Bouwen aan Monumenten 02 2009

22009

TijdschrifT over monumenTenzorg, resTauraTie, beheer en behoud van culTureel erfgoed

Molen De KaMeel herrijst

Virtuele wanDeling door historie ZutphenSpecial glaS

lanDhuiS elSwout nadert na 125 jaar voltooiing

Kasteel Warmelo te diepenheim

In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall

opdracht door middel van een politieke enquête de wenselijkheid

van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus

opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumen-

ten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise.

Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

Foto’s: Gemeente Roermond

Monumentaal genieten in culturele winkelstad Roermond

Vier miljoen bezoekers per jaar weten het al. Monumentaal

genieten doe je in Roermond. Een stad rijk aan historie en

internationale allure. Beleef de sfeervolle binnenstad met haar

prachtige pleinen en kerken. Winkelen wordt een lust tussen de

monumentale panden van hartje Roermond. Roermond, een

bruisende stad waar verleden, heden én toekomst hand in hand

gaan. Een stad die u bovendien met open armen ontvangt!

Kijk voor meer informatie op www.roermond.nl.

29880213_roermond.indd 1 16-12-2009 09:15:13

Uw hout verdient behoud

Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

Bewezen expertise

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

de gevaren die deze organismen met zich mee brengen en

adviseren over een effectieve oplossing.

Meer weten?

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

aan via [email protected] of maak een afspraak voor een inspectie.

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron

of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw

pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en

nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen.

[WT]adv onderhoud_230x297.indd 1 27-05-2009 10:53:57

VoorwoorD

Beste lezers,het is een bijzondere aanblik, de italiaanse villa in neorenaissance stijl die zich aftekent tegen de hollandse lucht. het was zo ongeveer het plaatje dat de amsterdamse bankier willem Borski iii voor ogen had toen hij in 1882 landgoed elswout erfde en besloot de bestaande woning te vervangen. hij heeft het huis nooit voltooid gezien, laat staan er in gewoond. in 1884 over-leed hij en werden de bouwactiviteiten stopgezet. om nu, zo’n 125 jaar later te worden voltooid. tot vrijwel in het detail, op basis van de tekeningen van toenmalig architect Muysken. De beschrijving van dit project is een van de verhalen die u terug kunt lezen in deze tweede editie van Bouwen aan Monumenten.

Verder een speciaal over glas en glas in monumenten. Vaak kunstwerken op zich, verhalend en beeldend. lange tijd was de glazenier een enigszins in zichzelf gekeerde, solitair opererende ambachtsman. Daar is met de oprichting van de oVg, de ondernemers Vereniging van glazeniers, echter verandering in gekomen. Met onder andere de nadruk op kennis en kennisuitwis-seling is er een transparante, meer samenhangende branche ontstaan. Dat is in het voordeel van de glazeniers, maar eveneens van de opdrachtgevers, zo vertelt de onlangs tot voorzitter van de oVg benoemde rob crèvecoeur. Verder belichten we weer een aantal bijzondere restauratieprojecten, zoals de herbouw van Molen De Kameel, die na lange tijd weer onderdeel gaat uitmaken van het stadsbeeld van Schiedam.

tot slot willen wij in de feestmaand niet achterblijven met het uitdelen van presentjes. Daarom laten we u, zoals u wellicht al heeft gezien, geïntegreerd in deze uitgave van Bouwen aan Monumenten kennis maken met professional, een nieuwe uitgave van louwers uitgeversorganisatie. professional is een vaktijdschrift voor de renovatie-, onderhouds- en afwerkingsbranche. een vakblad met verhalen die vaak raakvlakken met de restauratiebranche hebben. Vandaar deze eenmalige combinatie, goed voor dubbel leesplezier. waar tijdens de feestdagen ongetwijfeld tijd voor is.

rest ons tot slot niets anders dan u prettige feestdagen te wensen en een gezond en succesvol 2010.

Jac Buchholz

8 na 125 jaar nadert landhuis elswout voltooiing

14 restauratie Sint-pieter in oirschot

18 Glasspecial

32 Journaal

36 ambachtelijke ‘witjes’ sieren keuken paleis op de Dam

38 eeuwenoude molen keert terug in stadsbeeld Schiedam

Jaargang 1, nummer 2 2009 Verschijnt 6 x per jaarISSN: 1879-4351

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335E [email protected] W www.louwersuitgevers.nl

BelgiëLouwers Mediagroep BVBA Postbus 15 B, 3910 Neerpelt, België T +32 (0)11 605540 F +32 (0)11 605541E [email protected] W louwersmediagroep.be

RedactieJac Buchholz

RedactieadresSchatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E [email protected]

BladmanagementNiek OostendorpE [email protected] StultiensE [email protected]

SecretariaatManuela Depenbrock

AdvertentiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: monumentenwachtwoord: gastPostbus 249, 6000 AE Weert, NederlandT +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335

Abonnementsprijs€ 47,70 per jaar incl. BTWING 41 71 65t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BVo.v.v. Bouwen aan MonumentenInformatie over abonnementen:T +31 (0)495 450095E [email protected] AdreswijzigingenSchriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert

Vormgeving / Art-directionLogo Reclame- Ontwerpbureau BVT +31 (0)495 450065E [email protected] BerbenPetra Kunnen

OpzeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements- periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

DoelgroepAbonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, ge-meentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellin-gen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder

uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel

dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen

uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledig-

heid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijk-

heid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/

of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

Bouwen aan monumententijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

44 Vakopleiding

48 nieuwe functie voor monumenten

52 project ‘De verdwenen stad’

54 glas-in-loodramen goirkese kerk in tilburg geheel gerestaureerd

56 Marvin prins´ voorliefde voor authentieke ornamenten

59 wie doet wat?

22009

TIJDSCHRIFT OVER MONUMENTENZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN CULTUREEL ERFGOEDTIJDSCHRIFT OVER MONUMENTENZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN CULTUREEL ERFGOEDTIJDSCHRIFT OVER MONUMENTENZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN CULTUREEL ERFGOED

MOLEN DE KAMEEL HERRIJST

VIRTUELE WANDELING DOOR HISTORIE ZUTPHENSPECIAL GLAS

LANDHUIS ELSWOUT NADERT NA 125 JAAR VOLTOOIING

2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN

ZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN

CULTUREEL ERFGOED 2009 NUM

MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

BOUWEN

AAN M

ONUM

ENTEN

TIJDSCHRIFT OVER M

ONUM

ENTEN



MER 2

2009102_BAM_OPM.indd 1 21-12-2009 12:38:01

coverfoto: landgoed elswoutcobraspen Vastgoedontwikkeling BV

8

Bouwen aan monumenten

Toen Willem Borski III in 1882 landgoed Elswout en het daar-op gelegen woonhuis erfde, nam hij vrijwel meteen de be-slissing het bestaande gebouw te vervangen door een villa in Italiaanse renaissancestijl. Van zijn nieuwe woning heeft hij echter nooit kunnen genieten; hij overleed nog gedurende de bouw, in 1884, en het nieuwe landhuis Elswout werd daarna nooit afgebouwd. Tot enkele jaren geleden Cobraspen Vast-goedontwikkeling BV uit Over-veen met het idee kwam om het gebouw verder af te bou-wen volgens het idee van Bors-ki en het daarop gebaseerde ontwerp van toenmalig archi-tect Muysken.

9


italiaanSe renaiSSance in noorD-hollanD

na 125 Jaar naDert lanDhuiS elSwout Voltooiing

Nee, Willem Borski III was niet te spreken over de woning op het door hem in 1882 geërfde land-goed Elswout in Overveen. De

Amsterdamse bankiersfamilie Borski was in de negentiende eeuw gedurende drie generaties eigenaar van het landgoed en Willem was telg van de derde generatie. Het landgoed bestond al sinds de zeven-tiende eeuw en was toen voorzien van een paleisachtig, klassiek woonhuis met bijge-bouwen, bestemd als zomerverblijf, zoals in die tijd door de Amsterdamse elite wel meer buitenhuizen in deze omgeving wer-den gebouwd. Rond 1800 kwam Elswout in bezit van de familie Borski en Willem Borski I – de grootvader van Willem III – besloot in 1805 het bestaande herenhuis te vernieu-wen naar een ontwerp van de Amster-damse architect Ziesenis. In de loop van de eeuw wist de familie het landgoed fors uit te breiden. Tot 1884. Zoals gezegd be-

sloot Willem III twee jaar eerder een nieuwe woning te laten bouwen, een villa in neo-renaissancestijl waarvoor de architect C. Muysken het ontwerp verzorgde. Terwijl de woning in aanbouw was overleed Willem III en de bouw werd stopgezet. Op dat mo-ment waren alleen de vier gevels, de terras-sen en het botenhuis gerealiseerd. Borski’s zus was de rechtmatige erfgenaam, maar zij had er geen interesse in.

Militaire BaSiSWat restte was de aanzet tot een Italiaanse villa, een lege huls feitelijk, waarin de ramen met houten klossen in de kozijnen waren gezet en het glas werd beschilderd met gordijnen om van afstand een be-woonde indruk te wekken. Decennialang stond het gebouw leeg, vervolgens kreeg het diverse functies om nu alsnog te wor-den afgebouwd zoals Borski en Muysken het hebben bedoeld. Het idee hiervoor

en opdrachtgever is projectontwikkelaar Cobraspen, eveneens uit Overveen. Op voorwaarde dat dit idee inderdaad zou worden verwezenlijkt kreeg het bedrijf het landhuis enkele jaren geleden in bezit. Directeur Luigi Prins vertelt hoe dat in zijn werk ging en schetst tevens welke be-woners er sinds de Tweede Wereldoorlog onderdak vonden. “Dat waren allereerst de Duitsers, die vestigden zich er in 1940 – nadat de woning dus bijna zestig jaar had leeggestaan, al fungeerde het wel nog enige tijd als timmerwerkplaats. Ze richtten het provisorisch in als militaire basis. Er kwam een dak op het gebouw en er kwamen vloeren in.” Na de oorlog kreeg het huis een onderwijsfunctie, aldus Prins, en werd de bovenverdieping onder andere gebruikt als gymzaal. Nadat in de jaren vijftig eerst de gemeente Bloemendaal eigenaar van het landgoed was geweest, werd Staatsbosbeheer dat in 1970. In 1992 kwam het huis weer leeg te liggen, na het vertrek van de Zochener tuinbouwschool.

oorSpronKeliJKe BouwteKeningen en interieurontwerpen“Eind jaren tachtig kwam er van Staats-bosbeheer een oproep om plannen in te dienen voor de restauratie van landhuis Elswout”, vervolgt Luigi Prins. “Een goede balans met het openbare karakter van het landgoed – dat in de jaren vijftig voor het publiek werd opengesteld – moest een van de belangrijke uitgangspunten van die plannen zijn.” ▼

10


In totaal worden er meer dan honderd plannen ingediend, waaronder dat van Cobraspen, aldus Prins. Daarvan werden er zestig serieus genomen. Negen jaar later bleek dat er van die zestig nog vier over waren. Een van de gegadigden was Cobraspen, dat een half jaar later ook als winnaar werd aangewezen.

“De keuze viel op ons vanwege ons idee om met de oorspronkelijke bouwte-keningen en interieurontwerpen, die waren teruggevonden bij de erven van de familie Borski, uit 1882 aan de slag te gaan. Daarnaast kozen we een kantoor-functie als nieuwe bestemming voor het landhuis omdat dat naar onze mening goed aansluit bij de eis dat er een goede balans moet bestaan tussen de openbare bestemming van het 85 hectare grote landgoed en het gebruik van het gebouw.”

KlaSSieKe zuileninDelingEen van de eerste problemen waar Cobraspen bij de uitvoering van het idee tegen aanliep was dat het financieel niet haalbaar was Italiaans marmer toe te passen. Er moest dus worden gezocht naar een alternatief. Luigi Prins besloot zich in 2003 aan te sluiten bij een han-delsmissie naar China, waar onder meer oud-Commissaris van de Koningin van Noord-Holland Jos van Kemenade deel van uitmaakte. “Ga je alleen op pad, dan raak je in zo’n enorm land als China ver-loren. Dankzij zo’n missie kun je de juiste contacten leggen en deuren openen.” Prins bezocht diverse natuursteengroeves en vond, met de kleurwaardes van het oorspronkelijke marmer als belangrijkste criterium, uiteindelijk wat hij zocht. Daar-op kon een jaar later met de werkzaamhe-den worden begonnen. Werkzaamheden

waarmee landhuis Elswout het aanzien krijgt van villa’s zoals die in de zestiende eeuw door beroemde architecten als Pal-ladio c.s. in Italië werden gerealiseerd. Met oog voor symmetrie, klassieke details als architraven en bogen en toepassing van de klassieke zuilenindeling met Dorische, Ionische en Korinthische zuilen. Verder ook veel massief houten elementen waar-onder fraai bewerkte deurornamenten. Alles vrijwel tot in het detail uitgewerkt, zoals in 1882 beschreven. Een aanpak die volgens Luigi Prins kenmerkend is voor Cobraspen als de ontwikkelaar betrokken is bij een restauratieproject.

BuitengeBieDDaarnaast is er echter eveneens oog voor de eigentijdse eisen waar het pand aan moet voldoen, zeker in zijn functie als kantoorgebouw. ▼

Luigi Prins toont een houten ornament Luigi Prins en Peter van Asselt >>

11


“riJK uitgeVoerDe, arBeiDSintenSieVe opDrachten alS Deze ziJn een echte uitDaging”Een renaissancevilla met tal van houten elementen, de restau-ratie van Landhuis Elswout was een kolfje naar de hand van Timmerfabriek van Vliet uit Ameide. “We zijn gespecialiseerd in restauratie en renovatie en zeker omvangrijke projecten als dit doen we graag”, verklaart Matthijs van Vliet. “Alles wat met hout en houtbewerking te maken heeft kunnen we verzor-gen, met name als het om afwijkende producten gaat. Niet voor niets hanteren we de slogan ‘voor wie speciaal standaard is’.” Bij Timmerfabriek van Vliet is dan ook een zeer uitgebreide knowhow op het gebied van hout en houtbewerking aanwe-zig. De medewerkers zijn vakmensen met veel ambachtelijke kennis en verstand van moderne technieken waar dan ook volop gebruik van wordt gemaakt. Kennis waarmee ze elke opdracht op het gebied van geveltimmerwerk, kozijnen, bouwelementen en interieurwerk volgens de wensen van de klant kunnen uitvoeren. En waarmee ze vaak een adviserende rol spelen richting diezelfde opdrachtgever of aannemer.Ook bij de restauratie van Landhuis Elswout speelde de ken-nis van Van Vliet een belangrijke rol en was er vaak overleg met andere betrokken partijen. “Het is een rijk uitgevoerde, arbeidsintensieve opdracht; voor ons een echte uitdaging”, aldus Matthijs van Vliet. “We zijn in 2005 begonnen en hebben onder andere ramen,kozijnen en deuren vernieuwd, trappen geleverd, daarna de lambrisering aangebracht, ornamenten en houtsnijwerk verzorgd en op diverse verdiepingen pla-fonds en kasten gemaakt. Geheel in de stijl van een Italiaanse renaissancevilla, zoals het ooit eind achttiende eeuw was bedoeld.” De eerste en tweede verdieping zijn wat de houten elementen betreft nagenoeg afgerond, geeft Van Vliet aan. Momenteel ligt het werk binnen stil in verband met de onderhandelingen over het opknappen van de buitenruimte. “Zodra die afgerond zijn pakken we de draad weer op dan maken we ons werk af.”

OOS T ENDORPInterieur- en meubelstoffering B.V.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren o.a. wandbespanningen, gordijnen, traplopers, en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken. In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes. Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent (www.restauratieconvergent.nl)

Vlasakker 12 T (0348) 47 19 21 E [email protected] XT Montfoort F (0348) 47 44 67 I www.oostendorp-stoffering.nl

13


Zo worden de leidingen voor bijvoorbeeld warmte, koeling en elektriciteit weggewerkt, worden er vrijwel onzichtbare kabelgoten aangelegd en wordt ook de isolatie op een dusdanige manier verwerkt dat het oorspronkelijke ontwerp nauwelijks wordt aangetast. Directie Secretaris Peter van Asselt van Cobraspen legt uit dat het feit dat het gebouw eerst volledig werd gestript daarbij een voordeel was. “We hebben zo veel meer mogelijkheden om eigen-tijdse elementen zo goed mogelijk weg te werken.” Hij maakt vervolgens duidelijk dat de bouwwerkwerkzaamheden voor een belangrijk deel zijn afgerond, maar eerder dit jaar tijdelijk zijn gestopt vanwege het verschuiven van de aandacht naar het 2.000 vierkante meter grote buitengebied – de terrassen en wegen – rondom het gebouw. “Dat gebied moet namelijk ook helemaal worden opgeknapt en in orde zijn, eerder kun je het gebouw niet overdragen aan een huurder. Die werkzaamheden vragen echter om externe financiering en dat willen we nu dus eerst regelen. Zo loopt er momenteel een subsidieaanvraag en is er een stichting opgericht die draagvlak moet creëren en gelden moet binnenhalen.” Hoe lang dat

gaat duren, durft Van Asselt niet te zeggen. “We hopen zo snel mogelijk, maar het is na-tuurlijk een fors project. We werken in ieder geval nauw samen met diverse partijen, waaronder Staatsbosbeheer.” De afrondende werkzaamheden binnen zullen volgens Luigi Prins daarna niet al te lang meer in beslag nemen. “De planning is ongeveer een half jaar. Veel onderdelen en elementen zijn bijvoorbeeld al klaar, zoals de deurorna-menten. Die kunnen zo worden geplaatst. Hetzelfde geldt voor de wanden, die kunnen in korte tijd worden bespannen. Tegen die tijd is er waarschijnlijk ook meer duidelijk-heid over een eventuele huurder, zodat we tevens met bepaalde wensen van zijn kant rekening kunnen houden.”

En zo komt er al met al – op de funderin-gen van de eerste woning uit 1640 – op landgoed Elswout dan toch de Italiaanse renaissancevilla die Willem Broski wellicht wel in zijn hoofd maar nooit in werkelijk-heid heeft gezien. De historische en au-thentieke sfeer heeft het gebouw in ieder geval, zo merkte Luigi Prins tijdens een rondleiding. “We stonden in het atrium dat uitzicht biedt op de gaanderijen rondom de drie verdiepingen toen iemand de opmerking maakte dat het hem opviel dat we de oorspronkelijke pilaren uit de negentiende eeuw – die er dus nooit zijn geweest – hadden laten staan. Dat was een extra bevestiging dat we op de juiste manier te werk zijn gegaan.” ■

Het interieur zoals het ook oorspronkelijk was bedoeldHet interieur zoals het ook oorspronkelijk was bedoeld

14


Een restauratie die zo’n 4,6 mil-joen euro kost. Deels bijeenge-bracht door landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden,

voor onder meer het bijeenbrengen van de overige gelden werd de Stichting Be-houd Sint-Pieter Oirschot opgericht. De restauratie is inmiddels begonnen en zal vanwege de omvang in ieder geval langer duren dan de door het Rijk voorgeschre-ven twee jaar, geeft Nicoline van Tiggelen aan, secretaris van de stichting en tijdens de restauratie woordvoerster van het kerk-bestuur.

De Sint-Pieter in Oirschot is na de Sint-Jan in Den Bosch de grootste kerk in het bis-dom ’s-Hertogenbosch en hoort qua om-vang tot de grootste kerken in Nederland. Die grootte heeft zo zijn invloed op het restauratieproject, wat onder andere terug te zien is in de bouw van het steigerwerk. Daar werd op 25 februari van dit jaar mee begonnen en zo’n vijftig werkdagen later hing er een gewicht van circa 170 ton aan de toren. “Met de steigers van deze kerk kun je normaal gesproken vier tot vijf ker-

ken doen”, aldus Nicoline van Tiggelen. Ze legt uit dat nu de steiger er eenmaal staat, tevens een aantal wat minder urgente restauratiewerkzaamheden zullen worden uitgevoerd, zoals het vervangen van de leien. “Anders moeten we over een aantal jaren weer een dergelijk grote steiger laten bouwen, met alle kosten en inspanningen van dien. Het is efficiënter om er nu gebruik van te maken.”

KeMpiSche gotieKStiJlDe officiële start van de restauratie was medio april 2009 en nu, ruim een half jaar later is de eerste fase, de top van de toren, afgerond. De restauratie wordt uitgevoerd in zeven verschillende fases die elkaar deels overlappen. Parallel aan de toren-restauratie zijn in september fase 2 en 3 van start gegaan: te weten de noordelijke zijbeuk aan de kant van het gemeentehuis en de vieringtoren. Naast restauratie-werkzaamheden is een deel van het werk dat nu wordt uitgevoerd nodig om zaken ongedaan te maken of te verbeteren van het herstel tijdens twee periodes van rampspoed in de twintigste eeuw. Het

In opdracht van het kerkbestuur maakt de Monumentenwacht Brabant iedere twee jaar een rapport van de staat waarin de monumentale Sint-Pieter in Oirschot zich bevindt. Vier jaar geleden bleek dat de toestand dusdanig was dat een omvangrijke restauratie noodzakelijk was.

waren niet de enige tegenslagen die de Sint-Pieter in zijn lange bestaan heeft gekend, maakt Nicoline van Tiggelen aan de hand van een korte omschrijving van de historie van de kerk duidelijk. “De oorspronkelijke Sint-Pieter is gebouwd in 1268, ter vervanging van een Romaanse Mariakerk uit circa 800. Deze was te klein geworden voor het kapittel van kanunni-ken. Die hadden de leiding over de kerken in de Kempen en ze bouwden daarom een grotere kerk.” Deze oorspronkelijke Sint-Pieter werd in 1462 bij een brand volledig verwoest en daarbij ging eveneens het complete inventaris en archief verloren. Begin zestiende eeuw, tussen 1500 en 1510, werd de kerk herbouwd op de funderingen van de oude kerk. Het werd een gebouw in Kempische gotiekstijl, met kenmerkende horizontale speklagen en

reStauratie Sint-pieter in oirSchot

“MonuMent Met grote MaatSchappeliJKe, culturele en religieuze waarDe”

15


De restauratie worDt uitgevoerD in zeven verschillenDe fases Die elkaar Deels overlappen

waarin in de loop der eeuwen wel zeven verschillende soorten natuursteen werd verwerkt, waaronder vooral Weiberner, Et-tringer en hier en daar ook Hohenleier of Römer tufsteen, en Franse kalksteen.

StoMpe torenNet als bij de oorspronkelijke Sint-Pieter stonden er huizen tegen het gebouw, maar na een aantal blikseminslagen en branden waarbij de kerk beschadigd raakte en de huizen verwoest, werd onder koning Filips besloten ze niet meer opnieuw op te bouwen. Het voor de kerk gelegen marktplein stamt uit 1623 en de karakteristieke stompe toren uit 1627. “Tot die tijd was de toren meer dan honderd meter hoog met een spits van dertig me-ter”, aldus Van Tiggelen. “Na de zoveelste blikseminslag, in 1627 dus, werd de spits

niet meer hersteld en sindsdien is de toren zo’n dertig meter kleiner.” Vanaf 1648 kwam de kerk in gereformeerde handen om pas tijdens de Franse periode, in 1802, weer een katholieke kerk te worden; de toren bleef in bezit van de gemeente. Zoals gezegd raakte het kerkgebouw in de twintigste eeuw tot twee maal toe zwaar beschadigd. De eerste keer was in 1904, toen de toren na een lange periode van verwaarlozing instortte. Om een derge-lijke catastrofe in de toekomst te voor-komen werd de toren bij de heropbouw volgestopt met ijzerwerk, lange ijzeren staven van twee tot drie meter. Nicoline van Tiggelen: “Daarbij werd echter voorbij gegaan aan het feit dat ijzer gaat roesten en uitzet. Met de consequenties hebben we nu te maken. Bovendien was in die periode net het cement uitgevonden. ▼

16


Dat is ook in de toren toegepast, maar op de verkeerde manier. Het was te hard, waardoor de afwatering niet via het ce-ment maar via de stenen verliep. Dat heeft heel wat gebarsten stenen en loslatende voegen opgeleverd.”

VerKeerDe natuurSteenDe tweede ramp was in 1944, toen geal-lieerden de kerk beschoten in de veronder-stelling dat er zich Duitsers in bevonden (wat achteraf niet het geval bleek te zijn). Opnieuw stortte de toren in, het dak werd verwoest en de fraaie koorbanken uit 1510 gingen verloren. Tijdens de wederopbouw zijn vervolgens opnieuw de nodige fouten gemaakt, vertelt Van Tiggelen, wat mede terug te voeren was op de tijdgeest. “Net na de Tweede Wereldoorlog waren bepaalde materialen natuurlijk schaars. Bovendien werd er niet met dezelfde aandacht en zorgvuldigheid gerestaureerd als tegen-woordig. Er is dus bijvoorbeeld van slechte kwaliteit natuursteen gebruik gemaakt.” Bij dat naoorlogse herstel werd een doop-kapel aan de kerk toegevoegd, maar voor de rest bleef het gebouw de omvang van 1510 behouden. In 1966 werd de Sint-Pieter een rijksmonument. Dat nu dus op-nieuw ingrijpend wordt gerestaureerd, zij het met meer oog voor het oorspronkelijke gebouw dan in de afgelopen eeuw. “De top van de toren is nu klaar. Haan en kruis zijn teruggeplaatst, evenals het uurwerk (zie ook het artikel van Petit & Fritsen), de klok-kenstoel is hersteld, aan de beiaard wordt gewerkt en het torendak is van nieuwe leien voorzien. Ook de bovenste afdekrand van de toren is helemaal vernieuwd. Hier zijn donkergekleurde blokken Niedermen-diger basaltlava geplaatst.”

proceS Van afwegingenIn totaal beslaat de restauratie 7 fasen en met fase 2 en 3 werd in september begon-

nen. Het gaat hierbij om de noordelijke zijbeuk aan de kant van het gemeentehuis en de vieringtoren. Nicoline van Tiggelen laat weten dat een eerste schouw liet zien dat fase 2 niet tegen zou vallen. “Hier moet onderhoud gepleegd worden aan bak- en natuursteen en voegwerk.” Vervol-gens geeft ze in grote lijnen aan wat er de komende tijd nog gaat gebeuren.

“We gaan onder meer het afgebrokkelde natuursteen aan de rest van de toren vervangen. Dat geldt eveneens voor de gebarsten baksteen in het gebouw. Het voegwerk wordt vernieuwd en het leiwerk krijgt de aandacht. In een houten balustra-de van de vieringtoren zijn acht verticale balken aangetast door onder meer de houtwormkever, boktor en bruinrot. Die balken gaan we behandelen met een epoxietechniek en tegen aantasting door

vocht beschermen met lood. Verder wor-den versieringen als pinakels opgeknapt. En we gaan aan de slag met het ijzer dat in 1904 in de toren werd verwerkt. Vanwege de lengte van de staven kunnen we dat er niet uit halen, maar we gaan het zodanig behandelen dat we geen last meer heb-ben van roest en uitzetten.”

Een probleem waar men in de voorberei-ding tegen aanliep was dat de oorspron-kelijk gebruikte Franse kalksteen niet meer verkrijgbaar was. “We zijn daarom op zoek gegaan naar een vervangende steen die de oorspronkelijke zo goed mogelijk benaderde en zijn na diverse proeven en tests bij groeven uitgekomen bij de Port-landsteen. Zo is een restauratie een voort-durend proces van afwegingen maken, met het oog op esthetische, historische en bouwtechnische aspecten.”

Aanbrengen van de nieuwe afdekblokken Demonteren van het uurwerk Werk aan de toren

17


Werk aan de toren

Sint-pieter Kan weer Voluit Van zich laten horenDe beiaard van de Sint-Pieter in Oirschot gold en geldt als één van de betere van ons land. Minder goed gesteld was het op den duur echter gesteld met de metalen klok-kenstoel en de overige ijzeren onderdelen. Het herstellen ervan maakt dan ook deel uit van de omvangrijke restauratie die de kerk momenteel ondergaat. Verder worden onder andere de zes luidklokken, de beiaard, uurwerk, wijzerplaten en torenhaan onder handen genomen door de gerenommeerde firma Petit & Fritsen uit Aarle-Rix-tel. Koninklijke klokkengieterij Petit & Fritsen bestaat al sinds 1660 en is het op twee na oudste familiebedrijf van ons land. De klokken en uurwerken die dit ambachtelijk bedrijf produceert gaan naar bestemmingen over de hele wereld. Daarnaast is Petit & Fritsen regelmatig betrokken bij restauratieprojecten. Bij zowel restauraties als het produceren van nieuwe klokken en uurwerken kan geput worden uit de enorme kennis en ervaring die binnen het bedrijf aanwezig is. De ongeveer twintig mede-werkers zijn na het volgen van een technische opleiding allemaal intern verder opgeleid en hebben zich een of meerdere specialisaties eigen gemaakt.

coMpleet geDeMonteerDMet die kennis en ervaring ging Koninklijke klokkengieterij Petit & Fritsen eveneens aan de slag in de toren van de Sint-Pieter, vertelt Henk van Blooijs. Waar ze klokken tegenkwamen die ze ooit zelf hadden geleverd, maakt hij duidelijk. De kwaliteit van de vijftig klokken van het carillon is nog goed, maar het gehele mechanisme, van toets tot en met klepel, dient geheel gereviseerd te worden en wordt zodanig aangepast dat de bespeelbaarheid van het carillon aanzienlijk verbetert. “We heb-ben carillon en luidklokken compleet gedemonteerd. De klokken zijn in de toren gebleven, maar al het ijzerwerk van het frame en alle onderdelen van de beiaard hebben we naar onze werkplaats gebracht om te reviseren, te vernieuwen en het ijzer te galvaniseren.”

Staart Van De haanEen ander aandachtspunt is het beiaardklavier, aldus Van Blooijs. Dat speelde niet meer goed, wat onderhoud en het aanbrengen van bepaalde verbeteringen nodig maakt. “Dat gebeurt in overleg met beiaardier Arie Abbenes. Hier en daar vervangen we onderdelen en er worden met name nieuwe essenhouten toetsen aangebracht.” Op die toetsen wordt een pneumatisch speelwerk geplaatst, zodat de melodieën ook automatisch afgespeeld kunnen worden. Verder zijn er nog de werkzaamheden aan het uurwerk, aan de wijzerplaten en aan het kruis met de torenhaan. Zo waren de wijzer en platen in een slechte conditie. Deze zijn inmiddels opnieuw gelakt en verguld. Henk van Blooijs legt uit dat er voor de houten ondergrond ooit gebruik is gemaakt van spaanplaat – “dat is overigens niet door ons gedaan”. Die platen zijn compleet vervangen en geschilderd in de oorspronkelijke kleur. De motor voor de wijzers en de wijzerplaatverlichting werden eveneens gereviseerd. En dan waren er het kruis, dat hersteld en geconserveerd is, en de torenhaan, die is opnieuw verguld. Bovendien is het in Oirschot traditie om de naam van de bouwheer-pastoor in de

staart van de haan te slaan en ook dat is gebeurd. Henk van Blooijs geeft aan dat een belang-rijk deel van de werkzaamheden inmiddels is uitgevoerd en dat de afronding van het carillon voor begin volgend jaar gepland staat. Dan functioneert alles naar behoren en kan de Sint-Pieter weer luid en duidelijk van zich doen spreken.

Al met al neemt de restauratie drie jaar in beslag, een jaar langer dan de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed had aangegeven. “Daar hebben we overleg over gehad. Gezien de omvang en het feit dat we de aanwezigheid van de steiger gebruiken om ook wat andere werkzaamheden te ver-richten, hopen we wat meer tijd te krijgen.” De totale kosten bedragen ongeveer 4,6 miljoen euro waarvan het rijk 2,8 miljoen voor haar rekening neemt, de provin-cie Noord-Brabant ruim 204.000 en de gemeente Oirschot 250.000 euro. De rest moeten komen van sponsors, donateurs en fondsen, aldus Nicoline van Tiggelen. “We zijn volop bezig met de werving en willen daarmee een breed publiek bereiken. De Sint-Pieter is namelijk een monument met grote maatschappelijke, culturele en religi-euze waarde. Het is een bijzondere kerk die elk jaar weer veel bezoekers trekt.” ■

De staart van de haan

18


glasspecial

De tolKfunctie Van De oVg

VERENIGDE GLAZENIERS LOPEN VOOROP IN EVC-TRAJECT

De glazenier is vanouds een soli-tair opererende ambachtsman met een eigen atelier. Ateliers waarin de meest uiteenlopen-

de producten worden gemaakt, want deze beroepsgroep is zeer breed en divers, geeft Rob Crèvecoeur, sinds kort voorzit-ter van de OVG aan. “Dat loopt uiteen van een eenvoudig bovenlicht tot uitgebrei-de, monumentale restauraties.” In al die ateliers was dus een uitgebreide kennis en ervaring aanwezig die weliswaar voor allerlei werkzaamheden werd toegepast, maar nauwelijks ten dienste aan de bran-che werd gesteld. Daar moest, ten voorde-le van glazeniers én branche, verandering in komen en daarom werd dertien jaar ge-leden de OVG opgericht.

Deel KenniS“Ons primaire doel was en is om te functi-oneren als een soort tolk tussen de bran-che en de maatschappij met de daarin actieve instellingen waar we regelmatig mee te maken hebben”, legt Crèvecoeur uit. “Daarnaast zijn we ons gaan richten op kennisontwikkeling, het verhogen van de kwaliteit en op de regelgeving.” Het bestuur van de OVG kwam er bijvoorbeeld al vlug achter dat door de weinig actieve kennisuitwisseling binnen de branche er niet voldoende werd ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen. Ontwikkelingen waar bijvoorbeeld wensen van de consu-menten aan ten grondslag lagen of waar regelgeving dat noodzakelijk maakte. Ook met dat gegeven ging men aan de slag.

Tot midden jaren negentig was de glazeniersbranche een redelijk gesloten beroepsgroep. Het merendeel van de in die sector actieve bedrijven ging voornamelijk zijn eigen weg. Er was niet veel samenwerking en evenmin was er sprake van kennisuit-wisseling. Dat veranderde met de komst van de OVG, de Ondernemers Vereniging van Glazeniers. Deze vereniging heeft in een kleine vijftien jaar tijd gezorgd voor meer transparantie en samenhang. Met duidelijk zichtbare resultaten.

“De ene glazenier heeft meer kennis van het ene aspect, de andere heeft weer een andere specialisatie. Deel die kennis, zo was onze boodschap vanaf het begin. Het wiel hoeft niet steeds opnieuw uitgevon-den te worden.” En dus, zegt Crèvecoeur, kwamen er onder andere bijeenkomsten waarbij glazeniers elkaar leerden kennen en de onderlinge contacten werden verbeterd. Het was één van de initiatieven die dankzij de OVG van de grond kwamen. Daarnaast ging de ondernemersvereni-ging zich toeleggen op het promoten van het vak van glazenier. Voor ambachtelijke beroepen geldt vaak ‘onbekend maakt onbemind’ en dat is eveneens waar het de glazenier betreft vaak het geval. Informe-ren over en daardoor interesse kweken

19


glasspecial

voor het vak en de branche is dan ook een regelmatig aandachtspunt. Zoals volgend jaar, wanneer de OVG zich onder meer nadrukkelijk zal presenteren tijdens ‘De week van het ambacht’.

KenniSoMgeVingWat de OVG inmiddels eveneens heeft bereikt is dat er sinds ongeveer anderhalf jaar een centrale MBO glazeniersopleiding in Schoonhoven (bij de Vakschool voor goud- en zilversmeden, JB) bestaat. Rob Crèvecoeur geeft aan dat er natuurlijk al langer opleidingen bestaan, van een prima niveau ook, maar dat zijn vaak particuliere initiatieven. “Nu is er dus even-eens een opleiding op neutrale grond, in

een atelieromgeving met alle middelen voorhanden. Het is een omgeving met de mogelijkheid om een kennisomgeving voor het glazeniersvak te creëren. Het is een nog jong initiatief dat we zeker verder zullen uitbreiden. Met bijvoorbeeld aanvullende cursussen.” Bij de glaze-niersopleiding in Schoonhoven wordt les gegeven in praktisch alle voorkomende technieken van het glazeniersvak. Op dit moment volgen acht leerlingen het eerste jaar, vier leerlingen volgen het tweede jaar en tien volgen de deeltijdopleiding. De onderliggende uitgangspunten voor de lesstof zijn de getoetste kerntaken uit het EVC-traject (Erkenning eerder Verworven Competenties), inclusief de algemene vak-

ken die in een MBO-opleiding thuishoren. Kandidaten die tijdens het EVC-traject voor sommige technieken alleen een ervaringsbewijs hebben ontvangen, kun-nen de ontbrekende kennis binnenkort in de vorm van een cursus op deze school bijspijkeren.

Betere poSitieHet hierboven genoemde EVC-traject speelt in de glazeniersbranche tegen-woordig een belangrijke rol en geldt als een toetssteen voor kwaliteit en vak-manschap. Eveneens mede dankzij de inspanningen van de OVG in de afgelopen jaren. Daardoor krijgen de leden een veel betere positie in de markt, aldus Rob Crè-vecoeur. “Veel mensen die een ambacht beheersen hebben dat grotendeels in de praktijk geleerd, die hebben wel veel ken-nis en ervaring maar geen diploma; ook glazeniers. Dankzij het EVC-traject is er nu een onafhankelijke procedure aan de hand waarvan bepaalde kennis, kunde en referenties worden getoetst en beoor-deeld. Het is een objectieve evaluatie die duidelijk maakt wat iemand in huis heeft en dat komt tot uitdrukking in certificaten of het diploma.” ▼

20


glasspecial

De OVG, zegt Crèvecoeur, draagt en steunt dit traject onder andere door op actieve wijze subsidiegelden aan te vragen en direct door te sluizen naar de kandidaten om de drempel voor het doorlopen van het traject zo laag mogelijk te houden. Verder worden de leden bij iedere gelegenheid aangemoedigd om zoveel mogelijk hun certificaten of diploma’s te

behalen. “Met dit goed opgezette EVG-tra-ject hebben de binnen de OVG verenigde glazeniers een voorsprong op veel andere ambachtslieden in Nederland.”

gezaMenliJK optreDenHet belang van dit EVC-traject werd onlangs nog eens benadrukt toen door de Directeur van de Rijksdienst voor het

Cultureel Erfgoed – waarmee vrijwel elke glazenier direct of indirect te maken heeft – werd verklaard dat de Rijksover-heid zich wil profileren als uitnemend opdrachtgever en zal bevorderen dat op-drachten uitsluitend aan gekwalificeerde en gecertificeerde vakmensen worden gegund. Hetzelfde geluid komt in de nabije toekomst naar verwachting ook van de Vereniging Nederlandse gemeenten, de Vereniging Eigen Huis en de Consumen-tenbond. “Waarmee tevens het belang van de OVG nog eens wordt onderstreept”, merkt Rob Crèvecoeur op. “Vanwege de nadruk die we op kennis en kennisuitwis-seling leggen, maar vooral vanwege onze tolkfunctie. Door gezamenlijk op te treden kunnen we ons veel beter profileren en presenteren richting allerlei instanties en overheden. We worden gezien als een volwaardige partij en daardoor kunnen we onze doe-len veel beter bereiken.” Zo heeft de OVG dus de solitaire glazenier uit zijn atelier gehaald en hem als een gekend, getoetst en gecertificeerd ambachtelijk vakman die staat voor kwaliteit, midden in de maatschappij geplaatst. ■

In Tilburg heeft het bedrijf inmiddels ruim twintig medewerkers; bij het zus-terbedrijf in Vorden zijn nog eens tien medewerkers actief. Sinds de jaren

zestig van de vorige eeuw is – naast glas-kunst, glasappliquetechniek, het zandstra-len van glas en glasfusingtechniek – het restaureren van bestaande glas-in-loodbe-glazing uitgegroeid tot dé hoofdactiviteit.

Om alle opdrachten tot een goed einde te kunnen brengen is een enorme collectie aan glassoorten en dito kleuren op voor-raad. Het kleurenpallet omvat maar liefst zo’n 800 kleuren! Die uitgebreide sortering is niet alleen een waar walhalla voor de kunstenaars, maar ook een noodzakelijke basis om eeuwenoud glas-in-lood goed te kunnen restaureren. Een verdwenen

EEN WAAR WALHALLA VOOR KUNSTENAARS

GlasbewerkingsBedrijf Brabant (GBB) is opgericht in 1951 en nog steeds actief op het gebied van de vervaarding van nieuwe glas-in-loodramen in samen-werking met kunstenaars, ooit de basis van GBB.

Va

naf €

39

6,-

per

jaa

r w

eten

uw

kla

nten

oo

k w

at

u d

oet

! Bel

+3

1 (

0)4

95

45

00

95

vo

or

alle

info

rma

tie o

ver

een

verm

eld

ing

wie

do

et

wa

t

60 Bouwen aan monumenten

Aannemers

Innovatievebouwer met rijke traditie

LAUDY Bouw & Ontwikkeling b.v.Irenelaan 8 • 6133 BG Sittard • NederlandPostbus 89 • 6130 AB Sittard • NederlandT +31 (0) 46 451 69 33 • F +31 (0) 46 452 06 31I www.laudybouw.nl • E [email protected]

Als bouwer hebben we een rijke geschiedenis geschreven en in Limburg komt u dan ook LAUDY Bouw & Ontwikkeling overal tegen. In anderhalve eeuw zi jn we uit gegroeid tot een full-service bouwonderneming die met 160 medewerkers in alle marktsegmen-ten opereert.

Onze regio telt vele monumenten. Al deze monumenten moeten op de juiste wijze worden onderhouden en gerestaureerd. Dat is een zaak waar gespecialiseerde bouwbedrijven zich mee bezig houden. Als Erkend Restauratie Bouwbedrijf en met ambachtelijk vakmanschap res-taureren wij bijvoorbeeld kerken, kastelen, boerderijen, fabrieks-gebouwen en molens.

Met een heldere kijk op ont-wikkelingen, een procesmatige werkwijze, een concurrerend prijsniveau en een grote regionale betrokkenheid is LAUDY de ideale partner om mee te bouwen.

Laudy advertorial A4 2007-3.indd1 1 20-03-2007 11:47:26

LAUDY BOUW & ONTWIKKELING Postbus 89, 6130 AB SITTARDT .......................................+31 (0)46 4516933F .......................................+31 (0)46 4520631E [email protected] www.laudybouw.nl

DE BONTH VAN HULTEN BVPostbus 115, 5250 AC VLIJMENT .......................................+31 (0)73 5119022F .......................................+31 (0)73 5117387E [email protected] www.bonthvanhulten.nl

Adviesbureaus

advies en management voor de bouw en civiele techniekNebest Adviesgroep is een onafhankelijk ingenieurs-/adviesbureau, gespecialiseerd in inspectie, technisch advies en projectmanagement op het gebied van bouwkundige, civiele, werktuigbouwkundige en elektrotechnische projecten. Daarnaast is Nebest Adviesgroep continu bezig met ontwikkeling van nieuwe, geavanceerde onderzoeksmethoden.

Nebest Bouwadvies B.V. realiseert in opdracht van Programma Bureau

‘Het Nieuwe Rijksmuseum’ en Cruz y Ortiz Arcitectos de directievoering,

hoofdbouwtoezicht en het bouwtoezicht van Het Nieuwe Rijksmuseum te

Amsterdam.

NEBEST BOUWADVIES B.V.

Schoonhovenseveer 31-33, 2964 GB Groot Ammers

T 0184 60 17 66, www.nebest.nl

NEBEST BOUWADVIES B.V.

Zeeweg 144, 2224 CH Katwijk

T 071 361 17 22

NEBEST BOUWADVIESHobbemastraat 21, 1071 XZ AMSTERDAMT .......................................+31 (0)71 3611722F .......................................+31 (0)71 3613053E [email protected] www.vanbragtbv.nl

Bakstenen

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V.Langeweistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)77 4742920E [email protected] www.biezeveld.nl

BRICKBURGERS B.V.St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVERT .......................................+31 (0)77 4742920F .......................................+31 (0)77 4745170E [email protected] www.brickburgers.com

Bedrijfswageninrichtingen

SORTIMOSchaarbeeklei 207, B - 1800 VILVOORDET ...........................................+32 (0)2 3550370

Gevelonderhoud

GON GEVELONDERHOUD NED.Postbus 207, 3890 AE ZEEWOLDET .......................................+31 (0)36 5226443F .......................................+31 (0)36 5235388E [email protected] www.gon.nl Glas

STOLKER GLASWijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T .......................................+31 (0)30 2855400 F .......................................+31 (0)30 2672902 E [email protected] www.stolkerglas.nl

ISOGLAS HAARLEM BVJan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEMT .......................................+31 (0)23 5319036F .......................................+31 (0)23 5341022E [email protected] www.isoglas.nl

Glasspecials

ADPRO HARDGLAS BVValkenburgerweg 806361 ED NUTHT .........................................+31 (0)45 5245948 F .........................................+31 (0)45 5245211 E [email protected] W www.adpro-hardglas.nl

Glasateliers

ATELIER LUX NOVADerde Morgen 17 .5233 NL ‘s-HERTOGENBOSCH T .........................................+31 (0)73 6418628

GLASATELIERS STEF HAGEMEIERHoefstraat 199, 5014 NL TILBURGT ........................................+31 (0)13 5360818F ........................................+31 (0)13 5358655 E [email protected] W www.glasinloodnet.nl

BLOEM GLAZENIERS VOFFoxham 45-47, 9601 LE HOOGEZANDT ........................................+31 (0)598 398806F ........................................+31 (0)598 398807E [email protected] W www.bloemglazeniers.nl

GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELDAnthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP BARNEVELDT ........................................+31 (0)342 444424F ........................................+31 (0)342 444266E [email protected] W www.glasinloodbarneveld.nl

Glas in lood

GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELDAnthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP BARNEVELDT ........................................+31 (0)342 444424F ........................................+31 (0)342 444266E [email protected] W www.glasinloodbarneveld.nl

Hoveniers

JACOBUS VAN DER STAR TUINENBuskeshof 5, 5311 GW GAMERENT .........................................+31 (0)418 562888 F .........................................+31 (0)418 562292 E [email protected] www.startuinen.nl

Isolatie

bluedec‘ ‘s werelds best isolerend materiaal

BLUEDEC®Ressenerbroek 26d, 6666 MR HETERENT .........................................+31 (0)26 4722003 F ........................................ +31 (0)26 4720760 E [email protected] www.bluedec.nl

Kunststof en aluminium profielen

COLORMATICSToekomstlaan 25-3, B - 3600 GENK (ZWARTBERG)T ...........................................+32 (0)89 702890 F ...........................................+32 (0)89 712391

Leidekkers

VAN DE KIMMENADE BVHof Bruheze 404, 5704 NR HELMONDT. ...................................... + 31 (0)492 512164 F ....................................... + 31 (0)492 558867 E [email protected] www.leiendaken.nl

LEI EN DAKDEKKERSBEDRIJF D. FüSERS BVVeldweg 44, 6075 NL HERKENBOSCHPostbus 478, 6040 AL ROERMONDT .........................................+31 (0)475 535828 F ........................................ +31 (0)475 535827 E............................................. [email protected]

wie

do

et

wa

t

Bouwen aan monumenten 61

Va

naf €

39

6,-

per

jaa

r w

eten

uw

kla

nten

oo

k w

at

u d

oet

! Bel

+3

1 (

0)4

95

45

00

95

vo

or

alle

info

rma

tie o

ver

een

verm

eld

ing

Ongediertebestrijdinge RENTOKILPostbus 129, 3454 ZT DE MEERNT ......................................+31 (0)800 0226600 F ........................................+31 (0)342 444266W www.rentokil.nl

VAN LIEROP CONSERVEERT & HERSTELT HOUT | VERDRIJFT VOCHTPostbus 52, 2400 AB ALPHEN A/D RIJNRegio Noord, Alpen aan den Rijn T .........................................+31 (0)172 433514Regio Zuid en Belgie, Liempde T .........................................+31 (0)411 632647 F ........................................ +31 (0)172 417715 E [email protected] www.vanlierop.nl

Project Ontwikkelaars

Visie krijgt vorm...

Steenen Trappen, Roermond

Solea, Roermond

MUEV_AdvCirque.indd 1 21-10-2008 15:19:47

MUERMANS GROEPOude Borgstraat 12, MERUM-HERTEN POSTBUS 124, 6040 AC ROERMONDT .......................................+32 (0)475 350080 F .......................................+32 (0)475 315034 W www.meurmans.nl

U zoekt kwaliteit, service en deskundigheid met hoofdletter geschreven. Zeker bij de aan- of verkoop van een monument, want zo’n stap verdient extra zorg en aandacht. Daarom zoekt u een makelaar in wie u uw gevoel van zorgvuldigheid herkent. Een makelaar die écht iets toevoegt: betrokkenheid, gedegen vakkennis, marktinzicht en inzicht in de emotionele betekenis van uw beslissing. Een vakman of -vrouw die de tijd neemt, u de ruimte geeft en die een sparringpartner van niveau is.

Bonnema Makelaars bemiddelt al jaren bij de aan- en verkoop van monumenten en weet als geen ander wat van een monument een thuis maakt.

Informatie over onze vestigingen vindt u op www.bonnema.nl.

Een monument verkoopt u met Bonnema!

BonnemaMinderbroederssingel 50, 6041 KK ROERMONDT .......................................+31 (0)475 577111 F .......................................+31 (0)475 577110 W www.bonnema.nl

Casa Carmeli ▪ 15 Kloosterwoningen Patio Carmeli ▪ 9 Patiowoningen

Opdrachtgever Architect Makelaar Makelaar

T: 0475 600 836 I: www.lambriexbeheer.nl

T: 0475 330 947 I: www.coppenbv.nl

T: 0475 407 044 I: www.roerstreek-vastgoed.nl

T: 0475 577 111 I: www.bonnema.nl

LAMBRIEX BEHEER BVRijksweg Zuid 89, 6071 NL SWALMENT ...................................... +31 (0)475 600836 F ...................................... +31 (0)475 600704 E [email protected] www.lambriexbeheer.nl

Restaurateurs

VAN MILT RESTAURATEURS BVKauwenhoven 38, 6741 PW LUNTERENT ...................................... +31 (0)318 482256 F ...................................... +31 (0)318 484189 E [email protected] www.vanmiltrestaurateurs.nl

Siersmederijen

G. DE ROOY LAS EN SIERSMEEDWERKSeringstraat 29, 6744 WZ EDERVEENT ........................................ +31 (0)318 573231 F ........................................ +31 (0)318 571100 E [email protected] www.gderooy.nl

Smederijen

SMEDERIJ OLDENHAVE BVBedrijvenweg 6, 7251 KX VORDENT ........................................ +31 (0)575 551428 F ........................................ +31 (0)575 551714 E [email protected] www.smederijoldenhave.nl

SMEDERIJ ROMBOUT BVRijksstraatweg 9, 4197 BA BUURMALSENT ...................................... +31 (0)345 572284 F ...................................... +31 (0)345 572284 E [email protected] www.rombout.com

WILPSTRA B.V. FIJNCONSTRUCTIE- EN SIERSMEEDWERKHoofdstraat 160, 9861 AM GROOTEGASTT .......................................+31 (0)594 612112F .......................................+31 (0)594 613844E [email protected]

Ventilatie

VAN BUURENNijverdalseweg 125, 7461 AG RIJSSENT .......................................+31 (0)548 535353 F .......................................+31 (0)548 535355 E [email protected] www.van-buuren.com

ASSA ABLOY NEDERLAND B.V.Meerval 3-5, 4941 SK RAAMSDONKSVEERT .................................... + 31 (0)88 6394600 F ..................................... +31 (0)88 6394675 E [email protected] www.assaabloy.nlVraggestuurd

DUCO “VENTILATION & SUN CONTROL”Handelsstraat 19, B-8630 VEURNET ..........................................+32 (0)58 330033F ..........................................+32 (0)58 330044E [email protected] www.duco.eu

UNILUX NEDERLAND B.V.Schouwrooij 18, 5281 RE BOXTELT .......................................+31 (0)411 677953F .......................................+31 (0)411 684277E [email protected] www.uniluxbv.nl

Verbindingen voor de bouw

GEBR. BODEGRAVEN BVAtoomweg 2, 2420 AA NIEUWKOOPT ......................................+31 (0) 172 520110 F ..................................... +31 (0) 172 571753E info.gb.nlW www.gb.nl

Vloeren

www.HistorischeHoutenVloeren.be

Galerij : Sint-Katelijnestraat 41, B-2800 MECHELEN (België) (ook werkzaam in Nederland, Frankrijk, Engeland, Zwitserland, …)

Tel. +32 478 564954 e-mail [email protected]

HISTORISCHE HOUTEN VLOERENKazernestraat 15, B-2801 HEFFEN-MECHELENT .........................................+32 (0)15 277548F .........................................+32 (0)15 276573E [email protected] W www.HistorischeHoutenVloeren.be

Vochtbestrijding

KöSTER AFDICHTINGSSYSTEMEN BVPostbus 432, 3840 AK HARDERWIJKT ........................................ +31 (0)341 467090 F ........................................ +31 (0)341 467099 E [email protected] www.koster-afdichtingssystemen.nl

Wandspanning

FRANS HAZENBOSCHHollandseweg 17, 4635 BD HUIJBERGENT .........................................+31 (0)6 55331647 E [email protected] www.franshazenbosch.nlW www.wandbespanning.nl

Documents

Bouwen aan Monumenten 02 2009