia, quae sunt Dei, com-
prehendunlur in hoc nomine *: « Ego sum,
qui sura. » Hoc noraen Dei est proprie pro-
prium , de quo dictum est,quouiam res
omnes repraesentaut ipsum per viam origi-
nis. Hoc speculum componitur ex omnibus
creaturis, ut patuit. Hoc noraen, in anima
scriptura , illustrat eara : Augustinus ^ enim
sic explanat : « Nos autem * revelata facie
gloriam Doraini speculantes , » non a prope,
sed de longe^ scilicet a speeulo : sed hoc
speculum est cura aenigmate adhuc, quia
si videretur sine aenigmate , esset homo
beatus. Hoc speculum format Augustinus,
qui volens ostendere unitatem et trinitatem
Dei , dicit sic *: « Neque enim diviuorum
hbrorum auctoritas tantumraodo prsedicat
esse Deum verum ; sed oranis,quae nos cir-
curastat , ad quam nos etiam perlineraus
,
universa rerum natura proclamat se habe-
re prsestantissimum conditoreni ,qui nobis
mentem rationemque dedit, qua viventia
non viventibus , sensu praedita non sentien-
tibus, intehigentia non iuteiligeutibus, im-
mortalia mortahbus, irapotentibus potentia,
injuslis jusla , speciosa deformibus , bona
malis, incorruptibilia corruptibilibus, beata
miseris praeferenda videamus. Et per hoc
,
quoniam rebus creatis Creatorem sine dubi-
tatione praeponimus , oportet ut eum , et
» Exod., m., U. — - Aug., de Trinit., lib. XV,
TOM IX.
81
summe vivere, et cuncta sentire, atque in-
telligere , et mori et corrumpi mutarique
non posse , nec corpus esse , sed spiritum
omnipotentissiraum, speciosissimum , et op-
tiraum, verissiraumque fateamur. » Duode-
cim ponit conditiones : «aeternus, immor-tahs , incorruptibilis, immutabilis; » ecce
qualuor : item « vivus , sapiens, potens
,
speciosus ; » et ecce quatuor : item « justus,
bonus, beatus, sanctus spiritus; » ecce qua-
tuor. De primo quaternario accipiatur un-.un
nomen , scilicet « aeternus , » quod alia tria
comprehendit : quia si est seternus, eo ipso
est immortalis : et si imraortalis, eo ipso
incorruptibilis : et si incorruptibihs, eo ipso
iramutabihs. De secundo quaternario acci-
piatur « sapiens : » ergo vivus : si vivus,
ergo potens : si potens , ergo speciosus, quia
sapientia est forma pulcherrima. Unde Sa-
piens dicit ^: « Amator factus sum formae
ilhus. » De tertio quaternario accipiatur il-
lud nomen « beatus^ » quod comprehendit
alia tria : quia si beatus, ergo bonus, ergo
justus, ergo sanctus spiritus. In his ergo
tribns, scilicet seternitate, sapientia, et bea-
titudine , una relucet Trinitas : seteroitas
Patri ; sapientia Filio ; beatitudo Spiritui
sancto. Adhuc etiam redigit ad unum haec
tria, et accipit « sapientiam , » et ostendit
Trinitatera : quia necesse est, si est sapien-
tia, ut sit mens, quae cognoscat se, et dili-
gatse, et alia. Nec tamen iutelligendum
,
quod ita sit Pater mens^ quod Filius non
sit ; imo est insania ; imo quia Pater mens
,
Filius est mens, Spiritus sanctus est mens.
Item Filius notitia; Pater notitia, Spiritus
sanctus notitia, et sic de aliis. Hoc autem
in anima non est, quia mens non est notitia.
Sapientia ergo in cognitione est : ubi ergo
est cognitio, necesse est ut sit emanatio, sive
generatioYerbi; ex quagenerationesequitur
productio amoris nectentis. Et si producens
est Pater, Verbura est Filius; nexus, Spiri-
tus sanctus : iu quibus est Trinitas vera
,
c. VIII, 11. 14.-
lib. XV, t. IV,
- » 11 Cor., III, 18.— Aug., (le Trinit.,
II. (i. — s Sap., VIII, 2.
82 ILLUMINATIONES ECCLESItE
distincfa, non in sapientia et in mente, si-
cut est in anima. Hoc est ex veritate sapien-
ti£e. Et hoc dicit Anselmus* Momlogio (a).
Ex hoc enim,quod summus Spiritus se in-
teihgit , Filius generatur , Spiritus sanctus
spiratur. Hoc est speculum Trinitatis , unde
Augustinus : « Sed nos cum Rutli coUiga-
mus spicas post messores., id est, post sa-
cros Doctores. » Est autem duplex speculum
Trinitatis : unum intellectuale ,quod facit
intelligere nomina dicta de Deo intellectua-
lia ; secundum est magis materiale, quod
fit per noQiina transumptiva. Prima specu-
latio, quse est intelhgentia per fldem ele-
vata, dicit Deum esse trinum et unum prop-
ter quatuor quse sunt in diviiio esse, scihcet
propter conditionem perfectionis,propter
conditionem productionis ,productivse dif-
fusionis, diffusivse dilectionis : et unum se-
quitur ex altero. Est enim ibi suprema per-
fectio, ex qua sic primum principium habet
perfectionem originis, ordinis, indivisionis.
origo. Est autem origo originans perfectior, quam
non originans ; et perfectior est origo ori-
ginans originantem, quam originans non
originantem. Ergo si ibi est perfecta origo
,
necesse est esse Patrem producentem Filium
originantem , et Spiritum sanctum origina-
tum. Item a parte ordinis sic : Ubi est per-
fectus ordo, ibi est ratio principii, medii,
et ultimi : alioquin inordinatio accideret in
divinis, sicut supra'- dictum est. Oportet ergo
per rationem ordinis , ut sicut ibi tres per-
sonae sunt ex parte indivisionis , sic necesse
est ibi esse indivisionem ; ahoquin recederet
a perfectione et ab unitate. Est enim indivi-
sio unitas quajdam : unitas autem est in
principiis, et principiatis : in universalibus,
et pavtirularibus ; in voluntate , et natura.
unitas Unitasinprincipiis est simplicitatis; in com-
p?e°r' positis, sive principiatis , totahtatis seu ple-
nitudinis ; in universalibus , conformitatis;
in particularibus , innumerositatis ; in vo-
luntate, unanimitatis ; in natura , insepa-
' Anselca.
pag. 72.
MonoL, c. XLVi. — ^ Supra, serm. vjii,
rabilitatis. Unitas simplicitatis in princi-
piis est defectiva ,quia hcet quodhbet prin-
cipium sit simplex , non tamen de se suffl-
ciens est ad ahud producendum , sine alio
principio. Item unitas totalitatis , sive ple-
nitudinis , in principiatis deflcit,quia non
est es se, nec simplex. Item unitas in uni-
versahbus deficit, scilicet conformitatis, quia
numeratur cum aha. Et licet essentia uni-
versalis sit in pluribus , numeratur tamen
in illis. Item unitas in individuis deflcit
,
quia cum materia numeratur forma. Item
unitas voluntatis deflcit,quia non ita con-
junguntur animi, quin separari possint per
discordiam. Item unitas inseparabilitatis in
natura, in Deo ponenda est. Item in primo
esse, est ratio perfectse productionis ; et pro-
ductio simihs, et dissimihs ; sequahs, et inse-
qualis ; consubstanhalis , et essentialiter
differentis. De necessitate, si est productio
dissimUis ,prseintehigitur productio similis
:
quod sic patet : Simile habet se ad dissimile,
sicut idem ad diversum ; sicut unum ad
muha : de necessitate tamen idem praecedit
diversum, et unum multa : ergo productio
simhis prsecedit productionem dissimihs.
Sed creatura producitur a primo in esse , et
est dissimihs : ergo de necessitate producitur
simile, quod est Deus. Item secundum Boe-
tium insequalitates oriuntur ab sequahtati-
bus. Si ergo producitur a Deo quod est inse-
quale, scilicet creatura, necessario procedit
productio sequalis, quod est Deus. Item, si
producitur a Deo essentiahter differens , ne-
cessario producitur substanhaliter idem.
Quia autem aliquando extrinsecum est in-
trinsecum, in ihis quse habent intrinsecum
et extrinsecum , ut patet, quia verbum di-
centis extrinsecum prsecedit mentis concep-
tus intrinsecus : ergo simihter a substantia
seterna differens non manat, nisi producatur
substantiahter idem. Ergo in Deo prius est
productiosimihs^ sequalis, consubstantiahs,
quam dissimihs , insequalis , essentialiter
difTerentis. Sed quid dices ? Numquid intel-
(a) C(st. edit. Monologion,
IN HEXAEMERON. SERMO XI
ligentes primum esse unum suppositum, ut
gentiles , adliuc intelligunt snbstantiam,
virtutem, et operationem? ergo si ita est,
non intellecta Trinitate , vel emanatione ,
est inlelligere productioneni. Respondeo :
infei- Intellectus duplex est,perfectus , et plenus,
dupiex ^^ pltine resolvens ; et tali intellectu non est
intelligere. Secundus est semiplenus ; sic
intelligere semiplene potest intellectus crea-
tus , sic quod resolvat in plura,quaa in Deo
sunt unum ; aliter non. Item tertia ratio
speculi est, quia in Deo est ratio productivse
difTusionis. Sic illud esse summe bonumest ; ergo summe diffundit se, scilicet tripli-
citer, diffusione actualissima, integerrima,
ultimata vel ultimatissima, quia actualissi-
ma semper est, semper fuit, semper erit,
semper genuit, semper generat, semper ge-
nerabit. Hoc non potest habere creatura,
quod semper sit , semper fuerit , et semper
futura sit : ergo necesse est ut emauet seter-
nus. Item integerrima non est haec difTusio
in creatura;quia Deus non dat totum deco-
rem exemplaris creaturae : unde hoc nou
datnisi generando Filium. Unde ^: « Omnia,
inquit Filius, quas habet Pater, mea sunt : »
hoc non dicit aliqua creatura. Item haec dif-
fusio est ultimata, ut det producens quidquid
Deus darepotpst; creatura autem recipere
creatara nou potcst quidquid Deus dare potest. Unde
sicut punctus ad lineam nihil addit , non
etiam mille millia punctorum ; sic bonitus
creatura? bonitati Creatoris nihil addit, quia
fiuitum infmito nihil addit. Ergo necesse est,
ut haic diffusio secundum totum posse sit
ab aliquo^ quod omni creatura majus cogi-
tari potest : et etiam ipsa creatura majorem
se cogitare se potest. Sed in Filio productio
est, sicut in Patre est. Si ergo Patre niliil
majus cogitari potest , ergo nec Filio. Si
Pater etiam ultimata diffusione non se dif-
funderet, perfectus non esset. Quarta diffu-
sio est per rationem dilectionis ; necessario
enira oportet, quod ubi beatitudo est, ibi
83
ad crea-
torem si-
cut
punctus
ad li-
neam.
1 Joan., XVI, 15. — * Hebr., i, 3. — ^ Gen., d, C.
* Isa., LV, 10, II. — (a) CoBt. edit. illic.
summa sit dilectio. Est autem dilectio re- DUectio
flexa , connexiva , charitativa. Connexiva*"^^^''*
dilectio perfeclior est, qua alterum diligo,
quam reflexa, qua me dihgo. Charitativa
autem perfectior caeteris est, quae habet di-
lectum et condilectum : ergo haec est in
diviuis. Ilac ergo dilectione Pater diligit
Fihum , et est infinitus ardor. Item est ibi
dilectio gratuita, debita, permixta. Ilemest
ibi dilectio pura, plena, perfecta, ut etfluens
et effluxa in Filio, ut refluxa in Spirilu
saiicto. Ex istis rationibus omnibus flt spe-
culum nobile. Est autem aliud speculum
congregatum ex parvis. Unde nota, quod
licet tota Trinitas sit lumen inteUigendi,
Verbum tamen naturaliter habet rationem
exprimendi. Omnis autem creatura clamat oene-
generationem aeternam, et hanc exprimunt '"t^'*'''';
et repraesentant duodlecim generationes. Est pr*sen-
enim primus modus per diffusionem , se- creat«ris
cundus per expressionem, tertius per pro-
pagationem : per diffusionem, ut splendoris
a luce, vel caloris ab igne, ut fluvii a fonte,
ut imbris anube plena, sive rorida. In pri-
madiffusione deficit aequalitas, quia splendor
non aequatur luci. In secunda deficit intimi-
tas, quia calor uon est inlimus igni, sive ut
informanti , sive ut originauti ; est enim ac-
cidens. In tertia deficit simultas, quia fons
difTundit se per partes, non totus insimul.
In quarta deficit integritas, quia non tota
pluvia excutitur a nube ; imo per guttas.
Jungas has quatuor conditiones ad unamdiffusionem
,quae sit splendoris habentis
aequalitatem caloris, habentis intimitatem et
substautialitatem rivuh sive fontis, habentis
simultatem imbris, habentis integritatem
;
et sic habes vestigium generationis aeternae.
Unde Filius aliquando comparatur splen-
dori , dicente Paulo ^ : « Qui cum sit splen-
dor gloriae ; » aliquando rubo Moysi , ubi
fuit expressa persona l^ilii ; ahquaudo flu-
vio, vel fouti, ut in Genesi ^: « Fons ascen-
debat de terra, et fluvius egrediebatur de
loco; » ahquando imbri, ut in Isaia *: « Quo-
modo descendit imbiT de ccelo, et illuc (ti)
84
ultra non revertitur, sed inehriat terrara; »
et sequitur : « Sic erit verbum quod egre-
dietur de ore meo; » scilicetde corde Patris.
Secundus modus est per modum expressio-
nis, ut speciei ab objecto , ut imaginis a
sigillo, ut sermonis aloquente, ut cogitatus
a mente ; et liic est defeclus. In prima deficit
rei veritas, quia species in oculo, vel in
anima, non est veritas rei. In secunda defl-
cit simplicitas^ quia imago sive figura non
est in puncto , vel in simplici , sed partes
habet. In tertia vero deficit stabilitas,quia
sermo transit, et non manet. In qiiarta de-
ficit substautialitas,quia conceptus mentis
non est substantia , vel hypostasis. Auferas
hos defectus, et pone expressionetn , quae sit
speciei ab objecto habentis veritatem : ut
imaginis a sigillo habentis simplicitatem;
ut sermonis a loquerfte habentis stabilita-
tem ; ut conceptus a mente habentis consub-
stantialitatem : et tunc habebis alteram par-
tem specuh. De primo dicit Psalmista ^:
« Eructavit cor meum verbum bonum ; »
sequitur : « Speciosus forma prae fihis ho-
rainum. » De secundo dicit Sapiens ^: « Gan-
dor est lucis seternae , et speculum sine ma-
cula, et imago bonitatis ilhus. » Et Aposto-
lus ^ : « Qui est imago invisibihs Dei. » De
tertio, Job *: « Semel loquitur Deus, et
i(Upsum non repetit. » Unde pone in Fiho
quod semper sit, et non deficit, nec rever-
titur. Quarto pone stabilitatem : conceptus
eaim mentis aeternae est hypostasis , concep-
tus nobilissimus , mentahs, perfectissimus.
Unde in Proverbiis ^: « Nondum erant abyssi,
et ego jam concepta eram. » Aliquando ergo
vocatur Filius species, imago, verbum ma-
nens in aeternum ; conceptus vero non in-
haerens, sed substantiahs, et hypostasis. Sic
ergo liabes quatuor. Tertia generatio est per
prolationem (a), et hoc quadrupliciter : ut
gerrainis a semine ; ut arboris a radice ; ut
proHs conceptae a ventre , vel utero mater-
no ; ut filii a patre principiante. In prima
1 Psal. XDV, 1, 2. — 2 Sa/J., Vir, 16. — 3 Coloss., i,
15. — * Job, XXXIII, 14. — '" Prov., Vlilj 24. — " Isa.,
ILLUMINATIONES ECCLESm
generatione deficit formositas, quia in se-
mine est forma confusa et occulta ; sed non
sic Filius. In secunda deficit conformitas;
licet enira sit una radix, taraen differt in
forraa a rarais,licet unara arborera faciat.
In tertia deficit actualitas,quia mater est
principiura, etsi aliquo inodo activura pro-
hs, potissirae tamen passivum. In quarta
deficit coaevitas. Aufer ergo hos defectus
,
et pone prirao formositatera. Unde Isaias ^:
« Erit germen Domini in magnificentia , et
gloria, et fructus terrae subhmis. » Secundo
pone conforraitatera, sic Filius est confor-
niis Patri , ut lignura vitae in medio para-
disi. Unde dicitur ^: « Lignum vitae est iis
qui apprehenderint eam. » Tertio pone ac-
tuahtatem , unde Psalmus ^: « Tecum prin-
cipiura in die virtutis tuae, in splendoribws
sanctorura , ex utero , » etc. « Ex utero »
dicit , ubi est ratio fovendi in sinu Palris , a
quo non recessit. Quarto pone coaevitatera
;
Psalmus ^: « Ego hodie genui te ; » et hoc
in aeternitate, hoc est in meo hodie aeter-
no. Has duodecim conditiones aggrega , et
habebis speculum ad contuendum exemplar
divinum , sive Verbum ,quod orania reprae-
sentat, ut splendor procedens a luce cum
perfectione aequalitatis , et sic de aliis. Per
has conditiones solvuntur omnia argumenta
Arii, perquae arguita generationibus imper-
fectis. De his duodecim dicitur in Genesi "^:
« Vidi per somniura solem , et lunam , et
stellas undecim adorare me. » Iste est ille
Joseph pulcherrimus,quem adoraut omnia,
et clamant teraporalia per lunara , spiritua-
lia per solem. Et undecira stellae genera-
tiones creaturarura sunt secundura undecim
conditioues, deficienle duodecima , quee est
in generatione Fihi Dei : ideo ponuntur hic
undecira stellse in nuraero deficiente a duo-
denario, qui est numerus excrescens, quiaNume-
respectu illius generationis habent defec- '"s ex-
crescens
tum , et inclmant oiuma ad generationem
IV, 2. — ' P?'OV., III, 18. — 8 Psal. cix, 3. — ^ Psal.
II, 7. — '» Gen., xxxvii, 9.
(a) C(et. edit. probatioueiii.
IN HEXAEMERON. SERMO XI.
"Verbi. Omnia eiiim indicant generationem
Verbi. Unde qiiando videtur splendor, a luce
transferenda est mens ad considerandum ge-
nerationera seternam , et sic de aliis. El ibi
est magna delectatio, dicente David *: « De-
lectasti me_, Domine, in factura tua , » etc.
Dicit ergo : « Nos revelata facie gloriam Do-
mini speculantes. » Alio modo sic, et magis
proprie, est generatio per diffusionem, ut
splendoris, vel luminis a luce ; et ibi est
coaevitas : deficit tamen cequalitas,quia
splendor non gequatur luci. Item est diffusio,
ut ignis ab igne ; ibi est sequalitas, ut patet,
quando una candela incenditur ab alia, quod
tantum est Uimen in una sicut in alia , et
quotquot accendantur; deficit tamen con-
substantialitas. Item est diffusio rivi a fonte,
et hsec est consubstantialitas et intimitas :
quia eadem aqua, quse est in fonte, est in
rivo : sed deficit nobilitatis ortus, quia in
rivo per quosdam meatus et colationem , de
aqua salsa fit dulcis. Item est diffusio im-
bris a nube, et ibi est nobilitas ortus, quia
habet virtutes cceli, per quas infundit im-
brem nubes ; deficit tamen formae decor
,
quia videtur nubes ccelum obscurare , et
deturpare. Junge quod nobilitatis est , ut
coeevitatem , aequalitatem , consubstantiali-
tatem, formae decorem, et habebis unampartem speculi. item est generatio per ex-
pressionem, ut speciei ab objecto : et hic
est formee decor,qui deficiebat in genera-
lione imbris. Et hoc est mirabile, quomo-
do species generatur;quia non de materia
aeris; quia cum non dicat essenliam , sed
modum essendi, sufficit, ut habeat princi-
pium originativum, medium inter princi-
pium materiale, et principium effectivum.
Unde Deus dedit virtutem cuilibet rei , ut
gigneret similitudinem suam ex naturali
foecunditate. Unde secundum quod objectum
gignit similitudinem suam , sic repraisentat
generationem aeternam ; secundum quod
intentio animae eam oculo unit, sic reprae-
85
' Vsal. xci, 5. — * Hieron.* Maith., xxvai, 19.
ad 1'aulin., episl.
sentat incarnationem Verbi. Uaec generatio
speciei deficit, quia non est ibi formae fixio,
sed vario modo habet generari , secundum
quod patet in speculis ; et diversimode habet
reprsesentari,prope, vel longe. Item est
generatio per expressionem , ut figurse a
sigillo; et hoc est forma? fixio, quod deticit
in praecedenti , deficit tamen vitae vigor.
Item generatio sermonis a dicente , ubi est
vitae vigor, quia sermo quamdam vim vitae
secura habet , ut patet, quod duobus dicen-
tibus eamdem veritatem , unus melius ex-
primit alio, et imprimit. Unde Hieronymus ^:
« Habet nescio quid latentis energiae vivse
vocis actus, » etc. Unde verba Christi, noii
dubium quin prolata, et audita de ore ejus,
majoris virtutis et potestatis erant, quam
scripta. Ilic tamen deficit vitae mansio, quia
sermo transit. Item est generatio conceptus
a meute; et ibi est vitse mansio, quia oranes
cogitatus in raeraoria manent ; sed ibi defi-
cit consubstantialis foecunditatis virtus,quia
ille cogitatus non est consubstantialis virtus.
Hsec quatuor jungantur, scilicet, forraae de-
cor, formse fixio , vitse vigor , vitae mansio
;
et habes secundam partem speculi. Item est
generatio per propagationera , ut germinis
a semine : et hoc est virtus substantialis , in
qua deficit ultimura : similiter deficit vitse
robur. Itera est generatio, ut surculi a ra-
dice ; et hic est vitse robur, sed deficit vivax
sensus : non enira sentit, vel producens pro-
ductura , vel productum suam originem.
Item est generatio , ut foetus a ventre , vel
utero ; hic est vivax sensus , sed deficit vir-
tus activa, quia ncutrura est activura , sed
receptaculum potius, quam activum. Item
est generatio, ut filii a patre ; et ibi sunt
omnes dictse conditiones prseter unam , sci-
licetlucis, quce est coaevitas, quae est po-
nenda in generatione Filii Dei : et ab illa
ultima generatione, scilicet Filii aPatre,
denominatur generatio aeterna. Et haec ra-
tificavit Christus, cum dixit » : «Ite, docete
oranes gentes , baptizantes eos in nomine
Palris, et Filii , et Spiritus sancti : » noii
86 ILLUMINATIONES ECCLESm
dixit : « In nomine lucis et splendoris. » Hse
sunt undecim stellae adorantes Filium pul-
cherrimum , scilicet undecim conditiones
nobiles, jam dictse,quarum duodecima,
scilicet coaivitas^ est in Filio Dei.
SERMO XII.
Quomodo Deus exemplar est omnium rerum,
et Scriptura dicitur os Dei.
' Nos autem revelata facie gloriam Bomini
speculantes, etc. Dictum est de altitudine fi-
dei;, quia excedit investigationem rationis,
ut patet ex duodecim articulis signatis per
duodecim stellas, et per duodecim alas sera-
phin. Dictum est de firmitate ejus, designata
per duodecim fundamenta civitatis. Itcm de
speciositate, designata per duodecim portas
civitatis, et per duodecim margaritas, quse
sunt speculationes fidei, et sunt fulgidae et
vivificse, et jucundse, quantum ad duas por-
tas orientales, scilicet speculari primo (a) di-
vinum Esse purissimum ; secundo, Deumtrinum et unum. Sequitur de tertia porta,
quod sit exemplar omnium rerum. Suppo-
nendum enim est per fidem, quod sit condi-
tor omnium rerum,gubernator actuum
,
doctor intellectuum, judex meritorum. Et
ex hoc intelligitur, quod est causa causa-
rum, et ars prsestantissima originans, dux
providissime gubernans, lux manifestissime
declarans, vel reprsesentans, jus rectissime
prsemians et judicans. Et priraum ostendi-
lur sic : creatura egreditur a Creatore, sed
non per naturam, quia alterius naturae est
:
ergo per artem, cum non sit alius modus
emanandi nobilis, quam per naturam, vel
per artem, sive ex voluntate : et ars illa non
est extra ipsum : ergo est agens per artem;,
et volens : ergo necesse est ut habeat ratio-
nes expressivas. Si enim dat formam huic
rei, per quam distinguitur ab alia re, vel
proprietatem, per quam dislinguitur ; ne-
cesse est ut habet formam idealem , imo
' II Cor., 111, 18. -- • Joan., i, 3, 4. — » Jerem.,
%xxj,33; Hebr.,\ui, 10.— («) Ccet. edit.omitt. primo.
formas ideales. Sic enim in plurali vocantur
a Sanctis. Item, quia est causa conservans,
est duxgubernans. Prseest enim ad dirigen-
dum omnes actus, secundum quod guber-
nabiles sunt; non sicut artifex domum di-
mittit, sed res conservat, et dirigit. Ideo
habet apud se normas directissimas. Nec est
idem modus, ut creatura manat a Creatore
secundum formas expressivas, et secundumquod a mente divina emanant regulse secun-
dum directionem seternarum regularum.
Item, quiadoctor est, ipse docet infallibiliter,
et certificat sic quod impossibile est aliter se
habere, secundum sententiam omnium doc-
torum. Christus est doctor internus, nec sci-
tur aliqua veritas, nisi per ipsum : non lo-
quendo sicut nos, sed interius ilhistrando :
et ideo necesse est, ut habeat clarissimas
species apud se. Non tamen ab alio accipit
:
ipse enim intimus est omni animse, et suis
speciebus clarissimis refulget super species
intellectus nostri tenebrosas, et sic illustran-
tur species illae obtenebratse, admixtse ob-
scuritate phantasmatum, ut intellectiis intel-
ligat. Si enim scire, est cognoscere rem
aliter impossibile se habere, necessarium est,
ut ille solus scire faciat, qui veritatem novit,
et habet in se veritatem. Item estjus rectissi-
mse remunerationis, per leges justissimas :
si ergo juste prsemiat, necesse est ut habeat
leges justissimas. Loquitur ergo Scriptura
de ipso, ut est exemplar, ut omnis creatura
vivit in formis seternis : unde Joannes :
c( Quod factum est, in ipso vita erat. » Scivit
autem per cognitionem et amorem; et qui
hoc negat, negat praedestinationem aeter-
nam. Nam ab aeterno novit Deus creaturam,
et amat eam, quia praeparavit eam gloriae et
gratiae. Item habet normas directissimas;
unde Apostolus et Hieremias * : « Dabo le-
ges meas in visceribus eorum, et in corde
superscribam eas. » Superscribit enim pri-
mo in natura; secundo in industria, seu in
progressu; tertio in gratia; quarto in gloria.
In quocumque statu dat norraas suas : ergo
necesse est ut in se habeat eas. Item, quia
IN HEXAEMERON
est lux illustrans sapientia, est enim specio-
sior sole, quia licet sol habeat rationem ra-
diandi, non tamen species in se descriptas
habet, et ideo illud exemplar est pulchrius,
quia cum hoc quod lucet, habet species
claras. Item est jus per se judicans^ ut in
Apocalypsi * ; « Libri aperti sunt, et alius li-
ber apertus est, » scilicet liber vitae, et liber
conscientiae. Per librum vitse habet anima
vivere, et per librum conscientiae habet (a)
judicare : et si liber conscienfiae concordat
cum libro vitae, approbatur; si autem dis-
cordat, reprobatur : unde Psalmvs - ;
« Imperfectum meum viderunt oculi tui, et
in libro tuo omnes scribentur , » id est,
manifestabuntur scripti, non de novo scri-
bentur : in lioc hbro scribuntur omnes leges
aeternae. Deus ergo est exemplar aeternum
;
et haec est fides, quae credit Deum esse con-
ditorem rerum , etc. Et super hoc fertur
speculatio, ut sit ars praestantissime reprae-
sentans. Haec autem ars, et est una, et mul-
tiplex : quomodo autem lioc esse potest, vi-
deri non potest, nisi veniat illuminatio ^ « a
montibusaeternis,» et tunc turbabuntur « in-
sipientes corde, » et stulti. Oportet enira alte
sentirede Deo. Estautem multiformis^ quia (6)
multa repraesentat, et certitudinahter. Unde
melius video me in Deo, quam in meipso.
Est tamen summe una. Ad hoc notandum^
quod causa prima est prima et immediata :
quia prima, ideo nihil habet ab alio, sed
omnia ab ea; et est immediata, quia causa
immediata nobilior est mediata. Quia ergo
prima, ideo potentissima; ergo multapotest.
Item, quia immediata, ideo est actualissima^
quia causa immediata in 8ctu est; etiam ac-
tualissima, eo quod immediata, quia actus
immediatior, quam potontia : non autem est
actualissima secundum efficientiam, sive se-
cundum actum extrinsecum, quia uon sta-
tim facit quidquid potest : ergo est actualis-
sima secundum actum intrinsecum, qui eat
' Apoc, XX, 12. — -' Psal. cxxxviil, 16. — » Psal.
Lxxv, 7, 6. — («) Al. deest per libiiuu consc. liabet.
— (0) Al. qui. — (c) Al. alia.
SERMO XH. 87
dicere. Unde ab aeterno dixit hoc faciendum,
et hoc in tempore fit : haic causa est, quia
est una, et summe simplex; et in eo quod
surame simplex, est infinita, quia virtus, vel
causa, quanto magis unita et simplex, tanto
magisinfmita, non quidem distensione mo-
lis, sed virtutis. Ilaec est lux inaccessibihs, et
tamen proxima aniraae^ etiam plus quam
ipsa sibi ipsi; est etiam inalligabilis, et ta-
men summe intima. Hoc autem videre non
est, nisi hominis suspensi ultra se in alta (c)
visione; et quia volumus videre simplici in-
tuitu, quomodo illa ars est una, et tamen
multiplex^ quia immiscet se cum phantasia;
cogitare non possumus quomodo infinita sit,
nisi per distensionem ; et ideo videre non
possumus simphci intuitu, nisiratiocinando.
Quia ergo illa ars est causa, sequitur, quod
in illa arte est repraesentatio causabihum
causatiter. Quia rationes illse causae suut,
ideo sunt in causante : et hinc est, quod
causae sunt contingentium infalUbiUter.
Quod enim contingens est, infaUibihter re-
praesentatur : exprimit enim modum, qui
accidit infallibiUter in re : quia secundum
quod in se et apud se est, exprimit. Yera
enim est contingentia a parte rei, ita et in-
fdUibiUlas ex parte Dei. Item mutabiliiim
immutabiliter, materialium immaterialiter,
quia iUa3 rationes non sunt materiales : pos-
sibilium actuaUter, partibiUum impartite
,
quia non est major ratio montis, quam mi-
Ui, nec etiam in anima nostra : accidentium
substantialiter, sed iUae rationes sunt in Deo
substantia, quae estDeus; corporalium spiri-
tuaUter , temporalium sempiterne , distan-
tium indistanter, eUam in auima; dissonan-
tiura indissonanter, ut ratio albi et nigri;
deficientium indeficienter, quia quidquid est
ibi, vita vivit. Ad hos splendores exemplares
ratio duxit, et fides. Sed ulterius triplex est
adjutorium ad consurgendum ad exemplares
rationes, creaturae scilicet sensibilis, crea-
turae spiritualis, et scripturae sacramentaUs,
qua3 conUnet mysteria. Quantum ad pri-
mura, totus mundus est umbra, via, vesti-
88 ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
giiim, et est liber scriptus foriusecus : in
qualibet eiiim creatura est refulg-entia divini
exemplaris, sedcum tenebris permixta. Unde
sicut quaedam opacitas admixta lumini est
via, in tantura est via ducens in exemplar.
Sicut tu vides, quod radius intrans per fe-
nestram diversimode coloratur, secundum
colores diversos diversarum partium vitri
;
sic radius divinus in singub's creaturis di-
versimode, et in diversis proprietatibus re-
fulg-et. Unde scriptum est ' : «In viis suis
ostenditse.»ItemestvestigiumsapientiseDei.
Unde creatura non est nisi quoddam simu-
lacrum sapientiae Dei , et quoddam sculp-
tile. Et ex his omnibus est quidam liber
scriptus foris. Qaando ergo anima videthaec,
videtur sibi, quod deberet transire ab umbraad lucem, a via ad terminum, a vestigio ad
veritatem, a libro ad scientiam veram, quae
est in Deo. Hunc libnim lcgere est altissi-
morum contemplativorum, non naturalium
philosophorum; quia solum sciunt naturam
rerum_, non ut vestigium. Aliud adjutorium
est spiritualis creaturse, quse est lumen, ut
speculum^ ut imago, ut liber scriptus intus.
Omnis substantia spiritualis lumen est. Unde
Psabnus *: « Signatum est super nos lumen
vultus tui, Domine. » Simul etiam cum hoc
est speculum, quod recipit omnia, et reprae-
sentat, et habet naturara luminis_, ut judicet
de rebus. Totus etiam mundus describitur in
anima, et etiam est imago; quia ergo est lu-
men, et speculum habens rerum imagines^
ideo est imago : et ex hoc est liber scriptus
intus. Unde ad intimum animae nullus po-
test intrare, licet sit simplex; hoc autem est
intrare ad potentias, quia^ secundum Augus-
tinum, intimum anim£e est ejus summum;quanto potentia intimior, tanto sublimior.
Haec duo habent magi Pharaonis ^; sed ter-
tium adjutorium est scripturae sacramenta-
lis. Est autem omnis scriptura cor Dei, os
Dei, lingua Dei, calamus Dei, liber scriptus
foris et intus : unde Psalmus * .• « Eructavit
cor meura verbum bonum, dico ergo opera
mea regi. Lingua mea calamus scribse velo-
citer scribeiitis. » Cor Deus, os Pater, lingua
Filius, calamus Spiritus sanctus. Paler enim
loquitur per Verbum ceu linguam ; sed qui
complet, et memoriae commendat, est ca!a-
mus scribae. Scriptura ergo estos Dei. Unde
Isaias ^ : « Vse qui descenditis (a) inJEgyp-
tum, » scilicet ad saeculares scientias; « et os
Domini non interrogastis, » scilicet sacram
Scripturam. Non enim debet ad scientias
alias descendere, ut sciat certitudinem, nisi
habeat testimonium in monte ^ , scilicet
Christi, Heliae^ Moysi, hoc est, novi testa-
menti, prophetarum^ et legis. Item est lin-
gua; unde "^
: « Mel et lac sub lingua ejus. »
* « Quam dulcia faueibus meis eloquia tua !
»
Hsec lingua cibos saporat. Unde Scriptura
comparatur panibus, qui habent saporem, et
reficiunt. Item est calamus Dei, et hoc est
Spirilus sanctus, quia, sicut scribens_, potest
prsesentialiter scribere prseterita,praesentia,
futura. Unde est liber scriptus foris, qui ha-
bet pulchras historias, et docet rerum pro-
prietates. Scriptus est intus, quia habet mys-
teria^ et intelligentias diversas.
SERMO XUl.
Quo exponitur tertia consideratio de multiplici in-
telligentia sacrce Scripturce, et de ejus theoriis
et figuris, ac de divisione inteUigenti<je per Scrip-
turam eruditce.
^ Congregentur aquce quce sub ccelo sunt, et
appareat arida. Factumc/ue est ita. Etvoca-
vit Deus aridam terram : congregationesciue
aquarum appellavit maria. Et vidit Deus,
quod esset honum, et ait : Germinet terra
herbam virentem, et facientem semen, et li-
gnum pomiferum faciens fructum juxta
genus suum, cujus semen in semetipso sit
super terram, etc. Haec visio tertia [b) intel-
ligentiffi per Scripturam erudita?, quae intel-
ligitur in opere tertiae diei. Et sicut in ope-
'• Sap., VI, 17. - « Psal. iv, 7.-3 Supra, serm. ii,
pag. 30.— Psal. xuv, 1, 2. — ^ Isa., ixxi, 1. —
XVII, 1. — ' Cant., IV, 11.
Gen., I, 9-11.
« Psal. cxvili.6 Matth
103.—
(«) Vulg. desceudunt.— (b) Coet. edtt. lertiiE.
IN HEXAEMERON. SERMO Xlll. 89
ribus diei est additio secundae ad primam, et
tertiai ad utramque; sic ex prima et secunda
visione oritur tertia. Ista visio est nobilior et
major prsecedentibus. Et licet videaturincon-
veniens adaptatio, et correspondens cum
opere tertise diei, pro eo quod terra est infi-
mum elenientorum ; optime tamen assigna-
tur, quia quidquidcffilum continet in quadam
excellentia, terratenet, etsuscipit, vel habet
in quadam vivacitate : unde suscipit coeli in-
fluentias, et facit pulcherrimas puUulationes.
Consistit autem hsec visio circa tria, scilicet
spirituales intelligentias sensuum, sive sen-
sus; circa sacramentales figuras; circamulti-
formes theorias inde ehcitas. Ad ha3c tria
omnis Scriptura reducitur. Primse dantur
intelhgi per congregationes aquarum^ sciU-
cet spirituales inteUigentise; secundce, scih-
cet sacramentales figurae, per puUulationes
terrae, ibi : Vidit Deus, quod esset honum,
et ait, etc. [a) ; tertiae, sciUcet multiformes
theoriae, inteUiguntur per semina, ibi : Cii-
jussemensitin semetipso, etc. * «Quispotest
scire infmitateni seminum, cum tamen in
uno sint sylvse sylvarum, et postea infinita
semina?» Sic ex Scripturis elici possunt in-
fmitae theorise, quas nuUus potest compre-
hendere, nisi solus Deus. Sicut etiam explan-
tis nova semina , sic ex Scripturis novse
theorise et novi sensus; et ideo Scriptura sa-
cra distinguitur. Unde sicut si una gutta de
mari extrahatur, sic sunt omnes theorise
quae eliciuntur, respectu iUarum quae pos-
sunt eUci. Primo ergo dicendum de inteUi-
gentiis spirituaUbus, et postea do signis, et
postea de theoriis, qnia signa nil valent, nisi
res inteUigantur. Sic ergo prirao congrega-
vit aquas, deinde produxit arbores_, deinde
semina. De congregatione maris dicit Psal-
mus *: « Congregans sicut in utre nquas ma-
ris. » In utre congregavit aquas maris
,
quando in corio Scripturae congregavit uni-
versaUtatem inteUigentiarum spiritualium.
quae bene comparantur mari propter tres
rationes, sciUcet propter spirUuaUum intelli-
gentiarum prseeminentium primitivam ori-
ginationera; propter intelligentiarura spiri-
tualium profundissimam aUitudinem; prop-
ter intelligentiarum spiritualium profluen-
tissimam multiformitatem. De primo *:
« Omnia flumina intrant in mare, et mare
non redundat : ad locum unde exeunt flu-
mina, revertuntur, ut iterum fluant. » Sic
omnes intelligentise spirituales dicuntur flu-
mina, et viriinteUigentes, quia originem ha-
bent a Scriptura, et per Scripturam confir-
mantur, etperUIas aliseinteUigentisehaben-
tur : unde dicitur *: «Elevaveruntflumina,
Domine, elevaverunt flumina vocem suam.
Elevaverunt flumina fluctus suos a vocibus
aquarum multarum : mirabiles elationes
maris, mirabilis in altis Dominus. » Yox Dei
debuit esse magna. Secunda ratio, propter
profundissimam altitudinem, dicente Psal-
mo ^ : « Qui descendunt mare in navibus,
facientes operationes in aquis raultis. » lUe
descendit cum navibus in mari, qui cura spi-
ritu summse reverentise accedit ad exponen-
dum Scripluras. In navibus descendit, qui
habet manuductionem lignum crucis : quia
qui sine isto ligno vult intrare mare Scrip-
turse, submergitur, in maximos errores ca-
dens. Nisi enim sit Petrus ^, demergitur.
"^ « Alta profunditas : quis inveniet eam ? »
Sapientia gloriatur, quse profundura abyssi
penetravit, et vidit * « rairabiUa Dei in pro-
fundo. » Unde dicitur in Ecclesiastico ^ :
« Ego in altissirais habitavi, et thronus nieus
in columna nubis. Gyrum coeli circuivi sola,
et profundura abyssi penetravi. » Ilsec dicit
sapientia incarnata: «Ego in aUissimis habi-
tavi, » in creatione; «et thronus meus in co-
lumnanubis,» inincarnatione, «etinfluctibus
maris ambulavi, » in passione; «profundum
abyssi penetravi, » in penetrationo Scriptu-
rarum, quia'"' «aperuit sensum» postresur-
25. — 8 Psa/. cvi, 24. — ' Eccli.,xxiv, 7-8. — 'o Luc,' Aug., de Gen. ad litl., lib. IV, c. xxiii. — = Psal.
XXXII, 7. — » Eccle., i, 7. — " Psal. xcm, 3, 5. — ^^^"^' ''''''
» Psal. cvi, 23. — 6 Matth., xiv, 30. — ' Eccle., vii, (a) Ccel. edit. non habent etc.
90 ILLUMINATIONES ECCLESliE
rectionem, « ut intellig-erent Scripturas, »
Propter lidem crucis Petrus * super raare
ambulavit. Tertia ratio est, propter proQuen-
tissimam multiformitatem raateriae. Pro-
fliientia est ab aquis, a fluminibus, a fonti-
bus : et a mari omnia sunt. Si quaeris quo-
modo per varios meatus, et per varios mo -
tus ; sic respondet nubes, sic fluvius, sic fons
:
unde Jsaias * .• « Repleta est terra scientia
Domini, sicut aquse maris operientes;» et
procedit : « Non occident , nec nocebunt in
monte sancto meo. » Et hoc potissime refer-
tur ad tempus novi testamenti,quando
Scriptura manifestata est; et maxirae in flne,
quando Scripturae intelligentur, quae modo
non intelliguntur. Tunc erit « mons, » scili-
cet Ecclesia contemplativa; et tunc « non
nocebunt, » quando fugient monstra haere-
sum sapientiae usum. Sed hodie mons Sion
propter vulpes disperiit, id est, propter expo-
sitores pravos, dolosos et fcetidos. De isto
tertio (a) Esther dicitur ': « Fons parvus
crevit in fluvium maximum, et in lucem,
solemque conversus est, et in aquas pluri-
mas redundavit. » Scriptura fuit « fons par-
vus in legis datione, quia parvus est Hber
legis praeceptorum ; sed post crevit in flu-
vium magnum, in hbris Josue, Judicum,
Regum^ Esdm, Judith, Tobice, Eslher, Ma-
chaboEorum. Et post « conversus cst in lu-
cem » prophetarum : nam prophetia lux est;
et post « in solem, » scilicet in Evangelio. Et
multae intelligentia^ postea ehcitae sunt, et
« iu aquas plurimas redundavit.» Islam mul-
tiformitatem vidit Ezechiel clarius, qui vi-
dit * « in medio simihtudinem quatuor aai-
malium; » et primum animal habebat « fa-
ciem hominis;» secundum, «faciem leonis;»
tertium, « faciem bovis; » et quartum, « fa-
ciem aquilae » : et unumquodque « quatuor
facies » habebat : et post apparuit « rota in
medio » rotae : et postea dicit, quod « aspectus
rotarum, et opus quasi visio maris, » et quod
« rota erat in rota. » Et posteadicit, se audi-
» Matth., XIV, 29. — Isa., Xi, 9. — •'' Est/i., xi, 10.
•— * Ezech., I, 5 et seq. — » Greg., in Ezech., lib. I,
visse « sonum alarum, quasi sonum aqua-
rum muharum, et quasi sonum sublimis »
Dei. Per quatuor animaUa, secundum om-
nes, intelliguntur scriptores Scripturae sa-
crffi, raaxime Prophetae et Evangehstae. Se-
cundum Gregorium % per rotas duas ha-
bentes quatuor facies intelUgitur Scriptura,
habens Yetus et Novum Testamentum ; et
quatuor facies sunt quatuor intelligentiae
principales, sciUcet litteraUs, aUegorica, mo-
ralis, anagogica. « Aspectus autem quasi vi-
sio raaris, » propter profunditatem myste-
rioruni spirituaUum ; et « volatus audiun-
tur . » quando mentes excitantur : et « fit
sonus sublimis Dei », quia omnia sunt a Deo;
unde dicitur ^: « Et vox, quam audivi, sicut
vox aquarum multarum » propter multitu-
dinem inteUigentiarum ; « vox citharoedo-
rura, » propter concordantiam illarum intel-
ligentiarum, quia rairo raodo concordant, et
mira est harmonia. Habet autem Scriptura
multos inteUectus, quia taUs debet esse vox
Dei, ut sit sublimis. Ceterae scientiae sunt
contentae sub uno sensu, sed in hac est mul-
tiformis; et in hac signant voces et res ; in
aUis autem solae voces, quia '^ unaquaeque
doctrina determinatur per signa sibi conve-
nientia. Unde litteree et voces sunt signa in-
teUectuum, Et qaia inteUectus proportionati
et determinati sunt, ideo, nomine semel po-
sito, non est utendum aequivoce. Deus au-
tem causa est et aniraarura^ et vocum for-
matarum ab anima, et rerum quarura sunt
voces. ideo priraus sensus Utteralis; deinde
quia res signiflcant, sunt tres sensus. Deus
enim raanifestat se in quaUbet creatura tri-
pUciter, secundum substantiam, et operatio-
nem, et virtutem. Et omnis creatura reprae-
sentat eum, qui est Trinitas, et qualiter per-
venitur ad Deum. Et quia per fidera, spem,
et cliaritatem pervenitur ad Deura; ideo om-
nis creatura insinuat quid credendum, quid
expectandum, quid operandum. Et secun-
hom. VI. — • A/joc, XIV, 2.
lib. I, in princ.
(a) Suppl. in libro.
^ Arist., de Interp.,
IN HEXAEMERON. SERMO XIII. 91
dum hoc est triplex intelligentia spiritualis :
allegorica, quid credendum; anagogica, quid
expectandum; tropologica,quid opcrandum:
charitas facit operari. Intelligentia litteralis
est quasi facies naturalis, scilicet hominis;
alia3 sunt facies mysticae. Per leonem, qui
habet magnificentiam, allegoria, sive quid
credendum. Per faciem bovis, qui traliit ara-
trum, et sulcat terrani ad fructificandum,
tropologia, pive rnoralis. Per aquilam, quae
in altum volat, anagogia. Prima facies, sci-
licetlitteralis, aperta est; secunda, allegoria,
magnificentiee in altum elevatse ; tertia, tro-
pologia, est fructuosa; quarta irreverberatis
oculis solem intuetur. Ha3 quatuor sunt quasi
visio maris, propter spiritualium intelligen-
tiarura primitivam originationem, profun-
dissimam altltudinem, et profluentissimam
muitiformitatem. Unde sicut sunt tres per-
sonae in una essentia, sic tres intelligentise
in una superficie litterae.
Mundus Notandum autem, quod mundus si servit
dYd^er- homini quantum ad cornus, potissime quan-viat ho- tyu^ ^f[ animam ; et si servit quantum ad vi-mini.
tam^ potissime quantum ad sapientiam. Cer-
tum est quod homo stans habuit cognitionem
creaturarum, et per illarum repra?sentatio-
nem ferebalur in Deum , ad ipsum laudan-
dnm, venerandum, amandum : et ad hoc
sunt creaturse, et reducunt (a) in Deum. Ca-
dente autem homine, cum amiserit cognitio-
nem, non erat qui reduceret eum in Deum :
unde iste liber, scilicet mundus, quasi mor-(uus et deletus erat. Necessarius autem fuit
ahus liber, per quem iste illuminaretur, ut
scriptu- acciperet metaphoras rerum. Hic autem li-
ber est Scripturce, qui ponit similitudines,
proprietates, et metaphoras rerum in libro
mundi scriptarum. Liber ergo Scripturaj re-
parativus est totius mundi, ad Deum cogno-
scendum, laudandum, amandum. Unde si
quaeras, quid tibi valet serpens, vel de quo
tibi servit; plus valet tibi, quam totus mun-dus, quia docet te prudentiam. Unde Salo-
mon ' : a Yade ad formicam, o piger, et disce
(a) Cat. edit. reducuntur.
r« utili-
la
sapientiam. » Item Dominus *: « Estote pru-
dentes sicut serpentes. » Ilae quatuor intelli-
gentiae sunt quatuor flumina maris Scriptu-
rae, a qua derivantur, oriuntur, et revertun-
tur. Unde sacra Scriptura est illuminativa
omnium, et reductiva in Deum, sicut prius
fuit creatura. Sed quomodo habet quatuor
facies quselibet intelligentia dicta, quia di-
citur, quod unumquodque quatuor facies
habeat? Interrogemus amicum Sponsi, sci-
licet Joannem, qui est unum ex aniraalibus,
et dicet in Apocalypsi ', quod « quatuor ani-
malia erant circa thronum Dei : » et quod
« animal primum habebat faciem leonis ; se-
cundum, faciem bovis; tertium, faciem ho-
minis;quartum , faciera aquilae : » et non
dixit, quod unumquodque haberet quatuor
facies. Ezechiel dicit, quod animalia ibant
;
et iste, quod stabant. Ezechiel dicit, quod
animal primum habebat faciem hominis
;
iste, quod faciem leonis. Item iste dicit, quod
clamabant, Sanctus; ille nihil horum expri-
mit, nisi quod dabant voces. Undc Joannes
videlur comprehendere visionem litterai
Isaiae, et Ezechielis. Ad hoc notandum, quod
Ezechiel intendit descilbere intelligentias is-
tas per ordinem principalem ; ideo incipit a
naturali facie hominis, quae signat iiitellec-
tum litteralem : Joannes intendit describere
quatuor inteUigentias non principales, se-
cundum quatuor facies, quae sunt qn.atuor
intelligentiae , scilicet litteralis, allegorica,
tropologica, et anagogica, cujuslibet qua-
tuor. Omnis doctrina Veteris Testamcnti, vcicris
aut est legalis, iit in Moyse ; aut historialis, *^Teitr'
ut in libris historialibus; aut sapientialis, ut n>eniidi-
in libris sapientialibus ; aut prophetalis, ut
in Psalmis, et in duodecim Prophetis mino-
ribus, et quatuor majoribus. Novi Testa-
menti scriptura * similiter, aut est legalis, ut
in Evangelio, ubi ponuntur pra?cepta ; ant
historialis, ut in Actibus Apostolorum ; aut
sapientiahs, ut in Epistolis Pauli conjunctis
canonicis; aut prophetalis, ut in Apocalypsi.
> /Voc, VI, 6. — ' Matt/i., X, 16. — » Aijoc, iv, 6,
7. — * Vid. supra, Priticip. sac. Script., p. li.
92 ILLUMINATIONES ECCLESItE
Ouanquam Epistolse ponantur post Evange-
lia, tamen Actus Apostolorum sequuntm-
Evangelium *: « Primum quidem sermonem
feci de omnlbus, qua^. ccepit Jesus facere, et
docere. » Lep^alis respondet leoni propter
magnificentiam, et auctoritatem ; historialis
bovi,qui trahit aratrum, propter simplicita-
tem^ et quia terram sulcat; sapientialis res-
pondet homini;prophetalis respondet faciei
aquilae. Intendit enim Scriptura reducere ad
originale principium, per reformationem.
Aut ergo describit ajterna, quae sunt leges
et Evangelia; unde Psalmus^: « Prseceptum
posuit » Dominus, quod « non pra^teribit. »
Et in Fcclesiastico ^: « Fundamenta ceterna
supra firmam petram super solidum : » cor
muheris. HaBC mulier est Ecclesia. Non
enim intelHgendum est, quod lex transeat,
sive praecepta; imo melius servabuntur in
patria. Non enim eodem modo servantur in
lege veteri, et nova; sed melius in nova,
completius in patria. Deus enim vivit secun-
dum leges quas dedit. Si autera Scriptura
agat de temporalibus, aut ergo de praeteri-
tis, et sic est historia; aut de praesentibus,
et sic sunt sapientialia ; aut de futuris, et sic
prophetalia. Sunt ergo mandata, exempla,
documenta, revelationes. Haec prima intelli-
gentia quatuor habet facies, si ordinemus
secundum ordinem Ezechielis. Tunc habetur
rectus ordo in se ; sed nos debemus secun-
dum naturam ferre oculum ad aeterna^ quae
principalia sunt. Anagogia autem est de su-
pernis ; allegoria autem est de his,
quae
facta sunt; tropologia de his, quae fienda
sunt ; anagogia etiam est pars allegoriae, se-
cundum Hugonem, quae est de credendis. In
sensu autem anagogico quatuor sunt facies,
anagogi- scilicet aetema Dei Trinitas, exemplaris sa-
pientia, angelica sublimitas^ Ecclesia trium-
phans. Quando ergo Scriptura loquitur de
Aiiegori. i^lis, hoc pertiuet ad anagogiam. In allego-
'^"^- rico sensu sunt quatuor, scilicet humanitas
assumpta, quantum ad nativitatem et pas-
' Aci. Apost., i^ 1. _ 2 Psal. cxLViii, G. — ^ EccL,XXVI, 24. — * Eccli., XLi), 16. — ^ Sap., vii, 29.
sionem, quae sunt principales allegoriae. Se-
cunda est Mater Dei Maria, quia mira dicun-
tur de ipsa in Scripturis, quia in omnibus
Scripturis refertur relatione ad Filium. Et
quod dicunt aliqui : Quare ita pauca dicun-
tur de beata Virgine? nihil est;quia multa
dicuntur de ea, quia ubique de ipsa; et plus
dicitur de ipsa, quam si unus tractatus fieret.
Tertia est Ecclesia militans, vel mater Eccle-
sia, quae miras laudes habet in Scriptura.
Quarta est sacra Scriptura^ quae de se multa
dicit, ut patet de rotis, patet de micis, patet
de mensa, patet de candelabro, patet de clie-
rubin. In sensu tropologico simihter qua-
tuor facies sunt : prima est spiritualis gra-
tia, et virtus, et omnis intellectus influentia;
secunda, spirituahs vita, ut activa et con-
templativa, et omnis modus vivendi ; tertia,
spirituahs cathedra, ut magistralis, praela-
tionis, pontificalis; quarta, spiritualis pugna,
quomodo sit pugnandum contra daemones,
mundum^ et carnem. Istae sunt quatuor
facies, quadruplicatae, in quolibet sensu. Po-
namus exemplum in uno vestigio de omni-
bus his, in sole scihcet, per quem ahquando
Trinitas, ahquando sapientia exemplaris,
aliquando angehca dispositio, aliquando Ec-
clesia triumphans signatur. De Trinitate di-
citur* : « Sol illuminans per omnia respiclt,
et gloria Domini plenum est opus ejus. » Sol
habet substantiam, splendorem, et calorem.
Sic Deus habet principium originans, Pa-
trem ; splendorem, Filium ; calorem, Spiri-
tum sanctum. Idem sol in coelo, quantum ad
substantiam; idem in oculo^ quantum ad
lumen ; idem in corpore, quantum ad calo-
rem : sicut persuadebatur cuidam caeco, qui
aliquando viderat solem, et stabat ad solem,
nec poterat intelligere nec credere Trinita-
tem. De secunda anagogia, id est, de exem-
plari sapientia, dicitur ^: « Est enim specio-
sior sole, et super omnem stellarum disposi-
tionem, » etc. Est enim speciosa sapienlia,
quia lux ; sed speciosior sole, quia sol intra
se radium suum generare non potest; sol
autem aeternus intra se radium generat pul-
DeB.M.qufe di-
cantur in
Soriptu-
Sensus
tropolo-
gicus.
Solis
multi-
plex si-
gnifica-
tio in
Scrip-
tura.
IN HEXAEMERON. SERMO XIII. 93
cherrimum. Quidam etiam fatuus dixit, quod
sol erat radius solis. Quidani astrologi di-
cunt, quod omnes stellai et luna recipinnt
lumen a sole, et veritatem istius qusestionis
nullus scit. Yerumtamen tam stellae, quam
luna, aliquod lumen habent ; et stellai non
sic obumbrantur, ut iL-na^ quia hoc habet
luna per vicinitatem ad nos, et motum suum
:
sic in anima influit seterna sapientia. Unde
dicitur ^: « Dulce est lumen , et delectabile
est ocuUs videre solem. » Tertia anagogia,
quia per solem intehigilur angelica subhmi-
tas *: « TripUciter sol exurens montes, ra-
dios igneos exsufflans, » quia radius divinus
unus idemque triformiter susceptus, tres
hierarchias facit. Quarta anagogia est de
Ecclesia triumphante, quae etiam intehigitur
per solem, unde ^ : « Sol et luna steterunt in
habitaculo suo, » quando anima et corpus
glorificantur ; et tunc vadunt « in luce sa-
gittarum multarum^ » propter subitas ope-
rationes suas in virtute Dei fulgida et subita.
In allegoria simihter per solem intehigitur
Christus *: « Oritur sol^ et occidit. » Oritur
in nativitate, occidit in morte : « Gyrans per
meridiem » in ascensione, « flectitur ad aqui-
lonem » in judicio. De primo ^: « Orietur
enim vobis, » etc; de secundodicitur® : « Oc-
cidit eis sol in meridie. » In meridie sol occi-
dit Juda?is. Quando enim Christus fuit in
majori sua virtute^ scihcet post resurrectio-
nem et ascensionem, Judaji fuerunt excse-
cati. De judicio dicit Jacobus *^: « Exortus
est sol cum ardore, et cecidit flos, et fo^.num
aruit. » Secunda aUegoria, de beataMaria;
dicitur in Psalmis *: « In sole posuit, » etc.
Unde est ' pulclira ut luna, electa ut sol, ter-
ribilis ut, » etc. Unde est vas luminis sus-
ceptivum, sicut sol, '" « vas admirabile, opus
Excelsi » Dei de coelo. Terlia allegoria de
Ecclesia ; dicitur in Ecclesiastico ": « Sicut
sol oriens in mundo in altissimis Dei, sic
mulieris bouai species in ornamentum do-
1 Eccle.,xi, 7. — 2 Eccli., XLiii, i. — ' Uabac, iii,
11. — * Eccle., I, 5, 6.— 8 Alalach., iv, 2. — « Amos,VIII, 9. — 7 Jac, I, 11. — « Psal. xviii, G. — ^ Cant.,VI, 9. — '• Eccli.^ XLlii, 2. — " Eccli., xxvj, 21. —
mus suae. » Haec mulier, vel domus, est Ec-
clesia: muUer, quia activa; domus Dei, quia
contemplativa. MuUer enlm ista, est Martha,
quse *^ Christum recipit, el multiphciter oc-
cupatur. Quarta aUogoria est de sacra Scrip-
tura, de qua dicitur ^^ :« Fecit Deus duo himi-
naria magna, luminare minus, ut praeesset
nocti, » scihcet Vetus Testamentum; « et lu-
minare majus, ut prseesset diei, » scilicet
Novuin Testamentum. Sicut luna lumen ha-
bet a sole^ sic Yetus a Novo. Quando ergo
sol stat in oriente^ et luna opposita sibi in
occidente, cum dicat Josue '*: « Sol, ne mo-
vearis contra Gabaon, et luna contra vallem
Ailon; » tunc Yetus Testamentum illumina-
tur : ahter intelligi non potest, nisi per No-
vum. In tropologia simiUter intelUguntur
quatuor facies. Primo, Spiritus sancti gra-
tia, ut habetur ^^: « Sol ortus est, et humiles
exaUati sunt, » scilicet quando Deus per gra-
tiam habitat in nobis. Unde sicut sol continue
iUuminat, sic anima continue debet recipere
iUuminationes a gratia Spiritus sancti. Se-
cundo, per solem inteUigitur spiritualis vita;
unde dicitur"' : « Homo sensatusinsapientia
manet, ut sol ; » nam « stuUus ut luna mu-tatur : » sicut sol vadit directe per eclipti-
cam, nec retrogradus, nec stationarius est.
Tertio intelligitur spiritualis cathedra, sive
doctrinae, sive' praelationis, sive judiciaria,
unde dicitur ''^: « Justitia ejus, sicut sol in
couspectu meo » semper, « et sicut luna per-
fecta. » Praelatus est sicut sol, quantum ad
documenta veritatis ; luna, quantum adexem-
plar virtutis : vel sol sapientiae, luna scien-
tiae : vel sol, in quantum judicat; luna, iu
quantum miseretur. Quarto per solem intel-
ligitur spiritualis pugna ; de quo '*: « Solob-
scurabitur, et luna non dabit lumen suum.
»
Quando pugna erit inter Christum et Anti-
christum, inter doctrinam veritatis, et falsi-
tatis; tunc sol eritsicut"' « saccus cilicinus,»
et ars doctorum veritatis, vel praelatus se-
'2 Luc, X, 38. — '3 Gen., I, 16. — <* Jos., x, 12. —^'^ Esth., XI, II. — '6 Eccti., XXVII, 12. — '"' Psal.
LXXXViii, 37. - '» Matt/i., xxiv, 29. — '» Afjoc,
VI, 12.
94
cundum veritatem obscurabitur per erro-
rem. Alii autem stabunt fortissimi, etsi vi-
deantur obscuri quantum ad reputationem.
Hae sunt quatuor facies animalium, et duo-
decim lumina, ad quae rcducuntur omnia,
quce in Scriptura continentur.
SERMO XIV.
De mysterio sacrce Scripturce ante legem, sub lege,
ct post tegem, et de figuris sacroi Scripturce.
' Germinet terra herham virentem facien-
tem semen, etc. Dictum est,
qualiter per
congregationes aquarum intelliguntur spi-
rituales intelligenti* Scripturae; modo di-
cendum,qualiter per germinationem terrae
intelliguntur figurae sacramentales. Non
enim sine ratione per germinationem terrae
intelligitur Scriptura sacra, secundum quod
habet figuras germinantes , et producentes
puUulationes in anima. Germinatio enim
terrse est vivida. uberrima, venusta, et vi-
gorem habens. Ideo germinavit terra her-
ham virentem, et in hoc ostenditur, quod
sacramenta Scripturse ,quse exterius viden-
tur arida, intus suntviva. Et hoc dixit Sal-
vator Judaeis -: « Scrutamini Scripturas , in
quibus vosputatisvitamhabere..» Nulla alia
scriptura vitam dat, nisi hsec. Unde ^: « Vi-
vifica me secundum eloquium tuum. » Et
Petrus *: « Domine , ad quem ibimus ? ver-
ba vitae seternae habes. » Unde non sunt fl-
gurae aridae, quia in noliis sunt per eas
germinationes vivae. Et in Ecclesiastico "":
« Gratiam et speciem desiderabit oculus
tuus, et super hoc virides sationes. » Item
germinatio est uberrima « : « Yisitasti ter-
ram, et inebriasti eam, » etc. « Flumen Dei
repletum est aquis, » etc. « Et valles abun-
dabunt frumento. » Hsec terra vivit , viget,
abundat. Uberrima est sacra Scriptura, per
hoc quod Deus visitat eam sua influentia
,
producenspullulationesuberrimas."^ «Terra,
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
quam intrabis possidendam , non est sicut
terra jEgypti,quae irrigatur; sed de coe-
lo, » etc. Non enim est sicut cseterse scien-
tise ; sed eam Deus visitat. ^ « Attende , coe-
lum , et audiat terra ; concrescat , ut plu-
via , doctrina mea : fluat, ut ros eloquium
meum. Quasi imber super herbam , » etc.
Recte iste est ros ; influentia gratiae Spiritus
sancti, qui visitet Scripturam, et in qua in-
venies fructum. Unde dicitur® : « Ecce odor
filii mei^ sicut odor agri pleni. » Ilem :
« Det tibi Deus de rore coeU , et de pingue-
dine terrse abundantiam. » Iste Jacob bene-
dicens est Scriptura sacra, vel vir spiritua-
lis in ea doctus, ex quo odor procedit, qui
per Scripiuram abundat cuiUbet intellectui
;
fructiflcat quantum ad allegoriam « frumen-
ti ; » quantum ad tropologiam « vini : »
quantum ad analogiam « olei : » quia iste
sensus est superior aliis , sicut oleum omni-
bus liquoribus supernatat. Item haec est
germinatio venusta. Verum est, quod ipsa
scabrositas exterior facit eam reputari de-
formem ; et tamen ex hoc est pulcherrima
et speciosa. " «Nigra sum, sed formosa. »
Undedicitur in Genesi^^ : «Plantaverat Deus
paradisum voluptatis a principio, in quo po-
suit hominem quem formavit. Produxitque
Dominus Deus omne lignum pulcherrimum
visu, et ad vescendum suave. Lignum etiam
vitse iu xnedio paradisi, lignum etiam scien-
tiae boni et maU. » Per ligna suaviaet pulchra,
intelliguntur sacraiiienta Scripturarum ,
quai magnamhabentpulchritudinem; tamen
non apparent pulchra , nisi ex conformitate
repraesentantis ad reprsesentata ; tamen ista
ligna sunt pulchra, et etiam ordinata. Pu-
tant ahqui, quod ista sacramenta, et hsec
scriptura, ita sit posita, ut homo ponit sen-
tentiam post sententiam, qui htteras facit.
Non est ita,quia ordinatissima est, et ordo
ejus consimihs est ordini naturse, in germi-
natione terrae. Ibi enim est primo fixio ra-
dicum ; secundo productio viridantium fo-
' Gen I 11. — * Joan., v, 39. — 3 Psal. cxviii, 50.
_ Joan.,\i, 69. - ^ EccH., XL, 22. - ' Psal. LXiv, 2. - 9 Gen., xxvii, 27, 28. - '" Cant., i, 4. - i' Oen.,
10, 14.—
' ' Deuter., xi, 10, 11. — « Deuter., xxxii, 1, "» 8 et seq.
IN HEXAEMEROIS. SERMO XIV.
liorum : tertio puUulatio vernantium florum
;
quarto plenituclo reficientiura fructuum. Sic
in Scriptura, primo est fixio radicalium vir-
tutum , ut in patriarchis,qui sunt quasi
radices omnium quee dicuntur in Scriptura
:
unde in electione eorum est plantatio pri-
ma : sed postea in institutione praeceptorum
et sacrificiorum (a) est productio viridan-
tium foliorum. * « Vitis frondosa Israel. o
Postea in manifestatione visionum prophe-
talium, est puUulatio florum. Postmodum
in difl^usioue charismatum spiritualium , est
plenitudo reficientium fructuum. Unde pri-
mo fuit unus patriarcha sicut radix, scilicet
Abraham;postea alter, ut Isaac
;postea Ja-
cob ; et ille duodecim patriarchas generavit,
et ab iUis duodecim tribus. Post hanc plan-
tationem secuta est lex , ut productio viridis
foliorum,quae umbram habebat. Et quia
non semper debet durare folium , sed venire
flos , ideo subsecuta est prophetia cum odore
et pulchritudine. Et quia oportuit quod cceli
rorarent, ideo quarto subsecutus est fructus
in Christo, quia Christus fructus est legis et
consummatio. De primo dicit Pater ad Sa-
pientiam incarnatam ®: « In electis meis
mitte radices. Et radicavi in populo honori-
ficato. » Haec est productio ligni,quod est
« ad vescendum suave. » De secunda pro-
ductione fohorum, dicitur ': « Quampulcha
tabernacula tua Jacob_, et valles nemorosse !
»
qua^, sunt scihcet mysteria sacrse Scripturae.
Quis potest cogitare amoenitatem mysterio-
rura sacrae Scripturae , de quibus dicitur '^
:
« Sedebat unusquisque sub ficu sua , et sub
vite sua ? » Unde pulchra est arbor, sed ste-
rihs;pulchra serpentis erectio et umbra
,
sed arbor crucis est fructuosa. Tertia est
productio prophetarum ,puUulatione flo-
rum ; de quibus dicitur ^: « Flores apparue-
runt in terra nostra, et vox turturis au-
dita est. » Flores apparuerunt,quando ille
dixit ' : « Egredietur virga de radice Jesse
,
95
et flos de radice ejus ascendet. » Sed voxturturis audita est
, quando dictum est ^:
« Quomodo sedetsola civitas, » etc? Turtur
gemitum habet pro cantu. Quarto plenitudo
reficienfium fructuum, unde legitur ^: « Erit
germen Domini in magnificentia et gloria,
et fructus terrae subhmis. » Et hoc fuit
,
quando illa dixit ^: « Benedicta tu in mulie-
ribus, et benedictus fructus ventris tui. »
Terra fructificat piimo herbam , secundo
spicam , tertio granum. Hoc est tempus
ante legem, sub lege, et post legem. Huncordincm sequitur Scriptura.
Ad hoc sciendum est, quod propter qua- scrip-
tuor traditur Scriptura : primo, ad gratiam *"^* p™'
commendandam ; secundo, ad introducen- '"'" tra-
dam fldem; tertio, ad reserandam sapien-
tiam, quae solum est in ista. Unde >**: «Quia
in Dei sapientia nori cognovit mundus per
sapientiam Deum; placuit Deo per stultitiam
praedicationis salvos facere credentes. »
Quarto, ad restaurandam salulem, quae in illa
solummodo est, et in nulla aha scientia est
sahis. Et propter illud quartum est principa-
liter : salusenimnonest nisipersapientiam;
unde dicitur *^: « Et neque herba, neque
malagma, sed sermo tuus, » etc. Sapientia
divina non reseratur, nechabetur, nisi per fi-
dem, quia *^: «Non plus sapere,quamoportet
sapere; et unicuique, sicut divisit Deus men-suram fidei. » Fides autem non habetur, nisi
per gratiam Spiritus sancti. Traditur autemad commendandam gratiara Spiritus sancti.
Gratia Spiritus sancti non est nisi in hominegrato. Gratus autem esse non potesl, nisi
cognoscat suam indigentiam. Indigentia au- mdigen-
tem est in nobis triplex , scihcet virtutis ",*'""
cognitivae, amativae, operativse, quia caeci nobis.
sumus, infirmi, mahgni. Oportuit (c) ergo,
ut homo prius cognosceret ca:xitatem, infir-
mitatem, malignitatem, quani salvus fieret,
vel gratia ei daretur : ergo fuit tempus, in
quo fuit caecitas, ut in terapore ante legem,
' Ose., X, 1. — ^ Eccli., xxiv, 13, 16. — » Num.,XXIV, 5, 6. — * III Keg., iv, 25. — » Cant., u, 12. —• Isa., XI, 1. — ' ThrcH., i, 1. — » Isa., IV, 2. —
9 Luc, 1, /j2. — »0 I Cor., i, 21. - " Sup., xvi, 12. —'^ Rom.^ XII, 3.
(a) Ccet. eclit. sacrificiutn. — (6) Ccet. edit. et. —(c) CcBt. edit. Opoitet.
96
ubi vix cognoscebat aliquis Denm, immo
lapides, et opera mauaura suarum, pro Deo
colebant : et ideo necesse fuit, quod lio-
mo convinceretur deignorautia. Posteadata
fuit lex illuminaus, et lameu ' « sunt multi-
plicatae infirmitates eorum : » et occasio fuit
lex majoris trausgressionis, quia ^ : « Occa-
sione accepta, pec.atum per mandatum ope-
ratum est concupiscentiam ; » et ideo con-
vinci debebant de infirmitate sive impoten-
tia. Postea fuit tempus prophetarum, qui eis
manifeste osteudebant non posse salvari per
legem. Unde ' : « Solemnitates vestras odi-
vitanima mea. Holocausta arietum, et adi-
pem pinguium, et taurorum, et hircorum
nolui. » Et ipsi eos interficiebant; et non so-
lura ipsos, sed ipsis adhaerentes; etprophetas
falsos recipiebant; et in hoc apparuit eorum
malitia. Et sic * « couclusit Scriptura omnia
sub peccato, » quia primo per ignorantiam,
secundo per infirmitatem, tertio per mah-
tiam, ut Christus veniens omniuni misere-
retur : et hoc etiam admiratur Apostolus '^,
et allegat auctoritatem Psalmi : « Omnes
decHnaverunt, » etc. Secundo Scriptura tra-
ditnr ad iutroducendam fidem, quae est cre-
duhtas rerum arduissimarum et difficillima-
rum : ideo oportuit, quod promissa miracu-
la, et signa multiformia prajmitteret. Sicut
materia primo adaptatur, secundo introdu-
citur forma; sic primo ahqua faciha patriar-
chis fecit, ut promissa, ut quod Abrahse fi-
hus nasceretur, et quod etiam gentes sibi
obedirent, quod crederet quod filius interfi-
ceretur, quod posset resurgere, et quod Deus
posset eum resuscitare. Unde ibi per pro-
missa duclus est homo ad fidem;post per
mysteria et miracula in deserto, et per signa
maxima, ut patet in transitu maris, et fla-
geUatione .^gypti; post per oracula prophe-
tarum, qui praedicabant eis ventura, ut de
Christi resurrectione et passione, et ipsi eis
credebant : quia ex quo videbant quod eis
eveniebant, quae eis prophetabant , et de
Christo venturo eis credebant, homo sic dis-
' Psal. XV, 4. - 2 Hom., vii, 8. — ^ Isa., i, 14, 11.
Vetu3
testa-
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
positus est ad fidem recipiendam. Unde si
primo dixissetChristus: Yenite, et credite in
me, ego sum Christus; forsan respondissent
:
Non possumus credere : ideo sic manudu-
cendi erant. Tertio Scriptura data est ad re-
serandam sapientiam, quae habet duas radi-
ces, scilicet tiinorem , et amorem. Prima
radix timor, quia ^ prius est homo animalis,
postea spirituahs : et quando per timorem
est affectus, tunc flt spirituahs : et ideo se-
cuudum has duas radices sunt '^ « duo testa-
menta: unum vetus in servitutemgenerans;»
aherum novum, in amorem generans. Tes-
tamentum vetus in servitutem generans, mentum
promittit temporaUa, timorem incutiens per 'i"!^ p''°
pcEuara. Necesse autem fuit, ut in veteri quid no
,. . . vum.
testamento csset promissum, quia si semper
homo piecteretur poena, et nihil sibi promit-
teretur, fugeret : ideo adjunctaest proraissio
repromissionis terrae. Testaraentum autem
novum proraittit spiiitualia, scilicet vitam
aeteruam. Unde timor non potuit incuti, nec
aliquod temporale promitti , nisi genti jam
multiplicatae : ideo ante legem oportuit esse
tempus naturae. Lex sirailiter in inflrmita-
tem generabit, promittens teraporalia. Et
quia non est facihs transitus a temporalibus
ad aeterna, ab animali ad spirituale; ideo me-
diura fuit tempus prophetarum, ad aptan-
dum homines ad spirituale testamentura, Ad
hoc ergo, quodhomo haberet veram sapien-
tiam , necesse erat ut testamentum vetus
praecederet novum, et patriarcharum tera-
pus praecederet legem. Et sic in quolibet ho-
mine est iste ordo : primo est sensibilis, totus
deditus sensibus, ut puerulus; deiude fit ani-
malis, cum incipit loqui, et phantasmata in-
cipiunt eum occupare; deinde rationaUs, cum
incipit legere et considerare; deinde intellec-
tualis, cura flt sapiens. Quarto ad restaurau-
dam salutem, quae non nisi per Christum
resfauratur. Non enira restauratur, nisi sit
desiderata, amata, custodita. Ideo dilata est,
ut custodiretur et desideraretur : quia se-
— * Bom., XI, 32. — s Rom., iii, 12; Psal. Xlii, 3. —• 1 Cor., XV, 4ti. — ' Gal., iv, 24.
multa
decla-
rantur.
cundum Augustinum
sponsae, ut charior habealur. » Similiier sa-
lus promissa est in patriarchis, figurata in
lege, praenuntiata a prophetis, persoluta a
Christo.Undeoportuit ut prius tieret patriar-
charum fixio, deinde legalium productio,
tertlo prophetarum puUulatio, ultimo fruc-
tus Evangehi et salutis per Christum pleni-
tudo. Secundum hoc ergo nota, quod in or-
namento summi pontificis ' «quatuor» erant
« ordines lapidum : In veste, » inquit-, «po-
deris totus erat orbisterrarum; et parentum
magnaliain quatuor ordinibus lapidum erant
sculpta, » et in illis sunt quadriformes or-
dines mysteriorum, quibus plantatee sunt
Mysteria Scripturaj. Et iu primo ordiue, seutempore,
triasuntmysteria, scilicei conditionis rerum,
purgationis scelerum , vocationis patrum.
Conditio rerum respondet prudentise Patris;
purgatio scelerum, sapientiai Filii, qua judi-
cat; vocatio patrum, bonitati Spiritus sancti.
Similiter sub lege tria sunt mysteria, scilicet
mysterium lationis legum iu quatuor libris
Moysi, scilicet tribus, in quibus describitur
latio lcgis ; et in quarto est reparatlo legis.
Genesis autem datur tempori naturae, ubi et
in quo sunt magna mysteria, quia uberri-
mum (a) est mysteriis. Mysterium secundum
est prostrationis hostium in Josue. Tertium
est promotio judicum, ut in libro Judicim et
Ruth. Primum mysterium respondet Patri^
ratione auctoritatis ; secundum Filio, quia
est verbum ^ mundans et * purgans; ter-
tium Spiritui sancto , ratione gratiai. Hoc
tempus dicitur legis, quia adhuc prophetae
non apparuerunt. Tempus prophetiae a Sa-
muele incoepit,quod habet similiter tria
mysteria : primum inunctionis regum, ut in
libro Regum, et Paralipomenon ; secundum
fuit revelationis prophetarum, ut in Psalmis,
et duodecim Prophetis minoribus^ quatuor
majoribus; tertium restaurationis principum
et sacerdotum, et illud est Esdrce, Nehe-
' Exod., XXVI II, 17. — 2 Sap., xviii, 24. — 3 Ephes.,
V, 26. — * Malach.. iii, 3. — » Psal. cxviii, 18. —« Greg., Morah, lib. ill. — ' Gen., 1,1.— * Gen.,
VI, 11.
TOM. IX.
IN HEXAEMERON. SERMO XIY. ot
« Ideo fit dilatio mice (b) et Machabaorum. In quarto temporesunt tria mysteria : primum, redemptionis
hominum, in Evangelio; secundum^diffusio-
nis charismatum, in Actibus Apostolorum, et
Epistolis Paidi, et Canonicis, id)i ostendun-
tur septem dona Spiritus sancti; tertium re-
serationis Scripturarum in Apocalypsi, post
quod non potest esseaUud. In his duodecimmysteriis esttota sacraScriptura.yoft autemet Esther, Tobias, Jmlith, cohffirentes sunt
aliis, quia Job cohaeret Legi et Prophetis;
alii tres cohaerent hbris restaurationis. Undedixit Hieronymus, quod aliquando Uber Job
tantae auctoritatis fuit apud Judaeos, ut po-
neretur in arca cum virga. Ilaec sunt duo-
decim Ugna puUulanUa in Paradiso. In quo-
libet istorum sunt duodecim lumina trium
inteUigentiarum Scripturarum, scilicet aUe-
goria, anagogia, et tropologia, et duodecim
duodecies sunt centum quadraginta, et re-
suUat numerus signatorum. et numerus ci-
vitatis. Unde dicitur ^: « Revela oculos meos,
et considerabo mirabilia de lege tua. » Dehis lignis volo aediUcare, et erigere taberna-
culum in corde. In Paradiso fuit lignum vi-
tae, et Ugnum scientiae boni et maU, quia in
omnibus mysteriis expUcatur Christus cumcorpore suo, et Antichristus cum corpore
suo, et Diabolus. Et hoc modo Augustinus
fecit Ubrum de Civitate Dei, ubi incipit a
Cain et Abel. InprimisquatuorUbris agit de
Deo, et reprobat idololatriam ; et in quatuor "&""
iibrisagit de mitio Ecclesiaj; inaliis quatuor, libromm
de progressu; in uUimis quatuor, de Eccle- % c°>;
siae consummatioue. Omnes euim sanctiprae-^"'
signaverunt CUristum tam facto, quam ver-
bo, ut Job etiam magis facto, quam verbo,
ut dicit Gregorius «. Dicamus ergo de Chiisto,
quod est lignum vitae in medio Paradisi, quisignatur iu quatuor quai sunt in primo mys-terio ab illo loco '
: In principio creavit, us-
que ibi » : Corrupta est. Signatur igitur perluminare majus, per lignum vitae, per Ada?connubium, maxime per Abeloccisum :quia
Breve
(a) CcBt.
(leiuceps.
eclit. uberrimuri. - (/,) M: Neemi(e, el sic
gg ILLUMINATIONES ECCLESI^
Christus iuterfectus est a fratribus suis, et
signum positum est Judeeis, ut non interfi-
ciantur, sed siut vagi, et profiigi super ter-
rani. lu secundo mysterio, scilicet purgatio-
nis scelerum, signatur per Noo liierarcham,
quihabuit tres fiUos; et signat Christum,
qui habuit tres filios, scilicet Graicos, Judaos
et Latiuos : quia scriptus erat titulus ' « lit-
teris grcecis, hebraicis, et latiuis. » Signatur
etiam per arcam fabricatam, quae respondet
corpori Christi principaliter, secundario Ec-
clesiffi: signatur per ^«arcum iu nubibus, »
qui est signum foederis; signatur per Noe »
nudatum jacentem in tabernaculo ebriuin :
inebriatus fuit Christus amore sponsse suai,
et nudatus in cruce; quem derisit ille pessi-
mus * Cham. Inmysterio vocatlonissignatur
per quatuor : per sacrificium Isaac, quia pro-
prie per Abraham Deus Paler signatur; per
Isaac, Fihus; qui sicut hgnain collo portavit,
sic hgnum crucis Christus. Signatur per Ja-
cob foecundantem uxores; per Judam, qui
habuit duos filios, Zaram et Phares, de quo
multa dicuuturinbenedictionibus, scilicet ^:
« Catulus leonis Juda,» etc. : unde etiamLe-
gislator ^ interseruit figuram illam de duo-
bus fihis Juda de Thamar. Signalur etiam
per Joseph rectissime, qui venditus a suis,
exaltatus fuit inter alienos. Ilaic sunt duo-
decim mysteria principaUa ante tempus le-
gis Moysi. Sub lege, in mysterio lationis le-
gis signatur per virgam Moysi, per quam
flageliatur iEgyptus; qui siccavitmaria, quse
est virga virtutis; signatur per arcam testa-
menti, per multa in ea recondita; signatur
per ornatum pontificis, mitram, superhume-
rale, in cujus morte profugi debebant redire
ad propria. Signatur etiam per ritum sacri-
ficii; peragnum, arietem, vitulum : quae om-
nia referuntur in Christum. In niysterio
prostrationis hostium similiter Christus si-
gnatur; per Josue ingressum, qui divisit
Jordanem, ubi datur forma baplismi , et
aquas, quse descendebant in Mare Mortuum,
fecit redire in suam originem, hoc est, ani-
mas. Signaturper suum conflictum; signa-
tur per suum triumphum, qui destruxit Je-
richo, suspendit reges, et post funiculis ter-
ram divisit , et est introductor in terram
promissionis : ita Christus introducit nos in
coelum per suum introitum. In mysterio pro-
motionis judicum signatur per Caleb, cui
virtus duravit, qui explorator terree fuit de
tribu Juda; per Othoniel, qui propter victo-
riam, Axam habuit uxorem; per Gedeon, de
quo in Isaia dicitur ^: « Sicut in die Madian;
»
per Samsonem^ qui in omnibus refertur ad
Christum per interfectionem leonis, per por-
tas asportatas, qui etiam plures interfecit in
morte, quam vivus. Per amissionem capillo-
rum signare non potest Christum, sed signat
Christianum,qui amittitseptiformem gratiam
Spiritus sancti. Unde, quando non potest ali-
quid mysticari in capite, transferendum est
ad membra. In mysterio inuuctionis regum
signatur per David, per Salomonem, per
Ezechiam, per Josiam. Per David signatus
est in multis; Salomon signat Christum,
praeterquam in muUeribus, inquibusnulhim
bonum significare potest. Unde in Cantico^
ubidicitur* : « Sexaginta sunt reginse, et
octoginta concubinse , et adolescentula-
rum, » etc. de uxoribus, non loquitur ad lit-
teram ; imo mysterialiter ponuntur ibi, in
quibus signantur animse perfectse, et imper-
fectae. Signatur per Ezechiam ^: « Ego, in-
quit, dixi : In dimido dierum meorum va-
dam, » etc. Josias etiam signat Christum, de
cujus morte factse suut lamentationes ^":
« Quomodo sedet sola civitas, » etc. MeUus
autem dicitur sic, quia Christus ostenditur
pervisum, persignum, perverbum (a), per
factum : per visum, sicut vidit Hieremias *'
« ollam succensam, » et sic de aUis; per si-
gnum, sicut de Elisaio, et Giezi qui portavit
baculum super puerum, et non revixit, et
postea ipse iucubuit super ipsum : et secun-
' Luc., XXHI, 38. - 5 Gen., IX, 13. - » Ibid., 21,
— » Ibid., 22. — '^ Gen., XLIX, 9. — '• Matih., i, o,
4. — » Cant., VI, 7. — « Isa., xxxvHi, 10.
I, 1.— »' Jerem., i, 23.
(o) Coet. edit. non habent per verbum.
— ^ Isa., IX
— '« Thren..
dum Gregorium * signat Legem et Christum;
per verbum, quod audiebant, et non vide-
bant, sicut dicebant *: « Verbum quod locu-
tus est Dominus, » etc; per factum, ut Jonas.
In mysterio revelationis prophetarum signa-
tur per cantum harinoniaj, etiam ' in Psal-
terio decachordo, ubi David addiscit prophe-
lare; per hmien sapientiaj, in hbris sapien-
tiahbus; percanticum laititiae, quod estspon-
sae Christi, in Cantico;per visum prophetiae,
quod est diversimode: unus sicut* «virgam
vigilantem » vidit Clu-istum; ahus ^ « super
sohum excelsum; » ahus "^ « vestitum. » In
mysterio restaurationis,primum signatur
per Esdram, qui scripturam et htteras repa-
ravit; per Nehemiam, qui civitatem repara-
vit; per Zorobabel, qui templum reparavit
:
per Jesum filium Josedech, qui ritum coleudi
reparavit. In mysterio redemptionis homi-
num signatur Christus, ut homo mansue-
tus, in Matth(so;u.t leotriumphans, inMarco;
ut vitulus occisus, in Lnca, unde ^: « Fuit
in diebus Herodis sacerdos, » et oculum ha-
bet ad passionem , ut aquila volans ad divi-
nitatem, in Joanne. In mysterio difTusionis
signatur per Joannem ut doctor; ut diffasor
largus in Actihus, cum dedit Spiritum sanc-
tum; ut diffusor plus in Paulo, in quo con-
summantur Actus Apostolorum. Unde Lucas
pauca dicit de ahis apostohs, et statim tran-
sit ad Paulum, qui dedit Spiritum sanctum,
sicut patet de iUis duodecim % qui baptizati
erantin baptismoJoannis : nec mirum, quia
ipse Benjamin, ut ^ «lupus rapax, » ultimus
apostolorum, per quem signatur ordo futu-
rus. Signatur ut diffusor prudens in Cano-
nicis; ut diffusor sapiens, in Epistolis Pauli.
In mysterio reserationis Scripturae, signatur
per modum praesidenlis, ut patet per « fi-
hum hominis ^" in medio eandelabrorum, qui
habebat septem stehas, et septeni ecclesias;
»
per modum praehanlis, ut agnus " cum bes-
tia, " cum dracone, per modum triumphan-
> Greg., Moral., lib. 1\, c. xxi. — ^ Isa., xvi, 13.
— ' Psal. cxLiii, 9. — * Jerern., i, 11. — » Isa., vi, 1.—« Ezech.^ IX, 2. — ' Luc, J, 5. — » Art., xix, 3. —
^ Gen., xux, 27. — '• Apoc., i, 13; ii, 1. — " Aijoc.,
IN HEXAEMERON. SERMO XV. 99
tis, quia liabet '* « gladium et falcem acu-
tam; » per modum beatilicantis, quia vidit '*
« coelum novum, et terram novam. » llaec
sunt mysteria circa hgnum vitae, sciHcet
Scripturae, qua' incipit ab aeternitate, et ter-
minata est ad aeternitatem : « In priiicipio
creavit Deus coelum et terram, » in fme vi-
dit Deus «coelum novum et terram novam. »
Hae *' quadraginta octo tabulae tabernaculi
:
viginti in uno latere, et viginti in aho, in
posteriori octo; in quibus ponitur arca, sci-
licet Christus, continens in se *® « omnes the-
sauros sapientiae et scientiae; » in quem Che-
rubim respiciunt. Hbbc sunt duodecim ligna
circa lignum vitae.
SERMO XV.
De mysterio Scripturce, et corpore Christi,
et de Antichristo.
'^ Protidit terra herbam virentem. Dictum
est, quod in duodecim mysteriis principah-
bus osteuditur Christus; per oppositum os-
tenditur Antichristus : quod sic manifes-
tatur. Primum mysterium est conditionis
rerum, et ibi ostenditur per Lamech, qui
primus introduxit bigamiam , et fuit traiis-
gressor legis naturae, et fuit luxuriosissi-
mus_, et inde videntes fihi Dei fihas homi-
num, quod essent pulchrae, etc; propter
quod inductum fuit diluvium. Et iude cohi-
gitur, quahs erit Antichristus, quia immun-dissimus; et iiide ostenditur ejus signifi-
catio, quia interficiet iUum, in quo positum
est signum, sciiicet inter Judaeos, qui per
Cain significantur. Et ;ideo de Lamech ultio
dabitur septuagies septies, quia majus erit
peccatum ejus, quam Judaeoram. lu se-
cuudo mysterio, scUicet punitiouis scelerum,
signatur in Nemrod (a),qui primus se fecit
imperatorem; cujusauctoritate ajdilicata est
turris, quae tangeret coelum : per quod in-
telligitur, quod Antichristus erit superbissi- ADtichri-
stua qua-VI, Itj; xiii, 1. — " Aijoc, xii, 7. — 'S Aijqc, i, 16;XIV, 18. — '* Apoc^ XXI, 1. — '• Exod., xxvi, 20 ct
seq. -' '* Coloss., ii, 3. — 't (Jen., i, 12.
(a) Al. Nemrolh, et sic deinceps.
100 ILLUMINATIONES ECCLKSI^
lis fala-
ras.
mu? S « ita iit extollatur super onme, qnod
dicitur Deus. ^ In tertio niysterio , scilicet
vocalionis vel eleclionis patnim , signatur
per DanieJm. Et aliqui volunt dicere, quod
ad litteram erit de tribu Dan. Utrum autem
ita sit, non auderem aflirmare; attaraen in
Apocahjpsi^ non signatur tribus Dan. De
isto Dan dicitur in Genesi ^ : « Fiat Dan co-
luber in via, cerastes in semita, qui abscon-
dit se in sabulo, ut capiat aves circa volan-
tes; w et in hoc ostendit, quod erit fraudu-
lentissimus. ^lordet autem ungulas equo-
rum, ut cadat ascensor ejus retrorsum.
Certum est, quod per equum signatur prse-
dicator veritalis; per ungulam, perfectio
evangelica, quam Anticbristus impugnabit.
Equus enim, si non habet fixionem ungulae,
non valet. Joseph enim erat cum filiis an-
cillarum,qui vendiderunt fratrem sunm :
Dan antem primogenitus fuit ancillarnm. In
quarto, scihcet mysterio lationis legis, si-
gnatur Balaam, qui dedit pessimum consi-
hum, qui fuit idololatra; licet multa bona
diceret, tamen aras aedificabat, et auguria
quserebat. Et in hoc signatur, quod erit pes-
simus idololatra, et invocator dsemonum,
nec Deum magnum adorabit in loco suo. In
quinto mysterio, scilicet prostrationis hos-
tium, signatur per Achan, qui furatus fuit
de anathemate, et mortuus excommunica-
tus : et in hoc signatur, quod erit avarissi-
mus. In sexto mysterio , scilicet constilutio-
nis vel promotionis judicum , signatur per
Abimelech, qui septuaginta fratres meliores
se interfecit ; et in hoc signatur, quod erit
crudelissimus. In septimo mysterio, scilicet
unctionis regum, signatur per Goliam ar-
matum, qui < xprobrabat agminibus filiorum
Israel. Erit enim magnificus in exterioribus;
loquetur blasphemiam contra populum Dei.
In octavo mysterio, scilicet revelationis pro-
phetarum, per regem impudentem, quia
sciet argumenta et raliones ultra humanum
modum, et erit intelligens propositiones, et
astutissimus. In nono myslerio, scilicet res-
tauratiouis principum, signatur per Anlio-
chum, qui interpretatur silentium pauper-
tatis; qui destruxit omnes leges, volens
unam facere;qui illos septem fratres inter-
fecit. Fecit euim, quod facere nuUus ausus
fuit, scilicet deponere legem Judseorum. Ve-
rum est, quod Aman attentavit Judaeos dis-
perdere; sed non praevaluit : in quo signa-
tur, quod erit destructor legis evangelicae,
et occisor Christianorum. In decimo myste-
rio, scilicetredemptionishominum, signatur
per Judam proditorem : erit enim malignis-
simus. In mysterio undecimo^ scilicet difTu-
sionis charismatum, signatur per Simonem
magum, qui voluit emere Spiritum sanc-
tum, et in altum ascendit, et corruit, quia
daemones invocavit : erit enim mendacissi-
mu«, utveniat* « in signis et prodigiis men-
dacibus, » etc. In mysterio duodecimo, sci-
licet reserationis Scripturarum, signatur per
bestiam abyssalem, sive ascendentem de
abysso, quae omnia conculcat : erit enim con-
firmatus in omni malitia. Habebit enim sep-
tem capita, id est, omnia genera tentandi et
omnes modos , nunc per divitias , nunc per
falsa miracula, nunc per metum. Unde in
Job dicitur " : « Strinxit eaudam quasi ce-
drum, » quia in eo conflabuntur omnes ma-
litiae. Et sicut Christus habuit omnia cha-
rismata, ut natura assumpta potuit accipere,
sic ille omnes malitias. Sic ergo Scriptura
explicat paulatim procedendo, quomodo An-
tichristus primo erit immundissimus ; unde
juxta lignum vitae erit lignum scientiae boni
et mali, quia promittet bona, et dabit mala
;
unde efficitur serpens, draco, et bestia. la
omnibus enim mysteriis correspondentia est
Patri, et Filio, et Spiritui sancto, quia Tri-
nitas debet maxime refulgere in operibus
horum mysteriorum. Sequitur de semini-
bus, et fructibus : Protulit terra, etc. Sicut
enim in corigregatione aquarum signa-
tur multiformitasIntelli-
nitelligeutiarum , et m genti»
» U The.is.. II.
17. — » II rfiess.
4. — ' Apoc., vn. — * Gen.
, II, 0. — » Job, XL, \2.
XLIX,germinatione terrae multiformitas sacramen-
}e"°'"^*"
tahum figuraium, sic in seminibus ostendit
certo
numerodefinitsa.
IN HEXAEMERON. SERMO XV. iOl
se habere infinitatem quamdam ccelestium
theoriarum, quae signautur per semina, In-
telligentiee enim principales, et figurai in
quodam numero certo sunt; sed thtorise
quasi infmitae : quia sicut refulsio radii et
imaginis a speculo fit modis quasi infinitis,
sic a speculo Scripturae. Quis potest scire^
quot sunt media inter angulum acutum , et
obtusum, vel rectum? Sicut enim in semi-
nibus est multiplicatio in infinitum, sic mul-
tiplicantur theoriae. Unde legilur ': « Per-
transibunt plurimi, et multiplex erit scien-
tia, » qiiia varie inspicit hic, et iile, in spe-
culo. Haec consideratio theoriarum,, inter
duo specula duorum Cherubin, id est duo-
rum testamentorum, quae refulgent iu in-
vicem, ut transformetur homo de claritate
in claritatem. Haec autem germinatio se-
minum dat intelligere, secundum diversas
temporum coaptationes , diversas theorias;
et qui ipsa ignorat, istas scire non potest.
Nou enim scire potest futura, qui prseterita
ignorat. Si enim uon cognosco cujus arboris
semen est, non possum cognoscere quae
arbor debet inde esse. Sed (a) cognitio futu-
rorum dependet ex cognitione prseteritorum.
Moyses enim prophetans de futuris, narravit
praeterita per revelationem -. Notandum
autem, quod sicut Deus sex diebus mundumfecit, et hi septimo requievit, ita corpus
Chrisli mysticum sex habet aetates, et sep-
tiraam , et octavam,quae currit cum sexta.
Ha; sunt rationes seminales ad cognoscen-
dum Scripturas. Prima cstas, quasi infanlia,
ab Adam usque ad Noe. Deus enim in prin-
cipio, quasi in semine, posuit, quod postea
pullulavit in facto mystico, vel opere. Prima
dies signat primum tempus, quo datur ho-
miui lux et cognitio, et haec est infantia, quae
oblivione deletur : sic quidquid actum est
usque ad tempus, quo per diluvium dele-
tum est omne animal, praeter illa quae fue-
runt cum Noe. Secundum tempus respondet
* Dan., XII, 4. — * Idem in Bibl. Pauperum, c. I,
in piiuc, ex (jreg., in Ezecli., boiu. i, iu ininc. —' Psal. V, 2.
secundffidiei, ut aetati pueritiae, quia tunc
factum est firmamentum in medio aquarum
;
et in tempore illo factum est foedus per ar-
cam , ne homines deleantur per aquas infe-
riores; et per arcum. ne ulferius per dilu-
vium perirent. Et sicut in pueritia pueri lo-
quuntur, et discunt loqui, sic in tempore
secundo divisse sunt linguai. Et haec a^.tas
durat a Noe usque ad Abraham. In tertia
die terra germinavit ; et in tertia state, sci-
licet adolescentia, homo potens est generare.
Et in tertia aetate, quae durat ab Abrahamusque ad David, tunc coepit Synagoga in
Abraham, et per circumcisionem factam in
carne ejus, florere. In quarta die facta sunt
luminaria coeli, et adornatum est coelum; et
respondet quartae aetati, scihcet juventuti,
quia illa setas apta est sapientiae. Et in quarta
aetate, quae datur a David usque ad trans-
migrationeni Babylonis, viguit et floruit
reguum et sacerdotium, quasi duo lumina-
ria, et stellse fuerunt prophetae sancti. Quinta
die facti fuerunt pisces, et respondent senec-
tuti, ubi jam incipit calor diminui; et in
quinta a tate, scilicet a transmigratione Ba-
bylonis usque ad Christum , tunc Synagoga
incoepit deficere, et senuit, et perdidit aucto-
ritatem. Sexta die factus est homo princeps
bestiarum, et respondet senio, quae a?las est
matura, et apta sapieutiae; et respondet (6)
sextse setati, quae darat a Christo usque ad
finem nmndi; et in sexta aetate Christus
natus est, et sexta die crucifixus, sexto
mense conceptus post conceptionem Joaunis,
sexto mense post nativitatem ejusdem na-
tus. Sapientia ergo sexta aetate incarnata.
Septima aetas currit cum sexta, scilicet re-
quies animurum post Christi passionem. Ad
has sequitur octava aetas, scilicet resurrectio
mortuoruni , de qua Psalmista ait ^: « Mane
astabo tibi , et videbo , » etc. Et est reditus
ad primum, quia post seplimam diem re-
gressus est ad primum. Ilaec sunt semina
jactata ad intelligentiam Scripturarum, quae
producuiitur de illis arboribns secundum
(a) Forsun leg. Sic. — (6) Ccet. edit. respondent.
i02 ILLUMINATIONES ECCLESI^
expositionera communem aliqiiorum ; et sic
tempus cUviditur iu octo sctates. Secundum
alios reducitur tempus ad quiuque, et lioc
ponit Christus, qui ponit quinque vocatio-
nes ' : « Simile est regnum coelorum patri-
familias,qui exiit conducere operarios suos
in vineam suam » hora prima, scilicet « mane,
tertia, sexta, nona, undecima. » Mane fuit
initium creaturce,quia vocavit Deus homi-
nem de Paradiso, et praecepit * « ut operaretur
et custodiret illum. » Adhuc tamen lignum
non habebat surcukmi ; de lignis tamen fa-
cere poterat, quae sibi obediebant. Secunda
vocatio fuit per flagellum, quod prgedicabat
sub Noe, ut caverent a peccato. Tertia sub
Abraham, qui fuit cultor Dei, et erector al-
tarium ; et hoc usque ad Moysen. Quarta
sub Moyse per legem , et miracula ; et hoc
usque ad Christum. Quinta sub Christo et
per Christum, per pffiuitentlam ad quam
nos vocavit, et ad nuptias. Secundum Sanc-
tos modernos et antiquos, distinguuntur tria
tempora, scilicet legis naturae, legis scriptae,
et legis gratise. Septenarius appropriatur
Spiritui sancto, propter charismata gratia-
rum septem; quinarius Filio, propter quin-
que sensus spirituales : iu hujus signum
cherub in ala ' « habebat quinque cubitos ; »
ternarius Patri, quia ternarius est princi-
pium perfectorum. Item omnis prolatio (a)
necessario a ternario incipit, et est prima.
Item Pater tres habet notiones : est enim
generans, innascibilis, spirans: triplex est
lex : intra scripta , ut conscientise ; extra
proposita, ut legis scriptai; desuper infusa,
ut gratise (&). Hac sunt seminaria: quae qui
ignorat, scilicet haec tempora, non potest
venire ad mysterium Scripturarum. Junge
septem aetates, quinque vocationes, tria
tempora; et habesquindecim; qui numerus
mysterium habet, ut ostendit Ilieronymus \
Per descensum Spiritus sancti super centum
vjginti credentes, per istos quindecim gra-
dus habet Sol inteUigentiae ascendere super
» i/a/M., XX, 1. — 2Ge«., II, 15. — Mli Reg., vi, 6.
— * Hier., in Ezech., lxv, et m Epist. ad GaL, i.—
nostrum hemisphaerium in una hora : quia
si dies naturaUs viginti quatuor horas habet,
et quodUbet signum triginta gradus, et
quoUbet die volvuntur duodecim signa, ne-
cesse est ut in hora una elevetur sol super
hemisphaerium nostrum quindecim gradi-
bus : et illud est mane resurrectionis, quando
erimus in fine saecuU. Psalmus *: « Mane
astabo tibi, et videbo. » Haec seminaria ab-
solute considerata sunt. Item comparatur
quod oritur, ad semen de quo oritur, et ad
arborem de qua semen oritur. Sic compa-
ratur novum testamentum ad vetus, ut arbor
ad arborem, et littera ad litteram, et semen
ad semen. Et sicut arbor de arbore, et semen
de semine^ sic Uttera de Uttera, et testamen-
tum de testamento. Secundum hoc assigna-
tur convenientia duorum testamentorum sex
modis, secundum differentiam unitatis, qua-
litatis, ternarii, quaternarii, quinarii, et se-
narii ; et addita unitatej secundum rationem
unitatis, « duo sunt testamenta ': unum in
servitutem generans, » alterum in Uberta-
tem: unum secundum amorem, aUerum se-
cundum timorem : unum secundum litte-
ram, aUerum secundura spiritum : unumsecundum fignram, allerum secundum ve-
ritatem. Sicdistinguunturista duotempora,
et dies, et nox. Unde Psalmiis "^
: ct Dies diei
eractat verbum, et noxnocti_, » etc. In nocte
iUa, lex fuit ut luna; etpatres, ut steUae, se-
cundum Gregoriura. Sed cum venit sol , id
est novum testamentum, tunc fuit clara dies.
AUa distinctio est secundum rationem qua-
Utatis. Vetus testamentum habet duo tem-
pora : tempus ante legem , et terapus sub
lege. Sic novo testamento respondet duplex
tempus : tempus vocationis gentium;, quod
respondet primo ; et terapus vocationis Ju-
daeorum, quod respondet secundo. Hoc tem-
pus erit_, et nondum est, quia tunc implebi-
tur illud Isaiae ^: « Non levabit gens contra
gentem gladium, nec exercebuntur ultra
5 Psal. V, 2. — ^ Gal., iv, 24. — ' Psal. xviii, 1'. —» Isa., II, 4.
(a) Ccet. edit. probatio. — (6) Ccei. edit. gratia.
IN HEXAEMERON. SERMO XV.
ad prtelium , » quia hoc nondum adimple- Ecclesiae dilatatae *
tum est, cum adhuc vigeat uterque gladius :
adliuc enim sunt disceptationes, et hiereses.
Judaei enim, quia hoc sperant, credunt non-
dum veiiisse Christum. Quod autem Judaei
convertantur, certum est per Isaiam *, et per
Apostolum *, qui ejus allegat auctoritatem :
« Si fuerit numeriis fdiorum Israel, etc; » et
atldit item Apostohis : «Ca^citasexpartecon-
tingit in Israel, donec plenitudo » gentium
subintraret. Et hoc ostendit Isaias dicens ^
:
« Verbum misit Dominus in Jacob, » etc. Ver-
hum missuni in Jacob, est FiUus Dei, naturae
assumptae de Jacob unitus, quia fuit de ejus
semine ; sed cecidit in Israel verbum spiri-
tuale. Nos sumus fdii Israel et fdii Abraham
secundum repromissionem, quia sumus imi-
tatores fidei Abrahae. Unde dicitur *: « Co-
gnovit bos possessorem suum, et asinus prae-
sepe Domini sui ; Israel autem , » etc. Bos,
ordo apostolicus. Unde Paulus dicit ^ se He-
braeum exHebraeis. Isti faerunt boves, pros-
cindentes terram tam Scripturae, quam cor-
dis nostri. Asinus fuit populus gentihs. Et
Isaias ': « Venite, ascendamus in montem
Domini , et ad doraum Dei Jacob : » et se-
quitur : « Non levabit gens contra gen-
tem, » etc. Contradicunt Judaei, quoniam
nondum hoc impletum est. Sed propheta
non loquitur de primo adventu , vel prima
vocatione; sed pro ultima, quando dies Do-
raini erit super omnem arrogantem : nec est
intelligendum^ quod illos sic dimittat Deus.
Tertia comparatio veteris et novi testamenti
est secundum rationem iternarii : quia est
tempore Synagogae initiatae, promotae, de-
ficientis. Sic in novo testamento est Ecclesiae
initiatae, Ecclesice primitivae, dilatatae, con-
summatae. Unde in Cantico tripliciter lauda-
tur Ecclesia, quae unica tanlum est, nec sunt,
nec possunt csse plures. Laus Ecclesiae ini-
tialae ': « Quae est ista, quae ascendit per
desertum sicut virgula fumi ? » Secundo,
' Isa., X, 22. — » Rom., ix, 27; xr, 2.J-2C. — s jsa.,
IX, 8. — » Isa., I, 3. — "• Philip., iil, 5. — » Isn., u, :j,
4. — ' Cant., M, 6. — » Catit., vi, 9. — » Cant., viii,
103
« Quae est ista, quae
progreditur, quasi aurora consurgens, pul-
chra ut luiia, electa ut sol? » Tertio, Ecclesiai
consummatae ; unde dicilur ®: « Quae est ista,
quae ascendit de deserlo, deliciis affluens,
innixa super dilectum suum ? » Necesse est
enim quod Rachel pariat fdios in finah Ec-
clesia; unde in ApocalypsV Manasses ponitur
ante patrem, et sexto loco; et Joseph unde-
cimo, ultimo Benjarain, et non sine causa.
Quarta comparatio veteris et novi testamenti
secundum coaptationes temporum est, quia
quatuor tempora in veteri testamento res-
pondent quatuor ordinibus circa tabernacu-
lum duodecim tribuum. Respondet etiam
quatuor lateribus civitatis, et hoc quatuor
animabus circa sedem Dei. Primum tempus
est vocationis patriarcharum ; secundura,
institutionis judicum; tertium, inunctionis
regum; quartum, illustrationis propheta-
rum. Et his quatuor in novo testamento res-
pondet tempus apostolorum _, martyrum,
confessorum, virginum. Quinta comparatio
est secundum rationem quinarii, ut sit ma-
nus dextra, et sinistra, habens quinque di-
gitos : primum tempus est conditionis natu-
rarum; secundum inspirationis patriarcha-
rum; tertium, institutionis legalium; quar-
tura, illustrationis prophetarum; quiutum,
restaurationis misericordiarum. hi novo
testamento respondet *' « mane, tertia, sexta,
nona, undecima. » Mane respondet conditioni
naturae; unde '-: «Posuit Deiis Adam in pa-
radiso, ut operaretur et custodiret illum. »
Priraura terapus in novo testamento est
diifusionis charismatuin,quod respondet
esse creatura?; secundum, vocationis gen-
tium, quod respondet secundo; tertium, ins-
titutionis ecclesiarum secundum leges, quod
respondet tertio; quartum, religionura mul-
titudinis, quod respondet quarto, luaxirae
Reohabitis '^ qui morabantur circa Jorda-
nera, qui pauperes erant; quintum, in fine
restaurationis collapsoruin. Oportet quod
;. — t' Apo'\, VII, G, 8. — " Mntth., xx, 1 ct m(\. —»2 Gen., 11, 15. — '» Jcrem., xxxv, 16, •:
104
veniat Elias ', qui restauret omnia cum eo,
et veniet Enoch . Bestia autem ^ vincet illos
duos tesles.Unde necesse est ut prius ruant,
et fiat ruina, et postea restauratio; tandem ^
« erit tribulatio, ut iu errores (a) inducan-
tur, si fieri potest, etiam electi. »
SERMO XVI.
De statu Ecclesice, et cetatibus sex, cum quibus
currit septima cetas, et de theoriis sacr(S Scrip-
turce.
* Protulit tcrra herbam virentem, et affe-
rentem semen juxta genus suum, lignum-
que ponuferum, et habens fructum , unum-
quodque secundum speciem suam ,etc.
Dictum est, circa visionem intelligentiae per
Scripturam eruditae, de intelligentia spiri-
tuali, quce intelligebatur per congregatio-
nem aquarum ; item sacramentali figura
,
quae intelligebatur per germinationem ter-
rae. Dictum est etiam de theoriis, quae intel-
liguntur per semen, et per fructum : habent
enim theoriae sementinam multiludinem^
et refectivam sustentationem : ideo intelU-
guntur partim per seraen, partim per ger-
minationem fructuum. Quantum ad semen,
consislunt in coaptationibus temporum, se-
cundum (luod ipsa sibi invicem succedunt;
quantum ad arboris fructum , secundum
quod terapora correspondent ; secundura
comparationem arboris,, vel seminis, tem-
pora sibi mutuo succedunt; secundum com-
parationem germinis ad germinans , mutuo
sibi correspondent, ut jam patebit.
Distinguuntur autem tempora secijndum
rationera ternarii, videlicet secundum tres
leges, intra scriptam, exterius dispositam,
superius infusam ; secundura rationem qui-
narii, mane, tertiae, sextae , nonae, unde-
cimae , quae sunt quinque vooationes, usque
adfmemmundi. Et secundum haec distin-
guuntur sex aetates ; septima autem currit
secundum omnes cum sexta.
1 Matlh.. xvu, 11; Marc, IX, 10. — » Ajjoc, xi, 7.
s Idatth., XXIV, 21, 24. — * Oeti., i, 12. — ^ Gen.,
ILLUMINATIONES ECCLESL^.
Post novum testamentum non erit aliud,
Novumtosta-
nec aliquod semen nova; legis subtrahi po- mentum
test : et ideo testaraentum aeternum est.^^Il^'\^
Ipsa tempora sibi mutuo succedunt, et multa «'emum
est in eis correspondentia , et sunt sicut ger-
minatio serainis ex semine, ut de semiae
arbor, et de arbore semen.
Assignantur autem tempora, ut sibi mu-
tuo correspondent : primo secundum ratio-
nem unitatis , ut comparatur unum tem-
pus novi testamenti ad unum terapus veteris
testamenti secundum correspondentiara Ut-
terae et spiritus,promissionis terrenae et
ccelestis, timoris et amoris. Item duo tem-
pora ad duo in veteri testamento : tempus
ante legem , et tempus sub lege ; in novo
,
ante terapus vocationis gentiuni;, et Judaeo-
rum, quae erit in fine. Et ista signata est in
duobus fihis Judse, scihcet Zaram, et Phares.
Zaram ^ primo extendit manum , obstetrix
ligat in ea coccinum , et postea retrahit ma-
num_, et exivit Phares, qui divisit inace-
riam. Juda^i prirao crediderunt , et statim
raanum retraxerunt in prima Ecclesia ; sed
postquam plenitudo gentiura subintraverit
,
tunc Zaram exibit , et popuhis Judaeorum
conveitetur. Item trium temporum ad tria,
ut Synagogae promotae, initiatae , et ultima-
tae; et in Ecclesia tempus Ecclesiae initiatae,
dilatatse, et consummatae. Unde in Canticis
tres sunt admirationes : « Quae est ista, » etc,
et e contrario tres deplorationes in Lamen-
tationibus ^. Unde non sine causa toties repe-
titur alphabetura. Itera quatuor adquatuor,
ut posui supra, praecedenti cohatione. Item
quinque digitorura ad quinque , in veteri
testamento, conditionis naturarum^ inspi-
rationum patriarcharum , institutionis le-
gahum , illustrationura prophetahum , et
restaurationum ruinarura ; in novo testa-
mento, donationis charismatura , vocationis
gentium , institutionis ecclesiarum, multi-
tudinis rehgionum, restaurationis omnium
XXXVIII, 27. — *' Thren., i-iv, sunt quatuor capita, ct
quater rcpetitur alphabeluni.
(a) Vulg. errorem.
IN HEXAKMERON. SERMO XVI. 105
collapsorura. De qiio dicitur, quotl « Elias,
dum venerit, restituet omnia. »
Sequitur de comparatione senarii , addita
unitate. Et sic accipitur mensura illius,qui
habebat calamum habentem sex cubitos,
et palmam ad mensurandura templum.
Septenarius , secundum Gregorium *, est
numerus universalitatis in majori mundo,
et in rainori, et in Deo. Iste enim mundus
sensibilis constat ex quatuor elementis sus-
ceptivis influentiarum ccelestium , in tribus
orbibus influxivis, et motivis. Minor mun-
dus constat ex quatuor elementis, quatuor
humoribus, quatuor complexionibus, qua-
tuor qualitatibus, et tribus viribus vitalibus
perfectivis, scilicet vegetabilij sensibili, ra-
tionali. Unde illa^ quae sunt in mundo sen-
sibili, in minori mundo colliguntur in qua-
dam puritate. Unde secundum aliquos , et
non irrationabiliter , dictam est, quod orbis
sidereus disponit ad susceptionem vegeta-
bilis, orbis crystallinus ad susceptionem sen-
sibilis, orbis empyreus ad susceptionem ra-
tionalis. Et secundum Hugonem, quater-
narius correspondet corpori ; ternarius au-
tem spiritui.
Seplenarius autem magnum mysterium
habet. Omnis autem proportio et proportio-
nalitas est secundum rationem ternarii et
quaternarii;quia necesse est, ubi est pro-
portionalitas , ut sit in quatuor terminis,
vel secundum rera , vel secundum rationem.
Unde Augustinus ostendit ^ proportionem
ascendere usque ad qualuor,quee ex parti-
bus quaternarii generatur. Iste autem sep-
tenarius, sive in mundo sensibili, sive in
mundo minori , ortum habet a mundo ar-
chetypo, ubi sunt rationes causales secun-
dum rationem septenarii. Deus enim habet
rationemtriformiscausaj, originantiS;, exem-
plantis, fmientis; nec potest esse pluribus
modis. Unde Apostolus ': « Ex ipso , et per
ipsum , et in ipso suut omnia. »
Ratio autem causandi est secundura qua-
tuor, sublimitatem polentiaj, piofuudilatcm
• Greg., horn. xxsiii, ia priuc. — ^ Aug., de Music,
sapientiae, latitudinem benevolentiae, lon-
giludinera seternitatis : «Ul possitis,» inquit
Apostolus*, « comprehendere cum omnibussanctis, quae sit longitudo, » etc. Potentia
creat, sapientia gubernat, benevolenlia per-
ficit, ffiternitas conservat. Iste numerus uni-
vensitatis in raundo, in homine, in Deo e.st
mysterialis. Secundumhuncnuraerum facit
Deus currere mundum istum : et Scriptura,
quae explicat decursum mundi, secundumhunc numerum tradi debuit explicative.
Distinguit ergo Scriptura tempora origi-
nalia, figuralia, gratiosa, seu salutifera.
Terapora originalia consistunt in prirais
septem diebus ; figuralia, ab initio rauudi
usque ad Christum, ubi novum tempus in-
cipit, licet Saloraon dicat ^: « Nihil novumsub sole : » verura est secundura naturara
;
sed hoc est super naturam : et post sunt
terapora gratiosa. A temporibus originali-
bus incoepit Moyses, et ita debuit facere,
quia Scriptura debuit facere seminaria
,
tanquara terra gerrainaus, et post arbo-
res figurarum , et postea fructum : ponun-tur ergo septem dies, ut tempore origi-
nali. Primus dies , lucis formatae ; secundusdies, aquae divisae; tertiusdies, terrse fce-
cundatae; quartus, lucis siderea;; quintus,
motivae vitae ; sextus, humanse formae ; sep-
timus_,quietis priraae.
Septem autem sunt terapora figuralia :
tempus naturae conditae, purgandae culp*,
gentis electae, legis statutai, regalis glori»,
vocis propheticae,quietis raediae.
lu novo teslamento similiter sunt septem
tempora gratiosa : tempus collatae gratiae
;
baptismi in sanguine ; norraae fidei catho-
licae; normae legisjustitiae; sublimis cathe-
drae; clarae doctrinae
;pacis postremae. Ac-
cipe correspondentiam. Forraatlo lucis est
serainariura formationis naturae, et forma-
tio naturae collationis gratiae. Tempus aquae
divisae respondet terapori purgationis cul-
pae, baptismi insanguine, quia sicut divi-
lib. I. c. xii. — ' Ro)/i., XI, 3G. — * Epfie-i., iii, Itj.
— ^ Ecc/e., i, 10.
m ILLUMINATIONES ECCLES Mduntur aqiise ab aqiiis (a), sic purgatio in
aqnafacta formam baptismi gerit secundnm
beatum Pelrum', tam baplismi sauguinis^
quam fluminis, quam flamiuis.
Dies terra? fcecuudae, tempus gentis elec-
tae, normaj fidei catholicae. Terra germina-
vit Abrabam, et Abraham Isaac genuit, et
Isaac Jacob, etc. Et Ecclesia normam fldei
statuit , secundum quam succedunt fideles
fldelibus,
Dies lucis sidereae , tempus legis statutae
,
tempus normse justltise. Lex euim disiincta
fuit per solem_, lunam, et stellas, hoc est
secundum ritum Dei colendi, sive (6) ceere-
moniam, censuram judicandi, formara vi-
vendi, sive secundum moralia, judicialia,
ca.^remonialia : sic in Ecclesia canones ; de-
inde leges per Justinianum in unum corpus
redactae, quee primo erant paganorum, fac-
tae sunt Cbristianorum ; et regulae monasti-
ca», ut beati Benedicti. Canones respondent
caeremonialibus, legesjudicialibus, monas-
tica moralibus.
Dies vitae motivae, tempus regalis gloriae,
tempus sublimis cathedrae, respondent. Si-
cut enim una pars vitae motivae fuit repen-
tium, altera volatilium ; sic in Ecclesia una
pars est regum et pontificum , alia subdito-
rum.
Dies humanae formae, tempus vocis pro-
pheticae , tempus clarae doctrinae , in quo
esset vita prophetica, respondent. Et ne-
cesse tuit ut in hoc tempore veniret unus
ordo , scilicet habitus propheticus similis
ordini Jesu Christi, cujus caput esset an-
gelus, ascendens ab ortu solis , conformis
Christo. Et dixi (c), quod jam venerat dies
quietis sabbati, tempus quietis mediae, tem-
pus quietis sive pacis postremae. Tempusquietis mediae fuit, quando prophetae nihil
scripserunt; et tunc fuit silentium.prophe-
tarum, medium inter primam quietem , et
ultimam. Fuit etiam tempus quietum, quia
tunc in maxima pace fuit mundus totus, unde
et per duodecim annos templum Romae jam» 1 Petr., III, 21. — 2 Luc, u, 1.
clausum fuit ante adventum Christi,quod
tempore belli semper apertum fuit , et tem-
pore pacis clausum. Unde etiam portae rui-
nosae factae sunt. Unde et imperator ^ des-
cribi fecit mumlum : et Deus ponebat hoc
in corde pagani , ut describeretur mundus
,
ut virgo ierit in Bethleem , et ibi pareret in
diversorio. Et frequentissime inculcabam
,
quod non sunt a casu et a fortuna ista, et
consimilia, posita in Scriptura, sed maxima
ratione, maximo mysterio ; sed qui non con-
siderat, nihil intelligit. Fuit etiam nox in suo
cursu, quia tunc erat summa idololatria.
Secundum hoc ergo, tempus naturae con- ^tatum
ditae durat ab Adam usque ad Noe. dsrthic-
Tempus culpae purgandae, a Noe usque ''°-
ad Abraham.
Tempus gentis electae , ad Abraham us-
que ad Moysen. Elegit enim Deus Abraham,
non Lot; Isaac, non Ismael ; Jacob, non Esau
;
et Judam de quo natus est Christus , non
fratres alios.
Tempus legis statutae, a Moyse usque ad
Samuelem, qui unum regem reprobum , et
alium electum inunxerat.
Tempus regalis gloriae , a David usque
ad Ezechiam, in quo transmigratio decem
tribuum facta est.
Tempus vocis propheticae , ab Ezechia
stricte loquendo, large ab Ozia, qui fuit le-
prosus, usque ad Zorobabel. Sub Ezechiafac-
tum est illud miraculum, quod dies habuit
triginta duas horas per reversionem solis.
Tempus pacis et quietis , a Zorobabel us-
que ad Christum. In novo testamento tem-
pus collatae gratiae , a Christo et Apostolis,
comprehendendo mortem Joannis , usque ad
Clementem papam.
Tempus baptismi in sanguine, a Clemente
usque ad Sylvestrum, quia sub Clemente
incoepit magna persecutio,quando Judaei
venditi fueruut, expulsi de Hierusalem , et
Clemens missus est Chersonam cum populo
in exilium in Graeciam. Et in illo tempore
(fl) Ccet. cdit. dividitur aqua aquis. — (6) Ccet. eclit,
non habent caeremoniam. — (c) Ccei, eclit. dixit.
IN HEXAEMERON
medio, a Clemente iisque ad Sylvestrum,
fuerunt decem maximae perseeutiones.
Tempus normae catholicae , a Sylvestro
usque ad Leonem primum, sub quo datum
est symbolum.
Tempus legis justitiae , a Leone usque ad
Gregorium Doctorem , in quo slatutae sunt
leges justitiae , et canones et regulae catho-
Hcae et monasticae, in quo beatus Benedic-
tus fuit,qui etiara prophetavit de beato
Gregorio, et benedixit matrem praegnan-
tem.
Tempus sublimis catiiedrae , a Gregorio
usque ad Adrianum , sub quo mutatum est
imperium, etdivisum in Romam et (o) Cons-
tantinopolim. Carolus in Ecclesia occiden-
tali fuit primus imperator, et rex Italiae de
Francia, quia cum insultum alienarum gen-
tium non possent sustinere , fecerunt eumregem Italiae, et pugnavit contra regem
Longobardorum , et praevaluit.
Tempus clarae doctrinae, ab Adriano. Sed
quantum durabit, quis potest dicere ? Cer-
tum est, quod in illo sumus. Certum est
etiam,quod durabit usque ad dejectionem
bestiae ascendentis de abysso,quando con-
fundetur Babylon , et dejicietur, et post da-
bitur pax.
Primum tamen necesse est , ut veniat tri-
bulatio : et non est ponendus terminus;
quia nullus scit quantum tempus illud pa-
cis duret, quia ^: « Cum dixerint : pax et
securitas, repente veniet super eos interi-
tus. »
Tempus autem septimum, scilicet ultimae
quietis , incipit a clamore angeh, qui jura-
bit ' « per viventem in saecula saeculorum,
quod tempus amplius non erit; » sed in
diebus septimi angeli consuinmabitur. Sed
septem tempora Joannes in Apocalypsi
comprehendit in septem visionibus : quac-
libet illarum est septiformis , et consurgit
ad numerum jubilaei. Haec septem tempora
' I T/iess., \, 3. — * Apoc, x, 6. — ' Qcn., i, 26.
- * Psal. VIII, 5-9. — » Hebr., ii, 9. — '^ [la/jac, ii, («) Ccet. edif.
; Rom., I, 17. edit. incedit.
SERM. XVL 407
clauduntur in Psalterio, ubi sunt tres quin-
quagenae. Accipe ad ha»c correspondentiam
temporis figuralis, et salutis. In tempore
naturae conditae tria fuerunt : primo, for-
matio hominis de terra; secundo, tentatio,
transgressio , nudatio; tertio, ejectio. Unus
enim fllius interfecit alium, et ideo omnes
filii, qui nati sunt de Cain, male fecerunt, et
omnes perierunt. In novo testamento, post
scripturam prophetalem et temporum cur-
sus, formatus est Christus, sicut homo sexta
die, qui ' « praesit volatilibus coeli, et piscibus
maris. » Sicut dicitur in Psalmo * : « Quid
est homo, quod memor es ejus : aut fiiius
hominis, quoniam visitas eum? Minuisti
eum paulo minus ab angelis, gloria et ho-
nore coronasti eum. Omnia subjecisti sub
pedibus ejus, oves, et boves universas, insu-
per et pecora campi ; vohicres cceii et pisces
maris, » etc. Et quod intelligatur de Christo,
Apostolus dicit ^: « Eum, qui paulo minus ab
angelis, gloria et honore, » etc.
Homo conditus de terra virginea, quae
nondum sanguinem susceperat, signat Chri-
stum de Virgine natum. Sicut Eva de latere
Adae formata est, sic Ecclesia de Christi la-
tere. Sed cum Christus nunquam praevari-
catus fuerit,quomodo sibi correspondet
transgressio Adae? Hoc transferri debet a
capite ad membra.
Notandnm, quod Ecclesia posita fuit in
Paradiso, quasi primus homo, ut operaretur,
ubi nullus aliquid suum esse dicebat. Incce-
pit (6) enim in magna perfectione, quod
modo in religiosis conservatur, quia amor
Cliristi adhuc recens erat, et multa turba sa-
cerdotum obediebat fidei. Ilaec Ecclesia, sci-
licet quae incoepit in Judais, quia converte-
bautur modo quatuor millia, raodo quinque
raillia, habuit lignum vitae, lignura scientiae.
Lignum vitae, scilicet fidem, quia * « justus
ex fide sua vivit. d Habuit lignuni scieuti»,
scilicet legem, quae remansit sibi ad viden-
dura, et legendum, non ad vescendum;
non habent Romam el. — (A) dvt.
i08
imo ': « In quo die comederis , morte mo-
rieris. » Unde lignum scieiitise potes videre,
non manducare, quia destrueres quidquid
Christus fecit, et necesse esset subintrare
morlem, quia- «littera occidit. » Unde Pau-
lus dixit =*: « Ego Paulus dico, quod si cir-
cumcidimini, Christus nil vobis proderit. »
Doctores autem illi signantur per Adam
foecundantem, qui iucumbentes super legem,
quasi amantes uxorem, comederunt de ligno
scientiae, ut legem observarent, et consense-
runt serpenti, qui suadebat legeni observan-
dam : etindeortaest*haeresisEbiouitarum,
qui dixerunt, quod Lex observanda cum
Evangelio esset : et fuit tantus zelus legis,
quod ' « Petrus iret in illam simulationem : »
sed gratia Dei ipsum liberavit : et inde se-
quitur ejectio, quod Deus ab eis recessit, et
dispersi sunt, et maledicti in opere suo, et
quasi a duobus ursis, Tito et Yespasiano, de-
vorati sunt. Et sic Cain, scilicet populus Ju-
daeorum, occisor fratris sui, signum habuit.
In tempore culpse purgatae, similiter fuerunt
tria : fabricatioarcce, ostensio arcus, divisio
linguarum. Noe per centum annos fabricavit
arcam , in qua Noe cum seplem animabus
salvatus est. « Cujus typum gerit baptis-
mus, » secundum quod dicit beatus Petrus ®,
et fluminis, et flaminis, et sanguinis.
In novo autem testamento, Cleraens in arca
collocatus est ,quia ' praeparatum est sibi
templum marmoreum angelicis manibus,
et alii submersi sunt. Unde fuit magnum
miraculum, quod per tot annos aperiebatur
mare, donec piratae et latrones asportaverunt
corpus ejus. Aliud fuit, ostensio arcus *; et
tunc eduxit Deus Noe, et pepigit cum eo
fcedus. Et in novo testamento decem tribu-
lationes fuerunt; unde Christiani poterant
dicere *: « Domine, salva nos, perimus. » Et
tunc eductus est Constantinus, et ostensum
est sibi signum crucis in coelo, in quo vincere
debebat; et tunc pepigit fcedus, quod nun-
* Gen., 11, 17. — 2 II Cor., iii, 6. — » Gal., v, 2.
— * Iren., Adv. omn. Hm\, lib. I , c. xxvi. — ^ Gal.,
11, 13. — « 1 Petr., ni, 21. — ' Cf. Niceph., Hist.
ILLUMINATIONES ECCLESI^
quam Romanorum imperium persequeretur
Chrislianos. Tunc imperium Nemrod dissi-
palum est, et turris Babylonis, scilicet Ro-
mani, ad quam tunc omnes aspiciebant.
Roma autem iu Scripturis Rabylondicta est.
Facta est etiam linguarum divisio, et Un-
gua hebraea remansit in domo hebraea, et
remansit confessio Christi in populo chris-
tiano.
hi tempore gentis electae tria facta sunt :
generatio Patriarcharum , descensus pa-
triarchalis seminis in iEgyptum, afflictio po-
puli, etllberatio eius. Innovotestamentosi- Dootores
militer, Pontifici Romano datum est semen Latini.
doctorum altissiuiorum in graeca et latina
lingua, quasi patriarchae duodecim : Graeci,
Epiphanius, Basilius, Gregorius Nazianze-
nus, Gregorius Nyssenus, Athanasius, Chry-
sostomus; Latini, Ilieronymus, Augustinus,
Hilaiius, Ambrosius, Orosius, Gregorius. Post
imperator descendit ConstantinopoUm, et ahi
post eum, et ibi obtinuerunt bona quaeque.
Mortuo Constanlino^ surrexit Constantius,
« qui '° ignorabat Joseph, » pessimus Aria-
nus : et post Valentinianus, et Juhanus apos-
tata pessimus, et afflixerunt populum Dei
per haereses usquead tempus Theodosii, qui
natus est in Occidente^ qui fuit christianissi-
mus, qui dejecit et extirpavit Arianos, et
Ecclesiam exaltavit ".
hi tempore quarto, scilicet legis statutae,
fuit latio legis, prostratio hostium, distributio
et vendicatio haeredilatum. In novo testa-
mento, a Leone usque ad Gregorium, iata est
lex canonica, politica, monastica. Leo enim
partim ex quatuor conciliis,partim ipse ca-
nones ordinavit. Item prostratio hostium
simiiiter per Justinianum, qui Yandalos,
Gothos, Wisigothos, Longoljardos, qui illas
partes Italiae iuvaserunt, superavit. Item
distributio haereditatis, quando Galha, Bri-
tannia, Germania, conversa est ad fidem in
plenitudine, et dilatata est Ecclesia in Occi-
eccL, lib. III, c. xxviil. — ' Gen., ix, 12. — 9 Matih.,
VIII, 25. — 10 Exodj, \, 8.— "cy. Socrat. Hist. triiiart.,
lib. IX, c. \ii; Niceph., lib. Xll, c. ix et xv.
IN HEXAEMERON. SERM. XVI.
dente, licet adhuc essent idolornm templa in
Francia; sed dilatatio fuit inlerra promissio-
nis, non in ^Egypto ; iion ciroa Graecos, sed
circa Latinos.
In quinto tempore regalis glorise fuerunt
tria, scilicet dejeclio superbi regis, ampliatio
cultus divini, divisio decem tribnum a duo-
bus. In novo testamento , tempore sublimis
cathedrse, a Gregorio usque ad Adrianum,
patriarcha Constantinopolitanns contendebat
cum Romano Pontifice, et dicebat se Pntriar-
cham CathoUcum^ id est universalem ; et fuit
excommunicatus et humiiiatus, et thronus
David exaltatus fuit , sicut Petro promiserat
Dominus. Simihter Gregorius adhnc jiivenis,
et nondum pontifex, pugnavit cum Euty-
chio {a), qui negavit resurrectionem ; et de-
vicit eum in conspectu populi, ut David
Goliam. Sicut etiam DavidampHavitcultum,
sic iste ordinavit officium. Et sicut David du-
cebat arcam cum septem choris, sic iste fecit
processionem cum septem choris. Et sicut
David vidit angelum percutientem super
Hierusalem, et promeruit ut cessaret, sicque
factum est, quod Grseci videntes Ecclesiam
Romanam exaltari, divisi sunt, et ceciderunt
in haeresim eutychianam, et hoc tempore
Heraclii, qui primo fnit bonus, et postea
cecidit in haeresim. Post iUum nunquam fuit
imperator in Oriente. Sicut etiam Assyrii
vastaverunt Judaeos,, sicSaraceni occupave-
runt ecclesiam Antiochenam , Hierosoiymi-
tanam, Alexandrinam , Constantinopohta-
nam, usque in Siciham. Sicut illae decem
tribus ceciderunt, et recesserunt a domoDavid, sic illae ecclesiae, quia ceciderunt, et
rccesserunt a Petro cui dictum erat * : « Tibi
dabo claves regni, » inciderunt in lupos.
In sexto tempore facta sunt tria : praecla-
ritas victoriae, praeclaritas doctrinse, praecla-
ritas vitae propheticse : prseclaritas victoriae
in Sennacherib, qui venit contra Hierusa-
lem, et angclns Domini interfecit centura
octoginta quinque millia ; et Ezechias contra
naturam sanatus est, et sol retrocessit. Simi- ,
(a) Ccet. edit. Kuliclie. 7-8
laurator.
109
liter in tempore Adriani per Carolum,qui
miraculose fecit triumphos, quasi missusangelus a Domino, et sol, id est aestus tri-
bulationis, abiit retro, etfacta est pax Eode-sia^, ut postea constitueret archiepiscopos,
episco[)os, et coenobia.
Hoc tempore fuit claritas doctrinse, quia caroia,
Carolus vocavit clericos, et scripsit hbros, ut ' hE-in Sancto Dionysio Dibliam, et in multis lo- f""*
!"«*
cis; et incceperunt legere, et prosperari ; re-
ligiosos etiam collocavit. Hoc tempore opor-
tuit venire vitam per ordinem, qui haberet
vitam propheticam; hoc autem tempus est
gemituuni , id est, sicut in passione Dominifuit primo lux, deinde tenebra^, postea lux,
sic necesse est ut primo sit lux doctrinse, et
succedat Josias Ezechiae, postquam facta est
tribulatio Judaeorum per captivJtatem. Ne-cesse est enim ut surgat unus princeps,
zelator Ecclesia?, qui est, vel erit, vel jamfuit. Et additur : Utinam jam non fuerit,
priusquam sit obscuritas tribulationum.
Similiter Carolus exaltavit Ecclesiam ; et
qui videbantur Petri successores, oppugna-verunt eam. Nam tempore Henrici Quarti per""cl-
fuerunt duo papae ; similiter tempore Fride-'"'"'"'
rici Magni , duo. Et certum est, quod ahquis
inter eos voluit exterminare Ecclesiam ; sed
angelus ascendens ab ortu sohs, clamavit
quatuor angehs ': « NoUte nocere terrse et
mari, quousque signemus servos Dei no-stri, » etc. Unde adhuc restat Ecclesise se-
gregatio , seu tribulatio. Et dictum est an-gelo Philadelphiae
, qui sextus est » : « Hsecdicit Sanctus et Verus, qui habet clavem Da-vid; qui aperit, et nemo claudit; claudit, et
nemo aperit. Scio opera tua, quia ecce dedi
coram te ostium apertum : » et dixit quodadhuc inteUigenUa Scriplurae daretur, vel
revelatio, vel clavis David, personae vel ihul-
titudini ; et magis credo, quod multitudini.
In septimo tempore scimus, quod haic facta
sunt, reaidificaUo templi, reslauratio cultus,
et pax data est. lii lenipore septimo futuro
Mntth., XVI, 19. - « Apoc, vii, 3. - » Apoc, iii,
Exalta-
tio Ec-
olesia
no
erit reparatio divini cultns, cum replebitur
prophetia Ezechielis. Quando descendet de
coelo civitas : non quidem illa, quse sursum
est; sed illa quie deorsum est, scihcet mih-
taus, quando erit cor.forinis triumphanti,
secundum quod possibile est in via, tunc
erit reaidificatio civitatis, et restauratio siciit
a principio, et tuuc pax erit. Quantum au-
tem dinahit illa pax , Deus novit. Igitur
cum sint septem tempora , et in veteri tes-
tamento et in novo , et in quohbet triforme
,
vel in quohbet tria sint , septenarius , mul-
tiphcatus per ternarium bis,quadraginta
duo facit : et illse sunt quadragintaduse man-
siones,quibus pervenitur ad terram pro-
missionis. Et sic patet , quomodo Scriptura
describit successiones temporum , et non
sunt a casu et fortuna , sed magna hix est
in eis , et multa^ intehigentiee spirituales.
SERMO XVII;
Quomodo Scriptura reficit intellectum et affectum,
et anima quasi in Paradiso delectatur, et de
theoriis sacroB Scripturce.
* Protulit terra herham virentem, etc. Dic-
tum est quod visio intelhgentiae per Scrip-
turara eruditae versatur circa tria : circa in-
telhgentias spirituales, quae intehiguntur
per congregationes aquarum; circa figuras
sacramentales, per germinationem herba-
rum, vel arborum ; circa theorias multifor-
mes, per muUiphcationem seminum, et re-
fectionem herbarum. Istse etiam theorise
consistunt in tribus : in considerationibus
temporum sibi succedentium, quse sunt se-
minaria quaedam; in correspondentia eo-
rumdem ; et in considerationibus saiutarium
refectionum, quia ^ « non in solo pane vivit
homo. Considerare namque debet homo ex
quo pascatur, quia eloquio Scripturae. Unde
est hgnum faciens fructum. Indiget enim
intellectus refectione ; indiget et alfectus.
Primo dicendum de refectione intehectus.
Sed, sicut dicit Apostolus ^: « Laborantem
' Gen., 1, 12. — 2 Matth., IV, 4. — » II Jiw., ii, 6.
ILLUMINATIONES ECCLESm
agricolam oportet prius edere defructibus : »
quia cportet quod praedicator sit imbutus et
dulcoratus in se, et post aliis proponat. Multi
tamen volunt videri prophetae, et audiri
tanquam prophetae ; et panis eorum insipi-
dus est, vel male coctus et frigidus; et po-
pulum detinent, et paruin proficiunt. Notan-
dum, quod sicut fructus oblectat visutn et
gustum in fame, maxime tamen principalius
visum oblectat sua pulchritudine et decore
;
gustum vero dulcore et suavitate : sic ihae
theoriae reficiunt intehectum suo decore, et
affectum sua suavitate. Hoc innuit Scriptura,
dicens *: Plantaverat aulem Domimis Deus
paradiswn voluptatis a principio, in quo
posuit hominem., etc. Hoc dictum est per re-
capitulationem,post septimam diem, quia
ista plantatio fuit tertia die. Seqaitur *: Pro-
duxitque omne lignum pulchrum visu., et ad
vescendum suave. Lignum vitae in medio
paradisi, lignum scientiae boni et mah, ut
intehectum suo decore reficeret, et affectum
suavitate. Conservatio autem erat in ligno
vitae, si hgnum scientiae caveretur. Terra
ergo est Scriptura, quae produxit omne li-
gnum pulchrura visu, et ad vescendum
suave, scihcet muUiforraes theorias oblec-
tantes et reficientes; in paradiso autem cce-
lesti non est plantatio nisi rationum «terna-
rum. Et licet ibi sit refectio de praedestinatio-
nibus omnium sanctorum, potissime tamen
gaudebo de raea prsedestinatione, et hoc in-
nuit Salvator •*: « Gaudete, » inquit, « quia
nomina vestra scripta sunt in coehs. » Pau-
lus potuit loqui de paradiso coelesti, qui rap-
tus fuit \(.( usque ad tertium coelum. » Nos
autem nesciraus; sed loquemur de terrestri.
Est autem anima paradisus, in qua plantata
est Scriptura, et habet innumerabiles suavi-
tates et decores. Unde scriptum est ^: « Ilor-
tus conclusus, soror mea sponsa. » Hortus,
in quo sunt sacramentalia raysteria , et spi-
rituales intehigentise ; ubi scaturit fons spi-
ritualium emissionum : sed conclusus est
— * Gen., II, 15. — » Gen., i, 13. — « Luc.
' 11 Co)\, XII, 2. — 8 Cant., iv, 12.
X, 20. —
IN HEXAEMERON. SERMO XVH. mhortus, et fons signatus, quia non patet im-
mundis, sed illis de quibus ^: « Novit (a)
Deus, qui sunt ejus. » Hunc hortum seterna
sapientia diligit, et circa eum versatur ; unde
in Ecdesiastico dicitur -: « Ego sicut flu-
vius Dorix exivi de paradiso. » Item hunc
hortum rigavii ille, qui omnes plantat. Quam
enim plantationem ipse non plantat, illa era-
dicabitur. ' « Omnis plantatio, » inquit ille,
tquamnon plantavit Pater, » etc. Sequilur *
:
« Dixi , rigabo et inebriabo hortum , » etc.
Rigat autem sanguine, quo aspersus est
liber, et omnis populus ; rigat affluentia Spi-
ritus sancti manantis ab ipso, quam Scrip-
tura habet, et quam invenimus in Scriptura.
Haec sunt ergo ligna pulchra visu, etc, ra-
tione fructuum pulchrorum et dulcium. De
refectioiie inteUectus dicendum. Sicut enim
corpus sine cibo perdit virtutem, decorem,
et sanitatem, sic intelligentia veritatis sine
suocibo tenebrescit, infirma(6), deformis, et
instabilis fit in omnibus : oportetergo reflci.
Hinc est, quod mens vagabunda non habens
cibum, discurrit, et est instabilis. ^ « Pecca-
tum peccavit Hierusalem : propterea insta-
bilis facta est ; » et ideo ejecta de paradiso,
vagatur, et dat « quaeque pretiosa ad refocil-
landam animam» miserametinfirmam. Hsec
enim passio instabilitatis, miseria magna
est. Propter quod nihil sanius, nisi ut re-
stringantur cogitationes , ne vagentur in
malum. Unde Joannes Cassianus ® venit cummultio ad quemdam sanctum patrem ; et
conquestus est de instabihtate cogitationis,
et quod in nuUo poterat firmare inteUectum.
Et ille respondit : « Si iUa quae nunquam
versata fuerant in corde, tunc cogitabant? »
Respondit, quod « in tantum, quod vix de
aliquo aUo cogitare poterat, imo etiam dor-
miendo : » cui Ule dixit, quod « iUud erat
propter consuetudinem. » Unde oportet as-
suescere circa rem aUquam, quae cum in
mentem venerit, non sit mala. Haec autem
' II Tim., 11, 19. — ^ Eccli., xxiv, 41; dc hoc vide,
tom. J, pag. 10, not. e.— » Matth., xv, 13.— >> Eccli.,
XXIV, 42. — 6 Thren., i, 8, ii. — «^ Cass., Collat., 1,
c. XVI et seq., et XX, c. xu el xiii. — ^ Arist., lihet.,
est Scriptura^ ubi non unum, sed multa in-
veniuntur, in quibus est delectatio spiritua-
Us ; et sic non exibimus hortum paradisi :
sic erit anima, ut operans et custodiens, et
faciet (c) sibi ex ea hortum parvum in mente
deUciosum. In hac sola scientia est delecta-
tio^ non in aUis. Philosophus dicit \ quod
magna deleclatio est scire, quod diameter
costae est asymmeter : haec delectatio sic cito
desinens, suo modo comedat illam. Egredi-
tur autem de Scriptura quaidam lux, seu
iUustratio, in iutellectum junctum imagina-
tioni, ut non pateat egressus sapienti, et hoc
aspicienti intra, extra, infra, supra. Propo-
nit ergo Scriptura suis puUulationibus spec-
tacula nobiUa, ut ab intia;, extra, infra, su-
pra, ante, retro, dextrorsum, sinistrorsum,
ex opposito, in gyro, e longinquo, e vicino.
lUustrat ab intra per interna spectacula, quae
sunt raUonabiiia fidei et radicaUa ; ab extra
autem per exempla extrinseca, de quibus
tota Scriptura est plena. Si vis exemplumpatientiae, respice Job et Tobiam; si magna-nimitatis, respice David contra GoUam, et
Judam Machabaeum : si fidei exemplum,Abraham, et Mariam, cujus fides transcen-
dit fidem Abrahae. Abraham credidit posse
se habere filium de sterUi sene ; sed Maria,
quod virgo conciperet de Spiritu sancto :
neque concepisset, nisi credidisset. Si exeni-
plum charitatis, vide Moysen, qui dixit *:
« Aut dimitte eis noxam, aut dele me de U-
bro, » elc. Si exemplum misericordi*, lege
in Ecclesiastico, ubi scriptum est^ : « Hi
sunt viri misericordiae, » etc. Si de justitia,
forlitudine, prudentia, munditia^ de omni
virtute lionesta, proponit tibi inflnita exem-pla, quia virtus consistit circa operationes
particulares. Ideo non sufficit regula interius
directiva, nisi exempluni adsit particulare.
Et ideo Scriptura utrumque ponit, et de
utroque dedit regulam. Unde in Prover-
hiis dicitur '": « Responsio moUis frangit
lilj. l , c. De iniijossib.; Pustcr., lib. I, text. o; de(jenerat. Aniinal., iib. 11, c. iv. — ^ Exod.y xxxii, 32.— 9 Eccli., XLlv, 10. — '0 P/-OI;., XV, 1. — (a) Vulg.
Coguovit. — (/>) Al. iulima. — (c) Ccet. edit. facit.
112
iram.D Yide exemplum de Abigail, quce fre-
git iram David. Item illustrat a supra; docet
enim Scriptura de his, quae suut supra. Unde
Apostolus* : « Scimus, quod si domus nostra
terrena dissolvatur, habitationem non ma-
nu factam, » etc. Et *: « In domo patris mei
mansiones multae sunt, » ait Salvator ; et in
Psalmis dicitur ': « Filii hominum sub
umbra alarum tuarum sperabunt. luebria-
buntur ab ubertate domus tuse, et torrente
voluptatis tuae potabis eos : quoniam apud
te est fons vitse. » Et alibi dicitur *: « Delec-
tationes in dextera tua usque in fmem. »
Proponit ergo nobis divina promissa. Item
illustrat ab infra, proponendo inferni tor-
menta; Psalmus enim dicit^^ : « Phiet su-
per peccatores laqueos ; ignis et sulphur, et
spiritus procellarum; pars calicis eorum. »
Et *: « Pars eorum iu stagrio ignis et sul-
phuris. » Et ' : « Ascendit fumus tormento-
rum in saicula saeculorum. » Hoec proponit
Scriptura a principio, ubi dictum est', quod
a tenebrse erant super faciem abyssi, » usque
ad fmem. Proponit ergo interna spectacula,
extrinseca exempla, coelestia promissa, in-
ferni supplicia. Si ista tibi non sufficiunt, et
vis exire, et alibi quaerere refectionem in-
tellectus; adhuc dicitur tibi : Habeo alias ar-
bores, alios frudus, in quibus potes refici.
Illustrat autrorsum^ per praecepta directiva;
retrorsum, per districta judicia; dextrorsum,
per severa solatia : sinistrorsum, per dulcia
seu benigna flagella. Oportet enim luraen
habere ante se ': mandatum enim lucerna
est, lex lux : hoc dirigit in coelum. Unde *°
:
« Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. »
Quibus adduntur consiha : haec proponit
nobis Scriptura ubique. Unde in illo Psal-
mo *^: « Beati immaculati, » et : «Legem
pone mihi, Domine, viam justificationum
tuarum, » etc; in omni versu fit mentio de
mandatis, vel sub ralione legis, vel nomine
legis, vel teslimonii, vel eloquii, vel alicujus
» II Cor., V, 1. — * Joan., xiv, 2.-3 Psal, xxxv,
8-10. — * Psal. XV, U, — 8 Psal. x, 7. — « Apoc,
XXI, 8. — ' Apoc, XIV, 1! . — 8 Gen., i, 2. — ^' Psal.
cxviii, 105.— '• Matth., xix, 17.— " Psa/. cxviii, 1,
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
nominis. Unde etiam apud Hebraeos, omnis
versus unius octonarii ab eadem littera in-
cipit : quod non potuit servari apud nos, ut
viginti duae litterae respondeant viginti duo-
bus octonariis : et quilibet habet octo versus.
Uude Augusliims turbatus fuit circa tantam
identitatem : quod tamen est magna scien-
tia, et mira varietas. Unde Augustinus semel
vidit unam arborem pulcherrimam , haben-
tem viginti duos ramos^ et quilibet habebat
octo ramusculos, et de illis guttai dulcissimae
rorabant ; et intellexit, quod illa arbor esset
Psalmus Beati immaculati in via. Unde
meditatio legis summe necessaria est ; unde
in Psalmo dicitur '^: « Beatus vir, qui non
abiit iu consilio impiorum, » etc, [a) « sed
in lege Domini fuit voluntas ejus, » etc [d).
« Et erit tanqnam lignum, quod plantatum
est, » etc In Ecclesiastico '^: «In multisope-
ribus ejus ne fueris curiosus ; sed quae prae-
cepta sunt tibi, illa custodi (c) semper. » Item
illustrat retrorsum per districta judicia :
semper enim fecit Deus dislricta judicia de
transgressionibus praeceptorum;, ut de an-
gelO;, de Adam, de uxore sua, de Cain, de
illis luxuriosis, super quos diluvium venit,
de superbis qui cedificaverunt turrim , de
Chananaeis, de Israel. Similiter Novum Tes-
tamentum plenum est judiciis. Judicium au-
tem est retro; praeceptum ante. Judicium
respicit prseceptum. Si transgrediaris,pu-
nieris : nisi sequaris lucem dirigentem, gla-
dius percutiet te ; unde dicit Psalmus^'* : « Nisi
conversi fueritis, gladium suum vibravit,
arcum suum tetendit, et paravit illum. Et
in eo paravit vasa mortis, sagittas suas ar-
denlibus effecit. » Arcus judicium Scripturae;
duritia ligni^ Vetus Testamentum : chorda
quse hgnum flectit, Novum Testamentum;
judicia duriora et leviora, sunt sagittae. Unde
dicit Psalmus *^: « Lex Domini immaculata,
convertens anima? : testimonium Domini fi-
dele, sapientiam prsestans parvulis. Judicia
33, etc. — »2 Psal. I, 1, 2. - >» EccH., ili, 22. —1» Psal. VII, 13 et seq. — ^^ Psal. xviii, 8 et seq.
(a) Ccet. edit. deest, etc. — ((6) Item. — (c) Vulg.
cogita.
IN HEXAEMERON. SERMO XVII. 413
Domini, vera, jiistificata iu siMiielipsa, » elc.
Item dextrorsum illustrat per severa solatia.
Nec sine causa dicuntur solatia severa, et
flagella benigna, qnia solatia sunt pericu-
losa. Yide Adam, Saul, Salotnonem, Hiero-
boam idololatram, et primum angelum, qui-
bus omnibus solatia temporalium, et excel-
lentia? fuerunt occasio ruina?. Sunt autem
occasio ruinse, quando placent; quando au-
tera non placent, non se ingerit homo. Unde
Christus noluit habere solatium temporale,
quia *: « Cadent a latere tuo mille, et decem
miilia a dextris tuis, » etc, ait Psalmiis. Plus
debet quis velle esse in ista parte, in qua
pauciort s cadunt. Iteni sinistrorsum per be-
nigua flagella illustrat. Unde Dominus per-
misit Abel justissimum interfici. Vide Noe,
qui cum centum annis fabricabat arcam, et
pouebat ibi quidquid habebat, tunc totus
muudus ipsum despiciebat. Et dico hoc, quod
rex Franciae non posset hodie lalem facere,
qui considerat eam secundum mensuram
cubitorum geometricorum. De Abraham, si-
militer Isaac et Jacob, qui peregrinati fue-
runt ; et Joseph,qui exaltari non poterat,
nisi preecessisset venditio, incarceralio , et
humilialio. Vide Moysen, queui Deus debe-
bat praepc-nere toti mundo, quomodo fuit
humiUatus;pascebat oves per quadraginta
annos unius sacerdotis. Similiter David,
quandiu fuit in tribulatione, optimus pastor,
et ad regnum venit per tribulationes ; et
postquam fuit in prosperitate, multa peccata
commisit. Similiter Ezechias in infirmitate
valde humilis fuit, sed postea superbus in ad-
ventu nuntiorum Babyloniorum. Vide Eliam
pauperculum, qui non habebat ad comeden-
duni, nisi quod corvus sibi ministrabat, et
illa paupercula vidua Sareptana : qui tamen
coelum claudebat. Vide sanctum Joannem
Baptistam, qui septem annorum existens,
intravit desertum, et ibi super lapides jace-
bat. Simihter de Christo, et de apostolis.
Unde dicit Paulus *: « Lapidati sunt , secti
> Psal. xc, 7. — 2 Hebr., xi, 37. — ' Ilebr., xil, 6.
— Apoc., XII, 7. — =• Mich., II, 1. — 6 Sap., xiv, 11
.
TOM. IX.
sual, tcnlati sunt, » etc. Flagella ergo sunt
suavissima. Aut ergo Dominus flagellat, aut
non :^ « Flagellat autem omnem filium
,
quem recipit. » Probatum est hoc per par-
ticularia : ergo debet inferri uiiiversaliter.
Adhuc etiaru habet Scriptura arbores ad
reficiendum. Uhistrat autem ex his, quas
sunt ex opposito. Ostendit enim nobis acies
infinitas contra nos, modo per septem duces,
modo unum bellum , modo multa : illud
bellum est ab illo die,quo * « Michael et
angeli ejus prsehabantur cum dracone. »
Imminet autem nobis triplex bellum : bel-
lum domesticum , belliim civile , et bellum
campestre. Primum cum carne, quae habet
multas acies : hsec ancilla semper parata est
aperire, sicut Eva. Unde dicit Michceas *
:
« Ab ea, quee dormit in sinu tuo, custodi
claustra oris tui. » Item bellum civile est
tentatio mundi. « Omnis enim ^ creatura est
in muscipulam, » quia creaturai pulchritudo
trahit homines. Unde Ecclesiastes '". « Vani-
tas vanitatum, et omnia vanitas. Quid habet
homo de universo labore,, quo laborat, » etc.
Vane et frustra fit, de quo nihil relinquilur :
sed nihil rehnquitur homini in morte : et
ideo cuncta vanitas, ut in Psalmo dicitur *
:
« Averte oculos meos, ne videant vanita-
tem. B Item est bellum campeslre hostile
cum daemonibus, qui die ac nocte infestant.
Modo magnificant , ut praesumamus , modo
per considerationem scientiae , modo per
considerationem sanitatis ; modo faciunt ho-
minem iracundum , et sic diabolicum, et sic
adimpletum spiritu malignitatis ; et faciunt
eum cadere in tristitiam et desperationem,
et sic de aliis, Haec docet fugere Scriptura.
Quae enim scientia docet fugere contrarias
potestates? Nulla. Item illustrat in gyro, ut
uon esse fugiendum, quia undique pra^sidia
habeamus : habenms enim ipsum Dominum
et angelos circa nos. Unde Psalmits '••
: « Mon-
tes in circuitu populi sui. » Unde puero
Eiisei clamante propter latrones Syriae , qui
- ' Eccle., I, 1 cl seq.
Psal. cxxiv, 2.
» Psal. cxviii, 37.
8
ii\ ILLUMINATIONES ECCLESItE
volebant eum capere, dixit Eliseus * ; « Do-
miue, aperi oculos pueri liujus; et aperuit
Dominus, et ecce raons plenus quadrigis »
in circuitu Elisei. Jacob etiam tiinens fra-
trem suum, vidit angelos; unde dixit " ;
« Castra Dei sunt hsec. » Unde Psalnms
dicit ' : « Dominus illuminatio mea, et salus
mea; quem timebo? » et alibi * : « Nisi
quia Dominus erat in nobis, dicat nunc
Israel, » etc, usque in fmem. Item illustrat
e longinquo per figurarum signa : facit au-
tem figuras de omnibus. Omnia autem quai
sunt in mundo reducuntur ad duodecim,
quibus utitur Scriptura ,quaj sunt signa
longinqua in Scriptura : coelestes formae, ele-
mentares, metereologicee , minerales ; na-
turae germinum , natatilium , volatilium
,
gressibilium ; humaua organa, humanse
vires, humana opera, humanaeque artes.
Primum ergo est forma coelestis. Utitur
enim Scriptura omnibus coelis et stellis;
unde Psalmus dicit "^: « CoeU enarrant glo-
riam Dei, et opera manuum. » Et Ecclesias-
ticiis ' : « Altitudinis firmamentum pulchri-
tudo ejus; species coeli in visione gloriee. »
Formae elementares : ignea , aerea , aquea
,
terrea ; omnibus utitur Scriptura. Aliqiiando
utitur naturis meteorologicis, ut nube, plu-
via, rore, nive, etc. ; et luminibus appareu-
tibus in coelo, fluminibus, stagnis, quibus
omnibus utitur. Aliquando utitur minera-
hbus , ut septem metallis principalibus ; et
interdum lapidibus pretiosis, ut in Genesi'' :
« Ibi , inquit , nascitur bdeUium , et lapis
onychinus ; » et ibidem etiam : « Aurura
terrse illius optiraum est; » et in Apoca-
lypsi ': « Duodecira lapides pretiosi [a). »
Aliquando vero utitur naturis gerrainum, ut
arborum, herbariim, plantarura, fructuum;
de germinibus eliam tractat , et de terrae
nascentibus. AUquaodo utitur naturis nata-
tiUura, ut de Leviathan, et piscibus. AU-
quando utitur naturis volatiUura, ut de acci-
pitre, de aquila, de columba, de passere. Et
' IV Reg., VI, n. — « Gen., xxxil, 2.-3 psal. xxvi,
1 . — * Psal. cxxill, ! . — s Psal. xviii, 1. — « Eccli.,
est magnura inysterium,quia tantum tria
genera volatiUura ponuntur in sacrificio.
Loquitur etiam de avibus lucifugis, et de
avibus lucis. Item, nec sine mysterio, tria
genera volatilium offerebantur. Item de
animaU gressibiU, de serpente, de colubro '
:
« Quasi a facie colubri fuge peccatura; »
qualiler perraisit Deus tentationem fieri per
serpentem. Itera de vulpibus, de capra, de
porcis, de cervo, de hinnulo, de bobus. Nec
sine mysterio etiam tria genera gressibi-
Uura ofTerebantur , et sacriflcabantur. Item
de natura hominis , et ejus partibus partira
ad Deura translatis, partira ad angelos.
Unde Dionysius ostendit *', quid signant
merabra huraana in angeUs. Item vires
vegetabiles , vires sensibiles , rationales
,
quibus omnibus Scriptura per totum uti-
tur. Itera de operibus humanis, ut con-
structione domorum , agrorum , mercatura^
et de omnibus artibus liberalibus et mecha-
nicis. Theologus enira modo est ut arith-
meticus, modo ut astrologus, modo ut geo-
meter : videbis modo eura rhetorera, modo
medicura. In hac decima consideratione est
periculura,quia periculura nimis est longe
recedere a Scripturse domo : puer enim nun-
quam vult multum recedere a domo : sic
periculum est in scientiis,quod tantum dif-
fundat se homo per considerationes harura
scientiarum, ut postea ad doraum Scripturse
redire non possit ; raeUus enim est tenere
veritatem, quam figurara. Sicut, si viderem
faciem tuara , et rogarera te ut apportares
speculum clarum , ut ibi viderem faciera
tuam, stulta esset ista petitio : sic de Scrip-
turis sancUs, et figuris aUarum scientiarum.
Item iUustrat per gratiaram dona e vicino,
quse supplent omnia, quse non habet indus-
tria. Multi enira venerunt hospites ad do-
raura nostrara, id est, ad nostram indus-
triam. Sed in his debet industria ponere
terrainum. Unde illustrat e vicino; unde
xuii, 1. — 7 Gen., II, H, 12. — 8 Apoc, xxi, 21.
* Eccli., XXI, 2. — '* Diou., de Cosl. Hier., c. xv.
(g) Vulg. margaritce.
IN nEXAEMRRON. SERMO XVdl, 115
non oportet longe ire pro re quse prope est.
Describitenim Spirilus sanciidona Scriptura
per totum, unde in Joanne dicit* : « Jesusfa-
tigatusex itineresedebat sicsuper fontem. »
Sequitur *: « Qui biberit ex aqua
,quam
ego dabo, fiet in eo fons aquae salientis in
vitam aiternam : » aqua est nolitia veritatis,
quse sitim extinguit. Unde duplex aqua des-
cribitur, scilicet duplex notitia. Una exte-
rior, de qua qui bil^et^, plus sitit; hsec est
notitia, quse tantum quserit, ut sciat, et ilii
sistit. Alia interior, quse ad gustum pro-
cedit, et interius per gratiarum dona re-
ficit, de qua ': « Qui credit in me, sicut
dicit Scriptura , flumina de ventre ejus
fluent aquae vivse. Hoc dixit de Spiritu
sancto,quem accepturi erant credentes
in eum. » Istse sunt * « aquse de fonti-
bus Salvatoris, » scilicet notiticne gratia-
rum reficientes animas. Juxta hsec mysteria,
est mysterium ligni vitse, et mysterium
hgni scientise boni et mali : qui enim tan-
tum quserit notitiam;, gustat (a) ligno boni et
mali. Et hoc signatum estin Isaia dicenle *
:
« Pro eo, quod abjecit populus ille aquas
Siloe,quae currunt cum silentio ; adducet
Dominus super eos aquas, » etc. Unde dicit
Hieronymus « : « Aquse Siloe currunt cura
magno murmure. Ergo videtur quod intel-
lectus ahus ibi est. Aquse currentes cumsilentio, sunt sacrse Scripturse, quse nisi in
silentio addisci non possunt, et ibi fit illumi-
natio. » Iii signum hujus dictum est caeco "^
:
« Vade, lava iu natatoria Siloe, quod inter-
pretatur Missus : » aquse enim ista? per
revelationem sunt. Sed oportet prius linire
oculos luto ex sputo et pulvere [b) facto :
saliva est sapientia;pulvis, caro Christi;
lutura, fides de mysterio incarnationis. Qui
autem quserunt ^ Rasin, et filium Romelise,
sunt qui quasrunt exteriores scientias. Et
ideo princeps Assyriorum dominabitur eis,
quia Dominus voluit. Et hoc notandum est,
quod filii Israel habuerunt vasa argentea
* Joan., IV, 6. — * Ibid., 14. — » Joan., vii, 38. —* Isa., XII, 3. — ' Isa., viii, 6. — * Uieron., in Isa.,
.^gypti : sed postea nunquam voluit Domi-
nus quod reverterentur in ^Egyptum. Hse
sunt iUuminationes duodecim intellectuales
in paradiso mentis humanse, ita quod unde-
cima est lignum scientiae boni et mali ; duo-
decima autem est Hgnum vitse.
SERMO XVIIl.
Quomodo intellectus ordinatur ad affectum, et de
fructibvs eorum.
® ProtuUt terra herbam virentem , etc. Dic-
tum est supra, quod illa^ theorise reducuntur
ad considerationem dupHcem : ad considera-
tionem successuum temporum , et sibi mu-tuo correspondentium in gubernatione mun-
di, et sic inteUiguntur per semina; consis-
tunt etiam circa considerationem salubrium
circumspectionum, vel refectionum, quibus
anima reficitur , et sic inteUiguntur per
fructus : et sic ille fructus est decorus, se-
cundum quod ipso reficitur inteUectus; et
est sapidus, secundum quod ipso reficitur
affectus : sed hsec refectio adhuc ad aUud
ordinatur. Dictum est autem, quoniam in-
teUectus iUustratur per has theorias, ut ultra
procedatur ad gustandum ejus fructum, et
hoc necesse est. Qui enim ad hoc tantum
laborat, ut sciat quid et quomodo loquatur,
interius vacuus remanet^ ut dicit Gregorius,
ab interna devotione : quia secundum Apo-
stolum '" fiunt « velut ses sonans, aut cyraba-
lum tinniens. » lUustratur autem intellectus
duodecim modis, ut dictum est; sed in qua-
tuor modis uUimis meUus dicetur, quamdicebatur prius, ut idem, quod ponebatur
iu undecimo loco, ponatur in duodecimo.
lUa ergo quatuor, quibus utitur Scriptura
et illustratur anima, sunt quatuor civium
praesidia, qui sunt spiritus hierarchici e
directo ; item hostium certamina ex obUquo,
ut patetdetribus hosUbus : gratiarum dona,
e vicino : figurarum signa, e longinquo.
viii. — Joan., IX, 7. — « Isa., viii, 6. — » Gen., i,
12. — '• 1 Cor., Xlll, 1.
(a) Suppl. de — (6) Ccet. edit. et sputo ex pulvere.
116
Hsec est illustratio ultima, quia per hanc
ultimam pracedeutes iutrant, ad quam con-
curiunt formaj coelestes, elemeulares, mete-
reologicae (a), miuerales : naturae gressi-
bilium, natalilium, volatilium, humana
membra, humaua3 vires , humaua facta,
humauffi artcs, ex quibus anima assurgit in
laudem Dei. Et iste actus est affectus ,qui
habet rectificare intellectum. Verum est,
quod circa ista incidit periculum Ugni scien-
tiae boni et mali, ut dimisso hgno vitae, scili-
cet suavitate affectus, anima evagetur circa
scientias alias, et iu tantum elongetur, ue
redire possit , et excludatur a dehciis para-
disi , et non gustet de hgno vitae. Edere de
hgno vitae, his illustrationibus est refici, ut
homo nihil quaerat, nisi inteUectum veri-
tatis , affectum pietatis , delectationem sua-
vitatis, et solatium contemplationis. Sed
quaudo homo horum obhviscitur, et delec-
tatur in studio curiositatis, vult scire tan-
tum ; et ex hoc nascitur supercilium vani-
tatis, ciim ahos despicit^ ex quo sequitur
litigium contentiouis : quia repulat se de-
spectum, quando quis respondet ei, et sem-
per paratus est contra illos qui resistunt ei.
Et per hoc aufertur homini vera vita, et
quieta, sicut Adam vel potius muher curiosa
fuit, et voluit esse sicut Deus; et ideo con-
sueruut sibi perizomata, et refuderunt cul-
pam jn ahum, ut Adam in Deum, quia uxo-
rem talem dederat sibi ; mulier autem in
serpentem. Debent ergo iUae iUustrationes
iutrare in affeclum, ut iuteUectus reficiatur
et rectificetur. In iioc horto multa deam-
bulalio est,quia si non placet stare in pri-
mo, vade ad secundum, et sic de aUis. Et
sic slipatus est mahs, unde in Canticis dici-
tur •: « Fulcite me floribus, stipate me
mahs. » Et 1'salmus '^
: « Scuto circum-
dabit te veritas ejus. » Sicut intellectus er-
go ordinatur ad affectum, et fides est via ad
charitatem, sic istae illustrationes transire
debent in affectum , ut inteliectus specula-
tivus fiat practicus. Oritur autera ex his
(a) CcBt. edit. metheorologicae, et sic deinceps.
ILLUMINATIONES ECCLESIj;
quaternariis fruclus triplex : ex primis qua-
tuor oritur fructus gratia> ; ex mediis , fruc-
tus juslitia3 ; ex uUimis fructus sapientiae*
De his fructibus in Deuteronomio dicitur '
:
« DebenedictioneDor.iiniterraejus, » dicitur
de Joseph, « de pomis coeli, et rore atque
abysso subjacente : de pomis fructuum solis
et luuae : de vertice anliquorum monlium
:
de pomis collium aeternorum , de fructibus
terrae, et de plenitudine ejus. » Tangitistum
triplicem fructum , sive islas illustrationes
,
secundum quod geuerant poma refectiva,
secundum quod iste triplex fructus est a
Cbristo , unde in Canticis * ; « Sicut malus
inter ligna silvarum, sic dilectus meus inler
fUios. Sub umbra iUius, quem desiderabam,
sedi, eL fructus ejus dulcis gutturi meo. »
De fructu gratiae scriptum esl ' : « Dominus
dabit benignitatcm , et terra nostra dabit
fructum suum. » De fructu justitiae iu Can-
tico, supra. De fructu sapientiae, iu PrO'
verbiis dicitur ®: « Primiet purissimi fructus
ejus. » Isti ergo fructus oriuntur a Christo,
a Joseph benedicto,qui producit poma de
ccelo, rore, abysso subjacente, scUicet cha-
rismata gratiarum per modum roris in corda
humilia. Per poma solis et lunce , et ver-
ticem montium^ inteUigitur exercitium per-
fectae justitiae, quae est in hoc , quod Iiomo
se exerceat ad mandata Dei implenda , se-
cundum statum subjectionis,
praelationis
,
contemplationis. De pomis sohs intelligitur
quantuni ad meritum justitiae praesidentis
;
de pomis lun»,quantum ad meritum justi-
tiae subjacentis; de pomis et verlice mon-
tium, per hoc inteUigitur sublimitas aposto-
licorum virorum , qui tenent vitam,quam
Deus dedit iu Paradiso : nam si homo non
peccasset, nulla fuisset agrorum divisio, sed
omnia communia. Per poma collium leter-
norum, intelhgitur sapientia, vel fructus <=»"«»•
sapientiae, quae est in contemplalione aeter-
narum rationum , et in cousideratione coe-
Agro-
lum di-
visionis
' Cant., II, 5.-2 Psal. xc, 5. — = Deutev., xxxui,
13-10. — * Cant., ii, 3. — ^ Psal. lxxxiv, 43. —« Prov., iii, 14.
IN IIEXAEMERON. SEKMO XVIIl.
lestium spirituum sublimatonim ; hinc in
Psalmo dicitur ' : « Illuminans tu mirabiliter
a montibus aeternis, » etc. De fnictihm
terrce , quantum ad considerationem divi-
narnm condescensionum in ordinibus eccle-
siasticorum. Be 'plenitudine ejus, quantum
ad conjunctionem utriusque Ecclesiae mili-
tantis , et triuinphantis,quomodo Deus ^
« posuit finem ejus pacem : » quod decla-
rabit sicul flumen, Sic ergo istefructus est a
Christo triplex, quia Jesus Christus Filius
Dei;quia Jesus^ ab ipso frurtus gratia?; quia
Cfiristus, fructus justitia?; quia FihusDei,
fructus sapientiae. Omnes enim conside-
rationes a Christo sunt, et ad Christum
reducuntur. Si consideras interna spectacula
luminum, ad Christura reducuntte. Si venis
ad exempla, summum exemplar omniumvirtutum invenies in Christo ; si patientiam
consideras Job, major est Chiisti patienlia.
* « Padentiam Job audistis, et fmem Domini
vidistis, » dicit ille. Stellae enim nihil suut
in coraparatione solis. Si ad praemia aeterna,
haec non habebimus nisi per Christum, qui
ait *: « Haec est vita aeterna, ut cognoscant
te solum, » etc. Si de tormentis : nisi ma-
uus Domini te teneat, non liberaberis. Puer
enim, si timeat cadere in praecipilium, op-
time se tenet ad matrem : nisi enim per
Christi sanguinem liberatus fueris, non pote-
ris salvari. Si consideras praecepta *: « Itoc
est praeceptummeum, ut dihgatis invicem. »
Si de judicio : Christus judicare habet, et
hunchbenter debemus velle habere judicem,
quia nos diligit ; unde debemus sibi dicere :
Domine, debes nos judicare, sed fac, ut san-
guis tuus satisfaciat pro nobis. Si consideras
solatia severa in Christo, nou videntur per
illum modum, sicnt in aliis, sed per alium :
quia sibi nunquam periculosa fuerunt, nec
temporalia solatia habuit. Miscuit enim cumsolatiis amaritiidinem, cum fruitione poe-
nam : anima enim ejus, quae unita esUsem-
per divinitati, summe delectatur; et tamen
117
ipse miscuit amaritudinem,paupertatem
,
crucem, et e converso miscuit solatia in fla-
gellis, in quibus summe delectabatur. Unde
hoc exemplo, in consolatione jungendus est
tiraor_, etin tristitiajungendumestsolatium
:
exemplo beati Francisci,qui quando offere- s. Fran-
batur sibi honor, dicebat socio suo, quod ibi ^^^^ ^o.'
erant nil lucrati ; sed quando recipiebat vi- t^'°dum.
tuperia , tunc lucrabatur. Si consideres e
directo ad civium praesidia, Hierarcha prin-
cipalis Christus est : si de pugna, et angeli,
et sancti juvant. Unde Psalmus " ; « Levavi
oculos meos in montes, » etc. Principalis ta-
men pugnator Jesus est, unde alibi dicitur ^
:
« Providebam Dominum in conspectu meo
semper, quoniam a dextris est raihi, ne com-
movear. » Item in Actis * : « Video coelos
apertos, » etc. Si autem consideras haec om-
nia, veniunt desede Deiet agni. « Yidi,» in-
quit Joannes ^ in Apocalypsi, « fluvium pro-
cedentem de sede, » etc. Si consideres figu-
rarum signa, omnia referuntur ad Christum,
et etiam sunt obscura, nisi solvantur per
Christum; unde omnes considerationes re-
mittunt ad Christum. A Christo ergo est fruc-
tus gratiae qUfidmplicis : stabilire animam
per fidera; sanctificare per divinum amorem;
sursura ferre per spem; inclinare per divi-
num timorem. De primo Apostolus '<* ; « Op-
timuni est gratia stabilire cor, non escis. »
Judaei stabiliebant se super escas. I)e secundo
Petrus dixit " « Propter quod succincti lum-
bos mentis vestrae, sobrii, perfecte speratein
eam, quae ofTertur vobis, gratiam, » etc.
Sanctificatio enim est in eo, quod virtutes
cognitivae et amativae, quae sunt lumbi men-
tis, transferuntur in Deum. De tertio ad Ti-
tum dicitur '^: « Justificati gratia ipsius, hae-
redes sumus secundum spem vitaeaeterntB. »
Et Petrus *': « Benedictus Deus et pater Do-
mini nostri Jesu Christi, qui secundum ma-gnam misericordiam suam regeneravit nos
in spera vivam. » De quarto dicit Ecclesias-
' Psal. Lxxv, 5. — ' Psal. cxLvii, 14. — » Jac, v,
10. — * Joan., svii, 3. — s Joan,, xv, II. — « Psal.
cxx, 1. — ' Psal. XV, 8. — » Act., vii, 55. — » Apoc,xxu, i. — 10 Uebr., xiii, 9. — u
| pdr., i, 13. —'^ Tit., 111, 7. — 'M Petr.,i, 3.
118 ILLUMINATIONES E(XLESliE
iictis ' : « Quanto major es, liumilia te in om-
nibiis. » Per interna spectacula disponiiur
anima ad primum actum gratiae : quanto
enim plus intelligitur inScriptura, tanto au-
getur fides, etc. Et sic est una refectio afTec-
tus. Sanctorum exempla disponunt ad sanc-
tificationem animse, ad secundum actum gra-
tiae. Inter omnia, qua3 de Joseph leguntur,
placet illud, quod sic fidelitatem servaverit
domino suo, cum domina sua pulcherrima
esset, et non commiscebatur sibi. David si-
militer cum muHa fecerit, quse movent ad
imitationem , illud potissinie placet quod
Saul cum potuisset interficere, noluit;qui
tamen, ut dicit Augustinus, nec Deum nec
hominem timebat : hominem non, quia sopor
veneratin omnes : Deum non, quiaille repro-
batus fuit : et David secundum veritatem rex
erat, et tamen ex charitate eum dimisit. Et
sic in omnibus patribus fuit haec charitas ;
qui tamen, si aliquaudo ceciderunt, pceni-
tuerunt. Unde si disphcet tibi casus David,
placeat ejus pcenitentia, ut dicit Hieronymus.
Unde de casu suonuUus desperet, et de statu
suo nuUus preesumat. Gratia autem sursum
agens habetur per spem. ^ « Quid enim
mihi est in ccelo, et a te quid volui super
terram? Deus cordis mei, et pars mea Deus
in seternum, » ait Propheta ; et alibi dicit ' :
Dixi : Tu es spes mea, portio mea in terra
viventium, » etc; ut vel totum reservetur in
aliara patriam. Ideo* : «Quodmomentaneum
est et leve tribulationis, aeternum pondus
glorice operatur. » Dominus enim delecta-
tiones habet in dextera , unde Psalmus ^
:
«Delectationesindexteratuausqueinfniem.»
Sinistra habet divitias, et gloriam, et conso-
lationes temporales. Debemus autem adha^-
rere dexterse, unde Psalmvs *: « Me susce-
pit dextera tua, Domine. » Igitur praemia
disponunt ad tertium actum gratise. Quarto
considerationes tormentorum inclinant ani-
^Ecdi., iir, 20.— ^Psal. lxxii, 2S. — ^P^rt'. cxli,
6. — • 11 Cor., IV, 17. — 5 PmI. xv, 11. — 6 Psal.
Lxn, 9. — ' Psal. XXXVI, 29. — « Psal. xxxiii, 16. —9 Ibid., n. — '• Prov., xxviii, li. — " Prov., xxiv,
iO. — '* Prov., xii, 21. — '^ Prov.. xxviii, 1. —
mam ad divinum timorem : qnia, sicut cres-
cente spe, crescit gratia sursum ferens; sic
crescente timore, crescit gratia inclinans
deorsum. Sequitur de secundo fruclu, scili-
cet justitise, qu£e simihter liabet quatuor ac-
tus : primus est facere bona ; secundus, fu-
gere mala; tertius, formidare prospera; quar-
tus, ferre adversa. De primis duobus dicit
Psalmus '^
: « Declina a malo, et fac bonum.
»
* «Ocuh Domini super justos; » et* :« Vultus
autem Domini super facientes mala. » De
tertio *": «. Beatus homo, qui semper est pa-
vidus, » sciUcet in prosperis.Unde justusde-
precatur^ ne ruat; et si ruat, ut resurgat,
quia " « septies in die (a) cadit justus et re-
surgit. » De quarto in Proverbiis dicitur '*:
« Non contristabit justum, quidquid ei acci-
derit. » Et ibidem '^: « Justus quasi leo con-
fidens, absque terrore erit. » Et ": « Beati
qui persecutionem patiuntur propter justi-
tiam. » Et *^: «Pro justitia agoniza (6) usque
ad mortem. » Isti fructus oriuntur ex quatuor
mediis considerationibus, scilicet autrorsum,
retrorsum, dextrorsum, sinistrorsum, ut se-
cundum Dionysium *« anima movealur cir-
culariter, recte, et circumflexe. Et dicit Ri-
chardus, quod qusedam aves sursum volant,
qusedam deorsum, qusedani circulariter
,
qusedam ante, etc. ; sic anima per istas con-
siderationes. Ex prima consideratione habe-
tur primus actus, scilicet facere bonum per
directionem prseceptorum.''' « Si vis ad vitam
ingredi, serva mandata : » consideratia enim
mandatorum Dei facit bonum, prseceptum
Domini rectum est in se. Justilia enim nihil
ahud est, quam reclitudo : rectitudo autem
per se est in lege, per participationem in ser-
vante. Oportet ergo prsecepta divina consi-
derare, acceptare, amare : si sic fecisset Adam,
non cecidisset, et fuisset deiformis (6) per
amorem. Ex secunda consideratione oritur
fructus justitise, scilicet fugere mala, ut per
» Matth., V, 10. — '5 Eccli., IV, 33. — "= Dion.,
de Div. Nom., c. iv, circa med. — *' Matth.^
XIX, 17.
(«) Vulfj. non habet in die. — (6) Vulg. agonizare.
— (c) CoBt. edit. fit transformis.
IN HEXAEMEHON. SERMO XVIII. 119
judicia discreta. Unde Ecclesiasticus ^: o Ne
semines mala in sulcis injustitise, et nonme-
tes in ea septuplum. » Nullus enim vult me-
tere zizaniam vel lolium. * « Juxta modumculpae, erit et plagarum modus. » Conside-
ratio judiciorum facit fugere mala. Ex con-
sideratione tertia per severa solatia oritur
fructus justitiae^ scilicet formidare prospera.
Oblatis enim honoribus, fugit homo, quia
timet in culpara incidere. Ista vitia generant
vermes, quia in quolibet grano est vermis :
in grano honoris, elatio; in grano divitla-
rum, avaritia ; in grano deliciarum, concu-
piscentia. Fructus enim quidam sunt, qui
incipiunt statim vermiculari, ut cerasa in Ita-
lia; quidam sunt qui apparent optimi, et ta-
men vermis est intus. E contra, per dulcia
flagella oriuntur fructus justitiae. Quartus
actus justitiae est patienter ferre adversa :
vide Jacobum, Paulum, Laurentium. Simi-
liter sapientiae fructus ex quatuor ultimis
antithetis nascitur. Hujus sunt quatuor ac-
tus, quiasapientiaest confortans, coUuctans^
contemplans, collaudans. Confortans in bo-
no, unde Fcclesiastes * .• « Sapientia confor-
tabit sapientem super decem principes civi-
tatis. » Est eliam colluctans contra malum,
unde dicitur *: « Melior est sapientia, quam
arma bellica. » Et Sapientia ': « Certamen
forte dedit illi, ut vinceret, et sciret quoniam
omnium potentior est sapientia. » Est etiam
contemplans rectum, vel summum bonumsapientia. Est enim " « speciosior sole.» Fa-
cit animam gustare, et uniri. Est etiam col-
laudans ex omnibus Deum. Hic fructus est
conjunctus gloriae; hoc opus, hoc munus,
hic fructus: primum justitiae, secundum gra-
iice, tertium sapientiae. Haec, inquam "', «vi-
debimus, amabimus, laudabimus.» Hi qua-
tuor fructus sapientiae per ordinem oriuntur
e directo : primo per civiumpraesidia dispo-
nitur ad primum actum sapientiae, iu acie
terribilium, in choris castrorum; secundo per
hostium certamina ex adverso oritur secun-
' Eccli., VII, 3.— « Deuler., xxv, 2. — ' Eccie., vii,
20. — Eccle., IX, 18. — » Sap., x, 12. — 8 Sap., vii,
dus fructus, scillcctcolluctari contra hostes
:
quia homo^ quando habet hostes, tunc satis
sagaciter gerit se, et imminens bellum facit
hominem sagacem, et fortem, et sapientem :
sicut inckisi multas inveniuut vias ad cva-
dendum : unde tentatio imminens quasi ex
obliquo fortiorem reddit. Sicut radius super
corpus opacum, densum, solidum, postea
reflexus^ majus himen et caloreni generat,
ut patet in speculo ferreo ; similiter magis
castus quis efflcitur , cum diabolus fortiter
vult trahere adkixuriam. Unde mulier quae- s. Fran-
dam habuit filiam daemoniacam, quae viUa'^'^stll
loquebatur; et dixit quod Franciscus ma- '^^!!'''"^
gnum maluni faciebat eis, et quod bene erant lione for-
coutra ipsum congregati quinque millia ad
ipsum. decipiendum : et frater, qui audivit,
dixit beato Francisco : tunc ipse surrexit, et
dixit : « Modo fortior sum. » Tertius fructus
sapientiae est contemplari summumbonum,quod oritur ex consideratione e vicino per
gratiarum dona : tanta enim posset esse gra-
tia, quod homo existens hij, esset quasi in
paradiso. Videtur enim vicinus fuisse, sicut
beatus Paulus, qui dicit ®: « Sapientiam lo-
quimur inter perfectos. » Et post : « Nobis
autem revelavit Deus per Spiritum sanctum.»
Sicut enim « nemo scit quae sunt hominis,
nisi spiritus qui in illo est, ita et quae Dei
sunt_, nescimus, nisi spiritus Dei » inlret in
nos. De quarto e longinquo nobis innas-
citur collaudatio Dei in omnibus. Omnes
enim crcaturae laudibus (a) efferunt Deum
.
Quid faciam? Cantabo cum omnibus. Grossa
chorda in cithara non bene sonat; sed cumaliis est consonantia. Figurarum signa ab
omuibus creaturis accipiuntur in Scriptura
ad laudandum Deum, ut patet in Psalniis ';
« Laudate Dominum de coehs. » Et *•>: « Bcne-
dicite omnia opera Domini Domino, » a sum-
mo usque deorsum. Sicut homo Deum vi-
denSj et in omnibus Deum gustaus, in oni-
nibus tribus viribus suis. Unde Psalmus '•
:
29. — ' Ang., de Civit. Dei, lib. XXK, c. xxx, u. 5.—8 I Cor., 11, G, 10, 1 1. — » Psal. cxLviil, 1.— lo Dan.,
III, 57. — " Psul. CKI, 3i.
(a) Ccet. edit. omitt. laudibus.
420 ILLUMINATIONES ECCLESLE
Fnii
a Jucundum sit ei eloquiummeum; ego vero
delectabor in Domino.» Etalibi': «Delectasti
me, Domine, in factura tua. » Et *: « Magni-
ficabo euni in laude. » Sic in omnibus habet
gustum et refectionem intellectus et affectus.
Ex his omnibus fructibus surgunt fructus
amoris, et charitatis, qua? intenditur in om-
nibus : omnis enim Scriptnra ordinatur ad
charitatem. Hi duodecimfructus ordinate as-
cendunt ad charitatem. Descendcndo autem
a charitate fluunt charismata gratiarum,
quse sunt duodecim fructus spiritus, quos
ponit Apostohis ad Galatas dicens' : «Fruc-
tus autem spiritus estcharitas, gaudium, pax,
palientia^ longanimitas, bonitas, benignitas,
mansuetudo, fides, modestia^ conlinentia,
castitas. » Gi^atia enim_, et justitia^ et sapien-
tia, non possunt esse slne charitate vera.
qJd^sit. F^ctus dicilur a frid : frui autem est inhse-
rere alicui rei propter seipsam. Unde nec
justitia, nec nuntiare futura, nec scire mys-
teria sine charitate prosunt. Et hoc sentiunt
omnes doctores et sancti *. Sed ecce una ve-
tula, quae habet modicum hortum; et quia
solam charitatem habet, mehorem fructum
habet, quam unus magnus magister, qui
habet maximum hortum_, et scit mysteria, et
naturas rerum sine charitate. Sufficientia
onim horum duodecim sumitur per hunc
gustinns mc^cium, sccundum Augustinum % filium
pauiipai^ii . Ouatuor sunt dihgenda in charitate,
quibus fruimur : Deo; meipso in Deo; proxi-
mo in Deo; corpore meo in Deo. Deo autem
fruor, quando in Deo conquiesco per amo-
rem, delector per gaudium, unior per pa-
cem. Ethaec tria ordinata sunt, quia ubi est
pax, necesse est ut sit gaudium; et ubi gau-
dium, necesse est ut sit quies. Secundo fruor
meipso in Dno. Auima autem raea fruor,
quando illam possideo, quia si transit res in
possessionem alterius, fruclum non habeo.
Tunc autem possideo, quando patienter pos-
sum ferre adversa. Unde Salvator ait ® : « In
filias.
patientia vestra possidebitis animas vestras.
»
Patienterautem ferre adversanon debetesse
a casu, vel fortuna_, sed intuitu raercedis : et
hoc est expectare mercedem per longanimi-
tatem. Et tertium est, condonare injuriam
et ofTensam per bonitatem. Et sic hgec tria
sunt per palientiam, longanimitateni, boni-
tatem : patlenlia est., adversa tolerando ; lon-
ganimitas, expectando mercedem ex omni-
bus tribulationibus; bonitas, hberahter con-
donando. Quando est charitas patiens, lon-
ganimis , bona , tuuc inundationes maris
quasi lac sugit_, sicut Laurentius carbonibus
quasi floribus, etc. Hi fructus sunt in spiri-
tu, nou in carne. Unde Jacobus "^
: « Omne
gaudium existimate, » etc. Tertio, proximo
fruimur in Deo, quando habemus charitatem
ad proximum. Et hoc triphciter: benigne,
in anima et in corde ; mansuete, in contu-
bernio; fideUter, in verbo, vel signo. Cor be-
nignura habeo, quaudo quidquid boni habet
proximus, in meum bonum refero. Simihter
mansuetudo est, qusehominem facit farailia-
rem et socialem. Aliqui homines valde sunt
boni, et tamen valde sunt duri in signis,
quod homo non auderet eis apparere : sed
quando homo familiarem se reddit, tunc est
mansuetus. SiraiUter fidelitas multum facit
amabilem, quia continuat amicitiam. Ethaec
facit confidere de homine magis in verbo,
quam in corde, quia affectus est variabilis.
Quarlo fruor corpore meo in Deo; et hoc,
quando mundum servo corpus meum : et est
quando servatur modestia in gustu , conti-
nentia intactu, castitas inomnibus sensibus.
In gustu principaliter notatur modestia, etc.
Corpora luxuriosorum, gulosorum, inconti-
nentium, non sunt ' « in pace sepulta. » Sic
ergo descendendo ex charitate , quae est •
« unguentura » fluens a « capite in barbam,»
a barba usque ad « oram vestimenti, » fit
fruitio Dei. Sicutergo suntduodecim iUustra-
tiones ascendendo ad charitatem, sic sunt
' Psril. :;ci, 5. — 2 Psa/. LS.VI11, 31. — ^ Gat., v, 22. lib. VII, c. xxi; rte Doct. Christ., lib. I, c. xxili. —— * ila Aiigujliuus, ae Doct. Chtist., lib. I, c. 111 ;
— « Lw:., xxi, 19. — ' Jac, i, 2. — » Eccii., XLIV, 14.
Magister Sent., Ub. 1, dist. l. — » Aug., Confess., — * Psal. cxxxil, 2, 3.
IN IIEXAEMERON. SERMO XIX
duodecim fructus descendendo a charitate.
Hoc est illud, quod dicitur *, « ex utraque
parte fluminis essc lignum vitae , afferens
fructus duodecim » per duodecim menses.
Ab una parte fluminis fructus intellectuales;
ab altera, aflbctuales. Ab una parte fructus
asceudentes; ab altera, fructusdesceudentes.
Iste ergo est fructus Scripturarum, scilicet
charitas. Per hanc sunt mysteria_, intelligen-
tiae, theoria?. Unde in Apocalypsi ^ : « Beati,
qui lavant vestimenta sua, ut intrent per
portam civitatis. Foris autem canes et vene-
fici, » scilicet a contemplatione Scripturse
alieni. (Et dicebat ^) : Imaginor illas duodc-
cim illustrationes priraas ascendentes. quse
fluunt a Deo, et ad Deum terminantur, et
currunt per totam Scripturam, sicut duode-
cim circulos, ut in quamcumque anima in-
tret, inveniat sylvam arborum, et amffinita-
tom fructuum.
m
SERMO XIX.
De tnodo studendi, et proficiendi in sacra Scriptura,
et de theoriis ejusdem.
* Protidit terra herbam virentem, etc.
Dictura est de fructibus sacrse Scripturae : et
ad hos fructus invitat nos sapientia seterna
Domini ^: « Ego quasi vitis fructiflcavi sua-
vitatem odoris, etflores mei fructus honoris
et gratiae. Transite ad me omnes, qni con-
cupiscitis me^ et a generationibus meis ad-
implemini. » Si voluerimus transire, opor-
tet nos esse fihos Israel,
qui transierunt
iEgyptum ; sed ^Egyptii etiam transierunt,
et submersi sunt. Illi autem transeunt M-gyptum vere, qui totum suum studiura po-
nunt,quahter a vanitatibus transeant in
regionera veritatis. A veritate in vanitatera
transivit Adam ; unde Psalmus dicit ®: « Ve-
rnmtamen in iraagine pertransit homo ; sed
et frustra conturbatur : thesaurizat, et igno-
rat , » etc. « Mane sicut herba transeat
,
' Apoc, XXII, 2. — * Ibid., 14, 115. — ' Haec loculio
innuere sane videLur Sermonem hunc xviii, ac fnr-
tasie rfliquus ouine.'', mcmoriler c.\cc[)los esic, quau-tum fieri poluil, ab aliquo auditore S. UonaveuluriE;
raane floreat, et transeat, vespere decidat
,
induret , et arescat. » Quando ergo amatiir
comrautabilebonura, transitorium, vanum,
tunc homo transit, etc; et hunc transitum
reprobat sapientia. Hic transitus facit orane
malum. Sic transivit Lucifer , cui dictum
esf : « Yerumtamen ad infernura detrahe-
ris. » Ad quera prinio projectus est per cul-
para, secundo per judicium. Sic etiam fecit
Adam : postquara deseruerat lignura vilae,
abscondit se. Vidit enim se nudura ab oni-
nibus habitibus bonis; propter quod abjec-
tus est de paradiso. Sapientia orgo et chari-
tas sunt principales fructus, quibus princi-
paliter est contraria vanitas. In Canticis
expriraitur sapientia amorosa. Non enim
potest quis discedere a falso , et accedere ad
verum ex araore, nisi elongetur a vanitate.
Et ideo Ecclesiastes praecedit hunc hbrura,
ubi ostendit vanitatera, cum dicit ^: «Vani-
tas vanitatum , et omnia vanitas. » Haec pro-
positio vera est , et probatur in toto libro.
Oportet ergo transire ab omnibus vanitati-
bus ad veritatem, ut non sit delectatio, nisi
in solo Deo. Quomodo autem transeundura
est? Volunt omnes esse et sapientes , et
scientes ; sed scio,quod mulier decipit vi-
rum. Sapientia autem est supra, tanquam
noMlis; sed scientia, infra : et videtur ho-
mini pulchra, et ideo volunt sibi eam con-
jungi , et inclinatur anima ad scibilia et
sensibilia, et vult eam cogno.scere , et cogi-
tare, et experiri , et per consequens uniri :
et ita evanescit, ut Salomon, qui voluit
omnia scire, et ^ « disputavit a cedro, quae
est in Libano, usque ad hyssopum ; » et
oblitus est principii , et ideo est factus va-
nus, et obUtus est sui. Non simus in hac
parte socii Salomonis, sed David patris sui
,
quia non est securus transitus a scientia ad
sapientiam : oportet ergo medium ponere
,
scilicet sanctitatem. Transilus autera est
exercitium , exercitatio a stiidio scientiae ad
minime vcro ab ipso Bonaventura fuisse scriptis man-dalos — * Gen., i, 12. — '^ Eccli., xxiv, 23, 24. —" Psal. xxxviii, 7-9. — ' Isa , xiv, 15. — » Eccle., i,
1. — Mll Reg., IV, 33.
422 ILLU-MINATIONES ECCLESIiE
sludium sanclitatis, et a studio sanctitatis
ad studium sapientice. De quibus ait Pro-
pheta ': « Bonitatem , et disciplinam , et
scientiam doce me. » Incipit a summo ,quia
vellet gustare - , a quam bonus et suavis est
Dominus. » Ad sapientiam autem perveniri
uon potest , nisi per discipliuam. Non est
ergo proeferendum ultimum primo, Malus
esset mercalor, qui stannum prseferret auro.
Qui non praifert scientise sanctitatem , nun-
quam prosperabitur. Augustinus dicit, de
Civitate Bei ^,quod angeli sunt boni spiri-
tus. Ili enim dicuntur angeli, scilicet nun-
tii ,quia de liumilitate gaudenL Spiritus
nequam vocautur daemones, id est, scien-
tes* ,quia ab illius statu volunt nominari.
Sed verendum est quod dicit Job de Behe-
moth ^ : « Sternet sibi aurum quasi lutum. »
Per scientiam est tentatio facilis ad ruinam.
Unde ^: « Eritis sicut Dii, scientes bonum
et malum , » dicit serpens. Unde quidam
suprema naturae volunt perscrutari , sicut
de contingentibus. Beatus Bernardus dicif,
de Gradibus Superbice, quod primum vitium
est curiositas, per quod Lucifer cecidit : per
hoc etiam Adam cecidit. Appetitus igitur
scientiae modificandus est; praeferenda est
ei sapientia et sanctitas. QuaUter ergo stu-
dendum est scientiae, et sanctitati , et sa-
oporieat pieutiai? Oportet scire, ut de fructibus sa-
pientise habeatur , et per portas civitatis
possimus introire. Nam scriptum est *:
« Labor stultorum perdet eos , » qui nes-
ciunt in urbem pergere, hoc est, qui nes-
ciunt studere in quibus oportet. In Genesi
dicitur,quod ^ « creavit Deus hominem , et
posuit in paradiso, ut operaretur, et custo-
diret illum. » Oportet operari in sacra Scrip-
tura, et exercitari intellectum. Sed multos
inveni exercitanles corpus,paucos inge-
nium. Heec exercitatio est spiritus ad pieta-
tem. Unde in Proverbiis dicitur ^^: « Per
agrum hominis pigri transivi, et per vi-
Scire
quate-
nu3
neam , et ecce totum repleverant urticse et
spiuaj. » Iloc fit quando homo habet bonam
dispositionem , et non exercet eam , sed
crescunt ibi [a) urticai malignitatis , spinae
cupiditatis. Maceria lapidum virtutum des-
truitur propter dissipationem cogitationum.
Et hinc dicitur in Proverbiis *': « Prsepara
foris opustuum, et dihgenter exerce agrum
tuum. » Modus studendi debet habere qua- Modus
tuor conditiones, sciUcet ordinem, assidui- quaiuor
tatem, complacentiam, commensurationem. ^gg'^'^"!
Ordo diversimode traditur a diversis, sed qui"»-
oportet ordinate procedere^ ne de primo fa-
ciant posterius, vel e converso. Sunt ergo
quatuor genera Scripturarum , circa quse
oportet ordinate procedere, et exerceri. Pri-
mi libri sunt sacrse Scripturse ; in Testa-
mento Yeteri, secundum Hieronymum '*, vi-
ginti duo Ubri; in Novo Testamento octo
sunt. Secundi Ubri sunt originaUa sancto-
rum. Tertii^ sententise magistrorum. Quar-
ti , doctrinarum mundiaUum , sive philoso-
phorum. Qui ergo vuU discere,
quserat
scientiam in fonte, quia apud philosophos
non est scientia ad dandam remissionem
peccatorum ; nec apud summas magistro-
rum, quia Uli ab originaUbus extraxerunt.
OriginaUa autem a sacra Scriptura. Unde
dicit Augustinus,quod ipse decipi potest
,
et aUi ; sed ibi est fides tanta, quod ibi non
potest esse deceptio. Et hinc dicit Dionysius '*,
de Divinis Nominibus, quod nihil assumen-
.
dum est, nisi quod ex eloquiis sacris, etc.
Studere debet Christi discipulus in sacra
Scriptura, sicut pueri primo addiscunt a , b,
c, d, etc; postea syUabicare, et postea le-
gere, et postea quid significet pars. SimiU-
ter in sacra Scriptura^, ssepe primo quis de-
bet studere in textu , et ipsum habere in
promptu, et inteUigere quod dicitur per
nomen, non solum sicut Judseus,qui sem-
per tendit ad Utteralem sensum. Tota Scrip- scriptu-
tura est quasi una cithara. Et sicuti chorda dthara.
'- Psal. cxviii, 06.— - Psal. xxxiii, 9.— » Lib. XII,
c. IX. — * Scilicet a voce graeca Aaio;, perilus.— » Joh,
XLi , 21. — ^ Gen., iii, 5. — ' Bem., de Grud. Humil.
et Superb.— * i,'cc/e., x, l3.— » Gen., n, 13.-— *• Prov.,
XXIV, 30.— " IbiJ., 27.— '^ Hicron., Prolog., in libros
Regum. — '3 Dion., de Div. Nom., c. I.
{a) Edit. Ven. tibi.
IN nEXAEMEIlON. SERMO XIX. 123
S. Bern.
cur c!c-
gantis-
sime sit
loculus.
per se non facit harmonlam, sed cum aliis,
similiter imus locus Scripturae dependet ab
alio ; imo unum locum respiciunt mille loca.
Notandum, quod quando Christus fecit mi-
raculum de conversione aquse in vinum,
non statim dixit : Fiat vinum , vel fecit de
nihilo ; sed voluit ut ministri iraplerent hy-
drias aqua, ut dicit Gregorius \ Ad litteram,
quare sic fecit, ratio non potest reddi. Sed
secundum spiritualem intelligentiam reddi
potestratio, quia Spiritus sanctus non dat
spiritualem intelligentiam, nisi homo im-
pleat hydrias, secundum capacitatem suam,
aqua, scilicet notitia litteralis sensus : et
indeessepotest,quod Deus convertit aquam
sensus litteralis, in vinum spiritualis inlel-
ligentise. Propter Iioc Paulus fuit allus, quia
ipse didicerat legem ad pedes Gamalielis.
Unde qui Scripturam habet, potens est cumeloquiis , et etiam in venusto sermone : unde
beatus Bernardus parum sciebat , sed quia
in Scriptura multum studuit, ideo locutus est
elegantissime.Primumigiturest,quodhomo
habeat Scripturam;, non sicut Jud£Bus,qui
solum vult corticem. Unde quidam Judaeus
semel legit illud capitulum 7saz« ; «Domine,
quis credidit auditui » nostro, etc; et lege-
bat ad litteram , et non potuit habere con-
cordantiam, ut sensum faceret , et ideo pro-
jecit librum ad terram , imprecans ut Deus
confuiideret Isaiam, quia, ut sibi videbatur^
non poterat stare quod dicebat. Ad hanc au-
tem intelligenliam non potest homo perve-
nire per se, sed per alios, quibus Deus re-
velavit, scilicet per originalia Sanctorum,
ut Augustini, Hieronymi, et aliorum. Opor-
tet ergo currere ad originalia Sanctorum.
Sed quia ista suut difficillima , ideo necesse
sunt summae magistrorum , in quibus elu~
cidantur difficullates. Sed cavendum est de
multitudine scriptorum. Et quia ista scripta
adducunt philosophorum verba , necosse est
quod homo sciat , vel supponat ipsa. Est er-
» Greg., m Ezech., hom. vi. — * I Cor., i, lO. —• Isa., viit, 6. — * Hieron., de Regul. Momch., c. DeConiempL, orut. et lect.
go periculum descendere ad originalia, quia
pulcher sermo est originalium. Sermo au-
tem Scripturae non ponit sermonem ita pul-
chrum. Unde si dimittis Scripturam , in li-
bris Augustini sludens, ipse non hubet pro
bono : sic nec Paulus * nomen illorum,qui
nomine Pauli baptizabantur. Sacra Scriptura sacra
Scriptu-in magna cautela legenda est. Majus autem ri quc-
modolegenda.
periculum est descendere ad summas magis- ™'"^°
trorum, quia aliquando magnus est in eis
error, et credunt se habere et intelligere ori-
ginalia, et non intelligunt , imo eis contra-
dicunt. Unde sicut fatuus esset, qui vellet
semper immorari circa tractatus , et nun-
quam accedere ad textum, sicest de summis
magistrorum : in his autem homo debet ca-
vere, ut semperadhaereat viae (a) magiscom-
muni. Descendere atitem ad philosophiam
est maximum periculum. Unde in Isaia di-
citur ' : « Pro eo quod abjecit populus ille
aquas Siloe,quae currunt cum silentio , et
assumpsit magis Rasin , et Romelia? , » etc.
Non amplius revertendum est in jEgyptum.
Notandum de Hieronyrao \ qui poststudium
Ciceronis non habebat saporera ; ideo flagel-
latus fuit anle tribunal : hoc autem propter
nos factum est, ut magistri cavere debeant,
ne nimis commendent et appretientur dicta
philosophorum , ne hac ratione populus re-
vertatur in jEgyptum, et exemplo eorum
dimittant aquas Siloe , in quibus est summaperfectio , et vadant ad aquas philosopho-
rum , in quibus est pericnlosa deceptio. Si-
gnatum fuit hoc in Gedeone , ubi iili , qui
probati fuerant ad aquas, qui scilicet lam-
buerunt sicut canes,pugnaverunt, et vice-
runt ; et illi qai flexo poplite, ei curvati bibe-
runt, reversi sunt. Sed vincentibus datae
sunt tubae et lagenae , ac lucernae : cumclangore buccinae , et complosione lagena-
rum vicerunt. Isti sunt praedicatores,qui
clangunt in praedicatione buccina. Lagenae
suntexempla; lampades sunt miracula. Qui
enim pro veritate sunt mortui , miraculis
coruscaverunt , et superaverunt [b) hostes.
(a) Edit. Ven vitoe. — (i) Ccet. edit. speraveruQt.
Solda-
nrn.
12 i
Isti autem ,qui bibunt lingua , et lambunt
attraheudo , sicut canes,qui lingna aquam
hauriunt, isti sunt^ qui de pliilosophia pa-
rum sumunt ; sed isti sunt , qui flexo poplite
bibunt, qui totaliter se ibi iiicurvant, et illi
curvantur ad errores infinitos , et inde fove-
tur fomenlum erroris. Unde in Oseadicitur'
:
« Ouievit civitas , douec fermentaretur to-
tum. » Et *: « Fovet ova aspidum, et quod
confolum fuerit, erumpet in regulum. »
s. Fran- Nota dc beato Francisco, qui praedicabat Sol-
^^'^^^_ dano. Cui dixit Soldanus, quod disputaret
tio apud cum sacerdctibus suis. Et ille dixit,quod
secundum rationem de ficle disputari non
poterat, quia supra rationem est; nec per
Scripturam, quia illam non reciperent illi
:
sed rogabat, ut fieret ignis, quem ipse cumsacerdotibus intraret. Non enim tantum mi-
scendum est de aqua philosophiee in vinum
sacraj Scripturai, quod vinum fiat aqua: hoc
enim pessimum miraculum osset. Et legi-
mus, quod Chrislus de aqua fecit vinum
;
ged non e converso. In Ecclesia primitiva
etiam libros philosophise comburebant : non
enim panes in lapides commutari debent.
Est ergo ordo. ut prius studeat homo in
Scriptura sacra quantum ad litteralem sen-
sum, post in originalibus, et ista subjiciat
sacrae Scripturae ; similiter in scriptis magis-
trorum , et in scripturis philosophorum ; sed
Iranseundo, et furando, quasi ibi non per-
manendum. Quid lucrata fuit Rachel, quod
furata fuit idola? Tantum fuit lucrata, qucd
mentita fuit , et simulavit infirmitatem , et
abscondit ea subter stramenta cameli, el se-
dit desuper : sic quando quaterni philoso-
phorum absconduutur. Aquae enim nostrae
non debent descendere ad Mare Mortuum,
sed in suam primam originem. Secundo
oportet habere assiduitatem. Irapedimentum
enim maximum, lectio vagabunda, quasi
placens modo hoc , modo illud legere, modoaliud facere. Vagatio exterior signum est
vagalionis animae ; et ideo talis non potest
' Ose., VII, 4. _ = Isa., Lix, 5. — ^ Jerem., ii, 18.
— * Levit., XI, 3. — » Psal. cxvui, 103. — « Sainenl.,
Lbriphiloso-
phoramqnomo-<?o le-
gendi.
fLLUMlNATlONES ECCLESI^.
proficere, quia non figitur in memoria, si-
cut ponit exemplum Gregorius. Quando ho-
rao vidit faciem hominis serael, non ita per-
fecte postea cognoscet. Sic de sacra Scrip-
tura, quia primo faciem obscuram habet;
postea, quando frequenter videtur, efficitur
farailiaris. Tertio oportet habere complacen-
tiam : sicut enim Deus proportionavit gus-
tum et cibum,quia cibus dat saporem gus-
tui,qui habet vim discretivam , et ex his
duobus cibus incorporatur ; sic primo opor-
tet sumere Scripturam, postea masticare,
deinde incorporare. Ad quid homo bibet
aquam turJiidam? ^ « Quid tibi in via jEgypti,
ut bibas aquam turbidam ?» Sed bibe aquam
salutarem sapientiae. Nota quod * animal
quod non ruminat , immundum est. Rumi-
natio enim fit in eo, quod animal habet duos
ventres : accipit cibum ad os, et totum ru-
minat, et protritum in aUum ventrem ulte-
riorem projicit. « Quam dulcia faucibus meis
eloquia tua ! super mel ori meo , » dicebat
Propheta®. Non diligas meretricem, ne di-
mittas sponsamtuam. Unde in libro Sapien-
tice dicitur *: « Hanc araavi , et exquisivi
eam. »Non accipias glandes et siliquas por-
corum , et suspendaris cum Absalon per ca-
pillos, scilicet affectus tuos. Doctrinae saecu-
lares sunt quercus altae , proceres , inflexi-
biles. Noli comedere pepones ^gypti , et
porros , . et allia ; sed manna de coelo. Sed
non nauseas (a) super cibo isto ; non sis car-
nalis sicut filii Israel : et hi non inveniebant
nisi unum saporem ; sed alii spirituales in-
veniebant ''a omnem saporem suavitatis. »
Quartum est coramensuratio , vel * « non
plus sapere quam oportet. » Unde ait sa-
piens ^: « Mel invenisti , comede quod tibi
sufficit , ne forte satiatus , evomas illud. »
Ne plus te extendas,quam ingenium luum
potest ascendere , nec infra maneas. Vide-
tur in designationibus hujus, ut dicit Dio-
nysius '°, quod Seraphim mediis volabant
VIIT, 2.
9 Prov.,
chia, c,
— ''Sripient.j xvi, 20. —^Rom., xii, 3. —XXV, 10. — '" Dion., de Ecclesiastica llierar-
IX. — («) Leg. nausees.
IN IIEXAEMEH
alis ; ut nec sistat honio infra quam potest
,
nec ascendat supra illiid, quod potest. Sicut
illi, qui cantant ultra vires, nunquam bo-
nam faciuntharmoniam; et, utdicit Augus-
tinus^ illi, qui non ordinant studium, sunt
sicut pulU equorum, qui modo currunt huc,
modo illuc : sed jumentum plano passu va-
dit. Tantum proficit unus durus, dummodoordinet studium suum , sicut ingeniosus , et
inordinate studens. Qui autem vult in hoc
studio proficere, oportet quod habeat sanc-
titatem , ut possit studere ad habendam vi-
tam timoratam , impoUutam , rehgiosam,
sediftcatoriam. Primo hsec est vita Sancto-
rum timorata, ut in his, quee agit^, semper
timeat, sive vadens ad missas, sive ad men-
sam, sive stans, sive sedens : quia in omni-
bus potest esse peccatum. * « Verebar omnia
opera mea, sciens quud non parceres de-
hnquenti. » Optimum signum est timor ; et
pesiimum est audacia,quia talis nunquam
corrigitur. Secundo vita impollula,quod
tolum fac'at propter amorem Dei, non prop-
ter amorem ahcujus rei; quia oranis amor
suspectus est , nisi verbi Dei. Unde dicit Au-
gustinus, et Bernardus in quadam epistola
ad quemdam monachum,quod dilectio apo-
stolorum in corpore Christi impodiebat ad-
ventum Spiritus sancti. Quid vero de amore
creaturarum? Ideo dicit Psalmus^: «Renuit
consolari anima mea , » etc. * « Custodi me
,
Domine, ut pupillam oculi. » Pupilla non
bene custoditur munda, quando est vapor,
vel pulvis, vel humor in ea. Tertio, quod
sit vita rehgiosa clausa , sicut maceria vi-
nese : sic oporlet , quod homo faciat sii3i re-
strictivum hnguee et sensuum ceeterorum.
Sane * « si quis putat se religiosum esse, non
refraenans hnguam suam , » etc. * « Sepi
aures tuas spinis.» Yitanostra uon debet esse
data loquehs , sed lacrymis. Quarto , quod
sit vita sediflcatoria proximi , ut sit paratus
omnes aidiflcare , et doleat, si quis ex ipso
scandahzatur : et debet cavere damna alte-
• Jofj, IX, 28. — ' Psa/. Lxxvi, 6. — ^ Psal. xvi, 8.
— * Jac, I, 2G. — * Eccli., xxviii, 28. — "^ Cic, de
ON. SERMO XIX. 425
rius,quia si ego solus bene comederem , et
aUi jpjunarent, malefactum esset. Et iste est
fructus ahorum. Ifem sequitur ex his, scili-
cet ex scientiaet sanclitate, studium sapieu-
tiae, quod consistit in quatuor, quai sunt ne-
cessaria, scilicet 1 . recognitio internorum et
externorum defectuum. Unde in fronte Apol-
hnis scriptum erat ^: « Recognosce teip-
sum^ » quia sine hoc impossibile est deve-
nire ad sapientiam. Unde quanto sapiens
phis proflcit , tanto plus se despicit. Undemalus mercator est, qui se decipit : quod fa-
cit, qui se appretiatur plusquam valet : sed
ahos appretiari, et se despicere, hoc est prin-
cipahssimum studium sapientise, utsibi per-
suadeat homo suos defectus, et flat humiUsin oculis suis. Secundura studium est casti-
gatio passionum, quse sunt septem aflectio-
nes animse,quatuor principales , et tres an-
nexae, sciUcet timor, dolor, spes, gaudium,
desiderium, verecundia, odium. In omnibus
his contingit excedere. Puer enim^ quando
nimis clamat, compescitur; sic homo cen-
sura quadam judiciali debet domare et re-
stringere hujusmodi passiones^ ut quando
venit dolor, dicatur sibi : « Sta in pace ; » et
sic de aUis ; et praesertim debet deserere is-
tas principales et pueriles alfectiones. Pueri
enim insecutores sunt passionum. « Maledic-
tus enim'' puer centum annorum.» Tertium
studium est ordinatio cogitationum. Undescriptum est
, quod * « stultus per fenestram
prospicit in domum proximi. » Et h«c est
major difflcultas ordinare phantasmata no-
stra, ut, quando sumus in ecclesia, nil cogi-
temus nisi de offlcio nostro ; et sic de aUis :
et necessario oportet ordinare has cogitatio-
nes ad hoc,quod Spiritus sanctus intret per
sapientiam;quia ^ « Spiritus sanctus disci-
plinse efTugiet flctum, etauferet (a) se a cogi-
tationibus quse sunt sine intehectii. » Ideo
oportet habere certas materias, circa quas
nos exerceamus. Quartura studium est desi-
dnrii sursumactio : hoc facit alia studia va-
Legib., lib. I, in (iu. — ' Isa., L\\, 20. — » Eccli.,
XXI, 20. — » Sap., I, 5. — («) Al. aufert.
Sapien-
liiE slu-
d'UTn
quatuor
requirit.
Cogno-re te ip-
SDm.
Passio-
nes sep-
tom ani-
roae mo-deranda
^26
lere, et posteriora oblivisci. cr Extendamus
nos ', » etc. * aSapientis oculi in capite ejus.
' Cor sapientis in dexlera ejus. » IIoc stu-
dium sapientis , ut non declinet studium no-
strum, nisi ad Deum, qui est totus desidera-
bilis. Uaec quatuor sunt difficillima , nisi ha-
beantur prima studia , et cum liis sunt fa-
cillima. Unde facile est tunc habere domi-
nium supra passiones. Unde dicitur * de
quodam philosophq, qui dixit servo suo :
a Ego te affligerem , si non essem iratus. »
SERMO XX.
Quo expo7iitnr quarta comideratio de contempla-
tione, qua; fit pcr modum diversum, quo soli , et
lunce, et stellis comparatur ; ac de visione intel-
ligentice per contemplationem suspensa;.
^ Dixit quoque Deus , fiant Imninaria in
firmamento coili , et sint in signa^ et tem-
pora, et dies, etannos, et dividant diem ac
noctem. Et fecit Beus duo magna luminaria
:
luminare majus, lU prceesset diei, et lumi-
nare minus, ut prceesset nocti: et stellas.
Etposuit illas in firmamento. Etvidit Deus
quod esset bonum , et factum est vespere, et
mane dies quartus. Dictum est supra *
,
quod " « Deus dedit Danieli inteUigentiam
omnium visionum. » Ex occasione hujus,
distinctse sex visiones correspoudent operi-
bus sex dierum. Nunc dicendum est de
quarta, scihcet specie intelligentise , sive
visione, per contemplationem suspensai. Sed
intelligendum, quod hanc visionem nullus
habet , nisi sit * vir desideriorum ; nec po-
test eam habere, nisi per magnum desi-
derium. Unde ait Propheta ^: « Gustate, et
videte quoniam suavis est Dominus. » Primo
dicit : Gustate : gustus enim suavis non
est, nisi praecedat appetitus gustabilis ad
gustabile suscipiendum. Ha3c autem intel-
ligentia suspensa debet inteUigi per opus
quartae diei, in qua luminaria facta sunt.
' Ex Apostolo, Philip., iii, 13. — ' Eccle., ii, 14. —» Eccle., X, 2. — * Cic, Tuscul., iib. IV, non procul
afine, de Archita Tarent.; Val. Max., lib. IV, c. i.
ILLUMINATIONES ECCLESIJ;
Anima autem illa sola per contemplationem Anima
templa-
tionecn
suspensa
suspensa est, quae habet solem, et lunam,^"^'^ ''°°
et stellas in firmamento suo. Considera , si
modo non esset sol, et luna, et stellse in fir-
mamento, quid esset mundus? Non esset
nisi quaidam massa tenebrosa et horribilis :
sic est de anima^ quae non habens gratiam
contemplationis, est sicut firmaraentum sino
luminaribus ; sed quae habet , est firma-
mentum ornatum luminibus. Et sicut difiert
coelum non habens luminaria, a coelo ha-
bente ; sic anima non habens, ab aniaia
disposita ad hoc , unde differt sicut angelus
a bestia. BestiaHs est homo carens his , et
habens faciem ad terram sicut auimal ; sed
plenus lurainibus , est totus angelicus. In
quarto die fecit Deus solem, et lunam,et
stellas. Et haec visio est principaliter circa contem-
tria : circa luculentam considerationem coe- p"^^'?
prsci-
lestis monarchiae ; circa kiculentam consi- puecirca
derationem militantis Ecclesiae; circa lucu-
lentam considerationem mentis humanae
hierarchizatae. Nisi enim speculetur sum-
mani monarchiam, et contueatur descen-
sum Ecclesiee mihtantis ab ea, et suam
ipsius hierarchiae adornationem , nunquamerit contemplativa. Et tunc habebit lucem
solarem , lunarem , stellarem . Priraa consi-
deratio comparatur luci solari ; secunda
,
luci iunari; tertia, stellari. Haec aniraa est
felix, quae se contuetur ornatam , et confor-
mem ilU Hierusalem, et hierarchiam illus-
tratam, scilicet angelicam, et hierarchiam
illustrantem, scilicet divinum principatum,
personarum luculentam distinctionem. Ergo
consideratio coelesUs monarchiae assimilatur
luci solari propter triphcem rationem : prop-
ter fulgorem puritatis praecipuae; propter
fulgorem limpiditatis praeclarae;
propter
fulgorem inflammationis vivificae. Haec tria
habet illa consideratio ratione primae , et est
summae dignitatis et exceUentiae, quae habet
puritatem, et elongatur ab omni faece cor-
item, et simile refert de Plalone. — b Gen., i, 14-
19. — « Serm. ili, p. 41. — ' Dan., i, 17.— ^ Dan,,
IX, 23. — " Psal. xxxiil, 9.
IN HEXAEMERON. SERMO XX
ruptionis. De illa puritate scriptum est *
:
a Sicut Sol oriens in altissimis Dei , sic mu •
lieris bonse species in ornaraentum domus
sua3. » Haec convenit seternae sapientiae , et
menti aeterna sapientia illustratai. Est enim
sicut Sol pura, quia Sol non est altior omni-
busplanetis localiter; sed Sol dicitur altissi-
mus ratione altissimae puritatis, activitatis
et luminositatis. Unde est secundum Isido-
rum Sol quasi solus lucens. Haec sapien-
tia est seterna, quae ^ « ubique attin-
git propter suam munditiam. » Coraparatur
autem mulieri bonse, non propter aliquod
foedum, sed ratione fcecunditatis ad conci-
piendura, producendura, pariendum quid-
quid est de universitate legum et exempla-
rium. Omnes enim rationes concipiuntur ab
aeterno in vulva aeternae sapientiae , seu
utero, et maxime praedestinationis. Unde,
quia ab aeterno rationes praedestinationis
concepit, non potest nos non diligere : et
sicut ab aeterno concepit, sic in tempore
produxit , sive peperit , et postea in carne
patiendo parturivit. Et qui potest hoc intel-
ligere, intelligit, et habet altissiraam con-
templationem. Est ergo haec consideratio
illius Esse purissimi : purissiraum autem^
quia simplicissimura : siraplicissiraum au-
tera, quia sumrae unum. Ideo dicitur Israel,
viro conteraplativo ^*: « Audi , Israel , Domi-
nus Deus tuus unus est. » Similiter an"ma
contemplativa intelligitur per mulierera il-
lam. Et dicuntur animae contemplativae filiae
Hierusalem, quia formosae, foecundae. Et
formositas est foecunditas,quia quanto plus
concipiunt lumina, tanto formosiores sunt.
Unde *: « Beati mundo corde, quoniara ipsi
Deum videbunt. » Unde per puritatem, non
rationem, oportet nos introire in contem-
plationera. Et ideo * « cuni siraplicibus ser-
mocinatio ej us , » qui habent mentes puras,
non excaicatas propter malitiam super-
venientera. Animae ergo quae sunt formosae
et fcecundse , dicuntur filiai Hierusalem , et
427
intelliguntur per solem ratione formositatis,
per mulierera ratione foecunditatis. Secundo,Soli comparatur propter fulgorera limpidi-
tatis praeclarffi. Ubi major fulgor, ibi majorclaritas et limpiditas; unde in Ecclesiastko
dicitur « : « Sol illuminans per omnia res-
pexit, et gloiia Domini plenum est opusejus. » Unde Gregorius ^
: « Quid est quodnon videant, qui videntem omnia vident? »
Aniraa beati Benedicti bene fuit conterapla-
liva, qui totura mundum vidit in uno radio
solis. Non multum studuerat ipse, nechbroshabebat, quia ipse decimotertio anno muu-dura diraiserat, et latitabat inter fruteta
cum illis bestiis, sicut una fera. Unde etiam
pastores crediderunt eum feram. Et dicit
Gregorius : « Mundus non fuit coangus-
tatus in uno radio solis ; sed ejus animusdilatatus, quia vidit orania in illo cujus
magnitudine omnis creatura angusta est, et
parva, et modica. » Sic enim ait Sapientia »
:
« Momentum staterae est ante te orbis , et
sicut gutta roris antelucani. » Et alibi de hac
praeclaritate dicitur ^: « Est enim speciosior
sole, et super omnera dispositionem stella-
rura luci comparata, invenitur prior (a) .» Con-
sidera, quod in anima conteraplativa descri-
bitur universus orbis, et quilibet spiritus
coelestis,qui in se habet descriptum totum
orbem. Describitur etiam radius supersub-
stantialis, qui et universum orbem, et uni-
versum spiritura continet. Ergo in aniraa
contemplativa mira sunt luraina, et mira
pulchritudo. Sic ergo mundus pulcher est a
summo ad imura , ab initio ad fmem : des-
criptus in anima facit speculura , et quilibet
spiritus est speculura : et sic in aniraa est
mira numerositas, summus ordo, suraraa
proportionalitas, Pulchra ergo est numero-sitas spirituum
,quia quoties in anima sic
relucet cognitio orbis terrarura , et spiri-
tuura bonorum, et radii supersubstantiales,
toties in ea est raira refulgeutia : et ex hoc
est « speciosior sole.» Rursus radius,qui con-
' Eccl., XXVI, 21.
*. - * Mutth.. V,
« Sap., \u, 24. — 3 Deut., vi, XLir, 10. — ^ Greg., Dia/., lib. IV, c. xxxiir. — » S'ip..— » Prov., ili, J2. — 6 Eccli., \i, 23. — » Sap., vu, 21). — (a) AL piinor.
428 ILLUMINATIONES ECCLESI^
tinet omnem dispositionem , et repraisentat
vel continet omnes theorias, est in anima,
etin illo anima absorbetur per mentis trans-
formationem in Deum. Et ideo est anima
« super omnem dispositiouem stellarum. »
Tertio haec consideratio comparatur luci so-
lari^ propter fulgorem inflammationis vivi-
ficantem mirifice. Est enim radius solis ad
vivificandum, non ad consummandum ,nisi
per accidens ex quibusdam dispositionibus.
De hoc calore inflammaute scriptum est ' :
« Sol in aspectu annuntians, in exitu vas
admirabile opus Excelsi. In meridiano exu-
rit terram («), et in conspectu ardoris ejus
quis poterit sustinere? Tripliciter Sol exu-
rens niontes , radios igneos exsufflans, et
refulgens radiis suis excsecat oculos. » Vult
dicere, quod quando sol aspicitur, quod ipse
sol sic annuntiat quae sunt apud se et in se,
et oritur super hemisphaerium mentis, quod
in meridiano exurit, et in conspectu ardoris
ejus non potest aliquis sustinere. Anim£e
enim non sublevatae sunt quasi in hyeme
;
sed quae sunt elevatae ad mediocrem con-
templationem , sunt quasi in vere; sed quae
elevatai sunt ad excessus, sunt sicut in aesta-
te, et percipiunt fructus autumnales, quia
quiescunt. Tunc enim in autumno colligunt
fructus, et faciunt, et celebrant solemnitates
in autumno. Sed ubi exurit in meridie ?
Quando in maxima virtute est, hoc est in
ccelo. Ibi enim perfecta est contemplatio , et
illos inflammantes ardores ,quos emittit in
animas illas, quae habent excessus mentales,
nuUus potest explicare. Si enim secundum
Apostoium ^ , « gemitus sunt inexplicabiles,
quibus postulat pro nobis spiritus , » quot
sunt excessus ? quot ardores ? Unde ^: « Quis
ex vobis poterit habitare cum ardoribus
sempiternis? » Et tamen « Sol exurit tripli-
citer , » quia sol aeternus terram illam hie-
rarchicam, et istam humanam irradiat et
inflammat triplici et triformi amore , et sur-
sum agit in Deum utramque : scilicet illam
per tintionem , visionem , et fruitionem;
hanc per charitatem * « de corde puro, cons-
cientia bona , fide non ficta. » Hierarchiatn
dico coelestem, secundum trinas hierarchias
collocatam. Sed quid est, quod iste radius
exccecat , cum potius deberet illuminare?
Sed ista excaecatio est summa illumiiiatio,
quia estin subiimitate mentis, ultrahumani
intellectus investigationem. Ibi intellectus
caligat , quia ibi non potest investigare
,
quia transcendit omnem potentiam investi-
gativam. Ergo est ibi caligo inaccessibihs,
quae tamen illuminat mentes, quae perdi-
derunt investigationes curiosas. Et hoc est,
quod dicitur ^ « Dominus inhabitare in nebu-
la, »et ^: « Posuit tenebras latibulum suum.»
Haec est ergo consideratio luculenta ccelestis
hierarchiae. Propter haec ergo tria dicitur
80ly et de hoc potest accipi, quod scribitur '
:
« Refulsit sol in clypeos aureos, et resplen-
duerunt montes ab eis, sicut lampades
ignis. » Clypei sunt rationes aeternae pra?-
destinationum aeternarum , quae habent
rationem armaturae, et rationem fulgoris
incomparabilis. Sol aeternus, scilicet sapien-
tia aeterna, refulget in clypeos (6), (|uando
sublimat Deus mentem contemplativam, ad
percipiendum fulgorem veritatis aeternae, et
illarum rationum. Montes autem resplen-
dent,
quia sol iste per istas rationes
,
quasi per clypeos aureos, illuminat mentes,
hoc et spiritus in aeternitate firmatos et
sublimatos,qui respiciunt primo orientales
radios primaria visione ; meridionales, per-
fecta illustratione ; occidentales ,postrema
tentioue. Hi radii tripliciter oriuntur a sole,
et splendent sicut lampades ignis,
quia
est ibi inflammatio permaxima. Et hoc
est tota causa inflamniationis contempla-
tionis, quia nunquam venit ad contempla-
tionem radius splendoris, quin etiam in-
flammans. Et ideo in Canticis loquitur Sa-
lomon per modum amoris et per modum
' EccH., XLiii, 2-4. — ^ Rom., vili, 26 : Ipse Spiritus
postulat pro nobis gemitibus inemrrabilibus , — * Isa.,
xxxiil, 14. — M Tim., i, 5. — » 111 Rerj., viil, 12. —6 Psal. XVII, 12. — M Mach., vi, 39,
(a) Ccet. edit. add. et ia terram.— (6) Al. clypeis. %
IN HEXAEMERON. SERMO XX
cantus, quia ad illos fulgores non potest
perveniri nisi per amorem. Item contem-
platio consistit in consideratione luculenta
militantis Ecclesice. Haec consideratio intel-
ligitur per lucem lunarem : qui non novit
lianc, non potest quidquam comprehendere.
Unde nou est ornatum coelum, nisi liabeat
luminare majus et luminare rainus. Unde
Joannes dicit ^: « Vidi civitatem Hieru-
salem » non solum stantem, imo etiam « des-
cendentem, a Deo formatam, et (a) orna-
tam. » Sicut enim radius solis per lunam
illuminat noctem , sic radius divinus per
Ecclesiam illuminat ipsam animam contem-
plativam. Radius enim divinus in ccelesti
hierarchia umbram non habet, sicut lux
sohs non habet tenebrositatem in se, sive in
suo fonte; sed in luna, quae habet obscuri-
tateni;, et non est simphciter clara. Sic in
Ecclesia miiitante , in qua est radius in
Ecciesia figuris et iu aenigmatibus. Comparatur Ec-
129
retur.
c™riun« clesia militans lunae propter refulgentiam
tIITt^^obscuram, sive symbolicam
;propter reful-
genliam excessivam, sive ecstaticam, et
propter refulgentiam ordinatam. Prima er-
go refulgentia in Ecclesia est obscura et
symbolica sacramentorum et figurarum,
per qute decurrit Ecclesia a principio usque
ad finem. De hoc dicitur ^: « Luna in
omnibus in tempore suo , ostensio tem-
poris, et signum a3vi. » Duo dicit : quod
luna est maniiestatio temporum, et per mo-
dum signationis : et hoc est in Ecclesia per
symbola, quia ahter non est possibile, nobis
lucere divinum radium , nisi anagogice cir-
cumveletur, secundum Dlonysium ^ Unde
lunam videre possumus , non solem, quia
radius sohs contemperatur nobis per lunam.
Sic radius aiternus uon potest aspici in se
;
sed si nos aspicimus illum radium^ ut est
in Ecclesia velatus per sacrameuta et figuras,
possumus quidem aspicere ipsum, qui nobis
ostendit quaj sunt facta, et fienda, et quae in
' Apoc, XXI, 1. — 2 EccH., XLlii, G. — ^ Diou., de
Coil. Hierach.^ c. i. — * Apoc, V, 5. — ^ Eccli., XLlli,
7,8.
TOM IX.
aeternitate : quse sunt facta, per ahegoriam
;
quae sunt facienda, pertropologiam; qua? in
aiternitate, per anagogiam. InteUigimus
enim aliquo modo figurarum doctrinam,
quibus Testamentum Vetus et Novum ple-
num est, ut patet per Apostolum, quod pas-
sio Christi et veritas fuit et figura; similiter
resurrectio : et ideo figurae nonduin expla-
natae sunt; sed quando luna erit plena^ tunc
erit apertio Scripturarum , et libri aperien-
tur, et septem sigilla solventur, quae adhucnon sunt aperta. Credite mihi : tunc videbi-
mus, quasi per plenilunium, quando noster
Rex * « leo de [tribu Juda, » surget, et ape-
riet librum; quando consummabuntur pas-
siones Christi, quas corpus Christi patietur.
Oportet enim surgere Herodem, sub quodeludatur Christus, et Petrus incarceretur.
Item secundo comparatur luuae propter re-
fulgentiamexcessivam, siveesctaticam. Undein Ecclesiastico dicitur ^
: « A luna signumdiei festi, luminare quod minuitm- in con-
summatione. Mensis secundum nomen ejus
est crescens mirabihter in consummatione. »
Duo dicit de luna : et quod mirabihter crescit
in consummatione ; et mirabiliter diminui-
tur. Ethoc verumest, sive iu consumma-tione in conjunctione ejus cum sole^ sive in
oppositione. Quando enim est in plena oppo-
sitione ad solem, tunc distat ab eo magisquam potest, et tunc minus ihuminatur se-
cundum veritatem, quam in alio tempore.
Quodsic probatur: Regula est in perspectiva, ^eguia
quod quando corpus sphaericum luminosum perspec-
tivae.
majus est quam corpus opacum sphaericum
quod illuminat, quanto magis appropinquat
corpus ad corpus, tauto magis illuminatur
corpus opacum, quia basis corporis luminosi
est major, et angulus radiorum major;
quando vero distat, angulus minor est, et
basis minus de corpore opaci attingit. Sedquando est in plena oppositione, est ibi in
maxima distantia. Ergo tunc minus illumi-
natur secundum veritatem, et plus secun-
dum apparentiam, quia tunc vocatur luna
(a) Vtug. interponit paratamsicut spoasam.
9
d30
plena. Ttem apud conjunctionem est e con-
verso, quia tunc illuminatur magis secun-
dum veritalem, et minus secundum appa-
rentiam noslram, quia tunc niliil videmus
deluna. Ergo sive consummatio intelligatur,
vel quanlum ad oppositionem, vel quantum
ad conjunclionem, utrumque verum est, et
quoJ mirabililer crescit, et quod mirabiliter
minuitur in consuaimatione. Luna quae cre-
scit, et minuitur, signat hominem in vita
activa, et contemplaliva, sicut stella malu-
tina, quse aliquando praecedit solem, et tunc
signat contemplativam; et aliquando sequi-
tur, et tunc signat activam vitam. Ilaec luna
est Ecclesia, vacans et contemplationi, et ac-
tioni : quando vacat contemplalioni, tunc
summe illaminatur fulgoribus ccelestibus;
quando vero actioni vacat, tunc minus illu-
minatur. Et non vivit homo, qui non minua-
tur, quando dat se actioni, excepto Christo,
qui fuit perfectus in aciione et contempla-
tione. Unde nullus homo sapiens unquam
descendit ad actionem, maxime praesiden-
tium, nisi quadani necessitale : quia secun-
dum Gregorium in Pastoralibiis ^: « PoUens
virtulibus invitus accedit; carens vJrlutibus
accedit non coactus, » quia ex hoc minnitur
lumen id quod est maximae (a) illnmioationis,
scilicet contemplationis. Sed e contra^ sicut
spousa desiderat sponsum, et ^ materia for-
mam, et turpe pulchrum; ita anima appetit
uniri per excessum contemplationis : et tunc
quando hemisphaerium animae totum lumi-
nibus plenum est, tunc homo exterius fit
totus deformis, tunc homo fit fme loquela.
Unde tunc habet veritatem illud in Canti-
cis ^ : « Nolite me considerare, quod fusca
sim; quia decoloravit mesol, » quia tunc
maxime conjungitur luminibns interioribus.
Unde dicitur *: « Ex quo locutus es ad ser-
vum tuum, impedilioris et tardioris lingaae
factus sum.» Similiter Israel, idest «vir for-
ILLUMINATIONES ECCLESIiE
tis» in vita, fortificatus fuit in lucta Angeli,
emarcuit tamen ^ nervus femorisejus^etfac-
tus est claudns : quiahaecconteniplalio facit
nigram animam apparere hominibus, quan-
do summo soli conjungitur. Ilajc est sicnt
Esther, quae ^ « non quserit mundum mu-
liebrem, » sed contenta est natnrall pulchri-
tudine, nec quaerit istos ornatus merelricios.
Nam dicebat beatus Franciscus, qnia «dico
vobis, quod nunquam qui vnlt apparere^,
potest venire ad contemplationem. » Tertio
comparatur lunae propter refulgentiam ordi-
natam; unde dicitur '^: « Yas castrorum in
firmamento coeli resplendet: » dicitur delu-
na. Omnia enim, quae sunt in Ecclesia, sunt
secundum rationem ordinis ordinatione ro-
busta, pulchra, jucunda. Propter primum
dicitur vas casirorum, ^ « acies ordinata.
»
^ « Quid videbis in Sulamite, nisi choros cas-
trorum ? » quiaisle ordo totus est ad pugnan-
dumcontrauniversitalem hostium. Item ha-
bet jucundltatem; ideo dicit : Piesplendet [b).
El haec est gloria, quae est formositas cum
jucunditate. Unde et divites ostendunt glo-
riam suam, incedendo in gloria vestium , et
laetitiam, sicut in nuptiis et festis. Haec est
secunda pars contemplationis , considerare
scihcet Ecclesiam secundum quod est super-
vestita figuris et theoriis, et secundum quod
illustrata a sole, et secundum quod est ordi-
nata ad pugnandum ; et sic est luna in fir-
mamento animae, ut consideratur per theo-
riam symbolicam ,per theoriam proprie
dictam. Tertia pars contemplationis est in
consideratione luculenta mentis humanae
hierarchizatae : et hsec intelhgitur per stel-
las, sive per iucera stellarum, quae quidem
habet radiationem mansivam, decoram, et
jucundam. Anima quae habet haec tria, est
hierarchizata. De radiatione mansiva, quae
est in anima hierarchizata, dicitur in libro
Judicum '**; « Stellae manentes in ordine et
cursu suo^ pugnaverunt contra Sisaram. »
Fran-
cisci dic-
taji.
1 Greg., Pastor., part. i, c. ix : « VirtuUbus poUens
eoaclus ad regimen veniat; virtuLibus vacuus ue coac-
tii= quidem accedat. »— - / ri.=t., P/iyi-, lib- ', text. 81
.
— 3 Cant., i, 0. — * Lxod., iv, 10. — ^ Gen., xxxii, 2;j.
— « Esfh., Ji, 3. — ^ Eccli,, XLiii; 9. — « Cant., \\,
3, 9. — ^* Cant., vii, 1. — '» Judic, V, 20.
(a) Ccet. edit. muxime. — (6) llem Resplendent.
IN HEXAEMERON. SERMO XX. 131
Sicut enim stellse sunt flxae in ccelo, sic opor-
tet quod contemplativus sit fixus et raansi-
vus, non vacillans ; non habens oculos tre-
mulos, sed aquilinos. Unde Dionysius ' :
a Ilabens oculos, scilicet investigationis ra-
tionis, debet esse fixus fixione siderea ma-
nens. » Non manet autem, nisi habeat cur-
sum et ordinem, scilicet hierarchicorum gra-
duum, et virtutum, et postmodum currat
incessanter per illos - « de virtute in virtu -
tem : » et hocest pugnare contra DiaboluQi.
Mens enim fixa in stabilitate graduum hie-
rarchicorum , et virtutum hierarchicarum,
non esttaediosa; sed dormit homo exterius,
et vigilat interius : hoc autem est hominumvivacium , stabiUtorum infatigabiliter. Hae
considerationesfaciuntanimasrobustas.Item
habet radiationem decoram. Unde Ecdesia-
sticiis dicit ^: « Species coeh gloria slella-
rum. » Cceli sunt animai coelestes speciosae,
decora3 ; sed in gloria stellarum, scilicet in
gloriosa refulgentia^ quse consistit in consi-
deratione decora. Unde debet esse manens
in Deo^ crescens de virtute in virtutem, ut
attentissime attendatad illos fulgores, ut non
dormiat cor suum^ sed vigilet perspicaciter.
Pnkiiri- Mulli enim sunt, qui amant pulchritudinem
:
vera^^^inpuichritudo autem non est in exterioribus,
quo coa- ged etfigies : vera autem pulchritudo est insistat. .
^illa pulcbritudine sapientise. Tertio assimila-
tur luci stellarum,propter radiationem ju-
cundam (a).Baruch dicit '•
: «Stellae dederunt
lucem in custodiis suis, et leetatae sunt ; vo-
catse sunt,, et dixerunt : Adsumus, et luxe-
runt cum jucunditate ei, qui fecit illas. » His
anima comparatur, quando vocatur a Deo
per inspirationem ; et ipsa currit per deside-
rium, sicut habetur in Psalino '^
: «Lselatus
sum in his, quae dicta sunt mihi : in domumDomini ibimus. » Et in Luca ® .• « Gaudete,
quia nomina vestra scripta sunt in ccelis. »
Quia ex gaudiis in illis luminibus nascitur
lumen indeficiens, ut in Psalino '^
: « Ex ore
' Diou., de Cael. Hiei\, c. u. — ^ Psal. Lxxxiii, 8.
— ^ Eccli., XLiii, 10. — * Baruch, )ll, 34, 35.—" Psal. cxxi, 1. — 6 Luc., X, 20. — ' Psal. viu, J, 4.
infantium et lactentium perfecisti laudem.
Quoniam videbo ccelos tuos, opera digitorum
tuorum; lunam etstellas, quse tu fundasti : »
quae radiantur radiatione mansiva, contem-
plativa, ethierarcbica. Seddeberent essecum
virtute, et decore^, et jucunditate. Unde in
Cantico dicitur ^: « Pulchra es, amica mea,
suavis et decora : » quia jucunda, ideo sua-
vis; quia decora^ ideo pulchra;quia mansi-
va, ideo terribiUsut castrorum aciesordinata.
Fecit ergo Deus die quarta solem et lunam
et steUas, quia dedit Deus animai, ut habeat
considerationem suiipsius, et Ecclesiae miU-
tantis, et coelestis monarchise. Unde ^: « Quae
est ista, quse ascendit quasi aurora consur-
gens, pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis
ut castrorum acies ordinata? » Aurora est,
quando consurgit in considerationem sui;
luna , in considerationem Ecclesise mili-
tantis; sol, quando in Deum absorbelur :
et ex his est terribilis, ut castrorum acies
ordinata. De viro contemplativo dicitur, in
laudem Simonis Onise filii ^": « Quasi stella
matutina in medio nebulse, et quasi luna
plena in diebus suis lucet, et quasi sol reful-
gens, sic ille refulsit in templo Dei, quasiar-
cus refulgens inter nebulas glorise. » Stella
est in consideratione proprii adornatus ; sed
in medio nebulce , propter humilitatem,
quae est necessaria viro contemplativO;, nonut Lucifer, sed ut magis dicat " : « Quoniam tu
iUuminas lucernam meam , Domine : Deus
meus, iUumina tenebras meas. » Quasi luna
per consideraUonem Ecclesiae miUtantis_, con-
siderando ejus prjncipium_, medium, et fi-
nem. Unde non habetur illuminatio, nisi
quando Ecclesia consideralur secundum sua
tempora : Rachel parturiet, ctBenjaminnas-
cetur. Sicut sol refulsit, quando sciUcet ele-
vata est in contemplatione. Et tunc est luna
plena, quando illos splendores pulcherrimos
et prseclaros ab illa prseclara luce suscipit :
et tunc taUs anima fit sicut arcus, quia con-
ciliatrix Dei et hominis, sicut lumina porta-
— « Cant., VI, 3. — » Ibid., 9. — lo Eccli., vi, 8. -'i Psal. XVII, 32. — (fl) Edit. Ven. jucuuda.
13-2
bat Moyses a Deo ad populum. De quo Joan-
iies dicit *: « Yidi signiim magnum (a) in
ca'lo : mulier amicta solo, et luiia sub pedi-
bus ejus, et in ea (6) est corona slellarum
duotlecim. » Prima visio est de caudelabris,
et Filio bominis, et septem slellis; secuuda,
de septem sigilbs; tertia, de angelis tuba ca-
nentibus; quarla, quaudo apertum est tem-
plum, et signum magnum appaiuit de mu-
Uere amicta. In prima manifeslatur fulgor
ordinis preesidentium; in secunda, pugnan-
tiuni, ut martyrum; in tertia, fulgor docen-
tium, per claugorem tubse; in quarta, fulgor
contemplanlium, qui habent solem, et lu-
nam, et stellas. Ex consideratione coelestis
moiiarcbiaB, est amicta sole, quia est consi-
deratio secuudum principale; sed quando
descendit anima ad considerationem Ecclesiae
mibtantis, babet lunam sub pedibus, non ad
conculcandum, sed quia se fundut et susten-
tat super Ecclesiam. Non enim est anima
contemplativa, nisi per Ecclesiam sustente-
tur, quasi super basim. Post consideratio-
nem bierarciiicarum illuminationum , est
quasi habens slellas duodecim. Stellae sunt
duodecim mysteria reseranda, quai per duo-
decim signiQcationes in futuro signantur,
quag sunt significationes electorum. Nota,
quod duodecim signiiicationes sunt sub sexto
sigillo, et sub sexto angelo, et mensuratio
civitutis, et ostensio civitatis, et apertio libri;
et sexto angelo , scibcet Pbiladelphise,quce
interpretatur conservans hmeditatem , dic-
tum est de clave David, de quo dicitur -
:
« Qui vicerit, scribam super eum nomen
meum; etnomencivitatisnovse Hierusalem,»
' Apoc, XII, 1. — =* Apoc, III, 12. — 3 Apoc, x, 9. —* Joan., XXI, 21. — ^ Dicebal, addebat , est-il dit ici et
rep6le plusieurs fois; raais qui cst-ce qui disait et
ajoutait ces clioses? Est-ce saint Francois u'Assise,
comme lout pen^e les dditeurs de Kome, et l'ont redit
apres eux les euiteuis de Veuise, qui a leur exemple
ont mis en uiarge : i;. Francisci dicta? Je crois que
c'est plui.ot saint Bouavenljrc lui-meme : car, outre
que diins tout ce discours il n'est pas dit un mot dc
saint Francois, ce n'6tait pas lui, fondateur de son
Ordre, quipouvait dire a ses religieux tout nouvelle-
ment formes : Multum recessimus a statu nostro.
D'ailleur3, saint Bouaventure, n'ayant encore que
cinq ans a i'epoque de la mort de saiut Francois,
ILLUMINATIONES ECCLESI^
hoc est : Dabo notitiam Scripturarum isti
sexto angelo : sed * « amaricabitur venler
ejus, et in ore ojus eritdulce tanquam mel. »
Et iste ordo intelligitur per Joannem, de quo
diclum est *: « Sic eum volo manere, donec
veniam. » Et dicebat % qviod malignitatibus
intrantibus, necesse est impleri boc sexto
tempore, in quo fecit Deus bominem ad ima-
ginem et similitudinem suam ; et addebat :
« Yidete vocationera vestram, quia magnaest; » et dicebat, quod in malignitatibus ip-
sorum^ judicium Deus pauperibus tribuet,
ut siut judicantes duodecim tribus Israel : et
in bac vita talibus debetur contemplatio.
Contemplatio enim non potest esse, nisi in
surama siiiiplicitate : et surama simplicitas
non potest esse, nisi in maxima paupertate:
et hoc est hujus ordinis, cujus intentio est
habere summam paupertatem. Et dicebat,
quoniam multum retrocessimus a statu nos
tro; et permittit nos Deus affligi, ut per hoc
perducamur ad statum, qui debet babere
terram promissionis. Magna promisit Deus
Israeli, et magni ex illis electi sunt, ut apo-
stoU sui. Judaei fuerunt excsecati; isti illus-
trati. Sed illi dederunt se carni, qui volunt
dare loculos Christo. Notaeliam, quod pauci
intraverunt terram promissionis; et illi, qui
dissolverunt cor populi, non intraverunt.
SERMO XXLDe personarum Trinitate, et de essentice unitate,
et appropriatis, et lege triplici, et de Hierarchia'
rum ordinatione.
® Fecit Deus duo magna luminaria, etc.
n'avait jamais pu 6tre son auditeur. Preuve nouvelle,
i ajouter aux auties, que ces discours ne sont, aumoius eu grande parlie
,qu'une r6dactiou faite de
m6moire et apr^s coup par quelque Franciscaiu, dis-
ciple de saiut Bonaventure, de discours semblables
qu'il lui avait euteudu pronoucer ; de la meme maniere
a peu pres que uous devous les Entretiens spirituels
de saiut Frau^ois de Sales au soin qu'a eu de les
rediger de m6moire une pieuse religieuse de la Visi-
tatiou, M™^ de Bonnay, aprfes les avoir recueillis de sa
boucbe. Detur veuia, si gailice hic salleui, perspicui-
lalis gralia , opiuiouem noslram euuuliavimus. —•^ Gen., I, 14.
(«) Vulfj. Signum maguum apparuit.— (i) Vulg. ca-
pite ejus.
adum-bratar.
IN nEXAEMERON
Dictura est, qiiod ccelestis contemplatio coii-
sistit in luculenta consideratione ccelestis
monarcliiffi ; in luculenta consideratione mi-
litantis Ecclesiee; in consideratione luculenta
menlis hnmanse hierarcliizatce,, sive hierar-
s. Tri-chiae ordinata?. Prima intelligitur per so-
"'sole'° lem ; secunda per lunam ; tertia per stellas.
Primo dicendum de sole : Sol aeternus, Pa-
ter, et Filius, et Spiritiis sanctus : Pater
scilicet summe vigens; Filius, summe ful-
gens; Spiritus sanctus, summe calens. Pa-
ter, hix ingentissima ; Filius, splendor pul-
cherrimus et fulgentissimns ; Spiritus sanc-
tns, amor ardentissimus. Sicut iste sol cuucta
vivificat, cuncta illustrat, cuncta calefacit
;
et sicut ista tria, vigor, splendor, calor, sunt
unus sol, et tamen habent distinctionem,
nec sunt tres soles; sic Pater, Fihus, Spiritus
sanctus, sunt unus Deus. Et sicut vigor est
splendens et calens in isto sole visibili, splen-
dor est vigens et calens^ calor urgens et
splendens ; sic Pater est in seipso, et in Fi-
ho, et in Spiritu sancto; et FiUus est in Pa-
tre, et in se, et in Spiritu sancto; et Spiritus
sanctus est in Patre, et in Filio, et in seipso,
secundum rationem circumincessionis, quae
notat identitatem cum distinctione. In hac
consideratione est queedam ratio exemplari-
tatis divinae, respectu omnium illuminatio-
num. Sed qusedam iUuminatio respondet
Patri, secundum quod est in soipso ; et aUa,
ut e.st in Filio; et alia, ut est in Spiritu sanc-
to. Et aha est Filii, ut est in seipso ; aUa, ut
est in Patre; et aUa, ut est in Spiritu sancto.
Et aUa est Spiritus sancti, ut est in se; et
aha, ut est in Patre ; et aUa, ut est in FUio.
Et secundum hunc numerum novenarium,
habent iUuminationes esse. Ha iUuminatio-
nes habent esse dupliciter : primo, accipiendo
absolute personas in seipsis, nt Pater in se,
Filius in se, Spiritus sanctus in se, et sic
suut tres iUuminationes; secundo modo sunt
sex in comparatione personarum ad invi-
cem, propter quod sexies in Genesi dicitur :
Dixit Deus : Fiat, et factum est, in operibus
' Rom., VII, 12.
SERMO XXI. 433
sex dierum. InteUigendum ergo, quod in
Deo trino et uno fiunt appropriationes pro-
prietatum essentiaUum secundum hunc nu-
merum novenarium. Qusedam respiciunt
Trinitatem, ut originans principium; quae-
dam, ut gubernans medium; quaedam, utfi-
nale complementum, ut beatiflcans omnia,
sciUcet beaUflcalia. Unde Trinitas est sol
nniversorum, principium originativum, gii-
bernativum, consummativum, vel beatiflca-
tivum. Secundum quod est origo originans,
sic sunt tria appropriata, scilicet potentia,
sapientia, voluntas. Ilffic tria sunt necessaria
principio originanti : sapientia enim et bo-
nitas fundantur in aUqua potentia. Si enim
potentiam non haberet, nilnl posset produ-
cere; si haberet potentiam, et sapientiam
non haberet, non produceret sapienter, quia
potentia sine sapientia praeceps est. Item si
haberet potentiam et sapientiam^ et noUet,
tunc aut nihil produceret, aut invidus esset,
et sic esset miser : et sic patet, quod vohm-
tas reducit princlpium in actum. Et quia in
his etiam est ratio principiationis aefernae,
ideo appropriantur haec tria ipsis, non sohim
ut principium originans aliorum , sed etiam
respectu personarum. Secunda appropriatio
est Solis aeterni, secundum quod est medium
cuncta gubernans; et secundum hoc sunt
tria appropriata, scUicet pietas, veritas, sanc-
titas, quia omnis gubernatio et omnis legis-
latio est pia, vera, sancta, dicente Apostolo '
:
« Itaque lex sancta, et mandatum sanctum,
et justum, et bonum. » Ab his enim tribus
manant tres leges, nec possunt esse plures,
scilicet naturae, scripturae, et gratiae. Lex
naturae appropriatur Patri ; lex scripta
,
Verbo ; lex gratia^, Spiritui sancto. Lex na-
turae est lex pietatis. Pietas videtur inesse
omni creaturae natura [a), etiam insensiliili.
Radix enim totum, quidquid recipit, mittit
ad ramos ; fons, quidquid haurit_, nnttit ad
rivulos : simiUter in bestiis, pietas videtur
esse patris ad prolem, et quidquid gustant
et sumunt praeter necessarium, et etiam de
(«) Cat. edit, uaLiiree.
13 i
necessario, in lac convertunt, et in nutri-
nientum proli?;. Lex scriptur» est lex veri-
tatis, quia e?t in quadam vera? promissionis
pronunciatione. Lex sanctitatis est gratiae *
:
a Lex spiritus liberavit me. » Per haec tria
Deus Trinitas, scilicet Pater, et Filius, et
Spiritns sanctus, est nius, verus, sanctus;
dans legem piam naturae, legem veram
scriptura?, legem sanctam gratiae. Per lias
tres gubernat mundum, et secundum hsec
tria imprirait leges in mente rationali. Om-
nis enim morahs lex est secundum hsec tiia,
sive secundnm has tres. Sed in lege naturse,
sunt minus distinctae, et explicitse ; in lege
scripta, magis explicitaj et perfectae; unde
dicit Dominus ^ : « Non veni legem solvere,
sed adimpiere. » Et secundum haec tria, Deus
est pius cultor sui, verus professor sui_, sanc-
tus amator sui : et quaelibet persona habet
se ad se pie, vere, sancte, et ad alterani : ut
Pater pie ad se, pie ad Filium, pie ad Spiri-
tum sanctum; similiter vere, et sancte, et
creatura sic de aUls. Et ex hoc, quod est siii pius cul-
dTsTd°e'.^^^> ^^^ verus professor, sui sanctus amator,
beatcam descendit de coeUs radius in mentem secun-Deo ha-
bere. dum tria mandata primse tabulae. Creatura
debet se habere ad Deum pie, vere, sancte :
pie Deum colere, et sic est primum prsecep-
tum ^: « Non adorabis Deos aUenos, sed unum
solum ; » vere Deum profiteri : « Non assu-
mes nomen Dei tui in vanum ; » sancte Deum
amare : « Meraento, ut diem sabbati sancti-
fices. » Haec iria imprimit sol in supremam
partem animae. Et quia inferior formatur ex
superiori, et datur sibi adjutorium; ideo ne-
cesse est ut inferior habeat praecepta, per
quae conformetur superiori, ut pie, vere,
sancle se habeat : pie ad superiores, maxime
ad parentes, et sic* : « Honora patrem tuum,
et raatrem. » Yere et juste ad pares, el sic*
;
« Non occides, » ubi prohibetur omnis ini-
micitia. Sancte ad inferiores^ et sic*: « Non
ILLUMINATIONES ECCLESI^
adulterabis, » ubi probibetur omnis actus
impudicitiae. Haec autem tria non possumus
habcre ad aUerum , nisi prius habeamus
apud nos. Ideo sunt aUa tria prsecepta : unum,
quod rectificat omnes actus; aUud, quod rec-
tificat omnes sermones; aiiud, quod rectifi-
cat omnes afTectioncs. Quod rectifieat actus,
et sic ^: « Non fartum facies : » ubi scilicet
non soium prohibetur alienum, imo praeci-
pituv ut de suo det. Et sic accipitur, quod
dicit Apostoius *: « Qui furabatur, jam non
furetur; magis autem laboret manilms suis,
ut habeat , unde tribuat necessitatem pa-
tienti. » Quod autem rectificat sermones,
sic ^ : « Non falsum tesUmonium dices : » ubi
prohibelur omnis faisitas, sive in se, sive in
aiio ***: « Loquimini veritatem unusquisque
cum proximo suo. » Quod rectificat omnes
afTectiones, est ": « Non concupisces uxo-
rem, » etc. Augustinus : « Bona est lex, quae
dum concnpiscentiam prohibet, omnia maia
prohibet. » Concupiscentia autem duplex est,
carnalitatis, et cupiditatis. Et haec ultiuia
est 1* «radix omnium malorum. » UndeLe-
gisiator in lioc praecepto descendit ad parti-
cularia, ut, ad asinum, servum, ancillam.
Et in hoc praecepto est consummatio prae-
ceptorum Dei, veiit, noUt mundus (sic enim
affirmabat^*) : sciUcet in abdicaUone omnis
cupiditatis. Unde sicut novenarius comple-
tur et perficitur per addiUonem unitatis; sic
novem praecepta,per abdicationem cupidi-
tatis, qui est amor privatus, repugnans bono
communi. Et iterum, sicut charitas est fmis
et perfectio praeceptorum (a) ; sic abdicatio
cupiditatis (quae charitati opponilur) perfec-
tio est praeceptorum (6). Et illa tria ostendit
Apostolus ad Titum'': « Sobrie, pie, et juste
vivamus in hoc saeculo. » Sobrie, sciiicet
sancte; pie, sciUcet benigne; juste, scilicet
vere. Deus ergo dat leges non voluntate (c),
sed maxima raUone. TerUa appropriatio
1 Rom., VIII, 2. — - Matih., v, 17. — 3 Exod., xx,
3, 7, 8. — Ibid., 12. - s Ibid., 13, — 6 Ibid., 14. —' Ibid., V6. — 5 Ephes., iv, 28. — » Exod.. xx, 16. —" Ephes., IV, 2o. — i' Exod., xx, 17. — '^ I Tim., vi,
10. — " Afjirmabat qu a'etail-ce pas encore sainl
Bonaventure? Cest-a-dire,que cettc locution : Vclit^
nolit mundus^ 6tait familiere au saint Docteur. —1" Tit., II, 12.
(«) Suppl. aftirmantium. — (6) Suppl. uegantium.^
(c) Suppl. arbitraria.
IN IIEXAEMRRON. SERMO XXI 135
convenit Deo, ut est in ratione beatificantis;
et secundiim haec, sunt tria, scilicet «terni-
tas, formositas, jucunrlitas : a;ternitas in
Patre; formositas in prole; jucunditas in
nexu (a) utriusque. Secundura approprialio-
nem Hilarii : a ^ternitas in Patre, species
in imngine, usus in munere. )^ Anima igitur
efficitur beata, dum fit particeps aeternitatis,
quando in memoria Deum habet, per lentio-
nem ; formositatis, per visionem;jucundi-
tatis, per fruitionem. llaec appropriata res-
piciunt Deum non solum in se, sed ut est
principium et origo orig-inans, gubernans,
beatificans. Ex primis luminibus aeternitatis,
secundum quod est in seipsa et ad alias per-
sonas, accipiuntur novem considerationes,
qua^ sunt in primo Monarcha, et in nullo
aho inveniuntur omnes. Iste ergo, qui est
summe vigens, summe fulgens, summe ca-
lens, iste sohis est Princeps seternitatis, qui
est principium in producendo, medium in
gubernando, fmis in beatificando, ' « in om-
nibus primatum tenens. » Ad hoc autem,
Monar- quod sit vorus monarciia, debet esse summacelsitudine poUens, summa fortitudine prse-
sidens, summa dulcedine pascens. Primum
Patri, secundum Filio, tertium Spiritui sanc-
to. Summa enim celsitudine pollet Pater in
se ; summa celsitudine poUet in Fiho ; simi-
liter in Spiritu sancto. Idem de fortitudine,
et summa dulcedine. Habemus ergo monar-
cham summe pollentem, sive praesidentem,
et dulcissime pascentem. Ad hoc autem, quod
sit summe pollens, necesse est ut sit summesanctus, summe sapiens, et summe potens :
summe sanctus, in diUgendo bona; summesapiens,indiscernendo vera; samme potens,
seu stabilis, in exequendo justa. Summastabilitas convenit Patri, secundum quod
est summe in se; sapientia summa, secun-
dum quod est in Fiho : summa sanctitas,
secundum quod est in Spiritu sancto. Adhoc autem, quod sit summa fortitudine
praesidens, necesse est, quod sit monar-
(n) C(ct. edit. jucuudilas, nexus. — {b) Cast. edit.
auctenticus, et sic deinceps. — (c) Ccet, edit. solicite.
eha ve
ru
cha summe authenticus (6) in praecipien-
do, prajvalidus in prosequendo, invictus
in triumphando. Authenticus in institucndo
leges;
praevalidus , vel viriUs , in minis-
trando vires; invictus, in superando hostes.
Nobilitatis est,quod Deus liabeat hostes
,
ubi appareat victoriosus. Auctoritas conve-
nit Filio, secundum quod est Filius in Pa-
tre ; virilitas, inseipso; triumphus, ut est
in Spiritu sancto. Et in his consistit media
hierarchia angehca, quae approprialur Filio,
Lt patebit. Tertio, quod sit surame potens,
necesseest, ut sit summe slremius, indu-
cendo , vel praeeundo, vel manuducendo :
summe sagax in erudiendo, sumrae sedu-
lus in custodiendo : ut sic strenue praecedat,
sagaciter doceat, soUicite (c) custodiat; de-
ducat per exempla, erudiat per documenta,
custodiat per aljulorium. Et sic educit,
secundum quod est in Patre : erudit , ut
est in Filio ; custodit , ut est in seipso.
Ad hunc solera aspiciunt oranes spiritus
ccfilestes , et subcoelestes. In his novem
creatura assimilatiir, ut potest, Creatori. Et
has ilkiminationes primo recipiunt mentes
hierarchicae per gloriam, ut angeli et ani-
mae beatae;quia ille sol primo iUuminat
iUos, et per iUos nos : quia ordo est, ut il-
lustratio fiat primo eorum quae sunt sibi si-^^^^^
miliora et propinquiora ; unde et locus su- ^'^^?*""
premus datus est eis, lUi autem qui rebeUes
sunt, his luminibus corruunt. Et ex hoc,
quod angeU primo recipiunt configuratio-
nem deiformem, et hierarchicam, etsacrum
obtinent principatum, per Ulos hierarchi-
zatur Ecclesia. Est autem hierarchia, secun-
dum Dionysium% ordo divinus, scientiaet
aclio ad deiformem,qnantum possibile est,
assimilata, et ad inditas ei iUuminationes,
proportionaliter in Dei simiUtudinem ascen-
dens. Ordo respondet Patri , scientia sacra
Filio, operatio Spiritui sancto. Unde hierar-
chia dicit potentiam, scientiam , actionem.
Potentiaenim sine scientia hebes est : scien-
tia sini' actione infructuosa est. Ex hoc enim,
' Coloss., I, 18. — « Diou., de Coel. Hier., c. Jii.
136
quod appropinquat Soli aeteruo , oportet
,
quod sit sacra ordinatio ; et per hoc sequitur
quod sit deiformis, quia format eam in sui
creaturam, partim per naturam, partim per
gratiam, partim per gloriam : per imagi-
nationem,per similitudinem , per deiformi-
tatem : et ideo ascendit ad inditas illumina-
tiones , ascendens per influentiam. Ilaec
autem influentia non est simpliciter quid
increatum : nec ex hoc sequitur, quod in-
fluentise sit influentia, quia hsec influentia
reducitur in Deum ; dicit enim continuatio-
nem cum primo principio, et reductionem
in ipsum , non sicut res distans. Unde vera
est influentia, quae egreditur, et regreditur,
et Filius * « exivit a Patre, et venit in mun-
dum. » Unde dicit, quod est assimilata in
sacra ordinatione, scientia , etactione, per
hoc quod est ad deiformem ,quantum pos-
sibile est, ascendens partim per naturam
imaginis,partim per naturam simihtudinis,
scihcet gratiae, partim per naturam deifor-
mitatis gloriae. Et proportionahter,quia
seoundura plus , et secundum minus , ut
capax est, et est in simihtudinem reducta;
et ex hoc hierarchia disponitur per tres hie-
rarchias, ut triphciter ihustrata. Et necesse
est quod quaehbet habeat tres ordines. Et
prima hierarchia appropriatur Patri ; se-
cunda , Filio ; tertia , Spiritui sancto. Et
quod prima hierarchia assimiletur Patri in
tribus, et secunda in tribus Fiho, et (o) in
tribus Spiritui sancto , sicut patebit. Suffi-
cientia autem horum tripliciter accipitur.
Prima, ex ratione exemplaritatis aeternae
;
secunda, ex integritate hierarchiae; tertia,
secundum dispositionem ccelestis monar-
chiae. Nota quod , sicut homini caeco ser-
viunt stehae omnes , sic homini serviunt
ADgeii angeh , secundum quod mittunt mirabiles
homTnt- ihustrationes. Unde peccator reprehenden-bns ser- j^g gg^^ g^^ negligit ista, et adjutoria eo-
rum. In prima hierarchia ^ sunt nomina
ista : Throni, Cherubim, Seraphim. In se-
cantor.
* Joan., XVI, 28. — ^ Dion,, de Ccel. Hier., c. vr
— 8 Dicebat; qui? saint Bonavenlure sans doute.
ILLUMINATIONES ECCLESI^
cunda, Dominationes, Virtutes, Potestates.
In tertia, Principatus, Archangeh, Angeli.
Et distinguuntur secundum exemplar aeter-
num ,quod est vigens , fulgens , calens.
Deus trinitas, Pater, Fihus, et Spiritus sanc- T"°''^tatis
tus; et tota essentia Patris in ipso , tota in «quaii-
Filio, tota in Spiritu sancto. Et tota essentia
Filii in ipso, tota in Patre, tota in Spiritu
sancto. Et tota essentia Spiritus sancti in
Patre, tota in Filio, tota in ipso. Si ergo
hierarchia debet assimilari Trinitati , oportet
quod sit ordo qui respondeat Patri secun-
dum quod est in seipso , et secundum quod
est in Filio, et secundum quod est in Spiritu
sancto. Similiter oportet quod sit ordo qui
respondeat Filio, secundum quod est in Pa-
tre, et in seipso, et in Spiritu sancto. Et idem
est de Spiritu sancto. tlle enim Sol sibi pro-
ximo simihtudinem et expressionem (a) im-
primit. Ordo Patri respondens secundum
quodestinseipso, est ordoThronorum. Ordo
respondens Patri , secundum quod est in
Filio , est ordo Cherubim. Ordo respondens
Patri, secundum quod est in Spiritu sancto;
est ordo Seraphim. Ordo respondens Filio
,
secundum quod est in Patre, est ordo Do-
minationum^ cujus est imperare. Ordo se-
cundum quod Fihus est in seipso , est ordo
Virtutum. Ordo secundum quod est Fihus
in Spiritu sancto, est ordo Potestatum. Ordo
Spiritus sancti secundum quod est in Patre
,
est ordo Principatuum ; secundum quod est
inFiho, est ordo Archangelorum,quorum
est secreta revelare ; secundum quod est
Spiritus sanctus in seipso , est ordo Ange-
lorum. Item dicebat ^, quod semel confere-
bat cum uno, de quo ordine fuisset Gabriel.
Et dicebat ille, quod sibi revelatum fuerat
,
quod erat de media hierarchia et de medio
ordine , scilicet Virtutum. Et hoc videtur
valde congruum, ut ille, qui erat nuntius
conceptionis Filii Dei, de iho ordine mitte-
relur, qui Fiho appropriatur. Item,quia
erat nuntius Mediatoris , congruum fuit ut
de medio ordine mitteretur. Hoc dictum
(a) Suppl. tertia.—C(?<. edit. similitudine etexpressicne.
Gabriel
cujus,
hierar-
chiae sit.
IN HEXAEMERON. SERMO XXI. 137
est secundum probabilitatem. Unde eliam
Gabriel vocatus est, fortitudo Bei; et venit
ad confortandum Virginem. Item,
quia
debebat miiti communis persona. Sic ergo
patet, quod quaelibet hierarchia respondet
Patri, et Filio, et Spiritui sancto. Nota
Hierar- etiam,quod prima hierarchia non ori-
'^iiiumu ginatur,nec illuminatur , nisi a solo Deo.
natio.]y|edia originatur et illuminalur a Deo, et a
suprema; infima autem originatur et illu-
minatur a Deo, et a suprema, et a media;
ecclesiastica autem ab omnibus. Unde * ra-
dius Solis aeterni primo illuminat hierar-
chiam sibi propinquara, et secundum simi-
Jitudinem ad suam hierarchiam; deinde per
illam venit in mediam , et per illam in in-
fimam , et per omnes in ecclesiasticam ; nec
tamen inteUigendum, quod angelus creet
angelum. Secundum autera quod primum
principiura se habet in ratione originantis,
gubernantis, beatificantis , sic est concor-
dant hierarchiarum. Nobilius enim est beati-
ficare, quam creare, vel gubernare ; et nobi-
hus est creare, ubi datur esse, quam gu-
bernare, ubi conservatur quod datura est.
Summo principio in ratione beatificantis
,
respondet suprema hierarchia ; in ratione
creantis, respondet media; in ratione gu-
Hierar- bernantis, respondet ultiraa. Supreraa sum-
offidT.'^ uie inflammat ; media summe vigorat ; infi-
ma summe reducit. In ratione beatificantis
erant tria appropriata , scilicet a^ternitas,
formositas, jucunditas ; et secundum hos
correspondent ordines primse hierarchiae.
iEternifas respondet Patri, cui respondent
Throni, in quibus Deus sedere dicitur, quia
Deum habent; forraositas FiUo, cui Cheru-
bim (a);jucunditas Spiritui sancto^ cui Se-
raphim ardor. Item sunt aha tria appro-
priata, scilicet potentia, sapientia, voluntas,
ut est in ratione principii : potentia Patri,
et respondent Dominationes, quarum est
imperare ; sapientia FiHo , et respondent
virtutes ; voluntas Spiritui sancto , et res-
• Dion., de Cccl. Hier., c. x. — * [sa., vi, 3. —» Eccli., XLII, 4. — * Cant., u, 17.
pondent potestates , in quibus destruuntur
adversae potestates, In ratione gubernantis,
sunt tria appropriata : pietas , veritas, sanc-
titas : pit^tas est in Angelis ; veritas in Ar-
changelis ; sanctitas competit maxime Prin-
cipatibus. Oportet ergo quod hierarchia,
secundum quod est reducta in Deuni , ha-
beat expressam similitudinem ejus,quam
unus non potnit explicare. Tertia considera-
tio est secundum illud principium, quod tenet
principium monarchiae. Ille enim Monarcha
est summa celsitudine pollens,quia sum-
me sapiens in discernendo vera, summe san-
ctus in diligendo bona, summe slabilis in
exequendo justa. Seraphim respondent sum-
rase sanctitati , in quibus est amor sanctus;
unde claraant *: « Sanctus , Sanctus , Sanc-
tus. »Sapientice respondent Cherubim, in qui-
bus est plenitudo scientise ; stabiUtati respon-
dent Throni , in quibus est sedes alta, patula
ad suscipiendum. Secundo Monarcha, ut est
&umma fortitudine prsesidens, est authenti-
cus in statuendo leges, prsevahdus in mi-
nistrando vires, invictusin superando hostes.
In statuendo leges,habetordinemDomiuatio-
nura, quarum est imperare, etformare im-
perium ; in ministrando vires, sic est ordo
Virtutum, quarum est miracula facere,et
prosequi quod imperatum est; in superando
hostes , est ordo potestatum, quarum est
omne inordihatum reppUere, et omne ordi-
natum promovere. Tertio Monarcha est sum-
ma dulcedine pascens , sumrae strenuus in
raanuducendo , summe sagax in erudiendo,
summe seduhis in custodiendo. Primum est
Principaluum ,quorum est roborare ; se-
cundum, Archangelorura, quorum est se-
creta revelare ; tertiura , Angelorum, quibus
congruit sedula custoditio. Istae sunt tres
hierarchiae, quas iUuminat iste Sol. Unde '
« tripUciter Sol exurens raontes. » Isti sunt
raontes Bethel *: « Sirailis est dilectus meus
capreae hinnuloque cervorum super montes
Bethel [b). » Super i.stos montes iste Sol ira-
mitiit priraas iUuminationes. Alia est dis-
(a) Suppl. spleudor. — (6) Vulg. Bether.
138 1LLUM[NATI0NES ECCLESIyE
Vita tri-
p'ex.
Polestas
triples.
Hierar-
chi;i
facii
tres.
tinctio secundum integritatem hierarchicam,
ad quara reqniiitur sacra potestas, vel sacra
ordinatio, scientia sacra_, vel operatio. Tri-
plex enira est genus vilae in coelo et in terra,
scilicet actuosae, et otiosae, et ex utraque
perraixtae. Actuosa respondet opnrationi;
otiosa scientiaj,permixta ordini. Ideo sunt
activi, contemplativi, ex utroque permixti.
Scientia respondet supremse hierarchioe;
actio, infimae ; ordo, sive potestas, mediae.
Scientia autem sursumactiva, reducens in
originem; speculativa, suscipiens lumina;
discretiva, sive servativa, decernens judicia.
Prima est in Seraphim, secunda in Cheru-
bim, tertia in Thronis. Et quia scientia, ut
est speculativa, convenitmedio ordini , ideo
tenuit nomen scientise ; alii duo addunt sur-
sumactionem , et discretionem , vel deco-
rationem : ideo denominantur a superad-
ditis : scientia enim habet rationem specu-
lationis. Secundo , de sacra potestate : est
triplex potestas : sublimis , universalis , et
iriumphalis. Primse poteslati respondet ordo
DomiuatioQum ; secundae , ordo Virtulum;
tertiae, ordo Potestatum. Et quia potestatis
est proprie hostes superare , ideo ordo po-
testatum retinuit sibi nomen. Attenditur
etiam distinclio secundum actionem , quse
est in infima , in qua sunt omnes spiritus
in ministerium missi^quia supremi ab in-
fimis nunquam recedunt. Unde de Seraphim
misso ad L^^aiam ', movet quaestionem-Diony-
sius^, et non solvit eam ; magis tamen vi-
detur sontire, quod fuit angehis aUus, ac-
cipiens Inflammationem ab angelo istius
ordinis, et sic denominatur ab illo. Hujus
actionis triplex est actus, illuminare, perfi-
cere, purgare. Major est perfectio, quam il-
luminatio; et haec major, quam purgatio.
Primum Archangelis, secundum Angehs,
tertium Principatibus. Quarta distinctio est
secundum aspectus superccelestis monar-
chiae, vel hierarchiae. Et iste est aspectus
ad supremam, ad infimam, ad seipsam :
' /sa., VI, 6. — 2 Dioa , de CrM. Hier.* Dion., ibid.— * Ibid., c. vii.
c. xiii. —
sicut praelatus bene ordinatus , scilicet, qui
est subjectus superiori, ordinatus respectu
sui, et tunc bene praesidet inferioribus. Lu-
cifer non servavit hunc ordinem ; ideo de
ordine est projectiis. Prirao voluit praeesse;
et taraen plus tenebatur Deo, quam sibi.
Iste aspeclus est secundum rationem sus-
ceptionis, speculationis , unitionis. Memoria
suscipil; intelligentia speculatur; voluntas
unitur. Per lias vires, et non peralias , est
conversio ad Deum. Plus autem est uniri
,
quam suscipere , vel speculari : ideo unitioni
respondet Seraphim; speculationi respondet
Cherubim ; Thronis respondet vsusceptio
patula et tranquilla. Secundum rationem
ordinis vel aspectus in seipso, non est nisi
secundum potestatem ordinatam, quan-
tum ad tria : aut imperat quod est facien-
dum ; aut prosequitur imperatum ; aut
defendit quod factum est : et in hoc assis-
tunt sibi spiritus,
quia unus imperat,
ahus prosequitur , alius defendit : sicut in
coUegiis, nisi sit ordinata susceptio , vir-
tutum comumnicatio , communicantis de-
fensio, non est ordo. Primus est Dominatio-
num; secundus, Virtutum; tertius, Potesta-
tum. Et dicit ^,quod non bene posuerat in
aho loco potestates aut virtutes, nec bene
tunc vitierat. In aspectu autem ad nos, sic
tria ab eisrecipimus beneficia, quid agere,
quid praeeligere,quid prosequi. Quid agere,
docent Angeh;quid praeeligere , Archan-
geW;quid prosequi , Principatus, Ex verbis
Dionysii * de Angelica Hierarchia extrahi-
tur,quod amor Seraphim est continuus
,
summe inlensus, summe penelrativus us-
que ad cor, usque ad intima, ex intimis
autem procedens, etponit proprietates ignis
semper mobilis. Et loquitur isto modo de
igne large , ut extendatur ad quamhbet es-
sentiam. Et in hoc ordinatur amor conti-
nuus , superfervidus , scilicet intensus ; su-
peracutus, scihcet penetrativus. De Cheru-
bim dicit, quod suscipit copiose, speculatur
praeclare, perfruitur jucunde illo lumine
;
de Thronis, quod sedes est electa, quod est
IN HEXAEMERON. SERMO XXI
firma, stabilis, praeclara,patula ad susci-
piendum lumen. Throni dicuntur a judi-
cando, quod in illis sedet Deus, quia divi-
nissimi sunt, et rationabiliter mauifestant (a)
consilium suum per judiciura. Consilinra
enim occultum est, sed manifestatur per
judiciura : illis autem manifestat consilium
suum. De Dominationibas signat quamdam
escellentiam in quadara libertate, et cumhis signat quamdam praisidentiam respectu
animarum, et non appetitura habent inor-
virtus dinati dorainii. Virtutibus enim virtus est
'^"'^' ultimum de potentia, unde non dicitur quae-
cumque potentia virtus, sed quae est ulti-
mata ; nec quaecumque res dtcitur virtuosa,
sed quae babet stabiiitatem in durando
,
Ibrtitudinem in resistendo. Item quod sit
fortis, nunquam sulijicibiliter infirraetur,
quandiu Deus vult influere in eam, et in
maxima ejectione, recjpere iilurainationes.
Itera , quod habeat sublimitatem,quod
semper ad divina feratur. De Potestatibus,
ut Dominationura , irapevare ; Yirtutum,
prosequi ; Potestatum , ordinare, ut nibil
sit contrarium, unde dicit vim repulsivam;
item Principatuum, deducere ; Archangelo-
rum, revelare ; annuntiare, Angelorum.
i39
SERMO XXIJ.
De statu Ecclesice militantis, qualiter in suis orcli-
nihus est disposita, Et superncs Hienisalem com-
paraiur.
* Signim macjmim appannt in ccslo
,
miilier amicta Sole^ etc. Diclum est de con-
sideratione coelestis monarchiae, quse intel-
ligitur pcr lucem solarem, ut est Sol vigens,
fulgens, calens, secundum quod consur-
gunt in anima novem iumina secundum
considerationes divinse excellentiae , divinae
influentia?, divinae praesidentiae, el quomodo
coelestis hierarchia ab illo Sole hierarchi-
zatur propter conformitatem ad Solem, prop-
ter dispositionem integritatis liierarchiae , et
propter multiformitatem aspectuum. Restat
(a) Ccet. edit. manifeslaas.
ergo de Luna : sicut enim anima contem-
plativa est mulier bona amicta Sole, ita
Luna est sub pedibus ejfis non ad concul-
candum, sed ad stabiliendura, scilicet mili-
tans Ecclesia. Philosophi multa considera- Esciesia
verunt de Sole aeterno; sed nihil eis valuit, fia tii-
quia non fuit Luna sub pedibus. Unde sicuttj^'^'^*""
Luna est filia Solis , et recipit lumen ab eo,
similiter railitans Ecclesia a superna Ilie-
rusalem. Unde dicit eam Apostolus * matrcm
nostram, quia est mater influentiarum, qui-
bus efficimnr filii Dei. Coelestis hierarchia
est illustrativa miiitantis Ecclesiae. Oportet
ergo quod Ecclesia militans habeat ordines
correspondentes hierarchiae illustranti. Dis-
tinguuntur autem tripliciter : uno modo,
secundum rationem processuura ; aUo raodo,
secundum rationem ascensuum; tertio mo-
do, secundum rationem exercitioriim. Pri-
mo ergo secundum rationem processuum,
quia in tempore nascilur et procedit, non
sicut angeli, qui subito creati sunt, etsimul
firmati. Sicut enira Luna plus et plus recipit
himen a Sole, quousque veniat ad comple-
mentum, sic Ecclesia. Habet ergo tres ordi-
nes, scilicet fundaroentales, qui respondent
supremae hierarchiae; promoventes, qui
respondent mediae; consummantes, qui res-
pondent infimae. Fundameutales ergo res-
pondent supremae, quia in spintualibus
fundamenta sunt altissiraa. In corporalibus
vero, quia res descendunt ad infiraum, ideo
fundamentum est infimura. Sed in spiri-
tualibus fundamentura est supreraum ; unde
et homo habet caput erectum ad ccelum,
quod est sicut radix. Unde sicut ^ arboribus
per radicem est derivatio, et attractio ad
ramos, sic in bomine, quidquid est in homi-
ne, derivatur a capite, licet ahud merabrum
sit principaUus, ut cor secundum Philoso-
phura. Christus autem, qui est caput, habet
locum supreraum in hierarchia. Sunt ergo
tres ordines : fundamentales , respondentes
Patri;promoventes , Filio ; consummantes,
• Apoc, XI!, 1. — 2 Gal., IV, 2'j.— ' Arist., de Somn.
et Vigil., c. 1:1.
140
Spiritiii sancto. Sunt ergo in Ecclesia tres
ordines fiindamentales, scilicet ordo pro-
plietalis, patriarchalis, apo5tolicus. Et ait ^ :
« Jam non eslis hospiles, et advenae. » Sequi-
tur : « Superaedificati supra fundamentnm
aposlolorum et prophetarura. » Patriarchae
fuerunt patres apostolorura, secuudum rar-
nem, et secundum promissionem. Iste ordo
respondet Patri, nt est in seipso; prophe-
tahs respondet Patri, ut est in Yerbo; apo-
stohcus respoiidet Patri , ut est in Spiritu
sancto. Isti apostoli sunt fiUi excussorum :
a Sicut sagittae, inquit \ in manu poten-
tis, ita filii excus.«orum. » ^ « Pro patribus
tuis nati sunt tibi fihi. » Ordo patriarchahs
respondet Thronis; ordo prophetahs res-
pondet Cherubim ; ordo apostohcus , Sera-
phim. In patriarchis fuit stabiUtas fidei ; in
prophetis, hmpiditas cognitionis ; in apo-
stohs, fervor charitatis. Si ergo genitura
novi testamenti fuit a nobihssimo principio,
debuit esse a nobihssimis principiantibus.
Et ideo aposloh respondent Seraphim,qnia
apostoh fuerunt conformes Christo ; et ante
illum ordo stabilis, scihcet patriarchaUs.
Sunt autem tres ordines promotivi,
per
quos Ecclesia stabilitur, in ordinibus mar-
tyrum , virginum et confessorum. Ordo
martyrum respondet FiUo , ut est in Patre,
quia in martyribus fuit maxima potentia.
Ordo confessorura respondet Filio, ut est in
semetipso, scilicet ratione doctrinae. Ordo
virginum respondet Filio , ut est in Spiritu
sancto. Per viros istos dilatata est Ecclesia,
in qua sunt cxempla virtutis. In ordine
martyrum, documenta veritatis ; in ordine
confessorum,privileg-ia sanctitatis fulgent
;
in ordine virginum, privilegia castitatis.
Per virgines inteUiguntur non solum pueliae
passae pro Christo, sed omnes qui zelo casti-
tatis sequestraverunt se a mundo, ut Hila-
rion, Paulus primus Eremita. Martyres res-
pondent Dominationibus; confessores virtu-
tibus; virgines Potestatibas, ubi removetur
« Ephes., II, 19. — ' PsaL cxxvi, 4.-3 Psal. Xiiv,
17. — * Apoc., VI, 12. — 5 Matth., iii, 15.
ILLUMINATIONES ECCLESLE
omnis deordinatio. In martyribus Ecclesia
aUquando fuit obscurata, quia Luna appa-
ruit « ^ sicut sangnis; » sed reparata est, et
rediit ad majorem dilatationem. Unde per
sanguinem martyrnm dilatata est Ecclesia.
Sub te:npore confessorum per haereticos
impugnata est; sed post, haeresis destructa
est in conciliis, et magis est Ecclesiae fides
expU.cata. Sub tempore virginum,quando
homines ad Christura convertebantur, magis
est illuminata. Excitavit enim Spiritus sanc-
tus mentes quorumdam, ut castitatem ama-
rent et servarent. Tertio est ordo consum-
mantium ; et sunt tres , scihcet praesiden-
tium, magistratuum, regulantium. Ordo
prsesidentium respondet Spiritui sancto, ut
est in Patre ; ordo raagistratuum respondet
eidem, ut est in FiUo; ordo regulantium
respondet eidem, ut est in seipso. Primo
Ecclesia fuit fundata in primis tribus; se-
cundo, in tribus mediiscrevit; terlio oportet
quod sit ordinata in tota sua uni versitate, et
corapleatur per Spiritura sanctum. Sunt
ergo in Ecclesia praesidentes , et subditi;
docentes, et disciplinati; regulantes, et re-
gulati. Et intelligo per magistros, docentes
vel Philosophiam, vel Jus, vel Theologiara,
vel artera quaracumque bonam , per quam
promoveatur Ecclesia. Per ordinem prae-
sidentium, intelliguntur prcelati , cujus-
cumque auctoritatis. Per ordinem regulan-
tium et regulatorura, comprehenditur vita
monastica, et isti sunt ultimi, quia oportet
mundum consummari in castitate,quia
ultimi non generabunt. Consistit ergo in
hoc consummatio Ecclesiae, ut regatur se-
cundum rationem praelationis , secundum
rahonem illustrationis , secuudura rationeni
a carne abstractionis. Ordo praesidenhum
respondet Principatibus ; ordo magistra-
tuum respondet Archangelis; ordo regu-
lanlium, Angelis ,qui habent officium hu-
militatis. Debent enira plus esse subjecti
regulares suo superiori, quara discipuli
magistro, quam subjecti praesidenti : quia
^ « sic decet nos implere omnem justitiam.
»
Ecclesise
consum-matio,ia
qno con-
sistat.
IN nEXAEMRRON. SERMO XXIT. 141
In Ec-
clesii
tres f:ia-
duf, Or-
diDumgradus,
etofficin.
Diaco-
nus
quandosaDgui-
ncm mi-
nistrave-
rit.
Unde ille, qui magis est humilis, major est
apud Deum. Alia est distinctio secundiim
rationem ascensuum et graduura Ecclesiae.
Oportet autem eam ordinari tribus ordini-
biis lapidum. Sunt autcm gradus purgalivi,
illuminativi, pcrfeclivi. Purgatio autem tri-
plex est ; purgatur liomo a consortio foedo-
rum,a nubilo ignorantiarum, ab infesta-
tione daimonum. Ilis respondrt ordo ostia-
riorum , lectorum , cxorcistarum. Ordo
ostiariorum , ut excludantur immundi, ex-
communicati, energumeni, catechumeni, ct
non fundali in fide. Et ista fiebant in Ecclesia
primitiva , quando Ecclesia optime erat dis-
posita; sed modo porcus et canis intrat.
Ordo lectorum est, ut purgelur a nubilo
ignorantiarum per auditum lectionis , ut
homo sciat historiam eorum qua3 leguntur,
et sic informetur. Uude etiara in primiliva
Ecclesia, quia tunc quasi omnes eraut htte-
rati , legebatur eis lectio. Tertia purgatio ab
infestationibus daemonum,
per ordinem
exorcistarum. Ordo primus respondet Ange-
lis; secundus, Archangelis; tertius, Princi-
patibus. Item est ordo graduum ad illumi-
nandum,
per ordinera acolytorum , sub-
diaconorum , levitarum. Acolytorum est
ferre lumina; subdiaconorum, legere Epi-
stolam ; diaconorum, legere Evangehum.
Omnes enim ministrant vasa , sed diversi-
mode, quia acolytus ampullam, subdiaconus
parat calicem, diaconus offert. Unde etiam
aliquando ministravit sanguincm,quando
?ninistrabatur sanguis aliis. Sunt ergo isti
ordines illuminativi. Ulustratio autem quce-
dam est per exempla exteriora, quaedam
per documenta mediocria, quaedara per
documenta suprema. Primi portant cereos,
ut acolyti, quibus dicitur ': « Sint lumbi
vestri praicincti , et lucernae ardentes. »
Lucernaj enim sunt opcra lucida, secun-
dum Gregorium *. Secundi illuminant
,
verbo, et exemplo ': « Ut sitis simpli-
» Imc, XII, 33. — ' Greg., in Evaitg., hom. xiii. —» Philip., 11, IS, 16. - * Luc, u, 10, — ^ Ex Conc.CoDstautinop. i, can. .1. — « /<«., xix, 18. — ' Ibid.
ces.... inter quos lucetis , sicut luminaria in
mundo, verba vitse continentes, » ut sxih-
diaconi, qui continent verbum Epistolarum.
Tertii per documenta altissima , senteutiae
Evangidiorum : et sic diaconi. Uude eliam
solebant praedicare, ut Stephanus^ Laureii-
tius, Vincentius. Unde Angelus ad pastores
ait *: « Anuuntio (a) vobis gaudium ma-
guum, » elc. Ille angelus est diaconus. Ordo
acolytorura respondet Potestatibus ; ordo
subdiaconorum, Yirtutibus ; ordo diacono-
rura, Dorainationibus. Est auteni ordo per-
fectivus ; et ille est Iriplex; sacordotalis, epis-
copahs, et patriarchahs. Consummalio cnim
est secundiim triplicem raodum. Una est in
adraiuistralione corauiuni sacraraentorum
,
sine quibus non est salus, ut baptismo, poe-
nitentia, Eucharistia, unctione eAtrema. Pri-
mura est via, pcr quam introducitur ijomo
in Ecclesiara; secundum, per quod homo
reducitur in gradum pristinum; tertium,
per quod homo introJucitur in coelum. Pri-
raura est ad deletionem originahs; secuu-
dum, ad deletionem mortahs; tertium, ad
deietionera omnis venialis : et quia in his
non est perfectio nisi in Christo, ideo sacra-
mentum eucharistioe committitur sacerdoti
speciahter. Secunda est in administratione
ordinum privilegiatorura , ut sacri ordinis,
et confirraationis. Ha^c est uon aliorura, sed
episcoporum, qui sunt sacerdotibus perfec-
tiores : ideo in ipsis debet esse altior perfec-
tio ad dandum Spiritum Sanctura, qui non
nisi per apostolosdabatur: ideo etiam locum
tenent Apostolorum : super apostolos autem
est Christus , et post Petrus. Oportet ergo sammn$
esse patrem patrum, quein nos Papaiu vo- patef »».
caraus, qui tamen propler humilitatera qua- ^'"™-
tuor habet * patriarchas , Coustantiuopolita-
num, Alexandrinum , Hierosolyuiitanum
,
Antiuchenum. Et de his loquitur Isaias *
:
« Eruut quinque civitates loquentes lingua
Cbanaam : » Roma aulem universalis est.
Ideo^ « civitas Solis vocabitur una, » quia
etsi alia3 (|ualuor sedes pleuain auctorita-
(a) Vulg, EvaDgcUzo.
U2 nXUMTNATfONES ECCLESTjE
tem habent super ecclesiis partialibus, sola
tamen Roma universaliter, sicut Sol super
planetas, habet pleniludinem potestatis su-
per omnes. Et secundum hoc sunt tres or-
dines, non quidem propter novi characteris
impressionem,, quia ultra sacerdotium non
est gradus, sed propter eminentiam et po-
testatem. Primusrespondet Thronis; secun-
dus Cherubim ; tertius Seraphim : quia '
a oportet episcopum esse amplectentemeum,
qui secundum doctiinam est, fidelera ser-
Papade- moncm. » Papa autem debet esse perfectis-
p*er:ec-^simus inter omnes. Si autem sic esset ordi-
lissimos natio interius, sicut exteriiis, timc optimelaierom-
ne?. esset. Tertia ordinatio est secundum ralio-
nem exercitiorum,quai sunt tria, scilicet
actuosam, oliosum, et ex utroque permix-
tum; vita activa, vita contemplativa, et ex
utroque permixta. Et licet ordo praelatorum
secundum ordinem ascensuum ponatur in
summo, tamen secuiidum istum processum
ponitur in medio, ex quo permixtus. Est
ergo ordo activorum, in infimo; ordo pras-
latorum, inmedio; ordocontempktivorum,
in summo. Ordo activorum respondet Patri,
cui competit productio; ordo prselatorum,
Filio;ordocontempiativorum,Spirituisancto.
Quia in Ecclesia sunt tres ordines, scilicet
Monasticus, qui est productus tantum; Lai-
cus, qui est producens tantum ; Ciericalis,
qui est productus et producens : nam ex laico
fit clericus, et non e converso, si jam habet
ordinem sacrum; nec alio (a) modo fieri de-
bet. Ex clerico fit religiosus, et non e con-
verso. In ordine laicorum est triplex ordo,
scilicet sacrarum plebium, sacrorum consu-
lum, sacrorum principum. « Restituam,
inquit », judices tuos , sicut a principio. »
Boni enim principt.'s habent bonos consilia-
rios; et boni consules habent bonas plebes,
quia erudiunt illas. E contra, mali principes
habent malos consiliarios^ et per consequens
male instruunt plebes. Malae plebes eligunt
malos principes. Primus ordo, scihcet ple-
' Tit., \, 9.-2 Isa., 1, 26. — 3 Ibid., 23. — * Eebr.,
V, 1. — (o) Al. aliquo.
blum, respondet Angelis; ordo consuTum,
Arcliangelis : ordo principum, Principatibus.
Modo autem non est ita, sicut quando Valen-
tinianus regnabat, cujus consiliarius fuit
Ambrosius, qui adhuc Saracenus, scilicet ca-
techumenuS;, virgo fuit. Sed modo ^ « prin-
cipes » sunt « socii furum, » et consiliarii in
munere consulunt. Secundus ordo clericalis_,
activus et contemplativus, qui populum pas-
cere debet, et contemplari , ut sit medium
inter Deum et plebem. « Omnis » enim * « pon-
tifex ex hominibus assumptus,, » etc. Et hi
sunt tres ordines, ministerialis scilicet, sa-
cerdotalis, pontificalis. Ad lios reducuntur
omnes, quia omnes aut sunt minislrantes,
et sunt primi sex; aut sunt sanctiticantes
per verba; aut sunt regentes per eminen-
tiam. Primus ordo, scilicet ministerialis_,
respondetPotestatibus; ordo sacerdotalis res-
pondet Virtutibus; ordo ponlificalis respon-
det Dominationibus, lUe euim ordo liabet
jubere, in quo est efficacia et virtus. In or-
diue coniemplativorum sunt tres ordines
respondentes supremae liierarchiae, quorura
est divinis vacare tripliciter : quidam,per
modum supplicatorium;quidam
,per mo-
dum speculativum; quidam,per modum
sursumactivum. Primo modo sunt illi, qui
se totos dedicant orationi, et devotioni, et
divinae laudi, nisi aliquando, quando iuten-
dunt operi manuali, seu labori, ad sustenta-
tionem suam et aliorum : ut sunt ordo rao-
nasticus, sive albus, sive niger, ut Cister-
ciensis, Praemonstratensis , Carthusiensis,
Grandimontensis, Canonici regulares. Om-
nibus istis dataj sunt possessiones, ut orent
pro illis qui dederunt. Huic respondent
Throni. Secundi sunt illi, qui intendunt per
modum speculatorium , ut illi qui vacant
specuTationi Scripturae, quae non intelligi-
tur, nisi ab animis mundis. Non enim potes
nosse verba Pauli, nisi habeas spiritum
Pauli. Ideo necesse est, ut sis sequestratus
in deserto cum Moyse, et ascendas in mon-
tem. Huic respondent Cherubim. Hi sunt
Praedicatores, et Minores. Alii principaliter
Sanct.
Franc.
qaomo-do vellet
f.'atres
snos stu-
dere.
Ejasdemordo et
raptas.
Gradusin anirna
Iriplici-
ter dis-
positi.
intendunt speculationi , a qua etiam nomen
acceperunt, et postea unctioni. Alii princi-
paliter unctioni, et postea speculationi, et
utinam amor vel unctio non recedat a Clie-
rubim. Et addebat, quod beatus Franciscus
dixerat *, quod volebat, quod fratres sui stu-
derent, dummodo facerent prius quam do-
cerent : multa eoim scire, et non gustare,
quid valet? Tertius ordo est vacantium Deo
per modum sursumactivum, scilicet exce-
dentium. Et dicebat: Quisenim iste est? Iste
est ordo seraphicus. De isto videlur fuisse
Franciscus : et dicebat, quod antequam ha-
buerat habitum, raptus luit, et iuventus est
juxta quamdam sepem. Hic enim est maxiraa
difficultas, scilicet in sursumactione, quia
totum corpus enervatur; et nisi esset aliqua
consolatio spiritus, non suslineret. Et in his
consumniabitur Ecclesia. Quis autem iste
ordo sit futurus, vel jam sit^ uon est facile
scire. Primus ordo respondet Thronis ; se-
cundus, Clierubim; tertius, Seraphim. Et
isti sunt propinqui Hierusalem,, et non ha-
bent nisi evolare. Jste ordo non florebit, nisi
Christus appareat, et patiatur in corpore suo
mystico. Et dicebat, quod illa apparitio Se-
raphim beato Francisco, quae fuit expressa
et impressa, ostendebat quod iste ordo illi
respondere debebat, sed tamen hoc venire
pertribulationes.Etinillaapparitionemagna
mysteria erunt. Sic ergo distinguuntur illi
ordines secundum majorem et minorem per-
fectionem, comparati secundum stalus, non
secundum personas : quia una persoua laica
aliquando perfectior est, quam religiosa.
Sequitur de luce stellari, per quam anima
hierarchizata intelligitur. Necesse estenim,
ut anima,quai est hierarchizata, habeat
tres correspondentes supernse hierarchiae.
Grandis res est anima, quia in ea po-
test describi totus orbis. Pulchra dicitur '
sicut Hierusalem, quia assimilavit Hie-
rusalem per dispusilionem graduum hie-
rarchicorum. Disponuutur autem in anima
' Celui qui ajoutait a ce qu'il venait de dire, ce
qu'avail dit saint Francois, n'^lait donc pas saint
IN HEXAEMERON. SERMO XXII. 143
gradus tripliciter, secundum ascensum, se-
cundum descensum, elsecundum regressum
in Deum, ut lex divina; et tunc anima videt
angelos Dei ascendentes et descendentes per
Rcalam, ut vidit Jacob in vita sua. Abbas Yer- Gradus
cellensis assignavit tres gradus, scilicet na-tri^^u^es.
tuTcB, industrice, et gratise. Sed non videtur,
quod aliquo raodo per naturam anima possit
hierarchizari. Ideo nos debemus attribuere
industriae cum natura, industriae cum gra-
tria, et gratiae super naturara et industriam.
Tres autem sunt gradus industriae cura ua-
tura, sive actus, scilicet nuotiatio, dictatio,
ductio. Nunliatio respondet Angelis ; diclatio,
ArchangeIis;ductio, Principatibus. industria
enim primo percipit, quod quilibet sensus
nuntiat. Yisus et auditus multa nuntiave-
runt ; sed auditus plura, ut illa quae Romae
fiunt; gustus, odoratus, ettactus non vadunt
longe, etideo tardi sunt. Cavere autem de-
bet industria ut non permiltat omnem nun-
tium intrare, ut mulieres videre : industria
enim debet discernereinter nuntiata, utrum
sint respuenda, vel eligenda. Deinde necesse
est deliberatio, quae est dictatio, utrutu li-
ceal; et si liceat, utrum deceat; et si deceat,
utrum expediat. Nil enim expedit, nisi liceat
et deceat. Deinde necessaria est ductio, ut
prosequatur. Prosequi autem est assumere
in facultatem voluntatis, et est Principa-
tuum. Multi enim sunt Angeli et Archangeli,
scilicet perspicientes et deliberantes quid
expedit, sed non sunt prosequentes, ut Prin-
cipatus. Secundus est gradus iudustriae cumgratia. Et sunt tres actus : primus, ut pro-
pter Deum fiat quod deliberatum est. Unde
prima ordinalio est in Deuin; quae est Potes-
tatum, scilicet in finem ordinare^ et quid-
quid deordinatum est removere : sed quia
hoc est difiicile, ideo necessaria est robora-
tio, quai est Yirtutum; et quia in finem or-
dinare est difQcile, et roborare, ideo sequi-
tur imperalio, quae est Dominationum. Ter-
tia hierarchizatio est gratia?- super naturam
Francois lni niSme— 2 Cant., VI, ;i.
c'6lait douc saiut nouaventiire.
1-U ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
et industriam, quando scilicet super se ani-
ma elevata est, et deserta, etsuscipit divinas
illuminationes, et supra se speculatur quod
sibi datum est, et ex lioc surgit in divina,
sive sursum agitur. Ista tria sunt, susceptio,
revelatio, unio, ultra quam non procedit
mens. Et in istis consistit Canticum Canti-
corum totum , scilicet castis susceptio-
niLus, castioribus speculationibus , castissi-
mis unitionibus ; et tunc poterit dicere illud
Cantici * ; « Oscaletur me osculo oris sui. »
Susccptio responJet Thronis; revelatio, Che-
rubim; unio, Seraphim. Et ha^c hierarchia
est secundum ascensum. Itemest hierarchia
auimai secuudum modum descendendi :
oportet enim ut unguentum capitis hierar-
chiae supernse cadat in barbam, in mediamhierarchiam, et in vestimenta, id est, in in-
fimam : haic autem secundum virtutes ani-
mae, qua3 sunt tres secundum Diouysium,
scilicet susceptivae, custoditivse, distributi-
va? : ut copiose suscipiat, studiose custodiat,
hberahter refundat. Unde 2: « Gratis acce-
pistis, gratis date. » Ad hoc autem quod ani-
ma recipiat illa lumina, requiritur vivacilas
desiderii, perspicacitas scrutinii, tranquilli-
las judicii. Non enim est contemplativa ani-
ma sine desiderio innato et vivaci. Qui hoc
non habet, uil de contemplatione habet, quia
origo luminum est a summis ad infima, none converso. Primus respondet Seraphim
,
qui est ardens sieut ignis : unde ignis maxi-
mam figuram habet in Scripturis. Ad istum
ignem ardentem in vertice montis ascendit
Moyses, et tamen illum ignem prius vidit in
pede montis. Non enim Moyses descenderet
ad erudiendum populum , nisi prius ad
ignem ascendisset. Desiderium ergo disponit
animam ad suscipiendum lumen diviuum.
Secundo oportet, quod anima perspicaciter
advertat, vel percipiat, quae data sunt sibi a
Deo, et ut non habeat phantasmata vel oc-
cupationes, quin possit occupari vel ferri in
illa lumina : et illud respondet Cherubim.
Tertium est, quod habeat tranquillitatcm ju-
' Cant., i, 1. — ''MaUh.,x, 8. - s Joan., iii, 13.
Aucto-
ritas im-
dicii, quia dona Dei non debet (a) in vacuumrecipere, ut non pervertatur {b) judicium in
aliqua passione : quia si amo, judicium per-
vertitur; si odio (0), simiUter; si spero, et sic
de aliis passionibus : et hoc respomlet Thro-
nis. Ex his sequilur auctoritas imperii. Exquo enim desiderio suscipit, et illud perspi- pcn, ,e
caciter percipit, et tranquille faciendum ju- ''°''"*-
dicat^ et ex quo Deus \'ult , tunc anima im-
perat fieri_, et respondetDominationibus. Sed
imperare parum valet, nisi faciat : ideo opor-
tetquod sit viriUtas propositi exercitati; quod
respondet Virtutibus, ut propter nuUam tri-
bulationem dimittat bonum, quod scit Deumvelle. Post quod venit nobiUtas triumphi,
propter impedimenta quae occurrunt, post-
quam recipitur aliquid a Deo ; et illud res-
pondet Potustatibus , scilicet de omnibus
triumphare. Haec tria faciunt mediam hierar-
chiam animae. Tertium est custodita distri-
butio, et in hoc sunt tria, vel tripliciter con-
tingit, scilicet per claritatem exempli, per
veritatem eloquii, per humilitatem obsequii.
Sic debemus vitam dare proximo , scilicet Proximo
per exempla, scientiam, et substautiam. ^b^eamus
Praiclaritas exempli respondet PrincipatibuSjriute^*
quorum est ducere; veritas eloquii, Archan-
gelis; humilitas obsequii, AngeUs. Sic ergo
est consummatio in humilitate, secundum
descensum; et inceptio in charitate, ascen-
dendo e contrario. Sic ergo descendere inci-
pimus a vivacitate desiderii ad humilitatem
obsequii. Unde Christus venit ad humilita-
tem obsequii nostri. Sicut ergo animahabet
angelos ascendentes, sic debet habere descen-
dentes. Unde Dominus apud Joannem [d)
dicit ^ ; « Nemo ascendit in coelum, nisi qui
descendit de coelo. » Tertio modo, modus di-
stinguendi in anima secundum regressum
est secundum triplicem gradum contempla-
tionis. Gregorius, super Ezechielem, ^onit
tres gradus : aut enini quod venit in consi-
deralionem nostram est extra nos, aut intra
nos, aut supra nos. Unde Deus contempla-
(a) Ccet. edit. debent. — (6) Coet, edit. praBvertatur.
— (c) Id est odi. — {d) Ccet. edit. Unde Joaunes.
IN HEXARMERON. SERMO XXII
tur (a), aut in his, quse sunt intra nos, aut
extra nos, aut supra nos, secundum tres po-
tentias, scilicet interiores, exteriores, supe-
riores^ sive appreliensivas, amativas, opera-
tivas. Et secundum Pliilosoplium , omnis
anima rationalis tres habet operationes, sci-
licet animalem ad extra^ intellectualem ad
intra;, di^inam ad supra. Oportet ergo quod
anima habeat hierarchiam secundum has
potentias, scihcet primo secundum virtutes
exteriores, circa quas sunt tria, scilicet dis-
creta periustratio, discreta praeelectio, dis-
Anima^^^^"^ prosecutio. Primo ergo debet esse dis-
quaedam crcta ^erlustratio, ut discrete consideretur
scr.i.ens. mundus abanima. ^am amma est sicut quse-
dam manus scribens. Sensus enim percipit
exteriora, et sensus communis; et deinde
imaginatio; et ratio considerat, et ponit in
memoria. Oportetergo, quodsit magna dis-
cretio ad custodiendam domum, ne omnes
intrent ad has vires ; et nihil nuntietur regi
et reginse, quod sit inutile. Latro enim intro-
duci non debet coram rege, nisi forte ut con-
demnetur, Eva enim misera et incauta intro-
duxit eloquium serpentis , et dubitavit :
cujusmodi eloquio hodie multi corrumpun-
tur : nil ergo debet intrare per portas im-
mundum. * « Foris canes, et veneflci, et im-
pudici. » Secundo est discreta praeelectio, ex
quo apparet, quod si quid percipitur, restat
ut bonum vel melius praieligatur;quia in
bonis estelectio ordinata : non enim primum
manducandum, quam celebrandum. Et hoc
respondet ArchangeHs, et discreta perlus-
tratio convenit Angelis. Postea sequitur ju-
dicium : et istud convenit Principatibus
,
quod est in prosecutione. Ex quo bonum per-
cipit, et proeelegit faciendum bonum, sequi
debet judicium ad prosequendum. Ha3c au-
tem omnia operatur gratia , non industria
sola, sive natura, ut dicebatur primo. Secun-
da hierarchizatio menlis est ad potentias in-
teriores : quod est magisdifflcile, quam pri-
mum. Heec autem consistit in Iribus, quae
Libido
libidi-
nem.
' Apoc, XXII, Vo.
u, 12.
TOM. IX.
— = Joan., XIV, 30. — 3 Cant.,
145
sunt discreta castigatio, discreta confortatio,
discreta convocatio, quse interius hierarchi-
cam faciuut animam. Primo, quod casti-
gentur radices passionum et amputentur, et
enerventur contrariae potestates. - « Venit
enim princeps mundi hujus, et in me nonhabet quidquam. » Quandiu enim passiones
illae dominantur homini, diabolus habet de
suo in homine. Ad hoc autem faciendum,
necesse est ut eradicetur triplex libido, sci- ^'i''^'^
• , TT • i • -,.1 abanirnaiicetlibido principandi, libido delectandi, et i.enitns
libido possidendi; quia haec triplex libido in- canda!'
ducit diabolum in animam. Haic autem hie-
rarchia respondet Potestatibus. Non potest
autem auima potestativa esse, quamdiu dia-
bolushabet jus suum in anima. Oportet erero ^i o rres vir-
ut homo habeat tria opposita : ut homo sit "J'"
subjectus, castus, et pauper; etsic amputan- iHi.ucem
tur radices passionum, cum ^ « tempus pu-
tationis advenit, » quia qualibet die pullu-
lant. Secunda est discreta confortatio : sicut
enim triplex libido facit pronitatem ad ma-lum, sic triplex inflrmitas facit difficultatem
ad bonum. Haec autem est inflrmitas^ scilicet
negligentiae, impatientiae, diffldentiae. Qui-
dam ita sunt negligentes , ut durum sit eis
facere bonum; secundi, ut cito sint impa-
tientes; tertii, etsi duo praemissanonhabeant,
tamen diffldunt. Oportet ergo per mentis vi-
gilantiam, tolerantiam, confldentiam, ani-
mam reformari : et huic respondet ordo vir-
tutum. Sequitur discreta convocatio : quandomens est ordinata sicut Ecclesia, quando ha-
bet potestatem supra se, tunc est templumDei
;quando dominatur, et imperat omnibus
viribus, tuncrespondet ejushierarchiaDomi-
nationibus;quando virtutes vocantur ad
opera sua, dicet huic : Fac tu hoc ; et illi :
Fac tu illud. Ad hoc autem faciendum, ne-
cesse est ut dominetur appetitibus, phantas-
matibus, et occupationibus. Et tunc est ani-
ma domina sui, quando concupiscibili aufer-
tur concupiscentia triplex; irascibili aufertur
infirmitas triplex; rationali aufertur error
triplex. Tunc anima habet imperium in regno
(a) Id esl Uemu coutemplaaiur.
iO
1-46
suo, et tiinc non expellitur extra domum
suam, quaudo illa? passionessuut amputatcB
:
et iu tali anima Deus liabitat, non iu furiosa
concupiscentia, etc. Diabolus Hbenter impri-
mit quod in se habet; quK sunt furor irratio-
nalis, amens concupiscentia, phantasia pro-
terva.
Sequitur, qualiter anima hierarchizatur
quautum ad virtutes superiores. Quando
enim animafacit quod potest, tunc gratia fa-
cile levat animam, et Deus ibi operatur, et
flt digna supenia admissio, digna iuspectio,
digna inductio. Digna admissio divinorum
respondet Thronis; et ita inteUigitur illud,
quod loquitur iu Tlirenis Hieremias * ; « Con-
surge in principio vigiUarum, efTunde sicut
aquam cor tuum, » scilicet, cor pone ante
Deum. Psalmista » ; « Domine, ante te omne
desiderium meum, » etc. Et post, quando
elevatur, non debet esse otiosa, et debet cir-
cumspicere. Unde iu Jsam dicitur ^: « Hieru-
salem, consurge, » et * « sta in excelso, » et
»
«tuncvidebis, et afflues, et mirabitur, et di-
latabiturcor tuum. » Tunc enim debet anima
esse fixa, et stans expectare. Post sequitur
digna inductio : quando facta est divina ad-
missio, et facta inspectio , tunc rapitur in
Deum, sive indilectum. Unde dicitur *: « Lae-
va ejus sub capite meo, et dextra illius am-
plexabitur me. ' Ego dilecto meo, et dilectus
meus mihi, qui pascitur inter hha: » quia
jam sensit unctionem, et uuus spiritus est
cum Deo. Unde dicitur ^: «Qui adhseretDeo,
unus spiritus est » : et hoc est supremum in
anima, quod linimam facit esse in ccelo. Et
islis per ordinem respondent ordines supre-
mai hierarchiee. Et sic est anima'-* « muher
amicta sole, et luna sub pedibus ejus, et in
capite ejus corona duodecira stellarum,» quia
est plena luminibus, etnunquam oculum di-
vertit a lumine vero. Sed quia in hac vita
non possumus stare in uno; ideo anima ha-
betduodecim materias, sicut duodecim lu-
raina, circa quae semper moveatur velut in
ILLUMINATIONES ECCLESliE
quodam circulo, sicut sol percutit duodecim
constellationes, scilicet per duodeoim signa,
et nunquam exit. Ilse autem considerationes
ornant animam; ideo sunt sicut corona ex
duodecim steUis, qua? sunt : consideratio
corporalium naturarum, spirituahum sub-
stantiarum, intellectuaUum scientiarum, af-
fectuaUura virtutura, institutarura divinitus
legura, infusarum divinitus gratiarura, irre-
vocabiUura judiciorura, incoraprehensibi-
lium misericordiarum, remunerabiUum me-
ritorum, praemiantium prcemiorum, tempo-
raliura decursuura , aiternaUum rationum.
Debet anima conteraplativa versari semper
iu aUquo istorum luminura, sicut sol semper
est in aUquo signorum. Et nota, quod luna
patitur eclipsim in capite vel cauda draco-
nis. Sunt autera dua3 intersectiones in coelo
super ecUpticara, perquam transitluna, quae
vocantur caput et cauda draconis : draco vo-
catur propter circulum, quasi tenens cau-
dam in ore. lUa intersectio, quae est versus
aquilonem, vocatur caput, quia sol magis
laedit nos quando est ibi, quia magis ibi dia-
metraUter urit nos, sicut draco est pejor, et
magis nocivus in capite. Cauda autem est
versus meridiem , et minus laedit nos sol
quando est in parte illa, quia magis a nobis
elongatur. Et quando sol in una parte esf, et
luna in puncto aUo sibi opponitur, ut in ple-
niiunio, tunc luna ecUpsatur. SimiUter vir
contemplativus eclipsatur dupUciter, et ca-
dit turpiter, et muUum periculose, eo quod
non resurgit; nec mirura, quia de alto cadit.
Cadit enim per errorem, et per praesumptio-
nem. Yidet enim se iUurainatura, et praesu-
mit, et flt luciferianus , et cadit a luce in
tenebras horribiles. Cadit similiter per erro-
rem aestimationis, quae oritur ex praesump-
tione, quando credit se habere omnia per
revelationem : semper tamen debet esse re-
gulata revelatio. Unde dicebat *°, quod multi
decipiuntur, qui credunt se habere omnia
per revelationem. Unde iniUa visione et ap-
EclipsiB
limae.
Vircon-
templati-
vus du-
pliciter
eclipsa-
tur.
' Ihren., ii, 19.— ^ Psal. xx.xvir, 10.— ^ Isa., Lli, 2. — » 1 Cor., vr, \1.— » Apoc, Xii, 1.— '<> Dicebat; qui?
'Bur.,\,^.— */5a.,LX,5.— 6 tan/., ii, 6.— ' Ibid., 10. Saint iiouavenlure.
IN HEXAEMERON. SERMO XXIII.
paritione * (quse est regula omnium appari-
tionum) Domini in monte, apparuerunt cum
Christo Moyses et Elias, ut nihil credatur
verum vel revelatum , nisi quod consonet
Legi, Prophetis, et Evangelio. Debet ergo
contemplativus esse humilis, et circumspec-
tus, ut non ad caput draconis veniat per prce-
sumptionem, vel in caudam involvatur per
errorem. Et ideo mulier *, scilicet anima
hierarchizata , videt duas divinas visiones,
scihcet arcam et civitatem.
Nove-narii
SERMO XXIII.
Quod anima contemplativa debet considerare Ec-
clesiam militantem^ descendentem , et ascen-
dentem.
' Fecit Deiis duo magna luminaria, etc.
Dictum est quomodo anima hierarchizatur
in consideratione lucis solaris , secundum
quod sol est vigens , splendens, calens , Pa-
ter, Fihus , et Spiritus sanctus ; et hsec est
origo omnium illuminationum , vel irradia-
tionum , in ratione existentiee , influentice
,
praesidentise ; et quod illa assimilatur SoU
secundum conformitatem , et propter inte-
gritatem hierarchicae dispositionis, et prop-
ter triformem aspectum. Et sunt sex consi-
derationes hierarchicse , in consideratione
militantis Ecclesise, in qua est distinctio se-
cundum rationem processuum, ascensuum,
et exercitiorum . Et sic consideratur Eccle-
sia, et non ahter, in qua est unum caput
,
unum corpus , unus cibus. De qua Paulus
loquitur_, qui multum exercitatus erat in
ea consideratione. Scilicet Psalterium mul-
tum loquitur de hac ; et ahquando in per-
soua hujus, modo in persona alterius. Unde
Psalmita *: « Dominus regnavit , decorem
indutus est. » Tangit caput Ecclesiae se-
cundum quatuor ordines ejus. Postea dic-
tum est,quomodo anima hierarchizatur in
contemplatione sui, secundum ascensum et
descensum : et quando anima habet haec
,
sunt et fmnt in ea mirabiles tlieoriae. Habet
* Matth., XVII, 3. — ' Apoc, xi, 19; xxi, 1. —
147
enim duodecim novenarios : tres exemplares
in sole,
tres exemplatos in ccelesti hierar- daode-
chia , et tres sunt in subccelesti , et tres in se "^^
ipsa. (Juae sunt duodecmi illuminationes , tet ani.
quibus adduntur duodecim considerationes, TempTquasi duodecim steUse
, scihcet corporalium *'"*
naturarum, etc. : ita quod semper anima
sit in lumine, quia si non potest stare in
uno, stet in aho, et in ultima est quies,
scilicet in ratione exemplaris in patria.
Haec autem non sunt simul in via ; sed in
patria uno aspectu videbuntur omnia. Sunl
autem stellae ista? duodecim consideratio-
nes; et hal^ent ramos infmitos, de quibus
fierethber magnus. Si autem ducantur duo-
decim per duodecim, erunt centum quadra-
ginta quatuor, numerus scihcet ^ civitatis
Hierusalem. Anima enim sic hierarchizata
est civitas in qua Deus habitat et videtur
;
de qua Joannes dicit *=: « Sustuht me in spi-
ritu, et vidi civitatem. » Et ibidem dicit,
quod mensus est duodecim milha stadiorum
;
et post, quod longitudo, et latitudo , et alti-
tudo aequaUa sunt , et mensura murorumcentum quadraginta quatuor cubitorum.
Quomodo potest hoc esse ? Vide iUud quoddictum est in fme Apocalypsis : ibi enim cu'-
ca medium dictum est "^
: « Vidi supra mon-tem Sion agnum stantem;, et cum eo centumquadraginta quatuor miUia, habentes no-
men ejus, et nomen patris ejus scriptum in
frontibus suis. » In apertione autem sexti si-
giUi dictum est in Apocalypsi » : « Vidi alte-
rum angelum ascendentem ab ortu sohs,
habentem signum Dei vivi , et clamavit qua-
tuor angehs, quibus datum est nocere ter-
raeet mari, dicens : Nohte nocere terrae, et
mari, neque arboribus, quoadusque signe-
mus servos Dei nostri in frontibus eorum.
Et audivi numerum signatorum, centumquadraginta quatuor miUia signati ex omnitribu filiorum Israel. Ex tribu Juda , duode-
cim miUia siguati, » etc. Tribus autem Dannon ponitur; sed Manasses ponitur pro Dan,
» Gen., I, n. —* Psal. xcri, 1. — » Apoc., xij, 17.- " Ibid., 10. — 7 Apoc, XIV, 1. — » Apoc, vii, 2-5.
148 ILLUMINATIONES ECCLEST^.
et Josepli pro Ephraim : in Deuteronomio*
uou pouitur Simeoii. Primo ergo pouit si-
guatos ,qui eraut supra moutem Siou : et
postea, quod angelus unus debet effuudere
phialas; et oportet quod sint sex. Post os-
teudit civitatem, ciijus mensura ceutum qua-
dragintaquatuorcubitorumerat. Circa prin-
cipium Apocalypsiii dicitur sexto angelo
Philadelpluce -: « Qui vicerit, faciam illum
columnam iu templo meo , et scribam super
eum nomen meum , et nomen civitatis no-
va? Ilierusalem, » de qua locutus non fuit,
nisi in fme. Sex suut tempora, quorum sex-
tum tempus habet sex terapora cum quiete.
Et sicut Christus in sexto tempore venit, ita
oportet quod in fine geueretur Ecclesia con-
templativa. Ecclesia enim contemplativa , et
anima, non differuut, nisi quod anima to-
tum habet iu se,quod Ecclesia in multis.
Quailibet enim anima contemplativa habet
quamdam perfectionem , ut videat visiones
Dei. Sustollitur autem ut videat Hierusalem
triphciter, in coelo consistentem , de ccelo
descendentem , ad ccelum conscendentem.
AUter non est anima contemplativa. De pri-
mo dicitur' : « Surge, illuminare, Ilieru-
salem. » Et post : « Nou erit tibi amplius sol
ad lucendum, et splendor lunai non illus-
trabit te; sed erit Deus tuus tibi in lucem
sempiternam. » Quando enim anima eleva-
tur per influxum sibi vigorem , spleudorem,
ardorem, pie veneratur, clare contemplatur,
sancteque perfruitur; ac per hoc compre-
hendit secundum modum suum longam ae-
ternitatem, latam charitatem, subUmem po-
tentiam, profundam sapientiam. Primum
circa quod debet versari*, ut sit Rachel pri-
mo, scilicet visumprincipium *, quandohsec
considerat. Tunc civitas est, habens quatuor
latera civitatis, considerando quomodo istud
principium omnia originat per sublimem
potentiam; omnia gubernat,perprofundam
sapientiam; omnia reparat, per latam cha-
ritatem , sive benevoleuliam; omnia remu-
' Deut., ::sxiii, 6 et seq.— -Apoc, ni, 12.— ' Isa.,
LX, 1, 19, — * Greg., in Ezech., hom. xiv. — 5 nNH,
nerat,per longam seternitatem. Sic intelli-
git ipsum solem, secundum substantiam,
poteutiam , et operationem. Et videt omnia
reduclaad legem sempiternaliterexistentem.
Secundo , elevatur ad contuendum civitatem
de coelo desceudentem , hocest, assumptam
humanitatem. Fihus enim Dei descendit ad
nostram humanitatem , et hoc est* descen-
dere ab (a) Hierusalem : animae enim non
descendunt.aEgo sum, inquit "', panis vivus,
qui de coelo descendi : » et cum ipso omnia
charismata gratiarum ^: « Venerunt mihi
omnia bona pariter cum illa. » Quando ergo
anima elevatur per influxum sibi divinitus
vigorem, splendorem , ardorem, pie colit^
clare speculatur, saucteque perfruitur; et
per hsec comprehendit assumptse humanita-
tis mirabilem exortum^ mirabilem occasum,
mirabilem ascensum , vel conscensum , mi-
rabilem regressum ; tunc habet ^ quatuor
latera civitatis de coelo descendentis. Mira-
bilem, inquam, exortum, in nativitate; oc-
casum, in crucifixione; conscensum, in re-
surrectione ; ascensum , in ascensione ; re-
gressum, adjudicium. Ilaec quatuor osten-
dit Ecclesiastes , diceus ^'^: « Oritur sol , et
occidit, et ad locum suum revertitur ; ubi-
que renascens gyrat per Meridiem, et flec-
titur ad Aquilonem.» Mirabilis fuit exortus,
quia radius supersubstantialis unitus huma-
nitati ex utero prodiit, et quoniam conver-
satus est in mundo vigens, lucens, inflam-
mans. In morte, quoniam dignatus est mori,
et post_, de inferis ascenditadcorpus, etpost
in coelum ; et quoniam regredietur ad judi-
candum. Mira longitudo aeternitatis fuit in
unione divinitatis ad humanitatem : nam se-
paratio divinitatis el humanitatis fuit magis(6)
impossibile, quam ens creatum totaliter ni-
hil esse. Latitudo charitatis fuit in morte
;
mira sublimitas potentise, in ascensione;
mira profunditas sapientise erit in judicio.
Hsec sunt mirabilia,quibus anima ponitur
raah, videre ; Snn, hechel, incipere. — "^ Luc, x, 30.
— ' Jowu, VI, 33. —8 Sap., vii, 11. — » Apoc, xxr,
13._ 10 Eccle., I, 5.— (a) Coil. edit. omilt.ah.— (bj AL
majus.
IN HEXAEMERON. SEUMO XXIII. 149
extrase. Tertio, ad hoc qiiod sit hierarchica,
necesse est ut videat civitatem in coelum
ascendentem. Et hoc est,quando per infu-
sum sibi divinitns vigorem, splendorem
,
ardorem a Sole apterno , pie veneralur, clare
speculafur, sancte perfruitur ; ac per hoc
comprehendit divina^ charitatis indissolubile
vinculum , divinse charitatis incoarctabile
donum, divinae charitatis iusuperabile in-
cendium, divina^ cliaritalis incomprehensi-
bilesolatium. Tuncvidetcivitatem Dei, scih-
cet seipsara. Et habet quatuor latera, de qui-
bus Apostolus dicit ' : « In charitate radicati,
et fundali, » etc. Non es enim adhuc civitas
Dei , nec signatus , nisi signeris Spiritu
sancto ad pie venerandum ; et per hoc com-
prehendas quae sunt in Deo, el per Deum, et
apudDeum. Indissolubile vinculura in pra3-
destinationis ratione, qua diligit semper, et
semper dilexit, et diligit semper praedestina-
tos seterna cliaritate, nisi comprehendas cha-
ritatis incoarctabile (a) donum in universa-
rum rerura conditione,quas hbere condidit
et ornavit : et cuihbet dedit modum, spe-
ciem, et ordinem. Tertio insuperabile cha-
ritatis incendium in Fihi traditione. Quarto
incomprehensibile solatium in animarum re-
muneratione, quando considerat, quod Deus
glorificabit corpus et animam, ut absor-
beantur , et inebrientur a rore coeli. Sed
oportet quod signum veritatis imprimatur
in animam , per quod etiam anima fit^
«hortus conclusus, fons signatus.» Primum
est signum, ut habeatcharitatis indissolubile
vinculura. Sed quando anima sic diligit, ut
dicat': « Quis nos separabit a charitate Dei?
tribulatio? an angustia? au persecutio? an
lames ? » etc. : non quin homo possit cadere
a charitate ; sed quando sic est, ut nunquam
regnetpeccatum. Secundo, ut habeat divinae
charitatis incoarctabile donum, ut diligat
omnia, quce diligit Deus, araicos, et inimi-
cos, et extraneos. Unde * « charitas Dei dit-
' Ephe 17. — 2 Cant.s Cant.
fusa est in cordibus nostris. » Per hanc enim
aniraa se diffundit ad diligendura [h) omne bo-
num, et solum bonum. Ulterius, ha^c cha-
ritas dat animae insuperabile incendium.
Unde dicitur'^: « Pone me sicut signaculum
super cor tuum, quia fortis est ut mors di-
lectio» tua.Quando sic diligit, ut in summedesiderabile totaliter feratur, et quod pro
nihilo prospera, pro nihilo hal^eat adversa,
ut sint orania quasi festuca una in fornace *
:
« Si dederit homo omnem substantiara, » etc.
Quarta consideratio est in hoc, quod anima
sentiat incomprehensibile solatium,quod
totaliter delectetur in se, quod nec ipsa possit
comprehendere, nec aliis exphcare. De quo
dicitur "^
: « Comedite, amici, et inel)riamini,
charissimi. « Haec iuebriata dicit* : « Intro-
duxit me Rex in cellam vinariam. » Et post ^
:
« Introduxit me in cellaria sua, » quando
ahenatur, sicuthomo ebrius, qui nescit quid
faciat. Unde Paulus nescivit '", utrum esset
« In corpore , sive extra corpus. » Et Vsal-
mus dicit^* : « Fac mecum signum in bo-
num,» etc. De isto signo Paulus'^* «Signati
estis spiritu adoptionis. » Per hoc signum
distinguuntur amici ab inimicis, hberi a
servis, coelestes a terrestribus, Hoc signu n
imprimitur animae contemplativae in fronte,
et in frontibus electorum. Hoc sigrmm fuit
in signatis **super montem Sion : tunc enim
firmum fundamentum stat, et hoc est si-
gnum, quia ** « novit (c) Dominus, qui sunt
ejus. » Novit per signum expressum, per
quod invocat nomen Domini ab intimis. Sic
anima contemplativa siguatur a Deo. Unde
sub sexto angelo dicitur, quod " « apparuit
angelns habens signum Dei vivi, » hoc fuit
in assignatione Hierusalem, ut in coilo con-
scendentis. Huic angelo apparuit signum
expressivum, quantum ad modum vivendi
consonum isti signo, quod signatur '®: «Ex
tribu Juda duodecim millia signati, » etc.
Et hic est, qui habet hanc triplicem lucem
V, 12^j^.ies., ui
35. — ' Rom., V, 5.
Cant., V, 1. — 8 Canl., u, 4. — »
\li , 2. — " Pi-al. LXXXV,1«II Cor.
VIII, 15. — 1' Apoc, vii, '6. — '» II Ti
Yiii, o. luiu., I. — '5 Apoc, vii, 2.— "* Apoc, V, 5 et seq.
4. — • Cant., 1,3.— preliemlus iiicuarclaliouis. — (i) Al.' 17.— '» fiom., (c) Vulg. coguovit.
— ' Iio)n., viir,
— -^ Ibid., 7. —m.,.., 11, 1!). —- (a) At. com-dicendum. —
150
elevantem tripliciter; et triplicem oportet
qiiod habeat perfectioiiem, corresponden-
tem cbaritati. Unde signari hoc modo, est
per professionem adbuc alligare et signum
imprimere, ut respondeat illi signo cbarita-
tis : baec autem perfectio consistit in descrip-
tione civitatis, scilicet quod anima babeat
ia se divinum cultum, divinum Dei nexum,
divinum Dei zelum, divinum Dei sensum.
Cultus Dei est in Oriente, nexus in Meridie,
zelus in Septentrione, sensus in Occidente.
Et sunt tres partes ad Orientem, tres ad Oc-
<>identem, tres ad Meridiem, tres ad Septen-
tiionem. Cultus babet duos comites, unum
ascendentem, alterum subsequentem. Ad
porfectum cultum tria sunt necessaria, sci-
licet seternse veritatis veridica professio, su-
pernae majestatis humibs veneratio, aeternse
simctitatis virihs custoditio. Unde ponuntur
tria secundum tres infra signatos : « Ex
inter-tribu Juda duodecim millla signati. » Isti
pretatio • ordiuantur, non secundum carnalem
generationem,quia Judas non fuit primus
filius; sed ordinantur secundum spiritua-
lem. Judas interpretatur confessio : et
est fundamentum; quia spirituale funda-
mentum fides est, super quam fundatur Ec-
clesia. Hoc est ergo primum, ut apud te sit
integra confessio veritatis, perfecta credu-
litas et assensus. Secundo requiritur super-
nse majestatis humilis veneratio; et est,
quando homo considerat proprii sceleris im-
manitatem, et divinae severitatis immensi-
tatem. Et ideo sequitur : « Ex tribu Ruben
Ruben duodecim millia signati. » Ruhen interpre-
^!""^ "''tatur flhus visionis '. Tertio requiritur in-
sioms.^
ternae sanctitatis virilis custoditio , ut sic sit
homo preecinctus et accinctus contra omnia,
restrictor omnium defluxionum.Unde etiam*
sacerdotes prohibebantur bibere vinum , et
omne quod inebriare poterat, quando intra-
bant in templum ad ministrandum. Patet
etiam de praecepto munditiae : ista autem
^ nXI, raah, videre; '^3, ben, filius. — « Levit., X,
9. — 'Ge«., XLix, 20. — » Psal. XLiv, 11, — ^ Aug.,
Conf. lib. X, c. xxix.
ILLUMINATIONES ECCLESIJ:
nominum fi-
liorum
Jacob.
Jndas
idem,
qaodconfes-
sio.
munditia est cordis : et ideo sequitur : « Extribu Gad duodecim milUa signati. » Gad oadac-
AT pr. • cinctus
mterpretatur accinctus. JNon sutncit ve- interpre-
rus cultus , nisi sit perfectus nexus,quia
**''''^"
charitas docet Deum colere et amare ; et hoc
est, quando anima inflma contemnit, supre-
ma seu summa appetit, in medio dilatatur,
ita quod in supremo habet subUmationem
;
inimo, sequestrationem ; in medio, dilata-
tionem. Et hoc est sempiternae beatitudinis
appetitus prsecipuus, supernae dilectionis
affectus dilatatus, mundanae prosperitaUs
velpossessionis contemptus perfectivus. Haec
tria intelliguntur per tres signatos sequen-
tes. Necesse est ergo ut (h) in anima sit con-
teraptus verus, ut sit primo beatitudinis ap-
petitus. Et ideo sequitur : « Ex tribu Aser
duodecim milha signati. » Aser interpreta- Aserin-
tur beatus, sive ^ « pinguis panis, nr?P-terpreta-
bens dehcias regibus. » Beatus autem est, ^"^^-
qui in beatitudinem summo amore transfer-
tur. Deinde sequitur superna dilatatio : et
ideo sequitur : « Ex tribu Nephtalim , duo- Nephta-
decim millia signati. » Nephtalim interpre-}|i™o.'"
tatur latitudo, et signat quod quicumque
vult habere charitatis nexum, quod habeat
ordinatum affectum ad omnes ; sed hoc non
potest esse, si fuerint privati boni amatores.
Ideo oportet, quod ibi sit contemptus om-
nium : et ideo sequitur : « Ex tribu Ma- Manas-
nasse, (c) duodecim millia signati. ^Manasses IZ.°
interpretatur oblivio. Aliqui enim despi-
ciimt mundialia, sed non deserunt; alii de-
serunt, sed non despiciunt; alii despiciunt
et deserunt, sed non obliviscuntur : quando
ergo anima dimittit et obliviscitur, tunc est
perfectio, et ista collocatur in sexto loco.
Unde Psalmus dicit*: « Obliviscere populum
tuum, et domum patris tui. » Augustinus^
:
« Minus te amat, qui tecum aliquid amat,
quod propter te non amat. » Manasses ergo
ponitur sexto loco, qui fuit filius Joseph,
qui fuit undecimus flhus Jacob. Unde non
sine mysterio ponitur sexto loco. Tertio in
anima contemplativa oportet quod sit per-
(a) Cat. edit. et.— (6) C(et. edit. Manasses.
Simeo-
nis in'er-
pretatio.
IN HEXAEMERON. SERMO XXII
I
fectus zelus, ut sic amet, quod omne malum
repellat. Diiae aiitem sunt comites charitatis,
scilicet pietas praecedens, ct patientia subse-
quens, quia aliqui sunt pii zelatores, etpostea
convertuntur in furorem impatientice : et
tunc erunt tres portae ad Aquilonem, scilicet
benignae miserationis affectuosa condescen-
sio, severae distributionis aemulatoria rei^ti-
tudo, acerbae vel humanae tribulationis vic-
toriosa perpessio. Et sic est contra Aquilo-
nem civitas munita. Et ideo sequuntur tres
slgnati. Primus : « Ex tribu Simeon duode-
cim millia signati. » Simeon interpretatur
audiens mcerorem, et signat miserationem
ad proximum. Iste Simeon est * « justus
et timoratus, » recipiens Christum inter
brachia sua. Nisi enim homo sit misericors,
non est dignus suscipere illum, qui propter
misericordiam de ccelo descendit. Deinde
,
quia misericordia sine rectitudine aemulato-
ria nihil valet , sequitur : « Ex tribu Levi
,
Levifi- duodecim millia signati. » Levi interpre-
tio. tatur additus. Levi enira accepit sacerdo-
tium propter zelum ; unde interfecit fratres
suos idololatras. Phinees similiter adeptus
est sacerdotium propter zelum. Et Matha-
thias, et iihi ejus, propter zelumadepti sunt
sacerdotium, et principatum, et duraverunt
Levi signat prffilatos.
151
gubernatur (a) sapientia. »Unde non est du-
bium,quod ilU , quornm mensas subverte-
rat, postea clamaverunt*: «Crucifige eum. »
Ideo sequitur : « Ex tribu Issachar (6) duo- issachar
decim millia signati. » Issachar interpre- Xrprete-
tatur asinus fortis. Ad litteram asinus cru-'"'
cem habet in scapulis : homo crucem ferre
debet semper esse paratus. Non est autem
ejus interpretatio asinus fortis ad htte-
ram, sed vierces; et signat virum, qui
amore mercedis est armatus. Unde apud
i\Iatthaeum ^: « Cum vos oderint homi-
Prajiati usque ad Herodemqual^mdeheant qui debeut liabere spiritum severitatis et
spiHtu"^ pistatis, ut Moyses, qui cum esset mitissi-
mus, confregit tabulas. E contra Heli : qui,
quia fuit remissus, ipse mortuus est, et fdii
ejus. Unde plus nocet praBlatus misericors
et abjiciens rigorem disciplinae, quam prae-
latus rigidus sine misericordia. Et ita intel-
ligitur illud Ecclesiastici ^: « Melior est ini-
quitas viri, quam mulier benefaciens. »
Tertio, quod sit mundanae tribulationis vic-
toriosa perpessio : qui enim corripit, debet
se praeparare ad patientiam. Unde Christus
subvertit mensas iu zelo, et post, quando
quaerebant eum, exhibuit se. Uude in Pro-
verbiis dicitur ' : « Qui patiens est, multa
' Luc., u, 2o. — ' Eccli., XLir, 14. — ^ Prov., xiv,
29. — « Joan., xu,'l5. — » Maith., \, 12. — « Psal.
nes_, » etc, « gaudete, et exultate, quia mer-
ces vestra copiosa est in coelis. » £t beatus
pater noster Franciscus dicebat, quod semel
loquebatur cum fratre iEgydio, qui dicebat
sibi, quod non sumus sapientes. Franciscus sancti
sapiens fuit mercator ; sed nos dissipamus circ?°sa-
substantiam : quia deberemus dare unum ?'«''*>«
denarium, ut homo daret unam alapam;
sed nos non habemus sapientiam asini, quia
portat sarcinam suam, et quanto plus per-
cutitur, et plura sibi vituperia dicuntur,
tanto melius portat. Sic homo obediens nul-
lum bonum debet dimittere ; imo melius fa-
cere propter quamcumque tribulationem :
nec aliter est contemplativus. Ex parteOcci-
dentis est perfectus omnis sensus ; et hic
sensus facit nos contemplari, et comites ha-
bet statum quietura, excessum jucundum,
contuitum clarum. In quiete enim potest
esse status cogitandi et contemplandi; iu
Occidente, scihcet ubi est quies, consiliatio,
et caligatio, sive introitus incaligiuem: ad
istura sensum requiritur sublimis mansionis
status pacificus , sagacis discretionis perspi-
cuus conspectus vel contuitus, suavis con-
solationis ecstaticus excessus. Oportet ha-
bere siguum Zabidon, quod est habitaculum
fortitudinis, » qui habet statum primum,
juxta illud David ": « Quoniam tu es , Do-
mine , spes mea. » Unde dicitur "^
: « Turris
fortissima nomen Domini , ad illam confu-
giet justus. » Ille solus est pacatus, qui figit
xc, 9. — '^ Prov., xvnr, 10.— («) Cat. edit. guberual.— (6) Al. Isachar, et sic dcinceps.
152 ILLUMINATIONES EC(LESI^ IN HEXAEMERON.
se in illo, in qiio non confundihir. Secundo, signationem nullus venit,nisitranseatomnes
oportot liabere sagacis desiderii perspicuum
coutuitum, ut sicut columba vidct, super
aqiias residens, avem rapacem, sic homo vi-
joseph deat in Scripturis; ethoc pertinet ad Joseph,
cieswns qui iuterpretatur accrescens. • « Fihus ac-
crescens Joseph, » pulcherrimus salvator
jEgypti;, princeps fratrum, signat discretio-
nem, per quam homo est aliorum reclor, et
ministrator : et lioc sagacitatis est. Et in
undecimo loco,ut frumenta coUigat, non fo-
Ua, sed documenta veritatis in Scripturis
sacris, etpostea refundat ad salutem popuU.
Hic est - angelus sextus Philadelphiae, sal-
vans hcTreditatem : hic providet frumenta,
contra famem futuram. UUimo est suavis con-
Gnstus templationis gustus ecstaticus: «Ex tribu, in-
cuMnis quitj Benjamin.»^' «FiUusdextraBBenjamin,
Ttionis^^^^ doloris, » in cujus partu mortua est
Rachel, et tamen '^ aBenjaminamantissimus
Domini, tota die quasi in thalamo morabi-
tur. » Et signat ecstaticumexcessum contem-
plationis. UUra hunc non nascitur fdius
Jacob. Hic estsopor [a) cumexcessu. Ad hanc
prsecedentes. llse significationes consisluut
ex duplici perspectione , scilicet duodenarii,
qui numerus abundans est, et ex mille, qui
cousurgit ex denario in se tripUcalo repU-
catione perfecta, quia decies decem sunt cen-
tum, et decies centum sunt mille. Hanc si-
gnationem nemo accipit, nisi iUe, qui habet^
a calculum , in quo est nomen,quod nemo
scit, nisi qui accipit, » Hoc est Ugnum vitse
;
hoc fruitur homo in hac vita. Unde dicitur ®
:
« Beati qui lavant vestimenta sua, et intrant
per portas civitatis, ut sit potestas eorum in
Ugno vitse. » Et dicebat "^
: Ad hoc Ugnumvitge vohiit vos ducere :
* « Ferculum fecit
Salomon de Ugnis Libani , columnas fecii
argenteas_, recUnatorium aureum, ascensum
purpureum. » RecUuatorium aureum est sa-
pientia contemplativa. Hanc nuUus habet,
nisi qui habet columnas argenteas, quae
sunt virtutes stabiUentes animam. Ascen-
sus purpureus est charitas, quse facit as-
cendere ad superiora , et descendere ad in-
feriora.
Duodo-narius
numerusabun -
dans.
ADDITIONES AD LUMINARIA
Adhuc superest visio quinta in principio
operis proposita, sciiicet visio inteUigentise
per spiritum prophetiae subUmatse, quibus
exercitiis contemplationis ,quibus virtuti-
bus, quibusque Scripturae sacrse documen-
tis, anima humana in via Ulustretur, ut per
Sapientiam increatam novo et singulari in-
habitandi genere ,quse ' « omnibus mobiU-
bus mobilior est , » iUustraretur Ulustratione
gratuita , ad prsedicendum futura , ad dicen-
dum longe distantia , ad aperiendum cor-
dium secreta : pro quanto sibi Dominus
hujus incerta et occulta divinae sapientiae
dignabitur communicare , sicut muUis sibi
carissimis aperire dignatus est, ut patet de
18
iiiib aperiitj uiguaius csl, ul jjatot uj^
, XLix, 22. — - Apoc, m, 7. — ^ Gen., xxxv,
Deut.,^j.7ixiu, 12. ~ ' Apoc, ii, 17. — * Apoc,
multis tam in Novo, quam in Veteri Testa-
mento. Nam et hsec visio non minima pars
est vitse spirituaUs. Superest etiam visio
sexta in principio proposita , sciUcet visio
inteUigentiae per raptum mentis in Deumabsorptse , videUcet , quibus exercitiis et
donis anima contemplantis appropinquat ad
mentis excessum ecstaticum;quse etiam re-
velationes fiunt animae raptse, et dulcedi-
nes, quantum sacrae Scripturse auctoritas,
et mysteria innuunt. Et hsec est uUima pars
vitae spirituaUs in via. Et fit hac sexta vi-
sione homo formatus in animam viventem ,
post quam uUimate quiescit Deus in anima
contemplantis, cessans a novorum donorum
XXII, 14. — ' Dicebal; qui? Saint Bonaventure. —'" Ca«f.,iii, 9,10.— 'Sap., vji, 24,— (o) C«i. crfjY. sapor.
ADDITIONES AD LTIMTNARIA.
collatione : ipsaque anima, prout status viae
patitur , in Deo quiescit , cessans a novis
vitae humanae exercitiis in statu viae. Super-
est eliam ullima visio, scilicet visio intelli-
gentiae per statum gloria^ consummatai
,
quando fit reversio animae ad corpus,quae
et qualiter in illo statu gloriae videbit. Et
haec visio est post hanc vitam. Istae autem
tres uUimae visiones adhuc plus continerent,
quam quatuor praedictae.
Sed, heu 1 heu ! heu! superveniente statu
excelsiori, et vitae excessu domini et; ma-
gistri hujus operis, prosecutionem prose-
cuturi non acceperunt. Haec autem, quae de
quatuor visionibus notavi , taha sunt,qua-
ha de ore loquentis rapere poteram in qua-
ternum. Alii quidem duo socii mecum no-
tabant ; sed eorum notulae prae nimia confu-
sione, et illegibilitate, nuUi fuerunt utiles,
ni^i forte sibi correcto, aut meo exemplari,
quod legi poterat ab auditorum ahquibus.
Ipse doctor operis , de ipso meo exemplari
,
et quamplures ahi rescripserunt,qui pro
eo mihi debent grates. Elapsis autem die-
153
bus multis, coucedeule mihi copiam teai-
poris et Ubri reverendo patre fratre Thoma,ministro Alemaniae superioris , rursum res-
pexi quai scripseram veloci raanu, et visus
sum recolligere ordinate, cooperante mihi
memoria, quo loquentis vocem audieram,
auditu, et visu quo recordabar gestuum
loquentis, quae solent memoriae cooperari,
secundum Philosophum ' , in libro de Me-
moria et Reminiscentia. Nec tamen apposui
quidquam, quod ipse non dixerat, nisi ubi
distincliouem librorum Aristotelis localiler
amplius, quam ipse dixerat, distinxi. Ahaautem nou apposui, nisi quod etiam loca
auctoritatum aliquarum assignavi. Legeba-
tur, et componebatur hoc opusculum Pari-
siis, anno Domini MCCLXXIV % a Pascha
usque ad I^entecosten, praesentibus aliqui-
bus Magistris et Baccalaureis Theologiae , et
aliis fratribus centum sexaginta.
' Arist., de Mem. et Retnm. — ' Imo au. 1272. Videdicta ia Praenotandis ex Prodromo , initio voluminisbujus.