1

Bori{a Radovanovi}

OGLEDI IZ ARHIVISTIKE

zbornik radova

Istorijski arhiv [umadije Kragujevac Kragujevac, 2010

2

Bori{a Radovanovi}Ć OGLEDI IZ ARHIVISTIKE

prvo izdanje *

Izdava~č ISTORIJSKI ARHIV [UMADIJE

KRAGUJEVAC

Za izdava~a Predrag ILI], arhivski savetnik

Recenzenti

Nenad \OR\EVI], istori~ar, Stani{a BRKI], muzejski savetnik

Lektor i korektor

Nikola ARSENIJEVI], prof.

Likovno grafi~ka oprema Autor

Tira`: 300 primeraka

ISBN: 978-86-80485-09-6

[tampa

INTER PRINT, Kragujevac

Korice: Ukaz kneza Aleksandra Kara|or|evi}a kojim postavlja

Cvetka Radojevi}a za predsednika Vrhovnog suda *

Finansiranje ove knjige pomoglo je Ministarstvo kulture i medija Republike Srbije i Skup{tina grada Kragujevca

3

POVODOM 30 GODINA RADA U ARHIVU [UMADIJE

4

5

P R E D G O V O R

Moj rad u Istorijiskom arhivu Šumadije u Kragujevcu, tokom tri decenije, bio je vezan za nekoliko oblasti istraživanja u okviru arhivistike. To su, pre svega, pitanja koja se odnose na preuzimanje arhivske građe, zatim sređivanje obradu i opisivanje i izradu naučno – informativnih sredstava o arhivskoj građi, organizovanje, planiranje i izradu arhivskih izložbi, prikupljanje memoarske građe o događajima iz prošlosti Šumadije i priprema arhivskih dokumenata za publikovanje. Pored toga, pažnju mi je privlačila arhivistika kao praktična i naučna dusciplina. Bavio sam se posebno pitanjima izgradnje i adaptacije arhivskih zgrada i njihovim opremanjem, tehničkom zaštitom arhivske građe, zaštitom arhivske građe u različitim vanrednim okolnostima i mnogim drugim aktuelnim pitanjima, koja su vezana za arhivistiku kao praktičnu i naučnu disciplinu. Kao plod toga rada, nastajali su brojni članci i radovi koje sam izlagao na stručnim i naučnim arhivstičkim skupovima, seminarima i objavljivao u časopisima i glasilima koja se bave ovom problematikom. Kako je u savremenom, globalnom svetu sve jače izraženija potreba da se znanja iz ove društvene oblasti valorizuju kako bi ona imala odgovarajući tretman u sistemu društvenih nauka, predložio sam rukovodstvu Arhiva da se oni publikuju u okviru zbornika kome sam dao ime „Ogledi iz arhivistike“. Tako je nastao ovaj zbornik radova.

Radove sam svrstao u određene tematske celine, trudeći se da stvorim koherentnu celinu. Pri sastavljanju zbornika pošao sam od činjenice da su mnogi od mojih ranije štampanih radova u raznim časopisima, zbornicima, spomenicama, specijalnim edicijama i povremnim prigodnim publikacijama, ostali nepoznati i nepristupačni stručnim radnicima, ali i širem čitalačkom auditorijumu koji se intresuje za ovu oblast. Kako se radi o radovima koji su nastali u jednom dužem vremenskom periodu, i do njih se teško dolazi, a odnose se na različita pitanja vezana za arhivistiku, nadamo se da će objavljivanjem i proverom u praksi dobiti svoju upotrebnu vrednost. Zbornik radova „Ogledi iz arhivistike“ ne obrađuje celokupnu arhivistiku, nego samo neke od važnih pitanja na koja još nismo pronašli odgovor.Publikovanjem ovih radova u zborniku, ostvarena je autorоve želje da oni budu prva faza na putu ka metodološkom zasnivanju arhivistike kao posebne društvene nauke. Znanja izneta ovde biće i preduslov za ovaj naum.

Obrada tematskih celina u Zborniku postavljena je tako da se izneta znanja, mogu vrlo lako proveriti i primeniti u praksi. Prilikom odabira radova vodio sam računa da oni obuhvate samo one probleme arhivistike koji su aktuelni u svetu i kod nas, i da oni istovremeno budućim arhivistima ukažu na moderna shvatanja arhivistike. U ovim ogledima otvorena su mnoga pitanja, za koja je u našoj arhivistici do sada bilo malo interesovanja

6

U obliku u kome se pojavljuje ova knjiga predstvlja prvi pokušaj kod nas da se arhivistika odvoji od muze Klio, ali istovremeno ona treba da ukaže na neraskidive uzajamne veze između ovih srodnih disciplina, kako bi sa proširivanjem izvorne baze i boljom zaštitom arhivske građe dobila mogućnost boljeg proučavanja događaj iz prošlosti.

Nadamo se da će oni koji budu čitali ove oglede uvideti da arhivistika počiva na društvenim naukama, a da koristi njenih znanja imaju gotovo sve nauke i da jedino tako, uz negovanje mladog arhivističkog kadra, ona ima lepu budućnost. Radovi u ovom Zborniku nastali su i objavljivani tokom tri decenije rada i u njima su dati novi rezultati shvatanja o arhivistici kao društvenoj praktičnoj disciplini do kojih sam došao.

Pokušaj da se jednom knjigom obuhvate sva pitanja i problemi arhivistike krije u sebi opasnost da se pojedini procesi u ovoj važnoj ljudskoj delatnosti nedovoljno ocene. Listajući ovu knjigu, čitaocu se pruža mogućnost da se upozna sa osnovnim pravcima jedne mlade nauke kojoj svako od nas koji radimo u arhivima daje svoj doprinos.

Na kraju dugujem zahvalnost svima onima koji su omogućili štampanje ove knjige, Ministrastvu kulture i medija Republike Srbije, Skupštini grada Kragujevca i Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu u čijem izdanju izlazi ova knjiga. Autor još jednom izražava najtopliju zahvalnost kolegama, čitaocima i prijateljima,kao i svima koji su mu pomogli da ova knjiga ugleda svetlo dana. U Kragujvcu, 28.avgust 2010. B.R.

7

I DEO

ARHIVISTIKA KAO NAUČNA DISCIPLINA

8

9

PREGLED RAZVOJA ARHIVISTIKE

Apstrakt: U radu je dat istorijski pregled razvoja arhivistike i razvoj naučne misli na ovom polju, kako bi se zadovoljila potreba stručne i naučne javnosti u nas. Savremena zbivanja na području arhivistike, koja doživljavaju pravi preobražaj predstavljala su za autora veliki izazov. Kako u ovoj oblasti ima mnogo objavljenih radova i vlada pravo šarenilo, ovaj rad predstavlja skroman pokušaj da se na jedan popularan način izloži istorija arhivistike od najranijih vremena zaštite arhivskih dokumenata, pa sve do danas, kada je ona postala savremena naučna disciplina. U radu su korišćeni rezultati ranijih mojih istarživanja, ali su isto tako usvojeni rezultati drugih arhivista na ovom polju.

Ključne reči: arhivistika, arhivska građa, zaštita,arhiv, registratura, nauka. Teško je utvrditi kada se prvi put pojavila potreba ljudi da svoje zapise čuvaju.

Pošto se sa pojavom uređene ljudske zajednice stvaraju različiti pravni odnosi među ljudima i različite poslovne transakcije, javila se potreba da se oni zapišu i sačuvaju, kako bi u slučaju potrebe ti pravni akti poslužili kao dokaz o tim odnosima. Stoga se najstariji pomeni o zaštiti i čuvanju dokumenata o nekoj ljudskoj radnji nalaze kod istočnih civilizacija, odnosno naroda Vavilona, Egipta i Feničana.

Utvrđeno je da su Stari Grci pre svega Atinjani, u četvrtom veku p.n.e,. pristupili organizovanom čuvanju javnih spisa. Oni su to radili u hramu majke svih bogova, tj. metronu koji se nalazio pored zgrade Suda na Atinskom trgu. Daljim razvojem ljudskog društva čuvanje dokumenata trebalo je pre svega zadovolji državnopravne, a zatim privatne i lične potrebe. Javne isprave su se često čuvale zajedno s privatnim poveljama i to od strane visokih državnih funkcionera. U tim prvim “hramovima” za čuvanje arhivske građe, pristup dokumentima bio je službene tj. dokazne prirode.

Slično je bilo i u starom Rimu, gde su se, u doba Republike dokumenta pojedinih patricijskih porodica čuvala u za to posebno određenim prostorijama.Već tada se javljaju osobe koje brinu o dokumentima. Moglo bi se reći da su to preteče današnjih arhivista. Prva odluka za koju znamo, a odnosi se na čuvanje arhivskih dokumenata bila je Senatska odluka iz 449.g p.n.e, doneta u Rimu koja je bila sastavni deo Zakona dvanaest tablica. Mada nije sačuvan tekst Zakona dvanaest tablica, na osnovu citata rimskih pravnika i pisaca iz toga vremena, vidi se da on dodiruje i zaštitu arhivske građe. Odluka da se arhivska građa koja je nastajala radom Senata čuva,predstavlja prvi pravni akt koji se odnosio na ovu materiju i odražava još uvek patrijarhalni karakter, ali i brigu društva da se sačuva kolektivna gentilna svojina, koja je bila u nastajanju. Bilo je naloženo da se ona čuva u hramu boginje Cerere (boginja žetve i zemljoradnje). Nešto docnije ta akta su preneta u hram boga Saturna, gde je obrazovan prvi arhiv u Rimu, koji je nazvan Senatski. Bilo je to mesto gde su čuvani zakoni, senatske odluke, carske konstitucije, skupštinska akta, cenzorski spisi, edikti razna zvanična akta i dr. Arhiv su najpre vodili cenzori, a docnije kvesori (istražne

10

sudije). To je vreme kada je jurisprudencija obilato koristila arhivsku građu za svoje potrebe.

U životu rimskog društva Senat je igrao veoma značajnu ulogu. I baš zbog značaja koji su imale odluke Senata, da se arhivska građa čuva, treba znati da je koren arhivistike upravo u rimskom pravu. Stoga je sistem uprave i donošenja odluka i značaj koji je imao na razvoj sistema zaštite prenet kroz rimsko pravo. Mada je bio savetodavno telo i pomagao izvršnoj vlast u upravljanju državom, država je bila dužna da pred Senat iznese sve odluke administrativne ili političke prirode. Jednu takvu odluku o čuvanju dokumenata koji su nastajali njegovim radom potvrdili su senatori, udarajući time temelj arhivskoj delatnosti.

Senat su sačinjavali bivši magistrati.Njegove sednice su sazivali diktator, konzuli i pretori, a docnije narodni tribuni. Mesto na kome su držane sednice Senata moralo je biti osvećeno (templum). Zgrada u kojoj je Senat držao svoje sednice nazivala se Curia Hostilia. Publici nije bilo dozvoljeno prisustvovati sednicama Senata ali su vrata bila širom otvorena. Pojedine sednice Senata mogle su biti tajne (Senatusconsultum tactim).

Sednicama Senata predsedavao je magistrat koji ju je sazvao i pošto bi saopštio vesti od opšteg interesa, iznosio bi pitanja o kojima Senat treba da veća i da glasa.

Na sednicama Senata pretresani su izveštaji magistrata. Senat je u početku bio savetodavni organ, ali se vremenom pretvorio u najvišu ustanovu Republike Rešavao je gotovo o svim važnijim pitanjima kao što su pitanje o ratu miru (formalno pravo o ovome imala je Narodna skupština), pitanje kulta i religijska pitanja, pitanja državnih finansija, pitanja unutrašnje bezbednosti i spoljne politika koja je bila isključivo njegovo pravo. Kao što se vidi, značaj akata koja su nastajala radom Senata bio je veliki, zbog čega se o njima vodila posebna briga.

U istoriji zaštite arhivske građe Vizantija je pomerila sistem zaštite i prenela ga na državni nivo, predajući ga u nasleđe Zapadnoj Evropi, preko državica koje su nastajale na razvalinama ovog carstva. U tom smislu, Justinijanova epoha (527 -565) predstavlja vrhunac iza koga će nastupiti duže kulturno opadanje. Poznata je jedna Justinijava naredba iz VI veka koja se odnosila na čuvanje pisanih spomenika koje je car izdao za provincije carstva. To je ujedno i prvi primer regulisanja zaštite arhivskih dokumenata u vizantijskom carstvu za koji znamo.1

Kodifikacija rimskog prava izvršena u doba Justinijana, koju je izradila Komisija na čelu sa Tribonijanom postavila je pravni temelj za zaštitu arhivske građe

1 U Starom Rimu imperator je imao u okviru svoje kancelarije posebno odeljenje nadležno za vladaočevu prepisku i izradu dekreta. Ovo odeljenje primalo je izveštaje provincijskih guvernera. To je bila zvanična kancelarija. Videti: P.Vilems, Rimsko javno pravo; Beograd, 1898. str. 468 Od Justinijana I(Iustinianus), vizantijskog cara (527-565) koji je izradio Zbornik zakona i zakonskih akata–Justinijanov zakonik (529-565) poznat kao Corpus iuris civilis u zakonodavnom radu obraća se pažnja na zaštitu arhivske građe On je u vezi toga izdavao posebne propise-carske constitucije, kako bi regulisao ovu oblast.

11

sve do danas. Poznata kao “Corpus iuris civilis” sastoji se iz Justinijanovog kodeksa (529), Digesti (Pandekte) (533), Institucija i Novela.

Duže opadanje u ovoj oblasti nastupiće u srednjem veku kada će briga oko važnih dokumenta biti u nadležnosti vladara, a oni su izdavali posebne naredbe upravnicima provincija o tome. Pored vladara arhivska građa nalazila se u vlasništvu feudalnih gospodara i crkve.

Dušanov zakonik predstavlja jedan od najstarijih pravnih akata (1349,1354), zasnovan na osnovama rimskog prava. On donosi velike promene u odnosu prema uređenju države. Od običajnog prava kojim je bio do tada regulisan unutrašnji život zemlje prelazi se na pravno normiranje. U ovom zakoniku posebna briga posvećena je čuvanju carskih hrisovulja, pisama i prostagmi.

Razvoj privrede i feudalnih odnosa u srednjem veku, uticao je na razvoj trgovine i zanatstva što je imalo značaja da se u gradovima počnu stvarati gradski arhivi. Tako se pored vladarskih, feudalnih, crkvenih nastajali i gradski arhivi. Sama reči arhiv je stara, a prenela se iz grčkog jezika u sve druge jezike. Etimologija ove reči potiče od dve grčke reči glagola α�ρκειν što znači: zaštititi, ali i imenice α�ρχειον, koja ukazuje na zgrade gde su zasedale sudije Kurijau. Mesto gde su čuvana akta nastala radom Suda nazivano je γραµµατο-φυλάκιον ili χαρτο-φυλάκιον i χαρτοφύλαζ, a njihov čuvar arhivista. Ovaj pojam preneto je u latinski jezik kao arcivum, archivum, archivium mada su stari Rimljani koristili različite nazive za to: cartothesium, chartaceum, chartarium, sacrarium, sanctuarium, scrinium, tablinum, tabularium, itd2. Baltzasar Bonifacijus, mletački pravnik i naučnika tumači pojam "arhiv" umesto "registratura"kao mesto gde se čuvaju akta. Ovaj pojam javlja se prvi put u delu, „O arhivima, jedna knjiga“, Venecija 1632. U svojoj definiciji arhiva on naglašava publicistički karakter arhiva, pošto želi da im prepusti samo akta publika (javna akta).

Engleska reč "archive" grčog je porekla, a u oksfordskom engleskom rečniku (Oxford English Dictionary) određena je pojmovno kao "mjesto na kojem se čuvaju javni š'pisi (public recorde) ili drugi važniji istorijski dokumenti" ili kao "istorijski dokument koji se čuva na tom mjestu." Mnogo značajnije je što se ovaj pojam u prvi put pod pojmom „arhivi“ označava kao dokument u arhivskom priručniku, trojice holandskih arhivista S.Milera (S.Milera) (1848-1922). J.A. Feitha (J.A. Feitha) (1858-1913) i R. Fruins (R.Fruins) (1857-1935), poznat je kao prilog arhivskoj nauci u čitavom svetu i vjerovatno je najvažniji priručnik za rad s arhivskom građom koji do tada izdat (1898). Nešto docnije italijanski arhivist Eugenio Kazanova (Eugenio Casanova) (1875 – 1946) koji je 1928. godine u Sijeni objavio najbolje delo o arhivskoj službi (Archivistica), definiše pojam „archivio“ kao „ sređenu zbirku spisa nastalih kod neke ustanove ili pojedinca u toku njegove delatnosti a oni se kod njih i čuvaju radi

2 E. Kazanova, Archivistica, Siena, 1928, str.11-12; Videti; Rječnik arhivske terminologije Jugoslavije, Zagreb, 1972, str.1. Arhivistika je definisana kao nauka koja se bavi arhivskom terijom i praksom.

12

obavljanja njihovih političkih, pravnih ili kulturnih zadataka“. Kazanova je prvi upotrebio izraz arhivska nauka.

U rečniku arhivske terminologije Jugoslavije. Arhivistika je definisana kao nauka koja se bavi arhivskom terijom i praksom, a dati su ovi termini u pojedinim jezicima za ovu nauku:

Enleski –archive science Francuski archivistique Nemački-Archivwissenshaft, Archivlehre, Archivkunde Ruski-архивоведение Italijanski-archivistika3 Pošto smo utvrdili da čuvanje i zaštita arhivske građe ima dugu istoriju i kada

se ovaj termin prvi put upotrebio, Ikao i kakva mu je etimologija, da vidimo čime se ova nauka zapravo bavi šta je zapravo predmet njenog proučavanja?

Odmah možemo reći da svako ko se danas lati da proučava arhivistiku mora sebi postaviti osnovno pitanje: čime se ova disciplina bavi i kakvim se metodama služi? To je osnovni zadatak, za onoga ko se bavi proučavanjem arhivistike. To pitanje se postavlja pred svakim istraživačem koji se bavi nekom određenom naukom ili pred svakim njenim adeptom, koji nastoji da upozna njenu strukturu i dostignuća.

Međutim, slučaj arhivistike je nekako specifičan. U nju kao nauku unapred se sumnjalo kao i u njen naučni karakter, a ona je, po tradiciji, ubrajana u pomoćne istorijske nauke. Mnogi arhivisti to i danas čine.

Ovde se postavlja krucijalno pitanje: Ako, dakle, nije samostalna naučna disciplina, šta je, zapravo ona? Da li je to samo pomoćna naučna disciplina i stručna delatnost koja treba da posluži istoriji i samo njoj i samo toj svrsi, ili nešto drugo? Kao što smo istakli za većinu je ona pomoćna istorijska nauka kavom se smatra i diplomatika, paleografija, sfragistika, genealogija i dr. To bi u suštini značilo da je arhivistike izvesna količina organizovanog znanja o arhivskoj građi i njenoj zaštiti ili u najboljem slučaju pomoćna naučna disciplina koja ima za cilj da sačuva i zaštiti arhivsku građu kao izvor za proučavanje prošlosti od propadanja i uništenja. Kako se arhivistika razvijala, ona je vremenom gradila svoj istraživački metod samostalno pa su je mnogi pored toga što su je smatrali praktičnaom delatnošću čiji cilj je bio da zaštiti arhivsku građu kako bi ona mogla da se koristi u različite svrhe, to znači zbir pravila i metoda kojima se ova struka služi, kako bi zaštitila arhivska dokumentai ali i informacije koje su sadržane u njima kako bi one bile od koristi ne samo istoriji nego i drugim društvenim, ali i prirodnim naukama: pravu, ekonomiji, informatici, arhitekturi i dr. Postavilo se odmah pitanje da li je arhivistika svim tim naukama pomoćna nauka? Događalo se da se pod njom podrazumeva samo sistematizovano i organizovano znanje o izvorima za prošlost i dalje se nije išlo. A da li je ona samo to? Međutim, sa razvojem istoriografije i njenog metoda, zaštita i korišćenje arhivske građe povećavalo se. Isto tako sa razvojem modernih država velike količine arhivskih dokumenata trebalo je pohraniti i čuvati u za to određenim mestima kako bi ih

3 Rječnik arhivske terminologije Jugoslavije, SDARJ, Zagreb, 1972, str.1

13

administarcija mogla koristiti. Tako su potrebe istorije i države rađale novo značenje o arhivskoj građi. Mark Bloh u svojoj “Apologiji istorije”, nije krio divljenje prema 17. veku, kome se po njemu „ne pridaje uvek prava veličina”. Tako godina 1681, označava "veliki datum u istoriji ljudskog duha" kada je objavljeno Mabijonovo delo “De re diplomatica”. Tada se rađa istorijski metod koji omogućuje „da se istinito razluči od pogrešnog, da se posrame lakoverni i skeptici, da se istorija obdari naučnim statusom“. „Potrebno je još da eruditski radovi pribave istoričaru dostupnu i dovoljno bogatu građu“, kaže on. Napredak erudicije i rađanje metoda pretvaraju istoriografski 17. i 18. veka u “srećna stoleća”. Sa napretkom erudicije, usavršavaju se istraživačka sredstva, a istovremeno ustanovljavaju se i pomoćne istorijske nauke heraldika, diplomatika, hronologija i druge. Nešto ranije, u vreme razvoja centralnih nadleštava u Nemačkoj, u 16. veku nastaju prve teorijske rasprave i pokušaji da se registraturi (arhiva u današnjem smislu reči) da mesto u organizaciji nadleštava koja je trebalo tada ustanoviti. Jakob fon Ramingen (Jakob fon Ramingen) iz Štutgarta sastavio je 1571.godine dve knjige o arhivskoj službi „ O registraturi, njenim zgradama i upravama“ („Von der Registratur und der Gebauwen und Regimenten“)4

Arhivistika se razvijala najpre u okviru jurisprudencije, a potom istorije sa kojom je dugo bila tesno povezana kao pomoćna istorijska nauka.To je dugo vremena bilo obeležje tradicionalne arhivistike, koja je nastajala u okrilju istorije i tako se razvijala, jer njena metoda nije bila ništa drugo do primena istorijske metode i postulata u području koje joj je pravna nauka ostavila u nasleđe. To su isti oni postupci i metode kojima se služila istorija na području istorijskog istraživanja.

Naučno znanje nije samo ono koje polazi od činjenica da bi se uzdiglo do principa, ono koje se začecima arhivistike kao nauke.Da vidimo šta su bili uzroci tome. Danas se s pravom može tvrditi da se arhivistika izborila za samostalan status i da se mnoge druge nauke razvijaju u okviru nje kao pomoćne arhivističke nauke.

U Španiji se prvi arhiv pojavio u 14. veku pod nazivom Arhiv general de la Corona de Aragon,čija nadležnost je obuhvatila: Aragoniju, Kastilju i Navaru. Međutim, moderna arhivska služba uređena je tek krajem 19. veka. Holandija koja ima sistem sređivanja spisa od 16. veka, koji je bio u upotrebi do prve polovine 19. veka, koji je zamenjen sistemom UDK (Univerzalne decimalne klasifikacije). Austija ima dugu tradiciju čuvanja spisa, a Mađarska od 1756. godine ima Mađarski nacionalni arhiv u Budimu, dok je centralizacija arhivske službe izršena u 19. veku. U Rusiji su postojali arhivi raznih ustanova još u 15. veku, ali je tek Petar Veliki izvršio centralizaciju arhivske službe 1720. godine. Značajnije promene u arhivskoj službi Rusije izvršene su 1917.godine nakon Oktobarske revolucije. 5 Praktične potrebe društvenog života dovode do toga da se prvo arhivska građa

4 A. Brenneke, Archivkunde Ein Beitrag zur Theorie und Geschichtte des europaischen Arhivwesens learbeitet nach Vorlesungsnachschriften und Nachlasspapapieren und ergant von Wolfgang Leesch, Leipcig, 1953. 5 A. Kožar, I. Balta, Pomoćne istorijske znanosti i arhivistika, Tuzla, 2004, str.144-145.

14

kao predmet istraživanja javila u okviru jurisprudencije Ona je negovana tokom čitavog niza vekova. Tako je jurisprudencija zbog prakičnih potreba prikupljala gomilu naučnih podataka o arhivskoj građi, pre nego što se pojavila arhivistika kao struka, da bi je istorija prihvatila kao pomoćnu istorijsku nauku.Kako su prolazili vekovi, a arhivska građa se umnožavala, bilo je potrebno da se ona čuva. Taj zadatak preuzela je arhivistika kao praktična delatnost. Podmirujući nepromenljive društvene potrebe i idući za vekovnom tradicijom postepeno se uobličavala u nauku.Tako je predmet arhivistike postala arhivska građa kao izvor za istoriju tj. za rekonstrukciju prošlosti. Arhivistika se do druge polovine dvadesetog veka tako razvijala, a obuhvatala je: određivanje pojma arhivske građe, objašnjenje uzajamnog odnosa istorije i arthivistike kao pomoćne istorijske nauke, podelu arhivske struke na na pojedine vrste, oblike obrazovanja pravzaštite arhivske građe, objašnjenje procesa ostvarivanja propisa iz oblasti zaštite, pregled načina istorijskog izučavanja arhivistike. Postupni pretres navedenih piitanja upoznaje nas sa arhivistikom kao pomoćnom naukom.6

Prvi pokušaji teorijskog razmatranja arhivističkih problema javljaju u Nemačkoj u 16. veku što se smatra začecima arhivistike kao nauke.

U nemačkim zemljama u 16. veku na snazi je još uvek bilo staro administrativno uređenje sa kancelarijiskim poslovanjem koje se dugo nije menjalo. Međutim, kada su centralna nadleštva izrasla u moćnije organe vlasti, a još uvek nije bilo izvršeno stvarno razgraničenje u okviru registratura kao i podele, nastupili su veliki problemi. Ako ovome dodamo povećanje broja dokumenata koji su počeli zbog potrebe stanovništva da se umnožavaju i zbrka koja je s tim u vezi nastala, pristupilo sa spajanju materijala po predmetnom sistemu kako bi se oni lakše mogli pronaći. Problem unutrašnje podele registrature nametnuo se kao prioritetan problem, ali je tu bio i problem izdvajanja registrature iz sastava nadleštva u posebnu službu. Jedan od radnika postepeno je preuzimao rad u registraturi i bavio se samo tim poslom.Tako su nastali i prvi stručni radnici, preteče današnjih arhivista. Isto tako, novoj administartivnoj celini koja je nazivana registratura, a u stvari je to bio arhiv u današnjem smislu reči, trebalo je pronaći odgovarajuće mesto u sistemu kancelarijskog poslovanja.I upravo to je bio razlog da se javi zanimanje za ovu struku.Prvi koji su to uočili nisu ni slutili da su raspravama o mestu registrature u organizaciji nadleštava zasnovali jednu potpuno novu nauku, koja će se docnije nazvati arhivistika. Oni su postali prvi teoretičari.

Prvi je Jakob fon Ramingen sin Jakoba Ramingena, pravog osnivača Virtemberškog državnog arhiva u Štutgartu, započeo raspravu o tome. Mladi Ramingen je sastavio dve knjižice o arhivskoj službi 1. "O registraturi, njenim zgradama i upravama, Hajdelberg 1571. U ovoj knjižici prvi put nalazimo teoretski pokušaj da se registraturi, dakle arhivu u našem smislu, da njegovo mesto u organizaciji nadleštava, i to da se odmah odredi samostalno mesto. Registratura je on smatra u knjižici, kao treća uprava pored kancelarije i rentne komore, dakle, pored

6 B. Lekić, Arhivistika, Zavod za udzbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,str.9-10.

15

nadleštava za politiku i sudstvo s jedne i za finansisku upravu s druge strane. U njegovoj knjizi statusu arhiva pridavan je veliki značaj. Ona je vrh vlasti i svih njenih prava. uživanja i dobara. To država može da održi samo putem arhiva, u kojima za to postoje pisana svedočanstva..On je time pokazao veliki interes za istoriju arhivske službe. Visoka čast arhiva pripada pre svega njegovom državnom položaju. Arhiv po njemu postoji zapravo za praktičnu korist teritorijalne države. “Uz to on zastupa socijalno shvatanje o vaznosti arhiva za održanje opšteg pravnog porekla (prema tadašnjem protestantskom gledanju na odnos između podanika i vlasti koja po božijem nalogu ima i dužnosti)”, kaže Breneke u svom odličnom delu o arhivistici. On dalje kaže: „Registratura je srce, uteha i lalago jednog gospodara, koji je drži i izdržava, kao i njegovih podanika i siromašnih ljudi, pa i svih njegovih suseda", jer se prema pravu utvrđuje sto pojedincu pripada.

Druga knjižica nosi naslov “Sumaran izveštaj o tom kakav oblik ima jedna veštačka i potpuna registratura”, Hajdelberg 1571. godine, (Summaricher Bericht, was es mit einer kunslichen und volkommener Registratur fur einer gestlat“). U centru pažnje ovde je uputstvo principa o uređenju arhiva,prema kome arhiv treba da bude uređen prema tadašnjim jednostavnim odnosima teritorijalne države i njenih još jedinstvenih registratura. On predlaže da se izvrši podela na sledeće poslove: a)poslovi zemaljskog gospodara (causea domini), b) poslovi podanika (causea subditorum) i c) spoljašnji odnosi (extrenorum), i da se oni dalje dele na: religija i personalija, ne uzimajući u obzir poreklo. 7 Kao što smo napomenuli, razvitak trgovine u 16. i 17. veku izazvao je u Evropi pojavu novih gradskih arhiva, od koji se izdvaja arhiv u Veneciji, koja je u tom periodu brojala više od 200,000 stanovnika, a ujedno bila središte svetske trgovine i najveći lučki grad na svetu. U ovom gradu nastajala je velika količina arhivske građe što je podstaklo mletačkog pravnika i naučnika Baltazara Bonifacia da da definiciju arhiva, bacajući teižište na “publicicistički karakter arhiva”. Po njemu u arhivima treba da se čuvaju samo javna akta. Kao pravnik pridaje on arhivima posebnu važnost, „oni treba da služe zaštiti prava čoveka“. Kao sistematičar daje Bonifacio, svoje predloge o uređenju arhiva. On arhivsku građu deli prema mestu, prema materiji, i konačno prema vremenu. To je ujedno prvi put u svetu da se tako postavlja pitanje arhivske građe. Pravnim položajem arhive baviće se u 17. veku i Jakob Berhard Mulc (Jakob Berhard Multz von Oberschonfeld) getigenski savetnik. U raspravi "O pravu kancelarije i arhiva" (De jure cancellariea et archivi), on zastupa nov princip podele uzet iz realnosti toga vremena. Još dva teoretičara u 17. veku bavila su se pitanjem podele arhivske građe. To su Geogr Aebthin (Georg Aebbtlin) i Veit Ludvig Sekendorf (Ludvig von Seckendorff). Prvi je živeo u Ulmu, a drugi u Frankfurtu. Oni su izvršili podelu arhivske građe prema čisto praktičnim gledištima. U ovom periodu pada i objavljivanje prvog zbornika o uređenju arhiva. Naime, Jakob Venker (Jakob Venker)

7 A. Breeneke, nav. del. str. 15. i dalje

16

iz Strasburga, arhivista i pravnik toga vremena, sakupio je i objavio rasprave, pod imenom "Spremanja i uređenje arhiva iz prakse našeg vremena ili o registraturama i popravljanjima“ Strasburg, 1713. godine. U Zborniku je dat niz dokumenta iz Strasburškog arhiva, što se može smatrati začetkom publikovanja arhivske građe u arhivima. Racionalizam koji je dugo vladao u nauci uticao je i na arhivistiku. Pitanja unutrašnjeg uređenja arhiva postalo je dominantno. Teško je pobrojati sve rasprave na ovu temu. Od stanovišta koja su išla za tim da pronađu najbolju šemu podele arhiva i arhivskog unutrašnjeg uređenja izdvajaju se Johan Stefan Piter( Johan Stefan Piter) koji je objavio delo: “Uputstva za pravnu praksu“ (Anleitung zur juristicsen Paraxis), a koje je izašlo u Getingenu i misao Filipa Ernesta Spisa koji je u delu "O arhivima" (“Fon Arhiven“) izašlo u Haleu 1777. godine Spisov rad na polju arhivistike čini epohu.On je najzaslužniji što se na arhivistiku počelo gledati kao na nauku. Spis je umesto pravnog momenta koji je bio preovlađujući kod uređivanja spisa do tada istakao naučni momenat, odnosno da arhivisti pored pravne i istorijske nauke moraju biti upućeni i treba da poznaju i pomoćne istorijske nauke. On je prvi isticao naučnu upotrebljivost arhivskih dokumenata, čime, je pospešio razvoj moderne istoriografije. Kod njega se ističe i spoljno – političko gledište nasuprot pravnom gledištu koje je bilo dominantno. Prvi je tražio da se arhivska građa naučno obrađuje. Bio je zagovornik izrade „opštekorisnih“ naučno-obaveštajnih sredstava o građi kako bi se korisnici što bolje upoznali sa njenim sadržajem. Iz njegovog teorijskog razmatranja može se reći da je stvoren induktivni metod iz koga je izrastao princip provenijencije To, je prvi put da se neko svesno zalaže za primenu induktivnog principa kod uređenja arhivske građe. Isto tako možemo reći da je on prvi odredio arhivsku građu kao predmet istraživanja arhivistike i time pripremio put njenom osamostaljivanju.

Kada je 1789. godine francuska revolucija uništila državne isnstitucije koje su postojale u feudalnoj državi, a 1794. godine stvorena jedinstvena arhivska uprava pod imenom „Glavna direkcija francuskih arhiva“ stvoreni su uslovi za izgradnju modernog sistema zaštite arhivske građe. U tom periodu država preuzima brigu o zaštiti arhivske građe Tako arhivska dokumenta postaju sve više izvor za rekonstrukciju prošlosti.8

Tako je značaj zaštite arhivskih dokumenata koji je trajao do francuske revolucije, 1789. godine, na staleškom uređenju prekinut. Čuvanje arhivske građe koja svedoči o prošlosti pojedinih porodica, vladara i gradova smatralo se dužnošću mnogih (vladar, feudalci, gradovi, crkva. Od Francuske revolucije uloga se proširila na državu i njene organe, čime je otpočela jedna nova faza u odnosu prema pisanoj kulturnoj baštini uopšte. Tako je u sklopu napora građanske klase izvojevana i velika društvena promena u odnosu na značaj arhivske građe.Od te godine arhivska dokumenta smatraju se za prvorazredne izvore odnosno, postaju izvor za društvene nauke izvor za naučnu rekonstrukciju prošllosti. Takav odnos prema arhivskoj građi

8 Francuska revolucija, veliki društveni i politički preobražaj, koji je uzdrmao Francusku od 1789. do 1799. godine. U revoluciji je uništen stari režim sa feudalnim odnosima i apsolutnom monarhijom, a pobedu izvojevala građanska klasa.

17

imao je posledice pre svega u istorioografiji ali i drugim društvenim naukama. Arhivska građa koja je postala izvor prvog reda za naučno saznavanje istorije postaje sve više predmet naučnog proučavanja, ali i naučne kritike. Stvara se poseban odnos prema originalnoj arhivskoj građi i započinju graditi principi valorizacije arhivskih dokumenata. Arhivska građa još uvek se čuvala kod stvaralaca. Međutim, sve veća produkcija papira i nagli porast interesa spram istorije, ukazao je na potrebu institucionalnog razdvajanja dokumenata po dva principa. Tako je konačno sazrelo mišljenje o potrebi osnivanja jedne profesionalne i samostalne institucije za čuvanje onih dokumenata koji više nemaju službeni, već samo istorijski karakter. Kao i Francusk i Holandija, je dekretom od 1802. godine uspostavila arhiv koji je treba da čuva povelje nastale od 1648. godine, a sa dobijanjem samostalnosti 1814 - formira se Centralni arhiv u Haga. Cela istorija arhivistike svedioči o tome da arhivistika još od prvih njenih koraka ima metodološke probleme s kojima se sreće. Arhivistika se razvijala u okviru države, zbog čega je uvek bila tesno povezana sa pravom.To je uticalo i na teoretičare koji su se bavili njenim problemima.

Tako dva nemačka teoretičara Johan Stefan Piter (Johan Stefan Piter) i Karl Gotlib Ginter (Karl Gotlib Ginter) predstavljaju pravne sistematičare. Sličnim putevima idu i Johan Kristof Gater (Johan Kristof Gater) i Georg Avgust Bahman (Georg August Bahman) koji je tako postao spona između Spisa i zagovornika principa provenijenciie.

Sve do Francuske revolucije teorijska pretresanja nisu prestajala. Ona su nastavljena i u 19. veku. Zanimljiv je teorijski rad Jozefa Antona Ega (Jozef Anton Eg), koji u delu „Ideje jedne teorije arhivske nauke“ (Ideen einer Theorie der Archiwissenschaft) koje je publikovano u Goti 1804. godine, izvršio podelu arhiva na četiri sistema spisa: hronološki, imenski (po ličnostima), predmetni(realni), i lokalni. I drugi arhivisti poput Švajcaraca Fransa Ksaver Vronera (Frans Ksaver Voner) iz kantona Aragua i Karla Mencela (Karl Mencel) pokušavaju sa „mehaničkim“ podelama da urede arhiv.

Za istoriju arhivistike značajna je borba mišljenja pruskih teoretičara Erharda, Hefera (Hoefer) i fon Medema (Medem).

U Nemačkoj se početkom 19. veka prvi put javila kod naučnika želja za objektivnim sagledavanjem prošlosti i pisanjem istorije na osnovu arhivskih dokumenata. Na arhive, koji su do tada bili pravne ustanove koje su služile da zaštite nasleđena i određena prava feudalaca ili služili u državi da budu „zaštitnici zemaljskog gospodara“, počelo se gledati kao na ustanove u kojima se nalaze dokumenta važna za saznavanje prošlosti. Na njihova vrata počeli su sve više kucati profesionalni istoričari i volonteri koji su se zanimali za istoriju. Tada se postavilo pitanje kako treba urediti arhive i kakav oni status u državi treba da imaju, da li arhivi treba da ostanu i dalje u sistemu kancelarijskoog poslovanja kakvo je do tada važilo ili im treba dati naučni status.

Dok je fon Modem smatrao da je najvažniji zadatak arhiva da služe delatnosti vlasti L. H. Hofer je smatrao da je poželjna tesna veza između arhiva i registratura. Između njih razvila se živa raspravo oko pitanja kako treba urediti arhiva: kao naučne ustanove ili upravna nadleštva.

18

Prema Brenekeu „Arhivska služba i danas nosi “Janusovu glavu” koja je u isto vreme okrenuta upravi i nauci i ovo dvostruko lice ne može da nestane dokle god arhiv prima novi materijal iz nadleštva i dok država mora da koristi stari materijal.“

U ovom periodu pitanje arhivske nadležnosti postaje predmet teorijskih rasprava. Za Erharda je ona bila „pojam zaključanih rasprava“ ograničena na mrtve predmete, za Hefera kome se svojim mišljenjem priključio fon Medem određivala se ona tesnom vezom sa živim registarturama, različitih nadleštva“.

Unutrašnje uređenje arhiva bilo je predmet rasprave arhivista u Nemačkoj okupljenih oko časopisa „Časopis za arhivsku, diplomatiku i istoriju“ od strane Hefera Erharda i Medema u prvoj polovini devetnaestog veka. Oni su zastupali teoriju o istorijskom pravu i da sva tela koja su nekada postojala moraju zadržati svoje staro uređenje. Tako se rodila nova teorija o unutrašnjem uređenju arhiva koja je najači svoj izraz imala u mišljenju Berlinske akademije nauka od 6. aprila 1819. godine. Mada princip provenijencije nije ovde bio još uvek jasno izrađen, jer registarture raznih nadleštava nisu priznate za samostalne, osnov ove teorije bilo je iskustvo naučnika. Princip provenijencije rađao se postepeno. Prvi put se zvanično izrazio u Francuskoj i to u jednom raspisu Ministarstva unutrašnjih dela Francuske. Praktične potrebe iznudile su rešenje da se prilikom predaje arhivske građe zadrži princip “izraslih arhivskih tela“ i pri tome traženo poštovanje fondova. Ministarstvo je u raspisu o uređenju departmanskih i komunalnih arhiva od 24. aprila 1841. godine samo to tražilo. Bio je to praktičan princip koji još uvek nije zadirao u uređenje pojedinih fondova (strukturu), a za spajanje raznih fondova (tektonika) korišćena je jedinstvene ustaljena shema, određena ranije.9

Razlike između nemačkih i francuskih arhivista bile su očite.Dok u Nemačkoj još uvek nije postojao neki ustaljeni sistem, nego se polazilo od plana koji je korigovan, u Francuskoj su pravljene velike grupe predmeta - serije (serijes), kao opštevažeća shema kojoj fondovi treba da se prilagode. Postojale su dve velike serije: Građanska arhiva (Archives civiles) i Crkveni arhivi (Archives ecclesiastiques). U okviru ovih vršena je dalja podela na različita nadleštva.

Dalji korak u razvoju principa provenijencije učinjen je u Danskom ministarskom arhivu 1861. godine kada je prvi put kao osnov za sređivanje dokumenata postavljen sistem registartura.Naročito mnogo raspravljano je u Austriji između Teodora Zikela (Theodor Sickel) polazeći od nauke o ispravama, a od 1881.godine u Tajni državni arhiv u Belinu uvodi se regustraturski princip ili princip provenijencije za sređivanje spisa. Pod rukovodstvom Maksa Lemana (Maks Lehmann) 1881. godine izdat je Reglman po kome se Tajni državni arhiv „uređuje prema poreklu svoje arhivske građe“. Tako je pobedio princip po kome se arhivska građa u arhivu sređivala po unutrašnjem uređenju koje je imala registartura u nadleštvu. Ovaj princip dobio je u Holandiji naučno obrazloženje u radovima S.Milera (S. Miler), J. A. Feita (J. A. Feith), R. Runija (R. Run). Oni su u delu“Handleiding

9 Videti o tome više: S.Vilfan, O principu Provenijencije pisao je u knjizi: Priručnik iz arhivistike, SDARJ,Zagreb,1977, str.110 -115.

19

voor het Ordenen en Beschrijven von Archieven Gronigen i Aufl. 1898 eutsche Ausgabe von Hans Kaiser, Laipzig 1905 po nalogu Holandskog arhivskog udruženja sastavili praktična uputstva sa iscrpnim objašnjenjem o uvođenju novog principa provenijencije. Zbog činjenice što je ovaj princip preovladao svuda u svetu i što se primenjuje u gotovo svim zemljama predstavlja sigurno najvažniji princip koji je arhivistika do tada osvojila, kao teorijsko praktični princip. On glasi: „Arhiv je organska celina... To nije samovoljno stvorena celina kao što se satavlja zbirka istorijskih rukopisa.“

Svaki arhiv (ovde se misli na arhivsku građu stvaraoca u registraturi) ima svoju posebnost , svoj individualitet koji arhivist mora da prouči pre nego što pređe na uređivanje.To je preduslov bez koga se ne može pristupiti sređivanju arhivske građe.

Sa svakom se arhivom (preuzetom arhivskom građom) mora postupati prema njegovom naročitom svojstvu. Sistem podele arhiva mora se osnivati na prvobitnoj podeli koja se opšte slaže s uređenjem nadleštva od koga arhiv potiče“.

Kada je arhivistička praksa stavila na dnevni red uspostavljanje reda u arhivskoj građi koja je preuzeta u nesređenom i pomešanom stanju i treba li dosledno poštovati princip nedeljivosti i registartura, počeli su arhivisti da se bave ovim problemima. Johan Šulc (Johannes Schulze) prvi je pred arhiviste izneo ova pitanja. Suočavajući se sa ovim problemima arhivisti su tražili odgovor. Prvi je Maks Ber 1909. godine postavio u Državnom arhivu Dancinga pravilo „Registrature se mogu deliti, ali se ne smeju mešati sa drugim“. Ovo se ograničilo samo na okruge.

Uprkos što je zadobijao sve više pristalica princip provenijencije je nailazio na velike otpore. Glavni napad potekao je iz Švedske. Ovom principu najviše se suprostavljao Karl Gustaf Vajbul. Odgovore na sve učestalije napade davao je Vajbulu Georg Vinter braneći prusko – holandski princip provenijencije.

Uspostavljanje sistema decimalne klasifikacije za registrature bio je korak napred u zaštiti arhivske građe u nastajanju.Po tom principu izabrana je podela na četiri cifre („četvorocifreni sistem“) kod koga je hiljada označavala glavno područje, stotina grupu, desetica podgrupu, a jedinica svežanj akata u nastajanju. Jedan princip koji stoji uz princip provenijencije, a koji je nametnula praksa nazvan je Berov princip po Maksu Beru (Maks Ber). Ovaj princip karakteriše to, da se arhivska građa raščlanjava prema jednoj opštoj šemi u velike predmetne grupe“. Svežnjevi u tekućim grupama su dobijali tekuće brojeve koji su se vraćali na ceduljama kao signature. Cedulje se posle uređuju hronološkim redom. Međutim, u praksi je ovaj princip počeo da pravi smetnje i od njega se odustalo.

Postepeno su stvorena četiri principa kod sređivanja arhivske građe: 1. tematski ili logički po kome se arhivska građa sistematizovala apstarktno

bez obzira na njeno poreklo 2. fondovski ili prema poreklu nastao je u Francuskoj, a odnosio se na čuvanje

fonda u celini, 3. registarturski ili provenijencije - ovaj sistem pošao je od sistema

registrature i 4. slobodne provenijencije, koji poštuje jedinstvo i granice fonda, ali ne i rada

registrature.

20

U Italija se arhivska služba uspostavlja posle ujedinjenja na celoj teritoriji Italije. Ugledni italijanski arhivist Eugenio Kazanova je 1928. godine napisao obimno delo o arhivistici „Arhivistika“ u kome, definiše arhiv kao „zbirku dokumenata entiteta ili pojedinca koja nastaje u toku postojanja i zadržava se radi ostvarivanja političkih ciljeva, pravnih i kulturnih potreba organizacije ili pojedinca“. („L’archivio è la raccolta ordinata degli atti di un ente o individuo, costituitasi durante lo svolgimento della sua attività e conservata per il conseguimento degli scopi politici, giuridici e culturali di quell’ente o individuo»).

U devetnaestorm veku nacionalne arhive dobijaju: Španija (1858), Engleska (1838), Danska (1861), Norveška (1875), Švedska (1877), Austrija (1894), Mađarska 1874), Srbija (1900), a u dvadesetom veku SAD (1954). Sto godina nakon osnivanja arhiva u Evropi, Sjedinjene Američke Države nisu imale arhivsku službu. Stoga je vlada Sjedinjenih Država izdala zakon 19. juna 1934. godine kojim je osnovan nacionalni arhiv. Pre toga pokušavalo se u više navrata tokom čitavog 19. veka da osnuju arhiv u raznim saveznim državama, ali ti pokušaji nisu urodili plodom. Iz jedog dokumenta se vidi da je jedan odbor Kongresa još u 19 veku našao javne akte "u velikom neredu i ugrožene, u stanju koje nije pružalo nikome garancije sigurnosti, niti je služilo na čast naciji". Velika količina arhivske građe SAD-a uništena je u godinama 1814, 1833, 1877. Tada su zbog požara otišla u nepovrat mnoga dragocenih akta. Požar koji je 1877. odneo mnoga važna dokumenta bio je povod da je predsednik SAD-a imenovao jednu komisiju koja je morala da istraži, pod kakvim se uslovima čuvaju javni spisi u ovoj zemlji. Na temelju izveštaja ove komisije predsednik R. B. Hajes (Hayes), preporučuje u svojim godišnjim izveštajima od 1878. i 1879. osnivanje nacionalnog arhiva. "Akti vlade", kaže predsednik Hajes u svom prvom izveštaju, "predstavljaju izvanredno dragocenu zbirku za zemlju, bilo da se radi o njihovoj materijalnoj ili istorijskoj vrijednosti." Mnogo godina poslije ove poslanice, Kongres je poduzeo mnoge pokušaje da bi se stvorile bolje mogućnosti smeštaja za državne spise. Cilj je bio da se izgradi "jeftina zgrada ... kao depo za akte". U međvremenu, 1884, osnovano je Američko istorijsko društvo koje je počelo da požuruje osnivanje nacionalnog arhiva. Tako je Društvo. Godine 1899. osnovalo tzv. "Državnu arhivsku komisiju" (Public Archives Commission), a potom je između 1900. i 1912. objavila više inventara arhivske građe pojedinih država i potpomoglo izdavanje vodiča kroz američku (saveznu) i evropsku arhivsku građu za američku istoriju, a od 1909. održavaju se redovite godišnje skupštine. Društvo je upozorilo prilikom razmatranja ovoga pitanja s predsednikom i Kongresom 1908, na značenje arhiva za istraživanje američke istorije a 1910. zamolilo Kongres da podigne zgradu. Kongres je 1913. godine odobrio izradu planova, a zidanje zgrade otpočelo je 1933. godine. Tako je zahvaljujući Društvu, koje je kod ljudi stvorilo osećaj da i oni sami svojim akcijama mogu uticati na istorijske događaje, u Americi počela da se gradi svest o čuvanju i zaštiti dokumenata i arhivske građe u celini.10

10 O ovome je pisao: Th, R, Scelenberg u Moderni arhivi, principi i tehnika rada, SDAJ, Beograd, 1968.

21

Iako su istorijski arhivi osnivani već tokom 19. veka, prve samostalne moderne arhivske ustanove osnivaju se tek početkom 20. veka Među prvima je osnovan Potsdamu 1919. godine, nemački Rajksarhiv kao središnji državni arhiv koji je čuvao celokupnu dokumentaciju državne provenijencije od 1867. godine, ali i ostalu građu nedržavnog porekla, kao što su fotografije i filmske zapise.

Francuska revolucija donela je nagli prekid rada feudalnih institucija i uvela modernu građansku upravu u društvu.To je rezurtiralo da se davne 1790. godine osnuje Nacionalni arhiv Francuske, koji je tek 1936. godine sa osnivanjem arhivske uprave pod nazivom Archives de France prerastao u samostalnu, arhivsku instituciju u modernom smislu te reči.

Austrijski arhivi, od Haus, Hof-und Staatsarchiva, preko Kriegsarchiva, Finanz und-Hofkammernarchiva do Verwaltungsarchiva i Archiva der Republik ujedinjeni su u jedan zajednički Austrijski državni arhiv tek nakon drugog svetskog rata 1945. godine. U Velikoj Britaniji podsticaj za osnivanje arhivske institucije dalo je udruženje britanskih istoričara, te je 1838. godine osnovan Public Record Office. No, tek od 1959. godine Public Record Office prerasta u suvremenu arhivsku instituciju, a od 2003. godine ujedinjuju se Public Record office i Historical Manuscripts Commission u Britanski Nacionalni Arhiv

Iako je od osnivanja Američkog istorijskog društva još 1884. godine jedna od njihovih glavnih zadataka bila osnivanje samostalne arhivske institucije, američki Nacionalni arhiv osnovan je takođe u 20. veku, odnosno 1934. godine. U Srbiji je Arhiv Srbije,kao nacionalna institucija osnovan 1900.godine, a u Hrvatskoj 1923. godine. Istovremeno tekao je proces osnivanja arhiva i u drugim državama Balkana.

Princip odvajanja dokumenata na službene (registraturne) tj. dokazni materijal i istorijska dokumenta odredio je i profil radnika u ovim institucijama. Dok su dokazni i dalje ostali u rukama pravnika, dotle su istorijska svedočanstva preuzimali istoričari. U početku su istoričari-arhivisti morali imati klasično obrazovanje sa dobrim poznavanje paleografije i starih jezika (latinskog, grškog i staroslovenskog).

Kako struka još nije imala posebne termine za pojedine radnje,terminologija u novoosnovanim ustanovama je pozajmljivana iz muzeja, pa su spisi inventarisani i popisivani onako kako se to radi u tim ustanovama, a obaveštajna sredstva koja su rađena bili su tada samo vodiči. No, vremenom se razlika između rada istoričara i ostalih koji rade u arhivu sve više povećavala, zbog čega je svest o posebnosti i drugačijem radu dovela do potrebe utvrđivanja i ujednačavanja principa rada uz poštovanje različitosti, te izrade zajedničkih načela. Tako je stvorena nova disciplina – arhivistika, koju su u početku tretirali kao još jednu pomoćnu istorijsku nauku.

Sa razvojem savremenog društva razvijali su se i menjali organi uprave, a time i fizionomije fondova koji su stizali u arhivske institucije. Pred arhiviste su postavljani sve veći zahtevi, zbog čega njihovo klasično obrazovanje istoričara nije više bilo dovoljno, kako bi se zadovoljili svi arhivistički zadaci. Tako je svest o posebnosti struke koja je postajala sve više naučna delatnost dovela do osnivanja udruženja arhivskih radnika, koja se od tada konačno počela nazivati arhivistika.

Među prvima osnovano je udruženje Francuskih arhivista. Još 1904. godine francuski arhivisti su se okupili u želji da zajedničkim naporima pokušaju rešavati zajedničke probleme. Sledi zatim Udruženje američkih arhivista (The Society of American Archivists - SAA) koje je osnovano 1936. godine, dok se većina ostalih

22

udruženja osniva nakon drugog svetskog rata. Godine 1946. osnovano je Udruženje nemačkih arhivista (Verein deutscher Archivare – VdA), a 1947. godine osnovano je Društvo arhivista (The Society of Archivists) u Velikoj Britaniji. Arhivisti su, kako je već rečeno, i dalje mahom završavali humanističke studije, uglavnom istorijske nauke, a dalje arhivističko obrazovanje ili specijalizaciju sticali su u arhivima. Stoga se u to posleratno doba osnivaju i prve arhivističke škole ili studije arhivistike. Najpoznatija evropska arhivistička škola u Marburgu osnovana je neposredno nakon drugog svetskog rata. Već više od pedeset godina uspešno školuje arhivske radnike svih profila.

Istovremeno sa osnivanjem nacionalnih udruženja arhivista, teče i povezivanje u zajedničku međunarodnu asocijaciju. Tako je osnovan Međunarodni arhivski savet 1948. godine. U prvim godinama rada njegov zadatak je bio pre svega pomoći i izgraditi savremenu arhivsku službu u novom posleratnom svetu. Stalno obrazovanje arhivističkog kadra postaje jedan od najvažnijih zadatka. Kako se posleratno društvo menjalo, stalno obrazovanje arhivista bilo je neophodno kako bi se pratile promene koje su se događale u društvu, a sve to odražavalo se u dokumentima državnih, vojnih, prosvetnih i kulturnih organa, kao i u dokumentima istaknutih pojedinaca.

Za osnivača arhivistike kao nauke smatra se s pravom Nemac Adolf Breneke (Adolf Brenneke) (1875 -1946), dugogodišnji direktor Pruskog tajnog državnog arhiva čija predavanja je u Lajpcigu 1953. godine objavio Volfgang Leš (Wolfgang Leesch) u obliku priručnika. U toj knjizi pod nazivom „Archivkunde koehler und ameland“, pod arhivom se podrazumeva „zbir spisa i drugih dokumenata, izraslih iz poslovne ili pravne delatnoti fizičkih ili pravnih lica i određeni su da se čuvaju na nekom određenom mestu kao izvor i dokazi iz prošlosti.“

Nova jedistvena profesija koja se na mapi zanimanja pojavila u devetnaestom veku je arhivist. Pod ovim pojmom podrazumevamo radnika arhiva, koji u opisu svoga rada ima poslove na zaštiti arhivske građe od njenog nastanka, preko upravljanja do njene konačne predaje arhivu, obrade i uporabe u javno – pravne, privatne i društvene svrhe.

To je razlog što se arhivistici danas svuda u svetu priznaje posebnost, odnosno, odnose se prema njoj kao posebnoj naučnoj disciplini. Tako novi profil školovanja arhivista zahteva i od društva i osnivanje posebne katedre za školovanje arhivističkog kadra. Bilo bi neophodno i zakonski utvrditi obaveze koje ima društvena zajednica da obrazovani arhivisti koji se zapošljavaju u upravi budu školovani za to. Preduslov za ovo je novi odnos prema arhivistici i otvaranje katedre na jednom od naših univerziteta, kako bismo na pravi način sačuvali pamćenje za buduće generacije. Objavljuje se prvi put.

23

O PREDMETU I METODU ARHIVISTIKE

Apstrakt: U radu se govori o arhivskoj građi kao predmetu arhivistike i naučnom

metodu koji se primenjuje u radu sa arhivskom građom, kao i svim pitanjima vezanim za ovu naučnu discipline. Ključne reči: arhivistika, metod, arhivska građa, arhiv, arhivist

Ovaj ogled ima za cilj da čitaocu pruži osnovnu informaciju o postanku,

sastavu i funkciji arhivske građe koja je predmet proučavanja arhivistike, posebne naučne discipline, a koja u poslednje vreme zadobija sve više pristalica. Kako ona pruža neiscrpne mogućnosti proučavanja, a naročito proučavanja njenog sadržaja koji je dugo predmet proučavanja pojedinačnih nauka, kao što je istorija, pravo, informatika, genealogija, istorija umetnosti i dr., mi ćemo u ovom radu pokušati da je odredimo kao predmet arhivistike, koja je izrasla u modernu naučnu discipline. Mi ćemo u ovom radu govoriti o arhivskim dokumentima kao nosiocima neprocenjivih informacija za sve svere drštvenog života u prošlosti, ali i sadašnjosti.

Tako je proučavanje arhivske građe u svim njenim pojavnim oblicima od nastanka do davanja na korišćenje u XX veku postalo predmet proučavanja ove mlade nauke, koju smo nazvali arhivistike, ali isto tako i predmet proučavanja čitavog niza pomoćnih nauka: paleografije, svragistike, diplomatike, informatike i dr.

Znamo da su ljudi od najstarijih vremena težili da sačuvaju tragove o sebi, kako pisane tako i materijalne. Kada je početkom dvadesetog veka Ludvig Traube (Ludwig Traube, Volersungen und Abhandlungen, i Zuur Palaogfaphie und Handschriftenkunde, Munchen 1903) postavio jedan od zadataka pomoćne istorijske nauke, palegografije, formulišući ga kao određivanje starosti i mesta postanka nekog rukopisa, nije ni slutio da je time trasirao put i utvrdio jedan od principa arhivistike, jer se arhivistika pored zaštite arhivske građe bavi i utvrđivanjem starosti dokumenata.

Međutim, teško je tačno utvrditi ko je prvi počeo čuvati arhivsku građu i time ga označiti kao osnivača arhiva odnosno ustanova koje se bave zaštitom arhivske građe. U starom i srednjem veku nisu postojali uslovi za pojavu arhivistike kao posebne naučne discipline. Viktor Novak, koji je napisao obimnu studiju o latinskoj paleografiji, kaže da su se pomoćne istorijske nauke prvenstveno diplomatika a sa njom i paleografija javile u „velikim naučnim diskusijama u takozvanim „Bella diplomatica“ u XVII veku“. Tako su polemike oko autentičnosti arhivske građe (povelja, diploma i dr) dovele do traženja metoda za utvrđivanje starosti dokumenata koja svedoče o nekim događajima, ali i o brizi kako ta dokumenta sačuvati. Kako još nije bilo nikakvog metodološkog principa po kome bi se dokumenta čuvala, pitanje njihove zaštite bilo je prepuštano njihovim vlasnicima odnosno imaocima.

Prve korake na objavljivanju arhivske građe na naučnim osnovama.započeo je Jovan Bolandus /Johannes Bollandus/ (1596—1665) iz Ansvera, On je 1643 godine sa grupom saradnika, počeo izdavati "Acta sanctorum quotquot toto orbe coluntu"

24

odnosno kritičkim metodom autentične tekstove starih žitija, koja je snabdeo naučnim aparatom, kakav ranija izdanja nisu imala. To je ujedno značilo da se počelo sa prikupljanjem i obradom žitija, koja su bila sačuvana kod raznih imalaca. Tako se prvi put počelo arhivističkom metodom prikupljati građa za publikovanje.

Posle Bolandusove smrti nastavili su njegov posao njegovi saradnici: Daniel Papebroch i Gotfried Henschen. Kako su Acta sanctorum (A.A. SS.) bila redigovana kalendarski po mesecima, a ovi po rednim brojevima dana, to su fratres Bollandiani (bolandisti), kako su se prozvali kasniji izdavači A.A. SS., stigli 1675. da izdaju drugi tom za mesec april.1

Čuvanje arhivske građe smatrano je najsvetijom dužnošću, a oni koji su se brinuli o njoj nazivani su „čuvari istine“. Čuvati arhivsku građu u bilo kom obliku sa ciljem da se posvedoči određeni događaj, postupci, radnje i procesi ljudi predstavlja najsvetiji zadatak jedne društvene zajednice. Za razliku od istorije koja ima za cilj da u prostornom i vremenskom okviru istražuje razvoj ljudskog društva na osnovu izvora različite provenijencije, zadatak arhivistike je da se bavi čuvanjem i zaštitom arhivske građe koja je najbolje svedočasnstvo o postojanju ljudi u određenom vremenskom periodu, na određenom prostoru. Na osnovu informacija koje su sadržane u arhivskoj građi moguće je rekonstruisati prošlost. Međutim, pored istorije, arhivsku građu koriste i druge nauke kao, pravo, informatika, genealogija, istorija umetnosti, arheologija, etnologija, pedagogija, psihologija i dr. društvene ali i tehničke nauke, zbog čega se ona smatra otvorenom naukom, koja je u poslednjem veku uspela da izgardi sopstvenu metodologiju i jedinstven istraživački postupak.

Tragovi arhivistike sežu u daleku prošlost. Možemo reći da se svest o čuvanju i zaštiti arhivske građe menjala od vremena do vremena. Kako su se smenjivale društvene prilike. Nekada je potreba da se arhivska građa sačuva bila izraženija, a nekada je nije bilo ili je čak išla za tim da se tragovi o ljudima unište (veliki ratovi i ratna razaranja). Nije redak slučaj da se putem arhivske građe želela nametnuti svest o prošlosti onako kako je odgovarala određenoj grupi ljudi, zbog čega je arhivska građa dobijala druge atribute, ali je je i to deo istorije ljudskog društva i svedoči o tome koliko su ljudi pridavali značaj ovoj vrsti materijalnih ostataka, kao svedočanstvu minulog vremena. Možemo reći da arhivska građa predstavlja najvažniji trag ljudskog društva iz prošlosti, koji se organizovano čuva, a koji autentično svedoči o postojanju određenih ljudskih radnji, procesa i događaja.

Reč arhiv je grčkog porekla koja se prenela u engleski jezik kao "archives". Pojam se isto tako iz engleskog jezika preneo u sve druge jezike pod ovim ili sličnim imenom. U početku nije lako bilo odrediti tačno šta se pod tim pojmom podrazumeva, jer je on u grčkom jeziku bio nejasan, zbog čega je dugo ovaj pojam imao dvojako značenje. Njime se prvo označava "mesto na kome se čuvaju javni spisi (public recorde) ili se pod ovim pojmom podrazumevaju istorijski dokumenti" i po drugom ovaj pojam znači "historijske isprave ili dokumenta koja se čuvaju na tom mestu."2

1 V. Novak, Latinska paleografija,Naučna knjiga, Beograd,1952, str.6. 2 Th, R, Scelenberg, Moderni arhivi, principi i tehnika rada, SDAJ; Beograd,1968. str.8.

25

Da bi se razlika jasno istakla, mi ćemo za ustanove koje čuvaju arhivsku građu koristiti pojam "arhiv" (archival institution), a sam taj materijal "arhivska grada" (njem. Archivgut) ili "arhivalija"

Prvi koji su pokušali definisati arhivsku građu bili su holandski arhivisti: Millera (1848-1922). J.A. Feitha (1858-1913) i R. Fruins (1857-1935). Oni su u veoma arhivskom priručniku, koji je poznat kao prilog arhivskoj nauci s kraja devetnaestog veka (1898) označili reč" "archief" kao "sve pisane, crtane i štampane dokumente, primljene ili izrađene u nekoj ustanovi, ili od strane činovnika u toku službenog poslovanja, a koji su određeni da ostanu u toj ustanov i da se čuvaju. Reč "archief" Levitt prevodi se sa "arhivska zbirka" (archival collection - predstavlja u suštini pisanu građu nekog određenog organa uprave koja se čuvala u toj registraturi.).3

Utvrđeno je da pod pojmom arhivska građa sve do velike buržoaske revolucije u Francuskoj 1789. godine, nije podrazumevano ono što se danas smatra arhivskom građom. Naime, arhivi su preuzimali samo onaj arhivski materijal koji je u sebi sadržavao određeno pravo, prerogativu, sporazum; samo ono što se odnosilo na vrhovnu vlast, vladarsku porodicu i međunarodne odnose. Dakle, samo dokumente koji su se nazivali poveljama (Urkunden, titres, chartae). Naprotiv, sve ono što se odnosilo na unutrašnju upravu, smatralo se za organski deo kancelarije, i tome materijalu nije se poklanjala naročita pažnja.4

Prvi koji je skrenuo pažnju na građu koja nastaje poslovanjem unutrašnje državne uprave, ustanova preduzeća, pojedinaca i drugih pravnih lica bio je Italijanski arhivist Eugenio Kazanova (1875 – 1951). On u svom odličnom priručniku o arhivistici „Archivistica“ koje je objavljeno u Sijeni 1928. godine, definiše „archivio“ kao „sređenu zbirka dokumenata koja je nastala radom ustanove ili pojedinaca, formirana u toku svog postojanja, a koju čuvamo radi postizanja političkih ciljeva,pravnih, kulturnih potreba tog lica ili pojedinca“. - („L’archivio è la raccolta ordinata degli atti di un ente o indi - viduo, costituitasi durante lo svolgimento della sua attività e conservata per il conseguimento degli scopi politici, giuridici e culturali di quell’ente o individuo.“) Kazanova je shvatio suštinu arhivske građe, uvidevši da ona izrasta iz poslovne ili pravne delatnosti fizičkih ili pravnih lica u određenom veremenu,a koja je određena da se čuva na određenom mestu za to kao izvor ili dokaz prošlosti.

Engleski priručnik "A Manual of Archive Administration" koji je objavio Hilary Jankłnsona, izdanje od 1937 (prvo izdanje izašlo je 1922, u Oxfordu), označeni su "arhivi" kao dokumenti"... nastali ili upotrebljavani u toku nekog administrativnog ili izvršnog postupka (svejedno javnog ili privatnog), predstavljajući njegov deo, a on-

3 S. Muler,J.A.Feith,R.Fruin,HandIeiding voor het Ordenen en Beschrijven van Archieven, Groningne,1898.; H. Jankinsen, A. Manual of Archive Administrtion, 2 izdanje, London, 193 7, str . 11 4 K. Nemeth, Arhivska građa ,Prirucniku iz arhivistike, SDARJ, Zagreb, 1977,str.23; Eugenio Casanova, Arhivistica, 2, izdanje Siena, 1928,str. 19.

26

da čuvani od osoba (ili osobe) odgovornih za te postupke ili pak od njihovih zakonitih naslednika u njihovom vlastitom delokrugu i za njihovu vlastitu upotrebu5.

Dugogodišnji direktor Pruskog tajnog arhiva Adolf Brenneke (1875 – 1946), jedan od utemeljivača arhivistike kao moderne društvene nauke, čija je predavanja publikovao Wolfang Lesch ( W Leš) u obliku priručnika pod imenom „Archivkunde“ u Laipcigu, 1953. napominje da se pojam arhiv sreće u trostrukom značenju: 1.arhivska zgrada kao celina,2.deo arhivske zgrade u kojoj su smeštene arhivalije i 3. arhivski materijal. I on slično Kazanovi definiše arhiv kao“zbir spisa i drugih dokumenata koji su izrasli kod fizičkih ili pravnih lica iz njegove poslovne ili pravne delatnosti i određeni su da budu trajno čuvani na jednom datom mestu kao izvori i dokazi prošlosti“.6

Ovakva shvatanja vrlo brzo su zadobila pravo građanstva i prenela su se u sve delove sveta. Tako su sovjetski arhivisti prihvatili poimanje "o dokumentaciji službenog i ličnog karaktera" ne obazirući se na tehniku i način reprodukcije, zbog čega su oni pod arhivskom građom, pored, rukopisne i štampane građe podrazumevali i sve skice crteže i planove, foto, fono i kino dokumente, proširujući tako izvornu bazu na sve praostatke prošlosti koji imaju naučni karakter.

U SAD-u je ovu tezu najviše razvio arhivski teoretičar Th. Schellenberg (Šelenberg). Govorći o osnovnom problemu moderne arhivistike pitanju kako da se iz mase registraturne građe izaberu arhivalije za trajno čuvanje, bez obzira na njihovu vrstu i na to da li pripadaju javnim ustanovama ili potiču od privatnih lica, on je uočio da pod pojmom arhivska građa treba uvrstiti i dokumenta u kojima su sadržani "podaci o zadacima i načelima upravljanja, o odlukama, postupcima, mjerama i drugim đelatnostima ili pak imaju informativnu vrijednost." On je time proširio definiciju arhivske građe i uneo novi elemenat u proces zaštite arhivskih dokumenata.7 Bio je to krupan iskorak u arhivskoj teoriji koja je krčila put za priznanje kao samostalne naučne discipline.

Moderna shvatanja arhivista pored pisanih i štampanih audio – vizuelnih i zvučnih zapisa, pod arhivskom građom podrazumevaju i predmete u sastavu dokumentacije, kao i privatna pisma, knjige i novine, i sve što može poslužiti kao dokazno ili informativno sredstvo za rekonstrukciju prošlosti. Takva savremena gledanja odrazila su se na svest arhivista u Srbiji, pa su ona našla svoje mesto i ugrađena su u srpsko pozitivno arhivsko zakonodavstvo.

U zakonu o zaštiti kulturnih dobara koji je donet 1994. godine u čl. 24 data je definicija arhivske građe:

"Arhivsku građu čine izvorni i reprodukovani, pisani, crtani, kompju-terizovani, štampani, fotografisani, filmovani, mikrofilmovani, fonografisani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal od posebnog značaja za nauku i kulturu koji je nastao u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne

5 4 H. Jankinsen, A. Manual of Archive Administrtion, 2 izdanje, London, 1937, str .11 6 Eugenio Casanova, Arhivistica, 2, izdanje Siena, 1928, str. 19 i dalje. 7 A. Brenneke W. Lesch,Archivkunde, koehler und ameland, Leipzig, (Prevod na srpski) 1954, str. 96.; TH. Scelenberg. nav.del.str.9-12

27

autonomije i lokalne samouprave, političkih organizacija i njihovih organa, ustanova i drugih organizacija, verskih zajednica, kao i pojedinaca, bez obzira na to kad je i gde nastao i da li se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih."8

Možemo zaključiti da se kod nas pod arhivskom građom podrazumevaju dokumenta nastala u službenoj, odnosno poslovnoj radnji ustanova u najširem smislu reči, dokumenta o javnopravnim i privatnopravnim, sudskim, upravnim, političkim i ostalim pravnim poslovima, dokumente koji više ne služe poslovanju odnosno nisu više u administrativnom ciklusu, ali zbog vrednosti koje informacije sadržane u njima imaju, zaslužuju da se trajno čuvaju.

Nekoliko glavnih elemenata, arhivisti su postavili kod određivanje arhivske građe.

Prema shvatanju modernih arhivista, da bi se neki materijal mogao smatrati arhivskom građom treba da sadrži sledeće elemente

1. Mora biti stvorena u toku svrsishodne i organizovane ljudske delatnosti. 2. Vrednosti koje taj materijal čuva i koje sadrže informacije kao izvor za

rekonstrukciju prošlosti mogu biti službene i kulturne prirode. 3. Materijal se prvo čuva kod stvaralaca, a potom prikuplja na za to

određenom mestu i proglašava kulturnim dobrom. 4. Mora se dokazati „neprekinuta linija odgovornih čuvara“ (custodians).

stvaralac - arhiv. 5 Arhivska građa određenog stvaraoca mora se čuvati zajedno. 6. Arhivska građa čuva se u istom poretku kako je nastajala kod stvaralaca. 7. Arhivska građa mora biti sačuvana celovito 8. Dokazna vrednost arhivske građe leži u načinu čuvanja i preuzimanja. 9. Uništavanje arhivske građe može se vršiti samo uz dozvolu ustanova

ovlašćenih za to. Arhivska građa sastoji se od više oblika koji se nazivaju opštim imenom

arhivski dokumenti. Da bi se jedan dokument mogao smatrati arhivskim, mora da poseduje neka suštinska obeležja. Jedno od tih je i smisao njegovog postanka. Kao što smo već istakli, on treba da je nastao u procesu svesne i organizovane ljudske aktivnosti, usmerene ka izvršenju određenog administrativnog, pravnog, poslovnog ili kakvog drugog društvenog cilja. Još jedno svojstvo je važno da bi dokument mogao da bude jedinica arhivske građe. On mora da je ocenjen kao značajan za čuvanje, odnosno kao kulturno dobro, a pri tome cilj radi koga se čuva ne sme da bude istovetan sa ciljem radi koga je nastao. Tako smo čuvanju dokumenata pridodali i kulturni cilj. To je u stvari težnja ljudi da sačuvaju informacije o određenim ljudskim

8 8 Službeni glasnik Republike Srbije, br. 71 /94. 11 M. Grozdanović, R. Stanković, Rukopisne knjige Manastira Visoki Dečani, vodeni znaci i datiranje, NBS; Beograd,1995.

28

radnjama i postupcima, postojanju, delatnosti jedne javne ili privatne ustanove, društvene organizacije ili pojedinca.9

Arhivsku građu možemo podeliti na više vrsta na osnovu materije na kojoj je zapis nastao odnosno na kojoj se informacija sačuvala, što se današnjim modernim jezikom naziva nosiocem zapisa. Arhivistiku, za razliku od arheologije i njenih specijalnih grana, epigrafike i numizmatike, koje se bave proučavanjem pisanih dokumenata nastajalih na kamenu, (nadgrobni spomenici od kamena, kovčezi: spomenici koji su nastajali u slavu bogova, žrtvenici, hramovi) drvenim pločama, pečenoj glini, metalu, staklu, slonovoj kosti i dr, pre svega, zanimaju zapisi koji su nastali na vosku, papirusu, pergamentu, papiru, magnetofonskim i filmskim trakama i u digitalnom obliku.

Arhivska dokumenta možemo podeliti po nekoliko osnova. Najvažnija podela je po osnovu materije na kome su nastali zapisi i forme. Po materijalu na kome su nastali zapisi, razlikujemo od najstarijih vremena do danas ove forme arhivskih dokumenata: voštane tablice, papirus, pergament i papir. Mi se ovde nećemo zadražavati na tim starim materijalima, nego ćemo samo kratko reći nešto o papiru kao vrsti materije koja se danas najviše čuva u arhivskim ustanovama.

Papir su prvi pronašli Kinezi. Oni su tajnu proizvodnje papira čuvali vekovima. Međutim, kada su tu tajnu kineski zarobljenici, da bi se oslobodili ropstva, prenel Arabljanima 751. godine, ona se raširila po svetu, najpre u Afriku, a potom preko Španije, u Evropu. Tako je već u srednjem veku papir postao nezamenjivo redstvo za pisanje. Danas je 80 % arhivskih dokumenata u svetu nastalo na papiru.

Sastav mаse papira se tokom vremena menjao.Tako je sirovina kineskog papira bila još uvek dosta primitivna kao i proizvodnja parirusa isto biljnog karaktera, samo što se papirus pravio od isečene srčike papirusove biljke, dok se za sirovinu kineskog papira najpre upotrebljavala istrugana i izmlevena vlakanca različitih biljaka, naročito duda, potom lana, kineske trave pomešane sa vodom i želatinom. Ta se kašasta masa mehaničkim putem pretvarala dodavanjem lepila od skroba u materiju za pisanje-papir.

Najstariji očuvani fajumski primerak papira pripada kraju VIII stoleća, a najstariji sa Istoka iz 866 godine. Najstariji evropski dokumenat napisan na papiru je Povelja sicilijanske grofinje Adelaide, žene Rogera I, iz godine 1109.U XII stoleću već je papir dobro poznat i u Francuskoj, kako nas izveštava Petrus Venerablis Abas Cluniacensis (1122—1150).

U Italiji ima već 1276 mlinova za mlevenje biljnih sirovina za papir u Fabrianu (ankonitanskoj provinciji), odakle su ga mogli dubrovački trgovci lako nabavljati i prenositi u svoje bogato zaleđe na Balkanu.

U Francuskoj se početkom XIV stoleća otvaraju mlinovi za papir. Prvi proizvođači papira u Francuskoj bili su u Trovesu, i već 1355 nabavljaju papir za pariski univerzitet.

9 I. Bruk, Lj. Popovic, Arhivistika udžbenika za 3 i 4 razred, Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 1985, str. 53.

29

U Nemačkoj izgleda da je prvi mlin za papir bio podignut pred vratima grada Nirnberga (1390).

U južnoslovenskim zemljama najstariji dosad poznati rukopis napisan na papiru je jedno jevanjđelje ( Evangelistarium) nastao u Trogiru 1259.

Prvu vodenicu preradio je na mlin za papir u Sloveniji, u Gornjoj Hrušici u XVI stoleću Ivan Khisl, a tek 1669. je ljubljanska opština sagradila mlin za papir u ljubljanskom predgrađu Poljane. Iste godine pojavio se takav mlin i u Vipavi kod Gorice.

Prvi vodeni znaci u papiru, u obliku slova ili crteža životinjskih ili biljnih motiva (filigrani, filigranes Wasserzeichen, watermarks) javljaju se krajem XIII veka To su bile oznake, kojim je fabrika. štitila svoj proizvod. Ova specifičnost papira može da bude u izvesnoj meri od pomoći pri datiranju nedatiranih arhivskih dokumenata. Arhivistima su ne od male koristi dve velike zbirke reprodukcija tih vodenih znakova koje su prikupili i objavili N. P. Lihačev (1899) i Ch. M. Briquet. Naročito je bogata Briquetova zbirka koja iznosi 16112 faksimila tih znakova. Međutim, tih vodenih znakova ima još veoma mnogo koji su dosad bili nepoznati kao što to pokazuju najnovija istraživanja u jugoslovenskim bibliotekama i arhivima. 10

U nas su se filigranološkim rukopisnim knjigama bavili Miroslava Gvozdenovći i Radoman Stanković.11 Nastala iz praktičnih potreba društva na prelazu iz 16. u 17. vek, u vreme kada se pojavila velika količina arhivske građe i javila potreba da se među dokumenta uvede red kako bi se mogli lakše pronaći radi korišćenja, arhivistika je počela stvarati svoj metod. Upravo tada nastaju i prva teorijska razmatranjao o praktičnim pitanjima arhivistike, najpre u Nemačkoj a potom i u drugim zemljama Zapadne Evrope. Tako je arhivsistika tokom čitavog devetnaestog veka tražila svoj naučni put i da se tek na kraju 19. veka izbori za status nauke, a kao posebna naučna disciplina tek u 20. veku.

Na njen nastanak naročitog uticaja društvena potreba za racionalnim ophođenjem sa dokumentima državne administracije, čija je produkcija rezultat tehnološkog napretka čovečanstva, a s tim u vezi pojava velike količine akatata na papiru. Suočena sa tim, država je morala uvesti red što je rezultiralo potrebom razvoja arhivistike kao teorijske i praktične discipline. Kako bismo lakše razumeli prirodu i funkciju arhivske metodologije, potrebno je ovde nešto reći o razlici između metoda i metodologije. Pošto se ta razlika u društvenim naukama često ne uzima dovoljno u obzir, kaže sociolog Vojin Milić, u nauci dolazi često do raznih nesporazuma.

Metod je „način istraživanja koji se primenjuje u nauci". Sama reč metod (methodos) potiče od grčke reči put. Još je Aristotel ukazivao da bi se steklo pouzdano i stiglo tamo gde smo naumili, na tom putu se mora uvek održavati svest o cilju, Metod je nerazdvojni deo istraživačkog postupka. Kako je arhivistika takva nauka koja se stalno razvija i usavršava, tako se i njen metod neprekidno razvija i usavršava kako bi došla do različitih osnovnih saznajnih ciljeva i različitih istraživačkih

10 V. Novak, Latinska paleografija, Naučna knjiga, Beograd, 1952, str. 73. 11 M. Grozdanovic, R. Stankovic, Rukopisne knjige Manstira Visoki Decani, vodeni znaci datiranje, NBS; Beograd, 1995.

30

postupaka ovih saznanja. Poznato je da se mnoge nauke mogu razgraničiti samo na osnovu svojih i u zavisnosti sa tim različitih istraživačkih postupaka što je, kada je arhivistika u pitanju, veoma važno.

Arhivistika je dugo tražila svoj vlastiti put, koji može da odgonetne sve tajne svoga predmeta i kojim ona mora da ide dalje ako želi da tu tajnu upozna i da je razjasni do kraja.

Arhivski metod (istraživanja) je deo opšteg metoda kojim se, na osnovu različitih izvora može pouzdano saznati sve ono što se odnosi na nastanak, razvoj, čuvanje i zaštitu arhivske građe u različitim istorijskim periodima. To je ustvari relativno samostalna metoda, ali se njena primena ne može zamisliti bez komparativnih istraživanja, odnosno komparacije predmeta istraživanja u različitim istorijskim periodima i uslovima nastajanja, razvoja i štiti. Dakle, ona se primenjuje zajedno sa komparativnom metodom, ali i drugim naučnim, pre svega istorijskim , logičkim i informatičkim metodama. Kako je arhivistička metoda najviše preuzela od istorijskog metoda, možemo reći da su one dve “sestre bliznakinje” i da se ova metoda koristi i u svim drugim društvenim i prirodnim naukama.

O primeni arhivističke metode u društvenim naukama uopšte, postoje različita mišljenja. Jedni poptpuno negiraju primenu arhivističke metode u naukama, a drugi bojažljivo prihvataju neke njene saznajne vrednosti, treći pak preteruju favorizujući ovu metodu i njene saznajne mogućnosti.

Primeni arhivističke metode prethodi proučavanje predmeta istraživanja, sistematizacija postojećih znanja i stvaranje određenog analitičkog okvira (ili naučne zamisli), odnosno konstituisanje teorijskog modela. Tek na osnovu toga pristupa se procesu istraživanja, odnosno primeni arhivističke ili bilo koje druge metode.

To je veoma značajno zbog usmeravanja istraživanja, odnosno određivanja načina izbora i korišćenja arhivske građe. Primena arhivističke metode obuhvata:

(1) definsanje teorijskog koncepta i osnovnih odrednica (arhivskih fondova i zbirki)kao predmeta istraživanja;

(2) postavljanje osnovne hipoteze; (3) pronalaženje, prikupljanje, klasifikovanje i sređivanje arhivske građe kao

izvora saznanja; (4) zaštitu arhivske građe kao izvora saznanja (5) izradu naučno – informativnih sredstava o arhivskoj građi (6) kritičku analizu arhivskih dokumenata fondova i zbirki; (7) publikovanje arhivske građe (8) prikupljanje i analitičku obradu podataka i (9) sintezu, odnosno teorijsko uopštavanje iskustvenih činjenica.

Mnoge nauke proučavaju iste delove stvarnosti i mogu se razgraničiti samo na osnovu svojih različitih osnovnih saznajnih ciljeva i, u zavisnosti od toga, različitih istraživačkih pristupa. Najbollji primer za ilustraciju ovog stava je odnos između opšte sociologije i opšte istorije. Pored toga, shvatanja o metodu su bitan element razgraničavanja nauke od drugih oblika idejne delatnosti.

31

Zbog toga što je metod najtešnje srastao sa čitavom naučnom aktivnošću i naučnom teorijom, kao i određenim istraživačkim zadacima, nije retka pojava da u nekoj nauci postoji više metoda i različita shvatanja o najrazumnijem načinu organizovanja naučne delatnosti. Ta različita shvatanja mogu da proizilaze iz različitih opštih teorijskih stanovišta, ali i iz različite prirode problema, naročito ako se neka struja ili škola u nauci počne pretežno baviti odrećenom vrstom istraživačkih problema.

Kao što je poznato „sve nauke se međusobno razlikuju", a svaka od njih i se vremenom menja i obogaćuje. Možemo stoga spravom konstatovati da je univerzalna odlika nauke njen opšti metod, koji se sastoji u stalnom traganju za istinom, u stalnom postavljanju pitanja da li je tako? u kojoj meri je tako? zašto je tako - to jest koji opšti uslovi ili razlozi određuju da bude tako? A to se može shvatiti kao zahtev za najcelishodnijim svedočanstvom čije određivanje nazivamo logikom. Naučni metod je na taj način stalna primena logike kao zajedničke odlike za svako saznanje do kojeg se dolazi putem razuma. S tog gledišta, naučni metod je jedinstven način kojim ispitujemo utiske, mišljenja ili pretpostavke, istražujući raspoloživo svedočanstvo za njih ili protiv njih.

Arhivistika je u poslednje vreme uspela da se konstituiše kao nauka i da tačno odredi predmet svog istraživanja i pronađe njemu odgovarajjući metod. Međutim ima i onih, ne mali broj, među arhivistima, koji još ne veruju u tu njenu mogućnost i smatraju da arhivistika nije još uvek dovršena nauka, pa na osnovu toga tvrde da još nemamo posla s jednom sistematskom disciplinom već samo s nizom pokušaja da se prokrči put od praktične discipline do discipline koja ima svoj predmet i metod i koja je u povoju još uvek kao samostalna nauka.

S obzirom na predmet proučavanja, arhivistika se deli na: 1. Arhivsku teoriju koja proučava osnovne arhivske pojmove, principe i metode rada,istoriju arhivistike i njen odnos prema drugim srodnim naukama. 2. Arhivsku praksu koja se bavi se svim pitanjima organizacije rada u arhivima i zaštitom arhivske građe van arhiva. 3. Arhivsku tehniku koja istražuje mere i postupke fizičke zaštite, konzervacije i restauracije arhivske građe. 4. Istoriju institucija koja se bavi istraživanjem istorijom pojedinih institucija kao stvaralaca arhivske građe. 5. Arhivsko zakonodavstvo koje ima za cilj da razrađuje pravne principe zaštite i vlasništva nad arhivskom građom. Arhivističko delovanje ne može se temeljiti samo na rutini i poverenju u dostatnost starih teorijskih rešenja: zbog sve većega društvenog učešća dokumenata i informatike i veće uloge arhiva u društvu. Stoga ovo delovanje mora biti promišljeno. Složene odnose nosi i nauka uspostavljena nad sistemom modernih institucija, unutrašnje arhivistiske prepreke (naturaliziranoga stvaraoca / kulturnoga značenja fonda) i metanarativnost načela. Osnovni zadatak arhivistike, pored već navedenog, je da:

- utvrđuje naučne i stručne standarde za rad u arhivima, - utvrđuje načela-principe rada,

32

- utvrđuje sistem zaštite arhivske građe i registratorskog materijala kao njenog izvora,

- valorizuje i kategorizuje arhivsku građu prema njenoj sadržajnoj vrednosti, - vrši obradu arhivske građe, - da arhivsku građu učini što dostupnijom za naučne i druge društvene potrebe, - osavremenjuje arhivističke metode rada i da ih prilagođava - prati i proučava mogućnosti primene novih tehnologija: - proučava i iznalazi rešenja za brojne probleme i pitanja od važnosti za razvoj

arhivističke misli i prakse. Arhivistiku kao nauku izdvajaju sve savremene enciklopedije i savremeni

arhivistički priručnici. Da je arhivistika nauka, potvrđuju i činjenice, kao što su postojanje naučnih institucija sa zadatkom proučavanja problema i pitanja iz arhivistike. Slične rasprave vode se i u drugim naukama.

Arhivistika je saznajna disciplina, koja traga za poreklom arhivske građe, kako bi otkriila njenu prirodu, njen značaj i njenu ulogu u društvu. Kao naučna i saznajna disciplina, njoj je stalo da upozna prirodu stvari koju proučava (arhivsku građu) zbog čega se trudi da utvrdi izvore znanja i metode kojima se ono stiče. Znamo da bez odgovarajuće metode nijedna nauka ne bi mogla da osigura autonomnost svoga predmeta i da postane posebna nauka.

Arhivistika se poslednjih godina trudi da ovaj fundamentalni uslov bez koga nema nauke usavrši, pa pitanje metode ostaje za nju pitanje mogćnosti njenog zasnivanja kao posebne naučne disciline. Ona svim svojim praktičnim i teorijskim radom nastoji da spozna arhivsku građu u svim njenim pojavnim oblicima od nastanka do korišćenja. Međutim, da bi se nešto spoznalo moraju se upoznati njene osobine. Ta spoznaja je dug put. Samo kretanje putem arhivističke spoznaje, omogućava nam upoznavanje svih njenih osobina.

Proučavanje arhivističkih tema proističe iz čovekove potrebe da shvati različite pojavne oblike arhivske građe kako u nastajanju, tako u čuvanju, zaštiti i korišćenju u druge društvene svrhe. Da bismo došli do izvorne istine o arhivskoj građi kao predmetu arhivistike, moramo proći dug put.Prelaženje toga puta stručno se naziva metodom, bez koga nijedna nauka pa ni arhivistika ne bi mogla da se zasnuje kao posebna naučna disciplina.

Međutim, razvoj arhivistike i problem definisanja ovog pojma još nije postao jednoznačno i nedvosmisleno rešen, kod nas i u svetu.

Ono što najviše daje status nauke i naučnosti jednoj disciplini jeste njen metod. Arhivistika je tokom vremena izgradila svoj naučni metod.

Sam termin nauka ima više značenja. Naziv grčke reč za nauku je „logos" a ona označava: „reč, govor, istina, red, razum, učenje, dokaz, aksiom" dok se u latinskom nauka označava kao „science" a znači: znanje, poznavanje, veština, a najviše se koristi u smislu nauka i bliže se odnosi na prirodne nauke.Ako zadremo dublje u leksikografiju i metotodologiju društvenih istraživanja, videćemo da postoji nekoliko različitih shvatanja nauke, odnosno nekoliko pristupa definisanju ovog pojma.

33

Nauka se definiše kao jedan od osnovnih oblika društvene svesti, odnosno skup saznanja i istina o pojavama u životu koje nas okružuju, s obrazloženjem njihovog nastanka i uzroka. To je ustvari ljudska aktivnost koja ima za cilj da se dođe do novih saznanja o pojavama u životu koje nas okružuju i do objašnjenja tih pojava, primenom naučne metodologije, kao i registrovanje, analiza i uopštavanje karakteristika ponašanja prirodnih, tehničkih i organizacionih sistema u kojima živimo, s ciljem da se otkriju pravilnosti tih ponašanja, definišu zakonitosti ili postave principi željenih ponašanja (Kukoleča, Leksikon).

Znamo da postoji mnogo saznajnih misli, veoma različitih, pa ipak se svi ti saznajni sistemi ne smatraju naukom. Da vidimo šta je to što karakteriše jednu nauku? Da bi se neka misao uvrstila u nauku kao saznajni sistem, ona mora da zadovolji određena merila (norme ili kriterijume). Kako bi bila prihvaćena kao naučna misao, a ne kao odbačena kao nenaučna, to sve zavisi od merila istine u nauci. U nauci je utvrđeno i jasno određeno šta nauka jeste i u isto vreme šta ona nije i na taj način razgraničavaju nauku od drugih sistema ideja, verovanja i delanja. Merila istine u nauci jesu tu da nam pomognu da izvršimo izbor iz čitave duhovne proizvodnje: da se vidi koje ideje i verovanja uopšte imaju pravo da kolaju u naučnoj zajednici, a kojima je, takoreći, ulaz zabranjen, jer su opterećena mitologijom, utopijom, ideologijom, zabludama, lažima itd. Naučna misao, za razliku od svih drugih, jer mora biti: 1) objektivna, 2) logična, 3) sistematična, 4) proverljiva, 5) merljiva, 6) skladna (Đ..Šušnjić).

Da vidimo šta je objektivnost naučne misli u arhivistici i koliko je ona zastupljena, čime se utvrđuje, da li ona pripada naučnoj misli uopšte. Davno je utvrđeno da naučno istraživanje zahteva objektivan odnos prema predmetu svoga istraživanja. Kako je predmet istraživanja arhivistike, arhivske građe, naš zadatak je da utvdimo stepen objektivnosti u proučavanju arhivske građe. Kako je arhivistika više praktična nauka, a priroda predmeta koji se proučava, određuje prirodu metode, u ovom slučaju objektivnost se može shvatiti i kao normativnost. Za svaku i najmanju operaciju u radu sa arhivskom građom gotovo sve stručne radnje su pretvorene u stručnu normu.

Kada je u pitanju opažanje i opisivanje arhivske građe, arhivistika se tu služi posmatranjem i merenjem.

Malo je teže kada se traže odgovori o njenom poreklu, strukturi, funkciji, razvoju, formi i značenju da bi imali objektivan odnos prema njoj, mi koristimo sve postupke koje koriste i druge društvene nauke u svom radu. Tu nam najviše koristi istorijska metoda. Mnoge stručne radnje u arhivistici su standarizovane.

Pored arhivističkog i istorijska metoda je relativno samostalni metod. To je metod koji se u arhivistici najviše koristi. Kako se njegova primena ne može zamisliti bez komparativnih istraživanja, odnosno komparacije predmeta istraživanja u različitim istorijskim periodima i uslovima nastajanja i razvoja, mi ćemo se više osvrnuti na metodu. Dakle, ona se primenjuje zajedno sa komparativnom metodom, ali i drugim naučnim, pre svega logičkim metodama. Možemo konstatovati činjenicu da se na osnovu raznovrsnih istorijskih izvora, mogu pouzdano saznati uzroci događaja u prošlosti, a kada su u pitanju celine arhivske građe (fondovi i zbirke), ovom metodom

34

možemo saznati kako su te celine nastajale i kako su one spajane do predaje na konačan tretman (sređivanje i obradu) kao kulturnog dobra. Tako je ova metoda nezamenjiva u arhivistici kod izrade istorijskih beleški ili kod publikovanja arhivske građe. Ovde se radi o uzajamno posledičnoj vezi istorijske i arhivističke metode. Najpre istorijska metoda služi arhivistici, a potom arhivistika služi sa sređenim arhivističkim celinama istorijskoj nauci za rekonstrukciju prošlosti.ali i u sociologiji za proučavanje razvoja društva. Slično je i sa drugim društvenim naukama. Dakle, istorijska metoda se koristi u svim naukama i naučnim disciplinamapa a arhivistici posebno, zato što se celokupno znanje arhivistike kao naučne discipline mora tretirati sa aspekta nastanka arhivskih celina (fondova i zbirki).

Primenom istorijske metode, u kombinaciji sa navedenim metodom, u arhivistici dolazimo do razvojnih i uzročno-posledičnih saznanja o arhivskim celinama (građi) i hronološkim okvirima u kojima je ta građa nastajala, odnosno o predmetu koji istražuje arhivistika. Kao i kod istorijskog metoda, kod primene arhivističkog metoda prethodi proučavanje predmeta istraživanja, zatim sistematizacija postojećih znanja i stvaranje određenog analitičkog okvira (ili naučne zamisli), odnosno konstituisanje teorijskog modela. Tek na osnovu toga pristupa se procesu istraživanja, odnosno primeni arhivističke ili bilo koje druge metode. To je veoma značajno zbog usmeravanja istraživanja, odnosno određivanja načina izbora i korišćenja arhivske građe.

Arhivistika se razvila u posebnu naučnu discipline i izgradila svoj sopstveni metod zahvaljujući tome što je dug vremenski period gradila svoju metodologiju i proučavala nastanak i razvoj arhivske građe i uticala na raličite oblasti društvenog života preko sadržaja koji ima arhivska građa.

Najsrodnije arhivistici su istorija, pravna nauka i informatika ali i druge društvene i prirodne nauke.

Osnovna načela arhivistike kao posebne naučne discipline su: valorizacija, odabiranje, zaštita arhivske građe i njeno korišćenje. Kako bi postavljenom zadatku odgovorila u potpunosti, arhivistika koristi pomoćne nauke pre svega istorijske; diplomatiku, paleografiju, heraldiku, svragistiku, genealogiju, hronologiju, sigilo-grafiju, filigranologiju, numizmatiku i dr.

Arhivistička metoda obuhvata: (1) definsanje teorijskog, koncepta i osnovnih odrednica arhivskih celina (arhivskih fondova i zbirki) kao predmeta istraživanja; (2) postavljanje osnovne hipoteze; (3) pronalaženje, prikupljanje, klasifikovanje i sređivanje izvora saznanja o arhivskim celinama; (4) zaštita arhivske građe kao izvora saznanja (5) izradu naučno – informativnih sredstava o arhivskoj građi (6) kritičku analizu arhivskih celina (fondova i zbirki); (7) publikovanje arhivske građe (8) prikupljanje i analitička obrada podataka o arhivskim celinama i (9) sinteza, odnosno teorijsko uopštavanje iskustvenih činjenica.

Kod zaštite arhivske građe, njenog opisivanja i korišćenja, a posebno publikovanja koriste se različite metode koje su veoma prilagođene ovom kulturnom dobru.

Imajući sve ovo u vidu s pravom možemo tvrditi da arhivistika spada u onu grupu nauka koja je u jednoj svojoj fazi podesnija za obično posmatranje (čulima), a u

35

drugoj naučnoj spoznaji, tako da je ona, baš zbog tih činjenica, zauzela jedno od najvižih mesta u sistemu društvenih nauka. Danas upravo od njenog objektivnog odnosa zavise mnoge društvene nauke. Ona je danas sve više okrenuta informatici, jer informacije koje sadrži arhivska građa služe: istoriji, politici, pravu, etnologiji, istoriji umetnosti, žurnalistici i dr. naučnim oblastima. U arhivima danas sve više srećemo informatičare i nove nosioce zapisa. Stoga se postavlja logično pitanje: Hoće li doći vreme kada će moderni zapisi potisnuti klasične nosioce i u arhivima raditi samo informatičari, a o ostalim zapisima brinuti retki klasični arhivisti?

Druga karakteristika arhivistike kao naučne misli je logičnost. To znači da su arhivistički opisi radnje i način obrazlaganja i izlaganja logični. Pored toga arhivistika zadovoljava i treći kriterijum naučne misli jer su saznanja o arhivskoj građi i njenom sadržaju sistematizovana od opšteg preko posebnog do pojedinačnog dokumenta i od pojedinačnog preko posebnog do opšteg, dakle zastupljena je deduktivno i induktivna metoda, kod davanja naučnih obaveštenja o građi.

Kada je u pitanju proverljivost naučne misli arhivistika tu prednjači i gotovo koristi svim naukama. Kako je ovo jedna od najvažnijih osobina nauke, zastupljena je ona u arhivistici dvostruko: logički i iskustveno. Pored toga što je arhivističko saznanje proverljivo ono je merljivo. Sve što se u domenu arhivske delatnosti radi izraženo je mernim jedinicama. Precizno merenje u arhivistici služi pored praktične svrhe i naučnoj metodi za sigurnost naučne misli. To je dokaz da je arhivistika ispunila i ovaj naučni zahtev i izborila se za ststus nauke.

I na kraju stil kojim se arhivistika služi je prepoznatljiv, razgovetan i jasan zbog razrađene terminologije koju ona koristi.

Pošto se svaka stručna metodologija, mora zasnivati na određenim naučnim postulatima, da vidimo da li se i arhivistika zasniva na tome? Možemo konstatovati da je od njenog izdvajanja u naučnu disciplinu njena značajna karakteristika ogleda u tome da je sva njena aktivnost vezana sa izvorima koji se odnose na niz nauka (pravo, ekonomiju, istoriju sociologiju, genealogiju,i dr). Kod izrade naučnoinformativnih sredstava, objavljivanja dokumenata i ličnog naučnog rada arhivista, u raznim fazama rada dolazilo je preplitanje stručnog i naučnog i bio je uvek prisutan stručno-mehanički i naučno istraživački karakter. Otuda i značaj arhivistike kao nauke koja se bavi uređivanjem aktivnosti u vezi sa zaštitom, evidencijom, sređivanjem, obradom i prezentacijom arhivske građe i koja se u sadašnjosti stalno razvija paralelno sa razvojem društva u svim oblastima, materijalnom i duhovnom pogledu. Pošto se količine raznovrsne registraturne i arhivske građe iz svih oblasti društvenog života stalno povećavaju, uzimajući u obzir način stvaranja i na njene spoljašnje i unutrašnje karakteristike, što arhivistiku i arhivsku delatnost čini sve kompetentnijim da u svom stručnom i naučnom radu iznalaze rešenja za nove vrste i oblike registraturne i arhivske građe12

12 G. Stojčevski, Priračnik po Arhivistika, izd. Univerzitet "Sv. Kiril i Metodij", Skopje 2006, 8.

36

U savremenom, globalnom svetu se sve više zbog visoke tehnologije i novonastalih dokumenata (elektronski, audio i video zapisi), pred arhivistiku postavljaju i novi zadaci da iznađe određena rešenja za stvaranje, održavanje i korišćenje registraturne i arhivske građe, ovoga puta pored "standardnih" (hartija, pergament, koža) dokumenata i elektronskih nosioca zapisa, što otvara rasprave od toga kako obrađivati ova dokumentaa do mogućnosti njihovog trajnog čuvanja.

U ovom kontekstu pojavljuju se moderne rasprave na arhivističkim skupovima oko toga kako izvršiti digitalizaciju već preuzete arhivske građe. Ovo je otvorilo neslućene mogućnosti korišćenja arhivskih izvora, a u arhivistici nametnula pitanja koja su još uvek u teorijskom razmatranju kao što su; kako doći do savremenog načina održavanja, čuvanja, i korišćenja arhivske građe zabeležene na savremenim nosiocima, u arhivima i izvan njih, Prilikom razmatranja o ovim nosiocima informacija nikako ne smemo da zaboravimo osnovi predmet arhivistike, da ona proučava istorijske izvore kao nauka i u osnovi se zalaže za to da registraturnu i arhivsku građu dovede u stanje da postanu izvor za proučuvanje prošlosti i da ovu građu neograničeno dugo čuva.13 Zbog toga kada je u pitanju izdavanje paralelno štampanih i elektronskih (na CD-u) izdanja arhivske građe, korišćenje interneta za prezentaciju arhivskih izložbi sa građom i slikama, kao i nekoliko drugih načina elektronske komunikacije. najčešće elektronske pošte, uz pomoć koje se mogu dokumenti - razni sastavi, obrasci, slike, crteži i tekstovi pisani različitim pismima (latinicom, staroslavenskim, starogrčkim, grčkim, hebrejskom, arapskim, turskim, ruskim dr.) - u okviru naučne i druge komunikacije uspešno slati i primati po celome svetu ne sme se izgubiti iz vida da oni moraju biti u svrhu istorijskih izvora pre svega istoriografije, ali drugih društvenih nauka.

Kao što vidimo, arhivistika kao moderna nauka i ujedno praktična disciplina danas je prisutna u mnogim društvenim oblastima i na svim ovim relacijama, često zahtevajući od informatičara da se konsultuju sa arhivistima i upoznaju se sa određenim arhivskim zakonitostima i principima kako bi određene programe i projekte ispravno postavili. Zbog ovakvih zahteva arhivistika, kao teoretski i naučni segment ove društvene nauke, te arhivska delatnost, kao njen praktičan segment, dobijaju u savremenom društvu sve veći značaj.

Arhivistika je, kao i svaka druga naučna disciplina, nastala iz praktičnih potreba društva, u konkretnom slučaju iz potrebe da se utvrde principi i metodi za sistematizaciju i klasifikaciju postupka s aktima, kako bi se traženi dokument uvek brzo i lako pronašao i izborila se za status nauke.15

Poslednjih godina arhivistika se naročito razvila, jer se počela baviti problemima vrednovanja arhivske građe i novim vrstama. Ona je uspela da poboljša metodologiju i razvije teorijsku osnovu do neslućenih razmera. Tako je razvijala svoj predmet istraživanja i usavršila vlastiti metod.

13 J. Žontar, Arhivska veda v. 20. stoletju, izd. Arhiv Republike Slovenije, Ljubljana 2003, Uvod, 7. 15 Priručnik iz arhivistike, Uvod u arhivistiku, Zagreb 1977, 5.

37

Arhivistika je uspela da arhivama da teorijske osnove za rad, a time i „metodološku pouzdanost“, za svakodnevnu upotrebu. Tako je ona izrasla u samostalnu naučnu disciplinu koja raspolaže instrumentima koji joj pomažu da ustanovi probleme i nađe put za njihovo rešavanje.

Zaključak

Arhivistika je u početku bila samo praktična discipline koja se bavila sređivanjem, obradom, opisom arhivske građe i davanjem na korišćenje. Međutim, ona se u XX veku, prestala da bude “sluškinja” istorije i postepeno postajala naučna disciplina koja se pored već utvrđenih zadataka na zaštiti, sređivanju i obradi, sve više određivala na održavanje informacija vezanih za arhivsku građu i prelazila granice arhiva kao ustanova i usresređivala se na informacije koje koriste društvene nauke (istorija, pravo, političke nauke, ekonomija, sociologija).

Arhivistika je danas moderna naučna isciplina koja se pored zaštite arhivske građe bavi informacijama iz građe, koje se odnose na događaje i procese iz prošlosti pre svega, bez obzira gde ona nastaje i u kojoj se fazi životnog ciklusa nalazi. Na arhivistiku u poslednje vreme najviše utiču informatičke i moderne komunikacijske tehnologije, koje se uveliko primenjuju i u arhivistci.

Budućnost arhivistike u “elektronskom društvu”, kao nezavisne i autonomne naučna disciplina je velika. Ona se kao moderna naučna disciplina sve više integriše u druge nauke, da bi preko informacija koje kontroliše, a koje se nalaze se u arhivskim dokumentima, bila spremna da preuzme odgovornost za upravljanje informacijama vezanim za procese iz prošlosti, nezavisno od toga kome će da koriste.

Autonomija arhivistike kao naučne discipline ima veliko značenje za demokratsko društvo i za rad na zaštiti arhivske građe, kao dela ukupne pisane kulturne baštine, što samo potvrđuje njenu ulogu u društvenom životu.

Proširena verzija rada”Arhivistika i njen naučni metod”, koji je bio pipremljen za Kongres arhivista u Kuala Lumpuru 2008. godine.

38

ARHIVISTIKA I ETIKA

Abstrakt: U radu se govori o odnosu između etike i arhivistike, ponašanju arhivista u arhivima, odnosu zaposlenih prema korisnicima i etičkim normama koje treba primenjivati u cilju očuvanja integriteta arhivske građe .

Ključne reči: arhivistika, etika etički kodeks, moral. Arhivi su ustanove koje se bave zaštitom, obradom i davanjem na korišćenje

arhivske građe. Iz same strukture arhiva mogu se izvesti brojne norme ponašanja ljudi o čemu će ovde biti reči.

Etika je nauka o moralu, koja ima zadatak da nas upozna sa moralom i ukaže na prave i istinske vrednosti ponašanja u određenim postupcima. Isto tako etika istražuje smisao i ciljeve moralnih normi, daje osnovne vrednosti za moralno vrednovanje i pronalazi nove norme. Etika se deli na dve grane: 1. teorijsku etiku i 2. normativnu ili praktičnu etiku. Nas ovde zanim normativna etika, jer je naš cilj da pokušamo jasno utvrditi principe i pravila kojima treba da se rukovodimo u procesu rada u arhivima.

Moral se definiše kao skup pisanih i nepisanih pravila o ponašanju ljudi koja se temelje na etičkim normama. Pod pojmom morala u najširem smislu podrazumeva se shvatanje i ponašanje ljudi prema društvenoj zajednici, prema drugim ljudima i prema samom sebi.

Termin ”etika” je grčkog porekla (ethos - običaj) i potiče od dva prvobitno srodna termina, koja su se već u Aristotelovo vreme razlikovala po svom značenju. Jedan termin je prvenstveno označavao naviku, naviknute, spoljašnje, uobičajene radnje, a drugi se odnosio na unutrašnja, voljna, duševna svojstva i navike. Etika je širi pojam od morala, jer etika predstavlja filozofsko i teoretsko shvatanje morala, dok je moral konkretni oblik ljudske slobode normiran pravilima ponašanja među ljudima. Kako međusobni odnos organizacija i društva u celini utiče na formiranje i oblikovanje opštih moralnih standarda koji važe, kako za organizacije, tako i za njihovo društveno okruženje i pojedinca važno je ovde utvrditi koje moralne norme se odnose na arhivistiku.

Arhivistika se za područje etike zainteresovala relativno skoro. Arhivistika kao struka nije imala potrebe za etikom sve dok je bila praktična

disciplina ili pomoćna nauka. Ona je zadovoljavala određene kriterijume u zaštiti arhivske građe, za druge samostalne nauke (pravo, istoriju, vojne nauke, političke nauke, i dr), ali je postepeno izgrađivala specifične kriterijume u okviru svoga područja znanja kako bi uspela da raspolaže određenom moći u obliku zaštite arhivske građe. Možemo reći da usluge koje je pružala i pruža arhivistika društvenoj zajednici pripadaju kategoriji opšteg dobra. Ako ovako shvatimo arhivističku profesiju, videćemo da se ona u mnogome razlikuje od zanimanja bilo koje druge vrste, jer je utemeljena na određenom području znanja koje je u startu čini akademskom i

39

autonomnom disciplinom. Tako, kada se govori o autonomiji arhivske struke, možemo da se složimo sa ocenom T. Thomasscna koji kaže:

“Autonomija arhivske struke i arhivistike kao discipline pretpostavljaju jedna drugu. Iz poznavanja arhivske nauke proizlazi stručnost i kompetencija arhivista što je osnova njihovog kvalitetnog stručnog rada. Istraživanje na području arhivistike je uslov za poboljšanje kvalitete usluga arhiva i nužan preduslov za razvoj same struke. Arhivistika kao nauka mora se razvijati u akademskoj slobodi i ne sme imati status pomoćne discipline ili metodološkog dodatka nekoj drugoj disciplini. Ako bi arhivistika kao nauka bila pomoćna nauka njen bi sadržaj i ciljevi bili određeni iz perspektive discipline kojoj bi pripadala zbog čega bi i se u krajnjoj liniji područje delovanja, kao jedno od bitnih obilježja struke, razilazilo s područjem znanja na kojem se zasniva.”

Znamo da jednu samostalnu struku karakterišu dva elementa, što je arhivistika u pravom smislu te reči. To su:

a) autonomija i b) samoregulacija.

Šta to praktično znači? To znači da struka sama upravlja procesima koji se odvijaju u njenom okviru i da sama reguliše profesionalno delovanje svojih članova i svoje.Dakle, da svoje standarde nameće društvenoj zajednici i društvu u celini i da može donositi sopstvene odluke,bez ičijeg upliva sa strane.

Proučavajući istoriju arhivistike uočili smo da se ovo pitanje nameće od samog nastanka arhivistike. Ono se postavlja iznova pred svaku novu generaciju arhivista, pred svakog arhivistu posebno i pred svaku društvenu zajednicu. Ako etiku (grč. ta ethika, od Ithos; lat. philo-sophia moralis, filozofija morala), posmatramo kao filozofsku disciplinu koja teorijski obrazlaže norme i smislenost ljudskog života; uz pojam: ta ethika postoji i termin ethikoi logoi, što još više upozorava na bitnost i racionalnost, možemo reći da je odnos između ove dve discipline u mnogome uticao na razvoj arhivistike.

Etika je naredba razuma, pa stoga kao filozofija prakse ili praktična filozofija postaje sastavni deo u oblikovanju vrednosti. Gradeći svoj put ona je u mogim oblastima utvrdila kodekse. Tako, kodeks poslovne etike i poslovnog ponašanja u okviru etike sadrži pravila koja se odnose na odgovornosti pojedinaca i grupe jednakih ovlašćenja, kao i odgovornosti radnika i svih onih interesnih skupina, a obuhvata sva pitanja, od poštovanja sa zakonom, pravilima i odredbama do zaštite okoline i prijavljivanja neetičnog ponašanja.

Od samih početaka arhivisti su težili da svoja ponašanja uokvire u jedan prihvatljiv kodeks ponašanja. Tako se postepeno ovaj odnos između etike i arhivistike proširio na način rada arhiva, čuvanje arhivske građe i rukovođenje arhivskim ustanovama, zatim na odnose prema zaposlenima i odnos zaposlenih prema korisnicima, odnos zaposlenih prema kvalitetu rada, zatim prema odnosu arhiva i lokalne zajednice, odnos prema religiji, državi i dr. Ovde se postavlja dilema koliko su etika i poslovanje u neposrednoj vezi i kakav je obostrani uticaj?

Šta je to etički kodeks i kakva je njegova uloga u arhivistici? Znamo da se etički kodeks u okviru poslovne etike odnosi na skupove formalnih i neformalnih

40

pravila, shema, propisa i dobrih običaja u poslovnom ponašanju. Etički kodeks služi kao okvir u kojem bi se trebali kretati i na taj način formalno olakšava poslovanje u sve komplikovanijim uslovima koji važe u arhivistici.

Odmah da kažemo da oko shvatanja šta je etički kodeks postoje različita mišljenja u okviru arhivistike. Jedni zagovaraju tezu da etika ima veliki uticaj na arhivistiku i poslovanje arhiva, drugi kažu da etika i način rada arhiva nemaju ama baš ništa zajedničko sa arhivistikom, dok su najbrojniji oni koji su na sredini ova dva suprostavljena mišljenja i ne opovrgavaju delovanje etičkih normi na ovaj odnos, ali ih i ne prenaglašavaju. Mi ipak smatramo da poslovanje bez moralnih kriterijuma i arhivistika bez poslovne etike ne mogu dati trajnije, stabilnije i značajnije rezultate, niti istoriografiji, pravu, politici, ekonomiji i drugim naukama omogućiti objektivno sagledavanje događaja iz prošlosti. Isto tako mislimo da arhivistika kao mlada nauka treba da ima etički kodeks koji je važan za principe poslovanja arhiva, njihovog rada i rukovođenja, ne upuštajući se u raspravu o tome da li je poslovna etika stvar lične savesti direktora, ili radnika, ili je to rezultat kolektivnog i zajedničkog morala neke grupe, zajednice, sredine, društva.

Tako je definisanje etičkih normi u arhivima, kako bi se precizinije odredilo ponašanje arhivista i rukovodioca i drugih zaposlenih u ovoj oblasti, i da bi se jasno postavila granice između poželjnog i nepoželjnog ponašanja, javlja kao nasušna potreba. Na taj način će se utvrditi mehanizmi preko kojih će se reagovati blagovremeno i poželjno u arhivskim ustanovama, a sve u cilju da se podigne na viši moralni nivo rad zaposlenih u arhivima.

Ovde se postavlja pitanje da li se etički kodeks može sprovesti u praksi i kako? Povodom toga se javljaju brojne nedoumice, a naročito oko pitanja koje su prednosti postojanja etičkog kodeksa u radnoj organizaciji? Sama činjenica da se ne može odrediti striktna lista smernica koja će obuhvatiti sve potencijalno moguće oblike i vrste neetičkog ponašanja, bili su predmet kritike jedne grupe arhivista. Kritičari su zamerali da su etički kodeksi kao takvi previše uopšteni, da su im magloviti etički prioriteti, a kada je pojedinac kao individualni fenomen u pitanju, etički kodeks nema baš nekog prevelikog uticaja niti može biti efikasan. On može biti efikasan samo u slučaju ako je on deo ličnog ponašanja tako da arhivista u njega duboko veruje i primenjuje njegove norme.

Specifični moralni zahtevi vezani za osobenosti različitih zanimanja, bez obzira na njihovu univerzalnost, u raznim oblastima aktivnosti javljaju se u specifičnom obliku zbog čega bi Kodekse ponašanja trebalo da ima svaka profesija. Ovde se može konstatovati da jednaki zahtevi radnog i poslovnog morala leže u svakoj profesiji. Međutim, razlike u njima se ispoljavaju kada se jave neki posebni zahtevi vezani za specifičnost određene profesije. Svi ti zahtevi su vezani za profesionalnu čast i poštenje, a sadržaj propisa svake profesionalne etike određen je opštim principima moralnosti, kao što su humanost, časno ispunjavanje svojih obaveza i dužnosti, dostojanstvo, odnos prema radu, stav prema vlastitom poslu. Iz ovoga se može zaključiti da je svaka profesija, manje ili više odgovorna prema vlastitom poslu. U principu, stavovi prema poslu sastoje se od kognitivne komponente (ono u šta

41

verujete), evaulativne komponente (ono šta osećate) i bihejviorističke komponente (tendencije da se ponašate na određeni način).

Etički kodeks arhivista nastao je pre svega zbog potrebe da se zaštite arhivi i arhivisti u slučaju da njihovi programi i njihovo ponašanje kao i zaštita arhivske građe budu dovedeni u pitanje.

Prema kodeksu, arhivisti obavljaju svoje zadatke i funkcije u skladu s arhivističkim načelima, kada se radi o: nastajanju, rukovanju i raspolaganju registraturskom i arhivskom građom, uključujući elektronske i multimedijske zapise, zatim o odabiranju i preuzimanju dokumenata radi njihovog konačnog smeštaja u arhive, kao i o bezbednosti, čuvanju i zaštiti arhivske građe o kojoj brinu, te o sređivanju, opisivanju, objavljivanju i obezbeđivanju dostupnosti dokumentima.

Kada je u pitanju korišćenje arhivske građe od strane istrašivača, etički kodeks jasno ističe pravila, kako da se u tom slučaju postupa, ali i kako da postupaju arhivisti kada je u pitanju njihov lični rad .

Prema kodeksu, arhivista mora da bude objektivan i nepristrastan posrednik između korisnika i arhivske građe odnosno ustanove koja tu građu čuva. Važno je da tu mora da dođe njegov profesionalni odnos do izražaja, što se postiže velikim iskustvom. Iz ovoga proizilazi da sa korisnicima treba da rade iskusniji arhivisti koji su prošli kompletan proces zaštite arhivske građe u arhivu, od njenog nastajanja do publikovanja.

Etički kodeks arhivista istakao je nekoliko principa. Prvi je princip neutralnosti. Po tom principu arhivista treba da se odupre

svakom pritisku, bez obzira odakle on dolazio i šta mu je cilj. Vrlo često su manipulacije informacijama iz arhivskih dokumenata kao i prikrivanje ili iskrivljavanje činjenica, meta pojedinaca i grupa. Arhivisti u tim slučajevima treba da se konsultuju međusobno i da probleme iznose u javnost. Ne sme se podleći dnevnopolitičkim i trenutnim interesima grupa ili pojedinaca i pritiscima bilo koje vrste i ma od koga oni dolazili.

Drugi je princip korišćenje arhivske građe od strane arhivista u procesu rada.Prema kodeksu, arhivisti arhivsku građu mogu koristiti za lična istraživanja i objavljivanje, pod istim uslovima pod kojima rade ostali korisnici arhivske građe kojima je građa dostupna. Istaknuto je da oni ne smeju da otkrivaju ni da koriste informacije do kojih su došli radom na arhivskoj građi ako je toj građi pristup ograničen. Svakako da ne smeju da dozvole da njihov lični interes kao istraživača dođe u sukob sa profesionalnim interesom ustanove u kojoj rade ili struke. On je iznad zahteva svakodnevnog rada, prevazilazi minimum, preciznije određuje šta treba raditi kako bi se došlo do maksimalnih rezultata u arhivistici. Međutim, ovde treba reći da etički ideal nije zamena za profesionalnost, on je samo proširen.

Treći princip je princip javnog poverenja. Možemo reći da je etički kodeks za arhiviste donet kako bi korisnike štitili od arhivskih usluga koje bi bile ispod arhivističkih standarda i normi. Kao što se vidi ovim kodeksom je arhivama poverena uloga čuvanja dokumenata, memorije društva, a arhivistima da brinu o njima. Oni su usmereni pre svega na služenje javnosti – društvenoj zajednici. Osnovni koncept

42

arhiva zasniva se na javnom poverenju, a očuvanje tog poverenja je stvar etičkog ponašanja i pravne odgovornosti.

Princip nepristrasne valorizacije arhivske građe.To je svakako jedan od važnijih etičkih principa, jer pravilo koje je etičkim kodeksom propisano, a odnosi se na vrednovanje arhivske građe, sa stanovišta istraživanja arhivske građe, a sastoji se u tome da arhivisti moraju da vrednuju dokumenta nepristrasno.

Sud koji donose o arhivskoj građi mora se zasnivati na temeljnom proučavanju i poznavanju administrativnih potreba svojih ustanova, kao i politike prijema arhivske građe u arhiv.

Jedan od principa koji se ustalio u arhivistici, a odnosi se na preuzimanje arhivske građe, što je posebno naglašeno, da se prilikom preuzimanja veće količine arhivske građe ne ugrozi integritet i bezbednost dokumenata. Za preuzetu arhivsku građu treba obezbediti odgovarajući prostor i najprikladniju tehničku zaštitu dokumenata. Isto tako, dokumenta odabrana za čuvanje, arhivisti treba da sređuju i opisuju u skladu s arhivističkim načelima (naročito s načelom provenijencije i načelom prvobitnog reda) i opšte prihvaćenim standardima.

Posebno važan princip je zaštite privatnosti pravnih i fizičkih lica Etički kodeks omogućava arhivisti da poštuje privatnost lica koja su stvorila dokumenta ili na koje se dokumenti odnose, naročito kada te osobe nemaju uticaja na odluke o korišćenju i raspolaganju dokumentima.

Obezbeđivanje integriteta dokumenata koji su im povereni na čuvanje i zaštitu, predstavlja osnovni zadatak arhivista po etičkom kodeksu. U izvršavanju ove dužnosti oni moraju da vode računa o legitimnim, iako ponekad međusobno suprotstavljenim, pravima i interesima stvaralaca, ali i onih osoba koje se spominju u dokumentima i krajnjih korisnika, prošlih, sadašnjih i budućih.

Etički kodeks pruža mogućnost arhivistima da razvijaju svoje stručno znanje i da se osposobljavaju, da doprinose napretku arhivistike i da obezbede da oni, čije obrazovanje ili obuku nadgledaju, budu osposobljeni za kompetentno obavljanje svojih zadataka.

Isto tako, prilikom odabiranje arhivske građe kod stvaralaca, ovo treba da se sprovodi u skladu sa propisanim kriterijumima, kako bi se sačuvala bitna svedočanstva o delovanju osobe ili ustanove koja ih je stvorila ili prikupila. Prilikom odabiraja dokumenta od strane arhivista za trajno čuvanje, arhivisti treba da sarađuju sa svojim kolegama i treba da preuzimaju arhivsku građu u skladu s ciljevima i mogućnostima svojih ustanova. Ne sme se dozvoliti da se preuzimanjem građe ugrozi integritet ili bezbednost već preuzetih dokumenata; već obezbediti najprikladniju zaštitu i uskladištenje dokumenata.

Princip pravilne primene kancelarijskog poslovanja tokom životnog veka dokumenata naglašen je posebno u kodeksu. U kodeksu je apostrofirana tesna saradnja arhivista i stvaralaca registraturske građe. Ova potreba proizilazi iz činjenice da može doći do nestanka velikog broja informacija zbog upotrebe novih oblika zapisa i uvođenja novih informacionih tehnologija (digitalni zapisi). Briga arhivista treba da bude da obezbede da se u postojeće informacione i arhivske sisteme od samog početka ugrade odgovarajući postupci koji će omogućiti da se vredni dokumenti sačuvaju.

43

Arhivisti koji pregovaraju sa ovlašćenim službama ili s vlasnicima o predaji dokumenata treba da obezbede da odluka bude zasnovana, kad god je to primenljivo, na punom uvažavanju sledećih elemenata: ovlašćenju za predaju ili otkup; na fmansijskom dogovoru i koristi; na planu za sređivanje i obradu; na autorskom pravu i uslovima korišćenja. Arhivisti treba trajno da čuvaju dokumenta o preuzimanju arhivske građe, čuvanju i celokupnom obavljenom arhivskom radu na njoj.

Savestan rad je važan princip kodeksa.Arhivisti su u obavezi, prema etičkom kodeksu, da kod izrade odgovarajućih naučno - informativnih sredstava o građi (opštih i posebnih) pristupe savesno i odgovorno, kako bi se obezbedio ujednačen nivo usluga za sve, a u pružanju saveta korisnicima kao i korišćenju drugih sredstava budu maksimalno objektivni i dobronamerni. Arhivisti treba da nastoje da u što kraćem roku pomognu korisnicima potrebnim informacijama o građi arhiva. Ponašanj arhivista prilikom pružanja informacija o građi korisnicima, što se tiče etike, na porvom mestu. Ljubaznost se ovde ističe u najvećoj mogućoj meri, u skladu sa politikom ustanove, zaštitom građe, zakonskim odredbama, pravima pojedinaca, kao i sporazumima s darodavcem. Ahivist korisnike mora da obavesti o tome da li ima ograničenja kod korišćenja arhivske građe i da to primenjuje pravilno. Arhivista treba da se pridržava i primenjuje sve dogovore postignute u trenutku preuzimanja arhivske građe. To je bitan uslov za pravilno korišćenje arhivske građe u naučne i javno - pravne svrhe.

U kodeksu се posebno ističe poboljšanje i unapređenje saradnje na rešavaju problema koji nastaju u procesu rada sa arhivskom građom, ali se upućuju arhivisti na saradnju sa predstavnicima srodnih struka na zaštuiti kulturne baštine, čime se podstiče poštovanje već usvojenih arhivističkih standarda.

TEKST KODEKSA

1. Arhivisti čuvaju integritet arhivske građe i tako garantuju da će ona ostati

trajno i pouzdano svedočanstvo prošlosti. 2. Arhivisti vrednuju, odabiraju i čuvaju arhivsku građu u njenom istorijskom,

pravnom i administrativnom kontekstu, uz poštovanje principa omogućavajući tako da se očuvaju i jasno uoče izvorni odnosi medu dokumentima.

3. Arhivisti treba da sačuvaju autentičnost dokumenata tokom arhivske obrade,

zaštite i korišćenja. 4. Arhivisti treba da obezbede kontinuiranu dostupnost i razumljivost

dokumenata. 5. Arhivisti treba da vode dokumentaciju o svojim aktivnostima na obradi

arhivske građe kako bi mogli da ih obrazlože.

44

6. Arhivisti treba da promovišu najširu moguću dostupnost arhivske građe i

obezbede jednaku uslugu svim korisnicima. 7. Arhivisti treba da poštuju i pravo na pristup arhiviskoj građi i pravo na

privatnost i da postupaju u skladu sa relevantnim zakonodavstvom. 8. Arhivisti treba da koriste posebno poverenje koje im je ukazano za dobro svih,

te da izbegavaju da upotrebljavaju svoj položaj za neopravdano sticanje vlastite ili bilo čije dobiti.

9. Arhivisti moraju da nastoje da dostignu najviši profesionalni nivo

sistematičnim i stalnim obnavljanjem znanja iz oblasti arhivistike i razmenom rezultata svojih istraživanja i iskustava.

10. Arhivisti treba da unapređuju zaštitu i korištenje svetske arhivske baštine kroz

saradnju s pripadnicima vlastite i drugih struka.

Objaljuje se prvi put.

45

ARHIVSKA GRAĐA KAO IZVOR ZA GENEALOŠKA ISTRAŽIVANJA

Abstrakt: The paper deals with the archives as a primary source for genealogy research. Key role in creating historical view gender and genealogy has ar-hivska material. The paper contains a historical overview of genealogy research in this country in the world and methodology of archival records in genealogical research.

Keywods: genealogy, archives, document, gender, family, researching the origin, archival holdings, collection.

Genealogija je pomoćna istorijska nauka koja proučava nastanak i razvoj

porodica, rodova i plemena i o njima izrađuje istorijske prikaze koji se temelje na rodoslovima. Samo ime je izvedeno od reči genea - pokolenje ili rod i logos - nauka.1

Pored istorije, genealogija je značajna pomoćna nauka za pravo, ekonomiju, političku i vojnu istoriju i druge nauke. Genealogija spada u red najstarijih naučnih disciplina u svetu. Bila je raširena u staroj Grčkoj i antičkom Rimu, naročito kod patricijskih porodica koje su želele da izrade knjige o svom poreklu pokušavajući da dokažu da je ono božansko. Isto tako Stari zavet je pun rodoslova i genealogija. Genealoškim istraživanjima bavili su se i Arabljani. Genealogija se posebno razvila u srednjem veku sa uvođenjem dvorskih i plemićkih rodoslovnih knjiga, kada ona dobija na značaju. Naša geneaologija počela je da se razvija u srednjem veku, i to u doba Nemanjića.2 U Bosni, genealogija kao književna vrsta počela je da se neguje od kralja Tvrtka I (1338 -1391), a u Hrvatskoj i Sloveniji od 14. veka. Prve genealogije imamo u Engleskoj krajem 15. veka kada feudalne porodice prikazuju grafički svoje poreklo pomoću rodovskih tabli. Krajem 15. veka, pojavile su se i prve genealoške knjige i tablice. Razvoj ove naučne discipline počinje u 17. i 18. veku, ali u 19. veku dobija metodiku i time postaje naučna disciplina u pravom smislu reči.

U 16. veku javlja se u Gracu, Jeronim Megiser (1550-1618) koji je kao dvorski istoričar sačinio najveću i veoma bogatu rodoslovnu tablu predaka cara i kralja Matije (1557 – 1619), u kojoj su obrađena 4024 člana ovog roda. Početkom 17. veka hronika Petra Keglevića (1603-1663) daje podatke o članovima hrvatskog plemstva. Najznačajniji su za nas francuski genealozi koji su radili pod rukovodstvom Šarla od Kanža (Charles du Fresne saigneur du Cange) / 1610 -1688/, koji su izradili i genealogiju srpskih kraljeva dinastije Nemanjića, Mrnjavčevića i drugih. Dikanž je u delu “Historia Bizantina duplici commentario ilustrata", koje je ugledalo svetlo dana 1680. godine, pored vizantijske dinastije izradio i genealogije srpskih, bugarskih, bosanskih i hrvatskih vladara.

1 M. Atlagić, B. Šekularac, Pomoćne istorijske nauke, Priština 1995, 365. 2 S. Antoljak, Pomoćne istorijske nauke, Kraljevo, 1971; A. Kožar, I. Balta, Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla, 2004. 115 – 116.

46

Pisac prve srpske istorije Jovan Rajić (1726 -1801), je Dikanžovu genealogiju posrednim putem uneo u svoju „Istoriju" U 17. veku Pavao Riter Vitezović (1652-1713) napisao je nekoliko genealogija: Draškovića (1670), Ratkaja (1677), Blagajskih (1680) i porodice Keglović, koja je ostala u rukopisu. Iz prve polovine 18. veka je i genealogija porodice Patačić koju je pod naslovom „Status familiae Patachich", koju je izradio Aleksandar Patačić. U 19. veku Ivan Kukuljević Sakcinski (1816-1889) u Hrvatskoj radi genealogiju porodice Drašković (1887).

Genealogija kao pomoćna istorijska nauka počinje se razvijati krajem 19. veka kada je Nemac O Lorenc ( Lorenz) 1898. godine u Berlinu objavio svoje čuveno delo “Lehbruh der gessamnten wissenschaftlichen Genealogie".Možda više nego u drugim pomoćnim istorijskim naukama genealogija je imala falsifikata iz različitih interesa i pobuda.3

Genealoška istraživanja na novoj naučnoj osnovi započela su u Francuskoj u drugoj polovini 19. veka. Postepeno se interes za genealoška istraživanja proširio na čitav svet.4

U genealoškim istraživanjima rad naučnika - istoričara omeđen je vremenom i prostorom koji im je na raspolaganju. Veoma je važna količina izvora i veština kombinovanja primarnih i sekundarnih izvora. Naučnom analizom i kritičkim odabirom i procenom relevantnih dokumenata za datu temu, istoričar genealog na osnovu posmatranja iz više uglova i uporedne analize stvara sliku događaja. Važna je takođe i blizina izvora informacija događajima i ličnostima koje se izučavaju.

Odmah na početku potrebno je reći da postoji određen broj praktičnih problema kada je u pitanju istraživanje arhivske građe u našim i stranim arhivskim ustanovama. Pre svega poznavanje jezika kojim su pisana dokumenta, kao i precizna uputstva o količini i sadržaju arhivske građe koju treba istraživati. Poznavanje stranih jezika važno je radi korišćenja raspoložive literature i dokaza u literaturi.

Svi koji se otisnu u vode genealogije i započnu istraživanja o rodovima suočavaju se sa mnogim problemima koji se javljaju u gotovo svim fazama ovog procesa. Veliki broj istraživača u arhivima koji na neki način žele da istražuju građu vezanu za pojedine rodove i plemena govore da se u svetu kod ljudi oseća sve izraženija potreba za utvrđivanjem svoga porekla. Međutim, neretko oni se po dolasku u ustanove koje čuvaju izvorna dokumenta o njihovom poreklu razočaraju. Razlog tome je što arhivske ustanove nemaju specijaliste - genealoge koji bi se bavili ovim temama, a takvih društava u nas još nema, pa su istraživači upućeni sami da se snalaze. Kako to obično nisu istoričari i prvi put se sreću sa istorijskim izvorima, vlada pravo šarenilo u ovoj oblasti.

Genealogija je usko povezana sa drugim pomoćnim istorijskim naukama: heraldikom, sfragistikom, numizmatikom, diplomatikom, toponomastikom, hronologi-jom i dr. Što se tiče literature na ovu temu, ona je brojna i raznovrsna.

3 Zna se da je vizantijski car Fotije u 9. veku stvorio lažnu genealogiju, a posebno je u srednjem veku evropska istorija puna falsifikata. 4 Interes za geneološka istraživanja naročito se proširio posle drugog svetskog rata.

47

Prvu genealogiju srpskih vladara donosi car, pisac Konstantin Porfirogenit (912-959) u svom delu ,,De administrando imperio". Tu je on dao genealoško stablo srpskih vladara od početka VII veka do vlade cara KonstantinaVII Porfirogenita.

Rodoslovi u doba Nemanjića nisu postojali kao posebna književna vrsta. U srpskim srednjovekovnim manastirima pojaljuju se rodoslovna stabla kao freskoslikarski radovi. Tako u manastirima Gračanica i Dečani, gde je naslikana genealogija Nemanjića u vreme cara Dušana (1346-1355) i drugim imamo rodoslove loze Nemanjića. U priprati Pećke patrijaršije nalazi se kopija iz 16. veka, dok se druga znatno slabija kopija nalazi u manastiru Gračanici. Na tim rodoslovnim stablima prikazani su samo muški članovi dinastije Nemanjića, od Simeona Nemanje do Stefana Dušana sa njegovim sinom Urošem IV.

Konstantin Filozof, pisac biografije despota Stefana Lazarevića, sastavio je njegov rodoslov po kome despot potiče od Likinija, zeta Konstantina Velikog, koji je bio Srbin.

Letopis popa Dukljanina (1511) sadrži genealogiju bosanskih srpskih i hrvatskih dinastija sa mnogo dragocenih podataka, ali ima i dosta izmišljenog. Benediktinac Mavro Orbini (druga polovina 16. veka 1614, Dubrovnik), koji je živeo na ostrvu Mljetu, je u delu Jl Regno degli Slavi" (Slovensko carstvo) na osnovu prikupljanja istorijskih izvora u Italiji, izradio geneološka stabla Kotromanića, Kosača, Balšića, Nemanjića, Altomanovića, Mrnjavčevića i Hrebeljanovića, a Ivan Lucić (Lucius) u svom delu, Jl regno Dalmatiae et Croatiae libri sex" izradio je genealoške tablice bribirskih knezova Nelipića i ugarskih, bosanskih i hrvatskih vladara.

Kod nas se prvi priručnici iz genealogije javljaju u 19. veku. Radili su ih sveštenici iz praktičnih potreba da bi razrešili neke probleme koji su im se javljali oko pitanja krvnog srodstva pojedinih članova nekog roda. O ovom pitanju prvi je kod nas pisao Ignjat Vasić u prvoj polovini 19. veka. On je bio prota loznički, pa je dolazeći često do problema oko srodstva članova jednog roda, sastavio za sebe praktičan priručnik na tu temu. Nažalost taj priručnik nismo mogli pronaći kao i dela arhimandrita Nićifora Dučića i mitropolita Mihaila, koji su se dosta bavili ovim problemima. Međutim, jedan takav priručnik sačuvan je, a njega je izradio episkop žički Nikanor Ružičić. On je ugledao svetlo dana pod imenom „Tablice raznovrsnih primera srodstva" 1886. godine. To su ustvari predavanja iz kanonskog prava koja je on držao kao profesor na Bogosloviji. U predgovoru ovoj knjizi on kaže da je sebi sta-vio u zadatak „da što bolje proučim načine (i oblike crteža primera) pronalaženja i izračunavanja stepena raznovrsnosti srodstva, te da na taj način sebi i drugome u tome pomognem".5

Jovan Cvijić, dajući 1911. godine „Uputstva za ispitivanje naselja i psihičkih osobina", smatrao je za najglavniji deo ovih proučavanja poreklo stanovništva i u vezi s tim njegove psihičke osobine. On je svojim učenicima preporučivao da „treba ići od kuće do kuće i saznati poreklo svake porodice, kod važnijih ili jako razgranatih

5 N. Ružičić, Tablice raznovrsnih primera sredstva. Kraljevsko – srpska državna štamparija, Beograd, 1886.

48

porodica treba detaljno ispitati istoriju ili raniji život te porodice". Na osnovu njegovih uputstava ispitane su mnoge oblasti u kojima je živeo srpski narod i pod uredništvom Jovana Cvijića ta istraživanja su štampana u ediciji „Naselja srpskih zemalja" Srpske akademije nauka kao Etnografskim zbornicima. Oni sadrže dragocene podatke za genealoška istraživanja.6

Poslednjih godina u nas se oseća sve veća potreba za heurističko -ar-hivističkim radom na arhivskoj građi kao istorijskom izvoru za genealogiju.Tako osnovana edicija „Hronika sela", prvobitno u okviru SANU, a potom Kulturno -prosvetne zajednice Srbije, pruža u tom smislu dosta podataka o rodovima u našim selima. Mada šarolika i bez naučne kritike, ova edicija je korisna za našu temu. Mnoge publikacije iz ove edicije sadrže dosta upotrebljivih podataka o srpskim rodovima, ali ih treba koristiti sa dosta rezerve, jer su rađene od nestručnih lica i mahom glorifikuju porodice o kojima pišu.

Kako radovi ove vrste, pored istorijskog i etnološkog imaju i arhivistički značaj, motivisan ovim i željom da pomognem mladim istraživačima u ovoj oblasti, a znajući da sličnih radova na ovu temu nema, nastojao sam da obrađena pitanja dobiju naučnu i što praktičniju vrednost.

Verujem da će ovaj rad poslužiti korisno istoričarima - genealozima, arhivistimai i etnolozima koji se bave proučavanjem porekla porodica i migracionim kretanjima, kao i drugim istraživačima čiji je predmet istraživanja arhivska građa u svrhu izrada genealogije.

Prema pozitivnom arhivskom zakonodavstvu Srbije, arhivsku građu čini „izvorni i reprodukovani pisani, crtani, kompjuterizovani, štampani, fotografisani, filmovani, mikrofilmovani, fonografisani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal od posebnog značaja za nauku i kulturu, koji je nastao u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, političkih organizacija i njihovih organa, ustanova i drugih organizacija, verskih zajednica, kao i pojedinaca, bez obzira na to kad je i gde nastao i da li se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih".7

Arhivska građa sastoji se od više oblika koje nazivamo opštim imenom dokument (lat. doceo - pouka, primer, ugled). Danas se pod pojmom dokument podrazumeva „materijalno svedočanstvo nekih činjenica, događaja, predmeta pojava i objektivne i misaone ljudske delatnosti, izraženo u štampi, grafici, crtežu, fotografiji, zvučnom zapisu ili nekim drugim načinom na odgovarajućem materijalu (papirus, pegament, papir, filmska traka i dr)".

Po svom poreklu dokumenta možemo podeliti u tri velike grupe: di-plomatička, registraturska i tehnička. U diplomatička spadaju povelje, isprave, pisma, bule, berati, fermani, a prema tehničkom aspektu zvučni, audio – vizuelni, foto, fono i kseroks kopije i dr.8

6 J. Cvijić, Uputstvo za ispitivanje naselja i psihičkih osobina, Beograd, 1911, 2. 7 Službeni glasnik PC, Br. 71/94. 8 I. Bruk, Lj. Popović, Arhivistika, nav. delo, 52-53.

49

Za našu temu svakako su najznačajniji registraturni dokumenti: akt, prilog, koncept, original i knjige jer se sa njima srećemo u radu pri genealoškim istraživanjima.

Akt je svaki pisani sastav kojim se pokreće, dopunjava, menja, prekida ili završava poslovna delatnost.

Prilog je pisani sastav (dokument, tabela, grafikon, crtež i sl.), ili fizički predmet, koji se prilaže uz akt radi njegovog dopunjavanja, objašnjenja ili dokazivanja.

Koncept je još neutvrđeni nacrt akta. Original je prepis konačne redakcije koncepta, potpisan i snabdeven svim

formalnim obeležjima autentičnosti, što mu daje pravnu snagu. Skup svih spisa koji se odnose na isto pitanje, problem, zadatak i sl., a koji su nastali u toku istog postupka i predstavljaju posebnu celinu nazivamo predmetom.

Knjige predstavljaju zajedno prošivene i uvezane listove, pre ili posle ispisivanja tih listova. Razlikuju se prema obimu i nameni: protokoli, registri, zemljišne, poreske, matične knjige i dr.

Skupina arhivske građe nastala poslovanjem pravnih i fizičkih lica naziva se arhivskim fondom. Za razliku od fonda, postoji i skupina arhivske građe koja je veštački stvorena i koju nazivamo zbirkom.

Arhivsku građu kao izvor za genealoška istraživanja možemo podeliti u nekoliko osnovnih grupa. Primarnu grupu izvora čini arhivska građa koja je sačuvana i čuva se u arhivima. Za našu temu svakako najznačajnije su matične knjige. Drugu grupu čine lični i porodični fondovi. Pored matičnih knjiga i ličnih i porodičnih fondova, dokumenta koja sadrže podatke za genealogiju nalaze se u sudskim fondovima. Četvrtu grupu činili bi fondovi prosvetnih (škola, fakulteta i dr.) i verskih ustanova (manastira i crkava). Posebna grupa dokumenata koja sadrži podatke za našu temu nalazi se u fondovima geodetskih uprava (zemljišne knjige i dr.). Od arhivskih fondova i zbirki veoma korisne za genealogiju mogu biti zbirke fotografija i albumi porodica, kao i zbirke plakata i starih rukopisa. Važna obaveštenja za genealogiju pružaju ponekad i Fondovi organa uprave i privredni fondovi, kao i drugi fondovi koji se nalaze u arhivima. Podaci koji se nalaze u mesnim kancelarijama, a nisu preuzeti od arhivskih ustanova, veoma su dragoceni za genealoška istraživanja Koristan izvor podataka za genealogiju mogu biti popisi stanovništva i imovine birača i drugi popisi koji postoje u statističkim zavodima ili su preuzeti u arhive.

Sekundarnu grupu izvora za genealoška istraživanja čini memoaristika (dnevnici, sećanja i dr.) i periodika (štampa i dr.). Za genealoška istraživanja važne su i razne pomoćne knjige kao što su telefonski imenici, šematizmi, evidencija ođave i prijave mesta boravka i grobni arhivi, ukoliko su sačuvani, kao i drugi materijal koji može koristiti za ovu temu. Neke porodice u okviru svojih privatnih zbirki arhivalija poseduju čitulje i genealoške table predaka. Njih su radili pojedini članovi porodice, a veoma su značajni za proučavanja u genealogiji, jer sadrže dragocene podatke za porodicu na koju se odnose, ali i na druge srodničke. U nekim susednim zemljama u arhivima se čuvaju kolekcije genealoških stabala znamenitih ličnosti i zbirke smr-

50

tovnica koje su nastale prikupljanjem za ličnosti koje su odigrale značajnu ulogu u društvu. Interesantne mogu biti i druge kolekcije ako se odnose na članove pojedinih rodova za koje se vrši istraživanje.

Treću veliku grupu izvora za genealoška istraživanja čine usmena kazivanja savremenika.

Zahvaljujući trudu arhivista, istraživači se u arhivima susreću sa dobro sređenim i obrađenim arhivskim fondovima i zbirkama. Nažalost, u arhivima još uvek ima nesređene arhivske građe, koja se daje korisnicima bez obaveštajnih sredstava. Bez obzira na stepen njene sređenosti, provenijenciju i vreme nastanka, ona se daje korisnicima no utvrđenoj proceduri svakoga rhiva. Arhivi, dakle predstavljaju glavne rizniice za sva genealoška istraživanja, a građa pohranjena u depoima arhiva predstavlja prvorazredni izvor za saznavanje prošlosti stanovništva sa određenog područja.

U arhivima se kao pomoćna sredstva koriste vodiči, inventari, katalozi, indeksi, kartoteke, regesta, abecedari i dr. Ova pomagala omogućavaju istraživačima da dobiju deteljniji uvid u sadržaj fonodova, zbirki, rukopisa i drugih korpusa građe. U specijalnim inventarima i regestama obično je naznačen i bitan sadržaj dokumenta, što istraživaču skraćuje vreme traženja i analize nekog spisa.

Obično istraživači-genealozi pre pristupanja istraživanjima u arhivima konsultuju objavljenu arhivsku građu i literaturu o zadatoj temi da ne bi došli u situaciju da pretražuju već istraženo i objavljeno. Objavljena dokumentacija iz fondova arhiva može istraživača uputiti u dalji pravac istraživanja. Uporedo sa ovim može se vršiti pretraga po periodici koja je veoma značajna kada su u pitanju lokalna zbivanja u kojima su učestvovali članovi određenih porodica da se vrši istraživanje.

Arhivska građa koja predstavlja izvor za genealoška istraživanja, ukoliko je sačuvana, bilo u celosti ili delimično, predstavlja svedočanstvo o životu članova određenog roda u vremenu. Stanje, sređenost i poznavanje arhivskih dokumenata za pojedine rodove i njihovo poreklo, različito je i varira od arhiva do arhiva a vremenski je neujednačeno. U nekim ustanovama je genealoška građa dosta dobro očuvana dok se za pojedine vremenske periode to ne može reći. Ova građa bila je naročito uni-štavana u vreme ratova, buna i nemira. Mi ćemo se u najopštijim crtama osvrnuti na ona arhivska dokumenta za koja se može utvrditi da predstavljaju prvorazredne izvore za genealoška istraživanja, a nalaze se u arhivima, a posle nešto reći i o dokumentima koja se nalaze na drugim mestima, a važna su za genealoška izučavanja.

51

Matične knjige

Matične knjige u naširem značenju te reči predstavljaju osnovnu evidenciju podataka o nekome ili nečemu u obliku knjige.9 Crkvene matične knjige odnose se na neke crkvene obrede, odnosno na građansko stanje.Razlikujemo matične knjige rođenih, venčanih i umrlih i druge matične knjige koje su nastajale iz potrebe društva da registruje važnije podatke o životu građana.10

Prve matične knjige u svetu su nastale u 17. veku. Prve propise kojim se naređuje vođenje evidencije o rođenju, smrti i venčanju nalazimo u odlukama II Lateranskog sabora iz 1139. godine. Međutim, retke su zemlje u kojima su ove knjige uredno vođene u srednjem veku. Engleski kralj Henrih VIII izdao je naredbu 1538. godine kojom je sveštenicima naređeno da ubeležavaju u knjige krštenje, venčanje i smrt svakog vernika na svojoj teritoriji. Tridentski koncil (1545 - 1563) i rimski papa Pavle V enciklikom iz 1614. godine „Rimski obred" („Rituale Romanum") utvrđuju ritualna bogosluženja i propisuju vođenje pet vrsta matičnih knjiga: krštenih (liber baptizatorum), venčanih (liber so pulatorum), umrlih (liber defunktorum), krizmanih (liber confirmatorum) i knjiga porodice (liber status animarum). Za teritoriju Vojvodine koja je bila u sastavu Turske, a potom Ugarske značajan je koncil u Nađsombatu koji je doneo svoj obred upisivanja u matične knjige, odnosno da se ne vode po propisanom obrascu nego kao dnevničke beleške. Tek posle sto godina propisani obrazac je zaživeo na području današnje Vojvodine. Najstarije evidentirane matične knjige na području Vojvodine su rimokatoličke provenijencije.Prve matične knjige na području Vojvodine evidentirena su u Subotici. Potiču iz 1687, a u Banatu se vode od 1718. godine. Ovo je važno da znaju istraživači koji se bave istraživanjem porodica katoličke konfesije.

Vođenje matičnih knjiga na teritoriji današnje Vojvodine propisano je carskim dekretom 20.februara 1784. godine u vidu „Naredbe o obaveznom vođenju matičnih knjiga rođenih, venčanih i umrlih". Naredba se odnosila na sve tri priznate veroispovesti i primenjivala se u svim naslednim zemljama. Tako su u Vojvodini, kao delu Austrougarske monarhije, uvedene 1895. godine i građanske matične knjige.

Što se tiče srpske pravoslavne crkve, prve matice (matične knjige) srećemo u Vojvodini. Naredbe za vođenje matičnih knjiga (venčanih, rođenih i umrlih) nalazimo u jednom pismu beogradsko-karlovačkog mitropolita Mojseja Petrovića od 7. januara 1727. godine. U pismu on naređuje protosinđelu karlovačkom da uputi sveštenike da „beleže u naročite beležnice sve slučajeve smrti, rođenja i venčanja, dok im se ne pošalju za to uređeni protokoli sa detaljnim uputstvima". Ovo bi bio prvi inicijalni

9 M. Đukanov, Kad su uvedene crkvene matične knjige kod Srba u Vojvodini, Zbornik radova „Arhivska građa kao izvor za istoriju“, AS, Beogra, 2000, 113. 10 Priručnik iz arhivistike, SDRAJ, Zagreb, 1977, 43.

52

dokument za uvođenje matičnih knjiga kod Srba u Vojvodini. Naredbom Josifa II iz 1784.godine bile su obavezne sve priznate veroispovesti u Austriji i naslednim zemljama da vode matične knjiga (rođenih, venčanih i umrlih). Taj zakonski član je 1827. godine proširen novim članom kojim je država propisala da se one vode u dva primerka, od kojih je prvi ostajao u registraturi stvaraoca (crkvi), a drugi u arhivu municipija (županije). Takvo stanje zadržalo se sve do 1895. godine kada se uvode državne matice u Ugarskoj.11

Na teritoriji Srbije obaveza vođenja matičnih knjiga uvodi se 1837. godine. Uredbu o vođenju protokola krštenih (rođenih, venčanih i umrlih) donele su crkvene vlasti 1836. godine, a bile su dužne da je poštuju sve parohije. Svaka parohija morala je uredno da vodi ove evidencije. U početku su vođene na slavenosrpskom jeziku na posebnom obrascu veličine „folio", sa rubrikama za po tri upisa na jednoj strani.12 Ova obaveza sreće se i u Građanskom zakoniku za Kneževinu Srbiju 1844. godine. U paragrafu 92 bilo je predviđeno da sveštenik po venčanju zabeleži ime i prezime venčanih, njihovih roditelja i kuma, njihovo stanje i mesto „obitovanja", dan venčanja s dodatkom koji im je brak i sa potpisom sveštenika koji ih je venčao.13 Za matične knjige iz prve polovine XIX veka, karakteristično je da pored imena upisanog često nedostaje prezime. Ovo je razumljivo ako se zna da sve do 1850. godine u Srbiji nije bilo stalnih prezimena, nego su se ona menjala po imenu oca porodice. Kako je ovo otežavalo regulisanje privatno - pravnih odnosa, Ministarstvo unutrešnjih dela pokrenulo je inicijativu da se radi zavođenja „baštinskih knjiga" moraju stabilizovati prezimena. U tom cilju bili su upućeni u Austriju „stolonačelnici" Ministarstva pravosuđa da vide kako se „baštinske" (zemljišne) knjige tamo vode i prenesu njihovo iskustvo kod nas. Oni su obišli i gradove u Srbiji i predložili da se u Srbiji „unapredak prezimena familijarna zadržavaju". Ministartvo je taj njihov predlog usvojilo i 31. januara 1851. godine izdalo Uredbu, koju je potvrdio knez Aleksandar Karađorđević, a po kojoj je naređeno vlastima da se „narodna prezimena jedanput za stalno utvrde, kako bi se unapredak za svagda znati moglo jedno prezime jedne iste familije". U tom smislu angažovane su vlasti u Srbiji da se po imenu najstarijeg čoveka u familiji prezimena zavedu kako bi se nadalje samo ta prezimena upisivala u zvanična akta. Ministarstvo pravosuđa bilo je ovlašćeno da u slučaju da familija želi da promeni prezime to odobri ukoliko nađe za shodno.

Što se tiče obrazaca na kojima su vođene matične knjige, on se vremenom menjao kako po formatu tako po broju rubrika i sadržaju.

U matične knjige krštenih (rođenih) unošeni su ovi podaci: ime, pol, dan, mesec i godina rođenja, kao i dan, mesec i godina krštenja deteta; za roditelje podaci o imenu, prezimenu i mestu življenja; za sveštenika koji je izvršio obred: ime, prezime, čin i ime hrama u kome je obavljeno krštenje. Prema zbirci matičnih knjiga koja se

11 M. Đukanov, nav. delo, 118-121. 12 M. Petrović, Preuzimanje starih matičnih knjiga rođenih, venčanih i umrlih lica u Arhivu SR. Srbije van teritorija SAP-a, Arhivski pregled 1-2, AS, Beograd, 1987, 212. 13 Građanski zakonik za Kneževinu Srbije.

53

čuva u Arhivu Šumadije u Kragujevcu vidi se da se u ovim knjigama, krajem 19. veka pojavljuje više podataka i to: o godinama starosti majke, broju dece, zanimanju roditelja i podatak da li je živ i koji roditelj.

U knjigu venčanih unošena su imena i prezimena mladenaca, njihovo zanimanje, godina i mesto rođenja, koji je brak po redu, odnosno imena, prezimena, zanimanja, mesto stanovanja roditelja i kumova. Tu je ubeleženo i ime sveštenika, crkva u kojoj je obred venčanja obavljen i tačan dan, mesec i godina venčanja.

U matične knjige umrlih precizno su unošeni podaci o imenu i prezimenu pokojnika, mestu stanovanja, godini života, datumu smrti i sahrane i mestu (groblju) sahrane kao i ime sveštenika koji je obavio pogrebni čin. Zanimljivo je da se krajem 19. veka pojavljuje i rubrika u koju se upisuje uzrok smrti. U ovu rubriku su često ubeležavani podaci o starosti, pogibiji, bolesti, ponekad i stručni latinski nazivi bolesti.14

Posle Drugog svetskog rata, 1946. godine, donet je „Zakon o državnim matičnim knjigama", kojim je bilo uređeno da ove evidencije vode državni organi - matičari, a da se ranije vođene matične knjige preuzmu od crkvenih vlasti. U Srbiji je 1967. sprovedena akcija popisa matičnih knjiga svih veroispovesti. Dalje vođenje matičnih knjiga uređivano je zakonima, pravilnicima i uputstvima. Tako su na snazi sledeći propisi iz ove oblasti.

Zakon o osnovnim podacima za matične knjige (Sl.glasnik SRS br23/79); Zakon o matičnim knjigama (Sl.glasnik SRS br23/79); Pravilnik o obrascima i vođenju matičnih knjiga (Sl Glasnik SRS br.53 / 79); Uputstvo o načinu vođenja matičnih knjiga (Sl. Glasnik SRS br. 6/80) Matične knjige sadrže dragocene podatke za genealogiju. Njima se mogu

utvrditi važni podaci koji se odnose na genealogiju određene porodice. I pored tako važnih podataka, moramo konstatovati da je jedan deo matičnih knjiga u prošlosti uništen što otežava istraživačima rad na porodičnim hronikama. Sa novim informatičkim tehnologijama rad na pretraživanju matičnih knjiga biće dostupniji.

14 Istrorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga, rođenih, umrlih i venčanih.

54

Lični i porodični fondovi

Građa ovih fondova predstavlja svojevrstan izvor za genealogiju, posebno ako se odnose na porodicu za koju istraživač obavlja istraživanja. Tu spadaju dokumenta koja nastaju organizovanim radom jedne ličnosti, ili više članova jedne porodice, koji su igrali zapaženu ulogu ili imali određeno mesto u društvu. U arhivskoj zaostavštini ličnosti ili porodice značajne zbog društvene uloge koju su imali i delatnosti koju su obavljali, ili zbog toga što su bili značajni kolekcionari moglo se naći podataka i za druge porodice, ili članove drugih rodova (prepiska, fotografije i dr.).

U arhiv ova građa dospeva na razne načine, ali najčešće: otkupom, poklonom ili preuzimanjem. Ponekad se ova građa nađe pomešana sa drugim fondovima, pa se izdvoji u posebnu celinu. Od takve građe, ukoliko ima elemenata, formira se arhivski fond.9

Građa ovih fondova prema sadržaju sistematizuje se u nekoliko osnovnih grupa: 1. Lična dokumenta, u koja spadaju: krštenica, svedočanstva o školovanju, dokumenta o vojnoj obavezi, dokumenta o službovanju, venčanica, umrlica i druga dokumenta. 2. Imovinsko- pravni dokumenti. U ovu grupu spadaju: dokumenti o pravu na posed (tapije, testamenti, kupoprodajni ugovori i dr.), računi o gradnji kuće, stana i sl. 3. Dokumenti delatnosti sadrže: rukopise, studije, rasprave, članke govore, memoare i dr.). 4. Prepiska. Ova grupa sadrži pisma: a) pisma tvorca fonda b) pisma upućena tvorcu fonda 5. Arhivska građa raznih lica o tvorcu fonda (referati, recenzije, kritike, isečci iz novina, nekrolozi i dr.) 6. Ilustrativni materijal (fotografije, razglednice i dr.)

7. Arhivska građa srodnika tvorca fonda

Fondovi sudskih organa

Formiranje sudova započinje u Srbiji u prvim godinama stvaranja srpske države u 19. veku. U fondovima okružnih, sreskih i opštinskih sudova, naročito u ostavinskim predmetima, mogu se naći podaci o pojedinim našim rodovima značajni za njihovu prošlost. Sudski predmeti sadrže pravo izvorište podataka, jer su ponekad

55

stranke u sporu prilagale određene dokaze koji mogu osvetliti veoma dobro stanje i položaj pojedine porodice u određenom istorijskom trenutku.

Fondovi prosvetnih ustanova

U ovu grupu fondova spadaju osnovne, srednje, više i visoke škole. Oni su prvorazredna građa za podatke koji nas interesuju o članovima pojedinih rodova koji su pohađali škole. Naročito su značajne upisnice. Poneki fond sadrži i dnevnike rada pa se može pratiti kretanje člana porodice za koju vršimo istraživanje i dobiti tačna slika o njegovom uspehu u školi. U opštoj arhivi nalaze se molbe za upis učenika u školu i mogu se doznati važni podaci o upisanim učenicima i njihovom kretanju. Tu spada i dokumentacija o završnim ispitima i diplomskim radovima, magistarskim radovima i doktorskim disartacijama.

Naročito je važno utvrditi koju najbližu školu su pohađali članovi određenog roda i gde se čuva arhivska građa te škole. Na osnovu informativnih sredstava o građi i preciznih uputstava radnika u čitaonici arhiva, istraživač će dobiti detaljnija uputstva o pretragama po arhivskoj građi škole kako bi dobio određene podatke o članovima roda za koji istraživanje vrši.

Popisi stanovništva i zavođenje stalnih prezimena. Običaj koji je važio u Srbiji do 1851. godine, da svaka generacija po ocu dobija prezime, zadavao je i zadaje velike muke istraživačima porodičnih rodoslova. Istraživačima je radi korišćenja dokumenata potrebno ukazati na neke činjenice koje su važne za ovu temu.

Kada je trebalo zavesti „baštinske knjige" u Srbiji, dva činovnika dobila su zadatak od Ministarstva unutrašnjih poslova da odu u Austriju i „tamo provide kako bi se takove i kod nas ustroiti mogle". Vrativši se iz Austrije, oni su Ministarstvu podneli predlog da se u Srbiji „unapredak prezimena familijarna zadržavaju", odnosno, uvedu stalna prezimena. Kada se ona budu ustalila „moći će se pristupiti zavođenju baštinskih knjiga". Poštujući ovo, knez Aleksandar Karađorđević izdao je, na predlog Sovjeta, Uredbu da se „u familijama našega naroda prezimena jedanput za stalno utvrde". Tako su no imenu najstarijeg čoveka u familiji određena u Srbiji stalna prezimena. Zbog velikog broja pojedinačnih molbi u kojima su građani zahtevali dozvolu da mogu po nekom drugom pretku iz familije promeniti prezime, doneta je dopuna uredbe po kojoj se sa odobrenjem popečiteljstva unutrašnjih dela može to učiniti, a komisija popisna (koškripciona) bila je ovlašćena da stalna prezimena iznalazi i zavodi u popise.

Prvi popisi posle oslobođenja od turske vlasti ne daju detaljnije podatke o rodovima. Za teritoriju Srbije najznačajniji je popis iz 1863. godine koji sadrži veoma precizne podatke o svim domaćinstvima u Srbiji, a koji su veoma dragoceni za genealogiju jer pružaju osnovne podatke o članovima rodova koji su u to vreme živeli u tom domaćinstvu. Tu su, pored popisanog broja domaćinstva, i imena i prezimena, godine starosti starešine kućne zajednice, navedena lična imena ukućana i pol, godina starosti, zdravstveno stanje i srodnost sa domaćinom. U popisu je prikazano imovno

56

stanje domaćinstva u zgradama i zemlji, vrednost celine imovine u cesarskim dukatima (U Srbiji je u ovom periodu bilo u opticaju oko 20 valuta), godišnji prihod u talirima i u koju klasu spadaju po imanju (domaćinstva su razvrstavana u pet klasa od 0 do 4).

Privredna arhivska građa

U privrednu arhivsku građu spadaju dokumenta koja su nastala radom privrednih preduzeća i organizacija. K. Nemet deli celokupnu arhivsku građu nastalu u privredi na četiri dela: a) arhiva banaka i novčanih zavoda;

b) arhiva trgovačkih preduzeća; c) arhiva industrijskih preduzeća i d)arhiva saobraćajnih i prometnih organizacija i društava.

U fondovima privrednih preduzeća mogu se pronaći značajni podaci o kretanju zaposlenih članova roda. Za svakog pojedinačno utvrđujemo u kojoj radnoj organizaciji ili preduzeću je radio i gde je pohranjena arhivska građa toga preduzeća.

U gotovo svakom preduzeću nalazimo građu o zaposlenim licima. Naročito su značajna personalna dokumenta zaposlenih, jer iz njih doznajemo podatke o kretanju radnika. Posebno su zanimljivi platni spiskovi radnika, ugovori, sporovi, spisi koji se odnose na disciplinsku komisiju inspekcije rada, interni pravilici, socijalno osiguranje, školarina i dr.

Ostali izvori

I drugi arhivski fondovi sadrže dragocene podatke za genealoška istraživanja. Tako neki arhivi poseduju u okviru različitih fondova i genealoška stabla koja, iako rađena nestručno i veoma različito, mogu korisno poslužiti za naučno saznanje o pojedinim porodicama. Važni su dokumenti katastarske i geodetske uprave i dokumenta iz arhivskih zbirki preuzimana u različitio vreme. U arhivskoj građi preuzetoj od manastira, crkava i verskih ustanova sadržana su dokumenta koja se odnose na službu, oglase o venčanju, crkvene spomenice, različite druge spise koji mogu biti izvor za genealoška istraživanja. Za genealoška istraživanja pored navedenih izvora mogu poslužiti i popisi birača i drugi izvori. Tako je zanimljiva za našu temu građa preuzeta od kancelarija koje su vodile podatke o stanovanju i prebivalištu stanovnika, jer u kartonima tih kancelarija postoje podaci o rođenju, roditeljima, stanodavcu i dr. U muzejima i kod privatnih imalaca arhivske građe takođe postoji raznorodna

57

genealoška dokumentacija. Za našu temu značajni su kršteni listovi, ugovori o sklapanju brakova i venčana pisma. Veoma važni su zapisi o darovima i oporuke razne vrste. Razne vrste ugovora i sporazuma i ukazi o imenovanju, majstorska pisma, diplome o završenoj školskoj spremi, magistarske, doktorske i druge diplome, kao i različite darovnice važe kao prvorazredna arhivska građa. Važan izvor za genealoška istraživanja predstavljaju čitulje i smrtovnice koje je porodica prikupljala, kao i podaci o pomenima koje je objavljivala štampa, a sačuvani su u isečcima ili fragmentima kod porodica.

Pomoćni izvori

Pored navedenog, čitav niz raznih pomoćnih izvora može korisno poslužiti u genealoškim pretragama. Tako su dragoceni razni šematizmi pisani za najrazličitije potrebe, od crkvenih do državnih. Kao put traganja za genealoškim podacima mogu poslužiti telefonski imenici, a pretraga je dosta pojednostavljena jer su oni rađeni tako da pružaju mogućnost pronalaženja prezimena unutar mesta veoma lako (abecedni red). Podatke o grobnim mestima pojedinih članova rodova za koja vršimo istraživanje moguće je pronaći i kod grobljanskih uprava pojedinih većih gradova u Srbiji, jer se tamo uredno vode svi podaci o pokojnicima. U nedostatku arhivske građe, mogu katkad poslužiti i grobni natpisi.

Sekundarna grupa izvora za genealoška istraživanja predstavljaju periodične publikacije i štampa. Posebno su zanimljivi dnevnici i sećanja sačuvani u izvornom obliku. Da bismo mlade istraživače uputili u oblast genealogije i izradu rodoslova, treba reći da će se oni u svom istraživanju i radu susretati sa raznim rodoslovnim šemama i tablama. Mi ćemo se ovde osvrnuti na četiri najvažnije. Istraživači se na početku svoga rada odlučuju za koju će od ovih tabli vršiti istraživanja.

1. Tabla predaka /ascedenata/, uzlazna

Kod ove table poređani su biološki (krvni) srodnici no generacijama. Nosilac table, najstariji predak, nalazi se na podnožju table. U drugom redu su roditelji nosioca table, pa njegovi dedovi i tako redom. Na ovoj tabli broj članova u svakoj novoj generaciji progresivno se množi. Uobičajeno je da se preci označavaju brojevima. Tako će nosilac table biti obeležen brojem 1, njegovi roditelji 2-3, ded i baba njegovi i tako redom. Neki autori označavaju svaku novu generaciju novim brojem, pa nosioca table obeležavaju brojem 1, njegove roditelje 1-2, dedove 1-3 i tako dalje.

Ovako urađene table predaka (pređa) daju podatke o nacionalnom i klasnom sastavu pojedinih ličnosti iz porodice.

58

2. Tabla potomaka ( descedenata) silazna

Ovo je najviše korišćena tabla. Sastoji se od sheme u kojoj se na vrhu nalazi par ljudi, a ispod njih se ređaju njihovi potomici i to potomci sinova i kćeri. U drugom redu su sinovi i kćeri para, a u trećem unuci i unuke, zatim praunuci i praunuke u četvrtom i tako redom. Tabla potomaka značajna je jer istraživačima omogućava da prate političko, privredno i krvno nasledstvo. Ovakve table prelaze okvire porodične istorije.

3. Tabla roda

Na ovoj tabli upisuju se samo muški potomci para ljudi i njihova deca, bez

dece ženskih potomaka. Redosled table teče silazno kao kod table potomaka. Tabla plemena ili roda predstavlja temelj za svako porodično istraživanje jer

su u njoj navedeni svi članovi istoimenog roda.

4. Tabla svojte (nem. Sippe) Tabla svojte karakteriše se time da su na njoj, osim potomaka jednog para

ljudi, i sestre nosioci table sa svim potomcima, svi krvni rođaci nosioci table. Raspored table teče kao na tabli potomaka. U ovu grupu spada i takozvano RODOSLOVNO STABLO. („Status familiae Patachich")

Tabla svojte daje nam podatke i o članovima drugih rodova, što može biti korisno za istraživanje šire istorije porodice.

Kako je predmet genealogije izučavanje nastanka i razvoja porodica rodova i plemena, izrađivanje o njima istorijskih prikaza koji se temelje na rodoslovima, za shvatanje genealogije kao naučne discipline neophodno je istaći činjenicu da se ona poklapa i dodiruje i sa drugim naučnim disciplinama: onomastikom (nauka koja se bavi proučavanjem imena ljudi), etnologijom, ikonografijom, heraldikom, arhitekturom, sfrašstikom, numizmatikom, sociologijom, biologijom, ustavnom i pravnom istorijom i dr.

O kritičkoj analizi arhivske građe za genealogiju

Najsloženiji i najvažniji zadatak u istraživačkom procesu za genealoška istraživanja arhivske građe predstavlja kritička analiza dokumenata. Od toga u kojoj meri ćemo izvršiti kritičku analizu, odnosno objektivnu kritiku dokumenta umnogome

59

zavisi do kog stepena ćemo podići istorijisku interpretaciju o događajima, ličnostima i društvenoj procesu određenog roda.

U naučnoj metodologiji razlikuje se spoljna, ili erudicijska i unutrašnja, ili kritika sadržaja. Spoljna kritika utvrđuje autentičnost dokumenta, vrstu, oblik, format i druge spoljne osobine dokumenta. Spoljna kritika treba da utvrdi da li je dokument originalan ili falsifikat.

Unutrašnja kritika dokumenata je najvažnija. Ona izučava sadržaj dokumenata. Ne sadrže sva dokumenta verodostojne činjenice za genealogiju. Kod određene vrste dokumenata iz arhivske građe najpre se mora utvrditi kakva je to vrsta istorijskog dokumenta; ko je njegov autor; da li je učesnik ili svedok događaja; da li on izveštava ili komentariše događaj; da li je zvanično lice ili posrednik. Potom se utvrđuje kada je dokument nastao, koliko je proteklo vremena od događaja i nastanka dokumenta, zna li se uloga autora dokumenta u određenom istorijskom procesu ili događaju.

Ukoliko je autor dokumenta nepoznat, onda se on utvrđuje na osnovu sadržaja datog dokumenta. Isto tako, ako je nepoznato mesto, ono se utvrđuje na osnovu teksta dokumenta, kao i veze uloga i druge stvari koje su nepoznate. Potom se utvrđuje pouzdanost informacija sadržanih u dokumentu na taj način što se identifikuju neoborive činjenice. Veoma važno je utvrditi perspektivu gledanja na istorijske događaje izvora informacija (dokumenta), kao i predrasude u odnosu na suprotnu stranu.

Za sve koji se upuste u istraživanje podataka za izradu genealogije važan je postupak utvrđivanja pouzdanosti informacija sadržanih u tekstu dokumenta ili njihove kontradiktornosti sa informacijama koje potiču iz drugih izvora. Veoma važno je da istraživač uoči nedostake i prazninu u arhivskom dokumentu, nedostaju li imena u dokumentu kao i da odgovori na mnoga pitanja. Poslednja faza kritičke analize dokumenata iz arhivske građe je pitanje gde se mogu proveriti informacije autora.

Archival Material as a Source for Genealogical Researches Summary Summary

Archival documents are very broad authentic base for genealogical researches. There are very rich archival materials with relevant facts for genealogical researches in the archives institutions. The documents, originated from the work of organs, organizations, societies, individuals or families, represent inexhaustible source of facts for such researches. So, we get objective historical idea on clans, individuals and personalities.

60

61

II DEO

NAUČNO – INFORMATIVNA SREDSTVA O ARHIVSKOJ GRAĐI

62

63

SUMARNI INVENTAR ARHIVSKOG FONDA

Abstrakt: U radu je dat prikaz sumarnog inventara osnovnog naučno –informativnog sredstva, čija je namena da pruži informacije o sadržaju arhivske grđe arhivskog fonda ili zbirke. Sumarni inventor na jasan i pregledan način obaveštava o fondu ili zbirci u celini, zatim o obliku sistematizacije arhivskih jedinica u okviru arhiskog fonda (knjiga, kutija, fascikli), o strukturi i sadržini arhivske građe unutar jednog fonda ili zbirke, o sadržaju građe, a služi isto tako i kao materijalno sredstvo za obezbeđenje građe arhiva.Pored metodskog uputstva za njegovu izradu dati su praktični saveti za inventarisnje arhivske građe.

Ključne reči: sumarni inventar, fond, dokument, inventarna jedinica.

U savremenom globalnom svetu čovek je postao najveći stvaralac i glavni

korisnik informacija. Nikada u svojoj istoriji nije se desilo da informacije postanu jedno od njegovih osnovnih sredstava komunikacije. Kako informacije mogu biti različite i odnositi se na događaje, procese i ličnosti iz prošlosti, sadašnjosti ili budućnosti,one su postale dragoceno sredstvo u razvoju društva.

Pre svega, nas ovde zanimaju, informacije sadržane u arhivskim dokumentima, a koje se odnose na prošlost, jer su upavo zbog tih svojih svojstava one danas postale jedan od važnijih resursa. Danas je gotovo svakome jasno da oni koji poseduju informacije, upravljaju društvenom reprodukcijom i društvom u celini. Doba u kome živimo naziva se još i „informatičko doba“ koje je arhivistima nametnulo više novih zadataka. Ti zadaci su vezani za dostupnost informacija korisnicima u svakom trenutku. Informacije pored toga što moraju biti dostupne i objektivne, treba da budu kvalitetne i tačne.

Mi ćemo se u ovom radu baviti posebnom vrstom informacija.To su informacije o arhivskoj građa koja je pohranjena u arhivima, a odnose se na događaje iz prošlosti. Dakle radi se o informativnim sredstvima o arhivskoj građi.

Informacije o arhivskoj građi su jedna vrsta specijalnih informacija. Njihova specifičnost proizilazi iz činjenice da pored operativnih potreba ove informacije imaju trajnu društvenu i naučnu vrednost.Arhivi kao ustanove koje trajno čuvaju arhivsku građu imaju zadatak da i informacije o njoj trajno čuvaju.U poslednje vreme stavljeni su oni pred nove izazove koje im je nametnula informatička tehnologija. Da bi tim novim izazovima mogli odgovoriti, arhivi se opremaju savremenom tehničkom opremom, a edukacija arhivskih radnika ide u tom smeru,kako bi mogli primeniti i nova informatička znanja na izradu savremenih naučno - informativnih sredstava o arhivskoj građi. Informacije o arhivskoj građi arhivi su dužni da prezentuju javnosti preko različitih sredstava .

U arhivistici je poznato da se informativna sredstva o arhivskoj građi dele na dva osnovna tipa:

64

1. Informativna sredstva opšteg tipa 2. Naučno-informativna sredstva užeg tipa. Informativna sredstva opšteg tipa su: 1. Vodič kroz arhivske fondove 2. Pregled fondova i zbirki 3. Opšti inventari 4. Ulazni inventari 5. Knjige prijema arhivske građe Osnovni zadatak informativnih sredstava opšteg tipa je da informišu korisnike

arhivske građe o fondovima i zbirkama koji se čuvaju u arhivu, ali istovremeno i da štite arhivsku građu od nestajanja, otuđivanja i uništenja.

U naučno informativna sredstva užeg tipa ubrajaju se: 1. Analitički inventar 2. Sumarni inventar 3. Regesta 4. Katalozi 5. Indeksi - kao pomoćna naučno informativna sredstva

Sumarni inventar arhivskog fonda je naučno - informativno sredstvo o arhivskoj građi koje nas na jasan i pregledan način obaveštava o fondu ili zbirci u celini, zatim o obliku sistematizacije arhivskih jedinica u okviru arhivskog fonda (knjiga, kutija, fascikli), o strukturi i sadržini arhivske građe unutar jednog fonda ili zbirke. Ovaj inventar obrađuje sadržaj svake sveske, svakog svežnja, kutije na takav način da svaki od sastavnih elemenata te sveske, svežnja, kutije bude »sumarno« obrađen, tj. po mogućnosti što sažetije. U njemu se nabrajaju pojedini svežnjevi, odnosno u svesci određene skupine spisa, uz oznaku sadržaja i to u najopštijim crtama.

Osim što nas informiše o sumarnoj sadržini arhivskih jedinica, on kroz svoje inventarne jedinice, registrujući ih dalje po redu kako je arhivska građa sređena (knjige pa spisi), a služi isto tako i kao sredstvo za materijalno obezbeđenje građe arhiva.

Iz ovakve višestruke svrhe sumarnog inventara proizilaze i njegov sastav i način izrade.

Prvi uslov za izradu sumarnog inventara koji mora biti ispunjen je da fond ili zbirka treba da budu, pre početka izrade inventara potpuno sređeni, a bezvredni registraturski materijal izlučen. To je “condicio sine quan non”, uslov bez koga se ne može početi arhivistički tretman građe, odnosno izrada naučno - obaveštajnih sredstava o građi.

Kako sumarni inventar, predstavlja jedno od najvažnijih sredstava opisa arhivske građe, odnosno najbolju imovinsku knjigu Arhiva, on mora biti urađen objektivno i kritički, ”bez gneva i pristrasnosti”, jer se u njemu evidentiraju arhivske

65

jedinice jednog fonda ili zbirke kroz određeni poredak inventarnih jedinica, koje služe da arhivsku građu možemo u svakom trenutku na efikasan način pronaći i dati na korišćenje. Kao što smo istakli, on je ujedno informativno sredstvo koje na koncizan i pregledan način informiše o njenoj sadržini i strukturi.

Poredak inventarnih jedinica mora da odgovara redosledu koji je utvrđen prilikom sređivanja fonda ili zbirke.

Prilikom inventarisanja arhivske građe ustaljena je praksa da se ide ovim redom: najpre se inventarišu knjige, pa spisi. Radi preglednosti materije u inventar se unose podnaslovi koji razgraničavaju vrste arhivskog materijala koji se inventariše (knjige, spisi). Knjige se inventarišu ovim redom: zapisnici, registri, protokoli, ostale knjige. Prednost u redosledu ostalih knjiga daje se prema karakteru fonda ili zbirke.

Jedno praktično uputstvo za izradu sumarnog inventara

Na osnovu uputstva kojim je propisana izrada ovog informativnog sredstva on se sastoji iz nekoliko delova: naslovne strane, sadržaja, uvoda, spiska skraćenica i inventarnih jedinica.

Naslovna strana

Prvi deo inventara sa kojim se korisnik sreće. Sačinjavaju je sledeći podaci: naziv arhiva, broj fonda ili zbirke, naziv fonda ili zbirke, granične godine fonda i broj inventarnih jedinica.

Naziv arhiva je puno ime institucije (arhiva) u čijem vlasništvu se nalazi fond koji se inventariše.

Broj fonda predstavlja broj pod kojim se fond vodi u opštem inventaru. Naziv fonda ili zbirke sadrži samo ime fonda ili zbirke i to poslednji naziv je u

obliku zvanično usvojenog punog naziva. Pored njega se može dodati i skraćenica ukoliko kao takva postoji. Ovo se čini ukoliko je fond proste strukture. Ukoliko je fond složene strukture, inventar se deli na odseke, sa punim nazivima organizacionih jedinica ili serija, koje se unose na početku svake od njih.

Ovakav način opisivanja je naročito važan za zbirku gde se ovom podelom iskazuje njen poredak, odnosno iznosi kako je sređena.

Granične godine, odnosno hronološke granice pokazuju vreme delatnosti stvaraoca fonda za koga se inventar izrađuje.

Broj inventarnih jedinica pokazuje njihovu količinu u fondu ili zbirci koja se opisuje.

66

Sadržaj

Važan element inventara je sadržaj, jer daje nazive delovima sumarnog inventara sa tačnom oznakom stranica na kojima počinju, čime se omogućava lako i nesmetano pronalaženje traženih informacija.

Uvod

Uvod se sastoji iz nekoliko delova: istorijske beleške, uputstva za upotrebu inventara, podataka o radnicima koji su radili na sređivanju i obradi fonda ili zbirke i izradi inventara.

I. Istorijska beleška se radi prema Uputstvu koje je dalo Arhivsko veća RS 1973. godine, a odnosi se na sređivanje arhivskih fondova organa uprave, radnih, društveno-političkih i drugih organizacija.

Na osnovu toga upustva podaci za istorijsku belešku prikupljaju se proučavanjem literature, zakona i drugih propisa i proučavanjem same arhivske građe. Oni se sastoje iz sledećih elemenata:

- istorijata stvaraoca arhivskog fonda - unutrašnje organizacije stvaraoca arhivskog fonda - registraturskog poslovanja i prvobitne strukture arhivskog fonda - stanja građe - Istorijat stvaraoca arhivskog fonda obuhvata podatke: naziv fonda, naziv

organizacije ukoliko je prethodila njegovom osnivanju, datum osnivanja, zadatke funkcije i nadležnosti, promene naziva, datum likvidaci, ime, naziv organizacije ukoliko je preuzela njegove funkcije. ...

- unutrašnja organizacija stvaralaca arhivskog fonda obuhvata organizacionu strukturu fonda: odeljenja, uprave, sektore, direkcije, povereništva, savete, komisije, predsedništva, sekretarijate, organe upravljanja i dr., a u okviru njih: odseke, referate, službe, grupe i sl. i to hronološki, po godinama, sa svim promenama, kao i šifre organizacionih jedinica, ukoliko su postojale, sa njihovim promenama; unutrašnja organizacija obuhvata i vrstu poslova koje su obavljale organizacione jedinice.

- Odeljak o registraturskom poslovanju i prvobitnoj strukturi arhivskog fonda pruža podatke o načinu vođenja administrativnog poslovanja: centralizovan, decentralizovan, kombinovan i obuhvata sve promene u načinu vođenja administracije i evidentiranju građe.

Deo o stanju građe obuhvata podatke: kada je fond preuzet, od koga i u kakvom stanju, da li je potpun ili nepotpun, ako je nepotpun gde se nalazi ostala građa; da li je fond pomešan sa građom drugih fondova; da li je vršeno izlučivanje,

67

kada i koliko; stepen sređenosti fonda; da li je vršeno mikrofilmovanje, kada i koji deo građe; obim fonda i hronološki okviri građe; fizičko stanje fonda.

Podaci za istorijsku belešku prikupljaju se za svaki fond pojedinačno ili za grupu istorodnih fondova sa određene teritorije.

II. Uputstvo za upotrebu inventara daje osnovne podatke kako treba koristiti

informativno sredstvo III. Podaci o radnicima koji su radili na sređivanju i obradi fonda ili zbirke i

izradi inventara. Navode se imena svih radnika koji su radili na sređivanju i obradi arhivskog fonda ili zbirke od momenta preuzimanja do izrade inventara i kada je on izrađen.

Spisak skraćenica

Pravilo je da se u sumarnom inventaru reči i imena pišu u punom obliku. Međutim,kako postoje neke skraćenice koje su u opštoj upotrebi i ne mogu se izbeći ( npr. br, itd, str, sl. kao i druge koje se koriste za različite mere: m, sm, kg ili kojim se označavaju službeno neke pravni subjekti) spisak razrešenih skraćenica se stavlja ispred uvoda.

Inventarni opis

Inventarni opis je najbitniji deo sumarnog inventara. Njime se obezbeđuje osnovna namena inventara - da bude i sredstvo evidencije i slika sadržine i strukture jedinica uključenih u inventar.

U elemente inventarnog opisa spadaju: inventarni broj, datum, naziv inventarna jedinice, podaci o količini građe, sadržaj i na kraju, "napomene".

Inventarni broj je redni broj arhivske jedinice, utvrđen prilikom sređivanja. Numerisanje se vrši kontinuirano, bez obzira na vrstu materijala (knjigu, kutiju, fasciklu). Stavlja se ispred naziva opisne jedinice.

Naziv inventarne jedinice čine nazivi zaštitnih jedinica (kutija, fascikli) ili nazivi vrste knjige koja se inventariše (protokol, registar i dr.).

Hronološke granice inventarne jedinice, odnosno vremenski raspon u kojem je nastala arhivska građa inventarne jedinice, može sadržati samo jednu ili, pak, raspon godina.

Podaci o količini arhivske građe čine početni i završni brojevi predmeta u jedinici, odnosno količina brojeva ili slova u knjizi (delovodniku, registru). Zbog

68

potreba detaljnih podataka unosi se i broj sačuvanih predmeta sa ukupnim brojem njihovih listova.

Sadržaj obuhvata sumarni pregled sadržine građe u inventarnoj jedinici. Bez obzira da li se u njoj nalaze ista ili slična vrsta građe, odnosno različite sadržine, dati sadržaj na jasan i koncizan način treba da nas upozna sa karakteristikama sadržaja tematskih celina u opisanoj jedinici. On treba da bude pravilno stilizovan, ali i dovoljno opširan da nam u potpunosti pruži sliku jedinice koja se opisuje. U njemu treba da budu istaknuti predmeti od naročite važnosti, koji treba da skrenu pažnju istraživaču na njihov značaj. Ovako opisani sadržaj jedinice trebalo bi da zadovolji različite grupe istraživača i da predstavlja prvi direktniji korak ka analizi akata.

Registarturska signatura. Svaki dokument u fondu dobija dok je još u registraturi svoju oznaku, signaturu. Ona povezuje sva dokumenta o nekom određenom predmetu i utvrduje poredak jedinica u okviru određenih celina. Takva oznaka naziva se registraturska oznaka i služi kao važno sredstvo za utvrđivanje unurašnjeg reda fonda i formiranje i odredivanje granica fonda, kao i za pronalaženje informacija za istoriju. Što je pisana građa komlikovanija i opsežnija, to registraturne oznake dobija na značaju. Međutim kako su naši fondovi mahom fragentarno sačuvani, ova oznaka se retko i koriosti

Arhivska signatura razlikuje se od registraturske jer predstavlja najbitniji element u opisu arhivske građe, zbog čega se ni u kojem slučaju ne sme izostaviti. To je ustvari znak raspoznavanja arhivskih jedinica; jer se pomoću nje pronalazi traženi materijal u depou arhiva, upravo onako kao što pomoću registraturne oznake pronalazimo tražene spise unutar pojedinih serija.

Važno je napomenuti da kod sređivanja i izrade inventara svaka arhivska jedinica dobija svoju posebnu signaturu. Ona može biti privremena, ako arhivska građa nije još u potpunosti sređena, i popisana, ili konačna, ako je materijal do kraja sređen i ako su sve promene unutar određene celine neće više vršiti. Kada su u pitanju stariji fondovi obično se postojeće registraturne oznake zadržavaju kao konačne arhivske signature

Kao privremena arhivska signatura može se uzeti tekući broj koji je arhivska jedinica dobila prilikom sredivanja. Kada su pak završeni radovi na sređivanju i popisivanju i kada više ne očekujemo dalje prinove, provodimo prenumeraciju, koja odgovara konačnom stanju sređenosti. Nova tekuća numeracija čini ujedno konačnu arhivsku signaturu, odnosno ona ulazi u njen sastav. Ako je u međuvremenu došlo do korišćenja materijala i ako su dokumenti citirani u naučnim delima, onda se stavlja tzv. konkordantna tabela, u kojoj se uporedo navode stare i nove signature. Ova se tabela prilaže uz inventar određenog fonda.

Signatura sadrži oznaku fonda, oznaku njegovih delova i inventarni broj jedinice. Poželjno je da signatura bude kratka, jasna i logična, ukoliko nismo prihvatili da nam se tekući broj poklapa sa signaturom. Ona se može prema tome sastojati samo od brojeva ili samo od slova. Signatura može biti kombinacija slova i brojeva. Obično se glavna skupina označava velikim slovima, podskupina rimskim brojevima, broj

69

fonda arapskim brojem, a arhivska jedinica takođe arapskim brojem, odeljenim kosom crtom od prvog dela.

Složene signature po principu decimalnog sistema, kako se npr. upotrebljavaju u američkom sistemu odlaganja, ne preporučuju se zbog svoje složenosti. Sistem signatura treba svakako biti elastičan, a mi treba da budemo oprezni naročito kada se radi o njihovoj primeni na materijalima poteklim iz administracije koja je stvarala građu u savremenim uslovima jer je ona trpela neprekidne promene.

Kako arhivska signatura povezuje inventarni opis sa samim fondom u depou i služi za pronalaženje i kontrolu dokumenata, kako je već ranije rečeno, arhivska građa prilikom korišćenja mora se na policama slagati prema signaturama.

Zajedno sa datumom, signatura je najvažniji elemenat sumarnog inventara kao informativnog sredstva.

Napomene služe za unošenje podataka koji nisu obuhvaćeni ostalim rubrikama, kao što su, na primer, stepen očuvanosti i dr.

Prilikom izrade sumarnog inventara moraju se u u obzir uzeti osnovna pravila rada, koja su se iskristalisala tokom dugogodišnje izrade ovog informativnog sredstva.

Prvo pravilo je da se sa izradom sumarnog inventara može otpočeti tek kada su fond ili zbirka potpuno sređeni.

Drugo pravilo je da se za svaki fond ili zbirku u arhivu, bez obzira na njegovu veličinu, izrađuje poseban sumarni inventar, koji može biti u jednoj ili više svezaka (zavisi od veličine fonda).

Treće pravilo je da se prvo inventarišu knjige pa spisi. Četvrto pravilo je da inventarisanje knjiga ide onim redom koji je sačinjen

prlikom obrade knjiga u procesu sistematizacije. Peto pravilo je da se inventarisanje spisa (kutije, fascikle) obavlja po

redosledu sačinjenom prilikom popisivanja sređene građe u radu na njenoj sistematizaciji.

Jedno od osnovnih pravila prilikom inventarisanja sređene građe je da se inventarni brojevi unose u inventar prema redosledu kojim su sistematizovani.

Pri inventarisanju građe fondova složene strukture, gde način sređivanja prati organizacionu strukturu, inventarišu se prvo jedinstvene knjige (ako su sve knjige jedinstvene), pa spisi po organizacionim jedinicama. Ukoliko ima i jedinstvenih i pojedinačnih knjiga, onda će se inventarisati prvo jedinstvene, pa pojedinačne knjige, a zatim spisi. Inventarni broj teče kroz sve organizacione jedinice.

Ovakav način opisivanja je naročito važan za zbirku gde se ovom podelom iskazuje njen poredak, odnosno iznosi kako je sređena.

Granične godine, odnosno hronološke granice pokazuju delatnosti stvaraoca fonda za koga se inventar izrađuje

Broj inventarnih jedinica pokazuje njihovu količinu u zbirci koja se opisuje. Svi podaci, počev od broja, pa do sadržaja, unose se redom u odgovarajuće

delove inventara.

70

Završna faza izrada naslovne strane i ostalog informativnog aparata: sadržaja uvodnog dela, spiska skraćenica, kao i registara ukoliko se oni izrađuju.

Dok se sam inventar vodi po rubrikama prilikom ispunjavanja, za njegovo objavljivanje (štampanjem ili nekom drugom vrste tehnike) podela na rubrike se ne preporučuje. Treba samo obezbediti redosled podataka i oblikom natpisa i zaglavlja istaći njihovu važnost. Ovako nerubricirani inventari omogućuje smanjenje svog obima, a istovremeno se postiže dvostruka ušteda i hartije i materijalnih sredstava.

Objavljuje se prvi put

71

ANALITIČKI INVENTAR ARHIVSKOG FONDA

Abstrakt: This study discusses an analytical inventory of an archival fond as a scientific and informative means of a narrower type of fond rrmaterials."At the same time, it points up the necessity of bringing unique methodological principles for its creation in the archives in Serbia and around the world.

Keywords: analytical inventory, archival fond, materials, description, archive.

I

Arhivska građa pohranjena u depoima arhiva predstavlja nezaobilazan izvor za proučavanje političke, ekonomske, pravne, prosvetne i kulturne istorije jednog naroda. Stoga se radi njenog što boljeg korišćenja u različite svrhe, u arhivima izrađuju razne vrste naučno - informativnih sredstava, koja se međusobno razlikuju po načinu opisivanja, rasporedu podataka i stepenu opisa.Te razlike proističu iz razlika o vrednosti arhivske građe ,vrsti i količini materijala i njenoj strukturi, kao i važnosti za naučna saznanja i istraživanja.

Pored opštih, postoje i takva informativna sredstva koja daju veoma detaljne opise sadržine i odlika predmeta ili pojedinih arhivskih dokumenata koji se nalaze u tim jedinicama, posebno kada se radi o starim i značajnim fondovima i zbirkama. Ova informativna sredstva nazivaju se analitički inventari. 1

Analitički inventar sadrži kratak opis svakog pojedinačnog dokumenta ili predmeta, označava mu sadržaj, vreme i mesto postanka, vrstu građe, stepen očuvanosti kao i jezik kojim je taj dokument pisan. Ovako izrađen inventar koristi istraživaču da vrlo lako dođe do informacija o građi koja mu je potrebna. Na osnovu inventara istraživač može vršiti njen odabir ne vršeći pregled veće količine arhivske građe, čime se postiže zaštita građe od česte i suvišne upotrebe, a koja neminovno vodi njenom oštećenju.

Kako mnoga pitanja u vezana za izradu informativnih sredstava u arhivima nisu adekvatano rešena jer se ona rade na različite načine, potrebno je jednim uputstvom koje bi donelo arhivsko veće prevazići nagomilane probleme u ovoj, oblasti. Jedno od nerešenih pitanja na koje arhivistika traži odgovor dugi niz godina je

1. U Arhivu Vojvodine održano je 27. oktobra 1977. godine Savetovanje na temu izrade analitičkog inventara. Iznesena su iskustva arhiva u Srbiji na izradi ove vrste informativnih sredstava. O tome videti: N. Nikolić, Neka iskustva u izradi analitičkog inventara, Arhivski pregled 1-2, Beograd, 1978, str. 226 –230; S. Lalić, Problemi izrade analitičkog inventara u arhivima u SAP Vojvodini, Arhivski pregled 1-2,Beograd, 1978 str. 91 – 99. S.Tot, O analitičkom inventaru sa stanovišta publikovanja,Arhivski pregled, 1-2, Beograd, 1978, str.107 -108. K. Nemeth. Popisivanje arhivske građe u Priručniku iz arhivistike. SDARJ, Zagreb 1977, str. 206 -208.

72

pitanje donošenja jedistvenog metodološkog načela za izradu analiiičkih inventara kao naučno – informativnog sredstva o arhivskoj građi.

Na osnovu uvida u izradu analitičkih opisa u Srbiji i svetu, možemo konstatovati da se još uvek nisu iskristalisali jasni stavovi i pravila za izradu ove vrste opisa, mada su ona korišćena i zbog detaljnih podataka o građi, odnosno analize sadržine pojedinih predmeta u fondu. Stoga se nametnula potreba izrade jednog jasnog i nedvosmislenog pravila za njihovu izradu, koje bi bilo opšteprihvaćeno.

Kada je reč o opisivanju arhivske građe jednog fonda, u svetu danas postoji nekoliko različitih formi izrade analitičkih opisa arhivske građe. Izrada naučno - obaveštajnih sredstava (repertorija) može se posmatrati kao kruna rada arhiva.Daćemo ovde samo nekoliko karakterističnih primera izrade analitičkih inventara u pojedinim zemljama.

Analitički inventari se u Francuskoj izrađuju tek posle izrade sumarnog inventara (numeričiki repertorij), a sadrže detaljne opise sadržaja kutija i uvezanih knjiga po arhivskim grupama. U inventaru se iskazuju broj arhivskih jedinica i pojedinih predmeta svake kutije. Ako se arhivske jedinice sastoje od heterogenih spisa, onda je analiziran predmet po predmet. Sadržaj značajnih predmeta prikazan je veoma opširno da često može zameniti original. Ako su, naprotiv, jedinice sadržajno homogene one su upisane prema vrsti spisa od koga su sastavljene. Analitički inventari izrađeni na ovaj način ipak ne daju tako opširne opise spisa.2

Praksa opisivanja odnosno inventarisanja dokumentarnog materijala u Rusiji i zemljama koje su ulazile u sastav bivšeg SSSR-a podleže pravilima koja su veoma detaljna i precizna i obuhvataju sve elemente na izradi analitičkog inventara. Prema tim pravilima, opis odnosno inventar „predstavlja spisak jedinica čuvanja sa rednim brojevima, a ima trostruki cilj: otkrivanje sastava i sadržine dokumenata, utvrđivanje načina sistematizacije i određivanje mesta dokumenta u fondu ili zbirci“. Analizirajući ovu vrstu inventara može se iz postojeće prakse izvući zaključak da su njihovi različiti modaliteti zavisno od stepena detalja u analizi sadržine građe doveli do postojanja tri oblika analitičkih opisa, a samim tim i inventara: inventar natpisa (svaki predmet se opisuje jednom reči ili kratkom rečenicom), inventar izvoda (daje se sažeta sadržina najvažnijeg dela dokumenta) i inventar rezimea (daje se sadržina celog dokumenta, pri čemu se izostavljaju samo reči i rečenice koje ne menjaju smisao predmeta). Opis arhivske građe treba da sadrži naslovnu stranu, sadržaj (naziv delova), predgovor, spisak skraćenica, opisne stavove, zaključnu belešku i pokazivače.3

U Nemačkoj se analitički inventari rade sa iscrpnim informacijama.U Engleskoj se ne pravi analitički inventar već se rade samo regesti. U SAD se ne izrađuju analitički inventari, ali se zato prave detaljne popisne liste koje se dele na dve

2 Th. R. Selenbetg, Modeni arhivi (prevod sa engleskog), Zagreb.1968,str.206. 3. Teorija i praksa arhivske službe u SSSR, udžbenik Redakcija: G.A.Bjelov, A. I. Loginov K. G. Mitjajev, N. R. Prokopenko, Arhivska uprava u Moskvi, Beograd, 1962, (prevod), str. 70.

73

grupe.4 U jednoj grupi se navodi koji akti postoje za određene predmete, a u drugoj koji se predmeti nalaze u određenim aktima.5

Što se tiče Republike Srbije, Zakonom o kulturnim dobrima Republike Srbije (Sl. glasnik RS, br. 71/94) propisane su opšte odredbe o načinu zaštite i korišćenju arhivske grade u Srbiji, a stručni metodi, principi i pravila koji se primenjuju tokom složenog procesa obrade arhivske građe, predmet su proučavanja posebne društvene nauke - arhivistike.

U arhivima u Srbiji izrađuje se više vrsta naučno - informativnih sredstava i svako od njih ima određenu ulogu i značaj u procesu rada sa arhivskom građom. Podeljeni su u dve grupe, odnosno u inventare opšteg i inventare užeg tipa. Prvu grupu (inventari opšteg tipa), čine: pregledi, vodiči i opšti inventar. Njihov zadatak je da korisniku arhivske grade pruže opšte podatke o građi jednog arhiva.6

Drugu grupu (inventari užeg tipa), čine vodič za grupu fondova ili jedan fond, sumarni i analiticki inventari, katalozi, regesta i pregled određene vrste građe arhiva. Njihov zadatak je da pruže detaljnije informacije o pojedinim delovima arhivske građe arhiva. Zbog posebnog značaja inventara, arhivska struka je zakonskim i pod zakonskim propisima obavezala arhive u Srbiji na njihovu izradu .

O značenju analitičkog inventara i o načinu njihove izrade, kao i o elementima koje treba da sadrže, bilo je mnogo različitih mišljenja i stavova. Posebno su se arhivisti sporili oko toga koje kriterijume treba primeniti za izbor fondova ali i oko načina izrade ovih informativnih sredstava. Danas se smatra da analitički inventari pružaju veoma detaljne opise sadržine i oblike predmeta ili pojedinih dokumenata koji se nalaze u tim jedinicama, posebno kada se radi o starim i značajnim fondovima i zbirkama.Primenom takvog načina obrade postiže se zaštita građe od prekomerne upotrebe i mogućnost bržeg i efikasnijeg pronalaženja podataka koji se traže, naročito ako postoje i registri. Što se tiče strukture, odnosno sastavnih elemenata i oblika analitičkog inventara, takođe ima mnogo razlika u dosadašnjem načinu rada, a određene nedoumice se javljaju i pri izradi registara (indeksa). Prikaz postojećih razlika ukazuje na potrebu pronalaženja ujednačene metodologije u izradi analitičkih inventara i registara za sređenu arhivsku građu. O tome su pisali mnogi arhivski stručnjaci iz nekadašnje Jugopslavije: Krešimir Nemet, dr Ivan Beuc, Matila Taskon, Miloš Milošević, mr Sredoje Lalić, Lazar Ćelap, Franjo Biljan, Janoš Doboš, Nikola Nikolić i drugi.7

4I. Bruk, Lj. Popović, Arhivistika za 3 i 4 razreed usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko muzejske struke, Zavod za udžbenike i naučno nastavna sredstva, Beograd,1986. 5 Th. R. Selenbetg, Moderni arhivi (prevod sa engleskog), Zagreb. 1968. Str,206 – 208. 6 Službeni glasnik Republike Srbije br.1/94 7 Videti o tome detaljnije kod D. Gavrić, Izrada analitičkih inventara i registara u fondovima Magistrata slobodnih kraljevskih gradova u Vojvodini, napisanog 1987. godine, i M. Žikić, Praksa, problemi i mogućnosti u izradi analitičkih inventara. Međutim, posebno su značajni radovi za ovu temu koje su izložili S. Lalić i Nikola Nikolić na Savetovanju o izradi analitičkog inventara, koje je održano u Arhivu Vojvodine u Novom Sadu 27. oktobra 1977.

74

U skladu sa ovim, arhivi kao ustanove koje štite arhivsku građu dužni su da vrše njeno preuzimanje, evidentiranje, klasifikovanje i sredivanje kao i njenu tehničku zaštitu. Od preuzete arhivske građe formiraju se u arhivskim ustanovama fondovi po principu provenijencije, ili po principu slobodne provenijencije. Nakon toga, pristupa se obradi građe, odnosno izradi naučno - informativnih sredstava pomoću kojih se postiže zaštita građe i omogućava njeno korišćenje u naučno - istraživačke i druge društvene svrhe, što je i krajnji cilj celokupnog postupka na arhivskoj građi. Kao što smo istakli, zadatak analitičkog inventara je da pruži što bolju i detaljniju informaciju istraživaču o sadržaju arhivske građe, a ima i službeni karakter kao zvanični inventar arhivske imovine.

U našoj arhivističkoj teoriji i praksi analitički inventar predstavlja naučno - informativno sredstvo užeg tipa koji se izrađjuje za arhivsku građu jednog fonda, a najčešće starijeg i značajnijeg, ličnog ili porodičnog fonda. On veoma detaljno opisuje sadržinu i oblik predmeta u fondu i smatra se da korisnicima pruža najbolje informacije o građi.

Prema našoj arhivističkoj teoriji i praksi zadatak analitičkog inventara je da pruži što bolju i detaljniju informaciju o sadržaju arhivske građe istraživaču i korisniku. Pored toga to je i službeni odnosno zvanični inventar o arhivskoj građi. Anialitički inventar detaljno opisuje sadržine i odlike predmeta ili pojedinačnih dokumenata koji se nalaze u arhivskom fondu, posebno kada je reč o značajnijim i fondovima i zbirkama. Na osnovu toga korisnicima i istarživačima pruža se mogućnost da prilikom trebovanja arhivske građe za istraživanje izvrši pravilan odabir za zadatu temu. Kako se analitičkim inventarima prikazuje svaki predmet u fondu, a ako je to potrebno svaki dokument, zadržavajući redosled koji sređen arhivski fond ima kod izrade ovih informativnih sredstava, nasataju različiti problem. Kada arhivista pristupi izradi analitičkog inventara vrlo je važno pravilo da se radi o sređenoj građi i da je iz dokumenata arhivskog fonda za koji se inventar radi odstranjen bezvredan registraturski materijal. Dokumenta u fondu moraju imati svoje signature, a svaka stranica mora biti paginirana. Tek tada se pristupa izradi analitičkog inventara.

Metodološka pitanja vezana za izradu analitičkih inventara u Srbiji mogu se svesti na sledeće:

1. Donošenje jedinstvenog metodološkog uputstva za izradu inventara; 2. Izrada posebnog softvera za analitičku obradu građe 3. Stvaranje jedinstvene mreže sa bazom koja bi sadržala analitički obrađenu

građu 4. osposobljavanje postojećeg arhivističkog kadra za rad na izradi inventara ili

prijem mladog kvalifikovanog kadra

godine, koji su sa ražličitih aspekata prikazali prednosti, potrebe i probleme u vezi za izradom analitičkih inventara. Radovi su publikovani u Arhivskom pregledu 1 -2, Bepgrad,1978 str. 91 – 110.

75

Analitički inventar se može raditi u tri oblika: a) u obliku kartoteke, b) u obliku knjige i c) u digitalnom obliku. 8

a) Inventar - kartoteka, se sastoji iz listića - kartica koje se rade za svaki predmet ili dokument posebno. Ovaj inventara se može lako dopunjavati, ili korigovati ili pak zameniti, ukoliko se za to ukaže potreba. Nedostaci ovog inventara su da kartice mogu biti često slepljene jedna za drugu, tako da neki opisi prilikom pregleda mogu biti izostavljeni. Postoji i mogućnost pogrešnog stavljanja kartica, a u najgorem slučaju mogu greškom biti potpuno izmešane. Ovakav inventar ima pogodnosti za rad i naučno istraživanje, jer se listići inventara ređaju redom koji je ustanovljen prilikom njegove izrade po rednim brojevima. Podela unutar listića je ista kao i u fondu, a tehnički se može vršiti na više načina, kao što je to, na primer, bojom kartica, sistemom brojeva i slova i slično.

b) Inventar - knjiga se sastoji iz više delova, a to su: naslovna strana, uvod, centralni deo i registri. Kako je izrada ovakve vrste inventara masovnija u upotrebi, mi ćemo se na izradu ove vrste analitičkih inventara osvrnuti detaljnije. Ovo je ujedno i najviše rađen oblik inventara u Srbiji.

c) Digitalni oblik analitičkog inventara predstavlja elektronski zapis.To je najsavremeniji način beleženja i čuvanja opisa arhivske građe, koji se može koristiti u najrazličitije svrhe, menjati i prenositi na daljinu, puten informacijskih tehnologija. Godine 1998 Evropski arhivski informacijski sistem (URL: http//www. europea-narchival.net.), ustanovio je u Bernu pri Švajcarskom saveznom arhivu, da se arhivski opisi preko karte Evrope iz raznih zemalja mogu razmenjivati..Analitički opisi igraju važnu ulogu u ovom procesu.9

II

Pre nego što počne rad u arhivu na izradi analitičkih inventara, neophodno je izvršiti izbor arhivskih fondova koji će se na ovaj način opisivati. Izbor arhivskih fondova za analitičku obradu sličan je donošenju ostalih strateških odluka u arhivu. Proces odlučivanja mora biti dobro organizovan, a rezultati moraju biti u skladu s postavljenim globalnim ciljevima i društvenom ulogom koju arhiv ima.

Usled velikog broja kriterijuma koji se moraju vrednovati, rangirati po prioritetu i značaju, zadatak odbira arhivskih fondova spada u grupu najkompleksnijih zadataka koji se postavljaju pred arhiv. Odluku je teško doneti jer se obično stručni radnici arhiva susreću sa radnjama koje do sada nisu vršili. Nedostatak iskustava i činjenica da se radi o veoma složenim zadacima, iziskuju od arhivista traženje adekvatnih odgovora i rešenja.

8 Z. Veljanović, Neka metodološka pitanja u izradi analitičkog inventara, Arhivski anali, AV, Novi Sad, 2006. str. 85 -94: B. Lerkić, Arhivistika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, str. 184. 9 J. Žontar, Arhivska veda, Arhiv Republike Slovenije, Ljubljana, 2003, str. 123.

76

Opšti izbor arhivskih fondova sličan je donošenju ostalih strateških odluka u arhivu. Proces odlučivanja mora biti dobro organizovan, a rezultati moraju biti u skladu s postavljenim globalnim ciljevima i društvenom ulogom koju arhiv ima.

Mogući kriterijumi za izbor arhivske građe za izrdu analitičkih inventara su: 1. Nivo sređenosti fonda odnosno zbirke. Podrazumeva se da fond koji će se obraditi analitički mora bid sređen pre

nego što se otpočne sa tretmanom. 2. Dospelost i dostupnost arhivske građe za istraživanje 3. Veličina, priroda i stanje arhivske građe. Da li fizičko stanje građe limitira

korišćenje, odnosno koji fondovi ili njegovi delovi su dugoročnim planom predviđeni za restauraciju i konzervaciju.

4.Intenzitet i frekvencija dosadašnjeg korišćenja fonda odnosno zbirke.Pri razmatranju ovog kriterijuma treba imati u vidu da intenzivno dosadašnje korišćenje ne implicira automatski i zaključak da takav fond treba odmah i analitički obraditi.

5. Dosadašnje teme istraživanja. Tip i nivo korišćenja sigurno mora dati prioritet jednoj u odnosu na drugu istraživanu arhivsku građu pri izboru za analitičku obradu

Navedeni kriterijumi se moraju na odgovarajući način vrednovati tj. primenom formalizovanog postupka kvantitativnog i kvalitativnog odmeravanja varijanti stvoriti odgovarajuću podlogu za izbor najprihvatljivijih arhivskih podataka. Vrednovanje se može posmatrati kao element procesa odlučivanja koji za cilj ima procenjivanje kritičnih razlika među alternativama, a sam proces vrednovanja obuhvata niz aktivnosti vezanih za:

- definisanje ciljeva i kriterijuma - izbor metode vrednovanja (pravila odlučivanja) - utvrđivanje vrednosti alternativa - izbor najprihvatljivije alternative Postojanje više kriterijuma s različitim nivoima važnosti, a samim tim i većeg

broja alternativa kod donošenja odluke. Napomenuću samo da postoji više metoda, i da je po svom obimu to jedan od najsloženijih koraka u realizaciji izabranog postupka vrednovanja tj. kvantifikacija vrednosti kriterijuma.

Vrednovanje arhivskih dokumenata fonda je važan posao koji treba da pokaže da je građu potrebno analitički obraditi.Elementi za vrednovanje su sledeći:

-starost dokumenta, tj. vreme njegovog nastanka - originalnost i kompletnost dokumenta - paleografska, heraldička i sfragistička vrednost dokumenta - količina i raznovrsnost podataka koje dokumenat sadrži - materijal na kome je dokumenat nastao - očuvanost dokumenta - aktuelnost događaja o kome dokument govori

77

- mesto i okolnosti pod kojima je dokument nastao - raritetnost Kako se vidi, valorizaciju arhivskih dokumenata fonda namenjenog za

analitičku obradu, zbog složenosti posla, ne može vršiti samo jedan čovek. Tek na osnovu rada više eksperata različitih struka i objedinjavanja njihovih rezultata možemo doneti odluku i verifikovati je na arhivskom veću.

Posle odluke koji fondovi će biti tretirani analitičkom opisu, pred arhiviste se postavlja drugi zadatak: izbor arhiviste kome treba poveriti analitičku obradu građu. Neće svaki arhivista podjednako dobro vršiti obradu.

Preduslov koji garantuje da će arhivska građa fonda biti dobro opisana je da arhivista koji odabrani fond uzme u obradu mora biti dobar poznavalac istorijskog perioda na koji se građa odnosi.

Isto tako rad na sastavljanju analitičkog inventara zahteva dobro poznavanje: paleografije, stranog jezika, strukture i kompetencija tvorca fonda, administracije i istoriju države i prava. Ovo je potrebno da bi se dobro prikazala istraživačima opšta karakteristika za zbirku povelja i da bi se pravilno opisali pojedinačni datumi arhivske jedinice. Analitički inventar treba da prikaže i vrednost koju fond, odnosno dokumenti u fondu imaju kao istorijski izvori. Zbog toga se u njemu navodi i to da li je dokument original, prepis, izvod i dr. Na takav način skreće se istraživaču pažnja na verodostojnost i naučne istine dokumenata koji analitički obrađen pruža i sa kakvom dozom kritičnosti treba prisupiti dokumentu.

Analitički inventar se obično radi za starije fondove, zbirke povelja i diploma, delove fondova i zbirki koji imaju veliku naučnu vrednost ili za lične i porodične fondove, kao i za stare rukopisne knjige i za starije zbirke kartograftkog materijala i zbirke fotografija.

Kod izrade ove vrste informativnih sredstava u praksi se koriste određena pravila koja su se tokom nekoliko decenija iskristlisala. Mada ona nisu u potpunosti identična, možemo reći da se pri izradi ove vrste inventara koriste ova pravila:

1. Analitički inventar se izrađuje samo za sređenu arhivsku građu (za arhivske fondove, delove arhivskih fondova i zbirke), a jedinica obrade je predmet ili dokument arhivskog fonda ili zbirke.

2. Svrha izrade analitičkih inventara je da pruži istraživačima informacije o sadržaju arhivske građe ispisivanjem sažetog sadržaja predmeta arhivskog fonda. ili dokumenta čime se štiti predmet i dokument u arhivskom fondu, odnosno u zbirci.

3. Analitički inventari se izrađuju na karticama manjeg formata, a zatim se prekucavaju na listove (obično A-4 formata) i povezuju u sveske radi publikovanja ili se unose u računar pomoću određenog programa,kako bi se mogli koristiti.

4. Obavezni elementi analitičkog opisa jedinice obrade su: — arhivska signatura — registraturska signatura — sažeti sadržaj jedinice obrade — raspon godina nastanka jedinke obrade

78

— podaci o jeziku — podaci o broju listova

5. Pre izrade analitičkog opisa jedinice obrade treba stavljati u košuljice na koje se navode elementi analitičkog opisa, s tim što je praksa pokazala da nije potrebno navoditi i sadržaj, već samo arhivsku signaturu u gornjem levom uglu.10

III Odavno je uočeno da ovo pitanje arhivske struke nije dovoljno izučeno i da se

u ovome dosta kasni. Smatrao sam da ćemo ovim radom načeti ovo složeno pitanje i pokušati odgovoriti na mnoga nerešena pitanja.

Pitanja koja se odnose na ovu temu mogu se podeliti u dve grupe: l. stručni metodološki problemi oko jednistvene izrade analitičkih inventara i

2. tehnički problemi oko digitalizacije i načina razmene informacija iz inventara i njihovog korišćenja.

Raščlanjavajući segmente ovih pitanja uočićemo da svaki od njih nosi određena potpitanja koja nisu adekvatno rešena i da ih trebao razrešiti kako bi dobila valjana informativna sredstva o građi u arhivima i time je učinili dostupnijom.

U naučne metodološke probleme izrade analatitičkih inventara spada izrada jedinstvenog metodološkog uputstva. Svima nama je poznata da se ova informativna sredstva, ukoliko se rade, rade na veoma različite načine, pa čak i u okviru istih zajednica. Svi pokušaji da se izrada analitičkih inventara unificira nisu urodili plodom. Mi ovde nećemo ulaziti u razloge koji su dovodili do razlike u gledištima, ali je vredno napomenuti da je početkom devedesetih godina prošlog veka, kada je pokrenuto pitanje uspostavjanja jedinstvene arhivske mreže i službe na nivou Republike Srbije, koja je 1995. godine stvorena, na dnevnom redu bilo i ovo pitanje. Medutim, sve se svelo na održavanje sastanaka direktor i stručnih tela koji su imali za cilj da pokrenu arhivsku službu u Republici i osavremene je. Tada je stavljen u funkciju jedinstveni arhivski informativni sistem JAIS i doneto nekoliko propisa o arhivskoj delatnosti, među kojima je najvažniji Zakon o kulturnim dobrima.

Medutim, pošto se sa ovim nije daleko odmaklo, a pokušaji da se ovo pitanje razreši nisu urodili plodom, mi ćemo u ovom radu pokušati da ukažemo na najvažnija pitanja kod izrade analitičkih inventara i dati neke konkretne predloge kako da se ona reše.

10. U Novom Sadu je 28. oktobra 2005. godine održano Savetovanje na temu: Metodologija izrade analitičkog inventara. Radovi sa toga skupa ištampani su 2006 u časopisu Arhivski anali. Za našu temu važni su: N. Boroš, Prikaz izrade analitičkog inventara i tematskog registra u Istorijskom arhivu u Zrenjaninu (Fond Gradskog poglavarstva Petrovgrada (1918 – 1941), Arhivski anali, Novi Sad, 2006, str. 95104: Z. Mandić, Prikaz izrade analitičkih inventara Arhivski anali, N. Sad, 2006, str.105-109: Jelić, Iskustva na izradi analitičkih inventara, Arhivski anali, N. Sad, 2006, str. 47 -73: S. Petrović, Iskustva na izradi analitičkih inventara fonda, Arhivski anali br. 3, N. Sad 2006, str. 75 -79 M. Jakšić, Analitički inventari, Arhivski anali, br.3, N. Sad, 2006, str. 81 - 84.

79

IV ANALITIČKI INVENTAR U OBLIKU KNJIGE Ako se analitički inventar radi u obliku kljige i želi se publikovati ima sledeće

delove: 1. Naslovnu stranu 2. Sadržaj 3. Spisak skraćenica. 4. Predgovor 5. Inventarni opis -Cenralni deo 6. Registri 7. Bibliografija 8. Rečnik termina

1. Naslovna stana

To je prva stranica analitičkog inventara i ona sadrži podatke o nameni informativnog sredstva. Sadrži: naziv arhiva, naziv inventara, naziv fonda (sa brojem u opštem inventaru), granične godine građe koje su inventarom obuhvaćene, ime i prezime autora inventara, mesto, godinu izrade analitičkog inventara. Naziv na naslovnoj etrani inventara daje se u obliku koji je zvanično usvojen.

2 Sadržaj

Ovaj deo inventara obuhvata sve delove analitičkog inventara po utvrđenom redu, uz oznaku stranica na kojima počinju.

3 Spisak skraćenica

Spisak skraćenica predstavlja spisak skraćenih reči i pojmova koji se nalaze u analitičkom inventaru kako bi se smanjio obim i tekst inventara ujednačio. U spisak se unose skraćene oznake naziva ustanova, pređuzeća, institucija, zanimanja, geografskih naziva i sl. sa azbučnim redom s leve strane, a posle crtice sa desne strane daje se objašnjenje skraćenice. Spisak skraćenica radi se za svaki analitički inventar posebno.

4. Predgovor

Predgovor se piše radi lakšeg snalaženja u građi fonda koji se opisuje. U njemu se ukazuje na mogućnost njegovog korišćenja i sve što može da posluži istraživaču za bolje snalaženje u građi fonda ili zbirke.

Predgovor se sastoji iz dva dela: istorijskog i arheografskog. Istorijski deo daje istorijat tvorca fondova čiji su materijali obuhvaćeni inventarom; ukazuje na značaj inventarskog opisa sa stanovista istoriografije i nauke o metodama proučavanja

80

istorijskih izvora. Sadrži istorijsku belešku o fondu ili zbirci u kome su podaci o nazivu fonda ili zbirke, načinu i vremenu ulaska građe u arhiv, kada je, od koga i na koji način predata ( zakonskim preuzimanjem,poklonom ili otkupom), stanju arhivske grade pre ulaska u arhiv, broju fascikli. U istorijskom delu predgovora mogu se pružiti korisniku informacije o sredivanju fonda, sadržaju arhivske grade po grupama kao i koja su informativna sredstva do sada izrađena o fondu, kao i da li je arhivska grada oštećena, da li je građa do sada korišćena ili ponovo sređivana kada, kao i imena lica koja su učestvovala u izradi inventara.

Arheografski deo sadrži podatke o istorijatu i karakteristikama materijala. koji se obrađuju u publikaciji, zatim o strukturi publikacije, obimu materijala, njegovim hronološkim okvirima. stepenu sačuvanosti, vremenu ulaska građe u arhivsku ustanovu. Arheografski deo iznosi osnovne kategorije dokumenata kako po njihovoj raznovrsnosti tako i po sadržaju, zatim paleografske, jezičke i druge osobenosti materijala. Arheografski deo predgovora treba da sadrži podatke o tome da li je fond bio podvrgnut preradi, kada, i zbog kojih uzroka, koji su dokumenti bili izlučeni tj. kakve grupe i u kom obimu, kao i podatke o slučajevima uništenja dokumenata u proslosti.11

5. Inventarni opis

To je centralni ili osnovni, najbitniji deo analitičkog inventara, koji treba istraživačima ili korisnicima da pruži što tačnije informacije o sadržaju građe fonda koji se opisuje. Sadrži sledeće elemente: signaturu, datum i mesto dokumenta, sadržaj inventarne - analntičke jedinice, obeležja predmeta (jezik, format, količina i ako postoje, fizička oštećenja predmeta) i druge koji pružaju najbolju informaciju.

Signatura se sastoji od slovnih i brojnih oznaka. Slovna oznaka je oznaka koju fond ili zbirka ima u opštem inventaru, a redni broj je broj predmeta u fondu ili zbirci. Slovna oznaka od rednog broja odvaja se crticom. Signatura se obično piše iznad sadržaja analitičke jedinice u gornjem desnom uglu.

Datum je hronološka oznaka predmeta. Sadrži godinu, mesec i dan. Datum se uzima sa predmeta. Ukoliko se predmet sastoji iz više dokumenata različitih datuma, navodi se raspon godina. Ukoliko datum nije naznačen na predmetu, a može se utvrditi po sadržaju, datum se stavlja u uglastu zagradu. Datum je potpun ako je navedena godina, mesec i dan, a nepotpun kada ne sadrži ove elemente. Ako je godina određena tačno, a datum i mese nije, onda se godina navodi van zagrade, a približni datum i mesec u uglastoj zagradi. Godina i dan pišu se arapskim brojevima, a mesec slovima. Ukoliko se nalaze dva datuma - stari i novi, navode se oba datuma razdvojena kosom crtom. Ukoliko nije moguće utvrditi datum nastanka dokumenta

11.O tome videti više: V. P. Kozlov, Teoretske osnove arheografije sa današnjeg stanovišta, Arhiv, AJ, Beograd, 2001, str. 9 -27.

81

stavlja se oznaka za to. Ukoliko je promenjen naziv mesta, stavlja se u zagradu. Datum i mesto pišu se na levoj strani ispred inventarnog opisa.

Sadržaj dokumenta je najvažniji deo analitičkog inventara To je ustvari kratak opis inventarne jedinice.Najčešće se on izražava tako da se na osnovu opisa može videti ko se kome obraća ( adresant i adresat), i o kojoj vrsti dokumenta se radi :pismo, plakat, ukaz, diploma, fotografija itd. U opisu se tačno navodi važnost dokumenta: ko je njegov tvorac i ukazuje na podatke koji se u njemu nalaze. U nekim predmetima pored osnovne radnje zbog koje je predmet pokrenut mogu se nalaziti važni podaci koji se uočavaju pošto se čitav predmet pregleda. Ovo važi i za obradu najraznovrsnijih zapisnika sa sednica organa i tela na raznim nivoima.12

Spoljna obeležja predmeta pružaju informaciju o jeziku na kom je pisan ukoliko je predmet na stranom jeziku piše se obavezno koji je to strani jezik i kolnčina listova predmeta ili broj komada ako je fotografija u pitanju .

Analitički opis treba da bude pregledan, precizan, kratak i jasan. Jezik na kome se piše inventarni opis mora biti savremen. Arhivista treba dobro da poznaje arhivsku građu koju obrađuje i istorijske prilike u kojima je ona nastala.

REGISTRI

Registri su pomoćna informatnvna sredstva koja se rade u svrhu pomoći korisniku kako bi brže došao do željenih podataka. Izrađuju se samo za jedan fond. Podaci za registar beleže se u toku izrade inventarnih opisa i ispisuju se na kartice isključivo sa dokumenta, a ne sagotovog opisa. Sadrže niz odrednica poređanih po azbučnom redu ili po predhodnoj šemi, a unutar nje po azbučnom redu. Odrednice za registar su: prezimena ili imena lica, geografski nazivi, nazivi predmeta, događaja pojava itd.

Autori registra često, uz ove odrednice, dodaju razna objašnjenja ili bliže karakteristike. U zavisnosti od toga da li odrednica stoji sama ili ima i reči koje je objašnjavaju registri se dele na: a) razvijene i b) nerazvijene.

Mnogo važnija je podela prema vrsti odrednica: imenske, predmetne, tematske, geografske, fondovske (kod zbirki), hronološke i kombinovane.

Prilikom izrade registra mora se voditi računa da se izbegne što je moguće više subjektivizam.

Kod izrade registra kao problem mogu se pojaviti nepoznati termini ili pojmovi iz prošlosti koji se vise ne upotrebljavaju. 13 Najvažnija funkcija registra je da uputi na pojedini dokument unutar fonda ili zbirke o određenim pitanjima, a ne i da ga

12 N. Nikolić, Neka iskustva na izradi analitičkog inventara, Arhivski pregled 1-2, Beograd, 1978, str. 103. 13 N. Predojević, S. Rajčević. Obrada podataka i izrada registara za analitičke inventare, Arhivski anali br. 3, AV, Novi Sad, 2006. str. 125-130.

82

opisuje. Elemente registra čine predmet obrade (lična imena, geografski pojmovi, događaji itd.) i signatura.

Imenski registar

Predmet ovog registra su puno prezime i ime sa bližom identifikacijom (zvanje, zanimanje, funkcija, nadimak, titula, srednje slovo, prebivalište i sl.) ili samo prezime, samo ime, pseudonimi, nadimci i druga imena lica.

Kada imenski registar obuhvata sva imena učesnika određenih dogadaja, sve aktere zbivanja koji se pominju u dokumentima fonda, naziva se opšti registar.

Kada obuhvata imena jedne kategorije ljudi, bilo no zanimanju - profesiji ili po učešću u nekom događaju naziva se specijalizovani. Ovakvi registri preporučuju se, pre svega, za one fondove koji su naročito važni.

Imenski registar može biti razvijen i nerazvijen. U nerazvijenom imenskom registru pominju se samo prezimena, imena, pseudonimi, nadimci i to bez ikakvog objašnjenja. U razvijenom imenskom registru daju se i objašnjenja koja se sastoje u navođenju punog imena ili početnog slova oca, zanimanja, zvanja, funkcije, mesta porekla, prebivališta itd. Imena lica koja se unose u registar stavljaju se u prvom padežu.

Kod izrade imenskog registra odrednice se sistematizuju azbučnim redosledom prezimena ili imena ili nadimka. Kod odrednica sa više istih prezimena, a različitih imena, redosled se određuje po azbučnom redu imena. Ukoliko je poznato samo ime, a prezime izostavljeno, odrednice se sistematizuju azbučnim redosledom imena. Ukoliko isto ime pripada raznim licima ona se u imenski registar unose posebno. Uz svaki od imena treba da stoji odgovarajuće objašnjenje, odnosno postojeće odrednice, ukoliko su poznate.

Kod nepotpunih prezimena, odnosno imena redosled se određuje prema prezimenu, odnosno imenu, ali se sistematizuje prema prezimenu, odnosno imenu koja počinju tim slovima. Na osnovu pretpostavke, daljeg istraživanja ili nekog drugog izvora može se utvrditi puno prezime, odnosno ime. Deo prezimena, odnosno imena koji je nedostajao, a na pomenut način je utvrđen, stavlja se u uglastu zagradu.

U imenskom registru uz prezime stavljaju se i imena srednje slovo ili celo ime oca. Kada postoji, piše se iza imena. Kada je uz prezime i ime postojao i nadimak piše se posle imena i od njega se odvaja crtom. Nadimak ne utiče na redosled.

Kada je ličnost više poznatija po pseudonimu ili nadimku nego po ličnom imenu i prezimenu u registar se sistematizuje i po pseudonimu ili nadimku, s tim što se stavlja uputni listić kod pravog prezimena. Kod uputa stavlja se malo slovo v. (ovo važi za sve registre). Kada se jedna ista ličnost pojavljuje sa više različiiih imena, u imenskom registru će biti pod osnovnim (opšte poznatim imenom) iza koga će se navesti sva ostala imena u okrugloj zagradi. Istovremeno, svako od ovih imena stajaće u registru pod odgovarajućim slovom azbuke, uz upućivanje na osnovno ime. Kod ličnosti koje su ravnopravno upotrebljavale dva prezimena u registru se sistematizuju prema prvom prezimenu, a kod drugog prezimena daje se uputni listić.

83

Kod prezimena žena koje su udajom zadržavale devojačko i njemu dodale muževljevo prezime u registru se sistematizuju prema muževljevom prezimenu, a kod devojačkog prezimena stavlja se uputni listić.

Strana imena sistematizuju se prema transkripciji, a u okrugloj zagradi se navodi originalan naziv. Kod stranih imena reči koje se pišu malim slovima, a označavaju titule kao što su de, fon, von, le i si, pišu se iza imena. Kod ličnosti koje su poznatije sa titulom ispred imena u registru se sistematizuju po tom redosledu, a kod prezimena se stavlja uputni listić. Izuzetak je kada su titule spojene sa prezimenom. Tako će se pisati i u imenskom registru. Kada sastavni deo imena čine skraćenice, naučne titule dr, mr, u imenskom registru pišu se iza imena.

Imena vladara (kneževa, kraljeva, careva), crkvenih velikodostojnika (patrijarh, mitropolit, papa) i drugih poznatih ličnosti vode se u rsgistru po imenima. Kada se reč hadži nalazi ispred imena (označava da je neko hadžija), to mesto i zadržava. Ukoliko je neko poznatiji po imenu ispred koga stoji reč hadži nego po prezimenu, postupa se isto kao sa ličnostima poznatim po nadimku. Kada je reč hadži stajala ispred prezimena, označavala je da je neko iz porodice bio hadžija i postala sastavni deo. Prezimena sa inicijalima imena dolaze pre prezimena sa punim imenom.

Predmetno - tematski registar

Kod izrade predmetno - tematskog registra, predmet obrade su događaji, pojmovi, predmeti, naučni pojmovi, istorijske činjenice, institucije (škole, preduzeca i dr) Podaci koji se "vode" za ovaj registar su od bitiog značaja za osvetljavanje arhivske građe fonda ili zbirke i problema koji će se na osnovu nje istraživati.

Specifičnost predmetno - tematskog registra je izbor odrednica do kojih se došlo prilikom izrade analitičkog inventara. koje se stavljaju na kartice i odlažu po azbučnom redu. Kada su sve odrednice izvučene iz građe, pregledaju se, odabiraju i izrađuje se šema registra koja treba da sadrži: teme i podteme. U okviru tema i podtema registar se sređuje po azbučnom redu pojmova. Na osnovu toga šta se pored odrednice unosi, registar može biti uži i širi. Ako sadrži pojmove samo od jedne reči onda je to uži, a ako daje detaljna objašnjenja pojmova sa više podataka onda je to širi registar.

Prilikom formiranja tema i podtema za predmetni registar treba voditi računa o svođenju pojmova, treba ići od pojedinačnih pojmova ka opštim. Kod izrade predmetnog stari nazivi se u registru sistematiizuju pod savremenim nazivima, a kod starih, naziva stajaće uputni listić. Kada je imenica sastavljena od kombinacije prideva i imenice ili pak dve imenice, moguća je inverzija. Cilj inverzije je da zbliži srodne odrednice. Nije dozvoljena inverzija kada je reč o naučnim terminima ili nazivima događaja. Kada se u okviru podteme nalaze nstitucije različitog ranga sistematizuju se po rangu, a u okviru njega po azbuci.

Pri izradi predmetnog registra vodi se računa o ujednačavanju izraza za pojedine odrednice da se registar ne bi opterećivao uputnim listićima.

84

Geografski registar

Odrednice ovog registra predstavljaju geografske pojmove koji se nalaze na dokumentu: države, republike, pokrajine, naselja, mora, planine, jezera, ostrva... itd.

Nazivi mesta unose se u registar u onom obliku u kakvom se nalaze na dokumentu. Ukoliko je naziv mesta promenjen, novi naziv se stavlja u zagradu. Novi i stari naziv vezuju se uputnim listićem. Na primer: Karagovindža (v. Kragujevac).

Ovaj registar sređuje se po azbučnom redu geografskih pojmova. Pored istih naziva mesta treba dati širu odrednicu.

Za predgrađa piše se ime grada: Rakovica - Beograd. Složeni geografski nazivi unose se u registar prema prvoj reči. Na primer:

Novi Sad. Ako se u registru pominju nazivi dela geografske celine oni se u geografskom registru navode u tom obliku s tim što se upućuje na geografsku celinu. Na primer: Šumadija p- Kragujevac: Kragujevac, grad u Šumadiji.

Kombinovani registar

Radi se u izuzetnim slučajevima za fondove ili zbirke koji sadrže mali broj podataka, pa mogu obuhvatiti pojmove iz više registara: imenski, predmetni, geografski. Zbog kombinacije više registara, kombinovani registar je često nepouzdan.14

BIBLIOGRAFIJA

Osnovna svrha bibliografije koja se radi za analitički inventar je da korisnicima pruži što vise podataka o literaturi koja se odnosi na dokumenta, opisana u inventaru.

U bibliografiju treba da uđu najznačajniji radovi koji se odnose na arhivsku građu fonda koji se opisuje. Tu svakako treba uvrstiti i literaturu iz oblasti arhivističke metodologije, izrade opisa kao i sve radove koji se odnose na istoriju tvoraca fonda, zatim literatura u vezi sa samim dokumentarnim materijalima fonda i literatura vezana za veći istraživački rad koji se odnosi na građu fonda.

Literatura se obično navodi u hronološkom poretku po godinama izdanja ili po alfabetu autora. Ako se u bibliografiju unose članci publikovani u zbornicima ili

14 Ovaj oblik inventara moguće je pomoću adekvatnog softvera preneti u digitalan oblik i dati ga na upotrebu korisnicima.

85

časopisima, iza naslova članka navoda se i nazivi zbornika ili časopisa u kome je članak izdat.

REČNIK TERMINA

U slučajevima da analitički inventar sadrži veću količinu zastarelih termina, izrađuje se poseban (terminološki) rečnik, koji ima svrhu da inventar oslobodi suvišnih primedbi i napomena, i da korisnicima omogući brzo tumačenje nepoznatih reči. Ovakvi termini, raspoređuju se u alfabetskom poretku, a pored njih se daje kratko objašnjenje.

SUMMARY

An analytical inventory, as a scientific and informative means of fond materials, is written for archival materials of high value and great importance for historical science. It generally refers to older materials regarding the period of their origin. The basic aim of writing up the analytical inventory is to provide researchers with more detailed data on the materials such as where they are situated, what they consist of and how well they are physically preserved. Providing researchers and users with the information on the materials of the archival fond, as well as on the position of the documents in the materials of this fond, the language, and the degree of its preservation, not only did we protect the materials, but also ensured their quick accessibility and use for scientific, public, private and judicial purposes.

Objavljeno u: ”Tehnicki invsebinski poroblemi klasičnego in elektro-nskego arhiviranja“, br. 9, Pokrajinski arhiv Maribor, Maribor, 2010, Str. 355 – 368

86

87

III DEO

OPISIVANE ARHIVSKE GRAĐE

88

89

MOGUĆNOSTI PRIMENE MEĐUNARODNIH ARHIVSKIH STANDARDA ZA OPISIVANJE ARHIVSKE GRAĐE ISAD (G)

U ARHIVIMA U SRBIJI

Abstrakt: In this article the author discusses the standardization of archival service in Serbia on the international level, its implementation and possibilities of implementation of optimal standards (General International Standard archival description -ISAD (G), second edition).

Keywords: ISAD (G), archival standards, the International Council on Archives, the inventory of archives.

ISTORIJAT IZRADE STANDARDA ISAD (G)

Standardizacija predstavlja skup postupaka kojim se određena stručna radnja proverena u praksi promoviše u pravnu normu obavezujuću za sve koji se tom delatnošću bave. Međunarodna standardizacija javila se najpre u prirodnim naukama, i to u elektrotehnici, daleke 1906. godine, kada je bila oformljena jedna međunarodna komisija IEC (International Electrotehnical Commission), koja je otpočela pionirski posao na donošenju prvih standarda u elektrotehnici. U periodu između dva rata 1926. godine bilo je ustanovljeno Međunarodno udruženje za standardizaciju ISO, ali je tek posle drugog svetskog rata u Londonu 1946. godine doneta odluka da se osnuje Međunarodna organizacija za standarde (ISO), koja je svoj rad počela 23. februara 1947. godine.

Što se tiče arhivske delatnosti, sve do 1933. godine nije bilo ni pomena o standardizaciji. Te godine u okviru jednog međunarodnog instituta (Institut International de cooperation intellectuelle) koji je bio prethodnik UNESKO-a, grupa uglednih arhivista pokrenula je pitanje izrade leksikona arhivske terminologije na više jezika. Međutim, ta akcija nije urodila plodom, ali je dvadeset godina kasnije ta ideja obnovljena na II. Međunarodnom kongresu arhivista u Hagu 1953. godine. Bio je ustanovljen Komitet za terminologiju, koji je pod rukovodstvom H. Jenkinsona izradio leksikon arhivske terminologije. Taj leksikon ugledalo je svetlo dana 1964. godine (Elsevier).1

Dalji razvoj arhivistike u svetu zahtevao je da se sve stručne radnje i poslovi kojim se štiti arhivska građa, standardizuju, čime bi se na neki način ujednačila arhivska praksa u što većem broju zemalja, a podaci na nivou fonda uvrstili u

1 Zdenka Semlič - Rajh, Usklajena arhivska terminologija - pogoj za uspešno strokovno delo, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, PAM, Maribor, 2004, str. 113-114.

90

međunarodnu arhivsku mrežu koja bi bila povezana sa nacionalnim mrežama, a time arhivska građa dostupna svim korisnicima širom sveta, pristupilo se 1988. godine izradi standarda za opisivanje arhivske građe.2

Na obavezu standardizacije u arhivskoj delatnosti upućuju i međunarodna pravna i društvena akta, posebno konvencije o zaštiti kulturnih dobara.3 Tako su nastali i prvi standardi koji se odnose na opisivanje arhivske građe.

Opšti međunarodni standardi za opisivanje arhivske građe ISAD (G) o kojima je ovde reč, predstavljaju prve standarde u oblasti arhivske deskripcije. Izrada njihova trajala je dugo. Prvo je Međunarodni arhivski savet pokrenuo daleke 1988. godine široku akciju, koja je imala za cilj donošenje jednog nacrta Opštih standarda za opisivanje arhivske građe. Posle donošenja nacrta, koji je trebalo dati na razmatranje što većem broju članica MAS-a, a potom doneti odgovarajuće upotrebljive standarde, obavezne za sve članice MAS-a. U ovaj posao krenulo se tako, što je najpre bila oformljena jedna Ad hoc komisija za standarde, koja je svoju prvu sednicu održala 1990. godine u Hor Grechauzenu (Nemačka). Komisiju su činili: Vendi Daf (Wendy Duff) iz Kanade, kordinator, Mišel Kuk (Michael Cook) iz Velike Britanije, Šeron Tibodi (Sharon Thibodeau) iz SAD-a i Hugo Stibe (Hugo Stibbe) iz Kanade, koji je bio direktor projekta i sekretar. Oni su radili na izradi prvih standarda za opisivanje arhivske građe godinu dana

Izrada nacrta bila je gotova do sastanka u Liverpulu 1991. godine, a godinu dana kasnije u Madridu oni su i formlano prihvaćeni pod imenom Madridski nacrt ISAD (G). Pošto su prevedeni na francuski i engleski jezik upućeni su svim članicama MAS-a radi stavljanja primedbi sugestija, predloga i komentara.

Posle brojnih predloga, primedbi i sugestija raspravljano je o ovom materijalu na 12. Kongresu MAS-a u Montrealu 1992. godine na otvorenoj sednici. Komisija za izradu standarda je tako na sednici u Stoholmu (Švedska) posle razmatranja prispelih predloga i sugestija uspela da izradi konačnu verziju ovog dokumenta i da ga dostavi MAS-u na usvajanje.4

Rad na standardima nastavljen je i dalje, pošto je Ad hoc komisija za standarde (ICA/DDS) prerasla u Komitet. Komitet je u Pekingu 1996. godine izvršio reviziju, prve verzije stndarda za periodu 1996-2000. Tokom petogodišnje provere standarda u praksi i 33 primedbe od strane arhivista više zemalja koje su do 15. septembra 1998. godine bile sakupljene u jedan radni dokument od 101 stranice, kako bi se standardi unapredili. Taj dokument je dostavljen svim članovima Komiteta

2 Interesantan je predlog britanskih arhivista da ti podaci idu preko HE Archive Hub britanske akademske mreže i da se u prvoj fazi primene plana razvoja međunarodne arhivske mreže ti podaci nađu kod ove mreže. Videti; N. Berić, Međunarodni arhivski standardi za opisivanje arhivske građe ISADS (G) i ISAARArhivski pregled br 1-4, Arhiv Srbije, Beograd 1999, str. 207 napomena 7. 3 A Kožar, Problematika standardizacije arhivske delatnosti u Bosni i Hercegovini, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, PAM, Maribor, 2004, str. 124. 4 Videti: ISAD(C) General International Standard Archival Description, Otawa, 1994 str. 1-2.

91

unapred, da bi se na sednici komiteta u Hagu od 19. do 22. oktobra 1998. godine pretresao i preispitao kao prva verzija standarda. Time je nastala nova verzija redigovanog standarda ISAD (G) koji je na trećoj plenarnoj sednici u Stoholmu (Švedska) dovršen, predat u štampu i predstavljen na 14. Međunarodnom arhivskom kongresu u septembru u Sevilji (Španija).5

Standardi koji su plod arhivista iz celog sveta imaju za cilj razmenu informacija o arhivskoj građi između različitih nacionalnih arhivskih službi.

Kako se radi o opštim standardima oni se odnose na opisivanje arhivske građe bez obzira na prirodu ili obim jedinice opisa. Može se reći da je njihova svrha da osiguraju izradu kompatabilnih, upotrebljivih i razumljivih opisa kako bi se olakšalo pronalaženje i razmena informacija o arhivskoj građi i korišćenje zajedničkih normativnih podataka (authority data), kao i objedinjavanje opisa iz različitih arhiva u jedinstven informacioni sistem.6

OPISIVANJE ARHIVSKE GRAĐE U SRBIJI

Arhivska građa prelaskom u arhiv postaje kulturno dobro odnosno osnov za rekonstrukciju događaja iz prošlosti. Ovde ona živi svoj drugi život "doživljavajući neku vrstu preporoda".7

Mi ćemo se ovde baviti pitanjem arhivske građe u Srbiji i njenim opisivanjem u arhivima. U prvom periodu rada arhiva u Srbiji sve do kraja šezdesetih godina prošlog veka, arhivska građa koja je dospela u arhive, posle sređivanja i obrade i osnovnog inventarisanja nije dalje tretirana, jer nije bilo jasnih i preciznih uputstava o izradi naučno obaveštajnih sredstava. Kada se pred arhiviste postavilo pitanje davanja obaveštenja istraživačima i korisnicima o arhivskoj građi i njenom sadržaju, postavlja im je i novi zadatak. Da bi se osiguralo njeno dalje korišćenje bilo je potrebno arhivsku građu što bolje opisati. U početku, dok je ona bila samo predmet istraživača, u Srbiji su rađeni samo inventari. Posle „Okruglog stola" u Madridu 1962. godine na kome su doneti zaključci da se arhivisti pored sakupljanja, čuvanja i klasifikovanja arhivalija moraju ubrajati i zadaci „osposobljavanje građe izradom obaveštajnih sredstava", krenuli su i arhivi u Srbiji na izradu naučno-obaveštajnih sredstava o arhivskoj građi koja su sadržala prve opise fondova iz građe arhiva.

Tako se sa opisivanjem arhivske građe u Srbiji započelo dosta kasno. Godine 1968. bila je oformljena jedna Redakcija za izradu vodiča kroz arhivsku građu koja je

5 Opšti međunarodni standardi za opis arhivske građe, Redaktor Nada Berć, Drugo izdanje, Novi Sad, 2006. Predgovor, str. 9. 6 S. Adžić, Međunarodni standardi i preporuke u arhivskoj delatnosti, međunarodna arhivskamreža i pristup arhivima, Naučni skup „Arhivska građa kao izvor za istoriju", Arhiv Srbije, Beograd 2000, str. 71. 7 M. Milošević, Naučnoobaveštajna sredstva i naučna delatnost arhiva, Priručnik iz arhivistike, SDARJ, Zagreb, 1971, str. 197.

92

dobila zadatak da po principu jedan arhiv - jedan vodič izda potrebna obaveštenja o arhivu i arhivskoj građi kako bi zainteresovani istraživač imao potrebne informacije o građi. Osnovni deo tih vodiča predstavljaju opisi arhivskih fondova i zbirki. U ovoj ediciji je do sada izašlo jedanaest knjiga. U vodičima su prikazani svi fondovi i zbirke jednog arhiva bez obzira na stepen sređenosti i do kog nivoa su obrađeni.8

Za svaki fond ili zbirku podaci su davani pojedinačno. Tako smo dobili dobru bazu podataka o svim fondovima arhiva u tom trenutku. Prema utvrđenoj metodologiji za naziv fonda uziman je poslednji naziv tvorca fonda, a u opisu fonda dosta prostora dato je beleški o tvorcu fonda i o samom fondu.

Opisivanje arhivske građe predstavlja stručnu radnju koja ima za cilj da korisnicima pruži informacije o sadržaju arhivske građe. Kao rezultat rada na opisivanju nastaju različita informativna sredstva. U zavisnosti koju vrstu opisa vršimo razlikujemo informativna sredstva opšteg i pojedinačnog tipa. U opise opšteg tipa spadaju: pregledi, vodiči i opšti inventar, dok u pojedinačne opise spadaju: sumarni, analitički invetari, katalozi regesti i opisi koji daju informacije o delovima arhivske građe jednog arhiva, fodovima posebno i dokumentima.

Princip obrade sastoji se u tome da se o već sređenoj građi, budućim korisnicima, polazeći od opšteg ka pojedinačnom, sažetim opisom, pruže najrazličiti je informacije o građi, koje mu mogu koristiti radi lakšeg dobijanja podataka iz građe. I upravo ovakav način opisivanja arhivske građe pruža neprocenjive usluge korisnicima raznih profila.

Za našu temu značajan je „Pregled arhivskih fondova i zbirki u SFRJ“ koji je pod rukovodstvom mr. Sredoja Lalića i jedne savezne redakcije i u izdanju Saveza društava arhivskih radnika Jugoslavije počev od 1978. godine uspeo da u nekoliko knjiga, po ranije utvrđenoj metodologiji, objavi pregled fondova i zbirki po republikama i kao posebnu knjigu Saveznih arhiva koje se čuvaju u arhivima u Jugoslaviji. Podaci koji se u ovim pregledima daju za svaki fond gotovo da su isti oni koji se traže kao obavezni za opisivanje fondova u Opštim međunarodnim standardima ISAD (G).

Za nas je svakako najznačajniji „Pregled arhivskih fondova i zbirki u SR Srbiji", Beograd 1978. Tu su za svaki arhivski fond dati: 1. redni broj, 2. ziv, 3. mesto -sedište stvaraoca, 4. raspon godina postojanja stavraoca arhivskog fonda, 5. raspon godina građe arhivskog fonda, 6. količina arhivske građe, 7. sređenost arhivske građe.9 Podaci su sadržinski i grafički tako uobličeni da korisnicima pružaju osnovne informacije o arhivskom fondu i građi toga fonda u okviru arhiva u Srbiji, a korisno mogu da posluže i prilikom uobličavanja podataka za opisivanje fondova po Opštim standardima koje preporučuje Međunarodni arhivski savet putem ISAD (G).

8 R. Ristić, Vodič kroz arhivsku građu arhiva, Naučni skup "Arhivska građa...", Beograd 2000, str 340. 9 Arhivski fondovi i zbirke u SFRj/ SR Srbija, SDARJ; Beograd, 1978, str. 21

93

Pored vodiča i pregleda informativnih sredstava o arhivskoj građi, za našu temu važni su i objavljeni inventari o pojedinim ličnim fondovima (sumarni, analitički) i značajnijim fondovima.

Tako smo zahvaljujući trudu starijih naših arhivista koji su putem vodiča, pregleda fondova, objavljenih sumarnih i analitičkih inventara o fondovima uspeli da prate korak sa savremenom arhivistikom sve do devedesetih godina prošlog veka, gradeći tako svoje nacionalne opise arhivske građe, koji su se dosta dobro uobličili i ne odudaraju mnogo od međunarodnih standarda za opis. Oni sadrže sve potrebne elemente za fondove koji su u vreme publikovanja vodiča i pregleda bili pohranjeni u depoima arhiva na koje se odnose.

To je dragoceno pomagalo svima koji su radili na opisivanju arhivske građe na osnovu međunarodnih standarda.

IZVORI ZA OPISIVANJE AHIVSKE GRAĐE NA NIVOU FONDA PO MEĐUNARODNIM ARHIVSKIM STANDARDIMA ISAD (G)

Opisivanje arhivskog fonda predstavlja veoma složen zadatak arhivske teorije i prakse. Da bi mogli da pristupimo ovom zadatku moramo najpre reći šta je to fond. Prema našoj arhivskoj teoriji i praksi arhivski fond je organska skupina arhivskih dokumenata koji su nastali delovanjem nekog organa vlasti, ustanove, preduzeća, organizacije, porodice i ličnosti.10 Da bi neka građa mogla da dobije status arhivskog fonda potrebno je da zadovolji određene kriterijume. Prvi i osnovni kriterijum za formiranje arhivskog fonda je utvrđivanje samostalnosti njegovog tvorca, odnosno delovanje kao pravnog lica. Pod pojmom pravnog lica podrazumeva se kod nas „društvena tvorevina, organizacija ili zajednica kojoj je pravnim propisima data sposobnost da bude nosilac prava, obaveza i odgovornosti". Pored toga u kriterijume za formiranje fonda spadaju: promena funkcija koje su odraz osnovnih izmena društveno - političkog i državnog uređenja, i promena u karakteru, oranizaciji i nadležnosti tvorca fonda. Ovim kriterijumima Danica Gavrilović dodaje i odluku o osnivanju i likvidaciji stvaraoca fonda i kontinuirano poslovanje vođeno u istom društveno - političkom i državnopravnom sistemu.11 Nasuprot arhivskoj građi, koja je organski povezana, u arhivima srećemo i skupine arhivske građe veštački stvorene. Takvu skupinu dokumenata gde ne postoji prirodna veza, niti po svom poreklu pripadaju istom stvaraocu nazivamo zbirkom. To su: karte, plakati, fotografije, varia,

10 Uputstvo o sređivanju kriterijuma o formiranju arhivskog fonda koje je donelo Arhivsko veće pri arhivu Srbije, od 27. 12. 1968. godine, Stručna upustva i preporuke Arhivskog veća 1967 - 1973, Beograd, 1983, str. 12. 11 D. Gavhlović, Formiranje arhivskog fonda, nav. delo, Arhivist br 1-2, Beograd, 1982, str. 28, 29.

94

pečati i dr.12 U rečniku naziva koji se koriste u Opštim pravilima, fond je definisan kao „celina zapisa, bez obzira na njihov oblik ili nosač, koju je organski stvorio i/ili primio i koristio neki pojedinac, porodica, pravno lice u obavljanju svoje delatnosti."

Izrada tačnog prikaza neke jedinice opisa, u ovom slučaju fonda, umnogome zavisi od izvora koje ćemo koristiti prilikom izrade opisa. Pošto je cilj opisa arhivske građe da se identifikuje i pojasni kontekst i sadržaj arhivske građe kako bi se olakšala njena dostupnost korisnicima, mi ćemo se koristiti određenim izvorima saznanja o fondu. Te izvore saznanja o fondu možemo podeliti u nekoliko grupa.

Prvu grupu saznanja o fondu dobijamo na osnovu građe samog fonda. To je ujedno i najvažniji izvor saznanja jer se u građi fonda nalaze najvažniji podaci za opis fonda.

Drugu grupu saznanja čine raniji opisi fonda (popisi, katalozi, inventari, dosije fonda i dr). Raniji opisi fondova starijih arhivista sadrže dosta podataka, naročito za starije fondove.

Treću grupu čine međunarodni opšti pravni akti (ISO standardi i dr.). Četvrtu grupu saznanja o fondu dobijamo iz literature i periodike. To su

mahom ranije publikovani opisi u vodičima, katalozima i pregledima fondova i zbirki ili u stručnim časopisima i popularnim izdanjima. Za nas su svakako najznačajniji vodiči arhiva koji su izašli u ediciji Vodiči kroz arhivsku građu Srbije i vodiči kroz arhivsku građu Vojvodine, kao i knjige Pregleda fondova Srbije, Vojvodine i Kosova i Metohije.

CILJ OPISIVANJA ARHIVSKE GRAĐE I UVOĐENJE MEĐUNARODNIH STANDARDA ISAD (G)

Pre nego što pređemo na metodologiju opisivanja arhivske građe po Opštim međunarodnim standardima ISAD (G), potrebno je ovde reći da se standardima ne menjaju osnovni principi arhivistike, nego se njihova vrednost ovim samo potvrđuje.

Osnovni cilj ovih standarda je da omoguće što bolju razmenu informacija o arhivskoj građi, između različitih sistema i domena, kako bi se olakšalo njeno korišćenje.

Ovi standardi sadrže model podataka i format za komunikaciju i DTD (definicija tipa dokumenta) i EAD (kodirani arhivistički opis).13

12 I. Bruk, Lj. Popović, Arhivistika za 3. i 4. razred usmerenog obrazovanja, zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 1985, str. 56. 13 EAD je standardizovan skup semantičkih i sintaksičkih pravila za kodiranje u SOML-u (standadizovanom jeziku za označavanje) ili XML -u (proširenom jeziku za označavanje), za web pristup pretraživanje i razmenu podataka koji čine arhivistički opis. Originalno razvijen u SAD, u cilju olakšavanja pristupa i pretraživanja tradicionalnih ahivističkih informativnih sredstava preko web-a, DTD EAD se danas koriste za razmenu raznovrsnih arhivističkih

95

METODOLOGIJA OPISIVANJA ARHIVSKE GRAĐE PO OPŠTIM MEĐUNARODNIM STANDARDIMA ZA OPISIVANJE ISAD (G)

Opšti međunarodni standardi za opisivanje arhivske građe ISAD (G) uvode pojam „jedinica opisa".14 Standardizovano je 26 elemenata opisa, koji su podeljeni na sedam područja:

1. Oblast identifikacije 2. Oblast konteksta 3. Oblast sadržaja i strukture 4. Oblast uslova pristupa i korišćenja 5. Oblast dopunskih izvora 6. Oblast napomena 7. Oblast kontrolnog opisa15

Za izradu višestepenog opisa neophodno je voditi računa o ovim principima: • izrada opisa vrši se od opšteg ka posebnom, a pri tome se poštuju fondovske

celine, • informacije koje se daju unutar određenog nivoa treba da budu relevantne za

taj nivo • opisi treba da budu povezani između nivoa i • nema ponavljanja informacija.

ISAD (G) daje hijerahiski model nivoa sređivanja fondova i njegovih delova. Fondovi se mogu deliti na podfondove (celine povezanih zapisa unutar fonda, koji pripadaju određenim administrativnim celinama, unutar stvaraoca fonda), serije ili skupa dokumenata koji su rezultat istog originalnog prikupljanja ili popunjavanja, koji su u većini slučajeva sličnog oblika i sadržaja koji se određuju putem posebnog naziva (fakture, evidencioni registri, odlazna pošta), podserije (ukoliko fizički karakter serije to sugeriše ona može biti podeljena u podserije), predmete „organizovane jedinice dokumenata koje je stvaralac grupisao za potrebe tekućeg korišćenja ili je to učinjeno u postupku arhivskog sređivanja, jer se odnose na isti predmet, aktivnost ili delatnost" i dokumente „zabeležena informacija bez obzira na nosač zapisa ili karakteristike" koji predstavljaju osnovne fizičke jedinice, a koristi se u rukovanju smeštaju i pretraživanju arhivske građe.

višestepenih opisa. Videti: Kler Sibil, Međunarodni seminar „Standardi za opisivanje arhivskih dokumenata", Moskva 8-11 februara 2005., Arhiv br. 1-2, Arhiv Srbije i Crne Gore, Beograd, 2006, str. 43 (prevela Olivera Porubović - Vidović). 14 Kao jedinica opisa podrazumeva se fizička jedinica, koja može da bude: fond, podfond, serija, podserija, združeni dokument (file), dokument (item). Opšti međunarodni standardi za opisivanje arhivske građe ISAD (G), DAVNovi Sada, 2006. 15 Opšti međunarodni standardi za opisivanje arhivske građe ISAD (G),DAV, Novi SAD,2008.

96

Ovakvim načinom uvodi se i višestepeno opisivanje na nekoliko nivoa. Bez obzira na nivo opisivanja, pri međunarodnoj razmeni podataka na preporuku Društva arhivista (Socoietv of archivists) obavezno se koristi devet elemenata. Pet je iz prve grupe.

Oblast identifikacije predstalja obavezu u svakom opisu bez obzira na kom se nivou vrši opis. U ovoj grupi opisa saržane su najhitnije informacije za utvrđivanje identiteta arhivske jedinice koja se opisuje kako bi se lakše mogla pronaći.

Na osnovu informacija sadržanih u ovoj grupi korisnici arhivske građe mogu brzo identifikovati relevantni materijal koji ih interesuje.

3.1. Elementi identifikacije opisne jedinice: 3.1.1. Signatura ili identifikacioni kod služi u svrhu razmene informacija na

međunarodnom nivou 3.1.2. Naziv u stvari je formalan ili koncizan naziv jedinice opisa. 3.1.3. Vreme nastanka građe (datumi) sadrži datum nastanka i datum

preuzimanja materijala u jedinici opisa 3.1.4. Nivo opisivanja predstavlja identifikovanje nivoa sređenosti jedinice

opisa (fond, podfond, serija, podserija, predmet, dokument) i 3.1.5. Obim jedinice opisapredstavlja količinu, obim i veličinu i medijum

jedinice opisa.16

Oblast konteksta daje mogućnost da se za traženu informaciju ustanovi pozadina, kontekst, poreklo, istorijat čuvanja i neposredni izvori preuzimanja i predaje jedinice opisa. U ovu grupu podataka spadaju:

3.2.1. Ime(na) stvaraoca, ukoliko ime nije uključeno u naziv, 3.2.2. Istorijat/biografiju stvaraoca radi smeštaja materijala u kontekst

i olakšavanja njegovog razumevanja 3.2.3. Istorijat fonda/ zbirke (arhiviranja) kako bi se obezbedile informacije o

istorijatu jedinice opisa koja je doprinela sadašnjoj strukturi i uređenju. 3.2.4. Preuzimanje građe sadrži neposredne izvore preuzimanja ili transfera

jedinice opisa.17

Oblast sadržaja i strukture namenjena je praćenju informacija potrebnih radi uspostavljanja smislenog nadzora nad materijalom s ciljem da se korisnicima omogući identifikovanje materijala koji žele da koriste. U ovu grupu spadaju:

16 Ovih pet elemenata Društvo je predložilo 1988. godine. Videti i: Kler Sibil, Međunarodni seminar „Standardi za opisivanje arhivskih dokumenata „Moskva 8-11 februar 2005. Standardi Međunarodnog arhivskog aveta ISAD (0) i ISAAAR(CPF), Arhiv br 1-2, Arhiv Srbije i Crne Gore, Beograd, 2006, str. 43. 17 Navedeni elementi smatraju se obaveznim na nivou fonda i podfonda za povezivanje podataka.

97

3.3.1. Obim i sadržaj. Ovaj element ima za cilj da pruži korisnicima najkraći pregled sadržaja ili opisa dokumentarnog materijala, kako bi mogli suditi o značaju toga materijala.

3.3.2. Vrednovanje. Svrha ovog elementa opisa je da pruži podatke o postupcima vrednovanja, izlučivanja i utvrđivanja rokova čuvanja. Ove informacije značajne su naročito ako ove aktivnosti mogu uticati na interpretaciju arhivskog materijala.

3.3.3 Dopune. Ovaj element koristi se da se naznače predviđene dopune jedinice opisa.

3.3.4. Sistem sređivanja. Veoma važan element opisa jer pruža podatke o unutrašnjoj strukturi, poretku i sistemu klasifikacije arhivskog materijala jedinice opisa. Ovaj opis pruža informaciju korisnicima da li su arhivisti prilikom sređivanja poštovali prvobitan red, a za elektronske dokumente pruža se informacija o projektu sistema.

Oblast uslova pristupa i korišćenja ima za cilj da obezbedi informacije o uslovima koji definišu pristup jedinici opisa. Sadrži pet elemenata:

3.4.1. Uslovi dostupnosti. Ovaj element pruža informaciju o pravnom statusu ili drugim zakonskim propisima kojima je ograničeno pravo na korišćenje arhivskog materijala sadržanog u opisnoj jedinici.

3.4.2. Uslovi objavljivanja ili umnožavanja. Ovim opisom daje se informacija korisnicima građe o bilo kakvom ograničenju umnožavanja ili objavljivanja, kao što su autorsko pravo - copvright i dr.

3.4.3. Jezik/pismo arhivske građe. Ovaj elemet opisa daje podatke o jeziku, pismu i simbolima koji se korise u arhivskoj građi jedinice opisa.

3.4.4. Fizičke osobine i tehnički zahtevi. Pruža informaciju o svim bitnim fizičkim osobinama i tehničkim zahtevima koji utiču na korišćenje arhivske građe jedinice opisa.

3.4.5. Informativna sredtva. Ovaj element opisa pruža korisnicima informacije o svim informativnim sredstvima (inventari, vodiči, katalozi i dr.) koji su na raspolaganju u mestu čuvanja arhivske građe ili kod stvaralaca dokumentarnog materijala. U ovom opisu može se pružiti i informacija ko sve poseduje informativna sredstva i gde se mogu nabaviti.

Oblast dopunskih izvora namenjena je davanju obaveštenja o arhivskoj građi koja su u vezi sa materijalom jedinice opisa. Ovde se daju i bibliografske jedinice, muzejski predmeti i arhivska građa koja se nalazi u drugim ustanovama. Ovu grupu čine četiri elementa:

3.5.1. Postojanje i čuvanje originala. Sadrži podatak o čuvanju originala ili uništenju istog kada se jedinica sastoji od kopija. Navodi se mesto sa najvažnijim kontrolnim brojevima.

3.5.2. Postojanje i mesto čuvanja kopija. Ovim elementom ukazuje se na postojanje kopija i mesto čuvanja i dostupnosti.

98

3.5.3. Rodne jedinice opisa. U ovom elementu navode se srodne jedinice opisa koje se čuvaju u istoj ustanovi ili na nekom drugom mestu.

3.5.4. Napomena o objavljivanju. Ovaj element opisa pruža korisnicima podatke o publikacijama koje su zasnovane na pručavanju i analizi arhivske građe sadržane u jedinici opisa. Ovde su sadržane i uputnice na objavljivanje faksimila i prepisa.

Oblast napomena. Ova oblast sadrži samo jedan element 3.6.1. Ovaj element predviđen je za praćenje važnih informacija koje nisu

zabeležene ni na jednom drugom mestu.

Područje kontrole opisa. U ovoj oblasti uključena su tri elementa: 3.7.1. Napomena arhiviste. Ovde se pružaju informacije važne za izvore koji

su korišćeni prilikom izrade opisa kao i ko ih je izradio. 3.7.2. Propisi ili pravila. Ovim elementom pružaju se obaveštenja o

međunarodnim, nacionalnim ili lokalnim propisima ili pravilima koji su korišćeni u izradi opisa.

3.7.3. Datum(i) vezan(i) za opise. Ovim elementom pruža se informacija kada je opis izrađen, a uključuje podatke i ko ga je pripremio.

Arhivisti mogu koristiti svih 26 elemenata koj su obuhvaćeni ISAD (G), ali se, kao što smo istakli, smatra obaveznim mali broj koji se koristi radi međunarodne razmene informacija. To su: referentni kod, naslov, stvaralac, datum/datumi, obim jedinice opisa i nivo opisa.

Arhivisti mogu prilikom opisivanja „proširivati obim određenog arhivističkog opisa elementima koji ne spadaju u grupu neophodnih, menjajući se u zavisnosti od prirode jedinice opisa".18

18 ISAD (G ),1,13.

99

POSSIBILITIES OF IMPLEMENTATION OF GENERAL INTERNATIONAL STANDARD ARCHIVAL DESCRIPTION ISAD (G)

IN THE ARCHIVES IN SERBIA

SUMMARY General standards for description of archival materials ISAD (G) contain

general directions for creation of archival descriptions. These can be implemented regardless of the form or medium or archival materials. Thev are usuallv used with existing national standards. Conceived in such a manner, the standards are easily understood and consist of purposes and regulations. In addition, there are examples given in order to facilitate their use. The descriptions made on the basis of these standards can easilv be converted into XML/EAD. Also, they significantly influence the structure and importance of the information about the archival materials in Serbia. The implementation of these standards in the archives in Serbia vvould enable interoperability among different systems and domains.

Naslov originala:Possibilities of implementation of General international Standard Arhival Deskriptionin ISAD (G) the Archives in Serbia. “Tehnichal and Field RelatedProblems of Tradicional and Elektronik Archiving. Conference Proceeding, Maribor 7/2008. Pp 353 – 362.( “Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“,br. 7, Pokrajinski arhiv Maribor, 2008, str.353-36).

100

ARHIVSKI FOND "ZADUŽBINSKO IMANJE "OPLENAC" - TOPOLA 1922-1945"

Abstrakt: U radu je dat opis arhivskog fonda Zadužbinsko imanje „Oplenac“ –Topola sa namerom da se zainteresovana stručna i naučna javnost upozna sa sadržajom građe ovog fonda kao i sa nastankom razvojem Zadužbine na Oplencu u Topoli koji mnogi danas smatraju “Srpskim Versajem” dinastije Karađorđević. Posebno je data biografija osnivača Zadužbine, Kralja Petra I Karađorđevića.

Ključne reči: zadužbina,arhivska građa,fond, Karađorjevići, Oplenac, Topola,

I

U Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu u sklopu fondova privrednih organizacija, čuva se građa Fonda „Zadužbinsko imanje „Oplenac“ - Topola 1922-1945“. Imanje je bilo privatno vlasništvo porodice Karađorđević, koja je u periodu između dva svetska rata bila vladajuća dinastija. Bez obzira na činjenicu što je ovaj fond nepotpun, značajan je za izučavanje istorije Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije i članova dinastije Karađorđević, u naznačenom periodu. Privatno vlasništvo ove vladajuće dinastije ostalo je do danas istraživački neobrađeno. Odgovore na mnoga pitanja koja kod istraživača izazivaju nedoumice i traže odgovore, naći ćemo u ovom fondu. Temeljnim pretragama po građi ovog Fonda dobićemo odgovore na pitanja: Na koji način je nastalo ovo imanje? Kako se njime upravljalo? Šta je sve obuhvatalo? U kojoj meri su članovi dinastije dopunjavali imanje i upravljali istim? Kao i na mnoga druga pitanja vezana za dinastiju Karađorđević.

Ovako postavljena pitanja ukazuju da je ovo imanje odigralo veliku ulogu u periodu između dva rata, posebno ako se zna činjenica da je na Oplencu u sklopu imanja bila podignuta crkva u kojoj su sahranjivani članovi ove vladarske loze. Stoga neki Oplenac nazivaju”Srpski Versaj".

Zadužbinsko imanje Oplenac u Topoli osnovao je srpski kralj Petar I Karađorđević (1903-1918) i kralj Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1921), nazvan "Veliki oslobodilac", testamentom 18. novembra 1914. godine. Testament kojim kralj Petar I Karađorđević osniva Zadužbinsko imanje u Topoli glasi:

"Moja volja, Polazeći u rat protiv Austrijanaca i nemajući vremena da potanko obrađujem nasledstvo svog imanja, ja ostavljam svoje papire i gotov novac mojoj deci: Aleksandru, Đorđu i Jeleni. Oni će to podeliti na troje, među sobom, bratski. Imanje i zemljište u Beogradu pripada nasledniku prestola Aleksandru, kao i crkva na Oplencu kod Topole. Crkva postaje kao zasebna pravna ustanova pod imenom "Zadužbina

101

kralja Petra". Kralj će se svakad starati o mojoj zadužbini, a ostali članovi doma imaju pravo,po odobrenju kraljevom, uživati u toj zadužbini".1

Kada se posle trećeg ofanzivnog udara na Srbiju od strane Centralnih sila 1915. godine, ostareli kralj Petar I Karađorđević morao povući sa Oplenca, ukupna katastarska površina imanja iznosila je 141 ha, 5 a i 52 m.2 U vreme pisanja kraljevog testamenta Zadužbinu su činili: Crkva Sv. Đorđa podiguta u periodu od 1903. do 1912. godine, kuća kralja Petra I, podignuta 1912. godine kao stan za sveštenika, električna centrala, bolnica i nekoliko započetih objekata. Bio je izgrađen i vodovod. U sastav zadužbine pored ovih zgrada ulazila je i šuma, vinogradi i voćnjaci i park. Površina parka i šume iznosila je 73 ha, 19 a i 52 m2, vinograda 73 ha, 78 a i 31 m2, voćnjaka 13 ha, 83 a i 0,4 m2.3 Imanje je imalo dve glavne kapije izgrađene od kamenih stubova s dvokrilnim gvozdenim vratima. Jedna kapija nalazila se na zapadnoj strani više varošice Topole, dok je druga na južnoj strani još nazivana "Matrize". Bilo je i više sporednih ulaza sa zapadne strane na "Kolebančevu" ili na severoistočnoj strani kod Kragujevačkog druma.

Austro-Ugarska, Nemačka i Bugarska bile su tri države koje su u jesen 1915. godine zaposele Srbiju. Okupacija će trajati do 1918. godine.4 Vrlo su oskudna svedočanstva kako je imanje proživelo dane okupacije.

II

Predistoriju nastanka Zadužbine treba tražiti u selu Zagorici nadomak Topole, kada se Karađorđev otac Petar (po nekim Petronije) naselio u neku pustaru (aliju) na "turski kovanluk".5 Karađorđe se preselio u Topolu gde je u vreme pred Prvi srpski ustanak živeo kao miran građanin, baveći se trgovinom i stočarstvom.6 Tu je on podigao kuću. Plac gde je bila stara Karađorđeva kuća koja je srušena, dospela je kao "voćnjak kneza Aleksandra Karađorđevića" u prvim decenijama ovog veka u ruke trgovca Božidara Garašanina. On je 1924. godine taj plac nudio kralju Aleksandru Karađorđeviću na otkup.7 Pored kuće sagradio je Karađorđe u Topoli puškarnicu i niz sporednih zgrada: ambar, koš, kačaru, podrum. Pored toga zna se pouzdano da je on u

1Istorijski arhiv Beograda, 3 Arh, k-7 Pf. k9. 2 J. Maksimović, Ideje u zamisli za protivudare u protivofanzivu srpske vojke u toku njene defanzive 1915. godine, Leskovački zbornik XXXVI, Leskovac 1996, str. 184. 3 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Fond: Zadužbinsko imanje "Oplenac" - Topola 1922-1945" (udaljem tekstu: IAŠK^ F-ZIOT), k-1/1922.tek 1922. godine započelo formiranje Zadužbine imanja. 4 A. Mitrović, Srbija u Prvom svetskom ratu, Beograd 1984, str. 326. 5 J. Đurić, Kopija istorije Serbske. Kazivanja. 6 I. Stojanović, Pričanje Gaja Pantelića, Kazivanja... 78-79 u knjizi V. B. Savića Karađorđe, dokumenti, Gornji Milanovac 1988, str. 1530-1531. 7 IAŠK, ZIOT, k-1/1924.

102

selu Krćevcu pored Topole imao znatnu "ekonomiju" na kojoj je čuvao preko 300 svinja, 3000 ovaca, 16 konja i 70 grla goveda. Turci su ovu njegovu kuću u Krćevcu nazivali "ajdučka kuća".

Na iskrčenom polju u selu Belosavcima, gde je najveća ravnica u celoj Gornjoj Jasenici bili su Karađorđevi koševi, gde je skupljana hrana sa celog belosavačkog polja. Zna se da je knez Vićentije iz Krćevca sa svojim ljudima dolazio da tu seje i okopava kukuruz.

Prema sačuvanim svedočanstvima, Karađorđeva kuća u Topoli bila je izgrađena od brvana. Prvi srpski ustanak (1804-1813) i ratovi s Turcima bili su uzrok propadanja kuće i imanja Karađorđevića u Topoli. Usled nebrige i stalnog odsustva, morao je Karađorđe da naredi da se u Topoli izgradi nova zgrada od čatme "na dva kata" sa magazama, utvrđena palisadima radi zaštite od Turaka. U periodu između 1811. i 1813. godine sagradio je Karađorđe u Topoli utvrđeni grad, s prostranim kulama i dva konaka za svoju porodicu, goste i crkvu koja je pored ikonostasa imala i živopis. Oslikavanje Karađorđeve crkve započeo je Jeremija Mihailović, a dovršio Petar Nikolajević-Moler, jedan od istaknutih ustaničkih vođa.8 Prvobitno je ta stara Karađorđeva crkva bila pokrivena ćeramidom, dok su kubeta bila pokrivena klisom. Kasnije je prepravljana nekoliko puta.9 Prema usmenim kazivanjima koje je zabeležio Gajo Pantelić sami seljaci iz okolnih sela vukli su kamen, dok je Karađorđe sve majstore sam isplatio.

U crkvenoj porti podigao je Karađorđe školu i stan za učitelja. Ktitorski natpis crkve u Topoli sadržao je u sebi autentične podatke o graditelju hrama. Na kamenoj ploči uzidanoj iznad zapadnih vrata pisalo je reljefnim slaveno-serbskim jezikom:

"Izvolenijem oca pospešenijem sina i soveršenijem stago duha sovršesja sej sti hram roždesta presvajatije. Bci pri imperatoru Aleksandru seji ruskom samodržcu trudom blagovernogo gdina Georgija Petroviča vrhovnoga vožda serbskoga naroda i supruge ero Elene i naslednika ih Aleksija: leta gospodnjeg 1811".

Prema zamisli "vožda" Karađorđa u toj crkvi trebalo je da se sahrane on i njegova žena Jelena (ćerka jaseničkog oborkneza Nikole Jovanovića iz Masleševa).10Međutim, samo dve godine posle izgradnje (1813), kada je Srbija ponovo pokorena od strane turske vojske, porušeni su tvrđava, konak, škola i crkva u Topoli. Tako je za jedan duži period, a naročito posle ubistva Karađorđa Petrovića u Radovanjskom lugu 1817. godine, imanje Karađorđevića, bilo prepušteno propadanju. Nakon dolaska na vlast novembra 1842. godine, Aleksandar Karađorđević se čitavo vreme svoje vladavine (1842-1858) zalagao da izgradi i obnovi mnoga zdanja u Topoli, podno Oplenačkog visa. Ta zdanja - kasarna, gostionica, kuća za sveštenika, sreska i opštinska kuća, do danas su sačuvana. Obnovio je i staru Karađorđevu crkvu. Nije žalio sredstva da ovaj hram dobije reprezentativan izgled. Ikonostas za ovu

8 M. Jovanović, Oplenac, centar za kulturu "D.P.Šane", Topola 1990, str. 19. 9 Crkva Sv. Đorđa na Oplelcu - Zadužbina i Mauzolej Karađorđevića, fav Topoli: Pera Popović, arh. i Sergej Smirnov, ing.), Beograd 1935, str. 12. 10 Grobnica za Karađorđa i Jelenu bila je pripremljena u crkvi uz ikonostas.

103

obnovljenu crkvu radio je čuveni slikar toga doba, Dimitrije Avramović. Tako ukrašena, osveštana je 1848. godine uz prisustvo kneza Aleksandra Karađorđevića, mitropolita Petra Jovanovića, velikog broja zvanica i naroda iz čitave Šumadije.11

Kada je 1858. godine Svetoandrejska skupština donela odluku o zbacivanju kneza Aleksandra Karađorđevića s prestola u Srbiji, imovina Karađorđevića našla se u vrlo teškom položaju. Pod sumnjom da su učestvovali u zaveri i ubistvu kneza Mihaila Obrenovića 1868. godine u Košutnjaku, konfiskovana je presudom Prekog suda u Beogradu celokupna pokretna i nepokretna imovina ove porodice u Srbiji.12 Tako je u državne ruke prešla i imovina Karađorđevića u Topoli. Knez Aleksandar Karađorđević je uputio iz Temišvara preko javnih glasila protest protiv presude Prekog suda 28. jula 1871. godine. I Petar I Karađorđević uputio je 1900. godine preko javnih glasila Austrougarske monarhije protest protiv konfiskovanja imovine Karađorđevića i njenog slabog održavanja. Kada je 1885. godine u Temišvaru umro Knez Aleksandar Karađorđević, ostavio je testamentom nešto novca (4.000 dinara) crkvi u Topoli.

Ideja o osnivanju Zadužbine u Topoli rodila se 1900. godine na Cetinju gde je boravio u poseti Petar I Karađorđević. U testamentu koji je napisao 6. avgusta 1900. godine (Preobraženje) izrazio je želju da se u Topoli izgradi jedan veliki hram, u kome će se po ugledu na naše stare vladare iz loze Nemanjića, sahranjivati članovi dinastije Karađorđević. Moguće je da je on te godine mnogo poboljevao, zbog čega su na Cetinju izrazili zabrinutost za njegovo zdravlje, radi čega je traženo da napiše testament. Ideju da to bude crkva, Petar I Karađorđević je mogao dobiti i u drugim zemljama, gde je slične građevine mogao videti.13

Posle Majskog prevrata 1903. godine, Narodna skupština Srbije izabrala je Petra I Karađorđevića za kralja. Od njegovog dolaska na presto, Srbija počinje da igra važnu ulogu na Balkanu i u Evropi. Odabrao je vrh Malog Oplenca i na njemu započeo 1904. godine, uz skromnu svečanost, izgradnju hrama posvećenog Sv. Đorđu. Za gradnju crkve bio je raspisan konkurs, i bila imenovana komisija sa Dobrom Ružićem.14 Hram je građen po projektu arhitekte Koste Jovanovića, a njegova gradnja trajala je od 1910. do 1914. kada je hram bio pod kubetom.

Prvi objekat koji je izgrađen na Oplencu bio je vodovod. Odbor za izvođenje radova na crkvi već na svojoj prvoj sednici doneo je odluku da se s predstavnicima varoši Topola dogovori oko izgradnje vodovoda za Topolu i Oplenac, preko potrebnog zbog radova na crkvi, koji bi docnije bio predat na korišćenje stanovnicima varoši Topole. Podinženjer Svetozar Ković dobio je zadatak da se brine oko iznalaženja vrela i postavljanja instalacija. Prema Kovićevim izveštajima vidi se da je gornji rezervoar

11 Istorija srpskog naroda, Knj.V -2, Beograd 1981, str. 261-285. 12 I. Đukanović, Ubistvo kneza Mihaila u događaji o kojima se nije smelo govorit, I- II. 13 D. Živojinović, Kralj Petar I Karađorđević, Beograd 1988. 14 Komisiju su činili Dobra Ružić, savetnik, Jovan Tomić, direktor Biblioteke, Miloje Vasić, profesor, i Ilija Đukanović savetnik u penziji, vaspitač kneza Pavla. Videti Crkva Sv. Đorđa, str.19.

104

za vodovod bio gotov juna 1910. godine. Rezervoar je bio zapremine oko 500.000 litara vode.15 U okviru Zadužbine podignuta je 1912. godine jedna kuća, koja je prvobitno trebalo da posluži kao stan za sveštenika, ali je kralj Petar, prateći podizanje crkve često u njoj boravio, zbog čega je ona nazvana "Petrova kuća".16 To je prizemna zgrada, koja i danas postoji, a u njoj je smešten Muzej. Podignuta je i izgrađena od kamena i cigle, a pokrivena crepom. Prvobitno je imala dva ulaza i 6 prostorija.17

Pored ovoga izgrađena je bila na imanju mašinska zgrada s parnom lokomotivom i pumpom klipnjačom zatim magacinska zgrada i zgrada za hlađenje vode, kao i dve transformatorske kućice. Celokupno imanje izuzev bolnice, električne centrale s vodovodom i kućicom kod stare Karađorđeve kasarne u varoši Topola, nalazilo se u jednom kompleksu.

III

Osnivač Zadužbinskog imanja u Topoli, Petar I Karađorđević rodio se 28. juna 1844. godine u Beogradu, kao sin kneza Aleksandra Karađorđevića i knjeginje Perside (rođ. Nenadović). Školovao se u Beogradu, Ženevi, Sen Siru i Mecu (Francuska). Kao potporučnik francuske vojske učestvovao je u ratu između Francuske i Pruske 1870-1871. godine i istakao se u bitki kod Orleana, zbog čega je dobio Orden viteza legije časti, najviše francusko priznanje za hrabrost. Pod imenom Petar Mrkonjić stao je na čelo ustanika u Bosni, u Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875. godine. Nakon završetka "istočne krize" (1878) živeo je u Ženevi. Oženio se knjeginjom Ljubicom Petrović, kćerkom crnogorskog kneza Nikole Petrovića. U braku sa Ljubicom ili Zorkom kako su je nazivali, imao je petoro dece (Jelena, Milena, Đorđe, Aleksandar i Andreja). Posle smrti knjeginje Zorke jedno vreme je živeo na Cetinju gde se bavio prevodilačkim radom. Ha srpski jezik preveo je knjigu poznatog engleskog ekonomiste i filozofa Džona Stjuarta Mila "O slobodi".

Nakon Majskog prevrata 1903. Narodna skupština Srbije izabrala ga je za kralja i on se s porodicom 23. jula preselio u Beograd. Krunisan je kraljevskom krunom 25. septembra 1904. godine. Od njegovog dolaska na presto Srbije, započinje aktivna nacionalna politika, uz podršku Rusije, Francuske i Engleske, ali sa osloncem

15 Taj rezervoar je i danas u upotrebi. 16 Petrova kuća - "Vila Topola" sagrađena je 1912. godine kao stan za sveštenika izgled. Zadržala je na fasadi motive crveno-belog šahovskog polja. Ornament na kući je započet, ali nije dovršen. Rađena je u duhu srpsko-vizantijskog stila. Od 1924. do 1941. godine u severnom krilu "Petrove kuće" nalazila se Uprava zadužbinskog imanja kralja Aleksandra. U južnom krilu sa ulazom na zapadnoj strani nalazio se od 1935. do 1941. Muzej venaca. 17 Kuća sve do danas nije menjala izgled. U njoj je danas smešten Muzej. 18 D. Živojinović, nav. del. kn,. I—II.

105

na sopstvene snage u prvom redu. Posle aneksione krize 1908. godine, započinje rad na Balkanskom savezu devizom "Balkan-Balkanskim narodima. "Nakon pretprpljenog moždanog udara, povukao se sa vlasti, a kao regent upravljao je Srbijom njegov sin Aleksandar. Umro je u Beogradu 1921. godine. Sahranjen je u svojoj zadužbini na Oplencu.18

Stvaranjem Kraljevine SHS (Jugoslavije) u jednoj dražvi našli su se svi Srbi osim dela koji je ostao pod Rumunijom i Mađarskom, i Slovenci i Hrvati, osim delova pod Italijom i Mađarskom.19 Nova država zahvatala je prostor od 257.500 km2.20 Bila je to zemlja sitnih seljačkih gazdinstava.21

Prema pozitivnim pravnim propisima koji su u periodu posle Prvog svetskog rata važili u Kraljevini SHS (Jugoslaviji), „Zadužbine su bile dobrotvorne ustanove, koje su pojedina lica, fizička ili pravna trajno osnivale svojim imanjem, u kakvom pobožnom ili uopšte korisnom cilju“.22

Uprava dvora iz Beograda započela je u 1922. godini aktivnosti oko formiranja Zadužbinskog imanja na osnovu Testamenta kralja Petra I Karađorđevića. U početku je bio određen nadzornik ili ekonom koji se imao starati oko "Ekonomije njegovog veličansta kralja - Topola -Oplenac". Upravnik ili ekonom bio je u prvoj godini osnivanja Zadužbine, Nikola Harin.23 Uprava dvora u Beogradu starala se oko "Ekonomije". Tako iz spiska stvari koje Uprava dvora šalje Imanju na Oplencu doznajemo da se u 1922. godini opremaju neke prostorije za smeštaj osoblja (kreveti, ćebad, čaršavi, jastuci, navlake itd.).24

Ukupna katastarska površina Zadužbinskog imanja iznosila je 1922. godine 141 ha, 50 a i 40 m2.

Od toga otpadalo je na:

-park i šume.................................................. 73 ha 19 a i 52 m2 -vinograde..................................................... 37 ha 78 a i 31 m2 -voćnjak........................................................ 13 ha 83 a i 04 m2 - oranice....................................................... 2 ha 65 a i 27 m2 - livade......................................................... 4 ha 92 a i 96 m2 - el. centrala i vodovod................................. 6a i 0,1m2 - zgrade i putevi.......................................... 5 ha 35 a i 40 m2.25

18 D. Živojinović, nav. del. kn,. I—II. 19 19 B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, knj. I, Bsograd 1988, str. 28. 20 Vid. napomenu 11, knj. VI-2, str. 254. 21 21 Lj. Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, knj. I, Beograd, str. 25. 22 Almanah Kraljevine SHS (urednik V. Manakin), Zagreb 1928, str. 43. "IAŠK, ZIOT, k-1/1922. 23 "IAŠK, ZIOT, k-1/1922. 24 24 IAŠK, ZIOT, k-11/1922.Kazivanje Jovana Tanaskovića 16. avgusta 1993. u emisiji Radio-Beograda. 25 Kazivanje Jovana Tanaskovića 16. avgusta 1993. u emisiji Radio-Beograda.

106

Pored upravnika na imanju su bili stalno zaposleni: baštovan, vinogradar, palir, kočijaš, šofer, dva podnarednika, desetar, mašinista i jedan fizički radnik. Za obavljanje težih poslova uzimana je sezonska radna snaga. Obično je Uprava angažovala zatvorenike iz obližnjih zatvora, a neretko i meštane susednih sela. Broj sezonske radne snage menjao se prema potrebi od 44 do 63.

Za obradu zemljišta i održavanje postrojenja na Imanju, Uprava je raspolagala izvesnim brojem mašina, poljoprivrednih sprava i oruđa. U 1924. godini za sve opravke na zgradama imanja bila je od strane Uprave dvora određena firma Kostić i Antić. 26

U 1923. godini započinje rad na sadnji loznih kalemova. Po kraljevom odobrenju Uprava dvora odobrila je iz kraljeve kase 1926. godine 25500 dinara za nabavku pritki za vinograd na Oplencu. Te godine rađeno je i na mozaiku na crkvi na Oplencu. Zasađene su vinske sorte grožđa, mahom beli i crni burgundac a kalemovi su uveženi iz Francuske. Sve do 1931. god. bili su učlanjeni u Vinogradarsku zadrugu sela Banje. Prema kazivanjima mnoga imanja koja su se graničila s kraljevim otkupljivana su ili su meštani sami poklanjali zemlju. Tako je uvećavan zemljišni fond imanja. Kralj Aleksandar Karađorđević kada je imao pred sobom neki državni problem, koji je zahtevao duže razmišljanje, povlačio se u svoju vilu na Oplencu. Prema Klod Elanu "u tišini tog porodičnog ambijenta, on je crpeo nove snage".27 Tridesetih godina Zadužbinsko imanje obuhvatalo je: 1. crkvu, 2. vilu, 3. seljačku kuću, 4. pergolu između vile i seljačke kuće, 5. kuhinju, 6. staru električnu centralu, 7. kasarnu, 8. stražaru kod glavnog ulaza, 9. zgradu direkcije, 10. podrum, 11. konjušnicu, 12. električnu centralu, 13. rezervoar za vodu i 14. puteve. Zadužbina je živela sve do 1946. godine, kada je počeo proces konfiskacije i nacionalizacije. Naredbom Vlade FNRJ od 2. avgusta 1947. godine naloženo je svim sudovima da se izvrši konfiskacija imanja Karađorđevića. Odlukom Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ od 8. marta 1947. godine oduzeto je državljanstvo svim članovima porodice Karađorđević i konfiskovana sva njihova imovina. I pored toga što je naredba o konfiskaciji imovine porodice Karađorđević (pov. 1433 od 2. avgusta 1947.) izričita, naređeno je da ovom konfiskacijom bude obuhvaćeno imanje Zadužbine kralja Petra I i da u tom pogledu treba postupiti po Zakonu o agrarnoj reformi i kolonizaciji. Tako je celokupno zadužbinsko imanje oduzeto na osnovu pismenih izjava svedoka (Vlastimira Petronijevića, direktora Zadužbine iz Topole, Ljubomira Radojkovića, predsednika SNO Aranđelovca). Ha osnovu toga izvršena je i promena vlasništva, a zemljište razdeljeno na više korisnika. Kraljevo zadužbinsko imanje obuhvatilo je prilikom konfiskacije crkvu S. Đorđa, svešteničku kuću, vilu kralja Aleksandra, vilu kraljice Marije, i prinčeva, malu električnu centralu, gardijsku

26 IAŠK, ZOIT, k- 1/1922. 27 K. Elan, Život u smrt kralja Aleksandra I, Beograd 1983, str. 73

107

kasarnu, kuhinju, vinogradarevu kuću, štalu, gornju el. centralu, zgradu vodovoda, šumu, park, vinograde, voćnjake, pašnjake, njive, kraljev podrum, sklonište.

V

Građa ovog fonda preuzeta je u dva navrata. Prvi deo preuzet je 1954. godine, (br. ul. inv. 66). Naknadno je preuzet i drugi deo građe 1971. godine, od Poljoprivrednog dobra - Topola. Građa je bila u dosta lošem i nesređenom stanju. Obuhvata period od 1922. do 1945. godine. Imajući u vidu značaj građe ovog fonda Arhivsko veće donelo je odluku da se fond sredi prema Uputstvu u sređivanju fondova, koje je donelo isto Veće 1. decembra 1973. godine. Građu ovog fonda čine 32 knjige i 22 kutije dokumenata.

Gledajući Fond kao celinu, on je nekompletan (jedan njegov deo ostao je je u Muzeju, između ostalog i dnevnik Albina Čopa). Unutar sačuvanih godina postoje velike praznine. Ovo se može objasniti činjenicom, da je znajući za značaj ove građe, neprijatelj u toku Drugog svetskog rata uništio jedan njen deo. Nemar i nebriga su jedan od uzroka propadanja ove prvorazredne građe, ali i nerazumevanje i drugi faktori.

Informativno sredstvo rađeno za ovaj fond je analitički inventar. Ako se zna da nisu sačuvane knjige registrature i da je mahom sačuvana finansijska dokumentacija, proistekla je potreba da se analitički inventariše građa ovog Fonda.

Građa je po svojoj sadržini heterogena. Na osnovu nje može se stvoriti slika o radu Zadužbinskog imanja u periodu između dva svetska rata. Posebnu vrednost čine dnevnici rada na imanju, naredbe Uprave dvora i dr. U građi zadužbinskog imanja sačuvano je dosta dokumenata koji se odnose na nabavku loznih kalemova i formiranje vinograda podno Oplenca što je svakako značajno za istoriju vinarstva u Jugoslaviji.

Mada je ovaj fond korišćen još dok je bio u nesređenom stanju, veliki broj tema koje nam pruža građa ovog fonda govori da će on pobuditi šire interesovanje istraživača, posebno onih koji se bave dinastijom Karađorđević.

Objavljeno u časopisu “Arhivski pregled” 1-4, Arhiv Srbije, Beograd,

1998 – 1999. str. 63 – 76.

108

109

IV DEO

ZAŠTITA ARHITEKTONSKE ARHIVSKE GRAĐE

110

111

O ZAŠTITI ARHITEKTONSKE ARHIVSKE GRAĐE (SA ENGLESKO - SRPSKIM REČNIKOM ODABRANIH POJMOVA)

Apstrakt: U radu se govori o zaštiti specijalne vrste arhivske građe, arhitektonskih dokumenata, koja predstavljaju ključni element kulturne baštine urbanih celina. Ova vrsta arhivske građe je kod nas u svetu različito zaštićena.

Ključne reči: arhivska građa, arhiv, arhitektonski dokument, zaštita, kulturna dobra, baština.

Arhivi su ustanove u kojima se trajno čuva, stručno obrađuje i daje na

korišćenje arhivska građa.1 Pod pojmom arhivske građe podrazumeva se u našoj arhivističkoj teoriji i praksi "izvorni i reprodukovani, pisani, crtani, kompjuterizovani, štampani, fotografisani, filmovani, mikro-filmovani, fonografisani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal od posebnog značaja za nauku i kulturu"2. Razvoj arhivistike poslednjih godina i stanje u kome se nalaze institucije koje štite arhivsku građu, navodi nas na zaključak da se više ne možemo zadovoljiti nabrajanjem i opisivanjem sadržaja arhivske građe, nego da istorijskom metodom i naučnom metodologijom istražimo kako su u određenom vremenskom periodu pojedinačna dokumenta spajana u celine. Upravo zbog toga se sve više u savremenoj arhivistici govori o organskom jedinstvu arhivskih dokumenata koji su nastali na temelju njihove provenijencije.

Arhitektonska dokumenta kao vrsta arhivske građe, predstavljaju organsku skupinu dokumenata koja nastaje iz praktične potrebe, na najrazličitije načine u okviru institucija i organizacija koje se bave prostornim planiranjem i izgradnjom, kao i u drugim organizacijama iz ove oblasti. Ova vrsta arhivske građe predstavlja ključni element kulturne baštine naselja, čitavih regija, pa i država.3

Odavno je u svetu primećeno da ova vrsta arhivske građe ima za prošlost veliki značaj, jer sadrži informacije od neprocenjive vrednosti. Otuda je Međunarodni arhivski savet (Internacional Council on Archives) iz Pariza, imajući baš ovo u vidu, osnovao Sekciju za zaštitu arhitektonske građe (Section on Arhitectural Records-ICA/SAR) na svom Kongresu u Sevilji (Španija) u septembru 2000. godine. Sekcija je u januaru 2004. godine brojala 43 člana, dok su 23 bili kandidati za prijem.4 Na XV

1 Videti: B. Stuli, Pojam u uloga arhiiva, Priručnik iz arhivistike, SDARJ, Zagreb, 1977, str. 14. 2 Službeni Glasnik Republike Srbije, br.7 / 94. 3 Modem Arhitecture in Vienna, ICA/SAR, 2005, str.1. 4 Sekcija ima svoj statut, a njeni članovi su iz gotovo svih zemalja sveta. Videti: Members list – januar 2004 ICA/SAR.

112

kongresu Sekcije u Beču, 23. avgusta, izabran je Komitet Sekcije od 9 članova.5 Arhitektonska dokumenta sadrže u sebi jedinstvene informacije i najrazličitiju vrstu podataka. Da bi jedan arhitektonski dokument postao spomenik kulture, treba da zadovolji kriterijume koji važe za spomeničko nasleđe. To su: tvorac, vreme nastanka, unikatnost, autentičnost, očuvanost i reprezentativnost.6

Izvori nastanka ove vrste arhivske građe različiti su. Ona nastaje iz praktične potrebe kao operativna građa da nakon određenog vremena, za razliku od drugih dokumenata, ova dokumenta ne bi izgubila praktičnu vrednost. Naprotiv, njena praktična vrednost zadržava se do postojanja građevinskih objekata o kojima svedoči.

Očuvanju graditeljskog nasleđa koje se u mnogim zemljama u svetu smatra "osnovom kulturnog identiteta" pristupa se u poslednje vreme i kod nas, sve više, sa posebnom pažnjom.7 Pored očuvanja starih zdanja i objekata od kulturnog značaja, u mnogim zemljama se sve više poklanja pažnja arhitektonskim dokumentima, kao delu ukupne kulturne baštine. U tom smislu, vredni pažnje su napori arhivista okupljenih u Sekciji za zaštitu arhitektonske građe pri Međunarodnom arhivskom savetu. Pod rukovodstvo Manuela Blanka (Manuel Blanco) profesora sa Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Madridu organizovan je Prvi Međunarodni kongres za arhitektonsku građu. Kao direktor i urednik Kongresa, Blanko je objavio publikaciju Arhitektonski arhivi (Arhitectural Archives), kao zbornik radova uglednih arhivista, koji se bave ovim problemima.8

Vodič kroz arhtsku zaštitu arhitektonske arhivske građe XIX u XX veka, koji je pripremila radna grupa Sekcije za zaštitu arhitektonske arhivske građe Međunarodnog arhivskog saveta - u sastavu Robert Desaulniers (Robert Desaulniers), predsednik Luis Kardinal (Louis Carddinal), M.Daniels (Maygene Daniels), David Rusege (David Reusege), Sesil Sušon (Cecile Soushon) i Marijeta Viling (Mariet Wilinge) kao članovi - predstavlja nezaobilazno sredstvo za sve arhiviste koji se bave pitanjem zaštite arhitektonskih dokumenata. Prvi deo ovog zbornika radova posvećen je vrsti aritektonskih zapisa; drugi deo načelima, kriterijumima i metodologiji; treći proceni, odabiranju i rasporedu; četvrti sređivanju i dovođenju u red arhitektonskih zapisa, a peti opisu arhitektonskih zapisa. Kao poseban odeljak dat je Rečnik

5 Komitet čine: Maua Baumgartner. Mana Luisa Cende, Maegene Daniels, Mariete Willinge, Manuel Blanco. Robert Desaulniers. Pierre Fry. Roman Guteierrez, Joa Viera. Mandat im traje od 2004. do 2008.godine. 6 Videti: B. Dokić, Arhivska građa kao kulturna baština, Arhiv br.1-2, Arhiv Srbije i Crne Gore, Beograd, 2003, str. 45 7 M. Čanak – Medić, Pred tajnama opstanka starih vrednih graditeljskih tvorevina (uvodna reč), Zbornik radova Metodi utvrđivanja u otklanjanja posledica dejstva vlage na kulturna dobra, DKS, Novi Sad, 2004. str.17. 8 Arhitecture Archives, Documents far Debate (introduccion Manuel Blanco), Univerzitet de Alcala, 2004.

113

specijalnih termina za arhitektonsku arhivsku građu koji su priredili M. Danijels i D. Pejkere.9

Izvori nastanka arhitektonskih dokumenata su različiti. To mogu biti projektni biroi i organizacije koje se bave prostornim planiranjem (Zavodi za urbanizam i Direkcije za izgradnju), građevinska preduzeća i radne organizacije iz oblasti građevinarstva, kao i lokalne i regionalne službe koje osnivaju društvene zajednice u okviru izgradnje i komunalnog uređenja, do Ministarstva građevine i vladinih organa i organizacija osnovanih u tom cilju. Ovome treba dodati ugovorne i pojedinačne organizacije koje se bave projektovanjem i izgradnjom kao i pojedince kod kojih se mogu naći arhitektonski dokumenti.

Kod nas ova "građa u nastajanju" ne potpada pod poseban tretman i nije uslovljena nikakvim odlukama arhiva u čijoj je nadležnosti. Ona je obuhvaćena pozitivnim zakonskim propisima koji su doneti radi regulisanja pitanja zaštite i korišćenja arhivske građe i registratorskog materijala koji nastaje ili koji se nalazi u organima ili oranizacijama.10

Zakon o kulturnim dobrima Republike Srbije predvideo je obavezu organa, ustanova, preduzeća i drugih pravnih lica u toku čijeg rada nastaje registratorski materijal i arhivska građa da: 1) označavaju i datiraju registratorski materijal i vode osnovnu evidenciju o njemu, 2) čuvaju registartorski materijal u sređenom i bezbednom stanju, 3) klasifikuju i arhiviraju registratorski materijal i 4) odabiraju arhivsku građu i izlučuju bezvredan registratorski materijal u roku od godinu dana od dana isteka utvrđenog roka čuvanja.11 Zakon je predvideo ustanove zaštite po vrstama kulturnih dobara i odredio im delatnost.12 Prema ovom zakonu, arhitektonska arhivska dokumenta, kao deo ukupne arhivske građe u Srbiji, potpala su u nadležnost Arhiva koji su obavezni da vrše na svojoj teritoriji stalan nadzor nad registratorskom i arhivskom građom.

U najvažnije zadatke arhiva spada vrednovanje - valorizacija arhivske građe.13 Arhitektonska arhivska građa, kao veoma važna skupina dokumenata, kako za proučavanje nastanka naselja, tako i za poznavanje ukupnih društveno - ekonomskih odnosa u prošlosti, po vrednosti spadaju u najvredniju vrstu arhivske građe.

Ako želimo utvrditi norme za sređivanje arhitektonsknh dokumenata, prethodno moramo znati njihov sadržaj. Kako kod nas arhitektonska arhivska građa

9 A guide to The Archival care of Arhitectural records 19'h - 20''' Centuries, ICA, Pariš, 20OG 1110. 10 O.Giler. Priručnik za zaštitu arhivske građe van arhiva, Titograd, 1983, str.13-28. " Službeni glasnik Republike Srbije, br.71/94. 11 Službeni glasnik Republike Srbije, br.71/94. 12 Jovan N. Popović, Pravni sistem zaštite arhivske građe i registratorskog materijala i u način kancelarijskog poslovanja na nivou državne zajednice Srbije u Crne Gore, Republika Srbija i Crna Gora, Beograd, 2003, str.151. 13 E. S. Ernst, Pewrtung von schritgutm Tehnicni in vsebinski problemi klasičnez-elektronskega arhiviranja, Maribor 2004, str. 99-H03.

114

nastaje u različitim organizacijama i ustanovama, da bismo mogli primeniti sva pravila koja važe za ostale stvaraoce arhivske građe, potrebno je najpre upoznati se sa organizacionom strukturom ustanove, njenim karakterom i područjem delatnosti. Tek tako možemo postaviti odgovarajuću klasifikacionu šemu. Kod sređivanja (dovođenja u red) ove vrste arhivske građe, koriste se obično dva arhivistička principa (važe i za drugu vrstu dokumenata). To su poznati principi kojim se arhivskim dokumentima određuje stalno mesto u odnosu na druge sastavne delove:

1. Princip provenijencije 2. Princip prvobitnog reda. Prema principu provenijencije primenjuje se postupak spajanja izvornih celina u arhivsku strukturu (arhitektoniku), uzimajući u obzir njihovu izvornu srodnost. Prema principu prvobitnog reda sređivanje arhivskih fondova poštuje se prvobitan red ili se on uspostavlja rekonstrukcijom i građa dobija mesto onako kako je ona stvarana u nastanku.

U praktičnom radu sa ovom vrstom arhivske građe postavlja se jedno važno pitanje: da li sačuvati svaki svežanj dokumenata, svaku knjigu i svaki pojedinačni dokument? Svaki arhitektonski spis ili akt u procesu nastajanja prošao je kroz različite stupnjeve. Naročito je važno kada se sretnemo sa ovom vrstom zapisa u okviru fondovskih celina: tada treba obratiti pažnju na ulaznu belešku na poleđini akta (praesentatum) ili oznaku registrature s brojem i datumom.

Kako još ne postoje norme za vrednovanje ove vrste arhivskih dokumenata, primenjuju se liste kategorija izrađene s gledišta praktičnih potreba ovih stvaralaca. One mogu poslužiti samo kao orijentacione liste kod ove vrste arhivske građe. Posle arhivističkog sređivanja i obrade arhitektonskih dokumenata, građa ovih fondova se opisuje, po pravilu, u većim celinama.

Iz specijalnog selektivnog rečnika za arhitektonsku arhivsku građu dajemo kao pomoć razumevanju ove vrste dokumenata, a neke pojmove kao pogodne reference za bolje razumevanje pri sređivanju i obradi ove

vrste arhivske građe.

115

ENGLESKO - SRPSKI REČNIK ODABRANIH TERMINA IZ ARHITEKTONIKE

(NAMENjEN ARHIVISTIMA)14

Access policy - politika pristupa. To je politika koju određuje ustanova (arhiv) u vezi istraživanja arhitektonske arhivske građe, ko će imati pravo da je istražuje i pod kojim uslovima.

acquisition policy — nabavna politika. Politika arhiva kojom se: definišu tipovi istorijskih zapisa, za kojima će arhiv tragati da bi ih pribavio. Za arhitektonske arhive ovo uključuje, koje zgrade ili kategorije :LIH rad će biti dokumentovani i koji tipovi zgrada će biti sakupljani.

appraisal — procena: (1) arhivski proces određivanja vrednosti dokumenata za trajno čuvanje, (2) proces određivanja tržišne vrednosti dokumenata. architectural project — arhitektonski projekt. Skup izrađenih i kompletiranih radova, usaglašenih sa unifikovanim planom; ponekad uključuje nekoliko koordiniranih struktura i pejzaža. Arhitektonski biroi uglavnom pridružuju svakom projektu identificirajući ili neki drugi broj koji koriste za identifikaciju svojih projektnih zapisa.

as-bulit drawing - crtež privremenog karaktera. Crtež koji prikazuje neke aspekte građevinskog rada u svom finalnom sklopu, naročito one delove strukture ili sistema koji se ne mogu videti kada je konstrukcija kompletirana. Takođe, poznat i kao zapisni crtež.

axonometic drawing — aksonometrijski crtež.

bild documents - ponuđački dokument (tender). Crtež, specifikacija i sl. kojom se definiše ponuđeni arhitektonski projekat koji se koristi za traženje izvođačkih ponuda. blueprint —plavi otisak (šematski plan). Građevinska reprodukcija koju karakterišu bele linije na plavoj podlozi.

browprint —smeđi otisak.

14 Za sastavljanje ovog rečnika korišćen je Vodič kroz zaštitu arhitektonske arhivske građe XX veka, MAC, Pariz, 2000, str.133-137.

116

building permit - građevinska dozvola. Obrazac koji izdaje državni organ da bi odobrio konstrukciju arhitektonskog projekta. Takođe, poznat, i kao konstrukciona dozvola. Građevinska dozvola obuhvata vrlo često podatke o kompletiranju i inspekciji objekta.

building permit file - dosije građevinske dozvole.

building program - program izgradnje. Iskaz klijentovih zahteva za predloženi arhitektonski projekat.

built environment - izgradnja okoline.

CAD(computer - aided desing system) - dizajniranje pomoću računara (poznat kao CADD). change order - zahtev za izmenu dozvoljenog građevinskog plana.

sottop floor plan - zajednički plan sprata; koristi se za veći broj spratova.

conceptual drawing - preliminarni crtež dizajna objekta.

construction drawing - konstrukcioni crtež. Crtež u razmeri, koji se koristi za izgradnju zgrade. Konstrukcioni crteži mogu prikazivati spoljašnjost zgrade, električne instalacije, toplovodni sistem, ventilacije i druge elemente na zgradi. Obično se prikazuju kao šematski planovi i numerišu se, kako bi graditelji mogli da ih koriste. Ovi crteži poznati su i pod imenom " radni crteži".

contractor — građevinski preduzimač.

copyright — autorsko pravo.

design drawing - dizajnerski crtež. Obično kreiran (stvoren) pomoću instrumenata, da bi se prečistio ili razvio koncept za projekat zgrade (preliminarni crtež). detail drawing - radni crtež ograničenog gledišta; za projekt zgrade, u većoj razmeri nego drugi projektni crteži.

development drawing - razvojni crtež. Najraniji crtež u razmeri, generalno predstavlja kompletnu grafičku prezentaciju projekta u određenoj razmeri, koja može da se vidi, ali prikazujući detalje. Razvojni crteži su obično osnova za konstrukcione ili radne crteže. Poznat je i kao "pripremni konstrukcioni crtež".

diazo - dijazovanje; reprodukcioni postupak koji kreira egzaktnu kopiju nekog arhitektonskog crteža, provodeći ultra - violetnu svetlost kroz delimično providan materijal na papir, tretiran dijazo solima.

drafting cloth - skica na lanenom platnu.

117

elevation - dvodimenzionalna prezentacija; crta se u razmeri, prema vidljivom vertikalnom planu zgrade, kao što je spoljašnji ili unutrašnji zid.

field order —terenska narudžbenica.

linen -laneno platno; poluprovodljivo platno koje se koristi kao osnova za arhitektonske crteže, posebno je važno zbog svoje snage i upotrebe za umnožavanje (reprodukciju), a koristi procese koji su bazirani na prenošenju svetlosti, kao što je šematski prikaz, poznat kao skica na lanenom platnu.

longitudinal section — longitudinalna sekcija. Crteži prema dvodimenzionalnoj razmeri preko najduže vertikalne ravni zgrade.

measured drawing - merni crtež. Precizan crtež u razmeri postojeće strukture koji se bazira na merama ili matematičkim kalkulacijama.

model -model. Smanjeno trodimenzionalno predstavljanje arhitektonskog projekta, često proizvedeno da bi pokazalo očekivani izgled predložene zgrade. Modeli su često konstruisani u razmeri i mogu biti napravljeni od velikog broja različitih materijala, kao što su: papir, karton, drvo, gipsani malter i dr.

mylar — tanka folija, poliesterski film.

paper vellum - papirni pergament (uljani papir koji se koristi za arhitektonske crteže). Zove se još i pergament.

parti - skica; postavlja osnove dizajna ili koncept za arhitektonski projekat. perspective drawing — perspektivni crtež.

plan - plan; ovim izrazom označavaju se gotovo sva grafička dokumenta koja stvaraju arhitekte. Obavezno dvodimenzionalan radni crtež u razmeri poda ili nivoa zgrade. polyester film - poliesterski film (tanka folija). Koristi se kao podloga za konstrukcione crteže.

preliminary drawing — preliminarni crtež.

preparattory construction drawing - preparacioni konstrukcioni crtež. presentation drawing - prezentacioni crtež. Predstavlja crtež oslikane zgrade koji je stvorio arhitekta da bi pokazao krajnji izgled projekta klijentu. Prezentacioni crteži su često perspektivni pogledi koji ističu estetiku projekta.

project file - projektni dosije. Dokumenti stvoreni u arhitektonskom birou (kancelariji), da bi prikazali njen rad na arhitektonskom projektu. Projektni dosije uključuje finansijske i administrativne zapise, kao i dizajnerske i konstrukcione crteže projekta.

record dravving —zapis crtež (videti: as built drawing)

118

record group - zapisnička grupa; crteži istog organizacionog izvora koji je u arhivu poznat kao "grupa za menadžmentsku kontrolu".

rendering — trodimenzionalni crtež, prikazuje efekat svetla i senke na fasadu i odnos zgrade prema okruženju. On je tipično rađen da pokaže klijentu očekivani izgled tog objekta. Poznat je pod imenom "perspektivni crtež".

reproducible - reprodukcioni crtež, arhitektonski crtež na tvrdoj podlozi kao što je laneno platno, preparirani papir ili čista plastika, koji dozvoljavaju reprodukciju pomoću tehnika kao što je šematski prikaz, koji zahteva provodljivost svetlosti kroz dokument.

reproduction - umnožavanje; kopija nekog arhitektonskog crteža proizvedena pomoću bilo kog procesa koji kreira preciznu kopiju originala.

sacale - razmera; matematički odnos između velikog objekta kao što je zgrada, i manjeg prikaza u crtežu ili modelu, obično prikazana kao npr: -1/4.

schematic - šema; uprošćen crtež koji prikazuje osnovni koncept zgrade,bez preciznerazmere ili detalja. Ona je više detaljna nego dizjnerska skica, ali nije dovoljno detaljna za konstrukciju zgrade.

section - sekcija; dvodimenzionalni crtež u razmeri zamišljenog poprečnog preseka zgrade.

sepia — fotohemijski proces kopiranja velikih arhitektonskih crteža; prepoznatljiv po braonkastom tonu (crveno-smeđa boja).

series - grupa dokumenata iz jednog izvora; dobijenog ili korišćenog prema objedinjenom sistemu.

shop drawing - radni crtež; crtež prema razmeri, koji je stvorio građevinski preduzimač ili njegov zamenik, proizvođač materijala i dr. prikazuje samo jedan deo ili detalje projekta zgrade.

siti plan - građevinski plan, koji prikazuje odnos između zgrade u gradilišta na kome je ona locirana.

sketch - skica; crtež bez mere, često kreiran brzo od strane arhitekte kao kroki, kako bi se ta skica dalje proučavala sa neophodnim dizajnom i konceptom za arhitektonske projekte.

skiagraphic drawing - prikaz iz vazduha; prikaz zgrade iz vazduha, koristi senku da bi se prikazala zgrada ili projekcija fasade.

119

specification - specifikacija; tehnički zahtevi za izgradnju zgrade i sistema, koji su unapred određeni i često uključeni u ugovor. Specifikacije su u pisanoj formi i mogu da uključe i druge proizvođače.

stick - nalepnica; bilo koji sekundarni materijal koji je dodat na lice arhitektonskog crteža, uključujući gumene nalepnice ili veće štampane slike.

sub - contractor - zamenik građevinskog preduzimača.

support - podloga; materijal na kome je kreirana slika. Može biti papir, poliester, film, laneno platno papirni pergament, tkanina od čiste podloge za arhitektonske crteže.

title block - standardni blok; predstavlja kvadratić ili kolonu za informacije oko arhitektonskih crteža (ime crteža, broj, datum, razmeru ponekad i druge informacije).

traing paper -paus papir.

transverse section - sekcija kroz kraći deo zgrade.

120

Rezime O ZAŠTITI ARHITEKTONSKE ARHIVSKE GRAĐE (sa englesko - srpskim rečnikom odabranih pojmova)

Očuvanju graditeljskog nasleđa, koja se u mnogim zemljama u svetu smatra osnovom kulturnog identiteta, pristupa se u poslednje vreme i kod nas, sve više. sa posebnom pažnjom. Pored očuvanja starih zdanja i objekata od kulturnog značaja - u mnogim zemljama se sve više poklanja pažnja arhitektonskim dokumentima, kao delu ukupne kulturne baštine.

Arhitektonska dokumenta sadrže u sebi jedinstvene informacije i najrazličitiju vrstu podataka. Arhivi su ustanove u kojima se arhitektonska dokumenta trajno čuvaju, stručno obrađuju i daju na korišćenje. Ova vrsta arhivske građe predstavlja ključni element kulturne baštine naselja, čitavih regija, pa i država.

Summary On Protection of Architectural Archival Material

(Including English - Serbian Dictionar of Selected Terms)

Preservation of architectural heritage, considered as the basis of cultural identity in many countries, has recently become the topic of considerable interest in our country as well. Apart from preservation of old buildings vvhich are of great cultural importance, special attention is oaid to architectural documents since they are an integral part of Dverall cultural heritage. Architectural documents contain unique nformation and various data. Archives are institutions in which these documents are permanently kept, professionally processed and vvhich ^ake them accessible to institutions and individuals. This specific type Df archival material represents key element of cultural heritage of illages, tovvns, entire regions and even states.

Objavljeno u časopisu : “Šumadijski anali” br. 2, IAŠK, Kragujevac. 2005, Str. 206-213.

121

THE PROTECTION OF ARCHIVAL MATERIAL IN THE ARCHIVES OF SERBIA

Abstrakt: The paper presents a special kind of archives - architectural documents from Serbian archives that represent the main element of cultural heritage in all countries. Architectural documents have a special value because they provide data about the urban past of each country. Architectural documents protected in original form represent first-class historical testimony for the reconstruction of the past. This kind of archives need special protection and treatment as well as special conditions in which they will be protected in their original form because they hold important facts and specific forms and materials.

Key words: archival material, architectural records

Archival material consists of many forms, generally named ‘records’. In this

paper, we shall concentrate on a special type of records – architectural records which were created to ‘materialise’ certain spaces. We shall particularly focus on the architectural documents stored in the archives of Serbia. Being unavoidable testimonies for the reconstruction of the urban Serbian past, they represent a real source of data for all those people dealing with urban history.

A country’s architectural records preserved in their original form, and stored either in cultural or academic institutions, within professional associations or in private hands, represent the most important element of a country’s cultural heritage. In recent years, they have been receiving increased attention in the world.1

Recent development of archivistics and the state of the institutions which protect archival material lead us to the conclusion that we can no longer satisfy ourselves only with the inventory and description of archival material contents. Conversely, by means of the historical method and archivistic and scientific methodology, we should research how certain records were made into wholes in certain periods. For this reason, in modern archivistics, there is more and more discussion on the organic unity of archival records created on the basis of their provenance.

Architectural records, as a type of archival material, represent an organic group of records created in most various ways as a result of practical needs within institutions and organisations dealing with spatial planning and construction as well as within other organisations from this field. This kind of archival material represents the key element of cultural heritage of settlement areas, entire regions and even countries.2

Architectural records contain unique pieces of information and the most various kind of data. In order to become a cultural monument, an architectural record must meet certain criteria relevant for monumental heritage in our country and abroad.

1 Guide to the Archival Careof Arhitectural Records 19 th Centuries, ICA; SAR,Paris. 2 Modern Arhitecture in Vienna, ICA/SAR, str.1.

122

Above all, it is essential that their creator should be known, that the date of their creation should precisely be determined, that they should be unique, authentic and representative according to the degree of their preservation.

This kind of archival material, which is created as operative material to meet practical needs, has various sources of creation. After a while, unlike other records, these records never lose their practical value. On the contrary, their practical value endures throughout the life of the constructed buildings which they testify about.

In recent years, our country has been focusing special attention on the architectural heritage preservation which is, in many countries around the world, considered to be ‘the basis of a country’s cultural identity’. Besides the preservation of old buildings and buildings of cultural importance, increased attention has been paid to architectural records in many countries.

After urbanism had emerged as a theoretical and practical discipline in Europe just before the First World War, a greater care of the preservation and protection of architectural and archival material began. In Serbia, the development of settlement areas obtained its direction in the last quarter of the 19th century when, after bringing the Law on Settlements, the regulation plans for all settlements were made.5

In Serbia, architectural practice was incorporated in civil engineering and construction for many years.

Regarding the creation of architectural records, we can distinguish two areas:

• The area of architectural space organisation

• The area of architectural space materialisation. Public buildings bearing the stamp of a specific period, government, people,

social order, standing ‘like powerful buildings attracting glances‘ are, according to Vitruvius, divided into three types: 1. buildings for defence; 2. Buildings for religious purposes (temples) and 3. Buildings for delight.3 Although being different, depending on their functions, the characteristics of the epoch when they were built, and the people they were built by, architectural buildings have always seemed remarkable in architectural records.

There are various sources of the creation of architectural records such as architectural project offices and organisations dealing with spatial planning (Urbanism Institutes and Construction Agencies), construction firms and working organisations in the field of construction, as well as local and regional services founded by social communities within the construction and utility regulation, the Ministry of Construction, Government authorities and organisations founded for this purpose. We should add contractual and individual organisations dealing with project designing and construction as well as individuals who possess architectural records. In our case, this material is under no special treatment and is not conditioned by any decision of the archives responsible for it. It is integrated in positive legal regulations brought in to

3 R. Trbojević, Arhitektonske konstrukcije, Beograd, 2000.

123

regulate the issue of protection and use of archival and registry material in the process of creation or the one which is held in other bodies or organisations.4

The Cultural Property Law of the Republic of Serbia prescribed the obligations of authorities, institutions, firms and other legal persons, during whose work registry and archival material emerged, 1) to annotate and determine the date of registry material and keep notes on basic evidence about it; 2) to keep registry material in order and safe; 3) to classify and archive registry material and 4) to select archival material and dispose of unworthy registry material within a year after the expiration date of its preservation. 11 The Law foresaw protection institutions depending on the types of cultural property and assigned them their activities.5 Architectural and archival records, as a part of the entire archival material in Serbia, according to this law, fall under the jurisdiction of the Archives which are obliged to constantly supervise registry and archival material on their territory.

Architectural records were not fully processed due to the technical documentation created by competent scientific and professional project designers, construction engineers and other scientific experts. Increased amount of these records in the process of creation demanded that archivists, as well, be involved in resolving the protection issues.

Regarding legal acts related to construction and reconstruction of the buildings in Serbia, they are regulated by the Republic and Provincial regulations. According to the Building and Construction Law (Official Gazette, No. 10/84), building construction means ‘creation of technical documentation for constructing a building, carrying out preliminary work for the construction (ie reconstruction) of a building.’

The documentation related to building construction or adaptation contains a number of different projects. The Law foresaw that the Republic Administrative Authorities, responsible for construction works, should regulate the documentation content more closely. Therefore, for construction of special types of buildings, there is a series of documents which investor is obliged to submit along with application files for permission to begin construction of an investment building. The Republic Administrative Authority responsible for the field of construction brought in Regulations, according to which technical documentation (Article 3), depending on the building type, purpose and location, consists of:

• project of the exterior arrangement and the construction part of the building;

• Plumbing and electric installations (eg water supply and drainage, electricity, central heating and ventilation, lifts, lightning rods, etc.);

4 O. Giler, Priručnik za zaštitu arhivske građe van arhiva, Titograd, 1983, str. 13 – 28. 5 Službeni glasnik RS, br. 71 /94; J. Popović, Pravni sistem zaštite arhivske građe i registraturskog materijala i način kancelarijskog poslovanja na nivou državne zajednice Srbije i Crne Gore, Beograd, 2003, str. 151.

124

• technical equipment with the corresponding installations;

• other buildings included in the investment program. It can thus be noted that architectural, archival and registry material in the

process of creation consists of many types of architectural records: design drawings, graphs, diagrams, cost estimates, technical papers, conditions, standards, documents related to technical project designing, etc.

According to the above-mentioned Regulations, the documentation for

construction and adaptation of buildings contains:

• general;

• textual;

• graphic part. Each part itself contains a series of individual architectural records. CATEGORIES OF ARCHITECTURAL DOCUMENTS

• Spatial plan of settlement areas;

• Urban plan of settlement areas;

• Urbanistically organised base of settlement areas;

• Collected data and documentation for the creation of technical documentation;

• Conceptual architectural documentation (eg sketches, design drawings, analyses, studies, conceptual solutions, conceptual projects, etc.);

• Technical norms and standards – prescribed technical norms (rules of profession);

• Opinion of the competent authority on social and economic justification for the investment or the import of technical equipment and appliances;

• Professional background for investment program (eg analyses, data, a project study, etc);

• Investment program (general, textual and graphic part). I General part of technical documentation contains:

• the information on the investor; the Administrative Authority’s decision on the adopted investment program; excerpt from the conclusion of the investment program; the investor approval of technical documentation;

125

• the proof of provided funds for building construction; proof of the right to use; proof of servitude right on the construction site; certificate of the competent authority that the technical documentation was created in accordance with the conditions of urban planning; certificates of the competent authorities about compliance of technical documentation with sanitary, fire, traffic and water supply conditions, as well as with the conditions of natural, civil and national defence protection and other types of conditions if specified by regulations.

• the evidence that the organisation which created the technical documentation is registered in the court registry for carrying out that activity (excerpt from the decision on registration in the court register); the decision on appointing competent designers for certain parts of technical documentation and internal control performers; certificate that the responsible project designer and internal control performers fulfil the conditions regulated by law; certificate of performed technical control and that the control was performed by a person that fulfils conditions regulated by law; certificate that the Organization of Joint Work which performed technical control of documentation is registered in the court registry for carrying out that activity.

II Textual part of technical documentation contains:

• the project assignment; technical description of works; bill of quantities; invoice and specification of works and necessary cost estimates; (statistical cost estimates with the control of seismic forces for seismic areas; cost estimates of thermal and sound protection, etc).

III Graphic part of technical documentation contains:

• situation plan; characteristic horizontal and vertical sections and prospects which define the function, scope, design and construction of the building in the appropriate ratio;

• a regulation protocol or an act that replaces it;

• excerpt from the installation cadastre or an act that replaces it;

• excerpt from the land cadastre with geodetic survey of the existing situation.

• Technical documentation: a set of projects, graphic displays, surveys, technical descriptions, statistical and other types of cost estimates, subject and works cost estimates, etc.

• Technical documentation of installation of assembly devices, facilities and equipment (schemes, designs and graphs).

• Technical documentation of devices and equipment (weight, capacity and dimension specifications).

126

• Technical documentation of crafts works.

• Documents to be submitted along with the application files and technical documentation for the building permit:

• The certificate that technical documentation is made in accordance with spatial and urban planning; proof of the right to use, i.e. servitude right on the construction site (excerpt from the land register, copy of land register folio; decision on expropriation, contract on transfer of property rights).

• Proof of provided funds;

• Report on technical control and technical documentation validity;

• Opinion and approval of competent authorities and organisations (eg sanitary conditions, air pollution protection, fire, water supply, electro-energetic and safety conditions, protection of cultural property, flora protection, traffic, water supply and drainage, postal traffic, building shelters, agricultural and non-agricultural, etc).

• Registration, works description and technical documentation related to the building maintenance

• Building construction permit

• Project assignment

• Open competition material for developing the conceptual design (tender with proofs).

• Open competition material on public auction for carrying out works (eg notice, application form with proofs, announcement, etc).

• Open competition material on solicited tenders (investor’s application form, registration of contractors with the proofs of notices).

• Materials related to the conditions for carrying out works

• Decision on contractor selection

• Contract with the contractor

• Statistical registration of investment construction

• Construction diary and working diaries of certain building works

• Inspection book

• Professional supervising body report to the investor on the sequence of construction

• Technical commission requirements concerning acceptance of the building

• Investor’s or contractor’s application form for giving approval of commissioning of the building

127

• Complaints about the decision on disapproval of the building, i.e. commissioning into the premises

• Approval of acceptance of the building or its commissioning

• Report on the commissioning of the building

• Final cost estimates of the appraisal of completed works

• Appraisal report on completed works

• Decision on the prohibition of the commenced works

• Decision on the demolition of the building

• Decision on the prohibition to use of the building

• Materials on setting up temporary facilities (application forms with the investor’s proofs and the city council’s decision)

• Technical documentation of inventions (patents) – projects, design drawings, sketches, diagrams, technological maps, etc

• Technical documentation of foreign licences – projects, sketches, design drawings, translations, promotional materials, etc.

A special attention should be paid to the registries where architectural records are created. We are familiar with the fact that the architectural records from earlier periods are fragmentarily preserved due to the well-known reasons (wars, war destruction, inadequate conditions, etc). For this reason, this part of history has been studied very little. Until we do not develop an adequate manual for the protection of this type or archival records, whose creation is in progress, it is essential that we make effort to adequately protect, in archival depots, the archival material ready to be taken over.

When these documents enter the archive, the most important task of the archive is appraisal – valorisation of the archival material. The first condition for valorisation of archival material is good knowledge of social needs. The second condition is oldness criteria of the documents. The third condition is provenance and identification of the creator of archival material. The fourth condition is the preserved condition and rarity of the documents.6 Architectural and archival materials represent a very important group of documents both for studying the origin of settlement areas and for knowing all socio-economic relations in the past. According to their value, they belong to the most valuable type of archival material.

If we wish to establish norms for arranging architectural documents, we must previously be familiarised with their content. In our country, architectural and archival materials are created in various organisations and institutions. Therefore if we want to implement all the rules relevant for other creators of archival material, it is essential

6 E. S. Ernst, Bewrtung vo Schrftgut, Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja, Maribor, 2004, str. 99 -103.

128

that we firstly familiarise ourselves with the organisational structure of the institution, its character and the field of its activities so that we could set up an appropriate classification scheme.

When arranging this type of archival material, we usually use two types of archival principles valid for other types of documents as well. These are well-known principles used to determine a permanent position of archival records in relation to other components. These are:

• The Principle of Provenance;

• The Principle of Original Order According to the Principle of Provenance, we apply the procedure of linking

original wholes together into an archival structure (architecture), taking into consideration their authentic congeniality.

According to the Principle of Original Order, while arranging archival fonds, original order is obeyed, or it is established by reconstruction. Thus the material is moved its correct location, as its creation is in progress.

In archival practice, with this type of archival material, an important issue arises: Should each bundle of documents, each book or each individual document be preserved? All architectural written documents or acts in the process of their creation went through various stages. When we encounter this type of records within fond units, it is of particular importance to pay attention to an input note on a back side of a written document (praesentatum) or to a registry mark with the number and the date. Since there are no standards for appraisal of this type of archival documents, we implement category lists formed as a result of practical needs of these creators. They can only serve as approximate lists with this type of archival material.

After archival arrangement and processing of architectural records, the fonds material is, as a rule, described in more general record groups.

Only when the first archival institutions appeared, did the planned and organised protection of architectural records begin in Serbia. When the Archives of Serbia started with its work in Belgrade on 1 May 1900, along with the first fonds brought to the Archives, some archival material referring to the construction of public buildings in Serbia (eg watermills, bell-foundries, court houses, etc) entered as well.

Architectural records stored in the archives of Serbia, due to their specific characteristics (eg paper, creation, etc.), are exposed to deterioration more than other documents. Architectural and archival material must be preserved in specialised file cabinets. It is therefore vital that we make more effort to adequately solve the problem of their technical protection. Archivists, along with archival equipment manufacturers and urban planners, should find optimal conditions in order to preserve architectural material for future generations.

Since this material consists of various data, their processing covers a number of scientific disciplines, and in recent years even Information Technology. There is no doubt that IT support, within the professional processing of cultural heritage, has found and confirmed its place and showed a number of comparative advantages over

129

traditional processing methods, particularly in the processes of input, processing and arrangement of textual metadata about documentary material. However, the recent IT development has brought another opportunity – to form digital collections, through transfer of documentary material to digital images, with structured IT tools which include certain metadata about that material. Regarding their content, these collections are analogous to their originals, but with much greater and more efficient possibilities for browsing and using.

Archival protection of material has so far been using generally accepted technology of transferring of the original documentary material to microfilm forms. However, current situation indicates that it is not time yet to fully replace one technology with another. On the contrary, it is possible to use them at the same time, but with the redistribution of basic functions.

Digital copies should primarily have the usage function, since, under certain conditions, they have a number of comparative advantages over the use of microfilm records. On the other hand, microfilm copies remain mainly in the function of protection, for their longevity is indisputable.

Having taken into consideration the earlier concept of digitalisation, which first went through microfilming, then scanning of microfilm images, archivists came to a conclusion that most of the documentary material scanned in this way could not be used for presentation purposes, extremely important in almost every activity of the Archivum such as organizing exhibitions, publishing, etc. It was limited only to black and white display and screen use, or even possibly to print forms that failed to surpass the quality of the standard black and white photocopies.

This means that this concept does not exclude the possibility that the original documents, in principle, will no longer be used. It leaves a need, in the future, to repeatedly contact the documents as a reason of obtaining digital images of a larger range of use, but also because of the partial illegibility of images obtained through the transfer from microfilm.

Therefore, this version of the hybrid digitisation method (the original - MICRO-image - digital image) was put under a question mark. At the beginning of 2006, the Museum initiated the search for another version which would reconcile and meet all the high requirements that were in the game.

The solution was there and it had just become available in the local market of IT goods and services. It is based on the reverse procedure of the previous version – the original, through the procedures of scanning and digital photography, first gives digital images (in colour version), which are then transmitted to microfilm (in black and white version). But, is it really more valid, by itself? Can it give the desired results in a shorter period than the previous versions of hybrid digitalisation? All the collected knowledge and rather modest experience of others, as well as testing, have showed that it is the way, possible and necessary to go to further processing of architectural and archival material created in the Republic of Serbia.

The question of the overall planning and designing of this demanding and responsible job was raised here. Another question, raised here, was incorporation of IT

130

support in the procedures which should directly precede, accompany and follow the immediate technological process of digitalisation. For, if not well-prepared, followed by, perceived in space and time, and not suitable for other available resources, it does not necessarily have to bring more quality. On the contrary, as any other incompletely developed copying process, it can only produce a new collection that requires a long and difficult procedure of processing and preparation for use.

Summery THE PROTECTION OF ARCHIVAL MATERIAL IN THE

ARCHIVES OF SERBIA

There are two ways of preserving historical architectural archives: preservation of architectural archives as the main element of cultural heritage in ali countries, and preservation of architectural archives from the technological point of vievv.

Because of the lack of financial resources and other circumstances, the architectural archives of Serbia were not protected properlv. Adequate decisions and implementation of norms and standards used in countries with modern archival services will solve difficulties at least in part.

Naslov originala: Zaštita arhitektonske arhivske građe u arhivima u Srbiji, „Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“, br.5, Pokrajinski arhiv Maribor, 2006,str. 248 – 257.

131

V DEO

KULTURNO – PROSVETNA DELATNOST

132

133

IZLOŽBE ARHIVSKIH DOKUMENATA

Abstrakt: U radu se govori o arhivskoj izložbi kao formi promocije arhivske građe na jedan popularan način. Dati su osnovni elementi organizovanja arhivskih izložbi, istraživanje, priprema i metodologija rada na samoj postavci izložbe arhivskih dokumenata.

Ključne reči: Izložba, arhivska građa, document, prostor.

Oduvek je kod ljudi postojala želja da više saznaju o prošlim događanjima.

Jedan od načina pomoću koga se to postiže je izložba arhivskih dokumenata. Arhivska izložba pruža tu mogućnost, da na jedan popularan način dođemo do

saznanja o prošlosti. Veoma važno je na početku reći da arhivski dokumenti, po svom obliku, tekstu koji sadrže, po elementima koji ih čine izvorom informacija i svedokom istorijskih događaja i procesa, čine da je on ne samo nezaobilazno sredstvo za naučne i druge potrebe, već i veoma pogodan za razne oblike kulturno-prosvetne delatonosti. U tu vrstu spadaju svakako dobro pripremljene arhivske izložbe. One se organizuju u određenim prostorima od strane arhiva, a ponekad arhiva, muzeja i biblioteka zajedno, a na njima se izlažu istorijski izvori najviše kategorije (dokumenti, predmeti umetnička dela) što je nezaobilazni temelj svakog istraživanja, koje teži da počiva na čvrstim osnovama postojanja dokaza.

Arhivskе izložbe pripremaju se na osnovu arhivske građe koju čini izvorni i reprodukovani, pisani, crtani, kompjuterizovani,štampani, fotografisani, filmovani, mikrofilmovani, fonografisani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal nastao u radu raznih stvaralaca arhivske građe i koji je od posebnog značaja za nauku i kulturu jednog društva.

Tako je sigurno, izložba arhivskih dokumenata neponovljiv kulturni događaj jedne sredine i prva u nizu kuturno – prosvetnih prezentacija koja arhivskoj građi daje odgovarajući značaj. Nosioci toga posla su arhivi, koji predstavljaju riznice kulturnog nasleđa svake sredine.

Sama činjenica da u svim arhivima postoji duga tradicija organizovanja izložbi, i isto tako veliko interesovanje javnosti za ovu aktivnost, govori koliko izložbe mogu biti od značaja za arhivsku delatnost. Samo dobro postavljena izložba dokumentovana (u kojoj je izložbeni materijal dobio signaturu sa tačnim poreklom, mesto gde se čuvaju dokumenta), pokazuje vrednost i neponovljivost takve građe. Novo doba donelo je i nove oblike izlaganja arhivske građe. Sve više se pojavljuju digitalne izložbe, koje se mogu posmatrati kao nova forma izlaganja arhivskih dokumenata. Tako sa procesom digitalizacije otpočinje predstavljanje dokumenata na nov lakši način.

Poznato je da svaka izložba nema isti uspeh. Kako bi određena arhivska izložba postigla uspeh mora da ispuni sledeće uslove:

1. izbor odgovarajuće teme mora biti dobar;

134

2. kao rezultat temeljitih priprema treba izraditi studiozan plan izložbe 3. izbor odgovarajućih stručnjaka za postavu izložbe 4 uključivanje po potrebi i spoljnih saradnika; 5. prilikom izlaganja koristiti pored arhivske građe i druge eksponate 6. prostor i mesto održavanja izložbe mora biti dobro odabrano 7.vreme održavanja izložbe mora biti adekvatno izložbenom materijalu 8. odgovarajući kataloga treba da prati izložbu po tekstu, ilustracijama i temi; 9. za izložbu treba pripremiti adkvatnu propagandu i druge predradnje. To su preduslovi koje moramo imati na umu kada radimo arhivsku izložbu.

Izlaganjem originalne arhivske građe zadovoljava se želja posetilaca za upoznavanjem različitih istorijskih događaja i života u prošlosti. Vizuleni efekati i neposredni kontakt sa izloženim originalnim dokumentima ili dobro urađenim kopijama, publici pruža svojevrstan doživljaj, koji se dugo pamti i prepričava.

Po svome sadržaju, karakteru, nameni i načinu prikazivanja, izložbe mogu biti: opšte, tematske i pedagoške .

Opšte izložbe su najstariji vid organizovanja ove aktivnosti u nas. One su imale propagandni značaj, naročito radi popularisanja arhivske službe.

Tematske izložbe su organizovane docnije. Na njima su prikazivani određeni događaji u nekom istorijskom periodu, delatnost pojednih ličnosti,ustanova i tome slično. One su mnogo više doprinele upoznavanju događaja iz prošlosti , raznih teme, a na posetioce su ostavljale snažan utisak.Izložbe koje su zajednički pripremale arhivi, biblioteke i muzeji postizale su više uspeha a nove savremene izložbe u digitalnom obliku postižu određene pozitivne efekte.

Pedagoške izložbe su posebna vrsta izložbi koje se organizuju u saradnji sa školama.

Kao i u svim drugim delatnostima i rad na arhivskoj izložbi mora biti određen stručnim radnjama kako bi se uklopio u sveobuhvatnu osnovnu delatnost arhiva. U tom cilju Arhivsko veće donelo je 23. decembra 1983. godine Uputstvo o pripremanju arhivske izložbe arhivske građe i izradi kataloga za izložbu.

Zbog značaja dajemo ga u celini:

135

“ UPUTSTVO O PRIPREMANJU IZLOŽBE ARHIVSKE GRAĐE I IZRADI KATALOGA ZA IZLOŽBU“

I. PRIPREMANJE IZLOŽBE Arhivska izložba po svom sadržaju može biti: 1 Tematska, koja se organizuje povodom određenog jubileja, događaja ili

ličnosti od značaja za prošlost šire ili uže društvene zajednice. 2. Opšta ili kompleksna, koja pokazuje bogatstvo i vrednost arhivske građe iz

raznih oblasti društvenog života, društvene zajednice ili bogatstvo jednog Arhiva. Arhivska izložba po trajanju izlaganja može biti: 1. Trajna, odnosno muzejska postavka, sa neograničenim vremenskim

periodom izlaganja; ona se obično postavlja u prostorijama Arhiva. 2. Povremena, za koju se utvrdi vreme trajanja, bilo da se postavlja u

prostorijama Arhiva ili van njega. Ova izložba može biti pokretna i prenositi se s mesta na mesto (u škole,

fabrike, domove kulture, druge gradove u zemlji ili inostranstvu). Osnovne pretpostavke za uspešno organizovanje arhivske izložbe su: — Utvrđivanje teme, namene i mogućeg obima izložbe; upoznavanje sa

literaturom i postojećom arhivskom građom u vezi sa temom; koncepcija izložbe prema kojoj će se vršiti izbor eksponata.

— Obezbeđivanje odgovarajuće materijalno-tehničke opreme da bi se postigao estetski i vizuelni efekat.

— Informisanje javnosti o sadržaju izložbe i uslovima posete. — Izrada kataloga, prospekta, plakata i obezbeđenje po-trebnih objašnjenja

posetiocima. Pripremanje izložbe deli se na dve etape: 1. Naučno-stručna priprema izložbe 2. Stručno-tehnička postavka izložbe. 1. U naučno-stručnu pripremu spada: — Utvrđivanje teme izložbe i izrada orijentacionog plana. — Izbor i proučavanje literature o temi.

• Izbor arhivskih fondova u kojima se nalazi ili se pretpostavlja da se nalazi interesantna građa.

Istraživanje građe u fondovima, širi, a zatim uži izbor ekeponata prema njihovom sadržaju, paleografskoj i estetskoj vrednosti.

136

• Izrada detaljnog sinopsisa izložbe u skladu sa postojećom građom. Njime se utvrđuje celina izložbe, njeni odeljci, logična veza, postupnost i redosled kojim će se eksponati izlagati.

• Izbor, izrada ili pozajmice dopunskih eksponata, kao što su fotografije, slike, crteži, akvareli, gravure, brošure, plakati, diagrami, šeme, karte, planovi, skice, kao i razni trodimenzionalni predmeti vezani za temu izložbe (oružje, kostimi i dr.).

• Izrada tekstova za naslove i podnaslove izložbenih celina, kao i legendi za eksponate, sa naznakom signature dokumenata.

• Izrada kataloga izložbe.

2. U stručno-tehničku postavku izložbe spada:

• Obezbeđenje odgovarajućeg prostora i izložbenog inventara (panoa, vitrina, pultova i dr.) kojim se postiže potpuna fizičko-hemijska i tehnička bezbednost eksponata. Pod ovim se podrazumeva zaštita od krađe, dodira, štetnog svetlosnog ili klimatskog dejstva. Poželjno je obezbediti veštačko svetlo i klima uređaje.

• Izrada umetničkih kopija vernih originalu koje će se izlagati umesto izuzetno značajnih ili oštećenih originala. Kada se radi o pokretnim izložbama, nastojati da se umesto originala izlažu umetničke kopije, kserokopije i fotokopije dokumenata.

• Štampani eksponati (knjige, brošure, plakati i sl.) izlažu se obično u originalu.

• Dopunski eksponati — crteži, slike, gravure i trodimenzionalni predmeti — izlažu se u originalu.

• Izlaganje odabranih eksponata na panoe i u vitrine vrši se u skladu i po redosledu utvrđenom u sinopsisu izložbe, uz maksimalno obraćanje pažnje na fizičko-hemijska svojstva eksponata i materijala kojim se dokument fiksira na pano.

• Obezbeđenje estetskog efekta izložbe mora se postići u njenoj celoj postavci, izradi natpisa, tekstova i legendi, te je poželjno angažovanje likovnih umetnika i dizajnera.

• Blagovremeno utvrđivanje mesta, vremena otvaranja i trajanja izložbe i obaveštavanje javnosti preko pozivnica i sredstava javnog informisanja doprineće većoj poseti izložbe.

• Obezbeđenje dežurnog stručnog lica — vodiča — koje će davati potrebna objašnjenja posetiocima neophodno je naročito kada su u pitanju grupne posete.

• Knjiga utisaka.

137

II. IZRADA IZLOŽBENOG KATALOGA

• Katalog služi posetiocima kao putokaz — vodič kroz izložbu, a istraživaču i korisniku arhivske građe kao obaveštajno sredstvo za građu o temi koja je na izložbi prezentovana.

• Arhivskim stručnjacima katalog koristi kao sredstvo da se obaveste o delovima sadržaja fondova i zbirki, kao i da uporede svoja dostignuća i iskustva sa onim iz drugih arhiva.

• Solidan katalog može da posluži i za razmenu eksponata u nacionalnim pa i u međunarodnim okvirima.

Minimalni zahtevi koji se postavljaju pri izradi kataloga jesu:

• Uvodni deo, kojim se čitaocu objašnjava povod priređivanja izložbe i njena namena.

• Podaci o ličnostima i događajima koji se javljaju u eksponatima.

• Pregled izloženih celina sa popisom svih eksponata po redosledu njihovog izlaganja. To su obično prepisi legendi sa signaturama eksponata i naznakom institucije čije su vlasništvo.

• Faksimile i ilustracije najznačajnijih i najzanimljivijih eksponata.

• Imena autora izložbe.

III. IZRADA ALBUMA ARHIVSKE IZLOŽBE I ČUVANJE DOKUMENTACIJE

• Album arhivske izložbe izrađuje se pre zatvaranja, tj. okončenja izložbe, kada se fotografišu svi panoi i delovi izložbe.

• Materijal o izložbi sa svim propratnim dokumentima, od njenog idejnog plana i realizacije do zatvaranja, treba trajno čuvati, kao i poseban album za svaku izložbu. Materijale čine: okvirni plan izložbe, sinopsis, fotografije, knjiga utisaka sa otvaranja i podaci o otvaranju izložbe, plakati i druga propagandna sredstva.”

Pripremanje izložbe arhivskih dokumenata bez obzira da li je ona stalna povremena putujuća, opšta ili tematska, ima određene faze. Kada se postavi tema izložbe organizator je dužan da odredi i prostor, odnosno izložbenu salu u kojoj će ona biti otvorena i trajati određeno vreme. Svaka izložba treba da pruži određenu poruku posetiocima.

Cilj izložbe je da posetiocima i društvenoj zajednici skrene pažnje na arhivsku građu kao originalna kulturna dobra za rekonstrukciju prošlosti i ujedno prikaže razvoj istorijske nauke i stepen razvoja arhivistike na kulturno – prosvetnom planu. Ona posetiocima treba da pruži jasnu predstavu o zadatoj temi putem dokumenta i predmeta, izvrši rekonstrukciju događaja prošlog vremena. Dobro organizovana arhivska izložba može biti povod za prikupljanje dokumenata o tom i drugim

138

događajima iz prošlosti čime će se naši fondovi, obogatiti a isto tako postati baza za nove aktivnosti i podsticaje u arhivama.

Za pripremanje izložbe arhivskih dokumenata pored gore navedenih pravila postoje pravila za bezbedno izlaganje originalnih dokumenata kao i obezbeđivanje izložbe za sve vreme njenog trajanja.Mi ćemo ovde ukazati samo na neke probleme koji se javljaju kod organizovanja arhivskih izložbi.

Izbor teme

Prvo pitanje koje se stavlja pred arhiviste koji žele da organizuju arhivsku

izložbu dokumenata je izbor teme. To je ujedno i najvažnije pitanje jer od njega umnogome zavisi koliko ćemo uspeti da zainteresujemo građane za naš rad. Temu treba birati u skladu sa količinom arhivske građe koja može da pokrije sve događaje zadate teme, kako bi posetioci imali jasnu predstavu o vremenu o kome tema govori. Ponekad temu nametne šira društvena zajednica ili određene interesne grupe.

Obično se biraju teme koje obeležavaju neke godišnjice događaja ili jubileje. Pošto se donese ta važna odluku koju temu ćemo obraditi izložbom, postavlja

se drugo, ne manje važno pitanje, a to je pronalaženje adekvatnog prostora za organizovanje izložbe. To uslovljava obim i sadržaj izloženog materijala, a ujedno i posetu.

Izložbeni prostor

Mnogi arhivi imaju zgrade i poseduju izložbeni prostor koji je adekvatan i

zbog toga nemaju problema prilikom izbora prostora za izložbu arhivskih dokumenata. Za one koji treba da oodaberu prostor, važi pravilo da se za izložbe, biraju prostorije sa optimalnim mikroklimatskim uslovima. To znači da prostorije u kojima će biti izloženi arhivski dokumenti moraju biti suve i zaklonjene, koje nisu izložene naglim promenama temperature i vlažnosti vazduha.

Poznato je da se dokumenta oštećuju prilikom dugog izlaganja svetlosti. Prema nekim standardima do kojih smo došli, osvetljenje u izložbenim prostorijama (galerijama, salama, dvoranama) ne sme da bude prirodno. Stoga se na prozorska okna postavljaju filteri za ultraljubičasti deo spektra. S druge strane, ni veštačko osvetljenje nije samo po sebi bezopasno. Ono treba da bude dovoljno jako da dokumenti mogu da se čitaju sa lakoćom, ali da, pritom, nivo upadne svetlosti u neposrednom okruženju dokumenta štampanog ili pisanog mastilom na bazi ugljenika ne prelazi 150 luksa, odnosno 50 luksa u slučaju svih ostalih mastila ili iluminiranih rukopisa.

Toplotno dejstvo u praksi znači udaljenost sijalice od izloženog materijala treba da je takva da se temperatura u neposrednom okruženju dokumenta ne poveća za više od 1° C za 10 sati. Ako se za osvetljenje koriste fluorescentne cevi, one moraju da budu snabdevene zaštitnim filterom i nikada ne smeju da se postave u samu vitrinu.

139

Sala za izložbe treba da bude snabdevena alarmnim uređajem za protivpožarnu zaštitu, elektronskim alarmnim sistemom protiv krađe i prvoklasnom opremom za izlaganje.

Sastavni deo izložbene sale treba da bude garderoba, gde će posetioci moći da odlože svoje garderobne delove. Važno je znati ako se izložba priprema u vreme kišnog perioda (jeseni - proleće), i ako postoji veliko interesovanje posetilaca, moguć je poremećaj i mikroklime u sali, o čemu treba voditi računa. Ukoliko ne postoji garderoba zbog nemogućnosti odlaganja garederobe može ne retko dolaziti do skraćenja posete izložbi u koju smo uložeili dosta truda.

Stalne postavke sačinjavaju pretežno arhivalije prve kategorije, pa su početna ulaganja, ma kako velika, sama po sebi opravdana.

Arhivi organizuju vrlo često prigodne izložbe povodom jubileja ili praznika koje mogu biti dobro posećene. Međutim pronalaženje prostora za ove izložbe često stvara glavobolju arhivistima. Nije redak slučaj da se takve izložbe postavljaju u prašnjavim hodnicima ustanova, na promaji, gde ni teorijski nije moguće održavati temperaturu i vlažnost, zatim na konstantnim vrednostima, gde je pola dana prostorija osunčana, a dokumenta izložena zracima koji mogu štetno uticati na arhivalije. I povremene izložbe treba otvarati u salama koje ispunjavaju sve zahteve za stalne postavke. Obično arhivi povremene izložbe otvaraju u izložbenim prostorima lokalnih muzeja ili galerija koje ispunjavaju sve kriterijume. To je ustvari najbolji vid saradnje između ovih ustanova,još ako se izložbe pripremaju zajednički i izlažu i predmeti i drugi eksponati.

Vitrine i panoi Prva stvar koju treba znati u vezi sa vitrinama i panoima jeste da površina na

koju se naslanjaju dokumenti mora da bude ravna i ne sme da sadrži štetne hemikalije kao što su isparljive kiseline, baze i plastifikatori. Znači, treba izbegavati lepljenje ukrasne podloge. Podloga može da bude načinjena samo od prirodnog materijala koji nema hemijsko dejstvo na eksponate, kao na primer, od drveta, neutralnog papira ili kartona, svile, pamuka ili lana.

Vitrina mora dobro da se provetrava da bi se sprečilo akumuliranje toplote od spoljašnjeg ili unutrašnjeg svetla. To se postiže pomoću otvora, naročito u blizini sijalice. Ponovimo da u vitrine ne treba montirati fluorescentne sijalice. Otvori za ventilaciju treba da su snabdeveni filterima od guste gaze koji sprečavaju prodiranje prašine na izložene arhivalije.

U nedostatku adekvatnih vitrina, one se mogu prvremeno posuditi od muzeja ili sličnih ustanova koje imaju takve vitrine.

140

Eksponati za izlaganje-arhivska dokumenta

Priprema izložbe počinje onog trenutka kada autori sačine konačan izbor dokumenata koja se daju konzervatoru da ih pogleda i izvrši potrebne intervencije na njima. Svaki odabrani dokument ili knjiga mora proći tretmane konzervatosrske radionice. Papir koji je izgužvan ispravlja se i presuje. Ukoliko se izlažu originali, mora se voditi računa da se veoma kiseo papir mora neutralisati i ojačati, a ako je mnogo suv i zbog toga postao krt, mora se navlažiti određenim postupkom za to. Metode i kvalitet izvođenja konzervatorsko restauratosrskih radova treba da bude prvoklasan jer od toga umnogome zavisi kako će dokumenta koja izlažemo izgledati. Važan je vizuelni izgled dokumenata jer oni ostavljaju povoljan utisak na publiku. Prema nekim arhivistima, zlatno pravilo izlaganja glasi: “nikada ne treba izlagati prljave, izgužvane, pocepane ili na bilo koji drugi način oštećene dokumente, sem u slučaju da je baš njihovo loše stanje tema izložbe“. Tokom planiranja izložbe od velike važnosti je konsultovanje sa stručnjacima iz oblasti zaštite materijala, čime se mogu izbeći greške i oštećenja kolekcije. Uspešnost izložbe zavisi od dobre saradnje između konzervatora - restauratora i arhiviste. Kada se donese odluka da se izlažu originalna dokumenata, treba dobro razmisliti šta učiniti da ne dođe do oštećenja dokumenata.

U ovoj fazi rada posvećuje se maksimalna pažnja zaštiti originalnih dokumenata. Sva dokumenta odabrana za izlaganje treba reprodukovati u prirodnoj veličini. To je poželjno raditi zbog toga što se reprodukcije mogu koristiti prilikom uzimanja mere za ramove i zaštitne kartone, kao i prilikom pisanja legendi i izrade kataloga. Naročito se one koriste prilikom pravljenja plana postavke. Ovo je vrlo važno jer reprodukcije štite originale od nepažljive česte upotrebe, a kasnije služe kao zamena pri korišćenju dok su dokumenti na izložbi. Cilj ovog je da se sve vrste arhivalija potpuno fizički zaštite, čime se autorima ostavi puna sloboda za postavljanje izložbe, bez rizika od oštećenja.

Reprodukovana dokumenta treba kaširati na karton ili lesonit. To se radi tako što se iskroji podloga od čvrstog kartona koja može biti u veličini dokumenta ili veća i na nju se pomoću lepka kašira dokument. Veličina kartona zavisi pre svega od načina na koji će se dokument postaviti na pano ili u vitrinu. Ako se ostavi margina, a izabere ukrasni karton u odgovarajućoj boji, postižu se i specijalni efekti: npr. može da se istakne ključni dokument na panou ili se dobija prostor na koji se nalepi legenda.

Pripremanje dokumenata za izlaganje

Dokument se prvo postavlja na kartonsku podlogu, pričvršćivanjem sa zadnje strane lepljivom trakom, obično selotejpom. Ukoliko se koristi polietilenska folija treba raditi tako da ona bude potpuno providna, kako bi se dokument nesmetano

141

mogao čitati. Ponekad se umesto lepljivih traka mogu koristiti trake od polietilena, širine 6-8 mm, koje se mogu postaviti nekoliko santimetara od ivice dokumenta. I ove trake se na poleđini zakače selotejpom. Kod izlaganja prvog lista vezanog predmeta ovo je najbolji način da se dokument izloži. Ponekad arhivisti pribegavaju načinu obavijanja celog dokumenta i kartona u providnu plastičnu foliju za domaćinstvo. To je veoma dobar način za zaštitu, ali je vizuelni efekat veoma loš.

U arhivistici se poslednih godina razvio čitav jedan sistem fizičke pripreme pojedinačnih dokumenata, prenet iz muzeologije, a sastoji se u tome da se dokumenta urame, odnosno za svaki pojedinačni dokument radi se paspartuo. To je vizuelno ali tehnički najbolji način izlaganja dokumenata, ali je dosta skup i zateva dosta vremena.

Postavljanje dokumenata u takav ram ide ovim redom. Prvo se stavlja zadnji karton, zatim zaštitna folija, pa dokumenta i prednji karton sa otvorom i zaštitnom filijom i na kraju ram. Obično je otvor na prednjem kartonu nešto manji od dokumenta, a njegov položaj se određuje prema pravilima za izradu paspartua na umetničkim slikama.

Kada se seče zadnji karton koji je debljine oko 0,6 cm, treba voditi računa da on bude uži i kraći od prednjeg, da se ne bi desilo da se prilikom uramljivanja na dokumentu ne bi videle zadnje ivice. Zaštitne folije mogu biti od celofana ili poliestarske folije koje mogu da se nabave u knjižarama. Dimenzije folija treba da budu za po 2,5 cm manje od zadnjeg kartona. Dokument se postavi između obe folije i „prihefta" za zadnji karton, najmanje 3 mm od ivice

Prednji karton se sa otvorom zatim pričvrsti za zadnji pomoću dvostruko lepljive trake.

Ako se radi o arhivskim dokumentima koji su već izlagani kao što su plakati i manje mape, ova dokumenta se prvo kaširaju na japanskom papiru, zatim se postavljaju na zaštitni karton sa marginom od oko 2,5 cm. Ako su plakat ili mapa veći i nedovoljno čvrsti, po sredini može da se doda treća traka.

Kada se izlažu originalne fotografije, za njih važi pravilo da se one pripremaju kao ostala originalna dokumenta. Urađene kopije fotografija mogu se kaširati direktno na karton, pošto im se prethodno odredi veličina.

Što se tiče izlaganja knjiga, to zavisi od veličine i stanja knjiga koje odaberemo. Moraju se utvrditi svi važni elementi koji utiču na vizuelan izgled knjige i koje konzervatorsko restautorske radove izvesti na ovim eksponatima: popravku ili izradu novog poveza. Za knjige koje su u dobrom stanju ne postoji neka posebna prethodna priprema.

Postavljanje eksponata Već pripremljena dokumenta (eksponate) postavljamo na pripremljene panoe

tako što se pano postavi u horizontalan položaj. Potom se dokumenti i legende poređaju i sve se pritisne prednjim staklom koje čvrsto drži dokumente na mestu.

142

Ram ili zaštitni karton pričvršćujemo pomoću igala, tankog najlonskog konca, lepljenjem ili knjigovezačkim lepkom, ako je potrebno i dvostrukom lepljivom trakom. U prvom i drugom slučaju, zaštitni karton treba da bude nešto veći od dokumenta.

Dokumenti u vertikalnim vitrinama mogu da stoje i slobodni u prostoru, ako se kroz rupe u uglovima kartona ili rama provuče tanak najlonski konac, a ovaj pričvrsti za svod i dno vitrine. Ovako montirani dokumenti mogu da budu postavljeni pod bilo kojim uglom koji odgovara zamisli autora.

Kada imamo izuzetno važan dokument koji treba da se čita sa obe strane, onda ga izlažemo van vitrina i panoa, i to tako da on bude slobodan u prostoru i to ako je moguće između dve ploča od pleksiglasa.

Eksponati se, bez zaštitnog kartona ili rama, pričvrste između ploča pomoću šrafova provučenih kroz rupe u uglovima, a sve se montira na odgovarajuće postolje.

Izlaganje dokumenata između ploča od pleksiglasa

Plakati, planovi i manje mape se postavljaju na jedan od načina opisanih za

pojedinačne listove. To isto važi i za fotografije. Albumi se postavljaju u vitrine, kao knjige.

Treba znati da se nijedan eksponat nikada ne postavlja bez zaštitnog stakla, na dohvat ruke posetiocima.To je pravilo koje važi i za knjige. Iz iskustva znamo da su se posle nekoliko dana na izloženim knjigama, usled dodirivanja od strane posetilaca, pojavljivala oštećenja koja su bila vidljiva. Treba postupiti tako da se važani dokumenti izlože u celosti i to tako što će se postaviti samo prvi i poslednji document, a ostalo mogu biti reprodukcije svih ostalih listova tako da čine očiglednu celinu. Od njegove obimnosti opredeljujemo se za pano ili vitrinu.

Izlaganje knjiga

Knjige se izlažu samo u horizontalnim vitrinama, ravno ili pod nagibom

koji nije veći od 10°. Stranice otvorene knjige se pridržavaju trakama od polietilena, širine 6-8 mm, tako da obuhvate povez. Na poleđini se vezuju ili sastavljaju lepljivom trakom. Ako se debela knjiga otvara na početku ili kraju, ispod tanjeg dela treba nešto da se podmetne kako bi otvoreno mesto bilo ravno. U protivnom, leđa knjige usled pritiska mogu da puknu.

Otvaranje izložbe

Tokom pripremanja izložbe radi se mnogo različitih poslova. Svaki od tih poslova zahteva svoje vreme koje ne može da se skrati bez vidljivih posledica.

143

Organizator izložbe kontaktira one koji treba da otvore izložbu.Pošto se upozna sa namenom izložbe i sadržajem zakazuje se termin otvaranja izložbe. Dobro je da to bude neki važan jubilej. Kada se odredi datum, šalju se pozivnice koje ne treba slati suviše rano, kako bi ličnosti koje pozivamo bile dobro obaveštene. Najbolje ih je slati nekoliko dana pre izložbe.Na otvaranje se pozivaju i mediji.

Održavanje eksponata za vreme izložbe Ni posle otvaranja izložbe briga o izloženom materijalu, eksponatima ne

prestaje. Ukoliko su dokumenta izložena u vitrinama, koje su zapuštene, nose veliki rizik. Tako može doći do oštećenja dokumenata, a kod posetilaca se može stvoriti loš utisak o nemarnosti priređivača izložbe, što se ne sme dozvoliti. Arhivisti pri kraju svakog radnog dana, u vreme kada izložba traje, treba pažljivo da pregledaju celokupnu postavku izložbe, uoče nedostatke i koriguju ih.

Nikako se ne sme dozvoliti da po izloženim arhivalijama pada prašina i skupljaju se različiti insekti. Ovo posebno važi kada su izloženi originali.

Kada su u pitanju knjige koje su izložene, njih treba najmanje jednom mesečno očistiti, zatvoriti i ostaviti da leže na ravnom 24 sata.

Pravilo koje važi za izložbe arhivskih dokumenata je da treba proveriti sijalice i ukoliko su pregorele, treba ih odmah zamenit. Zatim, proveravaju se trake ili materijali koji pridržavaju dokumente i knjige, i ukoliko je eksponat pomeren, treba ga ponovo učvrstiti kako bi zadržao prvobitan izgled. Dakle, spoljašnji izgled tj. „svežina" cele postavke, treba da bude ista na početku i na kraju izložbe, što se postiže čestim proveravanje eksponata.

IZLOŽBE ARHIVSKIH DOKUMENATA Summary

Organizovanje arhivskih izložbi jedan je od najstarijih i najaktivnijih oblika kulturno – prosvetne delatnosti arhiva. To je takva delotnost u kojoj se arhivska dokumenta iz arhivskih depoa iznose i predstavljaju javnosti kako bi se svedočilo o prošlim događajima, ali time prikazao i trud radnika arhiva. Organizovanje izložbi oduvek je značilo prikazivanje stepena dostignuća arhivske delatnosti i imalo veliki uticaj kod posetilaca.

Prvi put se objavljuje.

144

145

VI DEO

PUBLIKOVANJE ARHIVSKE GRAĐE

146

147

NEKOLIKO PRAKTIČNIH PITANJA I ODGOVORA KOD PUBLIKOVANJA ARHIVSKE GRAĐE

Apstrakt: Kod publikovanja arhivske građe, arhivisti u arhivima se sreću sa brojnim pitanjima na koje traže odgovore; od izbora teme preko istraživanja do pripreme dokumenata za objavljivanje. U radu je skrenuta pažnja na neka od važnih pitanja prilikom rada na objavljivanju arhivskih dokumenata, dati osnovni principi kojih se treba držati prilikom pripreme dokumenata za objavljivanje i preporučeno naučno izdanje standardnog tipa, kao formu za objavljivanje arhivske građe.

Ključne reči: arhivska građa, publikovanje, izdanje, arhiv

Pre početka rada na publikovanju arhivske građe, arhivisti u arhivima se sreću sa brojnim pitanjima koja spadaju u domen izdavačke politike i naučne kritike. To su, pre svega, izbor teme, zatim određivanje tipa (namene) izdanja, utvrđivanje kriterijuma za izbor arhivske građe, kao i određivanje postupka načina publikovanja (potpuno ili delimično). Tu spada i utvrđivanje rasporeda građe u okviru izdanja. U domen naučne kritike spada izbor teksta dokumenta za publikovanje, unutrašnja i spoljna kritika dokumenta i njihova naučna valorizacija kao istorijskih svedočanstava za rekonstrukciju prošlosti.1

Napomenuli smo da najvažnije pitanje koje se odnosi na publikovanje arhivske građe jednog arhiva, a koje spada u domen izdavačke politike ustanove, predstavlja izbor teme. To je ujedno i najvažnija odluka jer od nje umnogome zavisi koliko ćemo uspeti da zainteresujemo naučnu i širu javnost za građu našeg arhiva i uopšte za našu delatnost. Tema publikacije mora biti precizno definisana. Naslov teme treba da sadrži vremensku i teritorijalnu granicu dokumenata i označi karakter publi-kacije. Najbolje je birati naslov teme i publikovati onu građu koja je dobro očuvana i originalna, a na osnovu koje se mogu osvetliti pojedini istorijski događaji, ličnosti ili istorijski proces.

Posle izbora teme i određivanja naslova rešava se pitanje adekvatne forme, da li će to biti zbornici ili serije dokumenata. Mogu to biti i slobodni listovi. Ovde treba utvrditi i oblik izdanja, da li će izdanje sadržati jednu ili više podtema, ili jedan fond ili šire celine.

Kada se donesu te dve načelne odluke pristupa se izradi što potpunijeg plana izdanja. Kod izrade plana izdanja javlja se čitav niz pitanja. Najpre treba sastaviti iscrpnu bibliografiju o zadatoj temi, posle čega se proučava period na koji se građa odnosi. Sastavljanje iscrpne bibliografije treba da predstavi stupanj razvoja naučne misli o izabranoj temi. U plan izdanja treba da uđu svi kriterijumi koji će nam

1 M. Dajić, Metodologija rada na publikovanju arhivske građe (SSSR), Arhivski pregled, br 1 – 2, Arhiv Srbije, Beograd, 1971. str.128 – 135.

148

poslužiti prilikom odbira građe. Veoma je važno doneti odluku o tome da li treba dokumenta publikovati u celini ili u delovima. Planom izdanja utvrđuje se način rasporeda građe u okviru publikacije i rešavaju se sva važnija pitanja za koja se pretpostavlja da ćemo se sa njima sresti prilikom rada na publikovanju.

Ukoliko je građa fragmentarna i treba je istraživati u drugim ustanovama, stavlja se pred nas pitanje gde treba građu istraživati. To je svakako jedan od najsloženijih poslova kod objavljivanja i ovaj zadatak se, po pravilu, daje iskusnijim arhivistima, pre svega istoričarima koji su dobri poznavaoci perioda nacionalne istorije na koji se arhivska građa odnosi. Vrlo je važno da se odmah na početku odrede namena i tip izdanja. Od ovoga zavise celokupna dalja organizacija i način rada pri izboru dokumenata i pisanja napomena. Određivanje namene i tipa izdanja omogućava redaktoru da primeni onaj tip koji najviše odgovara konkretnoj arhivskoj građi i problemima vezanim za prikupljanje i istraživanje arhivskih dokumenata. U svetu i kod nas postoji više vrsta izdanja. Kod objavljivanja arhivskih dokumenata obično se koristi naučno izdanje standardnog tipa. Ovo izdanje se najviše koristi u izdavačkoj praksi arhiva kod nas i u svetu. Namenjeno je širem krugu naučnih radnika i istraživača. Cilj je da se što više zainteresuјe јavnost i zadovolje potrebe verne reprodukciji originala i ostali kriterijumi iz načela za objavljivanje. Građa treba da je kompletna, a kriterijumi kritičkog aparata visoki. Naučne publikacije su obično namenjene korisnicima koji se profesionalno bave proučavanjem prošlosti. Ova su izdanja najčešća u arhivskoj praksi. To je tip izdanja kod koga se moraju maksimalno primeniti arheografski zahtevi za izdavanje arhivske građe.

Dokumenta u svim ovim izdanjima publikuju se, po pravilu, u celini ili u odlomcima. U odlomcima se obično objavljuju dokumenta u situaciji kada je prevelik obim građe koju treba publikovati, ili zbog toga što građu nije moguće izdati kompletno. Tada se arhivistima nameće pitanje kako odabrati građu i koje odlomke publikovati. Postoji nekoliko pravila pri odabiru odlomaka koje treba publikovati.

Kod objavljivanja odlomaka arhivskih dokumenata ustalilo se nekoliko principa prema kojima je dozvoljeno ukinuti ili skratiti tekst dokumenta u ovim slučajevima:

- kada dokument sadrži stereotipne uvodne i završne forme. Prilikom publikovanja takve građe obično se kod prvog dokumenta u seriji to naglasi (objavi u celini i komentariše u napomenama),

- kada se vesti koje se u drugim dokumentima iznose ponavljaju, - ako se radi o spisima koji nemaju naučni značaj. Kod školskih i popularnih izdanja kriterijumi su blaži. Pri objavljivanju

dokumenata mora se voditi računa o sledećim normama: - u predgovoru treba izložiti načela odabiranja dokumenata u seriji, - u zaglavlju svakog objavljenog dokumenta mora se istaći da je to odlomak, -

ispušteni delovi objavljenog dokumenta moraju se označiti tačkicama. U belešci se mora naznačiti koliki je obim ispuštenog fragmenta i može se dati njegov sažet sadržaj,

149

- ukoliko su ispušteni delovi dokumenta negde objavljeni to treba precizno naglasiti - po pravilu unutar rečenice ne treba vršiti skraćivanje,

- ako se u istom dokumentu govori pozitivno i negativno o nekom pitanju nije dozvoljeno da se objavi samo jedan od ta dva stava,

- izbor dokumenata i odlomaka ne sme biti u suprotnosti sa osnovnim stavovima spisa u celini,

- ako je izdanje podeljeno na više glava sa raznim temama, a jedan isti dokument se odnosi na više tih tema, dokument se objavljuje na jednom mestu u celini, na uvodnom mestu, i ne sme se donositi u odlomcima,

- uz odlomke treba dati i druge oznake celog dokumenta ukoliko ih ima. Najsloženiji i svakako najvažniji zadatak arhiviste koji radi na objavljivanju

arhivske građe u arhivu je da što bolje izuči i pripremi tekst dokumenta za objavljivanje. U tome mu pomaže arheografija, naučna disciplina koja se bavi tekstom dokumenta (pisanim, audio-vizuelnim, elektronskim).

U praksi i u istorijskoj nauci je uobičajeno da se originalom službenog dokumenta smatra dokument koji ima sve elemente zvanične forme dokumenta: originalne potpise, hartiju sa utisnutim nazivom ustanove koja ga šalje, izlazni broj i datum i ponekad pečat. Na originalu postoji štambilj ustanove koja je dokument primila, rezolucija i druge brojne i slovne oznake. I pored toga što raspolažemo originalom, da bi se utvrdio tekst dokumenta koji se izdaje, treba pronaći i koristiti sve tekstove dokumenta koji imaju samostalno značenje, kako one koji su se sačuvali u rukopisima (koncept ili original, kopija, overena kopija, odaslati i primljeni tekstovi telegrama, ispravljeni i neispravljeni tekstovi stenograma i sl.), tako i one koji su ranije objavljeni.

Tek kada donesemo ove veoma važne odluke, pristupa se odabiranju samih dokumenata za objavljivanje.

Treba znati da u predmetu ponekad postoji jedna ili više kopija ili drugi primerak dokumenta, koji se stavljaju u predmete u ustanovama koje građu stvaraju prilikom slanja originala pošiljaocu. U ovom slučaju tekst kopije je analogan tekstu originala. Na kopiji nema, po pravilu, ni rezolucija ni napomena. Na kopiji mogu da postoje slovne greške i u njima ponekad nema onih izmena koje su mogle biti unesene u original u trenutku kad je potpisan. Isto tako postoje određene razlike između overene i neoverene kopije. Treba znati da prva kopija ima overeni potpis lica koje je sravnjivalo kopiju sa originalom i koje je potvrdilo istovetnost njihovih tekstova, pa je, prema tome, njen tekst vredan gotovo kao originalni dokument iako postoje manje rezerve u pogledu tačnosti. Neoverena kopija i kopija načinjena prema kopiji veoma su nesigurni izvori i treba im prilaziti vrlo oprezno, jer postoji veoma velika mogućnost da njihov tekst ne bude tačan. Koncepti su još nesigurniji izvori od kopije jer tekst koncepta može bitno da se razlikuje od teksta originala. Pri izboru teksta dokumenta za publikovanje, moguće je da se tekstovi jednog istog dokumenta znatno razlikuju po svojoj sadržini i smislu i u pogledu konstrukcije do čega je došlo unošenjem izmena od strane autora, redaktora, cenzora i sl. Tako nastaju redakcije

150

dokumenata, kako se u arheografiji one nazivaju, jer svaki od stupnjeva tih izmena predstavlja samostalnu redakciju dokumenta.

Ukoliko postoji nekoliko redakcija dokumenta, a svaka je od njih od interesa za nauku, one se po pravilu publikuju u celini. Kad postoji nekoliko prepisa ili izdanja koja se bitno ne razlikuju među sobom, onda biramo samo jedan od tih tekstova kao osnovni tekst, njega objavljujemo, s tim da se moraju obavezno utvrditi razlike u odnosu na druge tekstove tog dokumenta (varijante) i to uneti u izdanje.

Osnovni uslov pri publikovanju teksta istorijskih izvora je u prvom redu tačna reprodukcija teksta uz očuvanje smisla, stila i fonetske strane dokumenta. Pri publikovanju teksta dokumenta nedopustivo je aktuelizovati i ispravljati njegov jezik, menjati stil dokumenta. U nauci i izdavaštvu su se ustalila neka načela za objavljivanje dokumenata.

Prvo načelo je princip vernosti originalu. Ovaj princip znači da dokument u načelu treba objaviti zadržavajući njegove gramatičke, stilske, a delom i pravopisne osobine. U svakom slučaju, jezička pravila i običaji vremena, pa čak i navike po-jedinog pisara, moraju se ogledati u dokumentu. To sve bez obzira na tzv. pogreške i nedoslednosti koje se zaista sreću u tekstovima dokumenata

Drugo načelo je princip fonetske transkripcije. Ovaj princip primenjuje se kod objavljivanja dokumenata na svim jezicima, mada u ograničenom obimu. To znači da tekstovi treba da budu ortografski što jednostavniji i razumljiviji za savremenog čitaoca, ali uvek u duhu norme jezika na kom su pisani i vremena kome pripadaju.

Napor samog redaktora da što bolje pročita i shvati izvornik, ne treba da ostane bez ploda za korisnike izdanja.

Tačno publikovan tekst dokumenta ne zahteva reprodukciju svih njegovih osobina. Daju se samo one osobine teksta koje su od jezičkog značaja. U ovom slučaju kad dokumenta (naročito pri izdavanju starih dokumenata) imaju naročito važan značaj, njihove su grafičke osobine od velikog interesa za nauku. Treba te priloge reprodukovati fotomehaničkim putem. Proučavanje grafičkih osobina teksta dokumenta pomaže istraživaču da utvrdi mesto i vreme kad je on nastao i da odredi ko je autor. Zadatak arheografa nije u tome da mehanički reprodukuje tekst dokumenta, već da priredi njegovo naučno izdanje koje treba istraživaču da pomogne da pravilno shvati publikovani istorijski izvor. U tom smislu treba tekst dokumenta podvrgnuti naučnoj kritici sa gledišta njegove tačnosti (kritika sadržaja), s obzirom na to da su u njemu moguće greške koje je autor namerno ili nenamerno učinio. U tekstu mogu postojati ispuštena mesta, neobjašnjene ili nepravilno pročitane reči koje treba odgonetnuti. Otklanjanje ovih netačnosti jedan je od osnovnih zadataka arheografa.

Arheograf ne sme ovaj posao prepustiti čitaocu ili istraživaču, jer bi u tom slučaju svaki istraživač morao ponovo da izvrši kritičku obradu teksta. Radeći neposredno na originalu dokumenta, arheograf ima više podataka za kritičku obradu teksta nego istraživač, koji će često koristiti samo objavljeni izvor. Prema savremenim pravopisnim pravilima, pri publikovanju teksta dokumenata, arheograf razdvaja zajedno napisane reči i spaja odvojeno napisane reči. Kad u dokumentu nema in-terpunkcije ili kad je autor pojedine znake interpunkcije greškom izostavio ili kad su

151

nepravilno upotrebljeni, priređivač ih stavlja, dajući o tome napomenu u arheografskom predgovoru. Ako je interpunkcija nepravilno upotrebljena samo u pojedinim dokumentima, na to se ukazuje u fusnotama ispod teksta dokumenta ili na kraju. Interpunkcija se stavlja u dokumentima u skladu sa savremenim pravilima, a pri tome se u autorskim dokumentima po mogućnosti zadržava interpunkcija autora.

Ako tekst nije razdvojen ili je nepravilno razdvojen na stavove, što otežava razumevanje smisla dokumenta, onda se on razdvaja na stavove uz odgovarajuću napomenu u arheografskom predgovoru ili u fusnoti uz taj dokument. U autorskim dokumentima (lična prepiska, književni, publicistički rukopisi i sl.), zadržava se autorova podela na stavove. U dokumentima pravnog karaktera tekst se ponekad deli na paragrafe. U tekstovima telefonskih razgovora, osim stavova, navode se uvek učesnici razgovora i mesta između kojih se razgovor vodi. Veoma su važne napomene (beleške, objašnjenja, komentari) koje imaju za cilj da dokument koji se objavljuje učine što razumljivijim, kako bi njegov sadržaj oni koji ga koriste pravilno shvatili.

Napomene su važan element publikovanih dokumenata i one služe da se u njima pruže bliža obaveštenja o događajima, mestima, predmetima, nejasnim terminima, datumima i drugim važnijim pojedinostima koje se pominju u dokumentima. Važna su upozorenja na okolnosti koje su dovele do sastavljanja spisa, prave uloge ličnosti, ocene pouzdanosti itd. Napomene mogu sadržati i činjenice koje se odnose na tendencioznost građe, dopunske izvore, podatke iz ranije objavljenih dokumenata i sl. Još se u njima navode fragmenti iz dokumenata koja nisu odabrana za objavljivanje, citiraju se varijante iz drugih važnih redakcija objavljenog doku-menta i dr. Pored toga se pružaju šira korisna tekstološka objašnjenja podataka sažeto datih u legendi (bliže karakteristike pisma, karakter oštećenja dokumenata, nečitka i nerazumljiva mesta, varijante, utvrđivanje identiteta pisara, tj. sastavljača dokumenta). Posebno brižljivo treba izneti starije signature i beleške na poleđini originala ukoliko postoje. U napomenama se daju i drugi ispisi na originalu. Važno je da se objasne pseudonimi i šifre. Ponekad je važno u napomenama dati aluzije ukoliko one mogu da spreče pogrešne interpretacije i eventualne zabune. Osnovni tekst izdanja treba da bude tačan, a na sve njegove nepravilnosti ukazuje se u napomenama. Izuzetak čine autorska dokumenta gde se neispravan tekst zadržava, a pravilan navodi u napomeni. Greške u tekstu (netačnosti) koje ne utiču na njegov smisao (očigledna ispuštanja slova, pravopisne i druge greške kao što su, na primer: nepravilni završeci pojedinih reči) ispravljaju se u tekstu bez zagrada i napomena u fusnotama. Količina, obim i karakter napomena najviše zavise od namene edicije i važnosti teme. Nisu dobre nepotpune napomene, kao ni one preobimne, bez neposredne veze i koristi po podatke iz dokumenta. Napomene su deo kritičkog aparata koji još sadrži uvod, predgovor, spisak skraćenica, popis korišćne građe, hroniku događaja, legende, bibliografiju, indeksne tabele sa hronološkim rasporedom dokumenata i dr.

Napomene koje se odnose na sadržaj dokumenata pružaju korisniku osnovne podatke o oceni događaja, organizacijama i ličnostima koje se pominju u dokumentu. Napomene treba tesno da budu u vezi sa ostalim delovima naučno-obaveštajnog aparata. Delovi teksta rekonstruisani prema smislu daju se u pravilnim zagradama, bez napomena u fusnotama. Ako se izgubljeni deo teksta ne može rekonstruisati, o tome se

152

daje odgovarajuća napomena i navode se razlozi kao i obim izostavljenog teksta, a u tekstu dokumenta se stavljaju tačkice.

Tekst koji se ne može pročitati usled naročito nerazgovetnog rukopisa, izbledelosti mastila ili iz drugih razloga, označava se u dokumentu tačkicama, a u fusnoti se daje napomena: „reči nismo uspeli protumačiti" ili „nedostaje pet slova" i sl.

Potpisi na kraju teksta dokumenta publikuju se odmah iza teksta, počev sa novim redom i sa označavanjem imena posebnim slogom. Ukoliko je potpis nejasan ili ne postoji, ili se pak ne može utvrditi prema drugim izvorima, onda se na to ukazuje u napomeni ovim rečima: „potpis nejasan" ili „potpis ne postoji". Ukoliko ispod dokumenta postoji više potpisa (peticije, kolektivna pisma i dr.), onda se oni mogu izostaviti, ali se u tom slučaju ispod dokumenta na to ukazuje u zagradi rečima: „slede potpisi".

Brojevi (razlomci ili celi) bilo da su napisani rečima ili kao cifarske oznake za vojne formacije koje su u tekstu dokumenta izražene rečima, daju se arapskim brojevima uz koje se stavlja crtica i padežni nastavak. Cifarske oznake armija, vekova, glava i sl. izražene rečima daju se rimskim brojevima. U književnim i autorskim tekstovima ovakve izmene se ne rade. Zbirni brojevi i arhaični oblici izražavanja ci-fara rečima zadržavaju se bez promene. Mere za težinu, dužinu i novčane jedinice, ako se nađu u tekstu dokumenta od kraja osamnaestog veka, daju se skraćeno, samo u slučaju kada im prethodi cifarska oznaka. U drugim slučajevima se nazivi ovih mera daju u celini.

S u m m a r y Rad na zaštiti arhivske građe, od zaštite u nastajanju, preko zaštite u samom

arhivu, i radu na sređivanju i obradi, završava se izradom naučno – obaveštajnih sredstava o njoj i publikovanju same građe kao završnom činu, jednog dugog procesa. Učiniti arhivsku građu i informacije o njoj dostupnom što većem broju korisnika i obezbediti njenu pristupačnost, predstavlja jedan od osnovnih zadataka arhiva, što se postiže dobrim zbornicima i naučno - informativnim sredstvima o njoj. Kako publikovanje arhivske građe spada u naučne zadatke arhiva i predstavlja najveći stepen zaštite kulturnih dobara uopšte, veoma važno je držati se ustaljenih pravila o načinu priređivanja ovih publikacija, koja su u ovom radu na popularan način izneta.

Literatura:

1. M.Milošević, Objavljivanje arhivske građe, Arhivist, br1, SARJ, Beograd, 1970, str 3 – 18

2. Miloš Milošević, Načela izdavanja arhivske građe, Arhivist, br.1-2, SARJ, Beograd, 1982, str.225 – 275.

3.Radovan Samardžić, Metodi priređivanja publikacija arhivske građe, Arhivski pregled, br 1,Beograd,1969,str.54 – 62.

153

4.Vladimir Petrović Kozlov, Teoretske osnove arheografije, Arhiv, br.2, Ahiv Jugoslavije, Beograd, 2001, str. 9 – 27.

5. Boriša Radovanović, O nekim aspektima nekritičkog publikovanja arhivske građe sa posebnim osvrtom na arhivsku građu Šumadije, Zbornik radova “ Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije”, IAŠK, Kragujevac, 2003,str 113 -123.

Naslov originala: Nekoliko praktičnih pitanja i odgovora izdavanja arhivske građe Arhivski glasnik, br,7-8, Društvo arhivista Srbije, Beograd, 2009. Str. 24-26.

154

O NEKIM ASPEKTIMA NEKRITIČKOG PUBLIKOVANJA ARHIVSKE GRAĐE, SA POSEBNIM OSVRTOM NA

ARHIVSKU GRAĐU ŠUMADIJE

Abstrakt: Rad je zasnovan na kritičkoj obradi dosadašnje objavljene arhivske građe koja je publikovana u arhivima u Srbiji bez jasnih pravila i nekritički, sa osvrtom na dosadašnju publikovanu građu Šumadije.

Ključne reči: publikolvanje, arhivska građa.

Naučna obrada političke, kulturne, ekonomske istorije nezamisliva je bez arhivske građe. Dugogodišnji rad na prikupljanju, sređivanju i obradi arhivske građe, finalizuje se njenim objavljivanjem, što spada u naučne zadatke jednog arhiva1. Publikovanje arhivske građe predstavlja završnu fazu jedinstvenog arhivističkog procesa rada. Stručno i kritički izdata arhivska građa ima veliku vrednost za sve korisnike arhivske građe2. Osim toga, izdavanjem arhivske građe, ona postaje dostupna svima, čime se smanjuju troškovi na izradi naučnih i drugih stručnih radova nastalih na osnovu arhivske građe. Ujedno, to je najefikasnija zaštita arhivske građe kao kulturnog dobra, a sama ustanova koja publikuje arhivsku građu dobija na značaju. Kao najviša faza arhivističke delatnosti i negovanja kulturnog nasleđa jednog naroda, objavljena arhivska građa predstavlja preduslov za razmah naučnog rada, razvoj istoriografije za objektivno interpretiranje prošlosti jednog naroda.

Publikovanje istorijskih izvora u svetu ima dugu tradiciju, dok se kod nas ovome poslu pristupilo planski tek posle Drugog svetskog rata.

Kritička istoriografija počela se razvijati naročito kada su istoričarima postali dostupni pisani istorijski izvori – arhivska građa. Prvi je Italijan Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), arhivist, objavio svoje Rerum Italicarum Scriptores u 28 svezaka (1723-38), čime je udaren temelj kritičkom objavljivanju istorijskih izvora. Velika nemačka zbirka srednjevekovnih izvora Monumenta germaniae historica (u kojoj je od 1826. do danas izašlo 115 svezaka), delo je arhivista. Ovaj rad započeo je Georg Heinrich Petz (1795-1786), sekretar Hanoverskog arhiva. Ova zbirka svakako je najznačnija sa stanovišta objavljivanja arhivske građe, jer se smatra ustaljenim izdanjem arhivske građe. Zbog toga se koristi na arhivskim seminarima kako bi se studenti uputili u istoriografiju i pomoćne istorijske nauke3. Ništa manje značajna nije ni velika engleska zbirka Chronicłes and Memorials of Great Britain and Irland during

1 Videti: M. Milošević, "Objavljivanje arhivske građe" u Priručniku iz arhivistike, Zagreb, 1977, str. 240. 2 I. Bruk, A. Popović, Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko - muzejske struke, Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 1985, str. 138. 3 . R Šelenberg, Moderni arhivi - irinci i tehnika rada, Beograd, 1968, str. 238.

155

the Middle Agges (Rerum Britanicarum medii aevi scriptores) y 251 svesci (1858-1911), pod nominalnim vođstvom direktora Britanskog državnog arhiva4.

U nas je prvi od arhivskih ustanova Istorijski arhiv Beograda 1950. godine započeo posao na objavljivanju arhivske građe. Serija pokrenuta te godine, čiji prvi tom je izašao pod naslovom Dubrovačka arhivska građa o Beogradu 1521-1571. godine, knj. 1 nosila je naziv Građa za istoriju Beograda5. Ugledajući se na Istorijski arhiv Beograda i drugi arhivi u Srbiji tražili su prigodnu formu kako bi arhivsku građu učinili dostupnom javnosti. Osnovna zajednička osobina objavljivanja dokumenata u ovom periodu je da se uglavnom izdaju dokumenta starijeg perioda, tematski vezana za pojedine događaje. To je bilo u skladu sa prvim arhivskim propisima 1950. i 1951. godine. Zbog nedostatka stručnog i kvalifikovanog kadra za ovaj složen posao, arhivi su angažovali naučne saradnike iz drugih institucija, zbog čega su te prve publikacije bile veoma uspešne6.

Pitanje publikovanja dokumenata prvi put je postavljeno na Trećoj skupštini arhivskih radnika Jugoslavije u Ohridu 1958. godine. U vezi sa ovim, Skupština je donela zaključak: "U vezi sa problematikom publikovanja arhivske građe Skupština smatra da treba intenzivno raditi na izdavanju arhivske građe, naročito one iz XIX i XX veka. Zato je potrebno da se formira komisija stručnjaka - istoričara i arhivista, koji će pripremiti opšti orijentacioni plan sistematskog izdavanja arhivske građe i formulisati osnovne principe u pogledu jedinstvenog načina publikovanja"7. Međutim, do realizacije ovih zaključaka nije došlo8.

Traganje za što boljim metodološkim pristuvom objavljivanju arhivske građe u Srbiji nastavljeno je i dalje. Pitanje nadležnosti istorijskih arhiva u sferi publikovanja arhivskih dokumenata nije bilo zakonski regulisano, kao i vrsta publikacija i prioriteti. Donošenjem novog zakona o arhivima (1967) zatečeni problemi arhivskih publikacija ostali su i dalje isti, osim pojave publikacije vezanih za istoriju radničkog pokreta KPJ i NOB-a.

U arhivskoj službi Srbije šezdesetih godina XX veka čine se napori da se izgrade određena pravila po kojima bi se izdavale arhivske publikacije. U tom smislu je Društvo arhivskih radnika Srbije, u toku rada na perspektivnom planu publikacija arhivske građe, poverilo dr. Radovanu Samardžiću, profesoru Filozofskog fakulteta u

4 Isto, str. 238-239. 5 Pedeset Godina Istorijskog arhiva Beograda, Beograd, 1995, str. 157: U ovoj evidenciji izašla je knjiga Građa za istoriju Beograda u srednjem veku u redakciji Mihaila Dinića (do kraja 1958. godine izašle su tri publikacije) i knjiga Građa iz Zemunskih arhiva za istoriju Prvog srpskog ustanka u redakciji Pere Damjanovića i Tanasija Ilića. U 1958. godini izašla je knjiga Građa za istoriju Beograda 1717-1739 u redakciji Dušana Popovića i Milice Bogdanović. 6 Regionalni arhivi Zrenjanina, Šapca, Valjeva, Kragujevca, Čačka i dr. započeli su veoma rano tražiti forme kako bi mogli objavljivati arhivsku građu prikupljenu do tada. 7 O. Jaćimović, "Arhivske publikacije", Arhivski pregled br. 1, Beograd, 1969, str. 47. 8 Komisija nikada nije oformljena. Videti: Pedeset godina Istorijskog arhiva Beograda, nav. del. str. 159.

156

Beogradu da na osnovu dosadašnje prakse SANU i katedre za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, izradi metodologiju publikovanja arhivske građe, koja bi poslužila arhivima radi lakše realizacije perspektivnih planova publikovanja arhivske građe9. Kako zakonski propisi nisu obavezivali arhive da primenjuju ova načela i uputstva, a svaki arhiv bio kompetentan (preko svojih opštih akata) da donosi izdavački plan i odlučuje o tome šta će publikovati - svaki arhiv je za sebe donosio program rada iz ove oblasti. Veliki pomak učinjen je time što se u gotovo svim arhivima u Srbiji, na osnovu zakonskih propisa, pristupilo pripremama za ovu delatnost. Tako je Arhiv Srbije doneo program rada o objavljivanju arhivskih publikacija u tri sekcije: 1. arhivska dokumenta, 2. zapisnici, protokoli i tematski zbornici građe (pojedinih ustanova, gradova, društava i sl.) i 3. memoarska građa, dnevnici, beleške, spisi i sl., pod nazivom "neobjavljeni rukopisi". Ambiciozan i veoma razuđen program Arhiva Srbije, sedamdesetih godina počeo je davati rezultate angažovanjem spoljnih saradnika10. Časopis Arhivski pregled započeo je od 1976. godine objavljivati arhivsku građu u posebnom izdanju časopisa, čime je u ovoj oblasti učinjen vidan korak napred11.

Objavljivanje arhivske građe bilo je predmet arhivista Jugoslavije od sedamdesetih godina XX veka. Prvo je Miloš Milošević iz arhiva u Kotoru objavio u Arhivistu za 1970. godinu br. 1, članak pod naslovom „Objavljivanje arhivske građe, sa posebnim osvrtom na istorijski arhiv“ i objavljivanje građe dao osnovne principe rada na objavljivanju12.

Zbog znatnih razlika u dotadašnjoj praksi kod izdavanja arhivske građe u Jugoslaviji, imajući u vidu i složenost arhivske delatnosti pojedinih jugoslovenskih republika, bilo je pokušaja da se ova važna oblast uredi. Bila je stvorena Savezna komisija za izradu Pravilnika o izdavanju arhivske Građe, u sastavu: Božo Otorepec, Marjan Rasić, Olga Jaćimović, Boža Kumanov, Toša Taleski i Miloš Milošević, predsednik. Održana su dva sastanka. Jedan u Beogradu (1. marta 1973) i drugi u

9 R. Samardžić, "Metodi priređivanja publikacija arhivske građe", Arhivski pregled, br. L, DARS, Beograd, 1969, str. 54-62. U uputstvu su data osnovna načela, sa posebnim osvrtom na tekstološka načela kod izdavanja publikacija arhivske građe, koja su se primenjivala u našoj istoriografskoj praksi. 10 Tako je, pored niza prigodnih publikacija (Arhivske građe o Vuku Karadžiću, narodnom pozorištu i dr.), u Arhivu Srbije 1971. godine započelo objavljivanje arhivske građe o narodu koji živi u Makedoniji, a koja se čuva u Arhivu Srbije. Videti o tome: Arhiv Srbije 1900-2000, Arhiv Srbije, Beograd, 2000, str. 250. 11 Najpre je Jovan Marjanović priredio knjigu Javna i tajna saradnja četnika i okupatora (1941-1944), koja je izašla na srpskom i engleskom jeziku, a potom ugledni arhivisti (Jovan Pejin i dr.) započeli su objavljivanje arhivske građe koja se odnosi na istoriju Srbije. 12 . M. Milošević: "Objavljivanje arhivske građe", Arhivist, br. 1, SDARJ, Beograd, 1970, str. 3-17 i V. Grbac, "Neka metodološka iskustva u objavljivanju arhivske građe u Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u Jugoslavije", isto, str. 19-31. Videti i Priručnik iz Arhivistike iz 1977. godine.

157

Kotoru (27. aprila 1973). Rad ove komisije nije dao rezultate zbog slabe zainteresovanosti (nedolaska na sastanke, imenovanja zamenika koji nisu bili iz arhivske struke: dr Šamšalović, J. Stipišić i dr., kao i teškoća oko nabavke literature na stranom jeziku - odustalo se od rada na ovom projektu.Pitanje objavljivanja arhivske građe i potrebe da se izrade jedinstvena načela postavio je i Miloš Milošević, iz Istorijskog arhiva u Kotoru, člankom u Arhivistu br. 1-2, iz 1983. godine, ali su ona ostala samo kao predlog13.

Objavljivanje arhivske građe iz prošlosti Šumadije započelo je posle Drugog svetskog rata. Prvo je Radosav Marković objavio građu Knjaževe kancelarije - Kragujevačka nahija, za period 1815-1827. godine14. Dvadesetak godina kasnije priredili su Blagoje Vitković i Živomir Spasić građu koja se odnosila na prve radničke demonstracije u Srbiji poznate pod imenom Crveni barjak, u dva toma15. Perspektivni plan Istorijskog arhiva predviđao je da se objavi kompletna građa iz istorije radničkog pokreta u Šumadiji, ali su izašle još samo dve knjige: Građa i za istoriju radničkog pokreta u Šumadiji do Prvog svetskog rata, Kragujevac, 1982 (priredili Mladen Vukomanović, Zoran Panajotović i Laza Ivanović.) i Građa za istoriju revolucionarnog radničkog pokreta u Šumadiji (1919-1920), koju su priredili Blagoje Vitković i Verka Milenković.

Nameće se pitanje šta bi trebalo preduzeti da se u ovoj važnoj delatnosti unese više reda. Kako je istorija, posebno novija, važan činilac u formiranju društvene svesti - to je razumljivo što je veliki broj subjekata zainteresovan za objektivno interpretiranje prošlosti.

Među naporima koje su činile, i danas čine, razne naše naučne i kulturne ustanove, kako bi arhivsku građu publikovali i približili je javnosti - nema jedinstvenog stava, kao ni jasnih pravila za izdavače arhivske građe koja bi ih obavezivala na naučno izdanje standardnog tipa. Izdavanjem arhivske građe, pored toga što ona postaje dostupna naučnoj i drugoj javnosti, u potpunosti se zadovoljavaju i osnovni arhivistički principi o zaštiti dokumenata. Izdavanjem arhivskih dokumenata udovoljava se i važnoj društvenoj ulozi arhiva kao propagatora naučne misli16.

Kao najvažnija faza arhivističkog posla - objavljivanje arhivske građe, predstavlja preduslov za bavljenje prošlošću, razvoj istorije, ali i za objektivno i svestrano interpretiranje događaja iz prošlosti. Znamo da istorijska nauka dolazi do

13 M. Milošević, "Načela izdavanja arhivske građe", Arhivist 1-2, Beograd, str. 225-275 sa potrebnom literaturom iz ove oblasti. 14 Kragujevačka nahija (1815-1839), knjiga druga, sveska prva, (Priredio Radosav Marković), DA NR Srbije, Beograd, 1954. 15 Crveni barjak u Kragujevcu 1876 - Građa I, II (priredili Blagoje Vitković i Živomir Spasić), IAŠK, Kragujevac, 1976. 16 M. Milošević: "Objavljivanje arhivske građe", Arhivist, br. 1, SDARJ, Beograd, 1970, str. 3-17 i V. Grbac, "Neka metodološka iskustva u objavljivanju arhivske građe" u Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u Jugoslavije, isto, str. 19-31. Videti i Priručnik iz Arhivistike iz 1977.godine.

158

saznanja o prošlim događajima kroz istraživački proces koji je veoma složen, mukotrpan i dugotrajan. Kako arhivsku građu i druge istorijske izvore za našu prošlost publikuju razna naučna i stručna udruženja, publicisti i razne organizacije, naučnici koji u saradnji sa izdavačima publikuju istorijske izvore - teško je ostvariti potrebnu i neophodnu saradnju i postići određen stepen uniformnosti ovog važnog posla. U mnogim zemljama pripremi i publikovanju arhivske građe i istorijskih izvora, uopšte, posvećuje te velika pažnja. Postoje tačno utvrđena pravila kojih se svi pridržavaju. Tako je u Rusiji Akademija nauka izdala Pravila o izdavanju istorijskih dokumenata u kojima se kroz 238 članova jasno definiše ova delatnost. Slično je i u drugim zemljama. Ukoliko bi društvena zajednica ovaj važan posao poverila isljučivo arhivima, moglo bi se doći do jednoobraznih i celishodnih rešenja. Mogla bi se doneti i odgovarajuća pravila koja bi obavezivala sve koji publikuju arhivsku građu na striktno poštovanje pravila, čime bi se obezbedila potrebna uniformnost.

Drugo pitanje koje se nameće, a važno je sa stanovišta arhivistike kao naučne discipline, jeste obimna izdavačka produkcija u nas, gde vlada pravo šarenilo. Zapaža se ogromna razlika - kako u izboru građe za publikovanje, tako i u načinu njene |istematizacije i obrade. Ako se analizira produkcija nekoliko godina, videće se da je pristup odabiru građe za publikovanje - veoma različit. Ponekad se objavljuju čitavi fondovi, a ponekad se biraju samo najznačajnija dokumenta iz određenih fondova. U tom smislu, trebalo bi poraditi na jedinstvenim kriterijumima određivanje građe za publikovanje.

Treće pitanje koje se nameće je - da li se objavljuje izvorna arhivska građa ili se vrši ponovno izdavanje dokumenata, tj. da li te dokumente objavljuje u celini, ili u izvodima.

Ovaj posao, kao studiozan i veoma specifičan, traži, pre svega, i stručne osposobljene kadrove - kojih je, nažalost, veoma malo. To moraju biti dobri poznavaoci istorijskog perioda na koji se građa odnosi Sistematski publikovana arhivska građa predstavlja dokumentacionu bazu za različite oblasti znanja i ima ogroman praktični značaj.

Spoljnoj i unutrašnjoj kritici arhivske građe, prilikom priređivanja za publikovanje, do sada se posvećivalo malo pažnje. Pod pojmom "kritička analiza arhivske građe kao istorijskog izvora i njena priprema za publikovanje" treba podrazumevati proučavanje svih raspoloživih istorijskih izvora na osnovu kojih se vrši istraživanje prošlih događaja.

Predmet kritičke analize je da na osnovu kriterijuma utvrdi obim, strukturu, autentičnost i relevantnost sadržaja i vrednost arhivskih dokumenata koji se priređuju za publikovanje.

Zadatak kritičke analize je da utvrdi verodostojnost istorijskih podataka iznetih u dokumentima priređenim za publikovanje, kao i činjenica o procesima sadržanim u dokumentima. Važan je i stepen subjektivnih i objektivnih faktora koji su uticali na objektivnost sadržaja i informacija u dokumentima. Kritička analiza je u istraživačkom procesu jedan od najsloženijih i najznačajnijih zadataka koji se postavlja pred istraživača koji namerava da publikuje arhivsku građu.

159

Od toga u kojoj meri će izvršiti objektivnu kritiku izvora, zavisi do kog će stepena podići istorijsku interpretaciju događaja iz prošlosti. Na osnovu dosadašnjih iskustava u radu na publikovanju dokumenata, pravila i mišljenja ustanova koje se ovim poslom bave, mogu se doneti zajednička pravila koja bi obavezivala sve, kako bi metodološki postupak bio ujednačen. Kako metodologija rada na publikovanju arhivske građe obuhvata veoma širok krug pitanja, potrebno je na stručnim i naučnim telima, u arhivima, raspraviti sva ta pitanja, počev od izbora teme do predaje rukopisa u štampu. Time bi se u ovoj važnoj oblasti došlo do određenih ujednačenosti, što bi (pored negovanja arhivističkog kadra) bio preduslov za dobre publikacije iz naše prošlosti.

Pitanje publikovanja istorijskih izvora razrađuje, pored arhivistike, i pomoćna istorijska nauka koja se zove arheografija. Na osnovu dosadašnjih iskustava u radu na publikovanju arhivske građe, ovde ćemo izneti samo opšta pravila i načela koja važe kod izdavanja zbornika arhivske građe.

Kritička analiza arhivske građe u istraživačkom procesu rada je najsloženiji i najznačajniji zadatak koji se postavlja pred istraživača. Od toga u kojoj meri će izvršiti objektivnu kritiku dokumenata, odabranih za publikovanje, umnogome zavisi do kog stepena će podići istorijsku interpretaciju događaja, ličnosti ili društvenog procesa. Razlikujemo spoljnu ili erudicijsku i unutrašnju ili kritiku sadržaja.

Spoljna kritika utvrđuje autentičnost dokumenta, vrstu, oblik, format i druge spoljne osobine. Kod kritičke analize dokumenata odabranih za publikovanje koristimo saznanja pomoćnih istorijskih nauka: filigranologije (određivanje vremena nastanka dokumenta na osnovu filigrana - vodenih znakova na hartiji), sfragistike (pomoćne istorijske nauke o pečatima: obliku, načinu pečatanja, tipu, žigosanju i dr.), materijala i vrste mastila, hartije, instrumenata za pisanje i dr17.

Posle spoljne kritike dolazi unutrašnja kritika ili izučavanje sadržaja dokumenta. Po svojoj sadržini, ne sadrže sva dokumenta verodostojne činjenice. Autor je mogao iz neznanja ili kakve koristi da iskrivi ili da navede pogrešne činjenice i porekne veoma važne, što može dovesti do grešaka i pogrešnih zaključaka. Kod kritičke analize dokumenata pripremljenih za objavljivanje mora se voditi računa o tome ko je autor i koliko mu se može verovati. Da li je savremenik događaja o kome daje podatke ili sa distance govori? Da li je učestvovao u tim događajima ili govori kao očevidac? Važno za priređivača zbornika dokumenata je da uporedi već utvrđene činjenice sa činjenicama koje se navode u dokumentu. Cilj izučavanja sadržine dokumenta je i otklanjanje nejasnih mesta i izlaganja, kako bi se dobio istinit i verodostojan iskaz.

Na osnovu iskustva i pravila koja se koriste u nas, model krajnjeg izgleda jedne zbirke dokumenata arhivske građe izgledao bi ovako:

17 Videti: Hans J. Bauer, Veštačenje pismenih isprava materijala za pravljenje pismenih isprava i hemijsko ispitivanje domaćeg mastila, Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet, Beograd, 1940.

160

I - Uvod i predgovor

II -Popis skraćenica

III - Popis korišćene građe

IV - Hronika događaja

V – Dokumenta

VI – Tablice

VII – Prilozi

VIII - Rečnik manje poznatih reči

X – Bibliografija

XI – Ilustracije

XII – Registri

XIII - Sadržaj18

Za svaki dokument u zbirci sastavlja se redakcijsko zaglavlje koje sadrži:

1. redni broj

2. vrstu dokumenta (dekret, ukaz, odluka, raport, izveštaj, pismo i dr.)

3. sastavljača dokumenta (adresanta)

4. adresata (kome je akt upućen)

5. kratak prikaz sadržine dokumenta

6. datum

7. mesto

8. ako je neophodno i čas, minut i druge vremenske odrednice.

Arheograf treba da utvrdi i otkrije originalan tekst dokumenta i da se osloni na već publikovana dokumenta. Rad na publikovanju teksta treba dati u napomenama, kako bi savremeni čitalac mogao imati kompletan uvid o dokumentima. Sve ispravke, dopune koje su redakcijskog karaktera ili druga lica, navode se u napomenama. Ukoliko postoji potreba da se daju specijalne tekstualne napomene van redakcijskih, one se stavljaju na kraju publikacije.

18 M. Milošević, "Objavljivanje arhivske građe", Priručnik iz arhivistike, SDARJ, Zagreb 1977, str. 245.

161

S u m m a r y

Publikovanje arhivske građe i, uopšte, istorijskih izvora u našoj zemlji datira iz devetnaestog veka. Posle Drugog svetskog rata započinje sa masovnijim izdavanjem arhivske građe. U novije vreme gotovo da nema arhiva ili naučne i kulturne ustanove u nas, a da ne publikuje arhivsku građu iz bliže i dalje prošlosti. Zbornici arhivske građe publikovani su obično povodom godišnjice - jubileja, ali postoje i edicije posvećene radničkom pokretu ili drugim društvenim pojavama. Do sada je publikovana ogromna arhivska građa koja predstavlja značajan doprinos istorijskoj i kulturnoj baštini naše zemlji.

Bez pretenzija za svestranom analizom, u ovom radu dao sam kratak istorijski osvrt na neke publikacije arhivske građe koje su izašle u nas, kako kismo mogli imati jasniju sliku u ovoj oblasti. Pri tome se zapažaju ogromne razlike u izboru tema, građe, načinu njene sistematizacije i priređivanju za publikovanje. I kod odabira građe ispoljeni su veoma različiti pristupi: ponekad je objavljivana kompletna građa jednog arhivskog fonda, ali vrlo često su odabrana najznačajnija dokumenta i publikovana kao odabrana građa.

Kako nije bilo čvrstih i jedinstvenih kriterijuma, a građa je publikovana u različito vreme, na različite načine i sa različitom tehnikom, potrebno je stvoriti jedinstvena načela za objavljivanje. Postavlja se pitanje šta treba preduzeti da se u ovoj veoma važnoj kulturnoj i naučnoj delatnosti unese više reda, kako bi se arhivska građa kao kulturno dobro učinila dostupnijom javnosti.

Potrebno je utvrditi pravila koja bi imala snagu odluke i to preneti na istorijske arhive. Tako bi se lakše došlo do jednoobraznosti. Sa dobro odabranim i priređenim zbornicima arhivske građe, dolazi se do saznanja o prošlosti oslobođene mitomanskih, romantičarskih i teoloških predrasuda; tako se dolazi do racionalne i objektivne istorijske česti koja je preduslov za projektovanje budućnosti. Publikovanje rstorijskih izvora je dugotrajan, odgovoran i veoma skup posao zbog čega se mora obavljati što stručnije i profesionalnije, na što većem nivou, a ako se radi na nižim nivoima, mora biti kontrolisan od strane istorijske nauke, kako bi sve ono što ima trajnu vrednost zadobilo odgovarajuće mesto u kulturnom nasleđu Srbije.

Naslov originala: O nekim aspektima nekritičkog publikovanja arhivske građe sa posebnim osvrtom na arhivsku građu Šumadije, Zbornik radova sa naučnog skupa „Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije“, 25. novembra 2002.god, , Istorijski arhiv Šumadije , Kragujevac, 2003 str.113-123.

162

163

VII DEO

ARHIVSKE ZGRADE I OPREMA

164

165

ARHIVSKA ZGRADA

Apstrakt: U radu se govori o arhivskoj zgradi kao bitnom elementu za zaštitu arhivske građe, radu službi arhiva i funkcionisanju arhiva.

Ključne reči: arhivska zgrada,dokument, arhivska građa,depo. Arhivska zgrada predstavlja najbitniji element za funkcionisanje jednog arhiva. Obezbediti odgovarajući prostor za rad arhivske službe i zaštitu arhivske građe: prikupljanje, obradu, zaštitu i korišćenje arhivske građe određene teritorije ili za određene specijalne arhive, predstavlja preduslov za očuvanje pisane kulturne baštine jednog naroda. Arhivska zgrada je razvijena struktura koja se sastoji iz nekoliko delova koji zajedno čine celinu. Otuda je vrlo važno uskladiti sve te delove kako bi arhivska služba mogla nesmetano da funkcioniše. Kada je reč o arhivskim zgradama, u nas i svetu uglavnom postoje dve vrste arhivskih zgrada:

a) namenski građeni objekti i

b) adaptirani, stari objekti. Naše iskustvo i preporuka je da se svuda gde je to moguće, a to je i najbolje

rešenje, izgradi namenska zgrada, koja ispunjava sve standarde savremene arhivistike - odnosno zaštitu arhivske građe. Time se najbolje odgovara zahtevima zaštite i korišćenja arhivske građe. Međutim, u mnogim sredinama objektivne mogućnosti najčešće nisu takve da se može izgraditi namenska zgrada arhiva. U takvim slčajevima jedina mogućnost i racionalno rešenje predstavlja adaptacija odgovarajućih starih objekata, koji su već proglašeni za kulturno dobro. Treba reći da su se i takva rešenja pokazala veoma racionalna, jer je sa manje sredstava rešena funkcionalna namena objekta. Većina objekata arhivskih zgrada, danas je u svetu dobijena upravo na ovakav način. Međutim, sa ovakvim rešenjem arhivskog prostora javljaju se veliki problemom, koje mogu rešiti samo arhitekte koji se bave zaštitom starih zdanja i arhivisti.

Ako se odlučimo za adaptaciju objekata, arhitekta treba da prilagodi gabarit postojeće zgrade dograđivanjem ili nadgranjom za čuvanje arhivske građe i nesmetan rad arhivskih službi. To je veoma zahtevan i skup projekat. I pored toga adaptirane arhivske zgrade ne mogu u potpunosti zameniti po funkciji niti po nameni novoizgrađene arhivske zgrade. Prema nekim istraživanjima, u adaptiranim arhivskim zgradama mogu se obezbediti najmanje 50% povoljni uslovi za zaštitu, smeštaj, čuvanje, obradu i korišćenje arhivske građe. Zgrada adaptirana u arhivski objekat treba u narednih pedeset godina da zadovolji potrebe i da obezbedi uslove za normalan rad i zaštitu arhivske građe.

166

Bez obzira da li se radi o nacionalnom, pokrajinskom, regionalnom ili nekom drugom arhivu, da li se radi o novogradnji ili adaptaciji, prethodno se moraju imati u vidu tri osnovna elementa:

- obim postojećeg i pretpostavka budućeg priliva arhivske građe; - frekvencija korišćenja arhivske građe - potrebe i uslovi zaštite dokumentacije.

Pored osnovne namene - zaštite arhivske građe, objekata i obezbeđenja prostora odgovarajućim uslovima za rad i odvijanja celokupnog rada arhiva:

- sakupljanje arhivske građe - sređivanje i obrada arhivske građe - publikovanje - nadzor i evidencija arhivske građe i druge dokumentacije u depoima - nadzor i evidencija arhivske građe i druge dokumentacije u registraturama i

kod drugih imalaca (spoljna služba i služba istraživanja i pronalazenja dokumenata) - informativno-dokumentarna delatnost raznih vidova, sve do automotske

obrade podataka - bibliotekarstvo - kulturno-prosvetna i propagandna delatnost (izložbe, nastupi na TV, Radiju i

dr..) - administrivno-tehnički rad službi

- naučni i obrazovni rad

- fizička zaštita celokupne dokumentacije (dezinfekcija, dezinsekcija, restauracija, konzervacija i dr.)

Važno je da arhivski objet raspolaže

- odgovarajućim laboratorijama za mikrofilmovanje i konzervaciju i restauraciju.

- knjigoveznicom i prostorom za umnožavanje materijala (kseroks i geštetner, drugi uređaji) kao i da su obezbeđene komunikacione potrebe (prilaz, telefon, teleks i drugo).

Arhivski objekat adaptiran od stare zgrade u namenski objekat, treba da ispuni osnovne uslove:

- da je funkcionalan, da obezbeđuje trajnu zaštitu arhivske građe i njeno korišćenje u naučne i operativne svrhe;

- da ima odgovarajuće radne prostorije, depo, radionice i drugi potreban dodatni prostor;

- da je dobro lociran, da postoji funkcionalna povezanost među svim prostorijama i da je moguće prostorno širenje.

167

Bez obzira da li se radi o novom ili adaptiranom objektu, prostor za rad i prostor za depoe treba da bude raspoređen prema sledećoj proporciji:

Radne prostorije se u zavisnosti od veličine arhiva i odgovarajuće organizacione strukture dele se na:

- Prostorije za evidenciju i zaštitu arhivske građe u registraturama i arhivu zavise od broja zaposlenih odnosno od broja registratura. Prostorije za ovu namenu treba da su u prizemlju, ili na prvom spratu.

- Prostorije za sređivanje, obradu i publikovanje arhivske građe (broj prostorija zavisi od broja zaposlenih, (veličina prostorija određuje se prema standardu, od 15-20 m2 po radniku)

- Prostorije za službu depoa treba do budu locirane u neposrednoj blizini depoa, zbog specifičnosti rada i radi obezbeđenja arhivske građe.

- Prostorije za istraživačku službu isto tako treba da budu u prizemlju ili na prvom spratu (veličina prostorija je prema standardu 15 m2 po radniku).

- Prostorije za informacije i biblioteku zavise od razvijenosti arhiva, broja korisnika i broja zaposlenih (veličina prostora prema standardu je 15 m2 po radniku). Čitaonica treba da se nalazi u prizemlju, do ulaza, ili na spratu, gde je lako dostupna, sa posebnom garderobom, sanitarnim uređajem, mestom za pušače, bifeom i javnom telefonskom govornicom (standard je 5 rrT po istraživaču). Čitaonioca treba da ima potrebnu opremu (računare) za nesmetan rad korisnika i dobijanje informacija o građi fondova. Čitaonica treba da ima posebnu prostoriju za mikročitače, sa mogućnošću zamračenja (veličine prema standardu 5 po mikročitaču).

- Prostorije za upravno-administrativnu namenu su za: direktora, zamenika, sekretara, pisarnicu, daktilobiro, računovodstvo, blagajnu, deo za narodnu odbranu, blagajnu i dr.

Velična prostorija prema standardima su:

- Laboratorija za mikrofilmovanje i fotolaboratorija treba da ima prostoriju za prijem arhivske građe, za mikrofilmovanje, za snimanje, za razvijanje, za kopiranje i priručni magacin (velicina prostorija 20 m2 po radniku).

- Laboratorija za konzervaciju i restauraciju. Svaki arhiv treba da ima najmanje ručnu konzervaciju i restauraciju, dok veći arhiv i masinsku konzervaciju i restauraciju (broj i veličina prostorija 20 po radniku).

- Knjigovezačku radionicu treba da imaju svi arhivi, a po mogućnosti i kućnu ofset štampariju (veličina 20 m po radniku).

- Prostorija za reprotehniku treba da ima geštetneri i kseroks i aparate za kopiranje. Pri izgradnji arhivske zgrade bitno je obezbediti prostorne i opšte uslove za arhivsku zgradu u celini, teren, radne prostorije, prostorije za čuvanje, tehničku zaštitu i liniju procesa, odgovarajuću temperaturu i vlažnost. Ovome treba dodati tehničke uređaje i opremu.

168

Svi navedeni uslovi, zajedno sa opštim i drugim zahtevima, tehničkim uređajima i opremom, uslovljavaju jedni druge i važan su elemenat izgradnje objekta.

Spoljni zidovi i fasada

Iskustvo u svetu i kod nas sve više ide u prilog tendenciji da spoljni zidovi

depoa budu armirano-betonski, a zidovi drugog arhivskog prostora od armirano-betonske ram-konstrukcije i raznih vidova cigale, odnosno blokova. Pri gradnji profila armature ima se u vidu seizmička, odnosno izdržljivost na zemljotrese, do nosivosti i nadgradnje u perspektivi. Fasadni zidovi, naročito kada je reč o delovima objekta u koji je smešten radni prostor, treba da se uklope u postojeću arhitekturu sredine.

Međuspratne konstrukcije treba da budu lake, mada u svetu postoje i drugačija iskustva. Kod nas se polazi od pitanja zaštite od požara iz statičkih razloga, međuspratne odnosno tavanske konstrukcije su armirano - betonske ploče postavljene na pojačanim armirano - betonskim nosačima. Računa se da međuspratna konstrukcija treba da ima nosivost od najmanje 750 kg na 1 m2.

Komunikacija u zgradi

Zbog stalnog priliva arhivske građe, i potrebe za brzim iznošenjem iz depoa, značajno je pitanje prilaza, odnosno ulaza u arhivski depo. U pojedinim zemljama, ono je rešeno podzemnim tunelima, a negde i širokim prilazom, radi lakšeg ulaska teretnog vozila sa građom u zgradu. Međunarodna i naša iskustva govore da je neophodna i vertikalna i horizontalna komunikacija u depou i radnim prostorijama. Za vertikalnu komunikaciju primenjuje se lift, naročito u depoima, a za horizontalnu odgovarajuca kolica. Za prenošenje arhivske građe iz depoa u radne prostorije ili obratno vrlo je značajan nivo podova obeju građevinskih celina. Najcelishodnije i najpraktičnije rešenje je da nivo podova kod veze depoa sa radnim prostorijama bude isti.

Međuspratne konstrukcije

Kada su u pitanju međuspratne konstrukcije arhivske zgrade u svetu postoje različita iskustva. Kod rešavanja ovog pitanja obično se polazi iz statičkih razloga i pitanja zaštite od požara. Obično su međuspratne odnosno tavanske konstrukcije armirano - betonske ploče, postavljene na pojačanim armirano - betonskim nosačima. Računa se da međuspratna konstrukcija u arhivskim zgradama treba da ima nosivost od najmanje 850 kg na 1 m2.

169

Krovna konstrukcija

Sastavnu komponentu arhitektonsko-građevinske strukture arhivskog objekta predstavlja krovna konstrukcija. Pri opredeljivanju za neku od vrsta krovne konstrukcije najčešće se polazi od klimatskih uslova. Krovna konstrukcija izvodi se kao ravan krov ili kao kosi krovni pokrivač. Bilo koji vid da se upotrebi, značajno je da se obezbedi potpuna zasštita od atmosferskih padavina. Postovljanje gromobranske instalacije neophodno je zbog protivpožarne preventive od groma.

Raspored i površina arhivskog prostora

Dok se za depo preporučuje paviljonski tip (hala), raspored i veličina radnih prostorija zavisi od njihove namene, budućeg kadrovskog rasta institucije, teritorijalne nadležnosti i od potrebe za permanentnim preuzimanjem i zaštitom arhivske građe, a žuzima se u obzir i standard za veličnu prostora (kvadratura i kubatura) po čoveku.

Klimatizacija

Filtriranje prašine, konstrantnost vlage i temperature najcelishodnije se rešava primenom klima-uređaja. Naročito u arhivskim depoima. Ovaj sistem je skup, ali ima višenamensku funkciju, što je značajno u zaštiti arhivske građe. U sastavu arhitektonsko - građevinske strukture arhivskog prostora sve mora biti opremljeno odgovarajućim aparatima za zaprašivanje i dezinfekciju i da prostorije imaju dobro provetravanje. Prostorije ne mogu biti manje od 15 m2, a depoi za čuvanje arhivske građe prema značaju arhivske građe. Prema uslovima čuvanja, prostorije depoa dele se na prostor za čuvanje arhivske građe, prostor za čuvanje mikrofilmova i prostor za raritete i knjižni fond.

Depoi mogu da budu: podzemni, prizemni i vertikalni. Danas preovlađuju depoi s nadzemnom višespratnom zgradom. U poslove depoa spadaju pored prijema i smeštaja arhivske građe, izdavanje za sređivanje i obradu kao i korišćenje, za uverenja, vođenje urednih evidencija o građi. Građa se u depou smešta u police počev od prvog reda i prve pregrade, idući s leva na desno, potom do drugog reda i prve pregrade i sve tako redom do poslednjeg reda i pregrade u policu koju treba popuniti. Kako su elementi koji utiču na oštećenje arhivske građe različiti, a osnovni zadatak svakog arhiva je da trajno sačuva arhivska dokumenta u svetu i kod nas, pridaje se veliki značaj fizičko - tehničkoj zaštiti arhivske građe, kako bi se ona sačuvala od propadanja.

Nadležne arhivske ustanove sprovode čitav niz mera kako bi sačuvale arhivsku građu od uništenja i propadanja. Tu spadaju:

170

- isključivanje svih štetnih uticaja koje bi mogli da dovedu do fizičkog oštećenja arhivskih dokumenata,

- pravlilno rukovanje sa arhivskom građom tokom njenog korišćenja i prenosa (čitaonici, na rad i dr.) - obezbećenje i zaštita tokom transporta arhivske građe (izložbe i druge potrebe),

- zaštita arhivskih dokumenata prilikom mikrofilmovanja, kopiranja i korišćenja u čitaonici arhiva, kao i prilikom snimanja za medije i pripreme za publikovanje, izložbe i druge potrebe,

- prilikom konzervacije i restauracije oštećenih dokumenata, radnici koji rade na tim poslovima treba da vode računa da dokumentima vrate prvobitan izgled.

Za arhivski depo treba birati suva mesta u zgradi, ali zračne prostorije koje su od drugih delova arhivske zgrade odvojene vratima otpornim na požar. Da bi se arhivima omogućilo da na jednostavan način dođu do potrebnih pokazatelja u okviru navedenih standarda, izvršena je razrada normativa za sve njihove elemente. Osnovni elementi za metalne police, metalne ormane i komoru za dezinfekciju građe su dužni metri građe. Veličina i raspored prostorija depoa su osnova za raspoređivanje aparata za gašenje požara.

Uslovi pod kojim se u arhivskom depou čuvaju arhivska dokumenta treba da budu odgovarajući, kako bi se arhivska građa sačuvala od uticaja spoljnih sila. Za svaku prostoriju u arhivskom depou u zavisnosti koja se vrsta arhivske građe čuva u njemu, stvaraju se odgovarajući uslovi. Da bi mogao normalno da radi, depou se mora obezbediti neophodna oprema. Za to postoje određeni standardi koji odgovaraju savremenim uslovima rada arhivske struke. To je takva oprema koja omogućuje funkcionisanje arhiva i njegovog depoa. Za arhivski depo treba birati savremenu opremu koja će omogućiti nesmetano funkcionisanje arhiva za narednih 15—20 godina, i to tako da rad u arhivu bude mnogo produktivniji. O ovome će biti više reči u članku arhivski depo.

Zaštitne kutije za arhivsku građu

Arhivska građa treba da bude tehnički opremljena odgovaraćim zaštitnim košuljicama, kutijama, fasciklima, mapama. Pojedinačni dokumenti na papiru čuvaju se u arhivskim kutijama čija je veličina i izgled standarizovanog formata prilagođenog veličini dokumenata. Pojedine celine unutar arhivskih kutija čuvaju se uložene u zaštitne košuljice. Knjige se po pravilu čuvaju u uspravnom položaju. Velike i teške knjige mogu se postaviti na police i u vodoravnom položu s time da najviše 3 knjige smeju biti položene jedna na drugu. Kada je u pitanju građa nestandardnih veličina, crteži, karte, nacrti moraju se za njih obezbediti odgovarajuće mape od neutralnih materijala kako bi se i one mogle smestiti u metalne ormare s ladicama do veličine koja odgovara veličini ladica.

171

Izuzetno veliki formati mogu se čuvati presavijeni ili umotani.Prilikom rukovanja sa nacrtima pohranjenim na ovaj način mora biti posebno paginiran. Ovde treba reći da se čuvanje arhivskih dokumenata u zaštitnim mapama s metalnim mehanizmom, mora voditi računa posebno da metal bude dobro zaštićen od korozije Posebno se vodi računa o zaštiti od svetla u depou.

Ukoliko u depou posto]e prozori koji nisu opremljeni zaštitnim kapcima, roletnama ili folijama s UV-filterima, potrebno je u cilju zaštite od svetla postaviti lanene zastore zbog toga što oni zaustavljaju 60% ultraljubičastih zraka. Arhivska građa u depou treba se čuvati u potpunoj sigurnosti. To podrazumeva i nadzor nad ulascima u depo zatim korišćenje same arhivske građe. Što se tiče ulaska i donošenja arhivske građe iz depoa najbolje je da u depou radi jedna osoba koja u slučaju odsustva mora biti zamenjena. U slučaju vredne građe za njenu sigurnost treba osigurati trezorski prostor. Ukoliko ustanova nema trezorski prostor, poželjno je imati trezorske ormare s mogućnošću da se oni mogu provetravati.

Rukovanje sa arhivskom građom mora biti veoma pažljivo. To podrazumeva da se samolepljive i gumene trake metalne spajalice i drugi materijal na bazi lepkova ne sme koristiti za bilo koju vrstu arhivske građe. Za paginiranje arhivske građe isključivo se mogu koristiti samo mekane grafitne olovke. Arhivsko gradivo na tradicionalnim medijima - papiru treba da se čuva odvojeno od arhivske građe na novim nosiocima (CD, trake i dr.)

Važan element koji omogućava korišćenje arhivske građe u naučne i javne svrhe predstavlja arhivska čitaonica.

ODABRANA BIBLIOGRAFIJA O ARHIVSKIM ZGRADAMA

D. Hrelja, Tehničke značajke spremišta u novim adaptacijama i novogradnjama regionalnih državnih arhva u Republici Hrvatskoj, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik radova 2, Maribor, 2003. Str.177 -182.

J. Buturac, Arhivska čitanka, Državni arhiv Zagreb, 1950.

B. Lekić, Smeštajni prostor i tehnička oprema, Arhivistika,Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 2006,str.276 -282.

J. Maček, Arhivska zgrada,Priručnik iz arhivistike, SDARJ, Zagreb, 1977, str. 301 – 309.

M. Konstantinov, Osnove standarda u arhivskoj struci, Arhivist 1 -2,SDARJ, Beograd, 1976 str. 147 -178.

A. Kžar, I. Balta, Arhivska zgrada, Pomožne historijskeznanosti, ATK, Tuzla, 2004, str202 -205

D. Ćirović, Arhivska zgrada i oprema u arhivima, Savetovanje arhivskih radnika Slovenije, Maribor, 1980.

172

K. Cingaroski, A. Krstevski, Z. Gorševski, K. Maslakovski, S. Dančevski, Arhivska zgrada, Profil savremenog arhiva u SRFJ, Beograd,1 984. Str. 96 -108.

P. Klasinc,Održavanje i materijalno obezbeđenje arhivske i dokumentarne građe, Profil savremenog arhiva u SRFJ, Beograd, 1984.Str.109 -129.

W. Buchmann, Presepvation: buildings and equipment, Janus 1,1998 Str.: 49-62;

Isti, Preservation: buildings and equipment, Journal of the Society of Archivists 20, 1999 Str.5-23;

M Duchein, Les batiments d'archives: construction et equipements Paris 1985*' edition; first edition published in 1966;

Isti, Archive Buildings and Equipment Mfinchen-New York 1988,2nd edition (English version);

Archives Buildings and the Conservation of Archival Materials: An Expert Meeting, held in Vienna, Austria, October 30-Novcmbcr 1,1985 ,MilleilunKen des Oslerreichischen Slaalsarchivs 39,1986,str. 197-289;

Yao Yu-Cheng,Title: China's Archive Buildings: Pasi and, MiUeilungcn des Ostcrrcichischcn Slaalsarchivs 39, 1986,str.: 218-220;

D. Thomas, Archive buildings: international comparisons, Journal of the Society of Archivists 9,1988, Str. 38-44;

Chr. Kitching, Archive Buildings in the United Kingdom 1977-1992, London 1993;

D. Neirinek, Les bStiments d'archives: evolution du concept ei des techniques, oencs:

K. J. Lorenzen-Schraidt, Modemer Archivzweckbau in Dcutschland: Die Entwicklung 1970-1995 anhanddes Hamburger Bcispicis, Allanti 5,1995,Str. 109-115;

T. Ling, Solid. Safe, Safe Building Archives Repositories in Australia Series, National Archives of Australia,Canberra 1998 ;

M. Dučić, Svečano otvaranje nove zgrade Istorijskog arhiva u Užicu, Arhivski glasnik, br 7-,DAS, Beograd,2009,str1.

G.P. MaeKeozie, Establishing a preservation programme, Janus1,1996. Str. 86-99;

D. Baiiantyne, Planning new facilities - building from experience, The Archivist 19,1992, vol. 19, no. 2 Str.18-19;

K. Meicaif, Planning Academic and Research Library Buildings, Year: New York, 1965;

S. Hughes, Managing the Preservation of Library and Archive Collections in Historic Buildings

173

National Preservation Office Occasional Paper Preservation Guidance series, London 2002

T.Taleski,Razvoj arhivske službe u Makedoniji,Skoplje,1966.

V. Filipović, Od ideje do zidanja namenske zgrade Arhiva Srbije, Arhivski pregled 11 1-4, Beograd, 1998, str. 148-149.

B. Radovanović, Lokacija arhivskih zgrada u Srbiji i njihov značaj na zaštitu arhivske građe Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik radova 3, Radenci,PAM Maribor,2004,str.156

S. Petrović, Povodom otvaranja nove zgrade Istorijskog arhiva Timočka krajina - Zaječar, Arhivski pregled 1, AC, Beograd, 1980, str.160.

B. Radovanović, Arhivske zgrade u Srbiji, Šumadijski anali br 1, IAŠ, Kragujevac, 2004, str.129 -137.

174

ARHIVSKI DEPO

Abstrakt: Arhivski depo je “srce svakog arhiva”. U njemu se čuva kulturna baština koja svedoči o prošlosti jednog društva, određene regije ili naselja. To su svedočanstva iz kojih saznajemo o kulturi i postojanju ljudi na određenom prostoru i određenom vremenu. Dokumenta koja su pohranjena u policama depoa neprocenjiva su po svojoj vrednosti, ali i neponovljiva sa stanovišta svedočenja. Ona sadrže različite informacije na osnovu kojih možemo rekonstruisati prošlost, koristiti ih u javno – pranim odnosima i uticati na odnose u društvu.

Ključne reči:arhivska građa, depo, arhiv. Arhivsku građu koju na razne načine preuzme arhiv smešta se i čuva u

arhivskom depou.To je prostor koji je namenjen za trajno čuvanje arhivske građe. Arhivski depo može da zauzima jednu ili više prostorija arhivske zgrade, da obuhvata više spratova, jednu ili više posebnih zgrada.

Obično se depoi sastoje iz više manjih prostorija, jer se time građa može bolje zaštititi od eventualnog požara ili drugih elementarnih nerpogoda. Građa se u depou smešta u metalne police zaštićene od korozije, vertikalno, udaljena od zidova, poda i tavanice 30-40cm, kako bi se obezbedila slobodna cirkulacija vazduha i sprečila oštećenja od vlage. U depou se mora vršiti svakodnevno kontrola temperature i vlažnosti vazduha, pomoću polimetara. O tome se vodi svakodnevna evidencija.

Optimalna temperatura za arhivsku građu koja se čuva u depou (papir, pergament i koža) je 16-20 stepeni pri relativnoj vlažnosti od oko 50% do 60%. Regulisanje vlažnosti vazduha u prostorijama depoa se vrši provetravanjem, zagrevanjem i upotrebom dehidratacionih sredstava. Ako je vlažnost vazduha mala onda se pristupa brisanju podova vlažnom krpom, snižavanju temperature, unošenju sudova sa vodom koja lagano isparava i sl. Arhivska građa u depou mora biti zaštićena od sunčeve svetlosti (posebno ultraljubičastog dela spektra), pa se na prozore depoa stavljaju roletne, drveni ili metalni kapci ili naročita zatamnjena stakla.

Kao što je već rečeno, građa se uglavnom smešta u metalne police, mada su u poslednje vreme sve prisutnije tzv. kompakt police koje su zatvorenog tipa čime se obezbeđuje zaštita od svetlosti i prašine. Arhivska građa, koja po raznim osnovama prispe u arhiv, trajno se smešta i čuva u arhivskom depou. To je ustvari jedna ili više prostorija arhivske zgrade, koje su namenjene za smeštaj i prihvatanje arhivske građe, bilo da se radi o adaptiranom objektu ili namenski izgrađenom a ulazi u sastav arhivske zgrade.

Arhivski depo može da obuhvata više spratova pa čak i jednu ili više posebnih zgrada što zavisi od količine arhivske građe koja je dospela za preuzimanje ili je već preuzeta. Kako najveće neprijatelje arhivskoj građi predstavljaju vlaga, prašina, požar, nesavesno rukovanje sa njom i krađa prilikom građenja depoa ili određivanja mesta u adaptiranoj zgradi, ovo treba uzeti u obzir.

175

Preporučuje se da je prilikom planiranja nove zgrade potrebno upozoriti arhitektu, planera, da teren na kome se gradi depo ne sme biti klizav i podvodan ili blizu zagađivača vazduha. Isto tako, važno je da materijal od koga se grade zidovi depoa treba da se sastoji od prirodnih nezapaljivih materijala kamena ili armiranog betona i gvožđa, imajući u vidu da nisu zapaljivi, ali su zato čvrsti i izdržljivi i ne uvlače vlagu u sebe. Preporučuje se da se depoi sastoje od manjih prostorija čime smo predupredili širenje eventualnog požara. Protivpožarni i alarmni sistemi su sastavni delovi depoa, kako bi se što brže intervenisalo u slučaju da dođe do uništavanja građe. Pravilo je da se u prostorijama depoa za suzbijanje požara koriste aparati za suvo gašenje.

Arhivska građa pohranjuje se u metalne police koje su zaštićene od korozije. One su postavljene tako da su udaljene od zidova, poda i tavanice oko 30-40 cm, i to vertikalno, kako bi vazduh mogao slobodno da cirkuliše između njih, čime bi se sprečila oštećenja od vlage i drugih uzročnika. U depou mora svakodnevno da se vrši kontrola temperature i vlažnosti vazduha pomoću specijalno za to određenih instrumenata: polimetara, o čemu radnik depoa strogo vodi evidenciju.

Ukoliko se u dužem vremenskom intervalu ustanovi da je vlažnost vazduha mala onda se pristupa brisanju podova vlažnom krpom, kako bi se snizila temperatura ili se unose sudovi sa vodoom koja usled isparavanja dovodi do povećanja vlažnosti.

Pored metalnih polica danas u svetu i kod nas postoje i kompakt police pravljene specijalno za arhivske depoe, koje su zatvorenog tipa, čime se obezbeđuje zaštita od svetlosti i prašine i povećava smeštajni kapacitet. Raspored polica u depou mora biti takav da one dođu između prozora, tako da na njih pada dovoljno svetlosti. Iz iskustva naših depoa najbolji razmak između polica je 1 metar.

Arhivska građa se smešta u police radi njenog lakšeg pronalaženja, tako da može dobiti oznaku, odnosno svaka polica koja se montira u depou dobija svoju određenu slovnu i brojnu oznaku odnosno numeričku. Ukoliko depo zauzima više zgrada i one dobijaju određene oznake kao spratovi i sobe.

Ustaljeno je da se spratovi obeležavaju velikim slovima abecede ili azbuke i to tako što se ide od suterena, preko prizemlja naviše. Sobe na spratu označavaju se arapskim brojevima i to počinjući s leva od ulaza dok se police označavaju rimskim brojevima u svakoj sobi posebno dok se redovi polica obeležavaju arapskim brojevima idući odozgo naniže. Uobičajeno je kod nas da se pregrade obeležavaju malim slovima azbuke ili abecede, s leva na desno.

176

Klimatizacija

Za grejanje prostorija depoa, radi postizanja optimalne temperature nisu dozvoljene peći sa otvorenim plamenom ili one koje sagorevanjem stvaraju štetne gasove.Centralno grejanje je dozvoljeno, ali vazduh ne sme biti previše suv u sezoni grejanja isto tako ne sme biti previše vlažan u prelaznim godišnjim dobima kada u vazduhu ima dosta vlage.

Temperatura se najcelishodnije rešava, primenom klima-uređaja. Ovaj sistem je skup, ali ima vešenamensku funkciju u zaštiti arhvske građe. U sastavu arhitektonsko - građevinske strukture arhivske zgrade i prostora sve prostorije treba da bude opremljene odgovarajućim aparatima za zaprašivanje i dezinfekciju i sve prostorije moraju imati dobro provetravane. Stav arhivista u svetu je da u depou prostorije ne mogu biti manje od 15 m2.

Podela prostorija depoa vrši se na osnovu značaja arhivske građe.

Prostor depoa za čuvanje arhivske građe dele se na prostorije za čuvanje:

a. arhivske građe,

b. mikrofilmova i novih nosioca zapisa (CD,..)

c. rariteta i

d. knjižnog fonda.

Depoi mogu da budu: podzemni, prizemni i vertikalni. Danas preovlađuju depoi s nadzemnom višespratnom zgradom.

Građa se u depou smešta u police počev od prvog reda i prve pregrade, idući s leva na desno, potom do drugog reda i prve pregrade i sve tako redom do poslednjeg reda i pregrade u polici koju treba popuniti.

U poslove depoa spadaju pored prijema i smeštaja arhivske građe, izdavanje arhivske građe radnicima za sređivanje i obradu i korisnicima za razna uverenja, ili naučno istraživački rad. O izdatoj građi vodi se uredna evidencija.

Kako su elementi koji utiču na oštećenje arhivske građe različiti, a osnovni zadatak svakog arhiva je da trajno sačuva arhivska dokumenta u svetu i kod nas pridaje se veliki značaj fizičko - tehničkoj zaštiti arhivske građe, kako bi se ona sačuvala od propadanja. Nadležne arhivske ustanove sprovode čitav niz mera kako bi sačuvale arhivsku građu od uništenja i propadanja. Tu spadajuj

- isključivanje svih štetnih uticaja koji bi mogli da dovedu do fizičkog oštećenja arhivskih dokumenata,

- pravilno rukovanje sa arhivskom građom tokom njenog korišćenja i prenosa (čitaonici, na rad i dr.)

177

- obezbeđenje i zaštita tokom transporta arhivske građe (izložbe i druge potrebe),

- zaštita arhivskih dokumenata prilikom mikrofilmovanja, kopiranja i korišćenja u čitaonici arhiva, kao i prilikom snimanja za medije i pripreme za publikovanje, izložbe i druge potrebe.

- prilikom konzervacije i restauracije oštećenih dokumenata, radnici koji rade na tim poslovima treba da vode računa da dokumentima vrate prvobitan izgled.

Za arhivski depo treba birati suve i čiste prostorije u zgradi, ali zračne koje su od drugih delova arhivske zgrade odvojene vratima otpornim na požar.Da bi se arhivima omogućilo da na jednostavan način dođu do potrebnih pokazatelja u okviru navedenih standarda, izvršena je razrada normativa za sve njihove elemente. Osnovni elementi za metalne police, metalne ormane i komoru za dezinfekciju građe su dužni metri građe. Veličina i raspored prostorija depoa su osnova za raspoređivanje aparate za gašenje požara, termometara, higrometara i manipulantskih kolica.

Podovi depoa

U arhivskom depou podovi mogu biti od različitih materijala. U zavisnosti od koga su materijala, oni se moraju maksimalno prtilagoditi sistemu zaštite arhivske građe.

Ukoliko se radi o drvenim podovima ili parketu, valja ih zaštiti lakom kako bi se mogli lakše održavati.

Betonske podove treba zaštititi zaštitnim premazima kako bi se sprečilo truljenje i stvaranje prašine. Zaštitni premazi ne smeju biti lako zapaljivi, a dobro je da imaju antistatička svojstva kako ne bi privlačili prašinu. Veoma važno je da oni koji se bave projektovanjem ili adaptacijom starih zgrada treba da znaju da na podovima ne sme da bude nikakovih zastora. Isto tako treba izbegavati i pragove koji mogu biti smetnja brzoj evakuaciji arhivske građe. Smatra se da je najbolje rešenje ako su podovi u arhivskom depou obloženi cementnom košuljicom, a preko njih su postavljene vinas pločice. U radnim prostorijama pod se može obložiti parketom ili tepisonom. Isto tako vinas pločice su preporučljive i za radionice i laboratorije.

Zidovi depoa

Imajući u vidu da su zidovi depoa najčešće betonski, da bi se sprečilo znojenje, oni se oblažu perlitovim malterom koji onemogućuje znojenje i istovremeno predstavlja termoizolaciju. Radne prostorije su najčešće obrađene gašenim malterom i molerajem u zavisnosti od podloge. Zidovi depoa treba da budu obloženi svetlim bojama, najbolje je belom bojom, kako bi se na vreme mogli uočiti problemi s vlagom ili statikom same arhivske zgrade. Boje kojima se boje zidovi moraju biti otporni na vatru i ne bi trebale da se krune i lako otpadaju sa zidova.

178

Vrata depoa

Vrata depoa treba da budu široka najmanje 0,90 m. i da se otvaraju samo iznutra,a spolja samo ključem. Vrata na depou pored toga što treba da budu vatrootporna, poželjno je da se automatski zatvaraju kod izlaska za slučaj da se zaborave zaključati.

Prozori depoa

U svrhu zaštite od svetla, prostorije depoa treba da imaju što manje prozora. Ako na prozorima nisu postaljene roletne ili kapci i druga slična zaštita, treba ih zaštiti folijama s UV-filterima. Folija ima svojstvo da isključi ne samo UV-zračenje, već da smanji toplotno zračenje, koje dolazi spolja pod uslovom da su prozori zatvoreni

Svetlo u depou

Pitanje osvetljenja arhivskog prostora, naročito depoa, tretira se sa aspekta zaštite arhivske građe. Osvetljenje može bitl prirodno i vestačko. Prirodno osvetljenje je povezano sa rešavanjem sistema prozora, kako za depoe tako i za radne prostorije. Iskustvo pokazuje kad je reč o depou, da prozori moraju biti postavljeni tako da omoguće indirektnu svetlost. U nekim zemljama arhivski depoi su bez prozora ili imaju sasvim male prozore, kako bi ulazilo što manje svetlosti.

Veštačko osvetljenje se obezbeđuje sistemom električne instalacije koja se ukopava u malter, čime se obezbeđuje od požara. U depou se mogu postaviti obične sijalice ili neonske cevi. Sa stajališta zaštite, obične su sijalice bolje zato što emituju manje UV-zraka. Rasvetna tabla treba da bude raspoređena između polica i duž hodnika. Električno osvetljenje u depou ne sme biti previše jaka. Između svaka dva reda polica treba staviti po jednu sijalicu od 50-60 W , a u hodnike između polica po jejednu sijalicu na svakih 4-5 metara.

Fluorescentna osvetljenja i tela koja emitirajuu više UV-zraka od običnih sijalica treba omotati folijama s UV-filterima. Rasvetna tela moraju biti zaštićena odgovarajućim kućištem. Jačina veštačkog osvetljenja u arhivskim depoima i čitaonicama u kojima se koristi arhivska građa treba da bude između 200 i 300 luksa. Arhivska građa za vreme izložbe može biti izložena osvetljenju maksimalne jačine 50-70 luksa, 8 sati dnevno u razdoblju 60-90 dana. Oprema arhivskog depoa treba da bude takva da može maksimalno osigurati:

- optimalne uslove čuvanja arhivske građe - zaštitu od nepovoljnih spoljnih uticaja, - mogućnost korisnog provetravanja i kontrolu dovoda vazduha pomoću klima

uređaja.

179

Oprema arhivskog depoa

Osnovni uslov za rad u depou je njegova tehnička opremljenost. Ovo pitanje je naročito značajno danas, s obzirom na to da je arhivska služba svakim danom sve razvijenija i da obim korišćenja arhivske građe raste prilično brzim tempom. Da bi mogao normalno da radi, depou se mora obezbediti neophodna oprema. Za to postoje određeni standardi koji odgovaraju savremenim uslovima rada arhivske struke. To je takva oprema koja omogućuje funkcionisanje arhiva i njegovog depoa. Za arhivski depo treba birati savremenu opremu koja će omogućiti nesmetano funkcionisanje arhiva za narednih 15-20 godina, i to tako da rad u arhivu bude mnogo produktivniji.

Na osnovu postavljenih standarda u svetu, depoi bi trebalo da budu opremljeni sledećim elementima:

— metalnim policama; — metalnim ormanima; — aparatima za gašenje požara; — termometrima; — higrometrima; — komorama za dezinfekciju građe i — manipulantskim kolicima. Broj metalnih polica treba da bude ne samo dovoljan da se u njih pohrani

arhivska građa kojom arhiv raspolaže u trenutku opremanja, već da se proračuna priliv arhivske građe u narednim godinama (najmanje 5 godina) i za nju spreme odgovarajuće police.

Ostala oprema služi za sledeće svrhe: metalni ormani, radi čuvanja izdvojene arhivske građe koja podleže posebnom tretmanu; termometri i higrometri, radi kontrole i redovnog obezbeđivanja najpovoljnije temperature i vlažnosti, neophodnih za očuvanje građe; aparati za gašenje požara, koje treba redovno proveravati, najmanje svakih šest meseci, da bi bili spremni za upotrebu u slučaju požara; komora za dezinfekciju i dezinsekciju radi zaštite građe i pružanja povoljnijih uslova a rad sa njom; manipulantska kolica, koja služe za prenos arhivske građe unutar arhiva.

Oprema arhivskih depoa sastoji se od: - uređaja za kontolu mikroklime -termohigrometri -uređaja za odrgavžavanje mikroklime – klima - uređaji, odvlaživači i ovlaživači, - svetlosnih izvora (tela), - uređaja za filtrirannje vazduha,

180

- senzore za vlagu i vodu, - uređaje za dojavu u slučaju požara - uređaje protiv provala - odgovarajućih uređa za gašenje požara i - odgovarajuće opreme za čuvanje i smeštaj arhivske građe: polica, trezorskih

ormara, druge vrste ormara i nameštaja (stolova, stolica, vitrina). Za smeštaj arhivske građe u depou mogu se koristiti metalne police ili ormari

s odgovarajućim ladicama. Police širine 0,30-0,40 m zadovoljavaju potrebe smešta ove vrste građe. Police se u depou slažu obično po dve. Dve se police slažu zajedno okrenute leđima jedna drugoj. Tako dobijene celine raspoređu se s razmakom od 0,80 m. Nizovi polica slažu se s razmakom od 1,00-1,20 m. Poželjno je da se omogući podešavanja razmaka među pregradama na policama. Kada se radi o dokumentaciji standardnih veličina pregrade na policama mogu, a ne moraju biti fiksne. Optimalne su police sa 5 pregrada, s time da prva pregrada mora biti odmaknuta najmanje 0,15 m od poda, a to je poželjno u slučaju manjih poplava u depou, a omogućava i jednostavnije čišćenje. Razmak između pregrada određuje se prema veličini dokumentacije koja će biti pohranjena na police, ali ipak treba voditi pri tome računa da treba biti nešto veći, radi lakšeg rukovanja arhivskom građom.

Osim standardnih polica mogu se koristiti i komapkt police koje omogućavaju bolje iskorištavanje prostora, odnosno pohranjivanje većih količina građe. No, kada se odluči za ove police, moraju u depou biti osigurani optimalni mikroklimatski uslovi i odgovarajuća statika. Arhivske police i ormani moraju biti izrađeni od metala koji je zaštićen od korozije. Police za građu na magnetnim medijima moraju biti zaštićene antimagnetnim premazima. Zaštitni premazi ne smeju biti izrađeni na bazi nitro sredstava ili spojeva hlora. Pravila o rasporedu valja primeniti i na ormane s ladicama kojima su već opremljene neke kancelarije. Razmak u tom slučaju treba prilagoditi dimenzijama ormana, vodeći pri tome računa o jednostavnom i laganom rukovanju arhivskom građom, kada su ladice otvorene.

Za kontrolu mikroklime u prostorijama depoa treba nabaviti higrometar s termometrom. Sve vrednosti upisuju se u dnevnik koji se sastoji od sledećih rubrika:

- datum,

- vreme

- relativna vlažnost (%)

- temperatura (0C)

-napomena (vreme – provetravanje)

- provetravanje (vreme) i ovlaživanje (ukoliko je vršeno)

-vremenski uslovi izvan depoa

- način čišćenja od prašine i dezinfekcija i dezinsekcija

- ime osobe koja je obavila očitavanje.

181

Učestalost merenja zavisi od mikroklimatskih uslova u prostorijama depoa. Ako je mikroklima stabilna i nema većih oscilacija, dovoljna su merenja jedanput nedeljno. Ako se radi o vlažnim prostorima ili jakim oscilacijama vlage i temperature, merenja treba vršiti više puta dnevno. Mikroklima se može regulirati uređajem za klimatizaciju, odvlaživačima i ovlaživačima ili pravilnim provetravanjem, ukoliko ne postoji mogućnost nabavke neophodnih uređaja. Ukoliko je sama zgrada vlažna, za rešavanje ovog problema treba angažovati stručnjake van ustanove.

Danas je protivpožarna zaštita u arhivima sasvim uobičajena stvar. Ukoliko postoji u samoj ustanovi, treba ga provesti i kroz depo, a ako ne postoji, treba ga planirati i postaviti. Za gašenje požara treba koristiti ručne uređaje za gašenje s ugljen-dioksidom ili halonom. Uređaji za gašenje sa prahom mogu se koristiti kada je arhivska građa pohranjena u zatvorenim kutijama.

Održavanje urednosti i čistoće u prostorijama depoa mora biti visoko i profesionalno. Za čišćenje treba koristiti usisivače s filterima koji ne propuštaju usisanu prašinu. Kod pranja prostora depoa valja biti oprezan, jer se nepravilnim pranjem može povećati relativna vlažnost u depou. Posebno je važno redovno čistiti depoe od prašine, koja najviše uništava arhivsku građu.

Za grejanje depoa nisu dozvoljne peći sa otvorenim plamenom ili one koje sagorevarnjem stvaraju štetne plinove.Centralno grejanje je dozvoljeno, ali treba voditi računa o vazduhu koji ne sme biti previše suv u sezoni grejanja, ili u prelaznim godišnjim dobima vlažan. Zašitna kutija za arahivsku građu treba da bude tehnički opremljena odgovarajućom zaštitnom košuljicom, kutijama, fasciklima, mapama. Pojedinačni dokumenti na papiru čuvaju se u arhivskim kutijama koje su veličine i izgleda prilagođenog veličini dokumenata. Pojedine celine unutar arhivskih kutija čuvaju se uložene u zaštitne košuljice. Knjige se po pravilu čuvaju u uspravnom položaju. Velike i teške knjige mogu se postaviti na police i u vodoravnom položaju s time da najviše tri knjige mogu biti položene jedna na drugu. Građa nestandarizovanih veličina: karte, nacrti i drugi arhivski materijal se izravnava i zaštićuje u mapama od neutralnih materijala u metalnim ormarima s ladicama do veličine koja odgovara veličini ladica. Široki formati mogu se čuvati presavijeni ili umotani. Dokumenti pohranjeni na ovaj način moraju biti posebno pažljivo čuvani u zaštitnim mapama s metalnim mehanizmom.

Zaštita arhivske građe u depou

Ukoliko u depou postoje prozori koji nisu opremljeni zaštitnim kapcima, roletama ili folijama s UV-filterima, potrebno ih je zaštititi od svetla postavljanjem lanenih zastora zbog toga što oni zaustavljaju 60% ultraljubičastih zraka. Arhivsku građu u depou treba sučuvati u preuzetom stanju, odnosno u stanju posle njene obrade. To podrazumeva i nadzor nad ulascima i izlascima iz depoa. Davanje na korišćenje arhivske građe, kao i kontrola pristupa depou, mora biti dobro organizovana. Poželjno je da za depo bude zadužena samo jedan od radnika arhiva. U slučaju da on odsustvuje duže, iz nekog razloga, treba mu postaviti zamenu. U svakom trenutku depo mora biti

182

osiguran, kako ne bi došlo do uništavanja arhivske građe. Najvredniju arhivsku građu treba obavezno osigurati trezorski. Tako se za manje arhivske ustanove preporučuju trezorski ormari koji se mogu provetravati, dok se za veće arhive obezbeđuju obično u depou trezorske prostorije koje se opremaju adekvatnom trezorskom opremom. Tako najvrednija arhivska geađa ostaje i u slučaju elementarnih nepogoda i katastrofa sauvana.

Rukovanje arhivskom građom u depou

Rukovanje sa arhivskom građom mora biti veoma pažljivo. To podrazumeva da se samolepljive i gumene trake kao i metalne spajalice ne smeju koristiti za bilo koju vrstu arhivske građe. Za paginiranje arhivske građe mogu se koristiti samo mekane grafitne olovke. Arhivsko gradivo na tradicionalnim medijima - papiru čuva se odvojeno od arhivske građe na novim zapisima

Uslovi čuvanja arhivske građe u depou (po vrstama)

Uslovi pod kojim se u arhivskom depou čuvaju arhivska dokumenta treba da budu odgovarajući, kako bi se arhivska građa sačuvala od uticaja spoljnih sila. Za svaku prostoriju u arhivskom depou u zavisnosti koja se vrsta arhivske građe čuva u njemu, stvaraju se odgovarajući uslovi.

I Za arhivsku građu pisanu na hartiji i pergamentu optimalni mikroklimatski uslovi iznose:

- relativna vlažnost(RV) vazduha iznosi 55 -60 % - temperatura 13 -18 0C II Za fotodokumenta (crno bela) - RV 30-40 % - temperatura manja od 18 0C III Za fotodokumenta (u boji) -RV 30-40 % - temperatura manja od 2 0C IV zvučna dokumente: - RV 40% , - temperatura 18 0C V građa na magnetnim medijima:

183

- RV 30-40%, - temperatura 15 < 3 0C VI optički diskovi: - PV 40% - temperatura manja od 20 0C VII mikrofilmove na podlogama od celuloznog acetata: - PV 30-40%, -temperatura 10 -15 0C VIII mikrofilmove na poliesterskim podlogama: - PV 30-40%, -temperatura 18 < 2 0C

IX izvorna mikrofilmska, filmska i fotografska građa:

-PV 30 %, - temepratura 5 0C X kopije mikrofilmske, filmske i fotografske građe: - PV 30-40%, - temperatura 10 -15 0C XI filmovi s pokretnim slikama na podlogama od acetatne celuloze i

poliestera:primenjuju se iste vrednosti kao za c/b i fotodokumente u boji; - filmovi s pokretnim slikama na podlogama od nitroceluloze treba čuvati u

specijalnim depoima sa 5-25% PV. Jake oscilacije relativne vlažnosti i temperature u depoima nisu poželjni, pa

zato treba paziti na otvaranje vrata i prozora, posebno u dane kada su velike razlike u temeperaturi i vlažnosti unutar i izvan depoa.

ODABRANA BIBLIOGRAFIJA O ARHIVSKOM DEPOU

H. Rumsehottel, Fahibarc Kompaktanlogen in Arehiven; Effahrungen and Anforderungen,“Sodobni Arhivi“1985,str. 27-37

Etude du Irartement des magasins de stockage Paris,1986

H. Bansa, Aufbe\vahrung groBformatiger Blatter Maltcchnik Rcstauro 93 1987 str.7

184

Storage systems designed to preserve imporlant - personal and professional - pliuiogiiiplis, uocuitici.'ts anu atbvuik, Rochester, 1988

F Lertdenmann, Erfahrungen mit Rollgestellanlagen im Archiv - tmd Biblioiekshereich Aitlanti br. 3, 1993, str. 61-66

B. Haspel, Title: Shelves and containers - the Israeli experience Scrics: Atlanti 3,1993,str. 67-77

F. Bright, Franklyn, Planning for a Movable Comnaci Sneiving Svsiem Librarv Administralion and Management Association, Occasional Papers 1991 Chicago, USA, 1991, no. 1

A. J. M. Teuling, Voitkal ui liuiiiOiital? Atianti 3,1993, str.72-80

Pavel P Klasinc, : Reconslruction of exisling static shelving into a mobile sys(em of shelving, Atianti 3, 1993. str. 81-84.

G.Talo, The shelving of Ihe arehives: a problem solved Atianti 3, 1993 str .84-88

S.Slrro.šek, Aulomated transport systems ,Atlaiiti 4, : 1994str.130-135

Nitecki, A Danuia and Kendrick, I..Curfis, Library Off-Site Shelving: Guide for High-Density Facilities, Colorado 2001

J. Gertz, AftcrthcFall, Ccnscrvation Aćrr.inistration News 1992, no. 51,str 1-2,30.

A. Koraknai Tradiiionelle Archivregale und technisehe neuerungen in der Ausgeslaltung von, Arianti 3,1993, str.89-95

G. Foumier, Moderne Lagertcchnik, Atianti 3,1993, str. 100-103.

Descriptif des rayonnages utiiises dans les batiirierus a Pusagc d;archivage đefnritif par la Direction des Archives de France, Aflanti 3,1993 str.104-108

Standards Australia (Teđ Ling),Guidcliucs lb iig fer archives, librarics aađ museums Sydney 1997

S. Page, D.S.Nixon, Storing and handling oversized documcnts, Restaruaton, 15, 1994.str. 129-141

G. Foumier, Transportmittel in Archiven, Atlanti 4,1994 str.93-97

D. Ncirinck, L'adaptation des transporte automatiques au Iravail de l'archiviste: l'example des Aicliivćs du fvioiiuć tlu Tiavaii, Atianti 4, 1994, str. 98-107

U. Cova, Die Transportmittel in den Italienisehen Staatsarchiven Atianti 4, 1994, str.108-112

H. Riiinschottef Fahrbare Kompaktanlagen in Archiven, Erfahmngen und Anforđensngeii, Arehiv und Wirtschaft 19, 1 986, str.145-153

185

LOKACIJA ARHIVSKIH ZGRADA U SRBIJI I UTICAJ NA ZAŠTITU ARHIVSKE GRAĐE

Abstrakt: Apart from technical and architectural solutions and external factors the site of an archive building clearlv influences the the integritv and safety of such an institution. Primarilv archives are responsible for the of their holdings. In Serbia however there are many problems because the documents are not kept in the same safe places permanentlv. Therefore we cannot reach adequate standards concerning the modern equipment of archival buildings or the storage of their holdings.

Key words: archival buildings, archival material.

Problem lokacije arhivskih zgrada star je koliko i sam sistem zaštite arhivske

građe. U svetu i kod nas ovo pitanje je rešavano na dva načina: 1. gradnjom namenske zgrade, kada je o lokaciji odlučivala društvena zajednica 2. adaptacijom već postojećeg objekta, kada se nije vodilo računa o elementima koji utiču na rad ovih ustanova. Odavno je u svetu primećeno da lokacija arhivske zgrade igra važnu ulogu i višestruko utiče na sistem zaštite arhivske građe i njeno korišćenje.

Problemi lokacije arhivskih zgrada u Srbiji ostali su otvoreni od osnivanja prvih arhivskih ustanova do danas. Kako lokacija sadašnjih arhivskih zgrada u Srbiji (osim zgrade Arhiva Beograda) ne predstavlja trajno rešenje, jer to nisu namenski objekti, a preuzimani su mahom na korišćenje na osnovu političkih odluka, ne može se govoriti o pravim arhivskim zgradama niti o trajnoj zaštiti arhivske građe kao kulturnog dobra.

Arhiv Beograda uselio se u novu zgradu, građenu namenski za potrebe ove ustanove, 1973. godine, u ul. Palmira Toljatija br. 1 na Novom Beogaradu. Lokaciju je obezbedila Direkcija za izgradnju Novog Beograda, a skupština grada Beogarda obezbedila je sredstva za izgradnju i opremu zgrade. Tako su stvoreni optimalni uslovi za smeštaj, zaštitu i korišćenje arhivske građe koja je nastajala na području grada Beograda. Mada je lokacija zgrade određena od strane tadašnje političke elite, poštovani su određeni standardi, tako da se može reći da je ova zgrada, jedina u Srbiji koja nema privremen karakter.1

1 Tokom vremena u svetu je ovo pitanje rešavano na dva načina;1.francuski arhivisti zastupaju misljenje da je izgradnja novih arhivskih zgrada bolje rešenje, dok italijanski arhivisti i mnogi drugi rešenje arhivske zgrade vide u adaptaciji starih zdanja. Videti:Pedeset godina Istorijskog arhiva Beograda, IAB, Beograd, 1995, str 33.

186

Kako bi jedna arhivska ustanova mogla optimalno odgovoriti osnovnoj nameni, zaštiti arhivske građe, važan element koji utiče na sistem zaštite i njenog nesmetanog korišćenja predstavlja lokacija arhivske zgrade. 2

Činjenica da se ovom važnom pitanju u okviru arhivističke teorije i prakse nije do sada posvećivala velika pažnja, govori da se jedna važna funkcija arhiva nepravedno zaobilazila. Ni u zemljama sa modernom i razvijenom arhivskom službom u kojima arhiv obavlja veoma širok spektar aktivnosti nisu utvrđeni standardi za lokaciju arhivskih zgrada. 3

Postoji više faktora koji utiču na trajnost arhivske građe. Oni se mogu podeliti u dve velike grupe: spoljni i unutrašnji. U grupu spoljašnjih faktora spada i izbor lokacije za arhivsku zgradu, bilo da se radi o izgradnji nove zgrade ili se adaptira stara zgrada.4 Pored lokacije arhitektonsko - građevinska struktura arhivske zgrade zavisi i od ovih faktora:

• osnovne funkcije (namena i teritorijalna nadležnost) • urbanističkih uslova lokacije • geografske sredine • geoloških uslova i • građevinskog materijala.5 Većina autora koji su se bavili ovim pitanjima slaže se da je izbor lokacije kod

zaštite arhivske građe veoma važan uslov .6 Neki autori, zastupaju mišljenje, koristeći najnovije iskustvo iz NATO bombardovanja 1999. godine, da je sa stanovišta rata i neposredne ratne opasnosti ta odluka najvažnija. Mnogi se slažu da treba uzeti u obzir mnogo uslova koji bi omogućili dovoljno prostora za smeštaj, obradu, zaštitu. Izbor lokacije nije nimalo jednostavan jer za donošenje odluke koja bi omogućila da se

2 Problem lokacije i uopšte arhivskog prostora dva puta je bio tema arhivskih stručnjaka u svetu. Prvi put 1950. godine na kongresu u Firenci, a drugi put na Osmoj koferenciji Okruglog stola arhiva 1961. godine u Budimpešti. Osim uopstenih formulacija o lokaciji arhivisti se nisu upustali u dublje analize ovog važnog pitanja sa stanovišta zaštite arhivske građe. 3 B. Radovanovi,. Lokacija arhiva u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti. Saopštenje sa Međunarodnog arhivskog skupa, Arhivska građa kao izvor za istoriju, Beograd 15-16. maj 2000. godine, Arhiv Srbije, Beograd, 2000, str. 333. Od kolikog je značaja lokacija arhivske zgrade pokazalo je iskustvo Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu koji je smešten u krugu kasarne i čija zgrada je usled bombardovanja (1999) mnogo stradala. Zahvaljujući zalaganju kolektiva Arhiva građa je izmeštena na drugu lokaciju i tako spasena od uništenja. 4 Grupa autora, Priručnik iz Arhivistike, SDARJ, Zagreb, 1977, str. 301. 5K. Cingarovski, A. Krstevski, 1. Corsevski, K. Maslakovski, S. Dancevski, Arhivska zgrada, arhitektonsko - građevinska sadržina objekta, Profil savremenog arhiva u SFRJ, SARJ, Beograd, 1984, str. 96: Videti i D. Cirovic, Arhivske zgrade i oprema u arhivima, Drugo posvetovanje o opremi arhivski skladišta in arh. gradivo, Maribor, 1980 6 B. Radovanović, nav. del. str. 334.

187

arhivska građa tretira optimalno i trajno sačuva. Elementi koji su važni pri izboru lokacije mogu se svesti na sledeće:

1. geološki sastav zemljišta 2. prostorna širina lokacije 3. ekološki zdrava sredina 4. neposrednost sa komunikacionim vezama 5. bezbednost lokacije 6. dostupnost zgrade naučnim radnicima i drugim korisnicima. Uzimajući u

obzir gore navedene uslove i arhitektonsko-građevinsku strukturu arhivske zgrade možemo konstatovati da se kod izbora lokacije za arhivsku zgradu moraju konsultovati sledeći eksperti:

a) geolozi b) arhitekte-planeri v) ekolozi g) inženjeri koji se bave saobraćajem i putnom mrežom d) inženjeri za bezbednost zgrada đ) arhivisti Ovako sastavljena grupa eksperata mogla bi doneti standarde koji su važni za

izbor lokacije arhivske zgrade, analizirajući svaki sa svog aspekta predložene lokacije ili potencijalna mesta na kojima bi trebalo izgraditi novu arhivsku zgradu. Bio bi to multidisciplinaran pristup što bi svakako bio najbolji put da se ovo važno pitanje reši na optimalan način.

Takav pristup rešavanju jednog pitanja bio bi u funkciji arhivistike. Mi ćemo ovde pokušati da raščlanimo svaki od ovih uslova i ukažemo koliko je svaki element važan za rad jedne ustanove kakav je arhiv, koji ima veoma razvijenu strukturu7.

GEOLOŠKI SASTAV ZEMLJIŠTA

Litosfera ili čvrst spoljašnji zemljin omotač (litos -kamen) sastavljena je od raznih elemenata.8 Tlo lokacije koja je odabrana za izgradnju nove ili adaptaciju stare arhivske zgrade mora biti ispitano metodama koju primenjuje "inžinjersko - geološki kompleks", kako bismo utvrdili geološke karakteristike tla. Taj metod podrazumeva

7 Videti: B. Radovanovic, nav. del. Str. 334. 8 Na osnovu geoloških ispitivanja procenat pojedinih elemenata do 16 km dubine u procentima iznos : kiseonik 49,13%, silicijum 26,00%, Aluminijum 7,45%, Cvoide 4,20 %, Kalcijum 3,25 %, Natrijum 2.-." 2,35 %,Titan 0,61, Hlor o,2o %, Fluor o,08 %, Bahjum o,o5 %, Ugtjenik 0,35 %, Hrom 0,03 %, Nikl 1 0,02 %, Bakar 0,01 %, Olovo 0,0016%, Fosfor 0,12 %, Mangan 0,10 %, Sumpor 0,10 %. Videti: K. V. Peth opšte geologije, knj. 1, Endodinamika sa uvodom u Oeologiju, Prosveta, Beograd, 1949, str. 44-45.

188

ispitivanje osnovnih odlika "geološkog kompleksa" koji odgovara na pitanje: kakvi su opšti i posebni uslovi i inženjersko - geološke karakteristike za stabilnost i bezbednost objekta (arhivske zgrade).9 Tom metodom utvrđuje se:priroda, odlike, karakteristike stena koje grade kompleks, kao i faze vremena kroz koje je kompleks prošao u geološkom vremenu i prostoru. S druge strane stenska masa koja čini kompleks proučava se i sa gledišta mehanike stene, geotehnike. U toj oblasti postoji čitav niz mernih metoda koje precizno utvrđuju mehaničke osobine stena. Projektovanje arhivske zgrade na jednoj lokaciji zahteva da se predvide racionalni postupci izgradnje njihovih temelja. Radi uspešnog savlađivanja problema koji se javljaju pri fundiranju takvih građevinskih objekata potrebno je dobro poznavanje mehaničkih svojstava intaktnih stena,, njihovih strukturnih oblika i mehaničkih svojstava stenske mase. Tri osnovna ispitivanja se vrše da bi se ustanovio odnos intaktne stene i stenske mase: jednoaksialna čvrstoća, moduo deformabilnosti i dinamičke elastične konstante.10 Podaci koji se dobijaju ovakvim načinom služe kao odlučujući podaci koji sa gledišta stabilnosti, sigurnosti, a posebno po pitanju veličine arhivske zgrade određuju konstrukciju. Prvo i najvažnije posle odabira lokacije inženjerska geologija sa hidrogeologijom treba da odgovori na pitanja oko strukture tla određenog za izgradnju arhivske zgrade.

Geolozima ovde pomažu arhivisti. Oni moraju naznačiti tačne performanse zgrade arhiva koji se ima podići na određenoj lokaciji. Arhivska teorija zna da zemljište koje je određeno za podizanje arhivske zgrade ili za adaptaciju starijeg objekta, ne sme biti ni suviše vlažno ni suviše suvo. Temelji moraju biti suvi jer trebaju nositi veliku težinu, (metalnu opremu i arhivsku građu). Samo čvrsti temelji mogu izdržati težinu arhivske građe i zaštititi od vlage.11 Radi uspešnog savladavanja problema koji se javljaju pri fundiranju temelja i stabilonosti arhivske zgrade, predstavlja usvajanje njenih mehaničkih svojstava. Na osnovu svojstava stenske mase kao što su čvrstoća, deformabilnost, propustljivost i si. dobijamo detaljno poznavanje geološke strukture, što je veoma važno za ponašanje stenske mase u celini.12 Donji slojevi zemljišta moraju biti tako čvrsti da je nemoguće pomicanje u bilo kom pravcu, ni zbog pritiska odozgo ili sa strane. Geološka nauka poznaje dve vrste diskontinuiteta kod stenske mase:

a) geološkog porekla(na liniji gde se razgraničavaju različiti materijali stena) i b) erozivnog i upravnim na provršinu (voda, vetar, vazduh, hemijski agensi).

9 R. Jovanovic, Metode proučavanja inženjersko - geološkog kompleksa, Saopštenja sa drugog Jug simpozijuma o mehaanici stena i podzemnim radovima, Skoplje 19-20. oktobar 1967. Jugoslovensku mehaniku stana, Beograd str. 248. 10 P. Anagosti, O osnovima proračuna fundiranja građevina u steni, Beograd, 1967, str. 127 (Saopštenja sa skupa u Skoplju). 11 Iz arhivistike, priručnik, nav. del. str. 301. '2 P. Anagosti, nav. del. str. 129-130. 13 Isto, str. 128. 12 P. Anagosti, O osnovima.. nav del.str301.

189

Ispitivanja deformabilnosti stenske mase moraju se kombinovati i sa drugim ispitivanjem u korelaciji, kako bi se pokazali korisnim za određivanje proračuna stabilnosti i proračuna deformacije. Radi rešavanja ovog problema potrebno je imati zadovoljavajuću aproksimaciju za odnos napona i deformacije, kako bi se dobilo za kompleksno opterećenje i konačno rešenje da li je određena lokacija podesna za gradnju arhivske zgrade.13 Pri izboru zemljišta mora se misliti na potrese i druge elementarne nepogode koje mogu zadesiti arhiv. U tom smislu temelji se mogu postaviti samo na kompaktnim stenskim formacijama što je veoma važan uslov da se određena lokacija odabere za zgradu arhiva.

PROSTORNA ŠIRINA LOKACIJE

Cilj svakog korisnika prostora je da izabere onu lokaciju koja će mu optimalno odgovarati, što predstavlja temelj prostornog planiranja. Dok je kod privrednih preduzeća izbor lokacije jednostavan, kod lokacija arhivske zgrade javljaju se poteškoće.14 Kako je arhivska zgrada razvijena struktura kod određivanja lokacije treba imati u vidu da će se koristiti jedna ili više prostornih jedinica, koje zajedno ili pojedinačno treba da služe osnovnoj nameni. Kako je u području gradskog građevinskog zemljišta lokacija definisana kao građevinska parcela (prema podeli zemljišta u imovinsko pravnom smislu), izradom prostornog plana kojim se određuju aktivnosti u prostoru i grupišu po zonama, što je značajan metodološki segment kod određivanja lokacije za zgradu arhiva. Pri tome važnu ulogu igra kontekst i kontekstualizam, odnosno definisanje realnog okruženja arhivske zgrade.15

Kod određivanja lokacije ili relokacije u prostornom planu bitne odrednice čine veličina lokacije, opremljenost zemljišta i saobraćajne veze.

a) Veličina prostora na kome će se graditi zgrada arhiva treba da se dobije na osnovu količine arhivalija koje smo prikupili i koje ćemo ubuduće prikupiti. Važno je izabrati što veći prostor kako bismo dograđivanjem mogli pohraniti arhivsku građu koja bude nastajala na tom području. Još jedan element je jako važan za arhivsku zgradu, a to je da, mora da bude predviđeno u prostoru na određenoj lokaciji da stoji sasvim samostalno. Najmanje rastojanje je oko 70 metara od susednih zgrada.16 Što se tiče opremljenosti zemljišta, razlikujemo tri tipa:

13 Isto, nav.del.str.128. 14 U prostornom planiranju oko pitanja lokacije naročito privrednih objekata razvila se se čitava teorija lokacije, a teoretičari su naročito ispitivali kako lokacija preduzeća utiče na profit. Da pomenemo neke: Von Thun (1826), Max Weber (1909), Park i Burgess (1925), Walter Cristaller (1933), Homer Hoyat (1933), August Losch (1940), Ullman i Harris (1941-1945), L. Wingo i H. Perloff) 1961), J. Dyckmann (1965) i W. Allonso (1970). Videti: B. Stojkov, Metode prostornog planiranja, Geografski fakultet, Beograd, 2000, str. 76-77. 15 Isto, str. 140, 141. 16 Iz arhivistike, nav. delo, str. 302.

190

• gradsko građevinsko zemljište (opremljeno i izgrađeno) • opremljeno i neizgrađeno gradsko zemljište • vodno, šumsko ili poljoprivredno zemljište. • Po stepenu iskorišćenosti razlikujemo dve vrste zemljišta: • iskorišćeno (odnosno kada se ono koristi u granicama kapaciteta) • neiskorišćeno (ono koje nije opremljeno i ne koristi se).17 Sa stanovišta arhivistike lokacija arhivske zgrade treba da bude u zoni

građevinskog zemljišta koje je opremljeno i izgrađeno u blizini oblasnih, opštinskih organa i naučnih institucija.

EKOLOŠKI ZDRAVA SREDINA

Pod čovekovom životnom sredinom u najširem smislu reči treba razumeti celokupan prostor naseljen životom, koji obuhvata i deo atmosfere (gasovitog omotača oko Zemlje), koji se naziva vazduh.18 Za biljni, životinjski svet i čoveka najvažniji je donji sloj atmosfere do 12 km visine. Tu se odigravaju sve pojave koje imaju uticaj na uslove života čoveka i uslove zaštite.

Vazduh je veoma složen sistem, kako po sastavu tako i po procesima koji se događaju u njemu. Osnovni sastojci atmosfere su azot i kiseonik, čiji odnos je stalan (veoma malo varira od mesta do mesta), a ukupna procentna zastupljenost ova dva elementa iznosi 99,030 %.19 Konstantnu zastupljenost u vazduhu imaju 02, N2 i H2, kao i plemeniti gasovi CO2, CH4, N20. U vazduhu postoje i jedinjenja koja sadrže sumpor, halogene elemente i metale. Vazduh sadrži naelektrisane čestice: elektrone, jone i radikale kao i negasovite supstancije tečne i čvrste aerosoli (čestice). Večina gasova koji sa zemlje dospeju u atmosferu, nalaze se u redukovanom obliku.

Međutim, u prirodi, pa i vazduhu dolazi do narušavanja ovog odnosa i degradacije prostora uopšte. Na to utiču razni činioci, ali najviše: izgradnja industrijskih kompleksa, smanjenje zelene površine, stvaranje nepreglednih i nehigijenskih periferijskih naselja, uništavanje rubnog pojasa i propadanje gradskog jezgra. Sve to doprinosi da degradacija naseljenih, ali i nenaseljenih prostora bude u stalnom rastu.

Aerozagađenje ili zagađenje vazduha podrazumeva prisustvo gasova i drugih sadržaja u vazduhu, koji mu nisu svojstveni po prirodnom sastavu.

Izvori koji zagađuju vazduh dele se na: a) prirodne izvore, b) izvore koji su posledica ljudske delatnosti.

17 I. Stojkov, nav. del. str. 142. B. Stojkov, nav. del. str. 142. 18 M. Matović, Životna sredina, Beograd, 1997, str. 13. 19 D. Veselinović, P. Gržetić, D. Marković, Procesi u životnoj sredini, 382.

191

a) Prirodni izvori zagađenja vazduha su: deflacija (raznošenje zemlje i vazduha), dim (šumskih požara), vulkani pri erupcijama, mineralni i termalni izvori (CO2, H2S), metan, kosmička prašina, i drugi elementi katasrofe, koji su praćeni zagađivačima.

b) Kod zagađenja koje nastaje kao posledica ljudske delatnosti dele se izvori na dve velike grupe: 1) Stacionirani: industrijska i kućna ložišta (ugalj, nafta, zemni gas idr.) sa ciljem dobijanja energije. Industrijska i kućna ložišta koja imaju za cilj zagrevanje prostorija sezonskog su karaktera. Ovi izvori emituju organske i neorganske materije (prašina, čađ, sumporni oksidi, azotni oksidi, ugljenmonoksid, ugljendioksid i nešto ugljovodonika. 2) Mobilni izvori zagađenja su motorna vozila koja emeituju sagorevanjem benzina i naftnih derivata čađ, azotni oksid, sumporni oksid, ugljenmonoksid, organske perokside, olovo, kadmijum i dr.20

Pored ovih zagađenje zavisi i od vrste industrije i tehnološkog procesa rada. Pri industrijskim aktivnostima dolazi do značajnog zagađenja biosfere. Vazduh mešavina gasova sledeće sadržine: azot 78 %, kiseonik 21% i razni inertni gasovi 1 %. Ispuštanjem raznih otpadnih gasova taj odnos se menja. Smanjivanjem količine kiseonika i povećanjem otpadnih materija u atmosferi kvalitet vazduha se smanjuje što se može izraziti formulom Mva1 + Mva2 + Mva3 + Mva4 +Mva5 – 100.21

Sve materije koje zagađuju atmosferu mogu se podeliti na: a) osnovne (koje nastaju od čitavog niza izvora) i

b) specifične (one koje nastaju kao posledica određene ljudske delatnosti.

PRAŠINA

Prašina je jedan od najopasnijih uzročnika koji uništavaju arhivsku građu.22

Prašina ili aerosedimenti čine zagađujuće materije organskog i neorganskog porekla čije se čestice talože na površini hartije23. U svom sastavu može imati i mikroorganizme, spore gljiva, neke alge i ciste nekih Protozoa. Zajednicu mikroorganizama čine bakterije (vrste iz rodova Actvnomicetes, Bacillius, Achromobcter, Corvnebacterium, Flovobacterium i dr.). Spore gljiva čine:

20 M. Kristiforović-llić, Komunalna higijena, Prometej, Novi Sad, str. 175-176. 21 Mva1-Procenat azot, Mva2-procenat kiseonik, Mva3-procenat inertnih i drugih gasova Mva4-procenat neregulisanih materija, Mva5-procenat regulisanih materija ispuštenih u vazduhu, koje utiču na njegov kvalitet Videti: P. Andre, 1. Mitrović, Osnovi modela ekoloskos sistema, Beograd, 1996, str. 53-54. 22 P. Klasinc, Održavanje i materijalno obezbeđenje arhivske i dokumentarne građe, Profit savremenog arhiva, nav. del. str. 109. / 23 Prašina nastaje usitnjavanjem površinskih delova zemljišta ili drugih čvrstih materija. Može biti organskog i neorganskog porekla.

192

Cladosporium, Alternaria, Penicillium.24 Prašina koja dospe u arhivski depo vezuje se pomoću vlage za hartiju stvarajući hemijski proces koji uništava hartiju, zbog čega se smatra najvećim neprijateljem arhivske građe.

Prilikom izbora lokacije za arhivsku zgradu mora se izvršiti analiza aerosedimenata tj. količine taloženih materija u jednom dužem vremenskom periodu na tom prostoru, kako bi se dobio opšti uvid u kvalitet vazduha. Gravimetrijske metode za određivanje mase čestica sastoje se u merenju filtera pre i posle uzimanja uzoraka, što se obavlja u toku 24 časa. Postoji i fotometrijska metoda kada se lebdeće čestice iz vazduha skupljaju na filter u toku 24 časa. Merenjem u jednom dužem vremenskom intervalu kako bi se utvrdila količina lebdećih čestica na određenoj lokaciji.

Pored prašine, u atmosferi se nalazi i čitav niz letećih zagađujućih čestica čija količina se kreće od 60 do 500 ig m2 u urbanim sredinama.25 Pepeo nastaje sagorevanjem ogreva, a čađ sagorevanjem organskih materija, (koncentracija čađi kreće se od 10 do 250 ig/m3.)

Jedinjenja sumpora,azota i drugih elemenata postoje u atmosferi, a mogu uticati na razaranje hartije.26 Otuda je veoma važno znati koncentraciju ovih jedinjenja na lokaciji određenoj za zgradu arhiva. Analize i otkrivanje prisustva štetnih gasova u vazduhu vrši se pomoću detektoskih cevčica. Kod utvrđivanja smeše azotnih oksida najpouzdanija je tzv. " Salcmanova metoda".27

ZAŠTITA OD VLAGE, POPLAVE I BUKE

Važan faktor koji utiče na trajnost dokumenta je relativna vlažnost i temperatura vazduha. Vlaga je pored prašine najveći neprijatelj ne samo arhivske zgrade nego i građe koja je u njoj smeštene. Zbog toga lokacija arhivske zgrade ne treba da bude u blizini reka, jezera, mora i drugih vodenih površina. Kako bi se sanirala vlaga, potrebno je izvršiti drenažu terena na prostoru između zelene površine i

24 Lj. Čomić, Ekologija mikroorganizama, PMF, Kragujevac, 1999, str.126. 25 Komunalna higijena, nav. del. str 178. 26 Koncentracija sumpordioksida u gradskim područjima kreće se od 20 do 100ug/m3. Koncentracija azotnih oksida kreće se od 20-90 pg/m3 u gradskim sredinama. Zbog upotrebe derivata nafte sve veća je količina azotnih oksida u vazduhu. Naučnici su izračunali da je u dimu od cigarete koncentracija azotnih oksida 226 /jg/m3. Preporuka WHO iz 1987. godine je da godišnja koncentracija za azotdioksid ne bi trebalo da prelazi 30uglm3. 27 Osetljivost Salcmanove metode je dovoljna da se odredi koncentracija azot-dioksida od nekoliko mikrograma u kubnom metru u uzorku od 4 litra vazduha. Prisustvo Mora u vazduhu se utvrđuje pomoću jod sakrobne hartije koja se boji u plavo u prisustvu najmanje količine Mora. I kod drugih elemenata može se utvrditi njihovo prisustvo u vazduhu pomoću hemijskih analiza što je siguran metod za utvrđivanje količine štetnih jedinjenja na lokaciji.

193

arhivske zgrade. Prema arhivskim standardima relativna vlažnost vazduha ne sme biti manja od 55 % ni veća od 65 % u prostorijama depoa i arhivskih prostorija, koje treba izgraditi na određenoj lokaciji. Vlažnost se mora svakodnevno kontrolisati za to namenjenim instrumentima

POPLAVE

Pri planiranju mesta za arhivsku zgradu mora se utvrditi da li je to zemljište u prošlosti bilo izloženo poplavama. Arhivska zgrada ne sme se graditi na lokaciji koja je često puta bila izložena katastrofalnim poplavama.

BUKA

Buka spada u faktore koji utiču na korisnike arhivske građe. Zgrada arhiva mora biti dovoljno udaljena od magistralnih saobraćajnica, fabrika, škola i drugih objekata gde se stvara velika buka, kako bi korisnici nesmetano koristili u arhivskoj čitaonici građu za svoje potrebe.

Minimalna udaljenost od ovakvih objekata je 100 metara. Buka se može meriti u jednakim vremenskim intervalima kako bi se dobile tačne vrednosti.

ZAŠTITA OD ZEMLJOTRESA I RUŠENJA

Zemljotresi mogu biti uzročnici uništenja kulturnih dobara. Otuda je veoma važno da se utvrdi da li je lokacija arhivske zgrade na trusnom zemljištu.

NEPOSREDNOST SA KOMUNIKACIONIM VEZAMA

Lokacija arhivske zgrade po mogućstvu treba da bude u zoni gde nema velikog saobraćajnog prometa. Najpogodnije mesto sa stanovišta komunikacija je retko naseljena zona koja je javnim saobraćajem povezana dobro sa administrativnim i kulturnim centrom grada. Arhivistika preporučuje da arhivska zgrada bude u blizini administartivnog središta. Arhivskoj zgradi moraju se omogućiti dobre komunikacione veze i dobar pristup za naučne radnike i druge korisnike. To je uslov bez koga arhiv ne može da ostvari jednu od najglavnijih svojih funkcija, zbog koje postoji.

194

BEZBEDNOST LOKACIJE

Za razliku od drugih problema iz oblasti lociranja arhivske zgrade, na problem bezbednosti najmanje se osvrtalo. U opštu bezbednost zgrade utiče više faktora od kojih je na prvom mestu lokacija objekta. Arhivska zgrada ne sme da bude locirana u blizini skladišta tečnih ili čvrstih goriva, kao i drugih magacinskih prostora koji mogu biti izazivači požara. Mora se proveriti da li je zemljište na kome se gradi zgrada izloženo čestim potresima, rušenju i sličnim nepogodama.28 Iskustva arhiva u Srbiji poslednjih godina ukazuje na to da lokacija arhivskih zgrada ne sme biti u blizini vojnih objekata.

Kod izbora lokacije za izgradnju arhivske zgrada moramo već na samom početku sagledati sve mogućnosti požarnog rizika, odnosno da li u primeni protivpožarnih preventivnih mera treba ići na totalnu zaštitu od požara - bez rizika u korišćenju skladišta, ili na primenu predviđenih mera zaštite od požara uz posebno vođenje računa o sprovođenju tih mera. U tom smislu mora se odabrati takva lokacija koja isključuje mogućnost prenošenja požara sa drugih objekata kao i obezbeđenje sigurnih prilaza i mesta za kretanje u slučaju potrebe za hitnim intervencijama.29

Multidisciplinarna analiza lokacija arhivskih zgrada dala bi mogućnost donošenja standarda za arhivske zgrade u Srbiji čime bi se otvorila mogućnost trajnog rešavanja pitanja zaštite arhivske građe u Srbiji što je jedan od prioritetnih zadataka države u narednom periodu.

Z u s a m m e n f a s s u n g DIE LAGE DER ARCHIVGEBAUDE IN SERBIEN

Normalerweise besitzt das Gebaude eines Archivs einen wesentlichen Einfluft auf dessen Funktion. Die Standortvvahl hangt zumeist ab von der Beschaffenheit des Bodens, den Verbindungen mit dem Stadtzentrum und verwandten Institutionen, den Kommunikationsmoglichkeiten, der optimalen Ausstattung der Gebaude, einer intakten Umvvelt, der Gevvahrleistung der offentlichen Sicherheit usw.

Von besondere Bedeutung fur gut funktionierende Archive sind zahlreichen Faktoren. In erster Lime sind wohl die entsprechende Standardausstattung, die richtige Standortwahl und die gewahrleistete Sicherheit zu nennen.

Die Frage, ob ein bestimmtes Grundstlick oder Gebaude fur die Er- bzw.

28 K. Cingarovski, A. Krstevski, 1. Corsevski, K. Maslakovski, S. Dancevski, Arhivska zgrada, nav. del. str. 54. 29 J.Popović, Neki vidovi zaštite arhivske građe I registraturskog materijala u redovnim i vanrednim okolnostima, Posavetovanje Arhivi,812,Maribor 1981.str.48.

195

Einrichtung eines Archivs den Vorzug erhalt, beschaftigt den Staat und die Gesellschaft in Serbien ebenso wie die Frage, ob ein Archiv seine Funktion

entsprechend vvahrnehmen kann. Naslov originala:

Lokacija arhivskih zgrada u Srbiji i uticaj na zaštitu arhivske građe. Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja. Zbornik referatov z dopolnilnega izobraževanja, Maribor 3/2004, št. 1, str. 156-165.

/The situation of archive buildings in Serbia. Technical and Field Related Probiems of Traditional and Electronic Archiving.

196

O POTREBI DONOŠENJA MEĐUNARODNIH ARHIVSKIH STANDARDA ZA ARHIVSKE ZGRADE

Abstrakt:Standardi za arhivske zgrade rađeni su za svaku zemlju posebno. Uvođenje međunarodnih standarda doprinelo bi da se na bazi iskustava više zemalja, arhivska građa bolje štiti. Standardi koje bi doneo MAS bili bi obavezujući za sve zemlje koje ga usvoje.U radu se govori o osnovnim načelima na kojima treba da počivaju ti standardi.

Ključne reči: arhivska građa, arhivska zgrada, standardi

Međunarodni standardi prvo su se počeli razvijati na području prirodnih

nauka. Godine 1906. započelo se raditi na izradi standarda iz oblasti elektrotehničkih nauka. Od tada pa do danas traju napori da se njihove radnje i postupci standardizuju (pravno urede). Uvođenje međunarodnih standarda u arhivsku delatnost datira od 1988. godine kada je jedna Ad hoc komisija oformljena od strane Međunarodnog arhivskog saveta iz Pariza započela izradu standarda za opisivanje arhivske građe. Sa donošenjem konačne verzije ovih standarda, General International Standard Archival Description ISAD (G) 1999. stvorene su pretpostavke da se počne razmišljati o uvođenju standarda u tehničku zaštitu arhivske građe. Kao prioritetno nameće se potreba donošenja međunarodnih arhivskih standarda za arhivske zgrade, bilo da se radi o izgradnji novih - namenskih zgrada ili se adaptiraju već postojeće zgrade.

Od izgradnje prve namenske zgrade za arhiv 1732. godine na Sardiniji do danas pitanje arhivskih zgrada rešavano je u svetu na različite načine. Mnoge zemlje, među kojima su i zemlje Zapadnog Balkana, ugrađivale su pravne norme o arhivskim zgradama u opšte zakonske propise, a drugi su donosili i posebna pravila i podzakonske akte. Postoje zemlje (Velika Britanija, Australija) koje su izradile posebne standarde za ovu oblast, dok sve druge zemlje koriste iskustva arhitekata u ovoj oblasti ne konsultujući arhivističku teoriju i praksu. Od zemlje do zemlje iskustva iz ove oblasti su različita.

Načela za izradu standarda o arhivskim zgradama

Arhivisti su odavno uočili potrebu da svoja već prihvaćena znanje pretoče u određenu stručnu radnju (normu) a ovu u pravnu normu koja bi imala obavezujući karakter za sve koji se bave ovom delatnošću.1Savremena arhivska služba u svetu teži da se na globalnom nivou donesu standardi za sve poslove u radu na zaštiti arhivske

1 A. Kožar, Problematika standardizacije arhivske đelatnosti Bosne i Hercegovine, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja,Zbornik radova 3, Radenci, PAM Maribor, 2004, str.125.

197

građe. Mnogi međunarodni standardi, koji su doneti, dotiču i oblast arhivistike (o foto-grafiji, mikrografiji, poslovanju sa dokumentima i dr.).

Radi lakšeg donošenja standarda o arhivskim zgradama, utvrdili smo neka načela na kojima bi ti standardi trebali da počivaju:

I. Lokacija

Jedan od osnovnih i najvažnijih uslova za arhivske zgrade podrazumeva

kvalitet lokacije kako mikrolokacije (uže lokacije-neposredne okoline) tako i makrolokacije (šire - čitavog naselja i regije). Kako na zaštitu arhivske građe u velikoj meri utiče odabir lokacije za arhivsku zgradu, treba posvetiti posebnu pažnju i kod standarizacije postaviti čitav niz uslova koje treba ispuniti za arhivsku zgradu kako bi arhivska građa bila sačuvana trajno. Ti zahtevi mogu se odnositi na veličinu lokacije, njen položaj, oblik, morfologiju terena, prilaz, morfologiju stenske mase i dr.2

II. Životna sredina

Pod čovekovom životnom sredinom treba razumeti celokupan prostor koji

obuhvata i deo atmosfere koji se naziva vazduh.3 Kako razni činioci utiču na zdravu životnu sredinu (prirodni, veštački), potrebno je utvrditi parametre i norme preko kojih životna sredina ne sme ugroziti arhivsku građu.

III. Urbanističko-arhitektonski uslovi

U urbanističko-arhitektonske uslove za arhivske zgrade spadaju građevinsko

tlo, zemljani radovi i konstruktivni sklopovi, temelji, izolacija od vlage i vode, način građenja, proizvodi od kojih će biti izgrađeni zidovi arhivske zgrade kako termičke osobine zidova i tavanice, odvodnjavanje, kao i način postavljanja vrata, prozora, stepeništa i osvetljenosti objekta. Sve urbanističko-arhitektonske uslove za arhivsku zgradu potrebno je normirati i zahtevati njihovo potpuno poštovanje.4 Važno je da standardi regulišu i pitanje strukture organizacije prostora u arhivskoj zgradi, odnosa prostora za rad i smeštaj arhivske građe i slobodnog prostora.

Veoma značajno je da se standardizacijom odrede parametri toplotnog komfora: temperatura, vlažnost, strujanje vazduha i temperatura zračenja.5

2 B. Radovanović, Lokacija arhivskih zgrada u Srbiji i njihov značaj na zaštitu arhivske građe Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik radova 3, Radenci, PAM Maribor, 2004, str.156. 3 M. Matović, Životna sredina, Beograd 1997, str. 13. 4 R. Trbojević, Arhitektonske konstrukcije, Orion, Beograd 2003. 5 B. Radovanović, O parametrima toplotnog komfora arhivskih zgrada (rukopis), str.2.

198

IV. Pravna i zakonska regulativa Arhivsko zakonodavstvo, kao deo ukupnog zakonodavstva, treba da reguliše

materijalne i pravne osnove funkcionisanja arhivske službe. Otuda je važno da standardi o arhivskim zgradama budu u potpunosti usklađeni prema arhivskom zakonodavstvu.6

V. Pristupačnost, dostupnost arhivske zgrade

Već smo istakli da je veoma važan element koji utiče na rad arhiva i zaštitu

arhivske građe izbor lokacije. Izbor sam nije jednostavan, jer za donošenje odluke treba uzeti u obzir mnogo faktora. Jedan od bitnih uslova koji treba da odrede lokaciju je pristupačnost i dostupnost lokacije. Standardima treba normirati uslove optimalne lokacije (centar ili periferija). Lokacija arhivske zgrade ne sme biti daleko od sredstava veze, a put do nje nepristupačan ili otežan.7 Po mogućnosti arhivska zgrada treba da bude u delu grada ili naselja gde nema velike buke, prometa i da bude u blizini velikih industrijskih objekata. Standardima treba odrediti koje uslove sa stanovišta komunikacionih veza treba ispuniti (blizina administrativnog središta, dobar pristup naučnim radnicima i drugim korisnicima, sa dobrim gradskim prevozom).8

VI. Održavanje, bezbednost i zaštita od elementarnih katastrofa

Da bi sačuvali kulturno nasleđe, treba izraditi takve standarde koji će sistem

održavanja, bezbednosti i zaštite arhivske građe obezbediti od uništenja. Funkcije zaštite arhivske građe koje treba da budu obuhvaćene standardima: protivpožarna zaštita, zaštita od zemljotresa i drugih vidova razaranja (za trusna područja), zaštita od poplava, obezbeđenje arhivske građe (tehničko i fizičko), zaštita u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti i izmenjenim uslovima, drugi vidovi zaštite (mikrofilm, kopije i dr). Ovđe treba koristiti iskustva drugih službi u izradi standarda.

VII. Struktura i organizacija prostora

Arhivski standardi za arhivske zgrade treba da odrede strukturu i organizaciju

prostora arhivske zgrade koji će na optimalan način zadovoljiti uslove zaštite i rada zaposlenih kao i korišćenja arhivske građe kao kulturnog dobra u najrazličitije svrhe

6 O Pravnom sistemu zaštite arhivske građe pisao je J. P. Popović, Beograd, 2003. godine. 7 Iz arhivistike, Zagreb 1977, str. 301. 8 B. Radovanović, nav. del., str. 163.

199

(naučne, javnopravne i dr). 9 Prostor arhivske zgrade podeljen je na tri dela: prostor za zaštitu arhivske građe (depoi, radionice, laboratorije), prostor za rad, korišćenje, upravu i ekonomat i slobodni prostor (zelene površine u krugu zgrade). Sama struk-tura, veličina i raspored prostorija arhivske zgrade treba da proisteknu iz konkretnih podataka (količine arhivske građe koju arhiv štiti, broja zaposlenih, potreba i dr.) i drugih elemenata objekta. Standardi treba da utvrde nekoliko tipova arhivskih zgrada za različita područja i količinu arhivalija koju štite u odnosu na teritorijalnu nadležnost i mogući priliv arhivalija u arhiv.

VIII. Toplotni, akustični, vazdušni i svetlosni komfor arhivske zgrade Zbog specifičnosti objekata arhivskih ustanova nepohodno je da one

ispunjavaju određene uslove komfora: toplotnog, akustičnog, svetlosnog i vizuelnog, kako bi nesmetano mogle obavljati svoju funkciju zaštite arhivske građe. Neispunjavanje jednog od ovih komfora povlači za sobom neispunjavanje ukupnog uslova i dovodi u pitanje zaštitu istorijskog nasleđa.

Standardima treba tačno propisati parametre toplotnog komfora: temperaturu vazduha, vlažnost vazduha, strujanje vazduha, temperaturu zračenja. Za akustični komfor treba odrediti parametre za najviše dozvoljeni nivo buke (spoljne i unutrašnje), dok za vazdušni komfor treba odrediti kvalitet vazduha. Standardima za arhivske zgrade treba predvideti parametre za svetlosni komfor: osvetljaj, bljesak, boju svetlosti. Cilj regulacije svetlosti je što bolja zaštita arhivske građe i njeno korišćenje. Posebno treba obratiti pažnju na veštačko osvetljenje preko svetlosnih tela i sprečavanje bljeska.

IX. Estetski komfor

Pored drugih vrsta komfora koji treba da ispuni arhivska zgrada, veoma važno

je postizanje estetskog komfora i stvaranje ambijenta za rad i istraživanje. Potrebno je standardima odrediti takve materijale u završnoj fazi izgradnje objekta i obradi prostora koji će u pogledu bezbednosti i lakog održavanja zadovoljiti funkciju zaštite arhivske građe.10

9 J. Popović, Neki vidovi zaštite arhivske građe i registraturskog materijala u redovnim i izmenjenim uslovima, III savetovanje o stručnim i tehničkim pitanjima arhiva, Maribor 1981, str. 49. 10 B. Radovanović, O nekim normativima za arhivske ustanove (u rukopisu), str. 8.

200

Schlussfolgerung

Die Erlassung des Standards fur die Ausbauung und die Adaptation der

Gebaude ist ein vvichtiger Schritt zur Beforderung der technischen Bedingungen zum Schutz des Archivmaterials in der Welt, wie in entvvickelten Kreisen so auch in Kreisen die zuruckbleiben. Auf Grund der Expertenwissens und der bestatigten Erfahrung, konnte man Archivstan-darde ber Archivgebude in fast allen Kreisen anvvenden. Obvvohl diese Problematik sehr oft das Fach der Diskussion hochster Archivkorper war, sind noch keine Standarde und Normen erlassen die diese Abteilung ord-nen konnte. Das was ich hier vorstelle ist ein Versuch den Archivstandar-den fur Archivbau und seiner Erlassung eher nahzutreten und von Entscheidungen des nicht Expertenforums fortzureGien, ohne den einzel-nen Wissenschaftsdiszyplinen nahezukommen die schon ihr VVissen bestatigt haben, um das Archivmaterial vom untergehen und vernichten zu schutzen.lasičnega in elektronskega arhiviranja. Zbonk radova 3, Radenci, PAM Maribor 2004, str. 125.

Objavljeno u časopisu: „Arhivska Praksa“ br.7, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla 2004. str. 97 -101.

201

ARHIVSKE ZGRADE U SRBIJI

Abstrakt: Rad je zasnovan na istraživanju arhivskih građa i njihovog uticaja na zaštitu arhivske građe u Srbiji, na prelazu dva veka.

Ključne reči: arhivska zgrada, arhivska građa, Srbija

Istorija arhivske službe u Srbiji može se podeliti u tri periola. Prvi bi bio

period od prvih zabeleženih tragova o čuvanju arhiva i dokumenata na području današnje Srbije, do osnivanja prve ustanove za zaštitu arhivske građe, Arhiva Srbije u Beogradu, 1900. godine. Drugi period obuhvata vreme od 1900. do 1950. godine, kada su Arhiv Srbije i Arhiv Vojvodine (1926) u Novom Sadu bili jedine specijalizovan ustanove za zaštitu arhivske građe u Srbiji. Treći period obuhvata vreme od donošenja prvog Zakona o arhivima do danas i predstavlja vreme kada se stvara najveći broj arhivskih ustanova u Srbiji. U ovom osvrtu želelo bih da ukažem na jedno važno pitanje koje ranija arhivistika u nas nije proučavala ili je to samo uzgred činila. To je pitanje arhivskih zgrada u Srbiji, koje su delile sudbinu ukupne arhivske delatnosti u nas. Ta pojava je ispitivana samo u okviru opštih tema, u sklopu razvoja arhivistike kao naučne discipline. Obuhvatnijeg i dubljeg pristupa nije bilo. Odavno je u svetu primećena snažna sprega između arhivske zgrade i stvaranja optimalnih uslova za zaštitu arhivske građe i samog sistema zaštite. To je dovelo do velike ekspanzije istraživanja i široke primei rezultata multidisciplinarnog istraživanja u arhivskoj delatnosti. Veliki broj radova na temu arhivskih zgrada u svetu govori da se naučnici ovim pitanjem bave dugi niz godina. Ted Ling iz Nacionalnog arhiva Australije izradio je bibliografiju radova o arhivskim zgradama u svetu, koja broji 274 bibliografske jedinice. Radovi se dele na nekoliko grupa: koji govore uopšteno o arhivskim zgradama, koji govore o pravilima za izgradnju arhivskih zgada, arhitekturu, način izgradnje i adaptaiije starih objekata za potrebe arhivske službe, strukturu arhivskih zgrada i dr.1

Pitanje arhivskih zgrada u Srbiji nije u nas bilo predmet razmatranja stručnih i naučnih skupova. Naši arhivisti su taj problem smatrali nevažnim.2 U dosadašnjoj arhivskoj praksi u Srbiji odluke o arhivskim i zgradama prepuštane su društveno-političkoj zajednici. Kako su u jednopartijskom sistemu, koji je vladao Srbijom 50 godina, sve odluke donošene na partijskim telima (Komiteti SKJ, Izvršni odbori itd.),

1 T. Ling, Bibliograhy of books, journal articles, conference papers and other printed sources relating to archival buildngs and eguipment, Intemactional Council on archives, Paris, France, 2(XB). 2 2 B. Radovanović, Lokacija arhiva u ratu u neposrednoj ratnoj opasnosti, Zbornik radova sa Međunarodnog naučnog skupa ”Arhivska građa kao izvor za istoriju”, 15, 16. maj 2000. Beograd, 2000, str.332. 3 Arhivski fondovi u zbirke u SFRJ, CP Srbija SDARJ, Beograd, 1978.

202

to su o ovome odlučivali nestručni ljudi, koji još nisu imali dovoljno znanja i sluha za istorijska svedočanastva, čime je pitanje rešavanja arhivskog prostora ostajalo za buduće generacije. Tako su s jedne strane arhivisti jednu važnu funkciju arhiva prebacivali na nestručne pojedince, ne čineći ništa da kod ljudi koji odlučuju o arhivskim zgradama zadobiju poverenje ili im nametu svoj stav, a sa druge strane odluke su donosile grupe ljudi koji nisu imali dovoljno znanja iz ove oblasti. Ni u pravnim aktima koja razmatraju pitanja arhivske delatnosti, arhivske zgrade nisu pominjane. Otuda imamo da su gotovo sva rešenja za arhivske zgrade u Srbiji privremenog karaktera, osim Arhiva Beograda koji je zahvaljujući odluci arhitekata, koji su bili na čelu Direkcije za izgradnju Novog Beograda, dobio prihvatljivo rešenje za smeštaj.

Iz jedne analize arhivskih zgrada u Srbiji u 1957. godine vidi se da je smeštajni prostor 15 arhiva iznosio 4.621 m2, od čega je na depoe otpadalo 10.032 m2. Tokom narednih deset godina stanje se popravilo, tako da smo u 1967. godini u 17 arhiva u Srbiji imali 7.373 m2, od čega za depoe 4.235 m2.3 Sve do 1967. godine, kada je donet novi Zakon o arhivskoj građi u arhivskoj službi, zbog loših uslova smeštaja arhivi u Srbiji nisu bili u mogućnosti da preduzmu najneophodnije preventivne mere zaštite arhivske građe.4

U narednim decenijama u arhivskoj službi Srbije više je rađeno na izgrađivanju i ujednačavanju jedinstvenog sistema rada u arhivima. Normirani su poslovi i vršena njihova eksperimentalna primena, a pitanje tehničke zaštite i arhivskih zgrada ostavljano je za druga vremena.5

Arhivske zgrade u Srbiji danas možemo svrstati u tri kategorije:

I Namenski građene zgrade

II Adaptirane zgrade i objekti

III Arhivi koji nemaju svoje zgrade (privremeni korisnici prostora).

4 G. Lađević, Govor na kongresu kulturne akcije u CP Srbiji Putevi u nosioci socijalizacije kulture, Kragujevac, 29. oktobar 1971. (magnetofonske beleške). 5 Arhiv Srbije 1900-2000, AS, Beograd, 2000, str. 63-64.

203

NAMENSKI GRAĐENE ZGRADE ARHIVA U SRBIJI

Istorijski arhiv Beograda

Arhiv je osnovan 1945. godine odlukom Gradskog narodnog odbora. Arhiv je prvobitno koristio prostorije u zgradi u ulici Zmaj Jovinoj 1, a od 1954. godine dodeljena mu je zgrada Klasne lutrije na uglu Vasine i Zmaj Jovine. U toj zgradi moglo je da se smesti oko 4.000 m2 arhivske građe.6 Zbog velikog priliva arhivske građe iz registratura, traženje novog rešenja za smeštaj ove građe trajalo je deset godina, od 1963. do 1973. godine, kada je otvorena nova zgrada Arhiva. Nova zgrada na Novom Beogradu u ulici Palimira Toljatija izgrađena je na terenu površine 7.200 m2, korisne površine zgrade 4.400 m2, od čega depoi zauzimaju 2600 m2. Zgrada moderno oblikovana, zadovoljila je potrebe ove službe za jedan duži vremenski period. Građena planski, moderno, na veoma pristupačnoj lokaciji, bez velike buke i zagađenja - jedno je od najboljih rešenja ove vrste u nas. Projekat ove zgrade uradio je arh. Milan Jerković. Projektom je predviđeno da depoi budu odvojeni od radnih prostorija ali vrlo funkcionalno povezani sa svim prostorijama u Arhivu.7 Izgradnjom ove zgrade nastupilo je novo doba za arhivistiku u Srbiji.

Arhiv Kosova i Metohije

Oblasni državni arhiv u Prištini osnovan je 20. marta 1951. godine, ali je početak rada (zbog nedostatka prostora) odlagan do 1954. godine. Prve radne prostorije bile su u zgradi Opštine Priština, a nešto docnije dobijena je jedna stara zgrada u centru grada, sa korisnim prostorom od 200 m2. Zbog sve većeg priliva arhivske građe, za Pokrajinski arhiv (kako se tada nazivao) izgrađena je nova namenska zgrada 1977. godine. Zgrada se sastoji od dva objekta. U prvom objektu su kancelarije i stručne radionice (preparatorsko-konzervatorska, knjigoveznica, foto sa mikro-laboratorijom), mikroteka, biblioteka sa čitaonicom (opremljena mikročitačima) i sala za automatsku obradu podataka, opremljena kompjuterima. Drugi objekt je arhivski depo, i dobro je povezan s prvim.8

6 Vodič Istorijskog arhiva Beograd, IAB, Beograd, 1984, str. 8; G.Lađević, Otvaranje nove zgrade Istorijskog arhiva Beograda, Arhivski pregled 1 -2,AS, Beograd, 1973, str.274. 7 Pedeset godina Istorijskog arhiva Beograda, IAB, Beograd, 1995, str. 32. 8 Arhivi u Srbiji, knj. 2, AC, Beograd, 2000, str. 22.

204

Arhiv Srbije

U Beogradu je 1900. godine osnovan, na osnovu Zakona o Državnoj arhivi, koji je 1898. godine donela Narodna skupština Kraljevine Srbije, Arhiv Srbije, kao prva ustanova koja se bavila zaštitom arhivske građe na području Kraljevine Srbije. Na čelo Arhiva Srbije postavljen je dr Mihailo Gavrilović, u zvanju državnog arhivara.9 Svoju misiju Arhiv Srbije započinje u zakupljenoj privatnoj kući generala Save Grujića (Ulica Kralja Milana br. 48). Godine 1906. Arhiv se preseljava u novopodigautu zgradu u dvorištu čiji vlasnik je bio Jovan Savić.10 Posle Balkanskih i Prvog svetskog rata dolazi do sve većeg priliva arhivske građe ugašenih registratura. Odbor Državne arhive donosi odluku 1922. godine o kupovini placa za izgradnju nove zgrade arhiva. Plac je kupljen 1925. godine na tzv. „Trkalištu“, a zgrada je izgrađena 1928. godine, po projektu ruskog arhitekte Nikole Krasnova.11 Zgrada je izgrađena u obliku slova T, a i danas je koristi Arhiv Srbije. Obimni investicioni radovi izvršeni su na zgradi u Karnegijevoj 2, 1996. i 1997. godine. Izvršena je generalna opravka krova, kompletni elektro-radovi i radovi na kompjuterskoj instalaciji, kao i molersko-farbarski radovi i dograđeno potkrovlje.12

ADAPTIRANI STARI OBJEKTI ZA ZGRADE ARHIVA

Istorijski arhiv Šumadije

Osnovan je 1952. godine, kao Gradski državni arhiv. Svoju misiju započeo je u jednoj prizemnoj zgradi u ulici Jovana Ristića br.2 (ranije Filipa Kljajića) u Kragujevcu. Zbog velikog priliva arhivske građe, Arhiv je preseljen u Gradski narodni odbor Kragujevca (Skupština grada, danas), gde je ostao do 1988. godine. Kao prihvatni depo korišćene su podrumske prostorije Opštinskog Suda.

Zgrada koju je koristila NRIO „Svetlost“ i Radio“ Kragujevac“, nalazila se u krugu Kasarne „ Milan Blagojević“ a podignuta je 1948. godine, kao Vojni zatvor. Posle iseljenja zatvora, ustupljena je opšini i adaptirana za potrebe Novinske i Radio organizacije “Svetlost”. Godine 1986. otkupljena je ova zgrada od tadašnjih vlasnika i

9 Arhiv Srbije 1900-2000, AC, Beograd, 2000, str.19. 10 Bilo je pokušaja da se za Državni arhiv podigne nova zgrada na Zelenom vencu Zadužbini Dimitrija Nikolića-Bedlje ali su oni nisu urodili plodom. Videti, isto str. 87. 11 V.Filipović, Od ideje do zidanja namenske zgrade Arhiva Srbije, Arhivski pregled11 1-4, Beograd, 1998, str. 148-149. 12 Arhiv Srbije 1900-2000, str. 74-75

205

u nju se uselio Arhiv.Na zgradi su izvršeni obimni radovi i investiciona ulaganja. Zbog toga što je ova zgrada locirana u neposrednoj blizini kasarne «Milan Blagojević», u toku NATO agresije pretrpela je veliko oštećenje, koje je zalaganjem Skupštine grada sanirano.13

Arhiv Jugoslavije

Osnovan je kao Državna arhiva FNRJ, na osnovu Opšteg zakona o državnim

arhivama, koji je donela Narodna skupština FNRJ 21. januara 1950. godine.14 Sve do 1965. godine Arhiv nije imao posebnu zgradu. Na samom početku rada (1952) dodeljene su mu dve prostorije na Terazijama 41, i deo podruma za smeštaj arhivske građe.15 Zbog velikog priliva arhivalija, Arhivu je iste godine dodeljena zgrada u Daničićevoj ulici, bivša Evangelistička crkva, a nešto kasnije i prostorije u ulici Dragoslava Jovanovića br. 9. Kako nijedna od ovih zgrada nije zadovoljavala najminimalnije uslove za smeštaj arhivske građe, koja je nastajala radom saveznih organa, 1954. godine Arhiv je dobio suterenske prostorije u Savskoj ulici br. 35 (za depo). Od 1956. Arhiv Jugoslavije koristi i 4 prostorije u zgradi na Terazijama 41 i deo prostora u zgradi BIGZ-a (tavan).

Zgrada koju danas Arhiv koristi nalazi se u ulici Vase Pelagića br. 33, a dodeljena ja Arhivu 19. marta 1969. godine. Bio je to smeo i dalekosežan potez tadašnjih državnih organa za rešavanje pitanja ove institucije, koja čuva najvredniju građu Kraljevine SHS i Jugoslavije. Sama zgrada podignuta je u periodu od 1930. do 1933. godine kao Dom kralja Aleksandra Karađorđevića za učenike srednjih škola. Do sada je nekoliko puta vršena adaptacija u cilju stvaranja optimalnih uslova za rad Arhiva.

Istorijski arhiv Kraljeva

Osnovan je rešenjem Narodnog odbora sreza Kraljevo 1907 godine. Prvobitno je bio smešten u Vatrogasnom domu u ulici Vojvode Stepe br. 4. Zbog velikog priliva građe, Arhiv dobija nove prostorije u zgradi Sreza Kraljevo, gde će ostati do 1982. godine, kada je dobio zgradu vojne kasarne na lokaciji Stari aerodrom (Dositejeva br. 19)

13 B. Radovanović, Spomenica Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu 1952-2002, IAŠK, 2002, str.73. 14 14 Arhiv Jugoslavije 1950-2000, AJ, Beograd, 2000, str. 19. Prezidijum Narodne skupštine proglasio je Zakon 23. januara 1950. godine. 15 Isto, str.62.

206

Zgrada je adaptirana za potrebe ove službe, tako da se u prizemnom delu zgrade nalaze depoi, a na spratu radne prostorije.16

Istorijski arhiv Niša

Osnivanje arhiva u Nišu vezano je za donošenje opšteg zakona o državnim

arhivama 1950. godine. Prvobitno je u Nišu postojalo Arhivsko središte (1948-1951).17 Posle osnivanja 8. novembra 1951. godine, Arhiv je smešten u nekoliko prostorija Učiteljske škole u Nišu koje su bile neuslovne. Kada se uvidelo da zbog priliva građe Arhiv neće moći tu da ostane, započelo se sa adaptacijom bivše Inženjerijske škole koja se nalazila u Niškoj tvrđavi. Radovi na adaptaciji omogućili su da se dobije koristan prostor za smeštaj arhivske građe i nesmetan rad Arhiva, površine od 1200 m2.

Arhiv u Nišu i danas koristi ovu zgradu koja je zbog priliva arhivalija i uslova čuvanja postala neadekvatna.18

Arhiv Vojvodine Dekretom Ministarstva unutrašnjih poslova osnovana je 1926. godine Državna

arhiva u Novom Sadu, sa zadatkom da prikulja i obrađuje arhivsku građu sa područja današnje Vojvodine (Srema, Banata i Bačke) i Baranje. Novoosnovani Arhiv Vojvodine dobio je dve prostorije u zgradi Prosvetnog inspektorata, gde je ostao do 1934.godine, kada je preseljen u zgradu Petrovaradinskog magistrata u Petrovaradinu (Jelačićeva 8). Za potrebe ove službe korišćeno je 15 prostorija koje nisu ispunjavale ni minimalne uslove za rad i zaštitu arhivske građe.19 Za vreme Drugog svetskog rata (1941-1945), Nemci i ustaše preseljavaju arhivsku građu iz Magistrata u zgradu preko puta.20 Za vreme rata je veliki deo važne arhivske građe odnet u Beč i Čehoslovačku, a preostala građa bila je preseljena u Petrovaradinsku tvrđavu, gde se nalazila od 1943 do 1945. godine.21 Na zahtev prof. Vase Stajića, arhivska građa preseljena je 1946. godine u suterenske prtostorije zgrade Banovine u Novom Sadu (današnja zgrada Izvršnog veća Vojvodine u Sremske Karlovce u zgradu Uprave fondova, a od 1959. godine koristi zgradu Magistrata. Godine 1988, adaptacijom zgrade starog zatvora u Novom Sadu, Arhiv Vojvodine dobio je 4.000 m2 prostora za smeštaj arhivske građe i

16 Vodič Istorijskog arhiva Kraljevo (priredio R. Ristić), Kraljevo, 1993, str. 11-12. 17 Z. Panajotović, Osvrt na rad Istorijskog arhiva u Nišu, Arhivski pregled br. 1-2, Arhiv Srbije, Beograd, 1983, str. 173. 18 Arhivi u Srbiji knj. 2, str.174 19 Isto, str. 8. 20 Vodič Kroz arhivske fondove Arhiva Vojvodine, svetska prva, Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 1999, str.VI (predgovor P. Stanojević) 21 Najviše je odneto arhivske građe koja se odnosila na Banat y XVII veku.

207

rad. Zgrada je svečano otvorena 27. aprila 1989.godine.22 Deo manje važne građe čuva se u konaku Manastira Beočin.23

Istorijski arhiv Vranja

Arhiv u Vranju osnovan je 31. marta 1962. godine odlukom Narodnog odbora sreza Vranje. Na čelo ove ustanove postavljen je pravnik, Risto Simonović.24 Svoju delatnost započela je ova ustanova u zgradi Pašinog konaka - Selamluka, a već godinu dana posle osnivanja premeštena je u drugu zgradu Pašinog konaka - Haremluka. Zbog porasta obima građe i veoma loših uslova čuvanja, izmešten je jedan deo arhivske građe (1977) u tek izgrađen objekat Doma kulture; veći deo građe preseljen je u zgradu Gimnazije, odakle je ponovo vraćen u Haremluk. Izgradnjom depoa i proširenjem prostora pri Domu kulturnog centra, Arhiv u Vranju dobio je prostor od 772 m za zaštitu arhivske građe i rad stručnih službi, čime su stvoreni bolji uslovi za zaštitu ovog kulturnog dobra.

Istorijski arhiv Zaječara

Rešenjem Narodnog odbora grada Zaječara, decembra 1951. godine, osnovan je Arhiv u Zaječaru.25 Arhiv je svoj život započeo u zgradi Gradskog muzeja. Zbog velikog priliva arhivske građe, premešten je u jednu napuštenu kasarnu koja je služila kao arhivski depo, dok su radne prostorije bile smeštene u zgradu Suda u centru grada. Godine 1975. Arhiv je preseljen iz Sudske zgrade u vojnu kasarnu. Godine 1978. otkupljena je za potrebe arhiva zgrada u Glavnoj ulici br. 160, izgrađena 1932. godine u stilu građanske arhitekture toga doba. Arhiv se u toj zgradi i danas nalazi i koristi površinu od 380 m2.26

Istorijski arhiv Jagodine

Osnovan je 1951. godine odlukom Narodnog odbora sreza Svetozarevo. Svoju

kulturnu misiju započeo je u nekoliko prostorija koje su bile dislocirane po gradu. Prvobitno je bio smešten u zgradi kafane "Talpara" (Ulica Boška Đurovića).27 Dve godine posle osnivanja, Arhiv je useljen u zgradu Trgovinske komore (Ul. Boška

22 Arhivi u Srbiji knj. 2, nav. del. str. 1. 23 Vodič kroz arhivske fondove Arhiva Vojvodine.str.VIII 24 Vodič Istorijskog arhiva - 31. januar u Vranju, Vranje, 2000, str. 8. 25 S. Petrović, Povodom otvaranja nove zgrade Istorijskog arhiva Timočka krajina - Zaječar, Arhivski pregled 1, AC, Beograd, 1980, str.160. 26 S. Petrović, nav. delo, str. 162.i dalje. 27 Vodič Istorijskog arhiva Srednje Pomoravlje (priredila Radmila Tošić), Svetozarevo, 1984, str 6-7.

208

Đuričića br. 10) i zakupljenom prostoru u zgradi u Hajduk Veljkovoj ulici br. 92.28 Posle statusnih promena izvršenih 1962. godine i preobražaja organizacione strukture, Arhiv je 1973. godine useljen u adaptiranu zgradu nekadašnje Učiteljske škole «Sreten Adžić» i adaptirane zgrade paviljona 1975. godine u kojima se i danas nalazi.29

Istorijski arhiv Kruševca

Osnovan je 1952. godine od strane Narodnog odbora sreza Kruševac. Za

prvog upravnika postavljen je Tadija Ilijić, profesor istorije. Arhiv je prvobitno bio smešten u jednoj kancelariji na drugom spratu zgrade u kojoj je bio smešten Narodni odbor opštine grada Kruševca (danas Robna kuća «Trajal»). Iste godine preseljen je u prostorije bivše kafane «Kod čika Ljube», u Hajduk Veljkovu ulicu. Od 1953. godine Arhiv koristi prostorije Gradske biblioteke, u prizemlju Doma trgovačke omladine na uglu Topličine i Kosančićeve ulice.30 Godine 1964. Arhiv je preseljen u prostorije Narodnog muzeja (Stara gimnazija) u Lazarevom gradu, a od 1969. godine smešten je u novosagrađenom Domu sindikata.

Istorijski arhiv Novog Sada

Osnovan je Rešenjem Narodnog odbora grada Novog Sad. Rad je započeo u zgradi Gradskog Narodnog odbora u Novom Sadu. Prvi upravnik Arhiva bio je Feliks Močaj. Godine 1954. Arhiv dobija prostorije na Petrovaradinskoj tvrđavi 7 i 9, gde se i danas nalazi.

Arhivi: Prizrena, Požarevca, Peći, Pančeva, Leskovca, Šapca, Valjeva Kikinde,nalaze se u adaptiranim objektima.

28 Istorijski arhiv Jagodine 1951-2001, Jagodina, 2002, str 10. 29 Isto, str.18. 30 Vodič Istorijskog arhiva Kruševca, Kruševac, 1998, str 9. 31 Arhivi u Srbiji, knj. 2, str. 211.

209

SAVREMENE ZGRADE ARHIVA

Istorijski arhiv Pirota

Osnovan je od strane Narodnog odbora sreza Pirot 1956. godine. Arhiv je seljen više puta. Najpre je koristio prostorije današnje kartonaže «Tigar», magacine «Agroprodukta» i zgradu Pirotske banke. Do izgradnje nove zgrade arhiv je bi smešten u zgradi zvanoj “Novakova vila”. Od avgusta 2006. godine Istorjiski arhiv Pirota radi u novoj namenski izgrađenoj arhivskoj zgradi. To je prva u nizu novoizgrađenih arhivskih zgrada u Srbiji za regionalne (okružne) arhive. 31

Istorijski arhiv Užica

Ova ustanova osnovana je odlukom Gradskog narodnog odbora 1952. godine.

Arhiv je promenio više zgrada.To su mahom bili neadekvatne prostori za smeštaj arhivske građe (kao “Đenića kafana”), koje su sobično rušene posle iseljenja Arhiva.Najduže se arhiv zadržao u zgradi Skupštine grada(42 godine).

Godine 2009.Arhiv se uselio u namenski izgrađenu zgradu,koja se nalazila na mestu Starog mlina.Radovi na izgrađnji namenskog objekta trajali su tri godine od 1996. do 9. oktobra 2009. godine, kada je ova zgrada svečano otvorena.To je druga zgrada namenski izgrađena za regionalne arhivske ustanove u Srbiji i predstavlja svakako najbolje rešenje za zgrade regionalnih arhiva u Srbiji. 32

PRIVREMENI KORISNICI ARHIVSKOG PROSTORA

Istorijski arhiv Subotice

Gradska državna arhiva u Subotici osnovana je Rešenjem Gradskog izvršnog odbora 1952. godine. Rad je započela neadekvatnim prostorijama na tri lokacije: prostoru gradske kuće, podrumu Okružnog suda i Staroj školskoj zgradi u Bačkoj Topoli.

31 Arhivi u Srbiji knj. II, nav. del. str. 211. 32 M. Dučić, Svečano otvaranje nove zgrade Istorijskog arhiva u Užicu, Arhivski glasnik, br 7, DAS, Beograd, 2009, str.1.

210

Arhiv Matice Srpske – Novi Sad

Rukopisno odeljenje Matice srpske staje 1826. godine i prati njen razvoj, ali se posle Drugog svetskog rata počelo sa arhivističkom obradom narasle građe u Odseku za građu i rukopise. Arhiv je smešten u zgradi Matice srpske u Novom Sadu.

Arhiv SANU – Beograd

Prvi tragovi arhiva vezani u za 1841. godinu kada je pri Društvu srpske

slovesnosti počelo prikupljanje arhivskih dokumenata. Arhiv je bio smešten u Brankovoj ulici 15, a od 1952. godine koristi prostorije u Knez Mihajlovoj 35-gde ima kancelariju, depo i čitaonicu.

Arhiv SANU – Sremski Karlovci

Arhivska građa bila je prvobitno smeštena u zgradi podignutoj 1902. godine,

poznatoj pod imenom Narodni dom. Od 1949. godine nalazi se u Konzistoriji i Mitropoliji. Prostor je temeljno adaptiran.

Istorijski arhiv Zrenjanina

Gradska državna arhiva u Zrenjaninu izrasla je iz^arhivskog središta (1947-

1950). Prvobitno je Arhiv bio smešten u jednoj zgradi u ulici Serva Mihala br. 4, da bi 1952. godine bio preseljen u zgradu Opštine i Sreza (zgrada Županije), gde se i danas nalazi. Radne prostorije obuhvataju 142 m2, a depoi 544 m2 33.

Istorijski arhiv Prokuplja

Smešten je u zgradi skupštine opštine. Arhiv je osnovan 1989. godine

izdvajanjem odeljenja iz Arhiva u Nišu. Arhiv nema rešeno pitanje prostora, ni radnog, ni za depoe.

Istoijski arhiv Sente

Arhiv je osnovan 1952. godine odlukom NO sreza Senta. Smešten je na

Glavnom trgu u Senti l/II. Zgrada je iz XIX veka i u njoj su smeštene Skupština grada Sente.

211

Istorijski arhiv Čačka

Koristi zgradu bivšeg Opštinskog i Okružnog suda i to polovinu, leve strane

do ulaza prizemlja i sprata. Istorijski arhivi Smedereva, Sombora, Sremske Mitrovice i Subotice smešteni su u prostorijama datim na privremeno korišćenje od strane društveno-političkih zajednica. To su mahom neadekvatni prostori za smeštaj arhivske građe.

Rezime

Važan element koji utiče na funkcionisanje jednog arhiva predstavlja arhivska zgrada. Na osnovu analiza i preispitivanja postojećih arhivskih zgrada, sagledavanja urbanističko-arhitektonskih uslova, lokacija i dr, kao i mogućnosti dalje zaštite arhivske građe - utvrdili smo da mali broj arhiva u Srbiji zadovoljava potrebne uslove za zaštitu kulturnih dobara. Imajući u vidu ukupno stanje u našim arhivima i svega onoga što ima veze sa tehničkom zaštitom arhivske građe, kao važnim elementom ukupne zaštite kulturnih dobara - neophodno je sprovesti sledeće mere u cilju trajne zaštite arhivske građe:

1. Obezbediti potrebne uslove za praćenje stanja ugroženosti arhivske građe u arhivima u Srbiji preko matičnog arhiva (Arhiva Srbije).

2. Snimiti postojeće stanje arhivskih zgrada u Srbiji, sa svim relevantnim podacima.

3. Oformiti Centar za arhivske zgrade u Srbiji (od stručnih ljudi koji se bave tehničkom zaštitom kulturnih dobara pri Ministarstvu kulture), kao stalno telo koje će brinuti o uslovima zaštite arhivske građe i drugih kulturnih dobara.

4. Doneti odgovarajuće standarde o arhivskim zgradama, kakvi postoje u razvijenim zemljama sveta.

5. Na osnovu analize, standarda i uslova sačiniti dugoročan plan mera rešavanja pitanja arhivskih zgrada i tehničke zaštite arhivske građe u Srbiji.

Objavljeno u časopisu „Šumadijski anali“ br1,Istorijski arhiv Šumadije,

Kragujevac, 2004. str. 129 – 137.

212

213

VIII DEO

ZAŠTITA ARHIVSKE GRAĐE U ŠUMADIJI

214

215

USPOSTAVLJANJE SISTEMA ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE U ŠUMADIJI

Abstrakt: U radu se govori o prvim oblicima zaštite arhivske građe u Šumadiji i prve dve decenije rada Istorijskog arhiva Šumadije. Tokom višedecenijskog rada ove ustanova nkroz koju je prošlo nekoliko generacija arhivskih radnika, uspelo se, da se uspostavi istorijski kontinuitet prošlosti sadašnjosti i budućnosti, čime je arhivska građa nastala na području Šumadije zaštićena trajno do stepena njene upotrebljivosti.

Ključne reči: Istorijski arhiv Šumadije, arhivska građa, zaštita, arhivsko središte,

Кragujevac je grad bogate prošlosti. Njegova istorija ispunjena je burnim i zanimljivim događajima koji su svojim značenjem često prevazilazili granice Šumadije i uticali na razvoj čitave zemlje. Grad je izrastao pored mosta na reci Lepenici, na mestu starije naseobine, poznate još iz srednjeg veka, Razvijao se u Kragujevačkoj kotlini gde su se sticali mnogi putevi. Tokom prošlosti imao je složen i dinamičan razvoj, kao središte Šumadije, „Pijemonta srpstva“, koja je igrala značajnu ulogu tokom ustanaka za nacionalno oslobođenje, s početka devetnaestog veka, ali i kasnijoj istoriji Srbije.

U vreme austrijske vladavine Srbijom, 1718 - 1739, upravna organizacija Srbije bila je smeštena u Beogradu. Srbija je bila podeljena na 15 distrikta. Distrikti su se dalje delili na kneževine. Sedište Kragujevačkog distrikta bio je Kragujevac, gde je bila smeštena uprava, na čelu sa provizorom i išpanom, ibrajterima i pandurima. Već u to vreme imamo neke oblike zaštite dokumenata koji su nastajali radom okupacione uprave.

Međutim, tek sa oslobođenjem Srbije u drugom ustanku za vreme prve vlade kneza Miloša Obrenovića, jača svest o potrebi čuvanja arhivske građe u Šumadiji. Kako je Kragujevac bio političko i kulturno središte obnovljene srpske države, 1818 -1841, a na dvoru kneza Miloša Obrenovića nastajala velika količina dokumenata, učeni ljudi, mahom Prečani, savetovali su knezu da ta dokumenta brižljivo čuva, što je ovaj i radio.

Tako, u naredbama kneza Miloša Obrenovića nalazimo prve tragove o zaštiti dokumenata Kneževe kancelarije. Kroz čitav devetnaesti i prvu polovinu dvadesetog veka arhivska građa koja je nastajala u Šumadiji čuvala se kod stvaralaca arhivske građe. Utvrđeno je da prvi organizovani oblici zaštite pokretnih kulturnih dobara na području Šumadije nastaju tek posle Drugog svetskog rata, kada se osnivaju muzeji, biblioteke i arhivska središta.

Ideja o osnivanju prvih specijalizovanih arhivskih ustanova koje bi prikupljale i čuvale pisane izvore sa područja Srbije javila se 1846. godine, u Društvu srpske slovesnosti. U tom smislu, bilo je u devetnestom veku nekoliko neuspelih pokušaja. Najpre je Popečiteljstvo finansija (1849), potom Ministarstvo prosvete (1865 i 1881), kada je bio pripremljen i jedan Nacrt zakona o arhivi 1888. godine, kada je izrada

216

Zakona o osnivanju Državnog arhiva u Srbiji poverena Akademiji nauka. Najzad, 1898. godine donet je Zakon o ustrojstvu Državne arhive, koja je počela sa radom 1900. godine. Bila je to prva ustanova koja se na teritoriji Srbije bavila zaštitom arhivske građe.

Sve do 1926. godine, kada je u Novom Sadu osnovana Državna arhiva, bila je to jedina arhiva opšteg tipa na teritoriji današnje Srbije. U prvim decenijama rada Arhiva Srbije unete su znatne količine arhivalija centralnih državnih organa koje su nastale u Kragujevcu, u vreme kada je Kragujevac bio prestonica Srbije. Kako su oni od značaja za Republiku, ostali su ovi fondovi u Arhivu sve do danas.

U Srbiji, i docnije u Jugoslaviji, sve do Drugog svetskog rata, nisu postojali uređeni sistemi zaštite arhivske građe. Zbog nepostojanja odgovarajuće profesionalne službe, arhivska građa ostajala je u registraturama gde je bila različito tretirana i štićena. Tako je arhivska građa Drugi svetski rat dočekala bez odgovarajućih mera zaštite, u slučaju rata ili neposredne ratne opasnosti, i dovoljne brige svesti o njenoj vrednosti.

U toku Drugog svetskog rata arhivska građa uništavana je masovno, kako od strane okupatora, tako i od strane drugih vojnih jedinica. Ne može se tačno utvrditi šta je od arhivske građe u ratnom vihoru na području Šumadije uništeno, ali - i posle rata, zbog nedostatka svesti i nestašice hartije - velike količine arhivske građe bile su prerađene u Fabrici hartije u Čačku.

Arhivsko središte 1948 – 1952

Prvu brigu na zaštiti arhivske građe i drugih kulturno-istorijskih spomenika u

Jugoslaviji u toku Drugog svetskog rata, još dok su trajala ratna dejstva 1944. godine, započinje Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije.

Već prvih dana po oslobođenju pristupa se obnovi Arhiva, preuzimanju i zaštiti arhivskog materijala. Već u novembru 1944. godine u Beogradu počinje da radi Državna arhiva koja, pored funkcije zaštite arhivske građe centralnih organa u Srbiji od 1947. godine obavlja i funkciju saveznog Arhiva Jugoslavije. Ozbiljniji rad na ovom polju započinje 1945. godine kada je donet prvi Zakon o zaštiti spomenika kulture. Donošenjem Opšteg zakona o zaštiti spomenika kulture i prirodnjačkih retkosti (1946) i drugih odluka iz ove oblasti, Ministarstvo prosvete Narodne Republike Srbije, pored Državne arhive u Beogradu, osniva (aprila 1948) arhivska središta u okružnim centrima u Srbiji, iz kojih će se kasnije razviti istorijski arhivi. Tako je, u tim poratnim godinama, započelo utvrđivanje arhivske mreže i obezbeđivanje potpunije zaštite arhivske građe u Srbiji.

Briga zajednice da se stvore što povoljniji uslovi za čuvanje pisanih dokumenata dala je dobre rezultate. Vlada FNRJ donela je (12. marta 1948) Naredbu o

217

privremenom obezbeđenju arhiva, kako bi se zaustavilo nekontrolisano uništavanje arhivske građe.1

Aktivnost Državne arhive u ovom periodu bila je veoma značajna. Na zahtev Državne arhive u Beogradu da se stane na put uništavanju preostalih arhivalija u Srbiji, pokrenuto je pitanje donošenja Opšteg zakona o arhivama i registraturama.2 Naredba o privremenom obezbeđenju arhiva prvi put donela je detaljnije propise o čuvanju arhivalija i propise o zabrani uništavanja koji su se odnosili na celu zemlju.

Organizovanje zaštite arhivske građe u Srbiji, ovom naredbom bilo je povereno Ministarstvu prosvete i Državnom arhivu u Beogradu, koji su naložili Savetima za prosvetu i kulturu u okružnim centrima da započnu aktivnosti oko osnivanja arhivskih središta. Pokazalo se da je zaštita arhivske građe od veoma važnog kulturnog značaja, i da ovom poslu treba pristupiti veoma odgovorno. Državna arhiva iz Beograda izradila je poseban Pravilnik, kojim su bili regulisani način i rad arhivskih središta. Prema tom Pravilniku, središte je imalo da obavlja sledeće poslove: istraživanje i evidenciju o arhivima i arhivskom materijalu, stavljanje pod zaštitu arhivske građe ugašenih ustanova, kao i preuzimanje, sređivanje, čuvanje arhivalija koje se pronađu na terenu. Na čelu središta bio je rukovodilac.3

Pregled rada ovih ustanova vršila je Državna arhiva preko svojih stručnih službi, jednom godišnje.

Odbor za prosvetu i kulturu Narodnog odbora grada Kragujevca osnovao je u Kragujevcu, marta 1948.godine, Arhivsko središte, koje je imalo zadatak da evidentira arhivsku građu dva sreza, Kragujevačkog i Gružanskog, da je štiti od uništenja i propadanja i da svu građu likvidiranih ustanova i preduzeća preuzme. Tako je na teritoriji Šumadije uspostavljen prvi organizovani oblik zaštite arhivske građe, četrdeset osam godina posle osnivanja Državnog arhiva u Beogradu. Za honorarnog rukovodioca Arhivskog središta postavljen je Dragoljub Petrović, profesor francuskog jezika i književnosti. Pošto je od Ministarstva prosvete NR Srbije dobio ovlašćenje i uputstvo o organizaciji rada, stupio je na dužnost i odmah uspostavio vezu sa prosvetnim referentima sreza Kragujevačkog, Dragom Nikolićem i Gružanskog, Angelinom Sretenović. Što se tiče crkvene arhive, angažovao je sveštenika Gruju Grujića, za školsku arhivu zadužio je Sretu Nikolića, a za sudsku arhivu Branka Miloševića. Tako je ovaj mali Odbor pri arhivskom središtu započeo spašavanje arhivske građe i traganje za preostalom građom. Iz jednog dokumenta vidi se šta je sve na sastancima toga Odbora razmatrano. Dnevni red na sastanku Odbora pri Arhivskom središtu, održanog 22. avgusta 1949. godine u prostorijama Saveza kulturnoprosvetnih društava (ugao Ulice cara Lazara), bio je:

1. Izveštaj o radu u proteklom periodu, 2. Izveštaj članova po Zaduženju,

1 Pedeset godina Istorijskog arhiva Beograda, Arhiv Beograda, Beograd, 1955, str.15. 2 Arhiv Srbije 1900 – 2000, Arhiv Srbije, Beograd, 2000, str.44. 3 Arhiv Srbije 1900-2000, nav.del.str.43.

218

3. Plan rada za idući period i 4. Pitanja i predlozi. Uprava Državne arhive, 27. maja 1948. godine, u ovlašćenju Ministarstva

prosvete NR Srbije zatražila je od Dragoljuba Petrovića izveštaj o stanju arhivske građe na poverenom mu terenu, srezovima Kragujevačkom i Gružanskom (srez Lepenički bio je ukinut jer je 80% teritorije ovog sreza potpalo pod srez Kragujevački). Evo, šta je u izveštaju konstatovao D. Petrović o stanju građe: "Ja sam našao način i obišao sam podrum bivšeg Načelstva i tamo video dve prostorije dobro zatvorene, a vrata na trećoj su bila razbijena i naknadno osigurana daskama. Kroz otvor na daskama video sam akta po podu i u strahovitom neredu." Rukovodilac arhivskog središta, Dragoljub Petrović, pokrenuo je 1948. godine, u srezovima Kragujevačkom i Gružanskom preko prosvetnih referenata tih srezova, na učiteljskim konferencijama pitanje "starih arhiva".4

Sagledavajući potrebe koje predstoje za nesmetan rad Arhivskog središta, među prvim merama rukovodioca središta bilo je obezbeđivanje prostora za smeštaj preuzete arhivske građe. Kako se ovaj rad poklapao sa naporima Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture i radom na evidenciji spomeničkog nasleđa Šumadije, a i akcijom na prikupljanju muzejskih predmeta, u cilju osnivanja Gradskog muzeja , doneta je odluka da se u prvo vreme arhivska građa čuva u prostorijama Amidžinog konaka, jedine preostale zgrade iz kompleksa dvora kneza Miloša Obrenovića u Kragujevcu.5 Pored toga, deo arhivske građe smeštan je u prostorijama Narodne biblioteke koje su se nalazile u kući trgovca Alekse Obradovića. Zahvaljujući velikom entuzijazmu profesora Dragoljuba Petrovića, organizuje se rad Arhivskog središta, kao prve kulturne ustanove ovog tipa u Kragujevcu. Za relativno kratko vreme prikupljen je bogat arhivski materijal iz gotovo cele Šumadije. Što se tiče stručnog rada, rađeno je na stvaranju osnovne evidencije o arhivskoj građi i državnim organima koji je poseduju. Možemo s pravom konstatovati da u tim evidencijama imalaca arhivske građe imamo prve korene spoljne službe Arhivskog središta, iz koga će izrasti Istorijski arhiv.6

U cilju prikupljanja arhivalija Arhivsko središte organizovalo je akciju koja je naišla na lep odziv kod građanstva. Rukovodilac arhivskog središta, D. Petrović, objavio je dva članka u Svetlosti radi popularizacije ove akcije. Posle osnivanja Glavnog arhivskog saveta u Beogradu, održan je za radnike arhiva u Srbiji

4 Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu,Fond Istorijski arhiv (1948), kut.I,dok.1/1948 (u daljem tekstu IAŠK); Vodič IAŠK; Kragujevac, 1878, str.5. Videti: V. Milenković, Pedeset godina rada IAŠK, Arhivski pregled br.1-2, Beograd, 1967 str. 269: Osnivanje arhivskog središta u Kragujevcu, Svetlost, od 10. novembra 1994.godine Kragujevac, 1994 str. 8; P. Ilić, Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Arhivi u Srbiji, knj.2, Arhiv Srbije, Beograd, 2000. str. 133. 5 V. Milenković, Istorijski arhiv…,nav.del.str.269. 6 B. Radovanović, Osnivanj…, nav. del. str.8.

219

jednogodišnji arhivistički tečaj i izvršene pripreme za organizovanje tečaja za arhivske pomoćnike pri Državnom arhivu u Beogradu. Tako je stvaran prvi školovani arhivistički kadar u Srbiji.7

Arhivsko središte u Kragujevcu postiglo je izvanredne rezultate na polju prikupljanja arhivske građe u Šumadiji. Iz sačuvanih izveštaja, doznajemo da je u tim prvim godinama postojanja Arhivsko središte izvršilo i prve evidencije imalaca arhivske građe na području poverenih srezova. Evidencija je obuhvatala podatke o imaocu i količini arhivske građe, graničnim godinama i stepenu očuvanosti i sre-đenosti i druge podatke o građi. Na osnovu ovih podataka započeo je i proces preuzimanja arhivske građe koja je u ovo vreme imala pravi spasilački poduhvat.8 Poslovi Arhivskog središta dobili su novi Pravilnik i ove zadatke:

1. Istraživanje i vođenje evidencije o arhivskom materijalu na svom području; 2. Stavljanje pod zaštitu pronađene arhivske građe; 3. Preuzimanje, čuvanje i sređivanje arhivalija ugašenih ustanova i preduzeća

čiji sopstvenici više ne postoje Pri Arhivskom središtu u Odboru koji se starao o radu Središta bili su: Branko

Milošević, sudija, Raca Nikolić, profesor i Dragoljub Petrović, profesor koji je mnogo uradio na prikupljanju podataka o ustanovama (udruženjima) čija je arhivska građa bila potpuno uništena. Bilo je evidentirano 88 ustanova i udruženja čija arhivska građa je uništena na području Šumadije. Takođe je evidentirano 25 imalaca arhivske građe na teritoriji sreza Kragujevačkog. Promeniti odnos i stav prema arhivskoj građi kod stvaralaca i imalaca arhivske građe u Šumadiji, bio je osnovni zadatak tog prvog kulturnog nukleusa. U toj borbi sa izgubljenim vremenom, prvi pregaoci kretali su se sa velikim zakašnjenjem. Nagomilani problemi i bezbroj nerešenih pitanja nisu se mogli rešiti naprečac. Trebala je i pomoć šire društvene zajednice. Odlučujuću ulogu u tom pravcu odigrao je Glavni arhivski savet osnovan 1950. godine.9

Za rukovodioca arhivskog središta u Kragujevcu, marta 1950. godine, postavljen je Vladeta Rajičić, profesor francuskog jezika u Kragujevačkoj gimnaziji. Iz jednog izveštaja za drugo tromesečje, iz 1950. godine, vidi se da se u toj godini najviše radilo u opštini Batočina i nastavljen rad na spiskovima popisanih arhiva i traganju" za nepronađenim arhivama". Arhivsko središte bilo je smešteno u Amidžinom konaku, na kome su rađeni restauratorski radovi. Iz godišnjeg plana rada za 1950. godinu vidi se da je bilo planirano da se preuzme arhivska građa Trgovačke omladine, Građanske škole, deo zaostale arhivske građe Ženske zanatske škole, crkvene i manastirske arhive i dr. Vršeno je intenzivno prikupljanje podataka o esnafskim organizacijama, Građanskoj bolnici, pravljeni spiskovi arhivske građe u srezovima Gružanskom i Kragujevačkom i planiran obilazak kako bi se ustanovilo stanje arhivske građe u Batočini, Gruži, Lapovu i Kniću.

7 Arhiv Srbije 1900-2000,, nav.del. str.43 8 IAŠK; Fond IAŠK, k-1,Izveštaj. 9 M. Milošević, Razvoj arhivske službe u Jugoslaviji, Arhivist 1-2, SDARSJ, Beograd, 1979, str.19.

220

Izdaci Arhivskog središta u 1951. godini iznosili su 12.400 dinara. Na lične dohotke otpadalo je 9.000 dinara dok su materijalni troškovi iznosili 3.400 dinara. Tokom 1949-1950. godine, zbog nedostatka sirovina, bila je sprovedena akcija prikupljanja starog, nepotrebnog papira. Tada su greškom stradala mnoga istorijska svedočanstva prošlosti.10

Kao rezultat rada na normativnoj delatnosti Državne Arhive, Glavnog arhivskog saveta i Ministarstva prosvete, donet je (23. januara 1950) prvi Opšti zakon o državnim arhivama kojim je sav istorijsko - arhivski materijal sa područja Federativne Narodne Republike Jugoslavije stavljen pod naročitu zaštitu države u cilju očuvanja i naučnog istraživanja, bez obzira u čijoj svojini se nalazi.

Pitanje smeštaja preuzete arhivske građe 1951. godine izbilo je u prvi plan. Rukovodilac Arhivskog središta, Vladeta Rajičić, predlagao je, u izveštaju za period april-jun 1951, za Arhivsko središte zgrade: Deninu kuću (Ulica Svetozara Markovića br. 39) Zadužbinu Pavlovića (Ulica Maksima Gorkog). Kako je funkcionisalo arhivsko središte, biće sasvim jasno iz jednog izveštaja za 1951. godinu u kome se kaže da su "mnoge ustanove uprkos odredbama Zakona o državnim arhivima arhivski materijal bez saglasnosti Središta davali na preradu".

Arhivska središta su u početnom periodu rada imala veoma skučene mogućnosti da razviju svoju delatnost, na način koji su od njih zahtevali državni organi. Poratno vreme je silom prilika oblikovalo na terenu, često u veoma teškim uslovima, prikupljanje ostataka ranije stvarane arhivske građe, a potom je vođena briga o dokumentima koji su nastajali.

Odmah su u prvi plan izbili osnovni problemi arhivske struke: preuzimanje ugrožene arhivske građe i njeno spasavanje od daljeg propadanja, odvajanje vredne od bezvredne arhivske građe (valorizovanje) i sređivanje preuzete građe kako bi ona mogla da posluži korisnicima. Posebno pitanje bilo je - kako arhivsku građu u nastajanju zaštititi od uništenja, do njenog preuzimanja.

Opšti zakon predvideo je i osnivanje Državne arhive FNRJ, državnih arhiva Republika i arhive u gradovima.

Osnivanje Gradske državne arhive 1952. godine

Za četiri godine postojanja Arhivskog središta postignuti su izvesni pomaci na

polju spašavanja arhivske građe u Šumadiji od propadanja. Preuzimanje arhivske građe bio je više spasilački poduhvat grupe ljudi, okupljene oko arhivskog središta, nego neki stručni rad na ovom polju. I dalje je preuzeta arhivska građa čuvana u nenamenskim prostorijama i bila izložena daljem propadanju.

Kada se uvidelo da ovaj institucionalni oblik zaštite arhivske građe nije bio dobar i zadovoljavajući, a Opšti zakon o državnim arhivima davao mogućnost

10 IAŠK, F-IAŠK, k-1, dok.18 Predavanje Smilje Milosavljević upravnice Arhiva str. 2.

221

prerastanja arhivskih središta u institucionalno više oblike zaštite - državne arhive, Gradski Narodni Odbor grada Kragujevca doneo je 4. februara 1952. godine rešenje br. 5286, o osnivanju Gradske državne arhive u Kragujevcu. Ovo rešenje potvrdio je ukazom Saveta za prosvetu i kulturu NR Srbije br. 2654/1952. godine.

Pošto je dobio saglasnost od Saveta za prosvetu, nauku i kulturu NR Srbije, započeo je aktivnosti oko osnivanja ove kulturne ustanove. Već 7. februara 1952. godine, na jednoj od sednica Saveta za prosvetu i kulturu Gradskog Narodnog odbora doneta je odluka o početku rada ove ustanove, 1. marta 1952. godine.11 Tako je, posle neophodnog usaglašavanja i zakonskog regulisanja, otpočeo sa radom Istorijski arhiv u Kragujevcu, u dve prostorije u zgradi u Ulici Filipa Kljajića 1. (ranije Jovana Ristića). Tek u aprilu odobren je budžet Arhiva i, posle 15. aprila, ustanova je počela samostalno da funkcioniše. Pored upravnika, Smilje Milosavljević, postavljeni su i prvi službenici Arhiva: Boško Košćal, za arhivskog pomoćnika i Mihailo Pavićević za režisera. Kada je, nešto kasnije, Pavićević premešten u Učiteljsku školu, na njegovo mesto postavljena je Olga Srećković. Od kadrova u toj prvoj godini radili su, kao službenici, još: Olga Živanović, arhivista, Danica Vuletić, računski referent, Radomir Nikolić, kustos iz Muzeja i, kraće vreme, Nada Bušetić. O kakvom se smeštaju radilo, najbolje govore prvi izveštaji o radu Arhiva. Prostorije su bile bez prozora, nesigurnih vrata, pod zapušten. I pored velikih teškoća, ustanova je u drugoj polovini marta počela da funkcioniše. Već 22. marta obavestio je predsednik Saveta za prosvetu i kulturu grada Kragujevca S. Nikić da je primio dopis iz novoosnovane Arhive i da je saglasan o predaji nekog "neupotrebljivog arhivskog materijala".

U jednom raspisu koji je, 24. maja 1952. godine, uputio v.d. direktora Arhiva Živomir Simović svim ustanovama i preduzećima na teritoriji nadležnosti Arhiva, stoji: "Koristim ukazanu priliku da vas ovim putem obavestimo da je u Kragujevcu nedavno osnovana Državna arhiva, institucija koja se bavi sakupljanjem, odabiranjem i čuvanjem sveg arhivskog materijala, a u cilju njegove zaštite od propadanja i radi očuvanja za pisanje naše nacionalne istorije".12

Arhiv, kao ustanova Gradskog narodnog odbora, dobio je nadležnost područja tri grada (Kragujevca, Kraljeva i Novog Pazara) i 11 srezova (kragujevačkog, lepeničkog, oplenačkog, orašačkog, gružanskog, levačkog, žičkog, deževskog, studeničkog, takovskog i štavačkog).13 Smilja Milosavljević, novopostavljeni upravnik Državne arhive, radi stručnog usavršavanja upućena je u Beograd da pohađa viši arhivski tečaj (1952); u odsustvu, zamenjivao ju je Živomir Simović, kao vršilac dužnosti direktora. Kao režiser, na prvim dokumentima nastalim radom nove ustanove, potpisuje se i Mihailo Pavićević kao v.d upravnika. Iz plana budžeta za

11 Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu, Fond Skupština opštine Kragujevca (1944– ) Delovodni protocol za 1952. godinu. Vodič istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu; Kragujevac, 1978, str.6. 12 IAŠK, Fond Narodni odbor opštine Sipić (1944- 1955), kut-1, Raspis Državnog arhiva. 13 Vodič IAŠK, nav. del. str.6.

222

1952. godinu vidi se da je u Arhivu zaposlen Boško Košćal, a u decembru i Dragoslav Vasić.

Za dalji rad Arhiva i ove službe značajno je donošenje dva savezna propisa: Rešenje o čuvanju arhivskog materijala i Uputstvo o prikupljanju, čuvanju i privremenom škartiranju arhivskog materijala, kojima je u potpunosti definisana arhivska građa i njeni stvaraoci, kao i mnoga pitanja vezana za čuvanje i korišćenje arhivske građe i izlučivanje bezvrednog registraturskog materijala i mnoga druga pitanja iz ove delatnosti.14

Ovim zakonskim propisima svaki arhiv na svom području dobio je pravo nadzora nad arhivskom građom, ma u čijem posedu ona bila. Imaoci arhivske graće bili su dužni da omoguće radnicima arhiva vršenje tog nadzora. Time se ovoj mladoj službi davala nova orijentacija, novim putevima. Koliko su ova dva uputstva značajna, sa stanovišta arhivske delatnosti pokazalo se vrlo brzo.

Osnivanje Arhiva u Kragujevcu pada u vreme kada se u našoj zemlji još uvek osećaju tragovi Drugog svetskog rata, koji je ostavio tragične posledice na pokretna i nepokretna kulturna dobra, pre svega na arhivsku građu koja je, u vreme rata, bila najviše izložena uništenju. Stoga je prvi i najvažniji zadatak novoosnovanog Gradskog arhiva u Kragujevcu bio rešiti pitanje smeštajnog prostora, a potom preuzeti celokupan arhivski materijal koji je ostao očuvan na ovom području. Bio je to težak i izazovan zadatak, koji je zahtevao uključivanje šire društvene zajednice u kulturnu misiju, poverenu Arhivu.

Proces preuzimanja arhivske građe u prvoj godini rada Arhiva - intenziviran je. Pored preuzimanja arhivskih fondova ugašenih registratura, vršen je i otkup arhivske građe od imalaca. Tako je pri Arhivu, 8. maja 1952. godine, bila oformljena Komisija za otkup arhivskog materijala koju su činili: Živomir Simović, predsednik, Blagoje Stokić, član i Đorđe Knežević, član, čiji je zadatak bio da ponuđeni arhivski materijal za otkup pregleda i procenjuje.15 Do kraja 1952. godine preuzeto je 30 arhivskih fondova i zbirki.

U junu 1952. v.d. direktor Arhiva obavestio je Gradski narodni odbor da se u Arhivu "ukazala potreba za angažovanje novih službenika". Kao ustanova iz porodice kulturnih institucija, Arhiv js težio od svog osnivanja da - pored prikupljanja, obrade i čuvanja izvorne istorijske građe - postane kulturno-prosvetno središte, kako bi se probudio interes kod građana o potrebi poznavanja prošlosti svoje sredine. Otuda su traženi službenici koji bi se bavili naučno-prosvetnom delatnošću.16

Zbog veoma obimne teritorije koja je bila u nadležnosti Arhiva, angažovani su spoljni saradnici, čiji je zadatak bio da vrše reviziju postojećeg arhivskog materijala u ustanovama i nadleštvima naročito mnogo udaljenim od sedišta Arhiva. Tako je za

14 Sl. list br. 8. od 13. februara 1952. 15 IAŠK, F-IAŠK, K-1 dok. 30 16 Isto, dok.66.

223

područje Novog Pazara, Raške i Tutina (17. juna 1952) angažovan Tihomir Lazarević, penzioner iz Kragujevca da vrši reviziju na ovom području.17

Zbog skučenosti prostora gde je smeštana arhivska građa na neki stručni rad nije se ni pomišljalo: "Službenici su samo prenosili, slagali i pakovali materijal".18

Sa povratkom Smilje Milosavljević, direktora Arhiva, sa tečaja za arhivske radnike, započeo je intenzivniji rad na organizacionom sređivanju Arhiva. U ovom periodu započeo je i pionirski posao na sređivanju i obradi arhivske građe, kako bi malobrojni istraživači, pisci hronika, istoričari, publicisti i drugi, mogli započeti sa istraživanjem i obradom pojedinih tema na osnovu arhivske građe. Ako se zna da je ta prva arhivska građa dospevala u Arhiv u rasutom stanju i da je o njoj do tada veoma malo vođeno računa (obično se nalazila u podrumskim prostorijama ili na tavanima), biće sasvim jasno na kakve teškoće su nailazili ti pioniri arhivske delatnosti u Šumadiji. Radeći predano na spasavanju preostalog kulturnog blaga Šumadije, oni su uspeli da u tim, za Arhiv značajnim danima, prikupe prave raritete sa kojima se ova ustanova i danas može ponositi. Veoma su impresivni podaci koji govore o kadrovima i njihovoj strukturi: do kraja 1952. u Arhivu je radilo sedam službenika, od čega je četvoro imalo visoku stručnu spremu.

Na samom početku rada Arhiv je bio ustanova sa skromnim i ograničenim prostorom, kadrovima i finansijskim mogućnostima, a njegove aktivnosti bile su usmerene samo na prikupljanje i evidentiranje arhivske građe na terenu. Preuzimanje velikog broja fondova zahtevalo je njihovo sređivanje i obradu, pa se javila potreba za radnicima. Pored radnika koji su bili u stalnom radnom odnosu, radili su i honorarni saradnici.

Te prve godine rada Arhiva, koje se poklapaju sa periodom obnove i izgradnje zemlje, obeležile su na poseban način i radnike Arhiva. Radilo se sa puno entuzijazma, često i prekovremeno, bez dobrih uslova za rad - sa željom da se što više građe prikupi na terenu, sredi i obradi kako bi što pre mogla biti dostupna korisnicima.

Kada se govori o kadrovima Arhiva, treba istaći da su prvi radnici bili utemeljivači ove službe u Šumadiji.

U toj prvoj godini radili su u Arhivu: Smilja Milosavljević, diplomirani profesor klasične filologije, koja je od osnivanja do penzionisanja (1961) provela na radu u Arhivu. Rođena 1905, u selu Desimirivcu nadomak Kragujevca, zahvaljujući dobrom poznavanju klasičnih jezika i arhivistike, predano je radila na uspostavljanju osnovnih oblika zaštite arhivske građe na ovim prostorima. Iz rada na polju arhivistike ostali su joj brojni rukopisi, a autor je jedne monografije pod nazivom: U matici života (Hronike sela Ilićeva). Pored nje, u pionire arhivske delatnosti u Šumadiji ubrajaju se: Dragoslav Vasić, profesor ruskog jezika u Kragujevačkoj gimnaziji, Olga Živanović, profesor istorije i Radomir Nikolić, istoričar umetnosti. Među prvima, u radu na sređivanju arhivske građe radio je Boško Košćal, arhivski pomoćnik. Ti prvi stručni radnici Arhiva udarili su kamen temeljac razvoju ove delatnosti, u vreme kada je ova

17 Isto, dok.74. 18 Vodič IAŠK,nav.del.str7.

224

služba krčila put i afirmisala se kod nas. Ne možemo, a da ne spomenemo Olgu Srećković i Danicu Vuletić koje su, tih godina radile na finansijama u Arhivu.19

Uz veliko zalaganje ovog malog kolektiva postignuti su zapaženi rezultati na zaštiti arhivske građe.

Uspostavljanje sistema zaštite

Posmatrajući razvoj funkcija zaštite arhivske građe koja je dospela u Arhiv i

one koja je nastajala van Arhiva, sa stanovišta savremene i razvojne funkcije koju Arhiv obavlja danas, može se konstatovati da je ona od samog početka, u skoro svim poznatim oblicima rada i metodama, obavljana od strane radnika Arhiva. Mada oblici evidencije imalaca arhivske građe nisu istovetni sa današnjim, možemo konstatovati da su oni zadovoljavali osnovne zahteve i potrebe Arhiva. Što se tiče smeštaja i Zaštite arhivske građe u samom Arhivu, problem se ispoljavao u nedostatku adekvatnog prostora. Imajući u vidu da prva zgrada nikako nije zadovoljavala ni po kapacitetu, ni po tehničkim karakteristikama, za zahteve jednog državnog arhiva, često su tražena adekvatnija rešenja. Zaposleni su se dovijali na razne načine kako bi se manipulacija građom što manje obavljala. Taj period je, stoga, period velikih pregnuća i iskušenja zaposlenih u Arhivu, kada su oni, često natčovečanskim naporom, spašavali od propadanja ono što se spasiti može.

Svi fondovi dospeli u Arhiv, podeljeni su u dve grupe: na fondove preuzete iz državnih nadleštava: preduzeća, ustanova, opština, manastira, društvenih organizacija, sudova, srezova, škola, crkava, zadruga i dr. Ovi fondovi deljeni su, dalje, prema prirodi poslovanja.

Drugu grupu fondova činili su fondovi uneti u ustanovu otkupom ili poklonom.20

Iz jednog izveštaja upravnika Arhiva, Simovića, upućenog Državnom arhivu u Beograd (26. juna 1952) vidi se u kakvim uslovima je radio Arhiv te godine: "Arhiv je smešten u zajedničkoj zgradi sa još jednom ustanovom (Sekcijom za puteve), ona je stara, građena pre skoro 50 godina. (Ta zgrada i danas postoji u Ulici Jovana Ristića 1) Prilikom useljenja, nije vršena neka veća prepravka, niti adaptiranje zgrade za našu ustanovu, jer nije sigurno da će arhiva tu ostati duže. Jedino je izvršeno krečenje i farbanje. Zgrada je ustvari bila privatni stan. Cela naša ustanova je smeštena u dve prostorije. U jednoj je smeštena kancelarija a druga služi za škartiranje materijala i kao magacin, sobe za rad i sve ostale poslove. Sobe su povezane hodnikom. Ova soba je sledeće dimenzije: dužine 6 m, širine 3 m i visine 3,5 m. U njoj se nalaze tri reda polica drvenih dužine 2,80 m a visine 3,00 m. Arhiva ne poseduje ni sobu kataloga, ni knjigoveznicu, ni foto laboratoriju. Biblioteka je tek u formiranju; do sada poseduje

19 B. Radovanović, Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu 1948-1998, (rukopis pripremljen za štampu povodom 50 godina od osnivanja arhivskog sedišta), Kragujevac, 1996, str.9. 20 S. Milosavljević, Predavanje…, nav.del. str.7.

225

400 knjiga iz raznih oblasti, ali većinom istorijskog karaktera. Pošto nemamo gvozdenih rafova, ni kase, značajnija dokumenta držimo u sefu Narodne banke. Veći deo arhivskog materijala povezan je u fascikle ili je u paketima. Nešto je i nevezano, jer je tako bilo primljeno." U izveštaju se dalje konstatuje da se na arhivskoj građi vrši škartiranje, a Arhiv nije još uvek otvoren za istraživače. Pri Arhivu je radilo šest honorarnih "pomoćnih nameštenika", a preuzeo je sledeće fondove: Invalidski sud-Kragujevac, Okružni i Sreski Sud, Gradsko poglavarstvo, Prestojništvo gradske policije Kragujevca, Arhiva Poreske i Šumske uprave, Investicione banke, Osnovne škole: Divostin, Beloševac, Gornja Sabanta, Maršić, Prevešt, Oparić i arhiv Okružne bolnice, mahom u nesređenom stanju. Preuzeti su i fondovi narodnooslobodilačkih odbora od 1945-1947. godine i nešto pojedinačnih dokumenata-rariteta.21

Već u prvoj godini rada Arhiv je postigao izvestan uspeh. Počinjući rad u skromnim i ograničenim uslovima, sa nedovoljnim stručnim kadrom i malim finansijskim mogućnostima, delovanje Arhiva bilo je usmereno na prikupljanje i evidentiranje arhivske građe na terenu i uspostavljanju osnovnih vidova zaštite. Jedna od najvažnijih funkcija Arhiva, na koju su ga obavezivali i zakonski propisi bilo je preuzimanje arhivske građe od ugašenih registratura i stvaralaca, smeštaj i permanentna zaštita u depoima. Već u prvoj godini, Arhiv je uspeo da, pored teških prostornih, materijalnih i kadrovskih problema, uspostavi potpun sistem zaštite arhivske građe, tako da je ustanova već te prve godine počela normalno da funkcioniše.

Razvoj arhivske službe od 1952. do 1955. godine

Zbog naglašene opasnosti od uništenja arhivske građe, osnovni poslovi u

Arhivu bili su (1953), pronalaženje građe kod imalaca i prenošenje u Arhiv. Arhivska građa pronalažena je po tavanima, podrumima i zabačenim prostorijama i o njoj niko nije vodio računa. Izložena različitim uticajima propadanja, dospevala je u Arhiv u rasutom i veoma lošem stanju: "Otuda retko koji fond da možemo naći sređen i ceo", stoji u jednom izveštaju. Arhiv je iste godine dobio još tri prostorije, tako da je raspolagao sa pet prostorija. Zbog velike količine preuzetog arhivskog materijala konstatovano je: "Depo, hodnik i ostava puni su materijala."

Rad na stručnim poslovima, započet u prvoj godini postojanja, nastavljen je uspešno i narednih godina. Izvršeno je razgraničenje i popis svih fondova ustanove i započeto sređivanje prikupljene građe. Sređivanje je vršeno po principu provenijencije. Samo u 1953. godini sređeno je 28 fondova, u prvoj fazi. Uz pomoć razgranate mreže poverenika, na celom području (11 srezova i tri grada) započeo je proces evidentiranja registratura i intenzivno rađeno na sagledavanju stanja arhivske građe i registraturskog materijala. U 249 opština, kolika je bila teritorijalna nadležnost Arhiva 1954. godine, evidentirano je 1443 registrature. Radnici Arhiva starali su se da, obilascima i dopisima, arhivsku građu na terenu zaštite od propadanja - do njenog

21 IAŠK,F-IAŠK,K-1,dok.115.

226

prispeća u Arhiv. To nije bilo nimalo lako, imajući u vidu mali broj zaposlenih i veliku teritoriju koju je Arhiv pokrivao.

Pri Arhivu je uspostavljen Arhivski savet (1953) čiji članovi su bili: Risto Nedeljković, Dragutin Bulatović, Ljuba Stefanović, Živojin Žunić, dr M. Krestić, Milan Kojović, Jovan Vulević, Gligor Trebješanin, D. Srejović, Anđelko Anđelić, Đura Radović, Raca Jovanović i Olga Tršić. Iz zapisnika sa sednica Saveta vidi se da je odziv sednicama slab. Na drugom sastanku Saveta (20. decembra 1953) izabrana je uprava: za predsednika Saveta izabran je Vita Nedeljković, iz Zavoda za socijalno osiguranje. Na sednicama Arhivskog saveta bili su izveštaji o radu Arhiva, problemi sa kojima se ova ustanova sreće u svom radu i tekuća pitanja.22

Zbog velike količine prispele arhivske građe, prioritetan zadatak za funkcionisanje ustanove bilo je pronalaženje prostora za smeštaj arhivske građe. Bez obzira na nedaće koje su pratile ovaj mali kolektiv, može se konstatovati da su u ovom prvom periodu rada nesebičnim zalaganjem i angažovanjem radnika Arhiva, postignuti vidni rezultati na polju zaštite arhivske građe. Preuzeta građa sadržala je velike količine bezvrednog registraturskog materijala koji po svom sadržaju nije imao ni operativni, a ni značaj za nauku, pa se pitanje valorizacije dokumenata preuzetih fondova postavilo odmah, u toku rada na sređivanju ovih fondova. Prvih godina rada Arhiva nije izdvajan bezvredan registraturski materijal iz arhivske građe.

Otežan pristup operativnoj arhivskoj građi i nedostatak prostora, uticali su da Arhiv traži novi prostor.

Osnovna karakteristika ovog prvog perioda rada za arhive u Srbiji je - intenzivno započinjanje na izgradnji jedinstvenog sistema zaštite i korišćenja arhivske građe. U toku 1953. na radu u Arhivu bili su: Dragoslav Vasić, Milija Milošević i Irena Krahtis. Iz Arhiva su premešteni Radomir Nikolić i Dragoslav Vasić, po molbi i Olga Srećković. Početkom 1954. godine postavljeni su: Natalija Prodanović i Boško Trifunović, Dobrila Karić i (1954) Vera Đorđević.23

I pored nerazumevanja prirode posla i značaja koji je Gradska državna arhiva u Kragujevcu imala, malog broja zaposlenih, sa minimalnim sredstvima za otkup i bez odgovarajućih plata za stručnjake, Arhiv je uspeo da prikupi vrednu građu koja je, većim delom, bila slabo poznata istraživačima i naučnoj javnosti u nas.

Smeštena u nekoliko prostorija privatne kuće i dalje je bila izložena propadanju. Sve do oktobra 1954, Arhiv je ostao u tim prostorijama - kada mu je dodeljen novi prostor u zgradi Gradskog odbora: najpre četiri prostorije, a potom još dve u starom delu zgrade i jedna veća soba za prijemni depo u novom delu zgrade. Dobijene prostorije bile su ove veličine: 1-3,60 h 4,2 m: 2 -3 h 4,20: 3 - 4,50 h 4-2 h 4,20 m: 5 -3 h 4,20 m: 6- 3 h 4,20 m: depo u prizemlju 4,80 h 6,20 m. Dve prve prostorije služile su za smeštaj sređene arhivske građe, a u trećoj je bila čitaonica i biblioteka sa stručnim knjigama i priručnom literaturom. Finansijsko poslovanje

22 IAŠK, F-IAŠK, Knjiga zapisnika sednica Arhivskog saveta Gradske državne arhive u Kragujevcu; Vodič IAŠK, nav. del. str. 7. 23 IAŠK, F-IAŠK, K-3/1955, dok. 275.

227

obavljano je u kancelariji četiri, a u kancelariji br.5 bio je upravnik. Prizemni depo služio je za smeštaj preuzete arhivske građe na terenu. U avgustu 1955. godine radili su u Arhivu ovi službenici:

1. Smilja Milosavljević, upravnik 2. Boško Košćal, arhivski pomoćnik 3. Dobrila Karić, nalazila se na kursu u Beogradu 4. Vera Đorđević, arhivski pomoćnik-pripravnik 5. Milija Milošević, učitelj 6. Boško Trifunović, učitelj 7. Irena Krahtis, arhivski pomoćnik 8. Natalija Prodanović, kancelarijski referent 9. Danica Vuletić, računski referent 10. Vladimir Antić, pomoćni službenik, postavljen je na mesto Zagorke Milošević kojoj je prestala služba, oktobra 1954. godine, po sili

zakona.24 Od inventara, Arhiv je raspolagao drvenim policama, ormanima za knjige,

stolovima i stolicama za rad, a posedovao je i nekoliko aparata za gašenje požara. Iz izveštaja o radu (za 1955) vidi se da je arhivska građa u Arhiv dospevala

na dva načina: preuzimanjem od likvidiranih registratura (10) i otkupom.25 Odlukom Narodnog odbora sreza Kragujevac, br. 9185 od 23. decembra 1955.

godine, osnovan je prvi savet Gradskog državnog arhiva u Kragujevcu, na osnovu Zakona o društvenom upravljanju kulturnim, prosvetnim i naučnim ustanovama ("Sl. glasnik NRS" br. 57 / 1955). Za članove Saveta imenovani su: Nadežda Obradović, profesor Ekonomske škole, Jovan Vulević, nastavnik, Emilija Jovanović, profesor Prve kragujevačke gimnazije, Mihailo Đorđević, zemljoradnik iz Drače, Dragoljub Ljubičić, učitelj iz Maršića i Dušan Stanojević, radnik "Crvene Zastave". Na osnovu istog zakona u sastav Saveta ispred ustanove ušli su: Smilja Milosavljević, upravnik Arhiva, Vera Đorđević, arhivski pomoćnik i Boško Košćal, arhivski pomoćnik. Na prvoj sednici Saveta za predsednika je izabran Dragoljub Ljubičić, učitelj iz Maršića.26

U toku 1955. godine započeo je rad na kulturno - prosvetnom polju Arhiva. Arhiv je organizovao Nedelju prikupljanja istorijskih dokumenata. U toku ove nedelje koja je trajala od 13. do 20. novembra 1955. godine nastavnik istorije, Radomir Šović i Ljubica Đaković, profesor, održali su u nekoliko škola predavanja o pisanim dokumentima iz naše bliže i dalje prošlosti, a učenici su bili angažovani na prikupljanju istorijskih dokumenata.27

24 Isto, dok. 275. 25 Isto, K-3/1955, dok.275. 26 IAŠK, F-IAŠK, Knjiga zapisnika Upravnog odbora Državnog arhiva Sreza Kragujevačkog 1955 -1967, str.1-3: Vodič IAŠK, str 8. 27 IAŠK, F-IAŠK; K-3/1955 dok. 399.

228

U toku trajanja Arhivske nedelje priređena je i prva izložba istorijskih dokumenata u prostorijama Gradske opštine. Iz knjige utisaka vidi se da je izložba trajala od 13. do 20. novembra i da je produžena do 1. decembra 1955. godine. O ovoj izložbi zapisala je u knjigu utisaka Radmila Gavrilović, učenica Učiteljske Škole iz Kragujevca: "Ulazeći u ove prostorije srela sam ljude koji su živeli i delali u prošlosti, ljude borbene, ambiciozne, lukave vladare, srela sam heroje bliskih događaja, čija imena žive po ovim zidovima u srcima Kragujevčana".28

O ovoj prvoj izložbi Dimitrije Tadić-Dića zabeležio je u listu "Svetlost": "Građa izložena ovde, u skromnim vitrinama, priča o prohujalim vremenima. Njihove ođeke ovde osluškujemo i čujemo kako pričaju svojim jezikom pojedine društvene pojave. U samom početku devetnaestog veka odlučno se pripremalo kidanje stega turskog feudalizma. Iz redova trgovaca i nahijskih knezova podiže se nov vladajući sloj na malaksalom organizmu turske carevine.

Dokumenti prošlosti, ti nemi pisani spomenici, otrgli su od zaborava to staro doba. Istorijski događaji nisu više zagonetka. Ovde je osvetljeno vreme i prilike Knjaževstva posle Sretenjskog i Turskog ustava i borba ustavobranitelja za vlast". Što se tiče organizacije rada u Arhivu 1955. godine, pored upravnika Smilje Milosavljević koja je ujedno radila na obradi građe, na poslovima arhivske biblioteke radila je Vera Đorđević, dok su u odeljenju za sređivanje i obradu radili Boško Košćal i Dobrila Karić. Dva službenika Arhiva radila su na sređivanju građe po registraturama i obrazovanju arhivskih jedinica: Milija Milošević i Natalija Prodanović. U Arhivu je računske poslove radila Danica Vuletić, a još su na poslovima sređivanja arhivske građe radili Irena Krahtis i Vojislav Rakić. Iz izveštaja za 1955. godinu vidi se da se radilo na topografskom pokazivaču, da je uredno vođena kartoteka registratura i da su novine i časopisi posebno inventarisani, a posebno knjige. Za poslovanje Arhiva (za 1955) odobreno je 2.996.000 dinara.

Aktivnost na publikovanju arhivske građe započinje 1955. g. Redigovan je rukopis knjige „Istorija sela Drače“, autora Mihaila Đorđevića Brke i pripremljen za štampu. Arhivski savet je brojao 12 članova. Predsednik je bio Vita Nedeljković.

U avgustu 1955. godine primljena je na rad u Arhiv Angelina Radotić, kao pomoćni službenik na mesto Vladimira Antića.

U ovom periodu dolazi do promene u teritorijalnoj nadležnosti Arhiva koji je svojom delatnošću pokrivao od 1955. godine šest Šumadijskih opština: Kragujevac, Topola, Aranđelovac, Rača, Batočina i Knić.

28 “Svetlost” od 18. novembra 1955. godine, str. 12.

229

USPOSTAVLJANJE SISTEMA ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE U ŠUMADIJI

S u m m a r y

U period od 1952. do 1958. godine uspostavlja se u Šumadiji sistem zaštite arhivske građe osnivanjem Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu. Prva generacija arhivskih radnika postigla je veliki uspeh naročito na prikupljanju arhivske građe koja je se nalazila kod stvaralaca. U ovom periodu učinjeni su i prvi koraci na stručnim tretiranju arhivskih dokumenata i poslovima zaštite: sređivanju i obradi arhivske građe,evidentiranju registratura, kulturno-prosvetnoj delatnosti, populari-sanju rada na zaštiti arhivske građe i njenom davanju na korišćenje.

Objavljeno u “Spomenici Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu, 1952-2002, Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, 2002, str. 21-52.

230

NEKA ISKUSTVA ISTORIJSKOG ARHIVA ŠUMADIJE U KRAGUJEVCU NA ZAŠTITI ARHIVSKE GRAĐE

U RATNIM USLOVIMA 1999. GODINE

Abstrakt: In this paper the author investigated the protection of archival holdings under special war conditions that applied to the archive of Šumadija in Kragujevac in that time the possibility arose that most important documents of the archive vvould disappear. In the case of war or even in danger or war the experiences of historical archives particularly varv. These informations are very important because we know that the archive of Šumadija was the only institution in the vvorld that has been bombed in the last 50 years. In 1999 this institution has survived a terrible and tragic act of war.

Pitanje zaštite arhivske građe i registaraturskog materijala u nastajanju u ratu i

neposrednoj ratnoj opasnosti nije se u svetu i kod nas poklanjalo dovoljno pažnje.1 O istoriji zaštite kulturnih dobara, posebno njenoj fizičkoj zaštiti u slučaju oružanih sukoba prvi je (sa područja bivše SFRJ) pisao Bernard Štuli, arhivista iz Hrvatske "Arhivistu" XVII-XVIII za 1974 i 1975. godinu (str. 315-345). On je u svom radu obuhvatio period od 1915. do donošenja Haške konvencije 1954. godine.

Problemi vezani za zaštitu arhivske građe u vanrednim ratnim uslovima iako su brojni i složeni, veoma retko su bili predmet arhivskih savetovanja. kod nas i u svetu. Prvi put je tema Saveznog arhivskog savetovanja bivše SFRJ (Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije)bila postavljena tema "Zaštita arhivske građe u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti" na arhivskom savetovanju u Zadru 1971. godine. Savetovanje je održano 6. i 7. maja 1971. godine, i tom prilikom su doneti odgovarajući zaključci sa preporukama "da se na nivou republičkih i pokrajinskih arhivskih organizacija češće organizuju savetovanja na ovu temu".2

Shodno preporukama Zadarskog savetovanja održano je međurepubličko arhivsko savetovanje SR Srbije i SR Makedonije u Leunovu 1986. godine na temu zaštite arhivska građe u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti. Pored toga što je ovo savetovanje odgovorilo na mnoga pitanja iz ove oblasti preporučno je da se organizuje jedno Savezno savetovanje na ovu temu. Na proširenoj sednici Predsedništva i Konferencije Saveza arhivskih radnika Jugoslavije u Prištini 1986. godine i na

1 U toku Drugog svetskog rata došlo je do stradanja kulturnih dobara u svim delovima sveta. Posebno je stradala arhivska građa.Zbog toga se posle rata javila ideja da bi trebalo stvoriti jednu organizaciju koja bi bi se bavila zaštitom kulturnih dobara u slučaju rata. Akciju koju je 1947. poveo Crveni Krst preuzeo je UNESKO. Održano je više sastanaka. Najpre je u Parizu doneta Rezolucija(1951), o zaštiti kulturnih dobara, a nešto docnije deklaracija koja je usvojena 14. maja 1954. Popisalo je 45 zemalja. U istoriji je poznata kao Haška konvencija. 2 R. Jemuović, Savezno savetovanje arhivskih radnika u Zadru, Arhivist XXI, br 1-2, Savez arhivskih radnika Jugoslavije, Beograd, 1971, str. 76-77.

231

proširenoj sednici Saveza arhivskih radnika Jugoslavije u Radencima (Slovenija) aprila 1987. godine prihvaćen je predlog Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine da se arhivsko savetovanje posvećeno zaštiti arhivske građe u slučaju neposredne ratne opasnosti ili rata održi u Tuzliu drugoj polovini 1987. godine.

Tako je o 18. i 19. juna 1987. godine u Tuzli u organizaciji Saveza arhivskih radnika Jugoslavije, održano prvo Savezno savetovanje arhivskih radnika SFRJ posvećeno "Zaštiti arhivske građe i registraturskog materijala za slučaj neposredne ratne opasnosti, rata i drugih vanrednih prilika".3 Podneto je 14 referata i saopštenja. Sva saopštenja i referate autori su pročitali (izuzev Radmile Petrović i Vladimira Sunčića). Na konačnom tekstu zaključaka radili su najugledniji arhivisti.4 Materijal sa ovog savetovanja umnožen je xerox tehnikom u određenom broju primeraka (120) i distribuirana arhivskim ustanovama kao službena tajna. U referatima su učesnici pokušali naći odgovore na brojna pitanja koja je trebalo rešiti kada se zemlja nađe u vanrednim prilikama.5

Zgrada Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu

posle bombardovanja 1999. godine Pravne osnove zaštite arhivske građe i registraturskog materijala za slučaj

vanrednih prilika, neposrednih ratnih dejstava i rata, u Srbiji posle raspada Jugoslavije, temeljili su još uvek na, umnogome zastarelim, propisima iz oblasti opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, donetim sedamdesetih i osamdeestih godina XX

3 Savetovanje je održano u hotelu «Tuzla». 4 Na tekstu zaključaka radili su Mirjana Dajić, direktor Arhiva Srbije i Bogdan Lekić, arhivista. 5 Grupa autora, Zaštita arhivske građe i registraturskog materijala za slučaj neposredne ratne opasnosti, rata ili vanrednih prilika. Materijal saveznog savetovanja održanog u Tuzli 18. i 19. juna 1987. godine, SDARJ, Beograd, 1987. Službena tajna.

232

veka. Sami radnici u ustanovama kulture donosili su svoje planove, kojima su uređivali i sprovodili način zaštite u slučaju rata. Imajući u vidu da arhivske ustanove prema pozitivnim zakonskim propisima u takvim uslovima nastavljaju sa radom, važećim planovima bila su data tačna zaduženja za svakog pojednica.

U sklopu planova odbrane, bila su predviđanja za svakog pojedinca zaposlenog u Arhivu, rezervna ili ratna lokacija, popis građe koju treba evakuisati, transportna sredstva, radna snaga za utovar i istovar kao i mere fizičkog obezbeđenja, sanduci za pakovanje i dr. Posebno je bilo regulisano pitanje dokumentacije iz domena narodne odbrane.6

Celokupna koncepcija opštenarodne odbrane i društvene samozaštite bila je zasnovana na koncepciji klasičnog rata i agresije jedne ili nekoliko zemalja na Srbiju, kao i pretpostavci da će svi pojedinci i ustanove poštovati pozitivne zakonske propise, i činiti jedinstven sistem odbrane. Svi planovi odbrane morali su biti u skladu sa postojećim planovima društveno - političke zajednice.

Ovome treba dodati i činjenicu da je mali broj arhivskih ustanova u Srbiji imao sve potrebne uslove za normalno funkcionisanje (namensku zgradu, skloništa, opremu i dr), a da se ne govori o ažuriranim planovima odbrane potrebnim sredstvima za odbranu u slučaju rata ili ratnih dejstava.

Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu je ustanova koja trajno čuva, stručno obrađuje i daje na korišćenje arhivsku građu nastalu na tlu Šumadije sedam opština (Aranđelovac, Topola, Rača, Batočina, Knić, Lapovo) i grada Kragujevca. Teritorijalna nadležnost Arhiva proteže se na 722 registrature. U njegovim depoima pohranjeno je 440 arhivskih fondova i zbirki. Od samog osnivanja ustanovu su pratile brojne teškoće.7 Donošenjem "Zakona o zaštiti kulturnih dobara" 1994. godine u Srbiji je usvojeno načelo, potpune zaštite svih kulturnih dobara kao i jednak pravni položaj njihovih vlasnika Ovim zakonom bili su utvrđeni opšti uslovi organizovanja i rada organizacija u oblasti zaštite kulturnih dobara.8 Nasleđeno je pravo Arhivi, da o arhivskoj građi vode zbirnu evidenciju, evidenciju preuzete građe i da za svaki fond i zbirku obrazuju dokumentaciju (dosije). Pored toga predviđeno je da se za arhivsku građu rade informativna sredstva : vodiči, katalozi, indeksi liste i drugo.9

6 J. Popović, Pravne osnove zaštite arhivske građe za slučaj neposredne ratne opasnosti i rata. Zbornik saopštenja Zaštita arhivske građe u Tuzli, nav. del. str. 18. 7 B. Radovanović, Spomenica Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu 195Z-Z0Z, IAŠK, Kragujevac, 2002, str. 15 (Predgovor). 8 Zakon o kulturnim dobrima objavljen je u Službenom glasniku Republike Srbije, broj 7/94. Čl. 99 do 11a. određene su mere tehničke zaštite i drugi radovi na kulturnim dobrima. 9 6. Lekič, Arhivsko zakonodavstvo Jugoslavije 1918-1974, Arhivski pregled 1-4, Arhiv Srbije, Beograd, 1996-1997, str. 47-4

233

Arhivski depo Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu posle bombardovanja 1999. godine

U vreme NATO napada (24. mart 1999) na Srbiju i Crnu Goru važila je

"Uredba" sa zakonskom snagom koja je regulisala pitanje zaštite arhivske građe registarturskog materijala u slučaju rata ili neposredne ratne opasnosti. Postojao je i "Pravilnik o merama zaštite kulturnih dobara u slučaju neposredne ratne opasnosti i rata" i "Uputstvo o merama zaštite arhivske građe i registarturskog materijala u slučaju rata". Navedenim podzakonskim aktima bliže su bila regiulisane mere zaštite arhivske građe u slučaju rata i ratnih dejstava. Navedena normativna akta odnosila su se na arhivsku građu i registarturski materijal.10

U realizaciji uputstava i obezbeđivanju finansijskih sredstava za ovu namenu kao i opremanja odgovarajućih prostorija za smeštaj arhivske građe i mikrofilmova u arhivskim ustanoivama u Srbiji nije bilo na adekvatan način rešeno.

Zbog specifičnih uslova u kojima se našao Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu 1999. godine kada su započela ratna dejstava NATO alijanse na Srbiju i Crnu Goru, i nepodesne lokacije zgrade Arhiva (blizina vojnih objekata) nedovoljne opremljenosti, kao i drugih uslova, ova ustanova je dva puta bila izložena bombama.11

10 Slk. list, SFRJ br. 61/85. 11 B. Radovanović, Lokaciija arhiva u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti, Zbornik radova sa naučnog skupa "Arhivska građa kao izvor za istoriju» Arhiv Srbije, Beograd 2000.

234

Prve bombe pale su prvog dana napada na Srbiju i Crnu Goru 24. marta 1999. godine. Kako su bile male razorne moći i pale dalje od arhivsk zgrade, nisu napravile veće oštećenje. Osim pucanja stakala na nekoliko prozora sa severne strane zgradeArhiva, i prozora na arhivskoj kotlarnici, nije bilo većih oštećenja na samoj zgradi, a arhivska građa, osim toga što je bila izložena velikoj količini prašine, koja prati bombardovanja, nije bila ovim napadom ugrožena. Bombe su pale u vreme kada se u Arhivu nalazio jedan radnik obezbeđenja tako da životi radnika Arhiva nisu bili u ovom napadu ugroženi.12

Međutim, to je bilo samo upozorenje da se arhivska građa sa te lokacije mora izmestiti na bezbednije mesto, kako bi se sačuvala od eventualnog novog napada i oštećenja. Postojeći plan evakuacije na bezbednije mesto nije se mogao realizovati zbog upotrebe prevoznih sredstava za druge namena pa se pristupilo odabiru nove lokacije. U dogovoru sa Opštinskim štabom, koji je danonoćno zasedao, određena je za izmeštaj arhivske građe nova lokacija. Posle toga pristupilo se evakuaciji i organizovanju radne snage, transportnih sredstava i mera bezbednosti. Pokazalo se da ta nova lokacija određena od Opštinskog štaba nije ispunjavala elementarne uslove zaštite arhivske građe

Evakuacija arhivske građe vršena je na novu lokaciju za vreme uzbuna, zbog čega je moglo doći do katastrofalnih posledica po ljudstvo koje vrši evakuaciju i same građe.

Nisu bili sačinjeni pripriteti arhivskih fondova i zbirki nego je građa iznošena"ad hok", neplanski.

12 B. Radovanović, Spomenica, nav. del. str. 214-215.

235

Nova lokacija nije pružala optimalne uslove za prijem i smeštaj građe, jer nije bilo obezbeđeno nesmetano ulaženje drugih lica.

Same prostorije bile su dosta vlažne (podrumske) i nisu bile zaštićene od požara. Jedan deo građe bio je smešten u nedovršenu fiskulturnu salu koja nije imala adekvatnu zaštitu i prozore.

Prilikom izmeštanja građe radnici arhiva nisu mogli vršiti svoju redovnu delatnost.

Radna snaga i sredstva prevoza koja su vršila evakuaciju, na brzinu su prikupljeni iz više mesnih zajednica, bez ikakvog iskustva. Dešavalo se da se evakuišu sređeni i nesređeni fondovi zajedno.

Prilikom drugog bombardovanja projektili NATO-a pali su u neposrednoj blizini Arhiva Šumadije kada je arhivska zgrada mnogo stradala.

lako sama zgrada Arhiva nema neku kulturnu vrednost (ranije je to bio Vojni zatvor i zgrada NRIO «Svetlosti»), pretrpela je veliko oštećenje.

Gotovo svi zidovi su rastreseni, a krovni pokrivač uništen (300 m2). Krovna konstrukcija je delimično uništena, zbog čega je posle obilnih kiša u

maju i junu bila ugrožena preostala arhivska građa.13

Iskustva Istorijskog arhiva Šumadije u Kraujevcu ukazuju na potrebu ažuriranja planova iz ove oblasti.

U tom cilju neophodno je izraditi odgovarajuće standarde i norme koji bi važili za sve ustanove ovog tipa.

U tim standardima i normama nephodno je, da se na osnovu iskustva Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu, nađu sledeća pravila;

1. Arhivska zgrada ne sme nikako biti u blizini vojnih objekata (kasarni, vojnih baza i dr).

2. Arhivske zgrade u vreme trajanja ratnih sukoba ili izvođenja ratnih dejstava ne mogu se koristiti u vojne svrhe.

3. U arhivskim zgradama ne mogu biti stacionirane vojne jedinice ili vojna oprema.

4. izradu valjanih planova za slučaj rata ili neposredne ratne opasnosti treba da izradi svaka ustanova koja štiti arhivsku građu ili registaraturski materijal.

5. Arhivska zgrada ili mesto evakuacije ahivske građe ne sme biti u blizini objekata koji mogu biti potencijalna meta napada iz vazduha.

6. Planovi odbrane arhivskih ustanova moraju biti ažurirani i u skaladu sa pozitivnim zakonodavstvom.

7. Planovima evakuacije moraju sadržati sve okolnosti (klasifikaciju građe, utovar, istovar građe, transportna sredstva, obezbeđenje radne snage, mere bezbednosti i dr) kao i mesta gde se građa izmešta (adekvatan prostor).

8. Moraju se tačno planirati rokovi potrebni za svaku od navedenih radnji. 9. Moraju se predvideti i neočekivane okolnosti do kojih može doći prilikom

napada ili bombardovanja.

13 Isto,nav.del.str214-215.

236

EXPERIENCES MADE BY THE HISTORICAL ARCHIVE OF ŠUMADIJA IN KRAGUJEVAC DURING THE WAR 1999

CONCERNING THE PROTECTION OF THEIR HOLDINGS Summaary

The use of modern teehnologies and new vveapons of destruetion during the NATO bombardment of Serbia and Montenegro in 1999 as vvell as the possibilities to destroy immense quantites of arehive documents shows that the arehives are not sufficiently prepared to protest cultural and historical goods in the condition of war or imminent danger of war. The lack of legislature in this area international standards means that we must organize a much better proteetion of our arehives in wars or any other similar situations.

In is necessary to oblige ali civic and military struetures in pover to protect ali objeets vvhere the arehive materialis kept and stored so as to prevent any destruetion of them.

Objavljeno u “Tehnicki in vsebinski poroblemi klasičnego in elektronskego arhiviranja“, br.4, Pokrajinski arhiv Maribor, 2005. STR.276 -282.

237

ARHIVSKA ZGRADA, PROSTOR I OPREMA ISTORIJSKOG ARHIVA ŠUMADIJE U KRAGUJEVCU U FUNKCIJI ZAŠTITE

ARHIVSKE GRAĐE

Abstrakt:This paper gives the basic information on archival buiiding and equipment Historical Archive of Šumadija vvas funded in 1952 with a task to take on the protection of archival material, emphasizing some problems.

Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu započeo je sa radom 4. februara 1952.

godine kao Gradska državna arhiva.1 Od samog početka arhiv su pratile brojne teškoće, materijalne i kadrovske prirode i smeštajnog prostora. Svoju kulturnu misiju Arhiv je započeo u jednoj prizemnoj kući u ulici Jovana Ristića br 2 (ranije Filipa Kljajića). Zbog velikog priliva arhivske građe preseljen je Arhiv u zgradu Gradskog narodnog odbora (danas Skupština grada Kragujevca) gde je ostao do 1988. godine. Kao prihvatni depo Arhiv je koristio podrumske prostorije Opštinskog suda.2

Odlukom Skupštine Republike Srbije da se pitanje Arhiva u Kragujevcu reši, izdvojena su 1986. godine znatna sredstva za kupovinu zgrade NRIO „Svetlost" u Šumaricama (ranije zgrada Vojnog zatvora), za potrebe Arhiva. Tokom 1987. i 1988. godine izvršeni su obimni radovi na rekonstrukciji i adaptaciji zgrade i ona je prilagođena potrebama arhivske službe. Mada se radilo o nenamenskoj zgradi koja je bila stara i neodgovarajuća i na izuzetno nepovoljnoj lokaciji, ipak su se u novoj zgradi stvorili uslovi za proširivanje i produbljivanje gotovo svih aktivnosti Arhiva.3

Zgrada je izgrađena tokom 1948-1949. godine kao Oficirski vojni zatvor, u krugu Kasarne „Milan Blagojević" i jedno vreme služila za potrebe Vojne pošte.4 Na sednici Narodnog odbora opštine Kragujevac 24. aprila 1958. godine na osnovu zahteva Državnog sekretarijata za poslove narodne odbrane, preneto je pravo korišćenja zemljišta i zatvorske zgrade površine 1794. m2 na Državni sekretarijat narodne odbrane u Kragujevcu. Ova imovina izdvojena je uz naknadu iz vojne imovine nepokretnosti 1970. godine. Rešenjem Skupštine opštine Kragujevac od 24. decembra 1971. godine data je imovina na trajno korišćenje Novinskoj i Radio -

1 B. Radovanović, Spomenica Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu: 1952-2002, Kragujevac, Istorijski arhiv Šumadije, 2002, str. 35 2 B. Radovanović, Arhivske zgrade u Srbiji, Šumadijski anali br1, IAŠK; Kragujevac, 2004, str. 132. 3 B. Radovanović, Spomenica, nav. del. str.73. 4 Zgrada je izgrađena sa namerom da se stvore posebni uslovi pritvora za one srpske oficire koji su se izjasnili za rezoluciju IB-a.

238

informativnoj ustanovi „Svetlost" u Kragujevcu bez naknade. Tako su objekti, zemljište i zgrada postali svojina NRIO „Svetlosti" iz Kragujevca.5

Zgradu je 16. aprila 1986. godine NRIO „Svetlost" prodala Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu za sumu od 60.000.000 dinara, s tim da se prostor preda kupcu do kraja juna 1987. godine. Na sednici Zbora radnika Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu koja je održana 1. juna 1987. godine doneta je odluka da se adaptacija i radovi na investicionom održavanju povere RO „Kazimir Veljković“ iz Kragujevca.6 Tokom 1987. i 1988. godine izvršeno je u unutrašnjosti zgrade, rušenje zidova malih prostorija, prepravljena instalacija vodovoda i kanalizacije, izvršena rekonstrukcija instalacija električne struje i grejanja i delimična instalacija klimatizacije. Pored toga celokupna zgrada je prepokrivena izvršena popravka maltera na fasadi i spušteni plafoni na unutrašnjim zidovima.7 Radnici Građevinskog preduzeća „Kazimir Veljković" iz Kragujevca čine izuzetne napore da zgradu što je moguće više prilagode nameni.

Tako Arhiv tokom 1988. godine useljava arhivsku građu, u prethodno preuređen prodstor, a radnici dobijaju daleko bolje uslove rada. Svečano otvaranje nove zgrade izvršeno je 6. oktobra 1988. godine.8

Sa preseljenjem u novu zgradu pružena je mogućnost da Arhiv proširi polje rada i vrši adekvatniju zaštitu arhivske građe.

Navedenim elaboratom za adapataciju i rekonstrukciju zgrade prostor je maksimalno prilagođen novoj nameni. Najpre je izvršena provera nosivosti armirano -betonske konstrukcije, kako bi ona mogla zadovoljiti potrebe Arhiva. Rekonstrukciju i revitalizaciju vodovodne i kanalizacione mreže i električnih instalacija pratili su radovi na samom objektu i to izolacija temelja od vlage, sređivanje i farbanje stolarije,uređenje podova i zidova i obnavljanje fasade, kao i prilaznog puta do zgrade, što je doprinelo da smeštaj arhivske građe i rad zaposlenih bude znatno bolji.

Da je za obavljanje arhivske delatnosti veoma važna lokacija arhivske zgrade, i urbanističke karakteristike, pokazali su događaji 1999. godine.9 Agresija NATO -a na

5 Skupština opštine Kragujevac, Rešenje o prenosu na trajno korišćenje zgrade Vojnog zatvora u ulici Milovana Glišića br. 36 (danas Kragujevačkog oktobra 13). 6 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac (IASŠK), Kragujevac, Fond IAŠK, Knjiga zapisnika sa sednica Zbora radnika. 7 IAŠK; Kragujevac, F.IAŠK. Podaci za razmatranje useljenja Istorijskog arhiva Šumadije u zgradu NRIO „Svetlost". 8 Katalog izložbe „Pola veka zaštite arhivske građe u Šumadiji" (1952-2002), autor Borisa Radovanović, stalna postavka. 9 Borisa Radovanović, Lokacija arhiva u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti, Zbornik radova sa Međunarodnog arhivskog skupa održanog u Beogradu 15. i 16. maja 2000. godine. Arhiv Srbije, Beograd, 2000, str. 331.

239

Srbiju pokazala je da je zgrada Arhiva na nepodesnoj lokaciji. Tokom bombardovanja Kasarne „Milan Blagojević" u dva navrata, zgrada Arhiva je mnogo stradala i pretrpela veliko oštećenje10 Još u toku agresije deo građe je izmešten na drugu lokaciju, a već tada su preduzimani odgovarajući radovi na sanaciji dela zgrade koji nije bio oštećen kako bi se posle prestanka agresije arhivska građa vratila u depo. Obimniji radovi na sanaciji i adaptaciji zgrade Arhiva izvršeni u toku 2000. i 2001. godine, tako da se od 2003. godine Istorijski arhiv Šumadije nalazi ponovo u arhivskom prostoru u ulici Kragujevačkog oktobra br 13.11

Zgrada koju danas koristi Arhiv raspolaže sa 574,16 m2 u prizemlju i 379,32 m2 na spratu, što ukupno iznosi 953,48 m2.12 U tom arhivskom prostoru smešteno je oko 1400 d/m arhivske građe. Zbog nedostatka prostora, Arhiv nije u mogućnosti da preuzme svu arhivsku građu koja se nalazi kod stvaralaca, a koja je često u neadekvatnim uslovima izložena propadanju. Tako ograničenost prostora za smeštaj i zakonska obaveza preuzimanja i zaštita te građe nameću potrebu iznalaženja rešenja za ovaj problem.

Postojeća arhivska zgrada ni blizu ne može da zadovolji potrebu za smeštaj velike količine arhivske građe dospele za preuzimanje u sedam šumadijskih opština, ali je ipak u poređenju sa ranijim zgradama koje je Arhiv koristio privremeno, bila korak napred u svakom pogledu.

Prilikom adaptacije i rekonstrukcije zgrade, na lokaciju i kompoziciju objekta nije se moglo uticati. Uočavamo da su neki elementi iz arhivskih standarda o zgradama ispunjeni i za sistem zaštite veoma dobri. Zgrada Arhiva smeštena je u mirnoj zoni naselja, sa infrastrukturom koja mada nije baš najbolja, može zadovoljiti sve potrebe Arhiva. Što se tiče prostorne širine (veličine) lokacije, zaštite od zagađenja i buke lokacija je dobra. Zgrada Arhiva podignuta je na dosta prostranom zemljištu, prilično izolovanom od saobraćajne buke i uticaja prašine i štetnih gasova. Okružena je zelenilom a u njenoj blizini nema industrijskih objekata, koji bi zagađivali okolinu. Zgrada se nalazi u okviru Spomen kompleksa „Kragujevački oktobar". Prostrano slobodno zemljište oko zgrade predstvlja idealnu izolaciju i osiguranje od požara. Ako se ostvari plan lokalne samouprave da kompleks u kome je smešten ovaj objekt postane kulturno - prosvetni kompleks i izvrše temeljne prepravka i rekonstrukcija zgrade, dograde odgovarajuće prostorije za smeštaj arhivske građe (depoi), moglo bi se reći da da je zgrada zaista smeštena na dobrom mestu.

10 B. Radovanović, Lokacija arhivskih zgrada u Srbiji i uticaj na zaštitu arhivske građe, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, PAM, Maribor, 2004 : str. 156-165: B. Radovanović, Neka iskustva Istorijskog arhiva Šumadije na zaštiti arhivske građe u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, PAM, Maribor, 2005. str. 11 B. Radovanović, Spomenica, nav.deio.str. 76. 12 IAŠK, Preračun za radove na objektu Istorijski arhiv Šumadije (elaborat) od 12.10 1987. godine.

240

Na zgradi je u 2006. godini ugrađena protivprovalna instalacija sa centralom Padox 1738 i moderan sistem za dojavu požara sa protivpožarnom centralom „Teofore Zeta".

Međutim, dostupnost zgrade korisnicima (istraživačima), kao i komuni-kacione veze sa drugim ustanovama kulture i bezbednost lokacije u slučaju rata i neposredne ratne opasnosti i opasnost od skladištenja velike količine goriva u neposrednoj blizini zgrade, ukazuju na to da lokacija zgrade Arhiva i pored nekih elemenata koji ispunjavaju uslove za nesmetano funkcionisanje arhiva, nije dobro odabrana.

Problem prostora za smeštaj arhivske građe ostao je za arhiv dugi niz godina otvoren.13 Zbog čestih seoba iz jedne zgrade u drugu, problem opreme nametao se često. Sve do preseljenja u novu zgradu prostor nije bio adekvatan i odgovarajući, a oprema koju je Arhiv koristio skromna i neodgovarajuća. Od tri glavna problema sa kojima se Arhiv imao boriti od svog osnivanja (prostor, finansiranje i kadrovi) možemo reći da nijedan nije bio adekvatno rešen.

Iz jednog izveštaja iz 1952. godine vidi se da je Arhiv smešten u zajedničkoj zgradi sa još jednom ustanovom (Sekcija za puteve).14 U toj zgradi Arhiv je koristio dve prostorije. U jednoj je bio prostor za rad, dok je druga od 18m2 korišćena kao depo za smeštaj građe. Od opreme Arhiv je raspolagao sa nekoliko stolova i stolica, jednim ormarom i drvenim policama za smeštaj građe dužine 2,80 m i visine 3,00 m. Značajnija dokumenta držana su u sefu Narodne banke.15 U zgradi Gradskog odbora Arhiv je koristio četiri prostorije i jednu veću prostoriju za prijem građe sa terena. U dve prostorije bila je smeštena sređena arhivska građa dok su dve prostorije služile za stručni rad i čitaonicu. Godine 1961. dobijene su podrumske prostorije u Opštinskom sudu za Depo arhiva, a nešto docnije i podrumske prostorije u zgradi Skupštine opštine Kragujevac. Tu je Arhiv ostao do preseljenja u nove prostorije 1988. godine.

Prilikom preseljenja u današnju zgradu Arhiva, prostor u zgradi je podeljen tako da je jedan deo iskorišćen za smeštaj arhivske građe - depoe, drugi deo za rad, odnosno upravu i stručne radnike i treći deo namenjen istraživačima i publici arhivsku biblioteku sa čitaonicom.

Prostor kojim danas raspolaže Arhiv, podeljen je u nekoliko celina, tako da Arhiv nesmetano može obavljati proces rada.

Radni prostor nalazi se na spratu arhivske zgrade, a površine mu je 379,32 m2. Pored sređivanja i obrade arhivske građe i izrade izložbi, ovde se vrše sve stručne radnje na građi. Pored upravljačke funkcije i prostora namenjenog za publiku, na spratu se nalazi čitaonice za korisnike sa arhivskom biblioteke. U hodniku na spratu korisnicima je dostupna stalna izložbena postavka o razvoju Arhiva 1952-2002. godine.

13 Radmila Popović, Petković, Postanak i razvoj arhivistike u Srbiji i Makedoniiji, Zajednica arhiva Srbije, Beograd, 1972, str. 196. 14 Ta zgrada i danas postoji u ulici Jovana Ristića br. 1. 15 B. Radovanović, Spomenica, nav. del. str. 43.

241

Ceo kompleks depoa namenjen je za smeštaj i trajno čuvanje arhivske građe. Tu se izdvaja prostor za preuzimanje i prostor za trajno čuvanje arhivske građe. Pristup depou Arhiva vozilom moguć je iz dvorišta, gde postoji i prostor za parkiranje za arhivsko vozilo.

Prozori depoa zaštićeni su mrežastim metalnim rešetkama i osigurani od prirodnog svetla. Sve prostorije depoa osigurane su električnim osvetljenjem sa fluo cevima.

Dopremljena arhivska građa iz registratura najpre se arhivskim kolicima prevozi do prihvatnog depoa i prostorije predviđene za dezinfekciju i dezinsekciju. Međutim, kako ova prostorija još uvek nije opremljena odgovarajućom opremom, što je u planu, vrši se samo njeno čišćenje.

U ovom delu arhivske zgrade nalazi se i prostorija namenjena za knjigoveznicu i restauraciju koju tek treba opremiti.

Pitanja arhivske opreme počelo je da se rešava na adekvatan način sa preseljenjem u zgradu Skupštine opštine (danas Skupština grada) 1955. godine. Prostor koji je dat na korišćenje Arhivu bio je neadekvatan. Pored podrumskih prostorija, koje su tada korišćene kao depoi, korišćeno je nekoliko kancelarija na četvrtom spratu, za rad.Tom prilikom dobijeno je nešto opreme kao poklon od Narodnog odbora opštine Kragujevac, a jedan deo je kupljen. Građa je sve do sedamdesetih godina XIX veka bila smeštena u drvene police. Prve metalne police nabavljene su sedamdesetih godina od firme „Primat" iz Maribora.16 Kupljeno je 36 polica za smeštaj arhivske građe u dužini od 198 metara. Arhiv je metalne arhivske polica za smeštaj građe, posle preseljenja arhiva u novu zgradu 1986. godine, mahom nabavljao od Društvenog preduzeća za zapošljavanje invalida „Šumadija" Kragujevac. Prilikom useljenja u nove prostorije Arhiva 1988. godine, kupljena je od mariborske firme „Primat" jedna kasa i kartotečki ormar za čitaonicu. Tom prilikom dobijeno je na poklon od Ministarstva kulture Republike Srbije oprema za knjigovežnicu (deklišer i presa).

Svi depoi su opremljeni metalnim policama koje su premazane nezapaljivim premazom. Police su visine 3 metra, a širine 90 cm. U jednoj prostoriji - depou smešten je ormar sa mikrofilmovima. Police su u depou postavljene tako da se bez problema može prići arhivskim kolicima svakoj polici, a u slučaju evakuacije osiguran je dovoljan prostor za nesmetano iznošenje građe. Svaka prostorija depoa snabdevena je higrometrom i termometrom a od pomoćne opreme postoje i metalne merdevine i manipulantska kolica za prevoz arhivske građe. Redovnom kontrolom količine vlage i temperature izbegnuta je mogućnost naglih promena vlage i temperature. Međutim prostorije depoa još uvek nisu snabdevene adekvatnim uređajima koji će sprečiti štetne fizičko - hemijske uticaje (vlage, temperature, zagađenosti vazduha) kao i biološko (plesni, gljivice i dr).

16 Isto, nav. del. str. 210.

242

Uz automatski sistem za dojavu požara sa protivpožarnom centralom postavljen je i odgovarajući broj aparata za suvo gašenje (C02). Protivprovalni sistem sa centralom ,,Padox 1738" i s odgovarajućim senzorima i zaštitom od prodora vode pokriva sve prostorije u Arhivu, tako da je moguće registrovati svako kretanje i ulazak i izlazak iz arhivskih prostorija ili prodore vode.17

Vodovodne i elektroinstalacije su adekvatno zaštićene i dobro osigurane. Instalirana je i digitalna telefonska centrala sa tri linije, a u svakoj prostoriji postoje telefonski priključci. Ovakvim rešenjem stvoreni su dobri uslovi za nesmetano preuzimanje arhivske građe od stvaralaca i imalaca sa području Šumadije i kvalitetnu primenu stručnih postupaka kod tretiranja zaštite arhivske građe i njeno korišćene.

Imajući u vidu da arhivske zgrade, prostor i oprema predstavljaju važne elemente koji utiču na funkcionisanje jednog arhiva, posmatrajući ove elemente u sklopu važećih arhivističkih normi i standarda, možemo konstatovati, kada je u pitanju zgrada Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu, da nisu ispunjeni svi uslovi koji se u standardima preporučuju. Tako je lokacija Istorijskog arhiva Šumadije loše rešenje, jer je sama zgrada smeštena u blizini vojnih objekata. Ovome se može dodati da je zemljište na kome se nalazi zgrada Arhiva podvodno i da nije urađena adekvatna izolacija protiv vlage i drenaža terena protiv podzemnih voda i u skladu sa arhivističkim i građevinskim standardima. I pored toga što zgrada na parceli ima dobru orjentaciju, ne nalazi se u delu naselja gde su dobre saobraćajne veze, pa je pristup korisnika zgradi dosta otežan. Nedostaje i adekvatna oprema za fotolaboratoriju, radionicu za restauraciju i konzervaciju dokumenata i knjigoveznicu. Ako posmatramo estetski konfor zgrade i njenu iskorišćenost možemo reći da ona nije baš najbolja sa stanovišta struke.

Ostali elementi, kao što je širina lokacije, opremljenost potrebnim instalacijama, zeleni prostor oko zgrade, van prometnih puteva koji mogu biti izvor zagađenja i buke, pruža dobre uslove za zaštitu arhivske građe.

Sve ovo daje nadu da će društvena zajednica jednim trajnim rešenjem, a to je nova zgrada Arhiva, kakvu Kragujevac zaslužuje, stvoriti optimalne uslove za preuzimanje i smeštaj velike količine arhivske građe koja je zakonski dospela za preuzimanje i da se pohrani u depoe arhiva kako bi se trajno sačuvala za buduće generacije.

17 Ovi sistemi instalirani su 2006. godine. Sve radove na instaliranju izuvršila je firma “Prohor –alarm”iz Kragujevca

243

SUMMARY ARCHIVE BUILDING, SPACE AND EOJJIPMENT

OF THE HISTORICAL ARCHIVE OF ŠUMADIJA IN THE FUNCTION OF PROTECTING ARCHIVAL MATERIAL

ICA COMMITTEE ON ARCHIVE BUILDINGS AND EOJJIPMENT

Archive Building Case Studies: Historical Archive of Šumadija Kragujevac

PLACE Historical Archive of Šumadija Kragujevac

OPENING DATE October 6th, 1988

ADDRESS Kragujevačkog oktobra 13, 34000 Kragujevac, Serbia Tel: 034 / 336 251

CONTACT NAME Predrag llić, director of the Historical Archive of Šumadija Kragujevac

COST OF PROJECT

244

45.000.000 (din. renovated)

TYPE OF BUILDING Renovated

SIZE, AS FLOOR AREA Building on levels Area of repositories: 574,16 sq metres Area of offices: 223.12 sq metres (includes working and office areas) Area of public faciiities: 164.30 sq metres (includes a reading room, displav

area, reception and readers lounge)

READER SE ATS 16 seats 5 computer terminals 1 microfilm reader (manual)

BRIEF DESCRIPTION Building is situated in Memorial Park „Kragujevac oktober", approximately 1

km from the AC Opening hours: Mondav to Fridav, 7:00am to 3:00pm.

Objavljeno u “Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“ ,br. 6, Pokrajinski arhiv Maribor, 2007 str.185 -191

.

245

IX DEO

AKTUELNA PITANJA

246

247

O NEKIM AKTUELNIM PITANJIMA ARHIVISTIKE U SRBIJI

Abstrakt: U radu se govori o zaštiti arhivske građe kod privatizovanih preduzeća u vreme tranzicije, zaštiti arhivske građe koja nastaje radom nevladinih organizacija u Srbiji, o potrebi održavanja prvog kongresa srpskih arhivista i osnivanju katedre za arhivistiku na jednom od univerziteta u Srbij

Ključne reči: arhivska građa, tranzicija, nevladine organizacije, arhivistika, kongres. Pitanje zaštite arhivske građe, ustanova i privatizovanih preduzeća u Srbiji, u

periodu tranzicije, predstavlja veoma aktuelno pitanje, koje traži odgovor od arhivstike. Činjenica je neosporna i nesporena da ovo pitanje u arhivskoj teoriji i praksi nije dovoljno izučeno. U Srbiji koja je eklantantan primer zemlje u tranziciji ovo pitanje ima poseban značaj zbog toga što velika količina arhivske građe dospeva za preuzimanje, a postojeće arhivske institucije nisu u stanju da je preuzmu zbog nedostatka prostora. Tako velike količine arhivskog materijala ostaju kod privatnih vlasnika koji su kupili preduzeća u Srbiji.Rešavanje pitanja ove građe nameće se kao prioritetan zadatak arhiva u Srbiji.

Tranzicija je proces koji podrazumeva transformaciju državnog u privatno vlasništvo, ali i sveobuhvatnu promenu političkog, institucionalnog, ekonomskog i socijalnog sistema. Kako je tranzicija sveobuhvatni set promena, veoma je teško definisati trenutak kada te promene počinju i trenutak kada se one završavaju. Tranzicija se ogleda u uvođenju višepartijskog sistema, demokratizaciji izbornog sistema i promenama političkih, ekonomskih i ukupnih odnosa, kao i menjanju vlasničke strukture (privatizacija, reprivatizacija, denacionalizacija, dokapitalizacija, likvidacija,stečaj, restitucija, sukcesija) u nedovoljno razvijenim i razrađenim odnosima, imao je i ima, nesumnjivo, velikog uticaja na zaštitu arhivske građe i registraturskog magerijala.Nas će ovde zanimati kakva je uloga arhiva u Srbiji na zaštiti arhivske građe ustanova i privatizovanih preduzeće u periodu tranzicije. Iako su arhivi u Srbiji ulagali napore da se zatečeno stanje prevaziđe i uspešno reše nagomilani problemi, koji su nastajali u tranzicionom periodu, teško su se otklanjali zbog činjenice da nije pravno regulisan položaj arhiva u novim uslovima. Ulazak u tranzicioni period ogleda se u nedostataku iskustva od strane arhiva da se uhvate u koštac sa nastalim promenama. Pojava novih političkih odnosa i organizacione promenama u društvu koje se karakteriše višepartijskim sistemom i novim organima vlasti, imali su za posledicu narušavanje uspostavljenog sistem zaštite arhivske građe. Razloge treba tražiti u nedostatku sredstava i kadrova za ovo, kao i slaboj zainteresovanosti rukovodstava da se krene sa mrtve tačke. Ovome je svakako doprinosila i činjenica da nije donet novi Zakon o zaštiti kulturnih dobara u kome je ova oblast trebala da nađe svoje mesto u tranzicionim promenama. Pokazalo se da je najcelishodnije rešenje doneti poseban zakon o arhivima i arhivskoj delatnosti čime bi

248

se ova oblast definisala kao državna služba od posebnog društvenog interesa za kulturu našeg naroda.

Opštim uvidom u u stanje arhivske građe i registraturskog materijala organa uprave u periodu pre tranzicionih promena, vidi se da ono nije bilo zadovoljavajuće. Samo jedan broj registratura ispunjavao je redovno svoje zakonske obaveze. Kod većine registratura u Republici nije vršeno redovno odabiranje arhivske građe i izlučivanje bezvrednog registraturskog materijala, nije evidntirana arhivska građa u arhivsku knjigu i nije bio dostavljen prepis iste arhivu. Većina registratura nije imala odgovarajući prostor za smeštaj arhivske građe, a nedostajala je i adekvatna arhivska oprema.Slično stanje arhivske građe i registraturskog materijala, zateklo je i preduzeća koja su u periodu tranzicije privatizovana. Stanje arhivske i registraturske građe najviše je zavisilo od stručno osposobljenih radnika koji su radili na ovim poslovima a ovakvom stanju doprinele su simbolične sankcije za prekršioce odredbi o zaštiti arhivske građe u Zakonu o zaštiti kulturnih dobara.

Razlog zašto pitanje arhivske i registraturske građe u nastajanju nije pokretano leži i u činjenici da su stare strukture vlasti procenjivale da ono nije politički profitabilno, a nove strukture vlasti formirane u tranziciji zbog „prečeg posla" ostavljaju ovaj segment nedirnutim.

Svi arhivi u Srbiji obavljaju nadzor nad čuvanjem i odabiranjem arhivske građe preko redovnih i vanrednih pregleda, da bi posle utvrđivanja činjeničnog stanja na terenu bio sačinjen zapisnik, koji sadrži sve relevantne podatke o zaštiti građe i registrature. Drugi korak je izdavanje pismenog rešenja i kontrola mera određenih u rešenju da bi na kraju arhiv izvršio nadzor nad odabiranjem i izlučivanjem građe. Završna faza zaštite arhivske građe van arhiva je njena primopredaja. To je "produkt prethodno ispravno obavljenih oblika zaštite“. Tranziciske promene koje su zahvatile sve segmente društva u Srbiji nisu mimoišle ni arhivsku delatnost. Na stanje arhivske građe u Srbiji najviše su uticale političke promene, potom nezainteresovanost vlasti za arhivsku delatnost, nedostatak adekvatnog arhivskog prostora, nedostatak pozitivnih propisa i nedostatak stručno osposobljenih kadrova da se uhvate u koštac sa izazovima koje nosi tranzicija. Kada je u pitanju zaštita arhivske građe u ustanovama i privatizovanim preduzećima, ovo pitanje možemo posmatrati iz tri različita ugla. Prvo, stanje očuvanosti i sređenosti arhivske i registraturske građe pre tranzicionih promena u ustanovama i privatizovanim preduzećima (zatečeno stanje). Drugo, stanje arhivske građe i njena zaštita u vreme tranzicionih promena i treće, odnos arhiva prema ovoj građi u vreme tranzicije.

Kako rad na zaštita arhivske građe u periodu duge tranzicije nije bio dovoljno sinhronizovan od strane različitih subjekata koji su bili dužni da se brinu o arhivskoj građi u vreme tranzicionog perioda koji još traje, izbili su na površinu mnogi problemi koji još traju. U vreme tranzicije oni se mogu ovako identifikovati: 1. nepoštovanje propisa iz arhivske delatnosti od strane stvaralaca i imalaca 2. nedovoljno praćenje tranzicionih promena od strane stvaralaca imalaca i arhiva 3. nedovoljna briga novih vlasnika na zaštiti arhivske i registraturske građe ustanova i preduzeća 4. neadekvatni smeštajni uslovi.

249

Kako nisu postojali materijalni i kadrovski uslovi, a mnoga pitanja nisu bila pravno regulisana, stanje se veoma sporo menjalo. Tako su se problemi vezani za arhivsku građu ustanova i privatizovanih preduzeća u Srbiji iz godine u godinu gomilali.

Jedan od najvećih problema arhiva u Srbiji, s kojim se oni suočavaju od svog osnivanja, predstavlja činjenica da oni nemaju adakvatan arhivski prostor gde bi mogli pohraniti velike količine arhivske građe, dospele za preuzimanje. Kakvo je stanje u Srbiji sa prostorom, govori činjenica da malo arhiva ima namenski prostor za smeštaj arhivske građe. Uglavnom se radi o starim adaptiranim objektima koji su naknadno adaptirani za potrebe arhivske službe.

Drugo je pitanje bila sudbina građe koja se našla u posedu ustanova i privatizovanih preduzeća. Nepovoljan ambijent je stvoren samim odnosom stvaraoca prema građi. Arivi su, mada nisu postojali pravni okviri kojima je ovo pitanje regulisano, ulagali napore kako bi se zaustavio dalji proces propadanja ovog kulturno — istorijskog nasleđa.

Posebno pitanje je arhivska građa koja je procesu tranzicije nastala na novim nosiocima informacija koja nije bila stavljena pod nadzor arhiva. Imajući u vidu da o elektronskim zapisima u nas nema još izgrađenog stava, ova građa nije uopšte uzimana u obzir.

Zbog veoma složenog stanja u kome se našla arhivska građa i registraturski materijal ustanova i privatizovanih preduzeća u Srbiji u vreme tranzicije, arhivi su uvideli da je jedino moguće i racionalno rešenje, zaustavljanje daljeg procesa uništavanja građe ovih subjekata i konzerviranje u stanju u kome se ona našla na određeno vreme, dok se ne steknu uslovi da se ona preuzme. Međutim, i ovo su zbog nedostatka sredstava pratile brojne teškoće. Kako se radi o veoma vrednoj, raznovrsnoj i obimnoj građi značajnih stvaralaca i imalaca bez koje nije moguće rekonstruisati istorijski period na koji se ova građa odnosi, odstupajući od međunarodnih standarda i konvencija, arhivi su sami onako kako su znali i umeli spasavali arhivsku građu registratura u Srbiji.

Arhivi u Srbiji su uviđajući ovo preduzimali određene mere kako bi se bar koliko toliko uticalo na sudbinu građe u nastajanju. Tako su od strane arhiva uspostavljeni odnosi sa Agencijama za privatizaciju u cilju saradnje sa istim ciljem.

Međutim, sam proces privatizacije namentnuo je arhivima u Srbiji mnogo problema vezanih za zaštitu arhivske građe preduzeća koja su privatizovana. Nakon kupovine preduzeća, ulaskom u posed novih vlasnika, zatečena arhivska građa postala im je balast. Na samom startu oni su se oglušavali o zakonske propise izmeštajući zatečenu arhivsku građu iz postojećih „uslovnih“ u neuslovne prostorije čime su je izložili uništavanju. Imamo primer A.D.“Knjaz Miloš“-a iz Aranđelovca, kada je 2005. godine novi vlasnik izmestio arhivsku građu i registraturski materijal u neuslovne prostorije magacina gotove robe, a od prostora u kome se do tada nalazila arhivska građa stvorio informativni centar.

U toku tranzicije i proverene privatizacije, najbolje stanje i sačuvanost građe bila je u registraturama koja su poštovala uputstva arhiva, a nisu menjale delatnost.

250

Ovo se može odnositi na ustanove koje su se pridržavale upustava arhiva i koje su štiitle arhivsku građu adekvatno.

Drugo aktuelno pitanje savremene arhivistike, posebno u zemljama u tranziciji je zaštita arhivske građe nevladinih oranizacija. Nas je ovde zanimalo kako se štiti ta građa u Srbiji.

Danas u Srbiji deluju 553 nevladine organizacije koje se dele u nekoliko podgrupa, a od 2003. godine sve one su uključene u mrežu nevladinih organizacija koja predstavlja legitimno telo ovih organizacija. To je snažan nevladin sektor koji utiče na mnoge događaje i procese savremenog društva. Mada se posle oktobarskih promena 2000. godine u Srbiji verovalo da su se društveno-političke okolnosti promenile i da će most saradnje između državnog i civilnog sektora konačno biti uspostavljen, to se nije desilo. Šta više, ne samo da položaj i status nevladinih organizacija nije ostao isti, već se njihov broj iz godine u godinu povećavao, a obim poslova proširivao. Obično vlada mišljenje da su to marginalne organizacije koje nemaju vidnog uticaja na društveni život, zbog čega se ovim stvaraocima arhivske građe posvećivalo malo pažnje. Zbog specifičnih uslova nastanka nevladinih organizacija u Srbiji, kada su one bile prisiljene da se, usled stava zvaniče državne politike bave same sobom i preživljavaju bazirajući se isključivo na pisanje projekata, pa čak i izmišljanjem problema da bi opravdale svoje postojanje, do modernog razvoja civilnog angažmana, one su sa promenjivim uspehom uticale na politički život u nas.

Tako posle niza godina rada na uspostavljanju, demokratije, nevladine organizacije nisu dobile jasan zakonski okvir u kome rade, kao ni jasnu finansijsku i institucionalnu podršku, a na polju predstavljanja nevladinih organizacija u jasnosti nije napravljen nikakav pomak. Kako u ovom sektoru nastaje velika količina arhivske građe koja je važna za našu prošlost, potrebno je iznaći zakonske mogućnosti da se ona tretira kao kulturno dobro. Činjenica je da arhivska građa koja nastaje radom nevladinih organizacija nije zakonski regulisana i da nije adekvatno zaštićena, i da društvo nema jasan uvid i kontrolu nad ovom vrstom građe. Značaj ovih dokumenata je veliki, a neki od njih su od krucijalne važnosti za prošlost našeg društva, posebno ako se uzme u obzir činjenica da nevladin sektor vidi mogućnost da kroz zajedničko delovanje utiče na našu državnu politiku. Stoga, zaštita arhivske građe koja nastaje u nevladinom sektoru predstavlja prioritetan zadatak arhivske službe u nas.

Ako uzmemo u obzir činjenicu da njihova delatnost, koja je veoma raznorodna, proizvodi različitu arhivsku građu, teško je dati kratku definiciju nevladinih organizacija. Možemo reći da su to organizacije koje su nezavisne od države, oformljene kao neprofitna udruženja građana okupljenih oko ostvarivanja određenog cilja. Sve one postoje kako bi zagovarale univerzalne ljudske i demokratske vrednosti u društvu, a njihovo delovanje vrši se u saradnji sa vladom. Finansijsku pomoć nevladine organizacije obično primaju od pojedinačnih subjekata i vlada raznih država.

Zakon o kulturnim dobrima u stvaraoce arhivske građe ne ubraja nevladine organizacije, tako da je čitav jedan sektor stvaralaca ostao van domašaja ovog zakona. U čl. 24 Zakona o kulturnim dobrima iz 1994. godine (Sl. Glasnik RS, br.71/94) stoji

251

da „arhivsku građu čini izvorni i reprodukovani pisani, crtani, kompjuterizovani, štampani, fotografisani, filmovani, mikrofilmovani, fonografisani ili na drugi način zabeleženi dokumentarni materijal od posebnog značaja za nauku i kulturu koji je nastao u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, političkih organizacija i njihovih organa, ustanova i drugih organizacija, verskih zajednica, kao i pojedinaca, bez obzira na to kad je i gde nastao i da li se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih". Imajući u vidu da građa nevladinih sektora ne potpada pod udar Zakona o zaštiti kulturnih dobara u nas, novim zakonom o arhivskoj građi treba predvideti da se ona u sistemu zaštite tretira kao kulturno dobro. Ovo je u skladu sa preporukama Međunarodnog arhivskog saveta koji se zalaže za to da se stručne proporuke koje on donosi implementiraju u državne kako bi uticale na poboljšanje stanja u oblasti arhiva.

Međutim, istorija nevladinih organizacija, čiji broj u Srbiji danas nije mali, zaslužuje da bude javno predstavljena, a njihova prošlost uklopljena u istoriju srpskog društva u drugoj polovini XX i prvoj polovini XXI veka, kao ustanova civilnog društva.

Imajući u vidu da se arhivska građa ovih organizacija u mnogim zemljama tranzicije ne tretira na odgovarajući način, Međunarodni arhivski savet je u okviru sekcije za arhive međunarodnih organizacija pripremio jedan „Vodič" čiji je autor Armella Le Goff, viši kustos u Istorijskom centru državnog arhiva Francuske u Parizu. „Vodič" predstavlja uputstvo za zaštitu arhivske građe nevladinih organizacija, kako bi se ta građa upotrebila kao naučna baza za rekonstrukciju prošlosti. „Vodič" je namenjen prvenstveno nevladinim organizacijama i ljudima koji rade u tim organizacijama, ali i arhivistima koji rade na poslovima zaštite arhivske građe van arhiva. Hrvatski prevod ovog „Vodiča", pod nazivom „Zapisi nevladinih organizacija; zajedničko pamćenje-praktičan vodič u 30 pitanja" (prevod Živana Herđbeli), dostupan je od ove godine i našim arhivistima pošto je objavljen u „Šumadijskim analima" koje izdaje Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu.

Treće aktuelno pitanje koje arhivisti u Srbiji treba da reše je sazivanje kongresa arhivista. Razlozi za to su višestruki.Arhivistima Srbije u periodu koji je pored nama predstoji trasiranje smernica budućeg razvoja, rešavanje institucionalnog statusa arhiva i stručnih pitanja koje je nametnula informatička tehnologija, donošenje novog zakona i pokretanje drugih važnih pitanja iz ove oblasti. Imajući u vidu da su to najvažniji koraci arhivske struke u budućnosti, potrebno je da se okupe svi arhivisti i da Arhiv Srbije, Društvo arhivista Srbije, Ministarstvo kulture i medija Republike Srbije i regionalna arhivska društva i arhivi u svojim programskim aktivnostima planiraju održavanje prvog kongresa arhivista Srbije, na kome bi se na dnevni red stavila sva pitanja arhivske struke. Ovo je tim više potrebno, jer je pored donošenja zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi, potrebno trasirati smernice budućeg razvoja i odrediti budući status arhiva u našoj društvenoj zajednici.

Dosadašnji razvoj arhivske struke u Srbiji omogućio je da se arhivska građa u Srbiji zaštiti do stepena upotrebljivosti za javne i naučne svrhe. Moderan sistem zaštite arhivske građe u Srbiji zahteva uređenje arhivske službe tako da se stvori zajednička

252

uprava koja će objediniti zakonodavne, stručne, naučne i nadzorne funkcije ove delatnosti, kako bi se delovanjem arhivske službe i stvaralaca omogućilo praćenje dokumenta od njegovog nastanka kroz čitav njegov „životni tok", sve do predaje nadležnom arhivu i njegove zaštite kao kulturnog dobra. Moderni sistem zaštite arhivske građe i donošenje novih propisa iz ove oblasti kojim bi se u sistem zaštite uvrstili i elektornski dokumenti koji sve više nastaju u registraturama.

Na kongresu posebno treba razmotriti pitanje uloge i mesta arhiva u društvenoj zajednici, mrežu arhiva kao i to kako dalje organizovati arhive u kojima se čuva specifična vrsta arhivske građe, koja je u dosadašnjem sistemu zaštite i mreži arhivskih ustanova opšteg tipa zanemarena (arhitektonski, parlamentarni, poštanski itd.). Jedno od važnih pitanja arhivske struke u Srbiji je pitanje arhivskog prostora i smeštaj velike količine arhivske građe kao i pitanje arhivističkog kadra.

Kongres arhivista treba da odgovori i na pitanje zaštite i prebacivanja dokumenata u digitalni oblik kao i zaštitu drugih oblika arhivske građe. Elektronski dokumenti su postali deo modernog života tako da su se arhivi suočili sa novom vrstom izazova. Sa povećanjem broja elektronskih dokumenata kod nas i u svetu nameće se potreba izrade sistema za njihovu zaštitu i čuvanje. Ovo bi mogla biti posebna tema na kongresu arhivista, imajući u vidu da su se o zaštiti ove vrste građe pojavili i prvi priručnici (Electronic recordsa Workbook for Archivists, International Council on Archives, 2005). U tom cilju arhivi treba da izrade svoje zahteve, posebno oni koje rade sa elektronskim dokumentima radi njihovog nadzora i njihove zaštite. Na kongresu ovo treba posebno razmotriti kao i upotrebu informatičke tehnologije i trajno čuvanje elektronske građe. Arhivi bi trebalo da izrade standarde kojima bi obavezivali stvaraoce ove vrste građe na njihovu primenu.

Pitanje publikovanja arhivske građe i školovanja arhivističkog kadra je samo jedna od tema kojima može da se bavi kongres.Kao što se vidi potrebno je da se sva pitanja arhivistike Srbije otvore i na jednom kongresu razmotre, kako bi se ona unapredila, a mi dobili novi zakon i moderan sistem zaštite arhivske građe.

Četvrto aktuelno pitanje arhivistike u Srbiji je osnivanje katedre za arhivistiku na jednom od naših univerziteta. Da se podsetimo samo da je u drugoj polovini XX veka propao pokušaj jedne grupe uglednih arhivista i istoričara da na Filozofskon fakultetu u Beogradu osnuju studij za arhivistiku, radi stvaranja arhivističkog kadra kod nas.

Umesto toga, nađeno je palijativno rešenje da se pri Arhivu Srbije u Beogradu organizuje šestomesečni arhivistički tečaj, na kome bi se teorijski i praktično radnici zaposleni u arhivima u Srbiji edukovali za rad na zaštiti arhivske građe. Kroz ovaj tečaj prošli su manje više svi kadrovi u arhivima u Srbiji.

Danas, kada je arhivistika postala posebna naučna disciplina i uspela da se izbori u sistemu društvenih nauka za samostalan status, nameće se potreba osnivanja posebne katedre za arhivistiku na jednom od univerziteta u Srbiji. Arhivistika danas svojim predmetom istraživanja, specifičnim metodom rada spada u krug modernih društvenih nauka, koje se u svetu izučavaju na zasebnim katedrama, a postoje i posebne institucije gde se prati njen razvoj. Kako je predmet rada arhivistike zaštita

253

arhivske građe u svim njenim pojavnim oblicima, kao prvorazrednog izvora saznanja, nameće se potreba izučavanja njenih metoda. Kako ona od pedesetih godina prošlog veka sve više koristi specifičan naučni metod i metodologiju naučnog istraživanja da bi došla do novih saznanja u arhivistici, potrebno je arhivističke studije organizovati tako da se na njima izučavaju moderni sistemi zaštite arhivske građe.

Ako nauku shvatimo kao objektivan, sistematičan, proverljiv i logičan način racionalnog i iskustvenog prikupljanja, opisivanja, klasifikovanja, objašnjavanja, razumevanja i predviđanja, kontrole i vrednovanja činjenica, s pravom možemo tvrditi da je arhivistika ispunila sve te zadatke.

Moglo bi se reći da arhivistika kod nas ispunjava sve potrebne kriterijume da se može izučavati kao samostalna naučna disciplina na univerzitetima. Arhivistiku kao zasebnu nauku izdvajaju sve savremene enciklopedije, a postoje i specijalni udžbenici arhivistike napisani za studente ove mlade nauke. Nedavno se i kod nas pojavio jedan priručnik iz arhivistike, čiji je autor ugledni arhivista Bogdan Lekić, koji je čitav radni vek proveo u radu na zaštiti arhivske građe. Osnivanje posebne katedre za arhivistiku u vreme kada se donosi zakon o zaštiti arhivske građe i delatnosti arhiva kao ustanova koji se tom zaštitom bave, omogućilo bi da se izučavanju arhivistike i stvaranju arhivističkog kadra pristupi na odgovarajući način, kako se to radi u zemljama gde je zaštita arhivske građe na višem nivou. Na ovom studiju izučavale bi se, pored arhivistike, nacionalna i opšta istorija, pomoćne istorijske nauke (diplomatika, paleografija, sfragistika, numizmatika, genealogija i dr.) i arheografija. Možemo reći da imamo i mlad arhivistički kadar, koji se bavi arhivistikom kao naukom, a ima i pedagoškog iskustva za preuzimanje ove uloge.

Ovakve katedre već postoje na univerzitetima u Zagrebu i Tuzli. Njihovo iskustvo je svakako dragoceno za organizovanje studija arhivistike kod nas.

S u m m a r y

U cilju poboljšanja efikasnosti zaštite arhivske građe i registraturskog materijala ustanova i privatizovanih preduzeća u periodu tranzicije u Srbiji, neophodno je pozitivnim arhivskim zakonodavstvom preciznije odrediti obaveze i odgovornost imalaca i novih vlasnika arhivske građe i registaraturskog materijala. Imajući u vidu da se arhivska građa nevladinih organizacija u mnogim zemljama tranzicije ne tretira na odgovarajući način, mi smo pokušali da skrenemo pažnju na ovaj važan segment društva u tranziciji.

Budući razvoj arhiva u Srbiji i trasiranje smernica kao i rešavanje institucionalnog statusa i druga stručna pitanja koje je nametnula informatička tehnologija, uz donošenje novog zakona iz ove oblasti, predstavljaju dobru bazu za održavanje prvog kongresa arhivista u Srbiji.

Arhivistika je danas svojim predmetom istraživanja i specifičnim metodom rada kao posebna naučna disciplina postala, moderna društvena nauka, koja se u svetu izučava na zasebnim katedrama, a postoje i posebne institucije gde se prati njen

254

razvoj. Stoga se nameće potreba za njenim osnivanjem na jednom od univerziteta u Srbiji, čime bi se ova nauka unapredila i svrstala u red sličnih naučnih disciplina.

Objavljeno u časopisu; “Arhivski glasnik” br.2, “Katedra za arhivistiku”, Beograd,april 2008, str.6.; “O potrebi održavanja prvog kongresa srpskih arhivista”, Arhivski glasnik, br. 4 Beograd, septermbar 2008, str. 7 i “Zaštita arhivske građe nevladinih organizacija u Srbiji”, Arhivski glasnik br.5, Društvo arhivista Srbije,Beograd, decembar 2008, str.6. i kao saopštenje na Savetovanju arhivskih radnika Srbije u Arhivu Srbije, Beogradu, 14. decembra 2006. godine; “Arhivska građa ustanova i privatizovani preduzeća u periodu tranzicije u Srbiji”.

255

BIBLIOGRAFIJA OBJAVLJENIH RADOVA

BIOGRAFIJA

Rodio se 9. septembra 1950.godine Ravnom Topolovcu, opština Žitište (Banat), gde je završio osnovnu školu. Gimnaziju je završio u Zrenjaninu, a diplomirao je opštu i nacionalnu istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu gde je stekao stručni naziv profesor istorije.

Zaposlen je u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu od 1980. godine. U Arhivu je radio na prikupljnju memoarske građe, publikovanju arhivske građe, kulturno – prosvetnoj delatnosti i sređivanju i obradi arhivske građe. Danas je rukovodilac odeljenja za sređivanje i obradu arhivske građe, vodi kulturno- prosvetnu i izdavačku delatnost Arhiva i bavi se publicističkim radom. Zvanje arhivist dobio je 1984, viši arhivist 1997, a arhivski savetnik 2002.godine. Dužnost direktora Arhiva vršio je 1991.godine.

Još kao gimnazijalac počeo je da objavljuje radove iz istorije. Objavljivao je novinske članke, feljtone i napise u dnevnim i nedeljnim novinama i glasilima i stručnim i naučnim časopisima. Autor je deset monografija. Danas je glavni i odgovorni urednik časopisa „ Šumadijski anali“, godišnjaka koji izdaje Istorijski arhiv Šumadije, a koji objavljuje radove iz istorije, arhivistike i drugih društvenih nauka. Bio je sekretar SIZ-a za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova opštine Kragujevac.

Učestvovao je u radu dva Kongresa arhivista Jugoslavije (Novi Sad, Zadar) i XV Međunarodnom kongresu arhivista u Beču 2004. godine. Član je Međunarodnog arhivskog saveta iz Pariza, sekcije za arhitektonske zapise (ICA/SAR). Jedan je od osnivača “Društva isoričara Šumadije”.

Dobitnik je brojnih društvenih priznanja i nagrada.

256

NAUČNI, STRUČNI I PUBLICISTIČKI RADOVI I POSEBNA IZDANjA

1987

1. Dobrovoljno vatrogasno društvo Kragujevac 1887-1987, DVD Kragujevac,1987 Dobrovoljno vatrogasno društvo u Kragujevcu od 1887 do 1918.godine, str.3-29 (225)

1991

2. Ravni Topolovac, monografija naselja, Beograd, SANU, 1991, II, 250. str. Posebna izdanja Biblioteka „Hronike sela“, br. 17.

1996

3. Stari Kragujevac, Kragujevac, PIP „Krug”, 1996 281 str.

4. Kragujevac, srce Srbije - Kragujevac, The Heart of Serbia/ Skupština grada Kragujevca, Kragujevac u prošlosti, str.5-19 (103), Štamparija „Sitograf“

1998

5. Velika suza, spomen knjiga žrtava rata 1992 -1994, Kragujevac, Gradski odbor SUBNOR-a, 1998,158 str. /Koautor: Dragan Obradović/

2001

6. Put duži od veka, Od produkcije brašna braće Pavlović -Bojadžić do „Žitoprodukta“ u Kragujevcu 1856 – 2001, Produkcija brašna braće Pavlović – Bojadžić u periodu od 1856 – 1918. godine, DP „ Žitoprodukt“, Kragujevac 2001 str.131 -203 (786) str. ŠIP „Nikola Nikolić“, Kragujevac.

2002

7. Spomenica Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu: 1952-2002, Kragujevac, Istorijski arhiv Šumadije, 2002, 238 str.: monografska publikacija,

257

2003

8. Borač - dragulj Šumadije, (hronika sela), autorsko izdanje, 2003, 212 str.: ilustr. 24 cm, monografska publikacija

2005

9. Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu, Zavod za zaštitu spomenikakulture, Kragujevac i Ministarstvo kulture Republike Srbije Beograd, 2005,Nastanak i razvoj Vojne fabrike u Kragujevcu od 1853 do 1918. godine, 11-34 (111) str.: ilustr.; 26 cm, monografska publikacija

2008

10. Radovanovići iz Dvizovića u Osatu (rodoslov,) Kragujevac, 2008, aurtorsko izdanje , 297 str.: ilustr. 24 cm, [1]presavijen list sa rodoslovom, monografska publikacija.

II. PRILOZI U ČASOPISIMA, ZBORNICIMA, KNjIGAMA, LISTOVIMA I PERIODIČNIM PUBLIKACIJAMA

1983

11. Kragujevačka gimnazija 1833 -1983, Kragujevac,1983. Katalog izložbe.

1985

12. Miloje Pavlović (1887-1941), biografija, Zbornik narodnih heroja Šumadije i Pomoravlja, Društvo mladih istraživača „Polet“, Kragujevac, 1985.

1986

13. Prodaja imanja kneza Miloša, Nedeljni informativni list “Svetlost“- Kragujevac br.44, od 6. novembra 1986. godine, str.10 /Iz istorijskog arhiva Šumadije/. 14. Blagajna kneza Miloša, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.46, od 20. novembra 1986.godine str.10. /Iz istorijskog arhiva Šumadije/. 15. Malo znana skupština, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac,br.49 od 11 decembar 1986. str.7 /Iz istorijskog arhiva Šumadije/.

258

16. Kafane starog Kragujevca, Nedeljni informativni list “Svetlost“- Kragujevac,br.51 -52 od 25 decembra 1986,str.10 /Iz naše prošlosti/ 17. Arhivski dokumenti izvori za istoriju, Istorijski arhiv Šumadije,Kragujevac 1986. Katalog izložbe.

1987

18. Građa za istoriju revolucionarnog radničkog pokreta u Šumadiji 1919-1920 (Priredili: Blagoje Vitković i Verka Milenković, Svetlost, Kragujevac 1987 /prikaz knjige / 19. Prvi trgovinski ugovor, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 26, od 2 jula 1987, str.8 /Iz starog Kragujevca/ 20. Licej – prva viša škola ,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.32od 13 avgusta 1987. str.8 /Iz naše prošlosti/ 21. Dvor kneza Miloša,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.36 od 10. septembra 1987, str. 11 /Iz naše prošlosti/. 22. Petrovska skupština, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.38 od 24 septembra 1987. str.10 /Iz naše prošlosti/. 23. Prvi bal u Srbiji, Nedeljni informativni list“Svetlost“-Kragujevac br.43 od 29 oktobra 1987. str.10 /Iz naše prošlosti/. 24. Livenje prvog topa, Nedeljni informativni list“Svetlost“-Kragujevac br.46 od 19.novembra 1987 str.8./Iz starog Kragujevca/. 25. Hotel „Takovo“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.47, od 26 novembra 1987, str 8./Iz starog Kragujevca/. 26. Prva Učiteljska škola ,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 48 od 3 decembra 1987. str.7 /Iz istorijskog arhiva Šumadije/. 27. Prvo Lovačko društvo, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br 49 od 10. decembra 1987, str.8,/Iz istorijskog arhiva Šumadije/. 28. Prva osnovna škola, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br 50 od 17 decembra 1987, str.8,./Iz starog Kragujevca/. 29. Poplave, Nedeljni informativni list “Svetlost“ -Kragujevac br.51 od 24 decembra 1987 str.8.

1988

30. Prvi NOO sela Viševca, Prilog proučavanju razvoja narodne vlasti u Lepenici, Zbornik radova sa okruglog stola “500 godina Rače”, Račanska republika 1941. godine, 1988, str. 15- 19. 31. Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, izdanje autora, Batočina 1988. Recenzija. 32. Prvo društvo fotoamatera, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.1 od 7.01.1988, str.8./ Iz starog Kragujevca/.

259

33. Prva opera u Srbiji,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.2 od 14.01 1988 str.8./Iz starog Kragujevca/. 34. Kragujevački program ,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.4 od 28.01 1988 str.8../Iz starog Kragujevca/. 35. Varoška naselja, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 5 od 4.02 1988, str.9./Iz starog Kragujevca/. 36. Kafana „Deligrad“ Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.6 od 11.02. 1988 str.9./Iz starog Kragujevca/. 37. Regulacioni plan varoši Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 7 od 18.02 1988 str.9./Iz starog Kragujevca/. 38. Staro načelstvo,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 8 od 25.02. 1988,str.9./Iz starog Kragujevca/. 39. Prigradska naselja,Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.9 od 3.03. 1988.str.9./Iz starog Kragujevca/. 40. Kafana Ilidža, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.10, od 10.03. 1988, str.9. 41. Prvi telegraf,Nedeljni informativni list“Svetlost“-Kragujevac br.11 od 17.03 1988 str.9 42. Hotel „ Palas“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.12, od 24.03. 1988 str.9./Iz starog Kragujevca/. 43. Fabrika piva, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br 13 od 31.03. 1988. str.9. 44. Zemljotresi u varoši, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.14 od 7. 04. 1988.str.9. 45. Prvi pravnici u Srbiji, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.15 od 14.04. 1988. str.9 46. Dolazak prvog voza, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.16 od 21.04. 1988. str.9. 47. Hotel „ Gušić“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.17. Od 28.04 1988. str.11 48. Prvomajske proslave, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.18. od 5.05. 1988,str.9 49. Ćiftina ćuprija, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.20 od 19. 05 1988.str.9. 50. Trgovačka škola, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.21. Od 26.05. 1988. str.9 51. Prva apoteka, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.22 od 2.06. 1988.str.9 52. Hotel „Jadran“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.23 od 9. 06 1988.str.9

260

53. Prvo društvo ribolovaca, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.24 od 16.06 1988.str.9. 54. Savetovanje u Dulenu 1941. godine, Zbornik sećanja učesnika, saopštenja i rasprava sa Okruglog stola održanog 1981. godine u Kragujevcu, Srbija u ratu i revoluciji, Istorijski arhiv Šumadije, Republički odbor SUBNOR, Kragujevac, 1988. godine. /redaktorski poslovi/

1989

55. Terzijski zanat, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 27 od 6.07. 1989.god str.8. 56. Vašari i panađuri, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br28 od 13.07. 1989.str.8 57. Kasaba Karagovindža, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 29 od 20.07. 1989.str.8 58. Prve predstave, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.30 od 27.07. 1989.str.8 59. Knjažesko – serbska banda, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.31 od 31.08.1989.str.8 60. Beloševac, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br. 32 od 10. 08. 1989. str. 8 61. Ulica „ Crveno barjače“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.33 od 17.08. 1989. str. 8 62. Kasa uzajamne pomoći, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.34 od 24.08. 1989. str.8. 63. Šanac Kragujevac, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.35 od 31.08. 1989. str 8. 64. Vatrogasni dom, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.36 od 7.09. 1989, str.10 65. Petrovac, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.37 od 14. 09. 1989. str.10 66. Glavno kaznačejstvo, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.38.od 21. 09. 1989. str.10 67. Prvi automobil, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.39 od 28. 09. 1989. str.10 68. Poslastičarske radnje, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.40 od 5.10 1989.str.8 69. Kragujevačka gimnazija, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.41 od 12.10. 1989 str8 70. Glavno „Sobranje“, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.42 od 19.10.1989, str.8.

261

71. Velika narodna skupština, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.43, od 26.10.1989, str.8. 72. Akermanska konvencija, Nedeljni informativni list “Svetlost“-Kragujevac br.44 od 2.11. 1989, str.10

1991

73. Šumadijsko oblasno kolo jahača „Knez Mihailo“,Staništa, Zbornik radova za političku kulturnu i privrednu istoriju Kragujevca i okoline, IAŠK Narodni muzej, Spomen muzej i Narodna biblioteka, Kragujevac, 1991. Kragujevac prestonica 1818 -1841, Narodni muzej Kragujevac 1991, Katalog izložbe.

1995

74. Jedno uputstvo Save Grujića mešovitoj komisiji za regulaciju toka reke Drine iz 1889.godine, Arhivski pregled, Beograd, 1994-1995

1996

74. Ugri u Šumadiji, Orbis, časopis za književnost, umetnost i kulturu, br.3-4,Kanjiža, 1996

1997

76. Vojvoda Bogdan Zimonjić Orbis, časopis za književnost, umetnost i kulturu, br.1, Kanjiža,1997. 77. Isidor Stojanović, O jednom zaboravljenom profesoru Liceja iz Kanjiže, Orbis, časopis za književnost, umetnost i kulturu, br.3-4, Kanjiža 1997.

1998

78.Ugarsko-srpske veze i odnosi u prošlosti,Orbis,br.3-4, Kanjiža, 1998 79. Osnivanje Liceja u Kragujevcu 1838. godine, Zbornik radova sa naučnog skupa “Od Liceja do savremenog univerziteta i univerziteta budućnosti”, Kragujevac 7. i 8. decembar 1998.

1999 80. Razvitak radničke štampe u Srbiji, list radnika Jugoslavije, br. 6, 8 i 9 iz 1999. godine. 81. Pola veka u službi istine, Arhivski pregled br.1- 4, Arhiv Srbije 1998. / 1999. 2000.

262

82. Lokacija arhiva u ratu i neposrednoj ratnoj opasnosti, Arhivska građa kao izvor za istoriju, Naučni skup Arhivska građa 15. i 16. maja 2000, Arhiv Srbije, Beograd,2000; 83. Smilja Milosavljević In memoriam, Arhivski pregled 1-4, 1996 - 1997, Beograd, 2000. M.Vujičić, Junak i stradalnik, SUBNOR 1912-1920, 2000 /recenzija/

2001 84. Politički dometi posete hrvatskih studenata Beogradskom univerzitetu, Kragujevcu i Srbiji, Zbornik radova sa naučnih skupova Uloga Kragujevca kao centra Srbije u početku prvog svetskog rata, 2000. i 2001. godine, Kragujevac, 2001.

2002

85. Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije, Zbornik radova sa naučnog skupa 25. novembra 2002. / Gl. i odgovorni urednik/

2003

86. O nekim aspektima nekritičkog publikovanja arhivske građe sa posebnim osvrtom na arhivsku građu Šumadije, Zbornik radova sa naučnog skupa „Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije“, 25. novembra 2002. god, Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, 2003. 87. Arhivske zgrade u Srbiji, Šumadijski anali br. 1, IAŠ,Kragujevac, 2004: 2004. 88. Kulturna mapa Kragujevca, Vodič kroz kulturu Kragujevca, Tim za kulturu Kragujevca, Kragujevac 2004. /Glavni i odgovorni urednik/. 90. Hronika sreza Levačkog, Koreni br. 4, Arhiv Jagodine, Jagodina 2004. 91. Predstavljanje Šumadije na starim geografskim kartama, Šumadijski anali, br. 1, Istorijski arhiv Šumadije 2004. 92. Adamušević Mihailo Miha, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1. (A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 93. Anđelković Danilo, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 94. Bogićević Mladen, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 95. Božić Kamenko, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 96. Bralović Milovan, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1. (A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 97. Branković Jevrem, Srpski biografski rečnik br. 1. (A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004.

263

98. Brzaković Živojin, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 99. Brzaković Đurđe, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 100. Bulatović Mašan, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 101. Bulić Đorđe, biografija, Srpski biografski rečnik br. 1.(A-B), Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 102. Beljić Stanoje, Srpski biografski rečnik br 1.(A-B) Matica Srpska, Novi Sad, 2004. 103. Lokacija arhivskih zgrada u Srbiji i uticaj na zaštitu arhivske građe, Zbornik radova sa naučnog skupa u Radencima „Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“,br. 3, Pokrajinski arhiv Maribor, 2004: 104. Potreba donošenja međunarodnih arhivskih standarda za arhivske zgrade, Arhivske praksa br.7. Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla 2004; 105. Staniša Brkić, Nenad Đorđević, Kragujevački oktobar 1941.godine, - turistički prospekt, Kragujevac, Spomen park „Kragujevački oktobar“ 2003 ,Šumadijski anali br.2, IAŠK, Kragujevac, 2004.

2005

106. Neka iskustva Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu na zaštiti arhivske građe u ratnim uslovima 1999.godine, Zbornik radova sa naučnog skupa u Radencima „Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“, br.4, ,Pokrajinski arhiv Maribor, 2005. 107. O izvorima i literaturi za istoriju Kragujevca, Šumadijski anali, br. 2, Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, 2005. 108. Odluke Berlinskog kongresa 1878.godine i njihov značaj za Srbiju Šumadijski anali, br.2, Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, 2005. 109. Međunarodno arhivsko savetovanje „Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“, 2004. u Radencima, Šumadijski anali br.2, IAŠK; Kragujevac 2005. prikaz zbornika radova/ 110. Osamnaesto međunarodno arhivsko savetovanje, Arhivska praksa, Tuzla, Bosna i Hercegovina 29. i 30. septembra 2005, Šumadijski anali, br.2, IAŠK Kragujevac, 2005. /prikaz zbornika sa stručnog skupa/

2006

111. O zaštiti arhitektonske arhivske građe (sa englesko - srpskim rečnikom odabranih pojmova), Šumadijski anali br. 2, IAŠK Kragujevac, 2005: Zaštita arhitektonske arhivske građe u Srbiji, „Tehnicki in vsebinski poroblemi klasicnego in elektronskego arhiviranja“, br.5, Pokrajinski arhiv Maribor, 2006.

264

2007 112. Arhivska građa kao izvor za genealoška istraživanja., Istorijska baština, Istorijski arhiv Užice, Užice 2007. 113. Arhitektonski arhiv, Arhivski glasnik br. 5, Društvo arhivista Srbije 2007. 114. Brkić Staniša, Ime i broj, Kragujevačka tragedija 1941 Spomen parka „ Kragujevački oktobar, Kragujevac 2007 / recenzija/ 115. Jedna poverljiva diplomatska misija Cvetka Rajovića u Vlašku 1829.godine, Šumadijski anali br. 3. Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac 2007. 116. Šumadija 1829. godine u izveštajima načelnika srezova Kragujevačkog, Gružanskog i Lepeničkog, Šumadijski anali br. 3. Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac 2007. 117. Arhitektonski arhiv, Arhivski glasnik br.1, Društvo arhivista Srbije, Beograd, 2007.

2008

118. Katedra za arhivistiku, Arhivski glasnik br.2., Društvo arhivista Srbije, Beograd, 2008. 119. Miholjska skupština u Kragujevcu, Šumadijski anali, br. 4 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, 2008.

2009

120. Nekoliko praktičnih pitanja i odgovora kod izdavanja arhivske građe, Arhivski glasnik, br 7 - 8, decembar 2008, Beograd Društvo arhivista Srbije, str. 24 -26. 121. Vanredno zasedanje Narodne skupštine u Kragujevcu 1880. godine, Šumadijski anali, br. 5. Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac, 2009, str. 51 -72. 122. Kafane starog Kragujevca /feljton/ (1), - Hanovi sastajališta trgovaca, Kragujevačke novine od 30. jula 2009. br. Str.22. 123. Kafane starog Kragujevca (2) - Karavanseraji svratišta za putnika, Kragujevačke novine od 6. avgusta 2009.god, br. 2, str. 2 124. Kafane starog Kragujevca /feljton/ (3) - Prestonica sa 70 mehana, Kragujevačke novine od 13. avgusta 2009. Br.2, str.16. 125. Kafane starog Kragujevca /feljton/ (4), - Konačenja u Gospodar Jevremovom konaku, Kragujevačke novine od 20. avgusta 2009, br. Str.16. 126. Kafane starog Kragujevca /feljton/ (5) - Esnafsko zakonodavstvo Kragujevačke novine od 27. avgust 2009, god. br. str.16. 127. Kafane starog Kragujevca /feljton/ (7) - Uredba o mehanama, Kragujevačke novine od 2. septembra 2009. god br. Str.16. 128. Kafane starog Kragujevca/feljton(8)/- Cincarske mehane,

265

Rezime

U prvom delu ovog zbornika govori se o arhivistici kao samostalnoj naučnoj disciplini, njenom predmetu i metodu, sa namerom da ova mlada naučna disciplina zauzme svoje mesto u sistemu društvenih nauka.

Sa razvojem informacionih tehnologija, oko arhivistike je poslednjih godina pokrenuta rasprava i otvorena mnoga pitanja koja se tiču nje kao nauke. Zbog toga je bilo važno jednim savremenim pristupom o zasnivanju ove naučne discipline dati argumente koji to potkrepljuju.

Odnos arhivistike i etike, arhivistike i genealogija kao pomoćne istorijske nauke, bio je predmet posebne pažnje, kako bi se i ove nauke sagledale u svetlu multidisciplinarnog odnosa srodnih disciplina.

Opisivanje arhivske građe i izrada naučno - informativnih sredstva o arhivskoj građi (sumarni i analitički inventor i nastanak istorijske beleške o arhivskom fondu na primeru Fonda “Zadužbinsko imanje “Oplenac” –Topola”) posvećena je posebna pažnja. Ovo se naročito odnosi na mogućnosti primena “Opštih međunarodnih standarda za opisivanje arhivske građe” ISAD(G) u arhivima u Srbiji čime bi informacije o arhivskoj građi mogle nesmetano razmenjivati i koristiti i bile dostupne bez obzira na stepen sređenosti fondova

O zaštiti arhitektonske arhivske građe, kao delu ukupne kulturne baštine Republike Srbije i njenoj digitalizaciji, kako bi ona bila dostupna što većem broju korisnika, govori se u zborniku kroz prizmu savremenih stremljenja u svetu.

Značajni vidovi kulturno – prosvetnih delatnosti arhiva kod nas i u svetu su arhivske izložbe i publikovanje arhivske građe, što je u zborniku posebno osvetljeno kako bi se ovi naučni zadaci arhiva unapredili.

Posebno je osvetljeno pitanje uspostavljanja zaštite arhivske građe u Šumadiji.

266

Summary

The first part of this collection of papers deals with archivistics as an independent scientific discipline, its subject and method with the intention that this young scientific discipline should take its place in the system of social sciences.

In recent years, with the development of information technology, the discussion about archivistics has been initiated and many questions regarding it as a science have been raised. Concerning the establishing of this scientific discipline, it was therefore important to give, by means of modern approach, an argument that supports it. The relationship between archivistics and ethics, archivistics and genealogy as auxiliary historical sciences, has been the subject of special attention so that this science could be observed in the light of a multidisciplinary relationship of related disciplines.

In recent years, with the development of information technology, the discussion about archivistics has been initiated and many questions regarding it as a science have been raised. Concerning the establishing of this scientific discipline, it was therefore important to give, by means of modern approach, an argument that supports it. The relationship between archivistics ana etnics, arcnivistics ana genealogy as auxiliary historical sciences, has been the subject of special attention so that this science couia oe observed in the light of a multidisciplinary relationship of related disciplines.

Particular attention is paid to the description of archive material and creation of scientific and informational resources on archive material (the summary and analytical inventory and the emergence of historical records on the example of the archival holdings of the Fund "Endowment Property Oplenac - Topola" This particularly refers to the possibilities of applying" General International Standard Archival Description ISAD ( G ) in the arcriives in Serbia, i nus, the information on archive material could easiily be exchanged and used and is avalable regardess the level of the arrangement of the archival holdings.

Protection of architectural archive material, as part of overall cultural heritage of the Republic of Serbia, and its digitalisation are dealt with in the collection through the prism of modern tendencies in me wuriu so that it could be available to great numbers of users.

Important aspects of cultural and educational activities of archives in our country and in the world are exhibitions and publication of archive material, which is particularly highlighted in the collection so that these scientific tasks of archives should be improved.

267

Summary

Az osszeallitas elso resze az arhivisztikaval foglalkozik, mint onallo tudomany ag, targyaval es modszerevel, azzal a szandekkal, hogy ez a fiatal tudomany ag elfoglalja a helyet a tarsadalomtudomanyok rendszereben. Az informacios technologia fejlodesevel az arhivisztikarol az utobbi evekben vita keletkezett, es tobb kerdes is felmeriilt vele kapcsolatban, mint tudomannyal. Azert volt fontos egy modern megkozelitessel letrehozni egy tudomany agat ami ezt megmagyarazza es kiegesziti.

Az arhivisztika es etika, az arhivisztika es a genealogia kozotti kapcsolat mint kisegito tortenelmi tudomany, kiilon figyelem targyava valt azert hogy ennek a tudomanynak is megfigyelhessiik a multidiszciplinaris osszefogeset hasonlo tudomany okkal.

Az arhiv anyagok leirasa es a tudomanyos informativ eszkozok az arhiv anyagokrol (osszefoglalo es analitikus elemzes es a tortenelmi feljegyzesek keletkezese az arhiv gyujtemenyrol az "Oplenac - Topola" Hagyateki vagyon mintajan) kiilon figyelemben reszesiiltek.Ez leginkabb az Altalanos nemzetkozi standard lehetseges alkalmazasanak a bevezetesere vonatkozik az arhiv anyagok leirasara Szerbia arhivumaiban ISAD(G), amivel az informacio hasznalata es csereje zavartalan lehetne es hozzaferheto lenne fuggetleniil az anyag rendezettsegetol.

Az epiteszeti arhiv anyag vedelmerol es ennek digitalizaciojarol is szo van, mint Szerbia Koztarsasagnak ossz kulturalis oroksegenek reszerol, annak erdekeben hogy minel szelesebb korii felhasznalok szamara elerhetobb legyen. Az arhivumok kulturalis es tanulmanyi tevekenysegek fontos reszei nallunk es a vilag mas reszein is, a kiallitasok es az arhiv anyagok publikalasa ami a gyiijtemenyben kiilon fel van tiintetve mint az arhiv tevekenyseg fejlesztese.

268

IZ RECENZIJE

Arhivski savetnik Boriša Radovanović, pripremio je za štampu zbornik svojih objavljenih i neobjavljenih radova iz arhivistike.Ovo je redak primer u nas da se neko interesuje za ovu naučnu disciplinu, koja će u budućnosti igrati važnu ulogu.

Kao iskusan arhivist, Radovanović je pošao od praktičnih pitanja osnovne zaštite arhivske građe: zaštite u nastajanju, preko obezbeđenja i čuvanja arhivskih dokumenata u arhivu, njihovog opisivanja, publikovanja, izlaganja kako bi oni kao svedočanstvo prošlosti bili dostupni javnosti. On je jedan od retkih arhivista u nas koji se bavi pitanjem arhivskih zgrada i tehničkom zaštitom arhivske građe. U svojim radovima on raspravlja o značaju zgrade arhiva, položaju i uslovima kakva ona treba da bude, dajući istovremeno predloge kako doći do najboljih standarda o arhivskim zgradama. Tako se on ovim radovima pridružio najistaknutijim arhivistima kod nas i u svetu koji su utvrdili pravila i pripremili uputstva pod kojim uslovima može neka zgrada da se koristiti za smeštaj i čuvanje arhivske građe. U radovima su dati i uslovi koji moraju da se poštuju prilikom izrade projekta, i prilikom izgradnje novih ili adaptacije starih zdanja. Autor je mišljenja da je bolje graditi nove zgrade arhiva,nego adaptirati stara zdanja,i to na onim mestima na kojim neće biti ugrožene svojim položajem od svih opasnosti koje prete ovim ustanovama, koje čuvaju dokumenta o državnom kontinuitetu zemlje, ali su isto tako i pamćenje naroda.

Autoru je uspelo da obnovi raspravu o mnogim drugim pitanjima iz arhivistike i time potvrdi stav da o njima treba nastaviti i dalje raspravu kako bi se ona stručno utemeljila. Zato su ovi prilozi iz arhivistike značajni i daju još jednu vrednost ovom zborniku. Pokrećući nova pitanja iz arhivistike, autoru je u potpunosti uspelo da pokaže da je ona živa praktična nauka. Način kako je odabrao i priredio objavljene i neobjavljene radove za ovaj zbornik svakako utiče na stvaranje nove predstave o arhivistici. U ovim radovima, autoru je uspelo da pruži osnovne podatke o arhivskoj delatnosti, a čitaocima da steknu novo mišljenje o arhivima, arhivskim radnicima, ali i da pruži podstrek kako bi se povećao interes za unapređenje ove struke.

Zbirno rečeno, ako tako možemo da kažemo, Boriša Radovanović je proširio dijalog sa vremenom i ljudima značajnim za arhivistiku u celini.

Da ponovimo već rečeno, knjiga je nastala odbirom priloga koje je pripremio strpljivim radom posle 30 godina provedenih u struci. Sigurno je da će ovi prilozi podstaknuti napore da se arhivistika u nas unapredi kao društvena nauka koja će u budućnosti igrati značajnu ulogu, zbog informacija koje arhivska građa sadrži. Nenad Đorđević, istoričar

269

Arhivski savetnik Boriša Radovanović je svojim dugogodišnjim radom u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu i radom sa dokumentima, isčitavanjem raznovrsne arhivističke literature, periodike i širokim interesovanjem za teme iz ove naučne discipline, koje su u dosadašnjoj našoj literaturi vrlo malo obrađivane, uspeo, da kroz stručne i naučne članke otvori mnoga pitanja vezana za ovu malo istraživanu društvenu oblast.

Njegovo angažovanje i želja da se posveti temama koje su u našoj stručnoj arhivističkoj literaturi nedvoljno sagledane i obrađene, predstavljaju veliki doprinos i prvi pokušaj posle nekoliko decenija u modernoj srpskoj arhivistici, posebno ako se zna da kod nas ovakvih knjiga iz arhivistike gotovo da i nema.

Radove koji se odnose na različite teme iz arhivistike,on je prezentirao na domaćim i stranim stručnim i naučnim skupovima i seminarima, ili objavljivao u stručnim časopisima, a potom ih svrstao tematski tako da čine celine, što zborniku daje posebnu vrednost. Među tim radovima izdvaja se nekoliko novih tema koje zaslužuju posebnu pažnju jer predstavljaju teorijska razmatranja i pokušaj utemeljenja arhivisrtike kao društvene nauke kod nas.

Raznovrsnost tema, kojima se autor baviio, a koje daleko prevazilaze okvire srpske arhivistike, aii i i prihvatanje novih arhivističkih standarda koje je doneo i Međunarodni arhivski savet, ukazuju da se autor bavio i savremenim pitanjima arhivistike.

Tako je dugogodišnje iskustvo i rad u arhivu autor uspeo da kruniše ovim zbornikom radova u kome je znalački ukazao na probleme, nedorečene i prevaziđene stvari iz arhivske delatnosti, ali i da otvori mnoga savremena pitanja arhivistike (digitalizacija, standardizacija i dr.), dajući uvek predloge za njihova rešavanja. Objavljivanje ovakvih radova predstavlja prvi pokušaj obnove interesovanja za teorijske i praktične probleme arhivistike.

Uzevši u obzir sve nepred navedeno i činjenicu da se ovaj zbornik planira za objavljivanje povodom 30. godina njegovog rada u Arhivu, mišljenja sam da zbornik radova iz arhivistike autora Boriše Radovanovića pod nazivom "Ogledi iz arhivistike " treba objaviti kao posebno izdanje.

Staniša Brkić, muzejski savetnik

270

SADRŽAJ

PREDGOVOR ............................................................................................................. 5

I DEO ARHIVISTIKA KAO NAUČNA DISCIPLINA

PREGLED RAZVOJA ARHIVISTIKE ...................................................................... 9 O PREDMETU I METODU ARHIVISTIKE .......................................................... 23 ARHIVISTIKA I ETIKA ........................................................................................... 38 ARHIVSKA GRAĐA KAO IZVOR ZA GENEALOŠKA ISTRAŽIVANJA ........................................................................... 45

II DEO NAUČNO – INFORMATIVNA SREDSTVA O ARHIVSKOJ GRAĐI

SUMARNI INVENTAR ARHIVSKOG FONDA ................................................... 63 ANALITIČKI INVENTAR ARHIVSKOG FONDA .............................................. 71

III DEO OPISIVANE ARHIVSKE GRAĐE

MOGUĆNOSTI PRIMENE MEĐUNARODNIH ARHIVSKIH STANDARDA ZA OPISIVANJE ARHIVSKE GRAĐE ISAD (G) U ARHIVIMA U SRBIJI ......................................................................................... 89 ARHIVSKI FOND "ZADUŽBINSKO IMANJE "OPLENAC" - TOPOLA 1922-1945" .................................................................. 100

IV DEO ZAŠTITA ARHITEKTONSKE ARHIVSKE GRAĐE

O ZAŠTITI ARHITEKTONSKE ARHIVSKE GRAĐE (SA ENGLESKO - SRPSKIM REČNIKOM ODABRANIH POJMOVA) ........... 111 THE PROTECTION OF ARCHIVAL MATERIAL IN THE ARCHIVES OF SERBIA ........................................................................ 121

V DEO KULTURNO – PROSVETNA DELATNOST

IZLOŽBE ARHIVSKIH DOKUMENATA .......................................................... 133

271

VI DEO PUBLIKOVANJE ARHIVSKE GRAĐE

NEKOLIKO PRAKTIČNIH PITANJA I ODGOVORA KOD PUBLIKOVANJA ARHIVSKE GRAĐE ................................................... 147 O NEKIM ASPEKTIMA NEKRITIČKOG PUBLIKOVANJA ARHIVSKE GRAĐE, SA POSEBNIM OSVRTOM NA ARHIVSKU GRAĐU ŠUMADIJE ........................................................................ 154

VII DEO ARHIVSKE ZGRADE I OPREMA

ARHIVSKA ZGRADA .......................................................................................... 165 ARHIVSKI DEPO ................................................................................................. 174 LOKACIJA ARHIVSKIH ZGRADA U SRBIJI I UTICAJ NA ZAŠTITU ARHIVSKE GRAĐE ....................................................... 185 O POTREBI DONOŠENJA MEĐUNARODNIH ARHIVSKIH STANDARDA ZA ARHIVSKE ZGRADE .................................... 196 ARHIVSKE ZGRADE U SRBIJI ........................................................................... 201

VIII DEO ZAŠTITA ARHIVSKE GRAĐE U ŠUMADIJI

USPOSTAVLJANJE SISTEMA ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE U ŠUMADIJI ...................................................................... 215 NEKA ISKUSTVA ISTORIJSKOG ARHIVA ŠUMADIJE U KRAGUJEVCU NA ZAŠTITI ARHIVSKE GRAĐE U RATNIM USLOVIMA 1999. GODINE ......... 230 ARHIVSKA ZGRADA, PROSTOR I OPREMA ISTORIJSKOG ARHIVA ŠUMADIJE U KRAGUJEVCU U FUNKCIJI ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE . 237

IX DEO AKTUELNA PITANJA

O NEKIM AKTUELNIM PITANJIMA ARHIVISTIKE U SRBIJI ....................... 247 BIBLIOGRAFIJA OBJAVLJENIH RADOVA ..................................................... 255 BIOGRAFIJA ........................................................................................................ 255 Rezime ..................................................................................................................... 265 IZ RECENZIJE ........................................................................................................ 268