Botues Instituti për zhvillim ekonomik (InTER) Dragisa Mijacic · 1. Hyrje Bizneset në komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës: Mitrovicë e Veriut,1 Leposaviq, Zubin Potok

Botues

Instituti për zhvillim ekonomik (InTER)

Për botuesin

Dragisa Mijacic

Autorë

Jovana Jakovljevic

Dragiša Mijacic

Jasna Zarkovic

Marija Milenkovic

Fotos

Milan Dobric

Viti

2018

Publikimi është realizuar në kuadër të projektit të financuar përmes grantit të Fondacionit

Kosovar për Shoqëri të Hapur. Përmbajtja e publikimit është përgjegjësi ekskluzive e autorit

dhe në asnjë rast nuk përmban qëndrime të Fondacionit Kosovar për Shoqëri të Hapur.

Frikonomia e veriut të Kosovës

janar 2018

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS PËRMBAJTJA

PËRMBAJTJA

LISTA E SHKURTESAVE ........................................................................................... 1

1. Hyrje .......................................................................................................................... 2

2. Struktura e ekonomisë në komunat në veri të Kosovës .............................................. 3

2.1 Struktura e ekonomisë në komunat në veri të Kosovës ............................................................. 3

2.1.1 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Mitrovicës së Veriut ............... 5

2.1.2 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Zveçanit ...................................... 6

2.1.3 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Leposaviqit ................................ 7

2.1.4 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Zubin Potokut ........................... 8

2.2 Ekonomitë bujqësore si ndërmarrje ................................................................................................. 8

2.3 Fermat bujqësore nga veriu i Kosovës të regjistruara në Agjencinë për regjistrat

bujqësor......................................................................................................................................................... 10

3. Regjistrimi i bizneseve në sistemin e Kosovës ........................................................... 11

3.1 Trendi i regjistrimit të bizneseve nga veriu i Kosovës në ARBK ....................................... 11

3.2 Arsyet për regjistrimin e bizneseve në sistemin e Kosovës .................................................. 13

4. Sfidat dhe pengesat në afarizmin e bizneseve nga veriu i Kosovës ............................ 15

5. Roli i donatorëve për zhvillimin e ekonomisë në veri të Kosovës .............................. 18

6. Roli i odave ekonomike në veri të Kosovës ............................................................... 20

7. Punësimi në veri të Kosovës ..................................................................................... 22

8. Përmbyllje dhe rekomandime .................................................................................. 25

SHTOJCAT: Struktura e aktiviteteve ekonomike në veri të Kosovës .......................... 28

Shtojca 1: Aktivitetet më të përfaqësuara ekonomike në veri të Kosovës, bazuar në të

dhënat e ARBK .......................................................................................................................................... 28

Shtojca 2: Struktura e aktiviteteve ekonomike në veri të Kosovës, në bazë të të dhënave

nga ARB për vitin 2015 ........................................................................................................................... 29

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS LISTA E SHKURTESAVE

1

LISTA E SHKURTESAVE

ARB Agjencia për Regjistrat e Biznesit të Republikës së Serbisë ASK Agjencia e Statistikave të Kosovës ARBK Agjencia për Regjistrimin e Bizneseve në Kosovë

CEFTA Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë

Sh.p.k. Shoqëri me përgjegjësi të kufizuara

BE Bashkimi Evropian

InTER Instituti për Zhvillim Ekonomik Territorial

IOM Organizata Ndërkombëtare për Migrim

KFOS Fondacioni Kosovar për Shoqëri të Hapur

NACE Klasifikimi statistikor i aktiviteteve ekonomike në Bashkimin Evropian

ShNP Shërbimi Nacional për Punësim i Republikës së Serbisë

OSCE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë

TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar

SDC Zyra Zvicerane për Bashkëpunim

USAID Agjencia e Shteteve të Bashkuara të Amerikës për Zhvillim Ndërkombëtar

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS HYRJE

2

1. Hyrje

Bizneset në komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës: Mitrovicë e Veriut,1 Leposaviq,

Zubin Potok dhe Zveçan me vite funksionojnë në ambient të papërshtatshëm afarist që

karakterizohet nga sfidat e sigurisë, kufizimi i tregut, procedurat e ndërlikuara administrative

dhe problemet me lëvizjen e lirë të personave, mallrave dhe shërbimeve. Duke e pasur para

sysh që afaristët nga veriu i Kosovës kryesisht kanë afaruar në sistemin juridik serb, situata

është ndërlikuar edhe më tutje me nënshkrimin e marrëveshjes së Brukselit kur ka ardhur

deri te vendosja e kornizës ligjore të Kosovës në territorin e komunave të vëzhguara. Këto

ndryshime kanë pasur ndikim domethënës në afarizmin e subjekteve ekonomike nga veriu i

Kosovës dhe në përshtatjen e tyre në rrethanat e reja të krijuara rishtazi.

Lënda e këtij hulumtimi është gjendja e ekonomisë në katër komuna më veri të Kosovës,

veçanërisht në rrethanat pas nënshkrimit të marrëveshjes së Brukselit. Për shkak të

(jo)disponueshmërisë së të dhënave, hulumtimi është bazuar kryesisht në subjektet afariste

që janë regjistruar në regjistrat e Kosovës. Të dhënat për afarizmin e bizneseve në kuadër të

sistemit të Serbisë janë paraqitur në nivel rudimentar, në pajtim me të dhënat që kanë qenë

në dispozicion për ekipin e hulumtimit.

Puna i përmban tetë pjesë. Pas hyrjes, pjesa e dytë e punës e jep një pasqyrim të ekonomisë

në veri të Kosovës. Pjesa e tretë dhe e katërt e punës merren me dinamikën e regjistrimit të

bizneseve dhe ndryshimet që kanë pasuar në afarizëm pas nënshkrimit të marrëveshjes së

Brukselit. Andaj, pjesa e pestë dhe gjashtë e shpjegojnë rolin e donatorëve ndërkombëtar dhe

odave ekonomike në krijimin e një mjedisi më të përshtatshëm të afarizmit. Një rishikim për

numrin e të punësuarve në ndërmarrjet e regjistruara në institucionet e Kosovës është dhënë

në pjesën e shtatë. Pjesa e fundit përmban vlerësimet përfundimtare dhe rekomandimet për

zhvillim të ekonomisë në veri të Kosovës.

Është bërë hulumtim edhe në kuadër të projektit “Analiza e gjendjes së ekonomisë në veri të

Kosovës pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit – ku janë gjasat për punësim?” që

është realizuar nga Instituti për Zhvillim Ekonomik Territorial (InTER), në partneritet me

RTV Mir nga Leposaviqi dhe me mbështetje financiare të fondacionit Kosovar për Shoqëri

të Hapur (KFOS). Projekti është realizuar në periudhën nga prilli 2017 deri në janar 2018.

Përmbajtja e studimit është përgjegjësi ekskluzive e autorit dhe në asnjë rast nuk përmban

qëndrime të Fondacionit Kosovar për Shoqëri të Hapur apo RTV Mir.

1 Mitrovica e Veriut është njohur si komunë në vete vetëm pas nënshkrimit të Marrëveshjes së

Brukselit (2013). Në sistemin e Serbisë kjo komunë edhe më tutje e përdor emërtimit “Kosovska

Mitrovica”.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS STRUKTURA EKONOMIKE

3

2. Struktura e ekonomisë në komunat në veri të Kosovës

2.1 Struktura e ekonomisë në komunat në veri të Kosovës Pjesën veriore e Kosovës e përbëjnë katër komuna: Mitrovica e Veriut, Zveçani, Zubin

Potoku dhe Leposaviqi. Duke qenë se serbët e kanë bojkotuar regjistrimin e popullatës në

Kosovë, nuk ekzistojnë të dhëna të sakta për numrin e banorëve në komunat e vëzhguara. Në

bazë të vlerësimit të OSBE-së, në veri të Kosovës jetojnë rreth 80.000 qytetarë, nga të cilët

70.000 janë serb të Kosovës. 2 Algomerimi (dendësia) më i madh demografik është në

Mitrovicën e veriut me 2.678 banorë për km2 derisa komuna më e shtrirë është Leposaviqi

me 25 banorë për km2.

Të dhënat statistikore për demografinë e bizneseve kanë renditje të ndryshme nëpër komuna.

Sipas të dhënave të agjencisë për regjistrim të bizneseve në Kosovë (në tekstin e

mëtutjeshëm ARBK), në periudhën prej vitit 2000 deri në fund të vitit 2017, në komunat e

vëzhguara janë regjistruar mesatarisht katër biznese për 100 banorë. Numri më i madh i

ndërmarrjeve është regjistruar në komunën e Leposaviqit (6,9 ndërmarrje për 100 banorë) ,

nga të cilat shumica janë regjistruar për aktivitet të tregtisë me shumicë e pakicë, riparim të

mjeteve motorike dhe motoçikletave, dhe në fushën e bujqësisë, pylltarisë dhe peshkatarisë.

Numri më i madh i bizneseve bujqësore janë regjistruar në Leposaviq (289 bujq, 49%), gjë

që është e pritshme pasi që sipas sipërfaqes kjo komunë është në mesin e komunave më të

mëdha në Kosovë. Të dhënat për numrin e përgjithshëm të banorëve sipas komunave,

madhësinë e tyre dhe numrin e bizneseve të regjistruara nga viti 2000 deri në fund të vitit

2017 janë paraqitur në tabelën në vijim.

Tabela 1. Dendësia e banimit dhe dendësia e bizneseve sipas komunës

Komuna Sipërfaqja

(km2)

Numri i

banorëve

(përqindje)

Dendësia e

banimit sipas

km2

Numri i

ndërmarrjeve

Dendësia e

ndërmarrjeve

për 100

banorë

Mitrovicë e

Veriut 11 29.460 2.678 554 1.9

Zveçan 104 16.650 160 737 4.4

Zubin Potok 335 15.200 45 598 3.9

Leposaviq 750 18.600 25 1.291 6.9

Gjithsej 1.200 79.910 66 3.180 4.0

Burimi: InTER, Në bazë të të dhënave nga Profilet e Komunave, Misioni i OSBE-së në

Kosovë, shtator 2015. Dhe të dhënave nga Agjencia për Regjistrimin e Bizneseve në Kosovë

(ARBK)

Gjatë periudhës nga viti 2000 deri në fund të 2017 në veri të Kosovës, janë regjistruar 3.180

ndërmarrje në ARBK. Nëse i shikojmë të dhënat nga viti 2010, sipas strukturës së

2 Municipal profiles, Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE), Mission in

Kosovo, E qasshme në http://bit.ly/2spJfkS

http://bit.ly/2spJfkS


4

ndërmarrjeve, mikro ndërmarrjet janë më të përfaqësuarat, ndërsa nëse e shikojmë formën

ligjore, numrin më të madh e përbëjnë ndërmarrësit (85.4% të numrit të përgjithshëm të

ndërmarrjeve), të cilët janë regjistruar në sistemin ligjor të Kosovës si biznese individuale.3

Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar është forma e dytë më e zakonshme e regjistrimit të

ndërmarrjeve (14.1%), ndërsa kooperativat bujqësore, ortakëritë dhe kompanitë e huaja

përbëjnë vetëm 0.5% të ndërmarrjeve të regjistruara.

Grafiku 1. Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në veri të Kosovës, në përqindje

Burimi: InTER, në bazë të të dhënave të ARBK për periudhën 2000 - 2017

Ndërmarrjet e regjistruara në periudhën nga viti 2000 deri në fund të vitit 2017 kryejnë

aktivitete të ndryshme afariste. Sipas statistikave të bizneseve në Kosovë, të cilat janë

harmonizuar me klasifikimin statistikor të aktiviteteve afariste të Bashkimit Evropian –

NACE,4 aktivitete e regjistruara afariste në komunat në veri të Kosovës janë të grupuara në

19 sektorë.5 Aktiviteti më i përfaqësuar është Tregtia me shumicë e pakicë, riparimi i mjeteve

3 Biznes individual - është një person fizik i cili kryen aktivitete ekonomike më qëllim të realizimit të

përfitimit dhe i cili është i regjistruar në ARBK. Në ndërmarrësinë individuale pronari ka përgjegjësi

të pakufizuar për të gjitha borgjet e kompanisë. Pasqyrimi statistikor i ndërmarrjeve në Kosovë K3-

2017, (2017) Agjencia e Statistikave të Kosovës, e qasshme në: http://bit.ly/2B6J6Hi 4 NACE - Statistical classification of economic activities in the European Community 5 1. Bujqësi, pylltari dhe peshkatari; 2. Miniera; 3. Industria e përpunimit; 4. Furnizimi me ujë,

menaxhimi i ujërave të zeza, kontrollimi dhe menaxhimi i mbeturinave dhe aktivitete të ngjashme; 5.

Ndërtimtari; 6. Trgëtia me shumicë dhe pakicë, riparimi i mjeteve motorike, motoçikletave; 7.

Komunikacioni dhe magazinimi; 8. Shërbimet e akomodimit dhe ushqimit; 9. Informimi dhe

komunikimi; 10. Fusha e financave dhe sigurimeve; 11. Shitblerja e patundshmërive; 12. Aktivitete

profesionale, shkencore, inovative dhe teknike, 13. Aktivitete administrative dhe shërbimeve të

shpëtimit; 14. Arsimi; 15. Mbrojtja shëndetësore dhe sociale; 16. Administratë dhe mbrojtje

shtetërore, sigurimi i obligueshëm social; 17. Arti, argëtimi dhe rekreacioni; 18. Aktivitetet tjera të

shërbimeve; dhe 19 Fusha e ekonomive familjare si punëdhënës.

40.38 18.58

11.70 6.35

4.56 4.37

3.71 2.70

1.79 1.64 1.35

0.82 0.69 0.69 0.41 0.09 0.06 0.06 0.03

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Tregtia me shumicë e pakicë, riparim i automjeteve motorike Bujësi, pylltari dhe peshkatari

Industri e përpunimit Ndërtimtari

Komunikacion dhe magazinim Shërbime të banimit dhe ushqimit

Aktivitete tjera të shërbimeve Aktivitete profesionale, shkencore, innovative dhe teknike

Informim dhe komunikim Shërbimet administrative dhe të shpëtimit

Mbrojtja shëndetësore dhe sociale Furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave të zeza

Fusha e minierave Art argëtim dhe rekreacion

Arsim Puna me patundshmëri

Administratë shtetërore, sigurimi i obligueshëm social Fusha e financave dhe fusha e sigurimeve

Aktiviteti i ekonomive familjare si punëdhënës

http://bit.ly/2B6J6Hi


5

motorike dhe motorcikletave me 1.284 ndërmarrje të regjistruara, që përbënë 40,4% të

numrit të përgjithshëm të bizneseve të regjistruara. E dyta për nga përfaqësimi është

Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria me 591 biznese dhe përqindje prej 18,6% të të gjitha

aktiviteteve afariste. Pastaj vijnë Industria e përpunimit me 372 biznese të regjistruara

(11,7%) dhe Ndërtimtaria (202 ndërmarrje, përkatësisht 6,4%). Aktivitetet tjera ekonomike

të identifikuara janë të përfaqësuara në masë më të vogël, gjë që mund të shihet në Grafikun

1.

Sipas vendit të regjistrimit, numri më i madh i ndërmarrjeve janë krijuar në Leposaviq dhe

Zveçan (40,6% dhe 23,2%, respektivisht). Fusha Tregëti me shumicë e pakicë, riparimi i

mjeteve motorike, motorcikletave është më e përfaqësuara në komunën e Leposaviqit, ku

janë regjistruar 42% e numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve nga këto fusha. Fushat tjera

dominuese me përqindjen më të madhe janë regjistruar gjithashtu në komunën e Leposaviqit

si vijon: 49% të të gjitha ndërmarrjeve nga fusha Bujqësi, pylltari dhe peshkatari; 39% nga

industria e përpunimit dhe 41% e ndërmarrjeve që merren me Ndërtimtari. Bashkëngjitur

janë paraqitur katër aktivitetet më të përfaqësuara sipas vendit të regjistrimit në veri të

Kosovës. Njëri nga problemet gjatë identifikimit të aktivitetit ekonomik ka qenë që bizneset

janë regjistruar në ARBK për një lloj të aktivitetit ekonomik, e në fakt afarojnë në një apo

më shumë fusha tjera të aktivitetit ekonomik.

2.1.1 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Mitrovicës së Veriut Në periudhën nga fillimi i vitit 2000 deri në fund të vitit 2017, në komunën e Mitrovicës së

Veriut në ARBK janë regjistruar 554 ndërmarrje, që përbënë 17.4% të numrit të

përgjithshëm të ndërmarrjeve të regjistruara në veri të Kosovës.

Grafiku 2. Numri i bizneseve të regjistruara sipas aktivitetit ekonomik në komunën e

Mitrovicës së Veriut

Burimi: InTER, në bazë të të dhënave të ARBK për periudhën 2000-2017

168 87

48 43

40 33 32

26 22

18 17

8 4 3 2 2 1

0 50 100 150 200

Tregëtia me shumicë e pakicë, ripparimi i mjeteve motorrike Industria e procesimit

Aktivitete profesionale, shkencore, innovative dhe teknike

Aktivitete tjera të shërbimeve Bujqësi, pylltrari dhe peshkatari

Ndërtimtari Komunikacioni dhe magazinimi

Shërbimet e banimit dhe ushqimit Mbrojtja shëndetësore dhe sociale

Shërbimet administrative dhe të shpëtimit Informimi dhe komunikimi

Arti, argëtimi dhe rekreacioni Furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave të zeza

Arsimi Shitëblerje e patundshmërive

Minierat Aktivitete financiare dhe të sigurimeve


6

Në strukturën e aktiviteteve afariste në Mitrovicën e Veriut, më të shumtat në numër janë

ndërmarrjet që merren me tregtinë me shumicë e pakicë (168 ndërmarrje, 30,3%) dhe

industria e përpunimit (87 ndërmarrje, 15,7%, Grafiku 2). Në komunën e Mitrovicës së

Veriut janë regjistruar 48 biznese që merren me aktivitete profesionale, shkencore, inovative

e teknike, përkatësisht 8.7% të të gjitha ndërmarrjeve të regjistruara në këtë komunë.

Në kategorinë Aktivitete tjera të shërbimeve në Mitrovicën e Veriut janë regjistruar 43

biznese (7,8%), derisa për bujqësi, pylltari e peshkatari janë lajmëruar 40 ndërmarrje (7,2%).

Duke e pasur para sysh sipërfaqen e vogël të kësaj komune, është e pritshme që bujqësia të

mos jetë në tri fushat dominuese, siç është rasti në komunat tjera në veri të Kosovës.

2.1.2 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Zveçanit Në komunën e Zveçanit janë regjistruar 737 biznese, që përbënë 23.2% të numrit të

përgjithshëm të atyre të regjistruara në veri të Kosovës. Këto biznese i kryejnë 17 aktivitete

të klasifikuara të cilat e respektojnë ndarjen që vlen për tërë veriun e Kosovës. Bizneset më

të shpeshta të regjistruara në Zveçan janë: Tregtia me shumicë dhe pakicë, riparimi i mjeteve

motorike, motoçikletave; Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria; Industria e përpunimit dhe

ndërtimtaria .

Grafiku 3. Numri i bizneseve sipas aktivitetit afarist në komunën e Zveçanit


Për aktivitetet Tregtia me shumicë dhe pakicë, riparimi i mjeteve motorike, motorcikletave u

në këtë komunë janë regjistruar 296 biznese, përkatësisht 40,2% nga numri i përgjithshëm.

Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria janë përfaqësuar me 18,7% (138 biznese). E treta për kah

296 138

91 50

46 30

24 15

12 10 9

5 5

2 2 1 1

0 50 100 150 200 250 300 350

Tregti me shumicë e pakicë, riparimi i mjeteve motorike Bujqësi, pylltari dhe peshkatari

Industri përpunimi Ndërtimtari

Shërbimet e akomodimit dhe ushqimit Komunikacioni dhe magazinimi

Aktivitete tjera të shërbimeve Furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave të zeza

Informimi dhe komunikimi Mbrojtja shëndetësore dhe sociale

Aktivitete profesionale, shkencore, innovative dhe teknike Aktivitete administrative dhe ndihmëse

Arti, argëtimi dhe rekreacioni Minierat

Arsimi Aktivitete financiare dhe të sigurimeve

Shitëblerja e patundshmërive


7

përfaqësimi është Industria e përpunimit me të cilën merren 12,3% (91 ndërmarrje).

Gjithashtu, ekziston numër domethënës i ndërmarrjeve ndërtimore, gjithsej 50, përkatësisht

6,8% biznese të regjistruara nga kjo komunë. 13 bizneset e mbetura në komunën e Zveçanit

janë përfaqësuar në masë më të vogël, që mund të shihen në Grafikun 3.

2.1.3 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Leposaviqit Në komunën e Leposaviqit janë regjistruar gjithsej 1.291 biznese të cilat kryejnë 17

aktivitete të ndryshme afariste. Aktiviteti dominant ekonomik është Tregtia me shumicë dhe

pakicë, riparimi i mjeteve motorike, motorcikletave me të cilën merren 41,8% përkatësisht

540 ndërmarrje të regjistruara. Komuna e Leposaviqit ka pozitë të përshtatshme gjeografike

dhe kushte klimatike për zhvillim të bujqësisë, prandaj 22,4% e ndërmarrjeve të regjistruara

në këtë komunë janë krijuar në fushën e bujqësisë, pylltarisë dhe peshkatarisë. Sa për

krahasim, kjo është dy herë më shumë në krahasim me numrin e ndërmarrjeve nga e njëjta

fushë në komunat e Zveçanit dhe Zubin Potokut, dhe gati shtatë herë në krahasim me

komunën e Mitrovicës së Veriut.

Grafiku 4. Numri i bizneseve të regjistruara sipas fushën në komunën e Leposaviqit


Industria e përpunimit e ka një përfshirje prej 11,2% në këtë komunë, dhe njo nënkupton që

janë regjistruar 144 ndërmarrje për kryerjen e këtij aktiviteti afarist. Me ndërtimtari merren

6,4% të ndërmarrjeve të regjistruara, që është afërsisht e njejtë në krahasim me përfaqësimin

e kësaj fushe në komunat tjera.

540

289 144

82 51

49

38 23

20 14

11

9

8

7 3 2

1

0 100 200 300 400 500 600

Tregti me shumicë e pakicë, riparimi i mjeteve motorike

Bujqësi, pylltari dhe peshkatari

Industri përpunimi Ndërtimtari

Komunikacioni dhe magazinimi Shërbimet e akomodimit dhe ushqimit

Aktivitete tjera të shërbimeve

Aktivitete profesionale, shkencore, innovative dhe teknike Informimi dhe komunikimi

Aktivitete administrative dhe ndihmëse

Minierat

Mbrojtja shëndetësore dhe sociale Arti, argëtimi dhe rekreacioni

Arsimi

Furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave të zeza

Administrata shtetërore dhe mbrojtja, sigurimi i obligueshëm shëndetësor

Aktivitetet ekonomive familjare si punëdhënës


8

2.1.4 Përfaqësimi i aktiviteteve ekonomike në komunën e Zubin Potokut Komuna e Zubin Potokut i ka 598 biznese të regjistruara në periudhën 2000-2017. Sipas

dendësisë së ndërmarrjeve, Zubin Potoku gjendet në vendin e tretë nga katër komunat në veri

të Kosovës. Në periudhën e vëzhguar (2000-2017), në këtë komunë janë regjistruar 3,9

ndërmarrje për çdo 100 banorë. Janë regjistruar ndërmarrje për kryerjen e 15 aktiviteteve

afariste ku në mesin e tyre më të përfaqësuarat janë, Tregtia me shumicë dhe pakicë, riparimi

i mjeteve motorike, motoçikletave; Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria; Industria e

përpunimit dhe ndërtimtaria (Grafikoni 5.).

Me tregtinë me shumicë dhe pakicë, riparimin e mjeteve motorike, motoçikletave merren

46,8% e numrit të përgjithshëm të bizneseve të regjistruara, ose 280 më saktë. Për punën në

bujqësia, pylltari dhe peshkatari janë regjistruar 20,7% (124 ndërmarrje), derisa për

aktivitetin e industrisë së përpunimit 8,4% (50 ndërmarrje) nga numri i përgjithshëm i

ndërmarrjeve në këtë komunë. Me ndërtimtari merren 6,2% (37 ndërmarrje).

Grafiku 5. Numri i bizneseve të regjistruara sipas fushësn në komunën e Zubin Potokut


2.2 Ekonomitë bujqësore si ndërmarrje Nga statistikat e paraqitura më herët mund të shihet që në mesin e bizneseve, pas

ndërmarrjeve tregtare, më së shumti ka nga fusha e bujqësisë, pylltarisë dhe peshkatarisë.

Arsyeja për këtë me siguri qëndron në faktin që një numër domethënës i ekonomive

bujqësore janë regjistruar në ARBK si ndërmarrje për kryerjen e aktiviteteve ekonomike.

280

124

50

37

32

18

15

13

8

7

6

4

2

1

1

0 50 100 150 200 250 300

Tregti me shumicë e pakicë, riparimi i mjeteve motorike

Bujqësi, pylltari dhe peshkatari

Industri përpunimi

Ndërtimtaria

Komunikacioni dhe magazinimi

Shërbimet e akomodimit dhe ushqimit

Aktivitete administrative dhe ndihmëse

Aktivitete tjera të shërbimeve

Informimi dhe komunikimi

Minierat

Aktivitete profesionale, shkencore, innovative dhe teknike

Furnizimi me ujë, menaxhimi i ujërave të zeza

Mbrojtja shëndetësore dhe sociale Arsimi

Arti, argëtimi dhe rekreacioni


9

Në bazë të të dhënave zyrtare të institucioneve kompetente të Republikës së Serbisë, në katër

komunat në veri të Kosovës janë regjistruar 3.139 ekonomi bujqësore, nga të cilat numri më i

madh i regjistrimeve është në komunën e Leposaviqit (1.811).6 Gjatë proceseve tranzitore që

kanë ndodhur në veri të Kosovës pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit, një numër

domethënës i ekonomive bujqësore janë regjistruar si ndërmarrje. Arsyeja për këtë mënyrë të

regjistrimit me siguri qëndron në informimin e pamjaftueshëm të vetë bujqve të cilët e kanë

konsideruar që kjo është mënyra e vetme e plasimit të produkteve të tyre dhe aplikimit për

mjete të donatorëve. Mirëpo, kjo mënyrë e regjistrimit nuk është adekuat për ekonomitë

bujqësore pasi që në atë mënyrë nuk mund ta realizojnë të drejtën në asnjë subvencion nga

buxheti agrar i Qeverisë së Kosovës. Regjistrimet e tilla i ngarkojnë edhe më tutje buqit me

obligime të pagesës së tatimit në fitim.

Për ta regjistruar ekonominë e vet bujqësore në sistemin e Kosovës, bujku duhet t’i plotësoj

kriteret e caktuara që kanë të bëjnë me madhësinë e përgjithshme të tokës së punueshme, apo

numrit të caktuar të frymëve të bagëtive, në rast se merret me blegtori. Ligjet e Kosovës

kërkojnë pronësi të së paku hy hektarëve të sipërfaqes së tokës së punueshme, që është kriter

i paarritshëm për shumicën e bujqve në veri të Kosovës për shkak të fragmentimit të

pronave.

Sa i përket shfrytëzimit të subvencioneve në fushën e bujqësisë, një nga kushtet që paraqet

problem për biznesmenët nga veriu është të dëshmuarit e pronësisë së tokës. Për shkak të

mungesës së funksionimit të gjyqësorit në veri të Kosovës dhe problemeve me shkëmbimin e

dokumenteve kadastrale midis Serbisë dhe Kosovës,7 shumë fermerë kanë problem për të

vërtetuar pronësinë e pronës së tyre.

Një problem i rëndësishëm është bojkoti i regjistrimit të bujqësisë i realizuar në vitin 2014

nga Agjencia e Statistikave të Kosovës (ASK). Gjatë këtij regjistrimi u krijua regjistri i

fermave bujqësore, i cili nuk përfshinte fermerët nga veriu i Kosovës dhe prandaj nuk janë

në gjendje të rregullojnë të drejtat e tyre. Fermerët nga veriu i Kosovës gjithashtu nuk morën

pjesë në anketat vjetore të fermave bujqësore për vitin 2015 dhe 2016.

Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se mungesa e të dhënave statistikore të

besueshme për gjendjen e bujqësisë në veri të Kosovës e vështirëson zhvillimin e

programeve adekuate për të mbështetur zhvillimin e bujqësisë në këtë fushë. Megjithatë, disa

donatorë, siç është Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë, kanë investuar fonde të

konsiderueshme për të mbështetur sektorin bujqësor në veri të Kosovës.

6 “Zhvillimi i bujqësosë në Kosovë dhe ndikimi në mjedis”, Instituti për Zhvillim Territorial

Ekonomik, maj 2017, e qasshme në http://bit.ly/2j049aL 7 Për shkak të rëndësisë së këtij problemi si për qytetarët që jetojnë në Kosovë dhe për personat e

zhvendosur, çështja e të dhënave kadastrale ishte objekt i negociatave në Bruksel. Përfaqësuesit e

Beogradit dhe Prishtinës, me ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian më 2 shtator 2011, kanë arritur një

marrëveshje mbi shënimet kadastrale. Megjithatë, në zbatimin e kësaj marrëveshjeje, janë krijuar

probleme të reja, prandaj pritjet janë që zgjidhja do të diskutohet përsëri në Bruksel.

http://bit.ly/2j049aL


10

2.3 Fermat bujqësore nga veriu i Kosovës të regjistruara në

Agjencinë për regjistrat bujqësor Në bazë të pasqyrave financiare të fermave bujqësore të regjistruara në Agjencinë e

Regjistrimit të Bizneseve (ARB) të Republikës së Serbisë, në vitin 2015 në komunat e

vëzhguara kanë operuar 340 ferma bujqësore8, nga të cilat numri më i madh është regjistruar

në Mitrovicë (të veriut), 9gjithsej 115, pastaj Zveçan (87), Leposaviq (77) dhe Zubin Potok

(61 ndërmarrje). Sipas strukturës, dominojnë mikro ndërmarrjet (deri në 9 punonjës), gjithsej

326, ndërsa në Zveçan ekziston një ndërmarrje e madhe (Trepça). Është interesante se nuk ka

kompani të mesme në këtë fushë (nga 50 në 249 punonjës). Të dhënat mbi strukturën e

kompanive që janë të regjistruara në ARB tregohen në tabelën në vijim

Tabela 2. Numri i fermave bujqësore nga veriu i Kosovës në bazë të madhësisë së

ndërmarrjes

Komuna Mikro E vogël E mesme E madhe Gjithsej

Mitrovicë e Kosovës (e

Veriut) 112 3

115

Zveçan 84 2

1 87

Zubin Potok 59 2

61

Leposaviq 71 6

77

Gjithsej 326 13 0 1 340

Burimi: ARB, në bazë të raportimeve financiare për vitin 2015

Numri më i madh i kompanive kryejnë veprimtari në fushën e tregtisë me shumicë dhe

pakicë, 50.7% e kompanive në Mitrovicë të Kosovës (Veriut) kryejnë këtë aktivitet, 46% në

Zveçan, 42.9% në Leposaviq dhe 42.6% në Zubin Potok. Në Zveçan dhe Zubin Potok, ndër

aktivitetet e tjera ka edhe ndërtime (aktiviteti: ndërtimi i objekteve në Zveçan është i

përfaqësuar në 10.3% të kompanive, aktiviteti Punimet e specializuara të ndërtimit në Zubin

Potok janë të përfaqësuara me 6.6% të ndërmarrjeve dhe aktivitetet arkitekturore dhe

inxhinierike, dhe analiza në Leposaviq janë përfaqësuar me 5.2% të kompanive).

Klasifikimi i veprimtarisë së kompanive nga veriu i Kosovës bazuar në të dhënat e ARB-së

është dhënë në shtojcën 2 të këtij studimi.

8 Këto të dhëna nuk përfshijnë ndërmarrësit. 9 Legjislacioni i Republikës së Serbisë ka ruajtur emrin "Kosovska Mitrovica", i cili i referohet gjithë

qytetit. Megjithatë, duke pasur parasysh se ligjet e Republikës së Serbisë "zbatohen" vetëm në pjesën

veriore të qytetit, mund të bëhet një lidhje e drejtpërdrejtë ndërmjet Mitrovicës së Kosovës dhe

Mitrovicës së Veriut.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS REGJISTRIMI

11

3. Regjistrimi i bizneseve në sistemin e Kosovës

3.1 Trendi i regjistrimit të bizneseve nga veriu i Kosovës në ARBK Regjistrimi i kompanive nga veriu i Kosovës në ARBK nga viti 2000 deri në fund të vitit

2017 nuk ka ndodhur vazhdimisht me të njëjtën dinamikë. Situata ndryshoj ndjeshëm me

nënshkrimin e Marrëveshjes së Brukselit, pasi që numri i ndërmarrjeve të regjistruara filloj të

rritet pas kësaj ngjarjeje në mënyrë të konsiderueshme (shih grafikun 6). Ky është fillimi i

procesit të integrimit të bizneseve nga katër komuna nga veriu i Kosovës në sistemin ligjor të

Kosovës.

Nga numri i përgjithshëm i bizneseve të regjistruara (3,180) nga veriu i Kosovës, ndërmjet

vitit 2000 dhe nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit (2013), në ARBK janë regjistruar

1,618, ndërsa 1,562 kompanitë e tjera janë regjistruar nga 2013 deri në fund të vitit 2017. Në

grafikun e ardhshëm është paraqitur dinamika e regjistrimit të bizneseve nga veriu i Kosovës

në periudhën 2011 – 2017.

Grafiku 6. Dinamika e regjistrimit të bizneseve afariste nga veriu i Kosovës në ARBK

Burimi: InTER, bazuar në të dhënat e ARBK për periudhën 2011-2017

Nëse shikojmë periudhën pas Marrëveshjes së Brukselit, rritja më e madhe në regjistrimin e

kompanive ka ndodhur në vitin 2014 dhe 2015, ku numri i kompanive të regjistruara është

rritur shumëfish. Pas kësaj, ka një rënie të tendencës në procesin e regjistrimit të kompanive.

Dinamika e regjistrimit të kompanive në sistemin juridik të Kosovës është i ngjashëm për të

gjitha komunat në veriun e Kosovë, pasi që në të gjitha ka një rritje të konsiderueshme të

numrit të kompanive të regjistruara në periudhën pas Marrëveshjes së Brukselit. Një rishikim

i trendit të regjistrimit të kompanive nga komunat nga veriu i Kosovës në ARBK për

periudhën 2011-2017 është dhënë në grafikun e ardhshëm.

30

96 108

465513

293

204

0

100

200

300

400

500

600

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017


12

Grafiku 7. Regjistrimi i bizneseve në ARBK nga viti 2011 deri në vitin 2017 sipas komunës

Burimi: InTER, bazuar në të dhënat e ARBK për periudhën 2011-2017

Ndryshimet më të mëdha u zhvilluan në komunën e Mitrovicës së Veriut. Gjegjësisht, deri

në nënshkrimin e Marrëveshjes së Brukselit (prill 2013), në këtë komunë ishin regjistruar

vetëm 16 kompani në ARBK. 10 Pas Marrëveshjes së Brukselit, 538 kompani të reja u

regjistruan në këtë komunë. Tabela 3 jep një pasqyrë të regjistrimit të kompanive para dhe

pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit.

Tabela 3. Kompanitë e regjistruara në ARBK në periudhën para dhe pas nënshkrimit të

Marrëveshjes së Brukselit

Burimi: InTER në bazë të të dhënave nga ARBK për periudhën 2000-2017

Përveç regjistrimit të atyre të reja, ka një trend të shuarjes së kompanive të regjistruara. Pas

nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit, sidomos nga tremujori i katërt i vitit 2013 në

tremujorin e tretë të vitit 2017, 5.2% e numrit të përgjithshëm të kompanive të regjistruara

ishin shuar. Pas regjistrimit të përshpejtuar të kompanive, sidomos në tremujorin e dytë të

vitit 2014 dhe tremujorin e parë të vitit 2015, shënohej gradualisht një numër i vogël i

bizneseve të shuara. Numri i kompanive të shuara ishte më i madhi në tremujorin e katërt të

2015 (14 kompani) dhe tremujorin e tretë të vitit 2016 (10 prej tyre, grafiku 8).

10 Duhet të theksohet se komuna e Mitrovicës u formua vetëm pas nënshkrimit të Marrëveshjes së

Brukselit.

0

50

100

150

200

250

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Severna

Mitrovica

Zvečan

Zubin Potok

Leposavić

Periudha Mitrovicë e Veriut Zveçan Zubin Potok Leposaviq

# % # % # % # %

Nga viti 2000 deri në

Marrëveshjen e

Brukselit

16 2,9 437 59,3 377 63,0 788 61,0

Nga marrëveshja e

Brukselit deri në fund

të vitit 2017.

538 97,1 300 40,7 221 37,0 503 39,0

Gjithsej 554 100 737 100 598 100 1291 100


13

Grafiku 8. Numri i kompanive të regjistruara dhe të mbyllura sipas tremujorëve pas

Marrëveshjes së Brukselit

Burimi: InTER, Në bazë të të dhënave statistikore të regjistrave të bizneseve në Kosovë

ASK11

3.2 Arsyet për regjistrimin e bizneseve në sistemin e Kosovës Marrëveshjet e arritura në procesin e normalizimit të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe

Serbisë kanë krijuar parakushtet e nevojshme për përmirësimin e biznesit dhe lidhjen e

ndërmarrësve. Gjatë këtij procesi u shfaqën marrëveshje të rëndësishme në këtë fushë, si:

Marrëveshja e lirisë së lëvizjes; Marrëveshja për menaxhimin e integruar të kufirit,

regjistrimin dhe grumbullimin e doganës dhe TVSH-së, dhe Marrëveshja për vulat doganore.

Bazuar në marrëveshjen për doganat, në fillim të vitit 2013, u themelua Fondi i Përkohshëm

për Zhvillimin Ekonomik dhe Infrastrukturor të Veriut të Kosovës (Fondi i Zhvillimit të

veriut të Kosovës). Me themelimin e këtij fondi, është mundësuar mbështetja financiare e

zhvillimit socio-ekonomik të katër komunave në veri të Kosovës.

Siç theksohet në pjesën e mëparshme, nënshkrimi i Marrëveshjes së Brukselit ka përmirësuar

procesin e regjistrimit të bizneseve në ARBK, dhe si rrjedhojë numri i bizneseve të

regjistruara me këtë agjenci të Kosovës filloj të rritet. Ka disa arsye që kanë çuar në një rritje

të regjistrimit të biznesmenëve nga veriu i Kosovës në sistemin e Kosovës. Nga njëra anë,

regjistrimi në sistemin e Kosovës u mundëson biznesmenëve nga katër komunat që më lehtë

të lidhen dhe të afarojnë me biznesmenë nga pjesët e tjera të Kosovës, duke siguruar të

njëjtat të drejta dhe detyrime të ndërmarra nga regjistrimi për kryerjen e aktiviteteve

ekonomike në Kosovë. Kompanitë e regjistruara nga veriu kanë mundësinë të hyjnë në

tregun e jugut të Kosovës, pa kufizime për kompanitë e paregjistruara ose kompanitë e

11 Në kohën e studimit, të dhënat për tremujorin e katërt të vitit 2017 nuk ishin në dispozicion.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

201

7 K

3

201

7 K

2

201

7 K

1

201

6 K

4

201

6 K

3

201

6 K

2

201

6 K

1

201

5 K

4

201

5 K

3

201

5 K

2

201

5 K

1

201

4 K

4

201

4 K

3

201

4 K

2

201

4 K

1

201

3 K

4

Numri i bizniseve të reja Numri i bizniseve të shuara


14

regjistruara në sisteme të tjera ligjore, në këtë rast në atë të Serbisë. Kjo është veçanërisht e

rëndësishme për biznesmenët që merren me tregti.

Nga ana tjetër, e vetmja mënyrë që biznesmenët nga veriu i Kosovës të realizojnë një

shkëmbim tregtar me Serbinë dhe veprojnë ligjërisht është pikërisht regjistrimi në sistemin

juridik të Kosovës. Kjo është rregulluar me vendosjen e vendkalimeve administrative

kufitare ndërmjet Serbisë dhe Kosovës. Të gjitha kompanitë e regjistruara në territorin e

Kosovës janë të detyruara të paguajnë doganë për import dhe eksport të mallrave dhe

shërbimeve. Për këtë arsye, përveç kompanive të sapoformuara, sipas legjislacionit të

Kosovës, tani konsiderohen të regjistruara edhe ato që kanë regjistrim në sistemin serb.

Pjesëmarrja në tenderët publikë në komunat në veri të Kosovës është gjithashtu një nga

arsyet kryesore për rritjen e numrit të kompanive të regjistruara. Njësitë e pushtetit lokal në

veri të Kosovës, të cilat janë formuar pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit dhe

punojnë sipas ligjeve të Kosovës, shpesh bëjnë thirrje për tenderë për punë publike dhe

prokurim të mallrave dhe shërbimeve në të cilët kompanitë nga Kosova të regjistruara në

Serbi nuk mund të marrin pjesë. Duke pasur parasysh se shumica e kompanive në këto

komuna janë të regjistruara në Agjencinë e Regjistrave të Bizneseve të Serbisë, regjistrimi i

tyre nuk ishte më i vlefshëm për pjesëmarrje në tenderët komunalë. Prandaj, regjistrimi në

institucionet e Kosovës ishte vendimtar për afarizmin e mëtejshëm të këtyre ndërmarrësve.

Arsyeja për rritjen e numrit të regjistrimeve qëndron pjesërisht në rregullat për përdorimin e

ndihmës së donatorëve në veri të Kosovës. Në mënyrë që biznesmenët nga veriu i Kosovës

të marrin donacione të pakthyeshme, ata duhet të regjistrohen në ARBK, ose të zotohen për

të filluar regjistrimin e kompanisë pas marrjes së grantit. Për shkak të mungesës së fondeve

për të filluar apo zgjeruar madhësinë ekzistuese të biznesit, një numër i konsiderueshëm

sipërmarrësish nga veriu i Kosovës po i afrohen regjistrimit të kompanisë në sistemin e

Kosovës për të përmbushur kushtet formale të donatorëve. Kjo mund të konkludohet edhe në

bazë të periudhës në të cilën ka ndodhur numri më i madh i regjistrimeve (2014 dhe 2015),

që përkon me thirrjet nga Bashkimi Evropian për grante, si dhe me periudhën në të cilën

vetëqeverisjet lokale kanë shpallur numrin më të madh të tenderëve.12

12 Informacioni për investimet në veri të Kosovës në vitin 2014 dhe 2015 mund të gjendet në studimin

"A jetojmë më mirë?", të qasshme në http://bit.ly/2A7CIio

http://bit.ly/2A7CIio

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS SFIDAT PËR AFARIZMIN

15

4. Sfidat dhe pengesat në afarizmin e bizneseve nga veriu i

Kosovës

Për shkak të problemeve të ndryshme politike, të sigurisë dhe ekonomike, si dhe

mungesës së sundimit të ligjit, është krijuar një sistem në të cilin biznesmenët nga

veriu i Kosovës janë në pozitë të palakmueshme. Ka probleme dhe pengesa të

shumta me të cilat biznesmenët nga komunat e vëzhguara ndeshen në afarizmin e

tyre, më të rëndësishmet ndër të cilat janë ato të renditura më poshtë.

Siç është përmendur më lart, një numër i madh biznesesh nga veriu i Kosovës kanë

një regjistrim biznesi të dyfishtë, në kuadër të sistemit të Serbisë dhe Kosovës. Kjo

kërkon mbajtje të dyfishtë të kontabilitetit, gjë që rrit kostot e biznesit, të cilat barten

në rritjen e çmimit të një produkti ose shërbimi. Kjo në fund të fundit rrezikon

konkurrencën e tyre në treg. Përveç kësaj, rregullat e ndryshme të biznesit sipas dy

ligjeve kërkojnë përpjekje shtesë për një kuptim adekuat të rregullave që janë të

nevojshme për të bërë biznes në përputhje me ligjin.

Një nga pasojat e regjistrimit të dyfishtë është pagesa e dyfishtë e taksës dhe

detyrimeve doganore. Ky problem i prekë më shumë bizneset që merren me tregti,

sepse mallrat e importuara doganohet dy herë gjatë blerjes nga furnizuesit në Serbi,

herën e parë kur mallrat hyjnë në Serbi, herën e dytë kur mallrat hyjnë në Kosovë.

Një situatë e tillë ndikon negativisht në konkurrueshmërinë e çmimit të produktit ose

shërbimit që hyn në treg. Si rezultat i kësaj situate, sipërmarrësit nga veriu i Kosovës

gjithnjë e më shumë zgjedhin të blejnë mallra nga furnizuesit nga jugu i Kosovës, gjë

që nuk është domosdoshmërisht një gjë negative, por nganjëherë mund të çojë në një

gamë të kufizuar të mallrave dhe cilësisë.

Sfidat lindin edhe për shkak të procedurave jo sa duhet të qarta doganore.

Biznesmenët nga veriu i Kosovës ballafaqohen shpesh me faktin se vetë doganierët

kryejnë një vlerësim të lirë të vlerës së mallrave gjatë zhdoganimit pa marrë parasysh

vlerën e treguar në faturë. Ndonjëherë ka ndryshime në normat e taksave, pa njoftim

me kohë të publikut nga organet kompetente.

Problemet lindin edhe për shkak të pagesës së detyrimeve doganore në vendkalimet

administrative në veri të Kosovës. Kur biznesmenët nga veriu paguajnë doganë në

kalimin administrativ në veri të Kosovës, ata nuk kanë mundësi që mallrat e

zhdoganuara ti shesin në jug të Kosovës. Domethënë, detyrimet doganore të paguara

nga biznesmenët në këtë vendkalim administrativ transferohen në Fondin për


16

zhvillimin e veriut të Kosovës, jo në buxhetin e Kosovës. Nëse biznesmenët më vonë

dëshirojnë të shesin mallra të importuara (ose mallra të tepërta) në jug, është e

domosdoshme që mallrat të zhdoganohen në terminalin e Mitrovicës Jugore, ku

nevojitet më shumë dokumentacion për zhdoganimin e mallrave dhe detyrimet

doganore janë më të larta.

Problemet gjithashtu lindin kur paguajnë taksat në sistemin e Kosovës. Shërbimi

Tatimor i Kosovës nuk i njeh shpenzimet e biznesit që biznesmenët nga veriu kanë

për pagesën e ujit, energjisë elektrike, telefonit dhe taksave të transportit, sepse këto

shpenzime akoma nuk paguhen tek autoritetet kompetente të Kosovës. Vetëm qiraja

e lokaleve afariste pranohet si shpenzim i vlefshëm kur llogaritet shuma e taksës.

Prandaj, në format e taksave paraqiten vetëm të hyrat operative të gjeneruara, por jo

të gjitha shpenzimet, gjë që çon në faktin që shuma e bazës tatimore të jetë shumë më

e lartë se ajo reale.

Mosnjohja e rregullave tatimore dhe doganore të Kosovës nga ana e biznesmenëve

është gjithashtu një problem në biznes dhe ndërlikimet shtohen edhe më tepër nga

rregullat jo sa duhet të kuptueshme (ose të përkthyera keq) në gjuhën serbe.

Një sfidë tjetër për biznesin në veriun e Kosovës është liria e kufizuar e lëvizjes. Për

shkak të rrethanave të vështira në marrjen e dokumenteve personale, veçanërisht në

marrjen e patentës së shoferit të Kosovës, biznesmenët nga veriu nuk mund të marrin

mallrat e tyre nga jugu me automjetet e tyre, ata janë të detyruar të angazhojnë

transportuesit e mallrave për t’ua sjell mallrat. Kjo gjithashtu rrit koston e biznesit,

gjë që ndikon edhe në konkurrueshmërinë e tyre.

Marrëdhëniet pronësore dhe juridike janë një tjetër sfidë për biznesin në veriun e

Kosovës. Pasuritë e kompanive në veri të Kosovës janë të regjistruara kryesisht në

gjykatat që deri vonë kanë qenë në juridiksionin e Republikës së Serbisë dhe që nuk

njihen nga institucionet e Kosovës. Ky problem është veçanërisht i dukshëm kur

aplikoni për kredi hipotekare në bankat komerciale në Kosovë.

Plotësimi i kushteve për marrjen e kredive në bankat tregtare përbën gjithashtu një

problem në biznes, jo vetëm kur bëhet fjalë për marrëdhëniet pronësore-juridike të

përmendura tashmë, por gjithashtu dëshmon suksesin e biznesit sepse bankat tregtare

nuk marrin parasysh afarizmin që është kryer në kuadër të sistemit serb. Suksesi i

biznesit dhe vitet e biznesit brenda sistemit serb përbëjnë gjithashtu një problem kur

bëhet fjalë për pjesëmarrjen në tenderët publikë me institucionet që janë shfrytëzues

të buxhetit të Qeverisë së Kosovës (p.sh. njësitë e vetëqeverisjes lokale).


17

Stigmatizimi i biznesmenëve është gjithashtu në listën e problemeve kur bëhet fjalë

për bashkëpunimin ndëretnik (në mesin e shqiptarëve nuk është e zakonshme të blini

mallra nga biznesmenë nga bashkësia etnike serbe) ose kur bëhet fjalë për

komunitetin e tyre (shumë anëtarë të komunitetit serb konsiderojnë se bashkëpunimi

ndërmjet ndërmarrjeve serbe dhe shqiptare është në kundërshtim me interesat

kombëtare).

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS MBËSHTETJA E DONATORËVE

18

5. Roli i donatorëve për zhvillimin e ekonomisë në veri të

Kosovës

Në vitet e mëparshme, shumë agjenci dhe organizata ndërkombëtare të zhvillimit e

kanë mbështetur zhvillimin e sektorit privat në veriun e Kosovës. Mes tyre, rol më të

rëndësishëm ka luajtur Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë, Agjencia e Shteteve të

Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), Zyra Zviceran për Bashkëpunim

(SDC), Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (IOM), si dhe disa ambasada të

vendeve perëndimore (para së gjithash ajo e Britanisë së Madhe, Norvegjisë dhe

Finlandës). Mbështetja për biznesmenët më së shpeshti ofrohet në formën e granteve

të pakthyeshme financiare dhe jofinanciare dhe në një masë më të vogël mbështetet

në formën e trajnimit për përmirësimin e afarizmit.

Bashkimi Evropian është njohur si donatori më i madh në fushën e mbështetjes së

zhvillimit ekonomik në veriun e Kosovës. Nga viti 2010 deri në vitin 2016, BE ka

ndarë mbi 54.5 milionë euro për zhvillimin socio-ekonomik të këtij rajoni. 13 Në

kuadër të dy skemave të grantit për veriun e Kosovës, ndërmjet viteve 2013 dhe

2016, Bashkimi Evropian ka ndarë fonde për zhvillimin e sektorit privat (pak më

shumë se 2 milionë euro) dhe për zhvillimin e sektorit bujqësor (rreth 2.8 milion

euro). Këto fonde mbështesin kryesisht sipërmarrësit dhe bizneset familjare, gjë që

ka ndikuar në përmirësimin e kapaciteteve të tyre prodhuese, futjen e standardeve

ISO në biznesin e tyre, përmirësimin e cilësisë së paketimit dhe brendimin e

produkteve të tyre e të ngjashme.

Mbështetja e Bashkimit Evropian për bizneset në veri të Kosovës ka ndikuar edhe në

regjistrimin e tyre në sistemin ligjor të Kosovës, si dhe në hapjen e llogarive bankare

në bankat komerciale të Kosovës. Në këtë mënyrë, bizneset që ishin përfitues të

programit duhej të njiheshin me procedurat ligjore të Kosovës për kontabilitetin,

importin dhe eksportin, pagesën e doganave dhe taksave, regjistrimin e punonjësve

etj.14

Problemi më i madh me mbështetjen e donatorëve është kur përdoruesit regjistrohen

në sistemin e Kosovës vetëm për shkak të pjesëmarrjes në thirrjet për grante të

asistencës financiare të pakthyeshme dhe pas kësaj nuk vazhdojnë të kryejnë

aktivitete për fillimin e të cilave ata kanë marrë ndihmë. Përveç kësaj, programet

13 Ibid, faqe 23 14 Ibid, faqe 27

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS MBËSHTETJA E DONATORËVE

19

mbështetëse të organizatave ndërkombëtare nuk janë në përputhje me strategjitë

zhvillimore të komunave në veri të Kosovës, gjë që ka ndikuar në shpërndarjen e

fondeve në dispozicion për një numër të madh sektorësh ekonomikë, duke kufizuar

kështu efektet pozitive në zhvillimin ekonomik dhe punësimin.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS ODAT EKONOMIKE

20

6. Roli i odave ekonomike në veri të Kosovës

Ndër rezultatet e para të marrëveshjes së Brukselit është krijimi i bashkëpunimit midis odave

ekonomike të Serbisë dhe Kosovës, e cila erdhi në korrik 2013 me nënshkrimin e

Memorandumit të Bashkëpunimit15 me ndërmjetësimin e Odës Evropiane. Memorandumi

përcakton se Oda Ekonomike e Serbisë dhe Oda Ekonomike e Kosovës ndihmojnë anëtarët e

tyre në promovimin dhe forcimin e bashkëpunimit reciprok tregtar dhe ekonomik, si dhe

ndërmjetëson me institucionet përkatëse për zgjidhjen e problemeve që lidhen me

bashkëpunimin ekonomik dhe biznesin.

Deri në mesin e vitit 2017, u zhvilluan 17 takime mes dy odave ku u diskutua për

përmirësimin e bashkëpunimit ekonomik dhe zgjidhjen e problemeve të biznesmenëve. 16 Në

kuadër të këtyre takimeve janë marrë në konsideratë çështjet lidhur me ripërtëritjen e

infrastrukturës, krijimin e komunikacionit postar, takimet e drejtpërdrejta të biznesmenëve,

përmirësimin e bashkëpunimit doganor, harmonizimin e certifikatave fitosanitare dhe

veterinare dhe certifikatave lidhur me tregtimin e ilaçeve dhe pajisjeve mjekësore, si dhe

çështje të lidhura me aplikimin e Marrëveshjes së CEFTA-s. 17

Lidhja e bizneseve zhvillohet përmes organizimit të panaireve të përbashkëta. Takimi i parë i

biznesit të biznesmenëve kosovarë dhe serbë të organizuar nga Oda Ekonomike e Serbisë

dhe Oda Ekonomike e Kosovës u mbajt në maj të vitit 2015 në Graçanicë, ku morën pjesë

rreth 70 kompani. Në fund të shtatorit 2017, u organizua Panairi i Bujqësisë dhe Prodhimeve

Industriale në Prishtinë në të cilën morën pjesë rreth 100 biznesmenë nga 34 kompani nga

Serbia. 18 Përveç kësaj, u organizuan disa vizita të përbashkëta për biznesmenët në komunat

Preshevë, Bujanovc, Medvegjë dhe disa ngjarje në Prishtinë.

Pjesëmarrja e biznesmenëve nga veriu i Kosovës në evenimente, panaire dhe takime biznesi

të organizuara nga dy dhomat është e papërfillshme, sepse ata nuk kanë pasur përfitime të

drejtpërsëdrejtë nga bashkëpunimi ndërmjet odave ekonomike të Serbisë dhe Kosovës.

Pjesëmarrja e tyre në panaire dhe takime biznesi kryesisht është organizuar me mbështetjen e

organizatave ndërkombëtare dhe organizatave joqeveritare që veprojnë në veri të Kosovës.

Biznesmenët nga veriu i Kosovës janë kryesisht anëtarë të Odës Ekonomike të Kosovës dhe

Metohisë, e cila vepron në kuadër të Odës Ekonomike të Serbisë. Pas nënshkrimit të

15 Memorandum of Understanding betëeen the Chamber of Commerce and Industry of Serbia and

Kosovo Chamber of Commerce, e qasshme në http://bit.ly/2hsFQhk 16 "Tejkalimi i barrierave ndaj biznesit dhe normalizimit", Forumi për Marrëdhënie Etnike 2017, në

dispozicion në http://bit.ly/2iaLmJq 17 Raporti i Progresit në Dialogun e Beogradit dhe Prishtinës (prill 2015, tetor 2016, prill 2017), Zyra

për Kosovën dhe Metohinë, në dispozicion në http://bit.ly/2yMBF63 18 Raporti i Progresit në Dialogun e Beogradit dhe Prishtinës (tetor 2017), Zyra për Kosovën dhe

Metohinë, në dispozicion në http://bit.ly/2yMBF63

http://bit.ly/2hsFQhk

http://bit.ly/2iaLmJq

http://bit.ly/2yMBF63

http://bit.ly/2yMBF63

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS ODAT EKONOMIKE

21

Marrëveshjes së Brukselit, Oda Ekonomike e Kosovës dhe Metohisë mori pjesë në procesin

e dialogut midis odave ekonomike të Serbisë dhe Kosovës, veçanërisht në fushën e formimit

të grupeve punuese në negociatat për trafikun hekurudhor dhe postar. Sidoqoftë, duke

vendosur bashkëpunim të drejtpërdrejtë midis Odës Ekonomike të Serbisë dhe Odës

Ekonomike të Kosovës, roli i Odës Ekonomike të Kosovës dhe Metohisë është minimizuar.

Përveç kësaj, nuk është e sigurt se çfarë do të jetë roli i ardhshëm i Odës Ekonomike të

Kosovës dhe Metohisë, duke pasur parasysh kornizën e pafavorshme ligjore për

funksionimin normal të saj dhe zvogëlimin e të ardhurave nga anëtarësia.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS PUNËSIMI

22

7. Punësimi në veri të Kosovës

Shkalla e lartë e papunësisë është një nga sfidat më të mëdha në të gjithë rajonin e Ballkanit

Perëndimor, duke përfshirë Kosovën. Sipas ASK-së, në tremujorin e tretë të vitit 2017,

shkalla e papunësisë në Kosovë ishte 30.2%. Në Kosovë janë të punësuar 365,700 banorë

(30.4% e popullsisë së përgjithshme), të cilët më së shumti punojnë në sektorin privat, në

këto aktivitete: tregti (14.9%), ndërtimtari (13.8%), industri e përpunimit (13,3%) dhe arsim

(9.2%).

Papunësia është problem i madh në komunat në veri të Kosovës. Sipas të dhënave të

Shërbimit Kombëtar të Punësimit të Republikës së Serbisë (SHKP), i cili mban shënime për

personat e papunë në komunat në veri të Kosovës dhe mjediset të tjera serbe, 6,933 persona

të papunë janë regjistruar deri në fund të tetorit 2017. Këta persona janë shfrytëzues të

shërbimeve në fushën e masave aktive të punësimit të financuara nga Republika e Serbisë,

qofshin shërbime informative dhe këshilluese, pjesëmarrje në panaire të punësimit dhe

sipërmarrjes, shërbime të ndërmjetësimit në punësim, masa jofinanciare mbështetëse përmes

pjesëmarrjes në programet të arsimit dhe trajnimit shtesë, ose masa mbështetëse financiare

nëpërmjet programeve të subvencionimit të punësimit.

Në komunat e veriut të Kosovës, Agjencia e Punësimit të Kosovës funksionon qe dy vite

nëpërmjet zyrave komunale të punësimit në Zubin Potok, Leposaviq dhe Zveçan. Gjatë kësaj

periudhe janë kryer disa aktivitete për të rritur punësueshmërinë e qytetarëve. Për shembull,

zyrat komunale të punësimit bashkëpunuan me bizneset e regjistruara në sistemin e Kosovës

për të identifikuar vendet e lira të punës dhe ndërmjetësimin në punësim. Përveç kësaj, këto

zyra gjithashtu zbatuan masa të tjera aktive të punësimit, siç janë subvencionimi i vendeve të

punës dhe mbështetja për vetëpunësim. Për shembull, gjatë dy viteve të fundit, Zyra e Punës

Komunale e Leposaviqit ndërmjetësoi në punësimin e 37 punëtorëve dhe siguroi pesë

subvencione për vetëpunësim.

Një studim i publikuar kohët e fundit nga InTER tregon se numri më i madh i të punësuarve

në komunat në veri të Kosovës punojnë në kuadër të institucioneve publike të Republikës së

Serbisë, rreth 12,100 persona. 19 Megjithëse nuk është e mundur të përcaktohet saktësisht

numri i të punësuarve në ekonomi, është evidente se është shumë më i vogël se numri i të

punësuarve në sektorin publik. Siç u përmend më herët, struktura ekonomike në veri të

Kosovës përbëhet kryesisht nga mikro-ndërmarrjet që punësojnë një numër të vogël

punëtorësh dhe më së shpeshti janë ndërmarrje familjare. Përveç kësaj, ndodh që

punëdhënësit shpesh nuk raportojnë punonjësit e tyre.

19 "Institucionet publike të Republikës së Serbisë në veri të Kosovës - çfarë e ardhme na pret?",

InTER, 2017, në dispozicion në http://bit.ly/2hrzMG1

http://bit.ly/2hrzMG1


23

Bazuar në të dhënat e marra nga pasqyrat financiare për vitin 2015, të paraqitura ARB, numri

i përgjithshëm i të punësuarve në biznese nga veriu i Kosovës ka arritur në 4,025 (shih

Tabelën 4). Numri më i madh i të punësuarve ishte Trepça, gjithsej 2,944, ndërsa 511

punonjës të tjerë ishin të punësuar në ndërmarrjet mikro dhe të vogla.

Tabela 4. Numri i të punësuarve në kompani nga veriu i Kosovës

Komuna Mikro E vogël E mesme E madhe Gjithsej

Mitrovica e Kosovës (e

Veriut) 186 265

451

Zveçan 117 32

2.944 3.093

Zubin Potok 54 61

115

Leposaviq 154 212

366

Gjithsej 511 570 0 2.944 4.025

Burimi: ARB, bazuar në të dhënat nga pasqyrat financiare për vitin 2015

Bazuar në të dhënat nga Administrata Tatimore e Kosovës, duke e përfshirë shtatorin e vitit

2017, në veriun e Kosovës, janë lajmëruar gjithsej 727 punëtorë. Numri i punëtorëve të

regjistruar përfshin 127 punonjës të "MTS" sh.p.k., që do të thotë se në kompani tjera ka 600

punëtorë. Kur e krahasojmë këtë numër me numrin e përgjithshëm të kompanive të

regjistruara në sistemin e Kosovës (1,721 ndërmarrje nga viti 2010), përshtypja është se ka

një numër të madh kompanish që nuk kanë asnjë të punësuar.

Tabela 5. Numri i punëtorëve të regjistruar në veri të Kosovës sipas legjislacionit të Kosovës

Burimi: InTER, në bazë të të dhënave nga Administrata Tatimore e Kosovës

Bazuar në të dhënat nga tabela 5 në periudhën janar - shtator 2017, ka një trend pozitiv në

lajmërimin e punëtorëve në Administratën Tatimore të Kosovës. Rritja më e madhe në

numrin e punëtorëve është regjistruar në komunën e Mitrovicës së Veriut, për shkak të

themelimit të MTS sh.p.k. e cila parashihet në Marrëveshjen e Telekomunikacionit. 20 Kjo

kompani e ka përshtatur punësimin e saj me legjislacionin e Kosovës, dhe në këtë mënyrë ka

regjistruar 127 punonjës të saj në Sistemin Tatimor të Kosovës. Përveç komunës së

Mitrovicës Veriore, një numër i madh i punëtorëve të regjistruar janë nga në komunën e

20 Zyra për Kosovë e Metohi, Marrëveshja e Telekomunikacionit, në dispozicion në

http://www.kim.gov.rs/p05.php

Komuna Janar 2017 Shtator 2017

Mitrovicë e veriut 174 337

Zveçan 109 110

Zubin Potok 100 110

Leposaviq 101 170

Gjithsej 484 727


24

Leposaviqit, kryesisht në ndërmarrjet e industrisë së përpunimit dhe tregtisë me pakicë e

shumicë.

Duhet të theksohet se në mesin e të papunëve nuk ka shumë interes për punësimin në

sektorin privat. Krahasimisht, pagat në sektorin privat janë dukshëm më të ulëta se në

sektorin publik, kështu që sektori privat nuk arrin të tërheqë fuqi punëtore cilësore. Përveç

kësaj, gjithashtu ndodh që të papunët nuk dëshirojnë të hyjnë fare në punë, sepse ata do të

humbnin të drejtën për kompensim monetar për të papunët që marrin nga SHKP. Personat e

papunë shpesh nuk janë të trajnuar sa duhet për të kryer punë të kërkuara nga sektori privat, i

cili gjithashtu përbën një pengesë për punësimin. Së fundi, duhet të theksohet se situata e

paqëndrueshme e sigurisë dhe politike çon në faktin se të rinjtë dhe të arsimuarit nuk e

shohin të ardhmen në veri të Kosovës (ose në Kosovë në përgjithësi), por në kërkim të punës

ata gjithnjë e më shumë shkojnë në Serbi ose jashtë vendit.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS PËRMBYLLJE

25

8. Përmbyllje dhe rekomandime

Specifikat e një mjedisi kompleks ligjor-institucional dhe të sigurisë në veri të

Kosovës kanë reflektuar gjithashtu në funksionimin e ekonomisë. Bizneset në

komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës në përgjithësi veprojnë brenda

sistemit ligjor dhe sistemit të pagesave të Republikës së Serbisë. Në këtë kuptim,

kompanitë janë të regjistruara në institucionet kompetente të Republikës së Serbisë,

të cilëve u dorëzohen deklarata financiare dhe tatimore dhe dinari përdoret si mjet

pagese.

Deri diku, situata ka ndryshuar me nënshkrimin e Marrëveshjes së Brukselit, kur

kemi të bëjmë me vendosjen e sistemit ligjor të Kosovës (i) në veri të Kosovës. Si

pjesë e këtij procesi, ka një rritje të numrit të (para)regjistrimit të subjekteve afariste

në institucionet kompetente të Kosovës. Marrëveshja e Brukselit solli një numër

zhvillimesh të rëndësishme të afarizmit nga biznesmenët e veriut të Kosovës nga

futja e kompanive në sistemin ligjor të Kosovës përmes rregullimit të kalimit përmes

vendkalimeve kufitare të integruara Jarinje dhe Bërnjak deri te sistemin doganor për

mallrat e destinuara për komunat veriore. Që nga nënshkrimi i Marrëveshjes së

Brukselit, është vërejtur edhe angazhim i shtuar i Bashkimit Evropian për zhvillimin

e sektorit privat. Marrëveshja e Brukselit e ka forcuar bashkëpunimin midis odave

ekonomike të Kosovës dhe Serbisë, por ky proces nuk ka sjellë përfitime të

konsiderueshme për biznesmenët nga veriu i Kosovës.

Megjithatë, ka shumë sfida me të cilat biznesmenët nga Kosova veriore po përballen. Sfida

më e madhe është mungesa e sundimit të ligjit dhe situata e paqëndrueshme e sigurisë dhe

politike, e cila ka ndikim negativ në të gjitha sferat e biznesit, veçanërisht në zhvillimin e

biznesit, depërtimin e investimeve dhe ruajtjen e fuqisë punëtore cilësore. Funksionimi

brenda dy sistemeve ligjore është gjithashtu sfidë në aspektin e pagesave të dyfishta të

taksave dhe doganës, si dhe mbajtjen e kontabilitetit të dyfishtë. Biznesmenët janë të

detyruar të ndjekin rregullat në Serbi dhe Kosovë në të njëjtën kohë, gjë që është veçanërisht

problematike kur bëhet fjalë për rregat në Kosovë për shkak të mungesës së njohurive të

kompetencave të institucioneve dhe përkthimit të gabuar të akteve ligjore dhe nënligjore në

gjuhën serbe. Një sfidë shtesë është problemi i marrjes së dokumenteve personale

(letërnjoftim dhe patentë shoferi) në institucionet e Kosovës, duke e kufizuar kështu lirinë e

lëvizjes dhe afarizmin e biznesmenëve nga veriu i Kosovës. Zgjidhja e marrëdhënieve

pronësore dhe juridike dhe vërtetimi i suksesit të biznesit paraqesin gjithashtu sfida, sidomos

kur bëhet fjalë për qasjen në kredi bankare dhe burime tjera financiare. Problemet në

vërtetimin e suksesit dhe vazhdimësinë e biznesit gjithashtu paraqesin problem kur aplikohet

për tenderët publikë të shpallur nga qeveritë lokale dhe institucionet e tjera që veprojnë në

kuadër të sistemit juridik të Kosovës.


26

Nuk ka reagim të organizuar nga biznesmenët nga veriu i Kosovës për adresimin e këtyre

sfidave, dhe as organizatë që punon për të përfaqësuar interesin e ekonomisë nga veriu i

Kosovës. Ata ishin mbledhur më parë rreth Odës Ekonomike të Kosovës dhe Metohisë, e

cila funksionon në kuadër të Odës Ekonomike të Serbisë dhe ka përkrahur zgjidhjen e

problemeve të biznesmenëve nga veriu i Kosovës. Sidoqoftë, duke vendosur bashkëpunim të

drejtpërdrejtë ndërmjet odave ekonomike të Serbisë dhe Kosovës, roli i Odës Ekonomike të

Kosovës dhe Metohisë është margjinalizuar, prandaj ndikimi i saj në zgjidhjen e problemeve

të akumuluara është minimal.

Sa i përket strukturës së ekonomisë në veriun e Kosovës, mbizotërojnë kryesisht

sipërmarrësit dhe kompanitë mikro që kryejnë veprimtari në fushën e tregtisë dhe

shërbimeve. Në vitet e fundit, ndërtimtaria është zhvilluar gjithashtu, kryesisht bazuar në

investime të rëndësishme në infrastrukturën e shërbimeve komunale dhe ndërtimet publike

(shkollat, spitalet dhe institucionet e tjera publike). Prodhimi është në nivelin e prodhimit të

vogël, edhe pse ka disa shembuj të suksesshëm të impianteve prodhuese në fushën e

materialeve të ndërtimit (zdrukthtari), përpunimit të metaleve, prodhimit të ushqimit dhe

tekstileve. Shumica e fabrikave në periudhën jugosllave mbyllën impiantet e tyre, edhe pse

disa prej tyre ende funksionojnë. Mes tyre janë Trepça në Zveçan, si punëdhënësi më i madh

në veri të Kosovës, pastaj Lola Fabrika në Leshak dhe para pak disa viteve prodhimi u

rifillua edhe në Fabrikën Javor në Zubin Potok.

Megjithëse nuk ka të dhëna zyrtare për këtë, është evidente që nuk ka investime direkte të

huaja apo vendore në ekonominë e veriut të Kosovës. Qasja në tregjet financiare pengohet

edhe nga procedurat e shumta ligjore dhe administrative që bizneset nga veriu i Kosovës nuk

mund t’i përmbushin lehtë. Gjatë viteve të fundit, ndihma financiare dhe jofinanciare për

ekonominë në veri të Kosovës është siguruar nga Bashkimi Evropian dhe nga donatorë të

tjerë (USAID, SDC dhe disa ambasada të vendeve evropiane aktive në këtë fushë).

Megjithatë, efektet konkrete të këtyre investimeve nuk janë të dukshme. Për shembull, gjatë

disa viteve të fundit janë investuar fonde të donatorëve në zhvillimin e bujqësisë, por

rezultatet (ende) nuk janë të kënaqshme, sepse nuk kanë nxitur zhvillimin e komunave,

sidomos zonave rurale në të cilat bujqësia është aktiviteti dominant ekonomik. Fondi i

Zhvillimit të Veriut të Kosovës gjithashtu ka ndarë mjete për zhvillimin e ekonomisë për

secilën komunë individualisht, por efektet e këtyre subvencioneve nuk janë të njohura për

publikun.

Ekonomia e veriut të Kosovës varet në masë të madhe nga institucionet e sektorit

publik që veprojnë në kuadër të sistemit të Serbisë ose të Kosovës, ose nga tenderët

që shpallen nga institucionet publike, nga subvencionet buxhetore, ose nga pagat e

paguara në sektorin publik, të cilat janë nxitës i rëndësishëm i tregtisë dhe

shërbimeve. Në këtë mënyrë, biznesmenët janë të ekspozuar ndaj ndikimit politik të


27

strukturave qeverisëse dhe suksesi i tyre në biznes varet nga mbështetja e opsioneve

të caktuara politike.

Megjithë ekzistencën e një universiteti, ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik është i

papërfillshëm. Universiteti nuk është edhe gjenerator i inovacionit, as nuk ka rol në

zhvillimin e ndërmarrësisë në mesin e studentëve të saj. Ndërmarrësia nuk është e

popullarizuar në mesin e të rinjve, e as ndër strukturat e tjera të popullsisë.

Mbështetja për zhvillimin e ndërmarrësisë ofrohet nga disa organizata joqeveritare,

por puna e tyre është organizuar kryesisht në baza të projekteve përmes mbështetjes

së donatorëve. Organizatat joqeveritare janë veçanërisht aktive në zhvillimin e

ndërmarrësisë në radhët e grupeve të cenueshme sociale si gratë apo personat me

nevoja të veçanta.

Në bazë të të gjitha kësaj që u tha, mund të nxirren rekomandimet e mëposhtme që

mund të përmirësojnë ndjeshëm zhvillimin ekonomik në veri të Kosovës.

• Të punohet në sundimin e ligjit dhe të krijohet një mjedis juridik i

sigurt, politikisht i qëndrueshëm dhe i sigurt për investime, jo vetëm në

komunat në veri, por në tërë Kosovën;

• Të krijohet një trup punues për zgjidhjen e problemeve të biznesmenëve

në veri të Kosovës, sidomos në çështjet e tranzicionit nga sistemi serb në atë

të Kosovës;

• Të zhvillohet strategji për zhvillimin ekonomik për komunat në veri të

Kosovës, ku do të përcaktohen sektorët strategjikë dhe qëllimet e zhvillimit

ekonomik;

• Nga mjetet e Fondit për Zhvillim të Veriut të Kosovës, të krijohet një fond

garantues për financimin e ndërmarrjeve nga veriu i Kosovës;

• Të përfshihet universiteti në procesin e inovacionit dhe zhvillimit të

ndërmarrësisë, veçanërisht në mesin e të rinjve;

• Të punohet për të forcuar institucionet për mbështetjen e biznesit dhe

zhvillimin e aftësive të biznesit;

• Të formohet dhe të fuqizohet një shoqatë afariste e biznesmenëve nga

veriu i Kosovës;

• Të punohet në forcimin e bashkëpunimit të biznesit midis kompanive

nga veriu dhe pjesët tjera të Kosovës, si dhe të promovohen shembuj të

praktikës së mirë të bashkëpunimit të biznesit në baza ndëretnike.

FRIKONOMIA E VERIUT TË KOSOVËS SHTOJCAT

28

SHTOJCAT: Struktura e aktiviteteve ekonomike në veri të

Kosovës

Shtojca 1: Aktivitetet më të përfaqësuara ekonomike në veri të

Kosovës, bazuar në të dhënat e ARBK

Numri dhe përqindja e aktiviteteve më të përfaqësuara ekonomike për secilën komunë

në veri të Kosovës

Bujqësia, pylltaria dhe peshkataria

Tregtia me shumicë e pakicë, riparimi i

mjeteve motorike, motorcikletve

Industria e përpunimit

Ndërtimtaria

Burimi: Baza e të dhënave të Agjencisë për Regjistrimin e Bizneseve në Kosovë për

periudhën 2000-2017

Mitrovicë e

Veriut , 40

ndërmarrjet,

7%Zveçan ,

138

ndërmarrjet,

23%

Zubin

Potok, 124

ndërmarrjet,

21%

Leposaviq,

289

ndërmarrjet,

49%

Mitrovicë e

Veriut , 168

ndërmarrjet,

13%

Zveçan ,

296

ndërmarrjet,

23%

Zubin

Potok, 280

ndërmarrjet,

22%

Leposaviq,

540

ndërmarrjet,

42%

Mitrovicë e

Veriut , 87

ndërmarrjet,

23%

Zveçan , 91

ndërmarrjet,

25%Zubin

Potok, 50

ndërmarrjet,

13%

Leposaviq,

144

ndërmarrjet,

39%

Mitrovicë e

Veriut , 33

ndërmarrjet,

16%

Zveçan , 50

ndërmarrjet,

25%

Zubin

Potok, 37

ndërmarrjet,

18%

Leposaviq,

82

ndërmarrjet,

41%


29

Shtojca 2: Struktura e aktiviteteve ekonomike në veri të Kosovës, në

bazë të të dhënave nga ARB për vitin 2015

Mitrovicë e Kosovës (e Veriut)

Zveçan

41.7

8.7

6.1

3.5

3.5

3.5

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Tregtia me shumicë përveç tregtisë së mjeteve motorikemotorike

Tregtia me pakicw pwveç tregtisë së mjeteve motorike

Transporti tokësor dhe transporti pwrmes tubacioneve

Ndërtim i objekteve

Banimi

Telekomunikimi

Prodhim i produkteve ushqimore

Mbledhja, trajtimi dhe asgjësimi i mbeturinave

Punë ligjore dhe të kontabilitetit

Aktivitete të menaxhimit

Aktivitete të mbrojtjes dhe hulumtimit

39.1

10.3

6.9

5.7

3.4

3.4

2.3

2.3

2.3

2.3

2.3

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Tregtia me shumicë përveç tregtisë së mjeteve motorike


Tregtia me pakicë pëveç tregtisë së mjeteve motorike


Punë të specializuara ndërtimi



Prodhimi i produkteve nga goma dhe plastika

Prodhimi i produkteve të tjera jo-metalike minerale

Prodhimi i produkteve metalike, përveç makinerive dhe pajisjeve

Aktivitete programatike dhe transmetimi


30

Leposaviq

Zubin Potok

28.6

14.3

7.8

5.2

5.2

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

2.6

0 5 10 15 20 25 30 35


Tregtia me pakicw pwveç tregtisë së mjeteve motorike

Transporti tokësor dhe transporti pwrmes tubacioneve


Fusha a arkitekturës dhe inxhinierisë

Prodhimi bujqësor, gjuetia dhe aktivitetet pasuese




Ndërtim i ndërtimeve tjera

Telekomunikimi

Arsimi

42.6

6.6

4.9

4.9

4.9

3.3

3.3

3.3

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45


Punë të specializuara ndërtimi

Prodhimi bujqësor, gjuetia dhe aktivitetet pasuese


Transporti tokësor dhe transporti përmes tubacioneve


Përpunimi i drurit dhe produktet e drurit, me përjashtim të mobilieve

Grumbullimi dhe pastrami i ujit

Documents

Botues Instituti për zhvillim ekonomik (InTER) Dragisa Mijacic · 1. Hyrje Bizneset në komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës: Mitrovicë e Veriut,1 Leposaviq, Zubin Potok