Zrozumie Rosj?

WYDZIA STUDIW MIDZYNARODOWYCH I POLITOLOGICZNYCH|

UNIWERSYTETU DZKIEGO

INTERDYSCYPLINARNY ZESP BADA RELIGIOZNAWCZYCH

Marian Broda

ZROZUMIE ROSJ?O ROSYJSKIEJ ZAGADCE-TAJEMNICY

IbidemD 2011

Copyright by Marian Broda, 2011

RECENZENCIprof. Janusz Dobieszewski, prof. Aleksander Lipatow,

prof. Przemysaw Waingertner

REDAKTORBogusaw Pielat

PROJEKT OKADKIPawe Chuderewicz

Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caocilub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.

Wykonywanie kopii metod kserograficzn, fotograficzn, a take kopiowanie ksiki na noniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie

praw autorskich niniejszej publikacji.

Wydawnictwo Naukowe Ibidemul. Krtka 6, 95-006 Kurowice koo odzi

tel. (042) 214 00 04; 665 126 997e-mail: alopatka@ibidem.com.pl

www.ibidem.com.pl

DRUKPHU Multikram

ul. Mawska 20D, 87-500 Rypintel./fax (054) 280 22 06

multikram@hot.pl

ISBN 978-83-62331-09-3

SpIS TRECI

Wstp ..................................................................................................... 7

Rozdzia 1: U sakralnych i archaicznych rde rosyjskiej zagadki-tajemnicy................................................................ 28

1.1. W uniwersalnych strukturach mitu. ...........................................29 1.2. Dusza rosyjska: okrelono nieokrelonoci. ...........................39 1.3. Treciowe specyfikacje, wymiary i dynamika rosyjskoci ..........51 1.4. Sakralny charakter dowiadczenia rosyjskoci i Rosji ..................68

Rozdzia 2: Historyczne metamorfozy, poszukiwania i uobecnienia rosyjskoci ..................................................................... 78

2.1. Oblicze rosyjskiego prawosawia ................................................80 2.2. Wobec zachodniego wyzwania .................................................107 2.3. Narodnicka przygoda inteligencji .............................................132 2.4. Dostojewski, Soowjow i renesans religijno-filozoficzny.

Leontjew ........................................................................................152 2.5. Bolszewicko-komunistyczne dowiadczenie Rosji .....................173 2.6. Putinowska Rosja pocztku XXI wieku ....................................199

Rozdzia 3: Sposb percepcji, ambiwalencje i wyzwania przyszoci... 224 3.1. Idea szczeglnej wolnoci Rosji. ...............................................225 3.2. Ku gbi Rzeczywistoci w Przyszo?.. .................................241 3.3. Wizje przyszoci: weryfikacja, reinterpretacja, reprodukcja ......260

Rozdzia 4: Rosja i Zachd problemy wzajemnego rozumienia si i dialogu. ............................................................................................ 292

4.1. Kwestia swoistoci i uwika rosyjskiej wiadomoci.................293 4.2. Dwie tradycje ..........................................................................306 4.3. Trudnoci i szanse wzajemnego rozumienia si i dialogu ..........318

Rozdzia 5: Wspczesno, historia, tradycja, przyszo. ............... 341 5.1. Dzieo Piotrowe i Rosja Popiotrowa. ........................................345 5.2. Bolszewicki komunizm i Rosja .................................................375 5.3. Rosyjska koleina ...................................................................398

Zakoczenie ....................................................................................... 438 1. W poszukiwaniu prawdy, totalnoci i peni. ................................439 2. Tosamo nietosamoci i fenomen rosyjskiego Sfinksa ........465

Indeks osobowy .................................................................................. 485

Bibliografia .....................................................................................497

............................................................................................531

Summary .........................................................................................538

WSTp

Jak susznie zauwaono, starajc si opisa struktur konstytuujc charak-ter waciwego jej dyskursu, filozofia zamiast wzorem nauk szczegowych, wyodrbniwszy raz i okreliwszy swj przedmiot, skupi si na rozwizywa-niu konkretnych kwestii badawczych pyta wci o sam siebie. Wielk cz energii pochaniaj wwczas, podejmowane wci na nowo i powracajce jak-by do punktu wyjcia, prby zrozumienia przez ni siebie, swego przedmio-tu, swoistoci, natury czy powoania. By moe zatem wanie skupienie uwagi na analizie owych nieustajcych prb samozrozumienia pozwala uchwyci to-samo filozofii lepiej ni jakikolwiek inny zabieg1.

Z analogiczn sytuacj spotykamy si w przypadku Rosji. Ojczyzna Dosto-jewskiego jest krajem, w ktrym od stuleci wci na nowo stawiane s pytania o Rosj i podejmowane s wysiki, zmierzajce do rozpoznania i okrelenia wa-snej tosamoci. Przewodnim motywem wielu takich prb pozostaje w szczeglno-ci pojmowany jako cel poszukiwa wasnych, zmierzajcych do rozwizania rosyjskiej zagadki lub okazja do pniejszej kontemplacji nieprzeniknionych gbin rosyjskiej tajemnicy finalistycznie pojty zamys zrozumienia Ro-sji. Zamys w jest wypowiadany wprost bd moliwy do ujawnienia zarwno w koncepcjach filozofw, mylicieli czy pisarzy rosyjskich, jak i w potocznych schematach percepcyjno-konceptualizacyjnych, a take w rozmaitych formu-ach ideologiczno-politycznych kolejnych pokole Rosjan oraz w typie prowa-dzonego przez nich dyskursu. Wszystkie wielkie umysy Rosji wskazuje, nie bez pewnej jednostronnoci i przesady, Arkadij Raskin uwiadamiay sobie istnienie problemu Rosji, jej tajemnicy, zagadki, jej niejednoznacznoci, od-rbnoci w stosunku do wszystkich innych krajw2. W ostroniej sformuowa-nym przekonaniu Ludmiy Saraskiny: Rosyjska myl narodowa od dawna od-czuwaa potrzeb i obowizek odgadnicia zagadki Rosji3.

1 Por. M. Siemek, Filozofia, dialektyka, rzeczywisto, Warszawa 1982, s. 711.2 A. Raskin, Rossija, ili czetwiortyj wopros fiosofii, Minsk 2010, s. 11. 3 L. Saraskina, Russkij um w poiskach obszczej idiei, The Dostoevsky Journal: An Independent Review

2007 [2010]2008 [2010], vol. 89, s. 81.

8

Z uwagi na ywotno, ustawiczno, centralno, charakter i specyfik, a nawet swoisty kult podobnych pyta i prb zrozumienia Rosji w tamtej-szej filozofii, myli i tradycji kulturowej, naley spodziewa si, e wanie ich analiza moe otwiera wan perspektyw poznawcz, istotn przy badaniu ro-syjskiej myli filozoficznej i znacznie szerszej tradycji intelektualno-kulturowej. Z drugiej za strony, mona rwnie oczekiwa, e stopie centralnoci, ywot-noci, a take sens, charakter i ksztat pyta o Rosj, zwizanych z nimi wysi-kw poznawczych oraz typ i zasadnicze wyznaczniki treci, poszukiwanych, uzyskiwanych, akceptowalnych i akceptowanych na nie odpowiedzi mog, i powinny, by objaniane przez waciwoci szerszego kontekstu kulturowego, mylowego i duchowego, w ktrym si one pojawiaj.

Rosyjskie pytania o Rosj wyartykuowane wprost bd dajce si ujaw-ni i odczyta w wypowiedziach dotyczcych rosyjskoci i Rosji, zwizane z nimi denia samopoznawcze i odpowiedzi, ktre przynosz, ich wsplno-towe znaczenie, funkcje kulturowe, spoeczne itp. mog by przedmiotem rnorakich, w pewnym zakresie uzupeniajcych si, analiz np. socjologicz-nych, psychologicznych, antropologicznych, kulturologicznych, politologicz-nych, ideologicznych, filozoficznych, mitologicznych, teologicznych. Przed-miotem heurystycznie podnej analizy filozoficznej mog si one, jak sdz, sta wtedy zwaszcza, gdy w prowadzonych badaniach wykorzysta si moli-woci poznawcze, jakie stwarza zapocztkowane przez kantowski transcen-dentalizm przejcie od biernej do czynnej koncepcji poznania. Kada pr-ba poznawcza wyznaczona, pojmowanym w okrelony sposb, pytaniem o Rosj, jawi si wwczas jako, wsptworzcy poznawan przedmioto-wo, akt podmiotowy: mylowy, filozoficzny, ideologiczny, wiatopogldo-wy itp.; czsto rwnie cho niekoniecznie explicite sakralny czy quasi- -sakralny. Odnajdowane w jego rezultacie istota i w ogle przedmiotowo rosyjskoci nie s zatem bytem samym w sobie, czym spoza uruchomiane-go procesu sensotwrczego, lecz stanowi korelat okrelonej intencji podmio-towej4. Pytanie o Rosj nie jest zewntrzne wobec swego przedmiotu, lecz w zasadniczych rysach zakada go ju z gry. Uwiadomienie sobie powyszego wymagajce przyjcia epistemologicznego (a nie, pogronego w swej bezpo-rednioci w przedmiotowo, epistemicznego) punktu widzenia, zdolnego dostrzec wspzaleno obu czonw podmiotowo-przedmiotowej relacji po-znawczej stwarza moliwo rozpoznania i problematyzacji, oglnych ram, ja-kie ona a priori wyznacza dla sfery wysikw samopoznawczych Rosjan oraz po-rzdku przedmiotowego, jaki one rozpoznaj, zakadajc go w wielu istotnych rysach de facto ju wczeniej jako istotny, prawdziwy i rzeczywisty5.

4 Por. w sensie oglnofilozoficznym, M. Siemek, Filozofia, dialektyka..., s. 17. 5 Por. tame, s. 4244.

9

W pokantowskiej perspektywie teoretycznej moliwe, celowe i niezbdne sta-je si rozpoznanie niedostrzeganych zwykle, bo niewidocznych z pozycji pod-miotu epistemicznego, uwikanego bezporednio w konkretn relacj poznaw-cz szeregu podstawowych zaoe, struktur, waciwoci i uwarunkowa, uruchamianych przez owe pytania, procesw sensotwrczych6. Moliwe i po-trzebne staje si w szczeglnoci rozpoznanie, jakie i dlaczego formy i struk-tury mog pojawi si w ich ramach jako podmiotowo, przedmiotowo, ontolo-gicznie i aksjologicznie wane ustalenie czynnikw, uwarunkowa, kierunkw i granic dynamiki oraz heterogenizacji podstawowych rozstrzygni struktural-no-treciowych i powtarzajcych si zwizkw sensu, rozpoznanie typw ich, czsto wzajemnie spolaryzowanych, specyfikacji, prb wyszej syntezy, a tak-e sposobw i zakresu dopuszczalnej samoproblematyzacji. Mona wwczas sprbowa zobaczy, czy za wzajemn przeciwstawnoci poszczeglnych wy-kadni istoty rosyjskoci bd jej znaczcych treci i elementw, nie kryje si w wielu wypadkach ich bardziej podstawowe podobiestwo, wynikajce z fak-tu, e mieszcz si one we wspzakadanej przez siebie przestrzeni sensu. Ana-liza owej przestrzeni moe pomc objani nie tylko zrnicowanie czy wrcz wzajemn polarno owych wykadni, lecz rwnie ich dynamik i obustronn interakcj, granice i wyznaczniki charakteru oraz specyfikacji owego zrnico-wania, a nawet polarnoci, mechanizmy przechodzenia jednych przeciwiestw w drugie, prby a take warunki i granice ich wyszej syntezy, czynniki i mechanizmy rozkadowe itp.

Dla sabo przeoranej kantyzmem znacznej czci wiadomoci rosyjskiej w szczeglnoci tej, ktra zdaje si lee u podstaw, znajdujcych si w cen-trum uwagi proponowanych w ksice rozwaa, finalistycznie pojmowanych prb zrozumienia Rosji fakt dokonanej uprzednio projekcji sensotwrczej, wspkonstytuujcej badan przedmiotowo, ale i poznajc podmioto-wo, a take sam akt dokonanego przez siebie, choby bezwiednie, wyboru sensu, pozostaj w sposb naturalny poza ramami pola widzenia. Relatywnej rzadkoci, saboci bd zmieniajcemu ich pierwotny sens przeksztacaniu idei kantowskich a, w nastpstwie, faktycznemu nieujawnianiu momentu pod-miotowego w ksztacie rozpoznawanej przez siebie przedmiotowoci rosyjskiej w ogle sprzyjaj tam silne, orodkowe wrcz, w kulturze i myli rosyjskiej pierwiastki mistycznego realizmu, antyfenomenalizmu, ontologizmu, kosmi-zmu, orientacji na totalno, wsplnotowego antyindywidualizmu, maksyma-lizmu itp.7

6 Por. tame, s. 4957, 6975.7 Por. M. Broda, Russkije woprosy o Rossii, Moskwa 2005, s. 257265.

10

Sami myliciele rosyjscy ujawniali niejednokrotnie skonno do akcento-wania swej obcoci wobec idei kantowskich, wskazujc m. in. e filozofia ro-syjska prowadzi nieustann walk z kantyzmem...8 bd podkrelajc fakt bezpodnoci kantyzmu na gruncie rosyjskim9. Rwnie symptomatyczne wydaje si rozpowszechnione wrd nich przekonanie, e nawet rosyjscy neo-kantyci skaniali si ku metafizycznym predylekcjom rosyjskiej filozofii, pr-bujc przystosowa krytyczn filozofi do tradycji rosyjskiej spekulacji i wia-ry10. Gdy za starali si jednak sprosta rygorom, wpisywanym w sam rdze ich kantowsko-neokantowskich inspiracji filozoficznych, sytuowali si z regu-y ju poza centralnym nurtem ojczystych dysput i poszukiwa poznawczych, poza przestrzeni oczekiwanych, akceptowalnych i akceptowanych tam rozwi-za i odpowiedzi. Jak podkrela w uoglnionej konkluzji przeprowadzonych przez siebie bada o. Wasyl Zienkowski: Rosyjski neokantyzm [] nie po-rywa si na zasadnicze problemy rosyjskiego ducha11. Mocno zakorzenione w myli i kulturze rosyjskiej pragnienie wiedzy integralnej, intencja patrzenia na wiat z punktu widzenia wyszej syntezy, zdolnej przezwyciy, przypi-sywan w szczeglnoci Zachodowi, negatywnie ocenian alienacj rozmaitych typw i dziedzin wiedzy, nie sprzyjaj rzeczywistemu uwiadamianiu sobie w formie innej ni upada lub, poprzez uczestnictwo w wyszej caoci, zniesiona obecnoci, i epistemologicznych nastpstw, momentu podmioto-wego (w sensie kantowskim), tkwicego w kadej konceptualizacji wiata, typie czy systemie wiedzy.

Pod rozpatrywanym wzgldem nie mamy jednak, zaznaczmy to wyranie, do czynienia z sytuacj monolityczn: w myli rosyjskiej pojawiaj si rw-nie stanowiska odmienne, korespondujce niekiedy z przedstawian w ksice perspektyw badawcz wci jednak sabiej rozpowszechnione i mniej wpy-wowe, zwaszcza w sferze wiadomoci potocznej, tradycji wsplnotowej czy w myleniu ideologicznym; nakierowane na rozpoznanie wewntrznych me-chanizmw i struktur sensu rosyjskiej kultury, by wymieni prace J. M. otma-na, B. Uspienskiego, S. Awierincewa, A. Jurganowa, W. Mildona, A. Lipatowa, A. Achijeziera czy I. Jakowienko12. Ich podejcia zdaj si czy, i jednocze-nie kadorazowo wspkonstytuowa tak jak wczeniej, zawierajce niejed-

8 S. Frank, Istota i wiodce motywy filozofii rosyjskiej, [w:] L. Kiejzik (red.), Niemarksistowska filozofia rosyjska. Antologia tekstw filozoficznych XIX i pierwszej poowy XX wieku, cz. I, d 2001, s. 39.

9 L. Karsawin, Wschd, Zachd i idea rosyjska, [w:] tame, s. 178.10 S. Ninikow, O specyfice rosyjskiego neokantyzmu (uwagi o filozofii wiary A. I. Wwiedieskiego),

Colloquia Communia 2004, nr 2 (77), s. 29.11 W. Zienkowskij, Istorija russkoj fiosofii, t. 2, cz. 1, Leningrad 1991, s. 225.12 Por. W. Kutiawin, O. Leontjewa, Mif o russkom Sfinksie, Jewropa. urna Polskogo Instituta Mie-

dunarodnych Die 2006, No 6, s. 167.

11

nokrotnie podobne intencje i intuicje stanowiska A. Hercena i K. Leontjewa postawa dystansu, zdolno i moment problematyzacji szeregu podstawowych zaoe i przesdze dominujcego nurtu owej kultury, wraz z jego mentalny-mi, spoecznymi korelatami, nastpstwami i konsekwencjami.

Stopie orodkowoci pyta o Rosj w szczeglnoci tych wyznaczonych finalistycznym imperatywem jej zrozumienia w tamtejszej tradycji intelek-tualnej okrela z kolei stopie, w jakim ich analiza moe si sta jednoczenie krytyk rozumu rosyjskiego w ogle, rozpoznawaniem zakadanego przeze kulturowego a priori, a take sposobu i charakteru jego moliwej problematyza-cji. Kadej kulturze waciwy jest przecie pewien porzdek czy topografia sen-su, ktry zapominajc zwykle o uprzednio dokonanej projekcji rozpozna-je ona w wiecie jako naturalny, prawdziwy czy rzeczywisty; w przeciwiestwie do innych, odbieranych jako obce, arbitralne, nieprawdziwe, nierzeczywiste itp. Jednoczenie zostaje wwczas przesdzone, co moe pojawia si, bd nie, jako oczywiste czy zrozumiae, a take, co, i w jaki sposb, staje si problemem, nie jest postrzegane jako problem lub wiadomie pozostawione zostaje poza sfe-r dokonywanej problematyzacji13. Analiza rosyjskich pyta o Rosj i formuo-wanych na nie odpowiedzi nie jest zatem jedynie analiz tamtejszej refleksji nad kulturow tosamoci rosyjskoci, ale rwnie w stopniu i zakresie, w jakim ta ostatnia poprzez nie wsptworzy si i wyraa analiz samej owej tosamo-ci oraz wspzalenoci ich obu.

Zamiast docza do grona osb prbujcych definitywnie rozwiza rosyj-sk zagadk, rozstrzygajc o naturze Rosyjskiego Sfinksa, bd pogry si w kontemplacji rosyjskiej tajemnicy, proponuj zachowujc poznawczy dy-stans do nich zastanowi si nad fenomenem ustawicznoci tamtejszych po-szukiwa wasnej tosamoci, wyznaczonych imperatywem zrozumienia Ro-sji; nad tym, co on wiadomie bd bezwiednie zakada, co przesania i czego szuka. Zapyta o to, co znaczy owo, tak czsto podejmowane, wyzwanie: Zro-zumie Rosj! Przyjrze si jego uwikaniom w uniwersalne struktury mitu, re-ligijno-kulturowym, duchowo-mentalnym i spoeczno-politycznym przesan-kom i konsekwencjom jego obecnoci, znaczenia, centralnoci zajmowanego miejsca i ywotnoci w tradycji rosyjskiej, a take wyznaczonym przez nie ra-mom rosyjskich wysikw samozrozumienia si14 i samoproblematyzacji.

Finalistycznemu zamysowi zrozumienia Rosji towarzyszy najczciej bezwiednie, cho zarazem w sposb nieunikniony odpowiadajca mu pro-jekcja sensu, zakadajca a priori okrelony porzdek rzeczywistoci. Dzieje si

13 Por. M. Broda, Historia a eschatologia. Studia nad myl Konstantego Leontjewa i zagadk Rosji, d 2001, s. 225227.

14 Wanie samozrozumienia, nie za samorozumienia, ktremu powinna towarzyszy waciwa mu wiadomo historycznoci, wzgldnoci, procesualnoci, dialogicznoci itd.

12

tak zarwno wwczas, gdy zamys w przywouje si w znaczeniu Syzyfowego trudu (konstatowanie tajemnicy nie jest przecie w podobnych przypadkach po prostu biernym stwierdzeniem braku wiedzy, lecz raczej postaw aktywn, ontologizowanym uzasadnieniem negacji moliwoci, penego zwaszcza, po-siadania podobnej wiedzy i dysponowania ni15, jak i wtedy, gdy ogasza si a co najmniej wyraa wiar w istnienie i moliwo jego znalezienia defini-tywne rozwizanie rosyjskiej zagadki.

W pierwszym przypadku zaoona zostaje szczeglna natura Rosji, wyklu-czajca moliwo jej zrozumienia czy poznania; dla przykadu, jak konsta-tuje Wiaczesaw Iwanow, wszystko to, co historyczne, sprawy bytowe i psy-chologiczne, s jedynie zewntrznym obleczeniem, czasowym odzieniem cia, przejciow modalnoci jej [tj. Matki-Rusi przyp. M. B.] ukrytego oblicza widzialnego tylko dla Boga16. W drugim, nie odchodzc od przewiadczenia o szczeglnoci natury Rosji, ujmuje si j jako tak, ktra moc wasnej dy-namiki wyjawia wybranym, odpowiednio uzdolnionym i przygotowanym sw eschatologiczn istot dziki czemu na nich i na Rosj spyn moe poczucie nie tylko narodowej, ale i bardziej uniwersalnej, nawet oglnoludzkiej misji17. By ograniczy si, dla wstpnej egzemplifikacji, do sw Wodzimierza Soowjo-wa, uwaanego przez wielu swych rodakw za najwikszego z rosyjskich filozofw:

Idea rosyjska, historyczny obowizek Rosji wymaga od nas uznania naszej nieroze-rwalnej wizi z powszechn rodzin Chrystusa i zwrcenia wszystkich naszych naro-dowych talentw, caej mocy naszego imperium na ostateczne urzeczywistnienie trj-cy spoecznej, gdzie kada z trzech gwnych jednoci organicznych, koci, pastwo i spoeczestwo, s bezwzgldnie wolne i potne, nie w odczeniu od dwch pozosta-ych, ale w umocnieniu bezwzgldnej wewntrznej wizi z nimi. Odtworzy na ziemi ten wierny obraz Boskiej Trjcy oto na czym polega rosyjska idea18.

Zarwno w pierwszym, jak i w drugim przypadku intencja zrozumienia Ro-sji wie si i wspokrela z intencj zrozumienia samego siebie, a konstatacja niepoznawalnoci duszy Rosji bd, przeciwnie, przedstawienie rozwizania

15 Jak objania o. Pawe Florenski: Waciwe (istinnoje) podejcie do tajemnic, to uczestnictwo w nich; jednake rozmylanie o nich nie moe by wyczerpujce; wszystkie owe rozmylania s jednostronne, wszystkie one, mimo najszczerszych chci, mog by przyapane na [swojej przyp. M. B.] niewystarczalnoci i wszystkie s jedynie deniami ku Prawdzie. P. Forienskij, Sobranije soczinienij. Fiosofija kulta (Opyt prawosawnoj antropodicei), Moskwa 2004, s. 127. S jednak, podkrela Florenski, potrzebne, a myl ludzka nie powinna ustawa w prbach zrozumienia gbi tajemnicy. Por. tame.

16 Cyt. wedug: O. Riabow, Umom Rossiju nie poniat' Giendernyj aspiekt russkoj zagadki, enszczina w rossijskom obszczestwie 1998, No 1, s. 37.

17 Por. L. Saraskina, Russkij um, s. 81.18 W. Soowjow, Russkaja idieja, Sankt-Pietierburg 1991, s. 82. By przywoa wiadectwo ywotnoci

podobnego mylenia: Wspczesna Rosja konstatuje Ilja Lewiasz powica si realizacji tej Trjcy, lecz miara [tj. bilans, stopie wspmiernoci przyp. M. B.] istniejca midzy hipostazami daleka jest jeszcze od optymalnoci. I. Lewiasz, Russkije woprosy o Rossii. Diskurs z Marianom Brodoj, Moskwa 2007, s. 212.

13

jej zagadki pocigaj za sob, odpowiednio, analogiczne odpowiedzi na pyta-nie o natur podmiotu, o swoisto i moliwo zrozumienia rosyjskiej duszy, pojcia Rosjan przez samych siebie.

Nie wydaje si, by w obszarze tradycji rosyjskiej z uwagi na waciwy jej mistyczny realizm, finalizm i eschatologizm mona byo mwi zawsze o pe-nej, zwaszcza intencjonalnej, rwnorzdnoci obu wariantw. Pierwszy z nich odgrywa niejednokrotnie raczej rol przygotowawcz, oczyszczajc i negatyw-n; ma wskaza, dla kogo, a take dla jakiego typu poznania i wiedzy zrozu-mienie Rosji musi, i dlaczego, pozosta zasadniczo nieosigalne: dla Zachodu i poznania rozsdkowego w ogle, a take dla skaonych nimi okcydentali-stw, oderwanych od ludu i rosyjskiej gleby citoyenw itp. Zachd twierdzi Fiodor Dostojewski prdzej wynajdzie perpetuum mobile lub eliksir ycia ni zgbi istot rosyjskoci, ducha Rosji19. Podobnie, cho szerzej, bo rwnie do Rosjan odnoszc obszar dowiadczanej tajemnicy, widzi spraw Borys Wy-szesawcew:

Daleka tajemnicza Rosja jej zawsze bali si i jej nie rozumieli []. Z tego, co pi-sze si i mwi na Zachodzie, widz, e nard rosyjski i rosyjski los wci jeszcze pozosta-j cakowit zagadk dla Europy. Jestemy interesujcy, ale niezrozumiali. My nawet sa-mi siebie nie w peni rozumiemy i, pewnie, niezrozumiao, irracjonalno postpkw i postanowie stanowi nawet jak cech naszego charakteru20.

W jego przekonaniu nie dzieje si tak przypadkiem, gdy:

ywio rosyjski czujemy w kadym Rosjaninie jako niepojt i nieprzekraczaln dla obcych istot duszy rosyjskiej przyrody. Trzeba przyzna, e nawet dla nas samych ten ywio wydaje si nie cakiem zrozumiay. Rozumem Rosji nie ogarniesz...21

Zgodnie z reprezentatywnym dla szeroko tam rozpowszechnionych postaw pogldem Mikoaja Bierdiajewa, niedostpna dla zwykych miar i standardw, Rosja pozostaje nieodgadnion tajemnic: kady wierzy w ni po swojemu. Mimo wszystko:

Podej do odgadnicia tajemnicy, ukrytej w duszy Rosji, mona, uznawszy od ra-zu antynomiczno Rosji, jej niesamowit sprzeczno. Wwczas rosyjska samowia-domo uwolni si od faszywych i kamliwych idealizacji, od odpychajcego bawo-chwalstwa, rwnie jak i od pozbawionego charakteru kosmopolitycznego negowania i cudzoziemskiego niewolnictwa22.

19 F. Dostojewski, Dziennik pisarza, Warszawa 1982, t. 1, s. 4748.20 B. Wyszesawcew, Russkij nacyonalnyj charaktier, Woprosy fiosofii 1995, nr 6, s. 112.21 Cyt. wedug: G. Kotlarski, Rosjanie i Rosja szkice do autoportretu, [w:] M. Figura, G. Kotlarski

(red.), Rozumie Rosj. Tropy, Pozna 1997, s. 22.22 N. Bierdiajew, Sudba Rossii. Opyty po psichoogii wojny i nacyonalnosti, Moskwa 1990, s. 10. Mylenie

w ramach antynomii zyskuje wrcz niekiedy rang zalecanej reguy heurystyczno-metodologicznej, wypowiedzianej explicite choby przez Nikit Struwego: problem losw Rosji najsuszniej jest rozwizywa

14

W analogicznych ujciach rodakw Bierdiajewa kluczem do poznania Rosji nie musi by koniecznie jej antynomiczno; wane jest przede wszystkim co oglniejszego poprzez inicjacyjnie pojmowane przebicie si przez warstw ze-wntrznych pozorw otwarcie wrt wyszej, integralnej Prawdy. Sprawa doty-czy zarwno caociowo ujmowanej natury Rosyjskiego Sfinksa, jak i, powi-zanych z ni poszczeglnych zwaszcza tych uwaanych za symptomatyczne czy przeomowe wydarze z jego dziejw, postaci i form, ktre wyoni, i me-tamorfoz, jakim ulega. Co wicej, znaczeniu owego rozpoznania przypisuje si jednoczenie z reguy wymiar bardziej uniwersalny, podkrelajc, e nie moe si ono dokona bez rosyjskiego odniesienia i porednictwa, skoro, by przyto-czy symptomatyczn, wspczesn egzemplifikacj i konkretyzacj podobnego sposobu mylenia:

tylko Rosja jako fundamentalnie chrzecijaska w swych rdach, jako kraj realnie urzeczywistniajcy na poziomie pastwowym dowiadczenie sprawiedliwego socjalnie ustroju spoeczestwa moe sta si now alternatyw, nowym pozytywnym biegu-nem prawdy, dajcym wiatu nadziej na chrzecijask kontynuacj historii23.

Pki co jednak, jak konstatowa, w swej monografii o drogach szeroko rozu-mianej teologii prawosawnej, Georgij Forowski:

Historia kultury rosyjskiej pena jest caa zaci, szturmw, wyrzecze i namitno-ci, rozczarowa, zdrad, eksplozji. Najmniej jest w niej spontanicznej jednolitoci. Ro-syjska tkanina jest tak dziwnie popltana i caa jest gdyby pognieciona i podarta24.

Nie przypadkiem, Gogol skary si: Nie ma co tai my wszyscy kiepsko znamy Rosj, a pytajc j [o ni przyp. M. B.] w obrazie ptaka-trojki [pticy-trojki], dokd pdzi, nie otrzymywa odpowiedzi25.

W refleksji nad rozpatrywanym w ksice sposobem percepcji, konceptuali-zacji i problematyzacji rzeczywistoci rosyjskiej czsto nie dokonuje si dosta-tecznie wyranego rozrnienia obu wskazanych wyej aspektw zagadki-ta-jemnicy Rosji; by moe rwnie dlatego, e naoenie si ich na siebie potguje dodatkowo, bardziej jeszcze pobudzajcy wyobrani, efekt niezwykoci i nie-pojtoci: Rosja to zagadka we wntrzu amigwki zawinitej w tajemnic26 konstatowa Winston Churchill. Powyszemu rozrnieniu bardzo rzadko odpowiadaj rwnie czyste i konsekwentne typy rzeczywistych postaw, repre-zentowanych przez poszczeglnych mylicieli, stanowiska tych ostatnich oscy-

w kategoriach antynomii. Kady sd o Rosji winno si dopenia sdem przeciwstawnym. N. A. Struwe, Prawosawije i kultura, Moskwa 1992, s. 33.

23 A. Mootkow, Missija Rossii. Prawosawije i socyalizm w XXI wiekie, Moskwa 2008, s. 383384.24 G. Forowskij, Puti russkogo prawosawija, Paris 1991, s. 500. 25 I. Lewiasz, Russkije woprosy, s. 9.26 Cyt. wedug: W. M. Soowjow, Tajny russkoj duszy. Woprosy. Otwiety. Wiersii, Moskwa 2001, s. 3.

15

luj bowiem z reguy pomidzy jedn jego stron a drug. Przyjrzenie si owej dwoistoci moe nam pomc lepiej pozna rosyjskie wysiki samookrelenia si, ich ukryte zaoenia i nadzieje, jakie si z nimi wi; take przesanki, uwarun-kowania i mechanizmy samej dialektyki owej zagadki-tajemnicy, odnoszonej do natury czy istoty rosyjskoci, przechodzenia jednej strony polaryzacji w dru-g. W symptomatycznej wypowiedzi Fiodora Stiepuna, odnoszcej si bezpo-rednio do rewolucji bolszewickiej, ujmowanej jednak w szerszym kontekcie rosyjskoci, tamtejsi myliciele, nieustannie trudzcy si nad rozwizaniem za-gadki Rosji, wcale jej jeszcze nie rozwizali:

Czasem od staego wpatrywania si w tajemnic Rosji [] w duszy narasta nieod-parta tsknota i pojawia si pokusa ucieczki w sztuk, filozofi, nauk. Jednak pokusa szybko ustpuje. Nie wolno nam uciec i nie mamy dokd27.

Prezentowana przeze mnie w ksice perspektywa wiadomie unika obu skrajnych, cigle ywotnych i rozpowszechnionych opcji poznawczych zwiza-nych z Rosj. Pierwsza z nich, wasnej wierze w realno swych ezoterycznych przewiadcze na temat Rosji nadaje status wyszej wiedzy, marginalizujcej lub wrcz dyskredytujcej zwyk wiedz empiryczn, druga za, przeciwnie, dokonuje w swej intencji, penej, demistyfikujcej redukcji czy epifenome-nalizacji sensu, obecnego w podobnych sposobach postrzegania, konceptualiza-cji i problematyzacji wiata, do sfery spoecznych interesw czy ideologicznych funkcji, jakie przychodzi im peni.

Celem proponowanych w ksice rozwaa nie jest, podkrelmy to raz jesz-cze, w adnym wypadku poszukiwanie jakiego ezoterycznego klucza do Ro-sji, rozwizywanie jej zagadki, kontemplowanie domniemanych mrokw ro-syjskoci ani te podjcie heroicznego wysiku przeniknicia gbin rosyjskiej tajemnicy czy mistycznego dowiadczenia sensu rosyjskiej duszy, misji, idei. Jest nim natomiast prba zastanowienia si, dlaczego na swym rodzin-nym gruncie kulturowym rzeczywisto rosyjska bya i wci czsto jest kon-ceptualizowana w taki wanie sposb. Przedmiotem moich analiz nie bdzie zatem Rosja traktowana jako swoisty byt sam w sobie, lecz okrelony typ sa-mowiadomoci i zwizanych z nim wysikw samozrozumienia si od dawna silnie kulturalno i mentalnie utrwalony, bardzo znaczcy dla tamtejszej tradycji mylowej28.

27 Cyt. wedug: A. Kara-Murza, L. Polakow, Russkije o bolszewizmie. Opyt analiticzeskoj antoogii, Sankt-Pietierburg 1999, s. 365.

28 Tak scharakteryzowane podejcie badawcze, przedstawione przeze mnie m. in. w Sowie wstpnym do ksiki Poniat' Rossiju?, znalazo swj odpowiednik w monografii Matuszka-Rus', autorstwa mojego rosyjskiego kolegi Olega Riabowa. We Wprowadzeniu do niej pisze on w szczeglnoci: Okrelajc przedmiot bada, podkrelamy, e nie jest nim Rosja sama w sobie. Ksika ta w adnym wypadku nie stanowi kolejnej prby rozwizania zagadki Rosji, odczarowania jej. [] Badamy nie fakty ro-

16

Zignorowanie powyszego zastrzeenia sformuowanego przeze mnie wcze-niej, nie mniej explicite, rwnie we wprowadzeniu do ksiki Poniat' Rossiju? prowadzi moe niekiedy do zaskakujcych interpretacji. Dla przykadu, ana-lizujc ide szczeglnej wolnoci Rosji, traktuj j jako jedno z tamtejszych, archetypowych wrcz, przewiadcze i mitw narodowych, tymczasem jeden z rosyjskich recenzentw owej ksiki przypisuje mi nastpujcy pogld: cha-rakterystyczn cech Rosji jest wolno, tj., jak nastpnie precyzuje, wolno w wyborze drogi rozwoju w dowolnym momencie29. Przywoujc za inne, rozpatrywane przeze mnie skadniki sakralnej wiadomoci Rosjan, np. po-czucie Boskiego wybrania i zwizanego z nim prawa do przewodnictwa w wie-cie, auje on z kolei, e nie jest jasne, czy sam M. Broda uwaa takie obja-nienie wiata, jakie demonstruje rosyjska kultura [analizuj skdind jedynie wybrany jej nurt, ktry, jak sdz, ley u podstaw mylenia o Rosji w katego-riach zagadki-tajemnicy przyp. M. B.], za suszne30. By unikn, na ile to moliwe, podobnych nieporozumie interpretacyjnych, uznaem za celowe zamieszczenie poniej kilku innych jeszcze uwag wprowadzajcych.

Zdaj sobie spraw, e w dyskursie rosyjskim okrelenia rosyjska tajemni-ca i rosyjska zagadka maj niekiedy w pewnej przynajmniej mierze czy wy-miarze samowiadomoci wypowiadajcych je osb charakter metaforyczny, akcentujc, odpowiednio, szczeglne trudnoci poznawcze zwizane ze zrozu-mieniem Rosji lub wasne osignicia w tym zakresie. W wielu przypadkach dystansowanie si Rosjan od podobnego sposobu mylenia o swym kraju i o so-bie nie jest jednak w peni konsekwentne, zachowujc treci tezy, diagnozy, uzasadnienia, ambicje i oczekiwania przekraczajce de facto granice i moli-woci wiedzy profanicznej. Przedmiotem mojego zainteresowania badawczego i przeprowadzanych w ksice analiz bd w kadym razie podstawowe struktu-ry, rda i uwarunkowania takiego sposobu pojmowania Rosji, w ramach kt-rego rosyjska zagadka-tajemnica nie ma wycznie charakteru metaforyczne-go, ale traktowana jest rwnie, wprost lub implicite, jako prawda o rosyjskiej rzeczywistoci, a nawet, w pewnym sensie, jako sama owa, uobecniona w swej prawdzie, rzeczywisto.

Nie jest oczywicie tak, by wszystkie formuowane przez rodakw Dosto-jewskiego i Soowjowa pytania o swj kraj czc w dostatecznym stopniu,

syjskiej historii i granice rosyjskiego charakteru, rosyjskiej duszy, a rnorakie interpretacje tych fak- tw i tych granic, prbujc zrozumie logik rozmaitych obrazw Rosji przez pryzmat gendernych cha- rakterystyk. O. Riabow, Matuszka-Rus'. Opyt giendernogo analiza poiskow nacyonalnoj idienticznosti Rossii w otieczestwiennoj i zapadnoj istoriosofii, Moskwa 2001, s. 4; por. M. Broda, Poniat' Rossiju?, Moskwa 1998, s. 56.

29 O. L. Sim [recenzja ksiki], M. Broda, Russkije woprosy o Rossii, M. 2005, Woprosy fiosofii 2006, No 7, s. 188.

30 Tame, s. 187.

17

czy choby starajc si poczy w swej refleksji, maksymaln oglno z mak-symalnym krytycyzmem, moliwie najoglniejszy punkt widzenia, punkt wi-dzenia caoci ze zdolnoci pytania o wszystko, problematyzowania wszystkie-go, rwnie swych wasnych zaoe i rozstrzygni31 miay zawsze charakter filozoficzny, ani te, by wyznacza je kadorazowo finalistyczny zamys zrozu-mienia Rosji, z rozmaitymi tego, zasygnalizowanymi wyej, konsekwencjami. Nie mona rwnie sprowadza tamtejszej filozofii w ogle, ani poszczegl-nych, kolejno rozpatrywanych w ksice koncepcji, w szczeglnoci, do pyta o Rosj, czy te redukowa sfery owych pyta do ich wymiaru filozoficznego i przejaww obecnoci w tamtejszych koncepcjach stricte filozoficznych32.

Opini E. Barabanowa, w myl ktrej przeszo rosyjskiej filozofii to jej koncentracja na quasi-filozoficznym problemie zagadce: czym jest Rosja33, podobnie jak diagnoz ukraiskiego badacza Anatolija Tichoaza, w myl kt-rej rosyjska filozofia powstaje tam i wtedy, kiedy Rosja staje si gwnym pro-blemem rozumu filozoficznego34, przychodzi zatem uzna za jednostronne i przejaskrawione, de facto raczej postulatywne ni sprawozdawcze, sprzyjajce ponadto uruchamianiu mechanizmw samopotwierdzania si. Jednoczenie z zastrzeeniem, e jego weryfikacja wymagaaby oczywicie przeprowadzenia odpowiednich bada porwnawczych przychodzi uzna za wysoce intuicyjne (w pozytywnym tego sowa znaczeniu) stwierdzenie Tichoaza, zgodnie z kt-rym w Europie nie ma drugiej takiej tradycji filozoficznej, ktra z podobnym uporem, jaki dostrzega si w filozofii rosyjskiej, podejmowaaby prby narodo-wej samoidentyfikacji35. Zdaniem cytowanego badacza, wskazana sytuacja nie jest dzieem przypadku, gdy: Kraj ten by i cigle jest problemem dla samego siebie36, co sprzyja niewtpliwie zwikszeniu stopnia centralnoci i znaczenia treci i problemw, zwizanych z pytaniami o Rosj w tamtejszej wiadomoci spoecznej i tradycji intelektualno-kulturowej.

31 Por. S. Sarnowski, Rozumno i wiat. Prba wprowadzenia do filozofii, Warszawa 1982, s. 5 i n.32 Interesujcy si filozofi i myl rosyjsk czytelnik polski znajduje si w szczeglnie dogodnej

sytuacji ich systematyczny, wielostronny, kompetentny i jednoczenie bardzo bogaty treciowo obraz i analiz, znajdzie przede wszystkim w pracy Andrzeja Walickiego Zarys myli rosyjskiej od owiecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Krakw 2005, ss. 862. Pojawiaj si rwnie wartociowe i wnikliwe monografie, powicone analizie najwaniejszych koncepcji filozoficznych, by wymieni ksik Janusza Dobieszewskiego Wodzimierz Soowjow. Studium osobowoci filozoficznej, Warszawa 2002, ss. 482.

33 E. W. Barabanow, Russkaja fiosofija i krizis idienticznosti, Woprosy fiosofii 1991, No 8, s. 110.34 A. Tichoaz, Platonizm w Rosji, Krakw 2004, s. 186. Jak precyzuje spraw Arkadij Raskin:

od pytania o Rosj zaczyna si rwnie ta mylowa droga, ktr przyjo si nazywa rosyjsk filozofi, chocia poprawniej byoby j nazywa filozofi Rosji [tj. filozofi, przedmiotem refleksji ktrej jest Rosja przyp. M. B.]. A. Raskin, Rossija, s. 15.

35 Tame, s. 7.36 Tame.

18

Uwikanie filozofii i myli rosyjskiej a w szczeglnoci jej nurtu pytajce-go o Rosj w rozpatrywany przeze mnie sposb w dowiadczenie sacrum, ar-chaiczne struktury mitu i duchow tradycj prawosawia nie oznacza oczywi-cie religijnego, ezoterycznego bd mistycznego charakteru caej owej filozofii czy myli. Religijnego uwikania filozofii i myli rosyjskiej nie mona jednak nie dostrzega, marginalizowa czy minimalizowa, podobnie jak problemw, ktre si z nim wi: Wewntrzn tragedi filozofii (tytu jednej z ksiek S. N. Bugakowa), zmuszonej pojmowa Niepojte (tytu jednej z ksiek S. . Franka) i umieszcza Absolutne w ramki utartych poj i wzgldnych sys-temw, silnie odczuwali liczni myliciele rosyjscy37. Tez o. Wasyla Zienkow-skiego, autora najwaniejszej wci chyba historii filozofii rosyjskiej, zgodnie z ktr: myl rosyjska zawsze (i na zawsze) pozostaa zwizana ze swoim y-wioem religijnym, ze sw religijn gleb38, traktuj przede wszystkim jako wany punkt heurystycznego odniesienia, zwracajcy uwag na potrzeb roz-poznania i analizy pojawiajcych si przejaww korespondencji czy homologii midzy religijn percepcj wiata a percepcj wiata, znajdujc wyraz w jake wielu koncepcjach filozofii i myli rosyjskiej, niejednokrotnie skdind progra-mowo antyreligijnych, a take rozmaitych przejaww wzajemnego kamuflau profanum i sacrum.

Od dawna zgodnie dostrzega si i akcentuje zwizki charakteru i specyfi-ki rosyjskiej duchowoci, mentalnoci, postaw yciowych, tradycji i kultury z prawosawiem. Stosunkowo rzadziej natomiast dostrzega si i docenia sto-pie obecnoci i si wpywu pierwiastkw archaicznych modyfikowanych, ale i podtrzymywanych w wielu wypadkach przez wschodnie chrzecijastwo, zachowujce, relatywnie wicej ni jego zachodnie odpowiedniki, treci daw-nych religii kosmicznych39. Nie obywa si jednoczenie bez nieuwiadamia-nych i zakamuflowanych bd dostrzeganych i pojmowanych jako intelektual-ne wyzwanie napi pomidzy jednymi treciami a drugimi.

Nie naley ani absolutyzowa, ani ignorowa swoistoci filozofii, myli i kul-tury rosyjskiej. Tosamo nowoytnej filozofii, myli, kultury, samowiedzy itp. rosyjskiej jest w istotnym wymiarze i stopniu zmediatyzowana przez swj za-chodni kontekst i pierwiastki zachodnie, ktre wcza ona w swe konstrukcje

37 B. Tarasow, Ot sostawitiela. Riealizm w wyszem smysle (christianskije osnowy russkoj fiosofii), [w:] tene (red.), Czeowiek i istorija w russkoj fiosofii i kassiczeskoj litieraturie, Moskwa 2008, s. 5.

38 W. Zienkowskij, Istorija russkoj fiosofii, t. 1, cz. 1, Leningrad 1991, s. 12. Sam Zienkowski daleki by zreszt od religijnego redukcjonizmu w odniesieniu do oglniejszego przecie sensu rosyjskiej myli i tradycji filozoficznej. Por. M. Maslin, A. Andriejew, O russkoj idieje. Myslitieli russkogo zarubieja o Rossii i jejo fiosofskoj kulturie, [w:] E. Czecharin (red.), O Rossii i russkoj fiosofskoj kulturie. Fiosofy russkogo posleoktiabr'skogo zarubieja, Moskwa 1990, s. 2829.

39 Por. M. Broda, Russkije woprosy, s. 7589.

19

mylowe40. Z jednej strony rosyjska kultura, filozofia i tradycja mylowa pozo-staj, cho nie zawsze intencjonalnie i wiadomie, w okrelonej mierze i w okre-lony sposb otwarte na wpywy zachodnie, przejmujc stamtd szereg kon-ceptw, idei, wartoci itp., z drugiej wbudowuj je we wasne matryce mylowe i kulturowe, reinterpretuj ich sens, traktujc ponadto czsto treci zachod-nie jako punkt negatywnego odniesienia. Prby wykroczenia poza treci, stan-dardy czy przesdzenia zachodnie bd odwrcenia relacji midzy Rosj a Za-chodem tak, by pierwszej z nich przypada rola centrum i eschatologicznie (bd quasi-eschatologicznie) pojmowanej awangardy prowadz niejednokrotnie do cofnicia si ku strukturom bardziej archaicznym lub do wzmocnienia obec-noci i ywotnoci tych ostatnich w myli i kulturze rosyjskiej; kieruj rwnie w wielu wypadkach ku wartociom alternatywnym dla zachodnich41. Naley rwnoczenie pamita, e w odniesieniu do okresu popiotrowego domniema-na rdzenna czy czysta rosyjsko, cakowicie jakoby samoistna wobec treci zachodnich, odnoszona do kulturowej i intelektualnej rzeczywistoci Rosji, sta-nowi de facto mitologizowan czasem, bezwiednie lub, na rozmaite potrzeby, wiadomie abstrakcj mylow, ktrej tre jest w wysoce spekulatywny spo-sb wtrnie dopiero konstruowana.

W rosyjskiej tradycji charakteryzujcej si sabszym ni na Zachodzie wy- odrbnieniem autonomicznej sfery kultury, tendencj do zacierania granic mi-dzy sacrum i profanum, histori i eschatologi, polityk i soteriologi, a jedno-czenie spotgowanym binaryzmem ontologicznym i aksjologicznym pro-gramowo antyreligijne postawy i towarzyszce im sposoby konceptualizacji wiata wielokrotnie okazyway si w rzeczywistoci paradoksalnie zdegenero-wanymi formami kamuflau ideologicznego sacrum. Nakierowane intencjonal-nie na emancypacj i wyjcie poza dotychczasowe struktury sensu, prowadziy czsto do ich reprodukcji i archaizacji. Uwzgldnienie powyszego kontekstu wydaje si, w szczeglnoci, wane w kontekcie analiz rozmaitych, filozoficz-nych, religijnych, ideologicznych itp. formu tzw. rosyjskiej idei, zdajcej si siga swymi korzeniami przy wszystkich swych intelektualnych i kulturo-wych metamorfozach, prbach chrystianizacji czy racjonalizacji archaicznej idei Rosji-duszy wiata42. Intencj powyszych uwag nie jest oczywicie dekre- towanie archaicznego, mitycznego, quasi-religijnego itp. charakteru i treci

40 Por. D. Rajzier, Russkaja fiosofija i russkaja idienticznost', [w:] A. Bolszakowa (red.), Rossija i Zapad w naczale nowogo tysiaczeletija, Moskwa 2007, s. 4348.

41 Por. O. Riabow, Russkaja fiosofija enstwiennosti (XIXX wieka), Iwanowo 1999, s. 300301. 42 Wielkim bdem byoby redukowanie caoksztatu rosyjskiej myli filozoficznej do problematyki

zwizanej z rosyjsk ide i rosyjsk dusz, niesuszne byoby jednak rwnie marginalizowanie obecnoci i znaczenia owej problematyki w sferze szerszej tradycji mylowej i kulturowej Rosji. Por. J. Krasicki, Europejsko i rosyjsko filozofii rosyjskiej, [w:] W. Rydzewski, L. Augustyn (red.), Granice Europy, granice filozofii. Filozofia a tosamo Rosji, Krakw 2007, s. 14.

20

wszystkich podobnych koncepcji w caej ich intelektualnej zawartoci, lecz wskazanie elementw i waciwoci szerszego kontekstu, w jakim si one nie-przypadkowo pojawiaj, a take problemw i wyzwa, stajcych przed ich au-torami na drodze ku pogbionej samowiadomoci filozoficznej, intelektualnej i kulturowej.

Dostrzeganie znaczenia uwikania rosyjskiej samowiadomoci w okrelony kontekst kulturowy i historyczny, stanowicy podglebie dla centralnoci miej-sca, ywotnoci, a take charakteru imperatywu zrozumienia Rosji, nie moe oczywicie prowadzi do pokusy dedukowania jakichkolwiek gotowych treci obecnych w koncepcjach czy wypowiedziach rosyjskich mylicieli i filozofw. Kada z nich podobnie, jak i samo owo zrozumie Rosj dopiero wsp-tworzy, ujawnia i w okrelony sposb owietla wasny kontekst, przejawiajc jego sens, w sposb czsto bardzo poredni i zindywidualizowany, poprzez pro-blemy, ktre sama stawia43. Z drugiej strony, w stopniu i wymiarze, w jakim w kontekst znajduje i nie znajduje swj odpowiednik w rosyjskiej rzeczy-wistoci, historycznej i wspczesnej, jego rozpoznanie moe jednoczenie po-maga w identyfikacji przesanek i uwarunkowa pojawiajcych si tam okre-lonych sposobw odczytania, interpretacji i wykadni owych wypowiedzi oraz koncepcji w wielu przypadkach rwnie tych, ktre cz czy wpisuj ich sens w prby zrozumienia Rosji, uporania si z wyzwaniem rosyjskiej zagadki-ta-jemnicy.

Warto zarazem zastanowi si i sprbowa objani, dlaczego wanie w przy-padku myli i filozofii rosyjskiej problem wasnego uwikania w kontekst reli-gijno-kulturowy oraz duchowo-mentalny, i, w nastpstwie tego, uczynienie go przedmiotem uwanej refleksji, nabieraj szczeglnej wagi zarwno w wymia-rze samowiedzy Rosjan, jak i w perspektywie spoecznych konsekwencji, a tak-e historycznych dowiadcze Rosji. Analiza obecnoci i sposobw podejmo-wania rozwaanej kwestii w tamtejszych koncepcjach mylowych o ile celem refleksji filozoficznej pozostaje denie do samowiedzy zdaje si otwiera heu-rystycznie podn perspektyw poznawcz na spraw tosamoci i rozwoju filo-zofii rosyjskiej, na podejmowane przez jej twrcw prby pogodzenia pragnie-

43 Por. P. Ricoeur, Historyczno a historia filozofii, [w:] Drogi wspczesnej filozofii. Wybra i wstpem opatrzy M. J. Siemek, Warszawa 1978, s. 252257. Jednym z gwnych przedmiotw przedstawianej w mojej ksice rekonstrukcji jest zatem mentalny, intelektualny, religijny i kulturowy kontekst, analizowanego w niej sposobu mylenia o Rosji, a w szczeglnoci pytania o ni, nie za caoksztat kulturowej, mentalnej, spoecznej, politycznej, ideologicznej itp. rzeczywistoci rosyjskiej. Sprowadzanie tej ostatniej w caej jej zoonoci do jednej formuy objaniajcej oznaczaoby pozostawanie w sferze mitu, od ktrej programowo staram si dystansowa. Gdyby przedmiotem analiz uczyni jaki inny fragment bd nurt myli rosyjskiej i stara si rozpozna jego szerszy kontekst kulturowy i historyczny, obraz owego kontekstu nie byby identyczny z przedstawionym w ksice nawet jego podobne elementy czy waciwoci ujawniayby sw obecno kadorazowo, w mniej lub bardziej odmiennych, specyfikacjach i wspzalenociach.

21

nia wolnoci z poczuciem odpowiedzialnoci za ksztat rzeczywistoci, w ktrej przychodzi im y, na dramatyczne wrcz niekiedy poszukiwania drogi midzy fatalizmem kontynuacji dotychczasowoci a kulturowym i spoecznym wyko-rzenieniem.

Oczywistym bdem byoby zarwno absolutyzowanie, jak i marginalizo-wanie czy epifenomenalizowanie, miejsca, siy wpywu i znaczenia mental-noci oraz tradycji kulturowej i intelektualnej w ogle a ich rozpatrywa-nego przeze mnie wymiaru czy nurtu, wraz z towarzyszcym mu sposobem poszukiwania i znajdowania odpowiedzi na pytanie o Rosj, w szczeglnoci w caoksztacie rzeczywistoci rosyjskiej, w jej wymiarze spoecznym, poli-tycznym, ideologicznym itp., w sferze wywieranego przez nie wpywu na do-tychczasow histori i nadchodzc przyszo kraju, na charakter relacji Rosji z jej otoczeniem zewntrznym, na postawy i dziaania, goszone i realizowa-ne wartoci, sposb pojmowania celw i interesw itd. Podobne kwestie po-winny stawa si kadorazowo przedmiotem konkretnych bada, formuowa-nych i weryfikowanych hipotez. W ramach analiz przedstawianych w niniejszej ksice moliwe, i niezbdne, jest jedynie wskazanie wanego, jak sdz, od-niesienia poznawczego przy prbach objanienia rzeczywistoci rosyjskiej, m. in. przez zwrcenie uwagi na obecno okrelonych odpowiednikw czy ko-relatw midzy typami wiadomoci oraz sposobami percepcji i konceptualiza-cji wiata a strukturami spoeczno-instytucjonalnymi, procesami zmian i nie-ktrymi mechanizmami ich dynamiki.

Podstawowym celem badawczym proponowanej ksiki bdzie komplekso-wa analiza rosyjskich pyta o Rosj i wicych si z nimi prb samopoznaw-czych, w szczeglnoci tych, ktre motywowane i prewyznaczone s impera-tywem zrozumienia Rosji. Cele szczegowe obejmuj rozpoznanie i analiz oglnych zaoe i struktur konceptualizacyjno-aksjologicznych obecnych formuowanych explicite bd zakadanych w owych pytaniach i prbach; podstawowych wariantw i historycznych przejaww rosyjskich de samo-poznawczych oraz wymiarw, przyczyn i uwarunkowa rnic i podobiestw midzy nimi; religijnego, kulturowego, spoecznego, mentalnego kontekstu hi-storycznego, w ktrym podobne pytania i denia pojawiaj si, a w szczegl-noci ich uwika w bardziej uniwersalne dowiadczenie sacrum i oglniejsze struktury mitu, obecnoci w nich treci archaicznych; wpywu prawosawnego i postprawosawnego podoa religijno-kulturowego na ksztat i charakter roz-patrywanych prb; obecnoci i wpywu zachodniego kontekstu intelektualno-kulturowego na rosyjskie wysiki samoidentyfikacyjne; przesanek i czynnikw, wspdecydujcych o centralnym miejscu oraz ywotnoci i kierunkach ewo-lucji de samopoznawczych w filozofii, myli, tradycji i kulturze rosyjskiej;

22

wiatopogldowych, ideologicznych i spoecznych funkcji, a take nastpstw, podobnego sposobu mylenia o Rosji i postaw z nim zwizanych w procesach ksztatowania si i w charakterze wsplnoty rosyjskiej; przejaww i sposobw wyczuwania obecnoci czy uwiadamiania sobie przez usiujcych zrozumie Rosj autorw owych pyta wielorakich problemw, jakie si z nimi wi.

Realizacji powyszych zamierze towarzyszy bdzie jednoczenie przyjcie nastpujcych oglnych zaoe badawczych:

1. Skoro w Rosji od wiekw s ywotne traktowane jako kwestia fun-damentalna prby samopoznawcze, to skupienie uwagi badawczej na ich analizie stwarza heurystycznie podn perspektyw poznawcz, istotn dla badania rosyjskiej myli i samowiedzy filozoficznej, a take szerszej tradycji intelektualno-kulturowej, samowiadomoci spoecz-nej, procesw identyfikacyjnych itp.2. Skoro motywem wielu umieszczanych w centrum tamtejszej tra-dycji intelektualno-kulturowej prb samopoznawczych pozostaje finalistycznie pojty zamys zrozumienia Rosji, to rozpoznanie za-oe, ktre mu wiadomie bd bezwiednie towarzysz, jest wane zarwno dla moliwie penego objanienia ich samych, jak i dla lep-szego poznania oglniejszego porzdku czy topografii sensu, waci-wego obecnego w nich lub zakadanego przez nie kulturze i samo-wiadomoci rosyjskiej.

Z kolei w myl podstawowych hipotez badawczych, weryfikowanych w trak-cie przeprowadzanych analiz:

1. Rozpatrywane w ksice, bardzo centralne dla tradycji rosyjskiej i kultywowane w niej, wysiki samopoznawcze cz z reguy ze sob pierwiastki dowiadczenia sakralnego i dowiadczenia profanicznego, elementy wiedzy witej i wiedzy wieckiej, co w znacznym stopniu decyduje o charakterze artykuujcych je koncepcji oraz o rezultatach a take zwizanych z tym zudzeniach i mistyfikacjach prb nada-wania im sankcji religijnej lub uzasadniania ich wycznej prawdziwo-ci w kategoriach czysto racjonalnych.2. Typowe dla rosyjskich pyta o Rosj i towarzyszcych im de sa-mopoznawczych niedostrzeganie momentu wsptworzenia istoty rosyjskoci przez stosowane kadorazowo narzdzia poznawcze, kon-strukcje aksjologiczno-teoretyczne, schematy konceptualizacyjne itp. oraz przekonanie ich autorw, e wypowiadaj si oni na temat rosyj-skoci jako o rozpoznawanym w swej domniemanej gbi bycie sa-mym w sobie, nale do wanych rde wzajemnej przeciwstawnoci i niedialogicznoci poszczeglnych koncepcji, aspirujcych do eksklu-zywnego (tj. uniewaniajcego ujcia alternatywne) zrozumienia Rosji.

23

3. Za akcentowan przez ich autorw wzajemn przeciwstawnoci poszczeglnych wykadni istoty rosyjskoci, wyznacznikw jej tosa-moci itp. kryj si w wielu wypadkach ich bardziej podstawowe po-dobiestwa, wynikajce z faktu, e mieszcz si one w ramach wsp-zakadanej przez siebie oglniejszej przestrzeni sensu, ktrej analiza pomaga objani nie tylko polarno owych wykadni, lecz rwnie ich dynamik i wzajemn interakcj, przechodzenie jednych przeci-wiestw w drugie, prby ich wyszej syntezy itp.4. Silnie ugruntowane i eksponowane w sferze rosyjskich prb samo-poznawczych pojmowanie istoty rosyjskoci w kategoriach duszy (jak te jej rozmaitych odpowiednikw bd metamorfoz), podobnie oscylacja mylenia o niej w ramach dynamicznej opozycji tajemni-cy-zagadki, nie s przypadkowe czy dowolne, lecz maj swe podsta-wy w caym zespole cech, wsptworzcych religijno-kulturowy i du-chowo-mentalny genotyp Rosji, co w znacznym stopniu przesdza o ich charakterze i granicach otwartoci na pozamylowy kontekst hi-storyczny oraz o ksztacie znajdowanych i akceptowanych odpowiedzi na pytania o Rosj. 5. Wane przyczyny wspczesnego kryzysu tosamoci Rosji i Ro-sjan obok szeregu innych powodw, politycznych, ekonomicz-nych, etnicznych, cywilizacyjnych itp. wi si m. in. z ograniczo-n adaptowalnoci utrwalonych tam i wci ywotnych archetypw mentalnych i kulturowych (Rosja dusza wiata, Moskwa Trzeci Rzym itp.) do wspczesnych przemian wiadomociowych, kultural-nych, spoecznych, politycznych itp. na wiecie. W konsekwencji, po-dejmowane prby finalnego osignicia stanu tosamoci prowadz do reprodukcji poczucia nietosamoci, a wysiki radykalnego zerwa-nia z tradycj, tylko na pozr paradoksalnie, nosz jej pitno. Jednym z wanych rosyjskich wyzwa staje si problem takiej redefinicji pod-staw wasnej tosamoci i swojego stosunku do niej, ktra pozwoliaby unikn zej dychotomii: wykorzenienia albo apologetycznej identyfikacji.

Podstawow metod badawcz bdzie w pracy analiza tekstw, w ktrych reprezentatywni wybitni, wpywowi bd typowi przedstawiciele rosyjskiej filozofii i szerszej tradycji intelektualno-kulturowej podejmuj prby samopo-znawcze, pytajc o Rosj i o samych siebie, a take analiza rosyjskich wypo-wiedzi, w ktrych podobne wysiki staj si przedmiotem uwagi i refleksji44. Uzupeniajce znaczenie bdzie miaa porwnawcza analiza tekstw autorw

44 Zasady transkrypcji sowaskich alfabetw cyrylickich stosuj wedug: Nowy Sownik Ortograficzny PWN, red. naukowa prof. E. Polaski, Warszawa 2002, s. LXXXVIILXXXIX.

24

nierosyjskich, polskich i innych zachodnich, w ktrych rozpatrywane s ro-syjskie wysiki samopoznawcze. Badawczym zainteresowaniem zostan objte teksty o charakterze filozoficznym, teologicznym, historiozoficznym, socjolo-gicznym, kulturologicznym, semiotycznym, politologicznym, rozpatrywane w sposb programowo interdyscyplinarny. Filozoficzno-historyczne analizy zo-rientowane bd na takie rozumienie i interpretacj tekstw, artykuujcych rosyjskie pytania o Rosj i zwizane z nimi wysiki samopoznawcze Rosjan, by mogy zosta zachowane i we waciwy sposb odczytane ich sens, we-wntrzne struktury, wzajemny dialog, miejsce w szerszej tradycji mylowo- -kulturowej, relacje z pozatekstow i pozamylow rzeczywistoci, a jedno-czenie udao si utrzyma dystans poznawczy, odpowiadajcy epistemolo-gicznemu (nie epistemicznemu) punktowi widzenia, umoliwiajcemu ich problematyzacj, rozpoznanie przyjmowanych zaoe, przesanek, kryteriw racjonalnoci itp. Dopeniajcy charakter bd miay analizy pomagajce pe-niej wyjania zwizek analizowanych systemw mylowych z ich spoeczno- -kulturowym podoem, a take funkcje, jakie peni one w wiadomoci i dzia-aniach jednostek oraz w sferze ycia zbiorowego, intelektualnego, spoecznego i politycznego.

Pozostaje faktem, e w wiadomoci wielu swych nie tylko mylicieli, ale i w ogle mieszkacw, Rosja do dzi nie potrafi dokona mentalnego samo-okrelenia45. Rosjanie nie przestaj pyta o swj kraj i o samych siebie, a po-dejmowane zradykalizowane zwaszcza w powtarzajcych si kolejnych okre-sach smuty wci na nowo prby samopoznawcze staj si charakterystycznym lejtmotywem tamtejszej tradycji intelektualnej i kulturowej: Myl rosyjska konstatuje Andrzej Walicki charakteryzuje si dzi podobnie jak w czasach przedrewolucyjnych nadmiern, obsesyjn wrcz koncentracj na zagadnie-niu rosyjskiej idei i narodowej tosamoci46. Poczwszy od co najmniej wie-ku XIX jej centralnym problemem pozostaje sama Rosja. W ocenie ameryka-skiego rosjoznawcy, Jamesa Billingtona: aden pewnie nard wiata nie straci tyle energii intelektualnej na to pytanie [o wasn tosamo przyp. M. B.], co nard rosyjski47. Autorw analogicznych pogldw nie trzeba szuka ko-niecznie wrd obserwatorw zewntrznych; by przytoczy sowa wspczesne-go intelektualisty i badacza rosyjskiego Walerego Mildona:

dlaczego nard z wielowiekow histori przez tyle lat stawia wci te same pytania na temat wci tych samych zjawisk? Przy tym przekonujcych odpowiedzi, jak nie by-o, tak nie ma. Dla wielu innych pastw europejskich, z ktrymi Rosja ma dawne i g-bokie zwizki kulturowo-historyczne, na wszystkie podobne pytania odpowiedzi s albo uzyskane, albo po prostu przestano o to pyta, by moe dlatego, e zna si odpowiedzi48.

45 W. Jerofiejew, Czy Rosja przeyje XXI wiek?, Rzeczpospolita, 21.09.2000, s. A8.46 A. Walicki, Smuta czy tylko apatia, Polityka 1999, nr 22, s. 23. 47 D. Billington, Rossija w poiskach siebia, Moskwa 2005, s. 26.48 W. Mildon, Poslednije woprosy o Rossii (Priedisowije), [w:] M. Broda, Russkije woprosy, s. 8.

25

Rosjanie odczuwaj i wrcz kultywuj potrzeb i najchtniej z intencj upragnionej definitywnoci powinno okrelenia na nowo swojej tosamo-ci, miejsca w historii, we wspczesnym i przyszym wiecie oraz swego sposobu bycia w nim. Brak pewnoci co do samych siebie rodzi natomiast wzmacnia niepewno i nieufno wobec innych poczucie zagroenia, bycia otoczonym przez wiat, w ktrym doszukuje si raczej wrogw czy przeciwnikw ni znaj-duje przyjaci. Utrudnia to prawdziwy dialog, partnerstwo i wspprac z in-nymi narodami. Moliwoci i szanse owego dialogu wyznacza w znaczcym stopniu sposb, w jaki sami Rosjanie bd okrela swoj tosamo, definio-wa sposb i sens swojego istnienia, rozumie Rosj i siebie. Podejmowane wy-siki traktowane s przez nich niejednokrotnie jako sprawa zupenie fundamen-talna, niekiedy nawet wykluczajca moliwo autonomicznego, niezalenego od ich wyniku, rozstrzygania i rozwizywania konkretnych problemw kultu-rowych, spoecznych czy teoretycznych:

My te moemy mie demokracj, wybory, konstytucj, wolny rynek i ca reszt, lecz jeli chcemy dokd doj, musimy najpierw dobrze pozna samych siebie musi-my dowiedzie si, kim jestemy i z jakiego punktu zaczynamy49.

W wyraajcej, w spotgowany sposb, analogiczne oczekiwania i nadzieje, opinii wspczesnego historyka rosyjskiego Sergiusza Pieriewieziencewa:

Najwaniejsze pytanie, ktre stawia rosyjska dusza, wyraa si w zaledwie jednym sowie po co? [na ziemi pojawi si nard rosyjski przyp. M. B.]. I jeli Rosjanin zna odpowied na to pytanie, to adne dzieo nie jest ponad jego siy, nic nie jest dla niego straszne, zdolny jest przenosi gry50.

Warto zastanowi si, dlaczego tak wielu rodakw Dostojewskiego podziela podobne przekonania, dlaczego pyta wci o Rosj w taki wanie, a nie inny, sposb; jakich odpowiedzi poszukuje; dlaczego nie przestaje pyta, co i dla-czego od stuleci sprzyja odtwarzaniu rozpatrywanej sytuacji; jak wpywa ona na losy kraju, wsplnotow wiadomo Rosjan, sposb pojmowania zewntrz-nego wiata i moliwo dialogu z nim.

Realizujc stawiane sobie zadania badawcze, w pierwszym rozdziale ksiki poka i poddam analizie zesp podstawowych treci i struktur mylowych oraz postaw i oczekiwa typowych dla sakralnego w ogle i archaicznego w szcze-glnoci sposobu dowiadczania i przeywania rzeczywistoci, obecnych i ak-tualizowanych, wiadomie bd bezwiednie, w myleniu wielu rodakw Do-stojewskiego o Rosji, towarzyszcych wysikom jej zrozumienia. W rozdziale drugim przedmiotem mojego zainteresowania stan si wybrane historyczne i wspczesne metamorfozy i konkretyzacje sposobu konceptualizacji rosyjsko-

49 Wypowiedziane w latach 90. ubiegego wieku sowa jednego z rosyjskich politykw cyt. wedug: D. Remnick, Zmartwychwstanie, Warszawa 1997, s. 109. Por. take L. Saraskina, Russkij um, s. 72.

50 S. Pieriewieziencew, Smys russkoj istorii, Moskwa 2004, s. 7.

26

ci i Rosji, pojawiajce si i rozpatrywane w kontekcie prawosawia i kontaktu Rosji z Zachodem, a nastpnie narodnickiej przygody inteligencji, renesan-su religijno-filozoficznego z przeomu XIX/XX w., bolszewicko-komunistycz-nego dowiadczenia kraju i putinowskiego okresu jego istnienia. W rozdziale trzecim przedstawi i poddam analizie, typowy dla rozpatrywanych prb zro-zumienia Rosji, sposb percepcji i konceptualizacji przyszoci traktowanej tam jako szczeglnie wany, unadrealniany wrcz czsto, wymiar czasu oraz podstawowe przewiadczenia, ambiwalencje i wyzwania, jakie si z tym wi. W rozdziale czwartym podejm kwestie zwizane z problemami wzajemnego rozumienia si i dialogu Rosji i Zachodu w kontekcie oglniejszych waci-woci rosyjskiej mentalnoci i wiadomoci, ujawniajcych si w rozpatrywa-nych przeze mnie prbach samopoznawczych Rosjan. Ostatni, pity, rozdzia powicony zostanie analizie wybranych wspczesnych konceptualizacji rosyj-skoci, zwizanych z dzieem Piotra I (i fenomenem Popiotrowej Rosji), bolsze-wickim komunizmem i rosyjsk kolein w ogle; poka w szczeglnoci ich, w wielkim stopniu bezwiedne, uwikanie w tradycyjne treci i struktury myli.

W zakoczeniu, w charakterze dopenienia, ale i syntetycznej rekapitula-cji przeprowadzanych w ksice rozwaa, skoncentruj uwag na utrwalonym w mentalnoci i tradycji rosyjskiej, ujawniajcym si w sferze badanych zja-wisk sposobie pojmowania prawdy oraz na nadziejach i oczekiwaniach czo-nych z jej upragnionym osigniciem, a nastpnie poddam analizie fenomen samoodtwarzajcej si przez wieki tosamoci nietosamoci Rosji nieprzy-padkowo towarzyszcy tamtejszym prbom uporania si z zagadk rosyjskie-go Sfinksa a take przestrze samowiadomoci, refleksji i wyzwa, jaka si z nimi wie i potencjalnie otwiera.

Ukad ksiki jest pomylany w taki sposb, aby analizy zamieszczone w niej relatywnie pniej mogy korzysta z ustale i uwag wczeniejszych. Staram si w szczeglnoci pokaza i rozpatrze sposb, w jaki wskazane w pierwszym roz-dziale uwikanie rozpatrywanego przeze mnie nurtu rosyjskich prb zrozumie-nia Rosji w sakralne i archaiczne dowiadczanie rzeczywistoci podlega roz-maitym, zasadniczo niedowolnym jednak, metamorfozom i konkretyzacjom, zwizanym z obecnoci w nim treci i struktur prawosawnych i z dyfuzj kul-turow Zachodu, z charakterem organizacji ycia spoecznego Rosjan w wybra-nych okresach i formach ich zbiorowych de oraz w wybranych wspcze-snych prbach konceptualizacji rzeczywistoci rosyjskiej.

Proponowana ksika jest kolejnym etapem realizacji, prowadzonych prze-ze mnie, wieloletnich bada nad rosyjskimi pytaniami o Rosj i towarzyszcy-mi im wysikami samopoznawczymi Rosjan, a take nad ich miejscem i zna-czeniem w filozoficznej, intelektualnej, kulturowej, ideologicznej i politycznej

27

tradycji kraju. Pomys podobnej analizy pojawi si w czasie pracy nad ksik Poniat' Rossiju? (1998). By on nastpnie rozwijany i przedstawiany w ksikach Historia a eschatologia. Studia nad myl Konstantego Leontjewa i zagadk Rosji (2001) oraz Russkije woprosy o Rossii (2005), jego wybrane aspekty pojawiy si rwnie w ksikach, m. in. Narodnickie ambiwalencje. Midzy apoteoz ludu a terrorem (2003), Mentalno, tradycja i bolszewicko-komunistyczne dowiadcze-nie Rosji (2007), a take w licznych artykuach51.

Pragn gorco podzikowa osobom, ktrych uwagi na temat mojego po-mysu badawczego oraz publikacji, stanowicych efekty kolejnych etapw jego realizacji stay si szczeglnie wanym punktem intelektualnego odniesienia. Z badaczy polskich mam na myli przede wszystkim prof. Andrzeja Piotrow-skiego z Instytutu Socjologii i Piotra Szaka z Instytutu Filozofii Uniwersyte-tu dzkiego; z badaczy zagranicznych natomiast autora monografii Russkije woprosy o Rossii (diskurs s Marianom Brodoj), prof. Ili Lewiasza z Biaoruskiej Akademii Nauk w Misku oraz prof. Walerego Mildona z Wszechrosyjskie-go Instytutu Kinematografii im. S. A. Gierasimowa w Moskwie. Za wnikliwe i cenne uwagi jestem wdziczny autorom recenzji wydawniczych mojej ksiki: prof. Aleksandrowi Lipatowowi z Instytutu Sowianoznawstwa Rosyjskiej Aka-demii Nauk w Moskwie, prof. Januszowi Dobieszewskiemu z Instytutu Filozo-fii Uniwersytetu Warszawskiego i prof. Przemysawowi Waingertnerowi z Insty-tutu Historii Uniwersytetu dzkiego.

51 Por. m. in. bibliografia, s. 500501.

ROZDZIA 1 U SAKRALNYCH I ARCHAICZNYCH RDE

ROSYJSKIEJ ZAGADKI-TAJEMNICY

Mogoby si wydawa, e trudno o bardziej rozbiene i rozczne stanowiska ni konstatowanie niepoznawalnoci i niepojtoci Rosji z jednej strony i wy-gaszanie kategorycznych prawd na temat jej ukrytej, ujawnionej jednak jako-by wanie przez siebie, natury czy istoty z drugiej. W rzeczywistoci, kontem-plowanie tajemnicy Rosji i poszukiwania definitywnego rozwizania jej zagadki wydaj si przebiega w znacznym stopniu w pewnej wsplnej, gdy wspza-kadanej przez siebie, przestrzeni sensu, w ktrej nieokrelono i okrelono jakkolwiek wyodrbnione, a nawet spolaryzowane przechodz w siebie i do-peniaj si wzajemnie. Moe si tak dzia ju choby dlatego, e akcentowana nieokrelono istoty bd gbi rosyjskoci nie oznacza u uczestnikw podob-nych dowiadcze i przey bynajmniej braku treci, a raczej jej przeczuwane, potencjalne przynajmniej, bogactwo1. Niektre z podstawowych waciwoci owej przestrzeni, jej dynamiki i paradoksalnoci, mona ujawni nawet zanim jeszcze wemie si pod uwag, specyfikujcy i konkretyzujcy ich tre, okre-lony religijno-kulturowy i duchowo-mentalny kontekst historyczny czy psy-chospoeczne, ideologiczne i polityczne funkcje pojawiajcych si tam intuicji, przewiadcze i koncepcji ju na poziomie najbardziej elementarnych do-wiadcze rzeczywistoci witej, przekraczajcych po czci przynajmniej sw kulturow partykularno i utrwalonych w jzyku sacrum oraz w uniwersalnych strukturach mitu.

Podjcie wskazanej problematyki wydaje si celowe i potrzebne ze wzgldu na wyran zbieno najbardziej rozpowszechnionych charakterystyk, za po-moc ktrych prbuje si od wiekw wyrazi tajemn czy odgadn zagadkow natur Rosji rosyjskiej duszy, duszy Rosji, Rosyjskiego Sfinksa, witej Rusi, Matki Rosji itp. z uniwersalnymi treciami sakralnymi i kategoriami

1 Tajemnica - jak wskazuje o. Jacek Salij to co, czego nie da si zrozumie do koca [...] dlatego, e tak wielkie bogactwo treci nas przekracza. J. Salij OP, Rozpacz pokonana, Warszawa 1983, s. 134.

29

mitologicznymi2. W stopniu czy zakresie, w jakim tak wanie jest, uwzgldnie-nie horyzontu religijnego i mitologicznego staje si zatem nie tylko uprawnio-nym, ale wrcz niezbdnym podejciem heurystycznym, pomocnym przy pr-bach opisu, analizy i rozumienia podejmowanych w Rosji a czasem i poza ni wysikw wyraenia i zaakcentowania rosyjskiej tajemnicy bd znalezienia i przedstawienia rozwizania rosyjskiej zagadki.

1.1. W UNIWERSALNYCH STRUKTURACH MITU

W systemach mitologicznych bardzo wielu ludw powtarza si wyobrae-nie o pierwotnym rozpadzie pradawnego chaosu nieuporzdkowanej bd w ogle jeszcze niezrnicowanej peni, zawierajcej w sobie wszystkie kosmicz-ne i antropologiczne moliwoci na czci. Bardzo czsto przyjmuje ono po-sta podziau na dwie powki, msk i esk, przy czym druga z nich wydzieliwszy si z chaosu, pozostaje w znacznym stopniu jego obrazem3. Jest ona czci, a zarazem surogatem peni, czym dwoistym i paradoksalnym, jeli zway, e charakter quasi-peni ujawnia szczeglnie wyranie wanie w kon-trastujcym zestawieniu ze swym mskim przeciwiestwem i dopenieniem. Niczym mityczna Gaja moe rodzi z siebie, jednak kontynuacja i dopenienie dziea tworzenia wymaga rwnie udziau tego, co odczone i przeciwstaw-ne, nawet jeli pochodzce pierwotnie z jej ona4. Owa eska powka koja-rzona jest obok chaosu, z ktrym pozostaje w bliszej wizi ni jej mski odpowiednik z kobiecoci, wod, ziemi, noc i ksiycem, ma-teri, natur, dionizyjskoci itp. Kada z wymienionych kategorii niesie jednoczenie ze sob pewien zasb sensu nie do koca wprawdzie jednoznacz-nie okrelony, odznaczajcy si jednak wyran regularnoci i powtarzalnoci w sytuacjach, w ktrych si pojawia.

Chaos wskazuje na brak wszelkiej okrelonoci, na bezpostaciowo, nie-zrnicowanie, nieobecno jakiegokolwiek porzdku, czyst potencjalno, niewiadomo, niewyraalno, niepoznawalno, ale rwnie na pierwotn cao, obejmujc wszelkie moce, a zatem take wszystkie pary przeciwiestw: bezpostaciowo i postaci, ciemno i wiato, to, co potencjalne (wirtualne) i to, co ju zaistniao, mskie i kobiece itp.5 Wody symbolizuj chaos wodny, przedksztatn modalno materii kosmicznej, ale te wiat mierci, wszystko

2 Por. O. Riabow, Umom Rossiju nie poniat'... Giendernyj aspiekt russkoj zagadki, enszczina w ros- sijskom obszczestwie 1998, No 1, s. 34 i n.

3 Por. O. Riabow, Umom Rossiju..., s. 35; M. Eliade, Mefistofeles i androgyn, Warszawa 1994, s. 111112, 119120.

4 Por. M. Eliade, Historia wierze i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1988, s. 175 i n.5 Por. M. Eliade, Mefistofeles..., s. 112, 119; tene, Sacrum, mit, historia. Wybr esejw, Warszawa 1993,

s. 6062; J. E. Cirlot, Sownik symboli, Krakw 2000, s. 95.

30

to, co poprzedza ycie i co po nim nastpuje; wyraaj rwnie modo, y-cie, krzepko i niemiertelno, moc oczyszczenia i odradzania, skuteczno, podno, leczniczo; rozkadaj formy i przekrelaj histori, a to, co si z nich wynurza jest podobne do dziecka bez grzechu i historii, zdolne do otrzymywa-nia nowego objawienia i rozpoczcia nowego, wasnego ycia6. Ziemia to przede wszystkim podno, niewyczerpana zdolno tworzenia, macierzy-sko i matczyno: rodzi ona formy, wyprowadzajc je z wasnej substancji, a gdy do niej na pewien czas powracaj, pozwala im odpocz, wzmocni si i znw wyj na wiato dzienne7. Noc i towarzyszcy jej ksiyc wskazuj na ciemno, skryto, intuicyjno, irracjonalno, tajemniczo, cykliczno, zwizek ycia ze mierci, ale rwnie pragnienie regeneracji, inicjacj, czno pomidzy rnymi sferami rzeczywistoci; godzi ona czowieka ze mierci, podkrelajc jej nieostateczno i nastpujce po niej nowe narodziny8. Mate-ria wyraa czyst i nieokrelon moliwo, zdolno regeneracji, pasywno, nieuchwytno, niestao, iluzoryczno itp.9 Natura ywioowo, nieupo-rzdkowanie, bezmiar, naruszanie porzdku, niepodporzdkowywanie si ad-nym prawom, skonno do transgresji, nieprzewidywalno10.

Z kobiecoci wie si z kolei nieokrelono, potencjalno, zmienno, nieprzewidywalno, dwoisto, antynomiczno, paradoksalno, irracjonal-no, iluzoryczno, milczco, inno, pasywno, niesamodzielno, natural-no, czno z siami ciemnoci, ale rwnie szczeglna mdro i zbawczo11, zdolno jednoczenia przeciwstawnych waciwoci12, eschatologiczno itp.13 Dionizyjsko symbolizuje witalno, irracjonalno, upojno, namitno, niewiadomo, intuicyjno, ywioowo, chtoniczno, dwoisto, przelado-wanie przez postacie antagonistyczne, brutalno epifanii, danie publicznego uznania swojej wyszoci, nieoczekiwane pojawianie si i znikanie, uwicanie zwizku ycia ze mierci, zdolno czasowego niweczenia ogranicze kondycji ludzkiej; pojmowana jest ona jako zagroenie dla uporzdkowanego sposobu egzystencji i zwizanego z nim uniwersum wartoci, akcentujcego rwnowag, osobowo i wiadomo14.

6 Por. M. Eliade, Traktat o historii religii, d 1993, s. 190191, 206207; tene, Mefistofeles..., s. 8688; tene, Sacrum, mit..., s. 135 i n.

7 Por. M. Eliade, Traktat..., s. 241242, 247248; tene, Sacrum, mit..., s. 144149.8 Por. M. Eliade, Traktat..., s. 128129, 155 i n.; tene, Sacrum, mit..., s. 156158; tene, Mit wiecz-

nego powrotu, Warszawa 1998, s. 99 i n.9 Por. Ju. Ewoa, Mietafizika poa, Moskwa 1996, s. 190 i n.10 Por. O. Riabow, enszczina i enstwiennost' w fiosofii Sieriebrianogo wieka, Iwanowo 1997, s. 1516.11 Por. K. Jung, Problemy duszy naszego wriemieni, Moskwa 1994, s. 215; 218219; W. Kurbatow,

enskaja ogika (W szutku i wsier'oz o strannostiach mowy, suden'ja, spora...), Rostow 1993, s. 16 i n.; D. Donson, Gubinnyje aspiekty muskoj psichoogii, Char'kowMoskwa 1996, s. 95 i n.

12 Por J. otman, Rosja i znaki. Kultura szlachecka w wieku XVIII i na pocztku XIX, Gdask 1999, s. 51.13 Por. D. Mierekowskij, Atantida Jewropa: Tajna Zapada, Moskwa 1992, s. 353.14 Por. M. Eliade, Historia..., t. 1, s. 249259.

31

Uwag zwraca zasadnicza zgodno wielu treci, ktre wnosz ze sob przed-stawione wyej kategorie, ich dopeniajcy si i wzajemnie konkretyzujcy cha-rakter. Nie obywa si jednak midzy nimi rwnie bez pewnych symptoma-tycznych napi, ambiwalencji i wieloznacznoci. Dla przykadu: mitycznym przeznaczeniem wd jest otwiera wielkie cykle kosmiczne, ziemi za by na pocztku i na kocu kadej poszczeglnej formy, biologicznej, jednostkowej bd spoecznej, wsplnotowej, zwizanej z histori lokaln. Z chwil, gdy jaka forma wynurza si i odrywa od wd, zrywa z nimi czno, natomiast formy zrodzone przez ziemi i z ziemi pozostaj nadal powizane z macierz15. Z ko-biecoci, podobnie jak z chaosem, wie si nieokrelono w jej przypad-ku nie absolutna jednak, lecz wzgldna i zaporedniczona poprzez przeciwie-stwo w stosunku do pewnego, mianowicie mskiego typu okrelonoci16.

Co wane, eskie kategorie mitologiczne maj swoje biegunowe, m-skie odpowiedniki (s nimi pomijajc przypadek wody, do niejedno-znaczny, lokujcy si gdzie midzy chaosem a ziemi kolejno: porz-dek, niebo, dzie i soce, forma, kultura i rozum, apollisko itp.), z ktrymi pozostaj w dialektycznej wizi, wsptworzc i dynamizujc poten-cjaln cao, zorientowan na stan coincidentia oppositorum pogodzenia prze-ciwiestw, wykroczenia poza nie i osignicia peni istnienia17: Tylko pocze-nie tezy i antytezy daje syntez. Tylko synteza jest prawdziwie rzeczywista18. Stan w to jeden z najbardziej archaicznych sposobw wyraania paradoksu rzeczywistoci sakralnej, z ktr kontakt umoliwia wyjcie z czasu historycz-nego, kosmiczn i antropologiczn reintegracj i regeneracj, przywrcenie wi-talnoci i peni19.

W szeroko rozpowszechnionych, utrwalonych w tradycji i zasadniczo zgod-nych intuicjach i odczuciach dotyczcych Rosji, jej istota kojarzona jest zarw-no w wymiarze antropologicznym, jak i kosmicznym, zatem, w szczeglnoci, tyle rosyjska dusza, co i dusza Rosji z chaosem, wod bd pozbawio-n ksztatw materi. Rosja to ogrom, mglisto, bezksztat, pynno i niepo-jto20; otwarto, wieczne stawanie si21; niezakoczenie i nieokrelono22; bezbrzeno, bezmiar, niedostatek granicy i formy, antynomiczno, niespo-

15 Por. M. Eliade, Traktat..., s. 206207, 247249.16 Jest wtedy paradoksalnie jednoczenie jednym z biegunw i quasi-peni.17 Por. M. Eliade, Sacrum, mit..., s. 244251; tene, Traktat..., s. 402404.18 J. E. Cirlot, Sownik..., s. 81.19 Por. M. Eliade, Sacrum, mit..., s. 98 i n., s. 244 i n.; tene, Mefistofeles..., s. 124129; tene, Sacrum

i profanum, Warszawa 1996, s. 77 i n.20 Por. T. Ardow, O russkich sud'bach, [w:] tene, Sud'ba Rossii: Izbrannyje oczerki (19111917), Moskwa 1918,

s. 525.21 Por. G. D. Gaczew, Russkaja Duma, Moskwa 1993, s. 17, 198; tene, Russkij Eros, Moskwa 1994, s. 33.22 Por. N. osskij, Usowija absolutnogo dobra. Osnowy etiki. Charaktier russkogo naroda, Moskwa 1991,

s. 33.

32

kojno i ywioowo23; brak cigoci i trwaoci, bezjakociowo24; kosmos chaosu25. Szereg innych intuicji i wypowiedzi, okrele mylicieli lub po prostu prawd mdroci i kultury ludowej, w bardziej konkretny bd personifikujcy sposb kojarzy rosyjsko z ziemi, natur, wod, kobiecoci, noc, dionizyj-skoci itp. wprost lub z treciami, ktre si z nimi wi. Przytoczmy nie-ktre z nich: wita Ru; Mateczka Ru; Matka-Rosja; dusza wiata26; ptak-trojka; przepeniona cierpieniem ziemia, ona i matka27; nieprzepo-wiadalna jak sama natura (przyroda)28; niespokojna i straszna w swojej ywio-owoci, w swym, nie chccym zna formy, narodowym dionizyzmie29; za- klta pikno30, sroga czarownica31, ocean32, noc33, ciemno34 itp.

Ju choby powyszy zesp zasygnalizowanych wstpnie intuicji i wypowie-dzi ujawnia, w sposobie percepcji, konceptualizacji i charakterystyki rzeczywi-stoci rosyjskiej, obecno caego szeregu powtarzajcych si uniwersalnych, cho w poszczeglnych przypadkach do pewnego stopnia rozmaicie specyfiko-wanych i konkretyzowanych, a czasami rwnie wtrnie ufilozoficznionych czy intencjonalnie zracjonalizowanych kategorii mitologicznych. Nie s one, za-uwamy, przypadkowe ani dowolne, skoro do opisu czy po prostu zasygnalizo-wania gbi rzeczywistoci rosyjskiej uywane s co je czy i spokrewnia te wanie kategorie, ktre w strukturach mitologicznego mylenia su wyraa-niu pierwotnej jedni, chaosu i nieokrelonoci bd wyraaniu rnych treci, aspektw i wymiarw jednej tylko z dwu czci powstaych z rozpadu owej pra-jedni, mianowicie jej eskiej powki. Jak pamitamy, adna z uywanych kategorii nie jest treciowo pusta, take wtedy, gdy niektre z nich intencjonal-nie przywouje si jedynie dla zaakcentowania nieokrelonoci lub niepojtoci owej rzeczywistoci. Wnoszc posiadany przez siebie sens i wspdopowiadajc si nie bez, powtrzmy, rnorakich napi i ambiwalencji wzajemnie, spra-wiaj, e wyraany przez nie mityczny wymiar pojmowania rosyjskoci nabie-

23 Por. M. Bierdiajew, Sud'ba Rossii. Opyty po psichoogii wojny i nacyonalnosti, Moskwa 1990, s. 10, 6365, 85; tene, Fiosofija nierawienstwa, Moskwa 1990, s. 210.

24 Por. F. Dostojewski, Dziennik pisarza, Warszawa 1982, t. 1, s. 4748, 60; t. 2, s. 245; t. 3, s. 48, 184.25 G. D. Gaczew, Russkaja..., s. 17.26 W. Soowjow, Poezija F. J. Tiutczewa, [w:] W. Soowjow, Fiosofija iskusstwa i literaturnaja kritika,

Moskwa 1991, s. 482.27 G. Fiedotow, Tri stolicy, [w:] tene, Sud'ba i griechi Rossii. Izbrannyje stat'ji po fiosofii russkoj istorii

i kultury, Sankt-Pietierburg 1992, t. 1, s. 51.28 O. Riabow, Umom Rossiju..., s. 38.29 N. Bierdiajew, Sud'ba..., s. 14.30 G. Fiedotow, Nowyj ido, [w:] tene, Sud'ba..., t. 2, s. 64.31 Okrelenie N. Gumilowa. Cyt. wedug: O. Riabow, Umom Rossiju..., s. 37.32 Cyt. wedug: N. Rierich, Rossija, [w:] tene, Zaygajtie sierdca, Moskwa 1990, s. 140.33 J. Graham, Undiscovered Russia, London 1911, s. 329.34 Tame.

33

ra pewnej okrelonoci, dziki czemu, w szczeglnoci, staje si rwnie moli-wa blisza refleksja nad przesankami i charakterem niepojtoci, tajemnicy i zagadki Rosji.

W lecym u podstaw podobnych intencji i wypowiedzi archaicznym po-strzeganiu i pojmowaniu Rzeczywistoci, jej istoty, genezy i charakteru istnie-jcego porzdku, inwazja objawienie witoci przeywana jest jako usta-nowienie wiata, a egzystencja otwarta ku wiatu jest zarazem, nawet ju pierwej, egzystencj otwart ku niebu. Prawdziwy wiat znajduje si zawsze porodku, w centrum, gdy tam wanie dokonuje si przeskok midzy pozio-mami, czno midzy trzema sferami kosmicznymi35. w rodek wiata, czc trzy wiaty: niszy chtoniczny albo piekielny, poredni ziemski albo zjawiskowy oraz wyszy niebiaski, wyprowadza podziemne ycie ku nie-bu36. Z pozostawaniem w rodku wiata wizane s zatem tyle nadzieje na przekroczenie zasadniczych ogranicze kondycji ludzkiej i kontakt z boskoci, czy wrcz signicie boskoci, co zintensyfikowane poczucie zagroenia regre-sem, ponownym pogreniem si w chaosie, upadkiem w wiat mierci.

W strukturach mylenia archaicznego w oglniejsze dowiadczenie sacrum wpisywane jest dowiadczenie mocy i wadzy, a z istot wadzy wie si pored-niczenie midzy tym-niszym i tamtym-wyszym wiatem. Wadza ujaw-nia si poprzez moc, zdoln nie tylko zniszczy to wszystko, co sprzeciwia si jej woli, ale rwnie ustanowi porzdek i chroni wiat przed ponownym po-greniem si w chaosie37. Ustanowienie porzdku pojmowane jest wwczas jednoczenie jako ustanowienie wiata i ustanowienie prawdy, wyraajcej w porzdek i pozwalajcej czowiekowi odnale si w nim. Jak wskazywa w po-dobnym duchu Konstanty Pobiedonoscew:

Pierwszym momentem tworzenia wiata jest pojawienie si wiata i oddzielenie go od mroku. Analogicznie do tego, pierwsz czynnoci wadzy jest wyjawienie prawdy i odrnienie jej od nieprawdy: na tym oparta jest wiara we wadz i niepohamowane denie do niej caej ludzkoci38.

O ile zamieszkiwany przez dan wsplnot obszar nasz wiat stano-wi, pozostajcy w wizi z niebiaskim sacrum, kosmos, o tyle reszta nie jest ju

35 M. Eliade, Sacrum, mit, s. 70.36 J. E. Cirlot, Sownik, s. 115.37 W Rosji podobna moc i oczekiwania, co koresponduje z archaicznym motywem rodka, wizane

s przede wszystkim z wadz centraln spoeczna ufno w moliwoci, jakimi owa wadza dysponuje i jakie stwarza, wydaje si jedn z podstaw i uwarunkowa ideologicznej siy oddziaywania i atrakcyjnoci historycznych metamorfoz podobnych koncepcji, od idei cesarskiego samodzierawia, przez bolszewickie haso centralizmu demokratycznego, po wspczesne zamysy odbudowy i umocnienia pionu wadzy. Por. s. 103104, 176177, 209, 415 i in.

38 K. Pobiedonoscew, Wast' i naczalstwo, [w:] K. P. Pobiedonoscew: pro et contra, Sankt-Pietierburg 1996, s. 238.

34

kosmosem, lecz zagraajcym mu czym w rodzaju zawiatw, chaosem, obszarem obcym, zamieszkaym przez poczwary i demony, przestrzeni potrze-bujc organizacji i uwicenia39.

Sprawa przeciwstawienia owych wiatw nie sprowadzaa si do mylowego i sakralnego odrnienia naszego i obcego, lecz zakadaa rwnie istnienie sytuacji permanentnego konfliktu spoecznego, obrony i ekspansji jako natu-ralnej i oczywistej:

U nas jest swoje terytorium, swoi bogowie i wsplne rytuay. My bronimy ich przed zakusami ze strony ssiednich wsplnot, a przy okazji przygotowujemy si do zagarnicia terytorium, kontrolowanego przez ssiadw40.

Zdolno utrzymywania i rewitalizacji porzdku ontologicznego naszego wiata albo te, gdy rozpad si poprzedni, zdolno ustanowienia nowego porzdku, wizane s wwczas z dziaaniem i objawieniem sacrum, bdcego rdem mocy, adu, prawa i prawdy.

Przywoanym wyej uniwersalnym strukturom i treciom archaicznej per-cepcji wiata warto przyjrze si nieco bliej w kontekcie ich staroruskich i ro-syjskich przejaww-konkretyzacji. W dawnych sowiaskich wyobraeniach wiata podobnie jak u wielu innych ludw centralne miejsce przypadao drzewu wiata (mirowomu dieriewu), ucieleniajcemu archaiczn ide Drze-wa ycia, za porednictwem ktrego ustanawiane byy wizi ludzi i bogw, zie-mi i nieba. Umiejscawiane jako wyznaczajce centrum w rodku wiata:

Przedstawiao ono, po pierwsze, troist struktur wertykaln wiata trzy krlestwa: niebo, ziemi i pieko; po drugie, czworak horyzontaln struktur (pnoc, zachd, po-udnie, wschd); po trzecie, dwoist [struktur przyp. M. B.] ycie i mier (zielo-ne, kwitnce drzewo i drzewo suche)41.

Mimo wspobecnoci w symbolice drzewa wiata rwnie elementw po-trjnoci i poczwrnoci, starosowiaski obraz wiata silnie akcentowa przede wszystkim obecno struktur binarnych; obok opozycji yciemier, pod-krelano opozycj nieboziemia, ogiewoda, biayczarny itp. Werty-kalna struktura wiata zawieraa z kolei przeciwiestwo grad, a horyzon-talna opozycje pnocpoudnie, wschdzachd42. Jednoczenie wszyst-ko wydawao si czym cielesnym, posiadajcym uchwytn zmysami form. Sowianie wierzyli w istnienie wiedzy o tajemnej sile rzeczy i w, zwizan z jej posiadaniem, tajemn moc sowa, a take w moliwo przeistaczania si jed-

39 M. Eliade, Sacrum, mit, s. 6069.40 A. Achijezier, I. Klamkin, I. Jakowienko, Istorija Rossii: koniec ili nowoje naczao?, Moskwa 2008, s. 33.41 W. ydkow, K. Sokoow, Diesiat' wiekow rossijskoj mientalnosti: kartina mira i wast', Sankt-Pie-

tierburg 2001, s. 101.42 Por. tame, s. 102103.

35

nych istot w inne. Ontologizowan i personifikowan Prawd przeciwstawiali dychotomicznie, w analogiczny sposb pojmowanej, Krzywdzie43.

Jak diagnozuje kulturolog Igor Jakowienko, rosyjski obraz wadzy siga swy-mi korzeniami hierarchii rodowej, wic si z takimi wyobraeniami wiata, w ktrych spoeczne, polityczne i religijno-magiczne aspekty hierarchii cz si ze sob w jedn cao. Przeywana na sposb totemiczny wadza odpowia-da idei archaicznego totemu, w ktrym lub za porednictwem ktrego bytuj i jednocz si w rodow cao ludzie danego totemu44. Niczym ucielenienie pogaskiego Boga:

Wadza jest nosicielem prawdy, wadczyni wszystkiego, co istnieje, rdem inno-wacji, rdem praw stojcym ponad prawem [...]; monopolizuje spoeczn podmioto-wo, od swych poddanych moe wymaga ofiar, postrzegana jest jako nieprzeniknio-na i wszechobecna. Sakralnej Wadzy ontologicznie przeciwstawiony jest profaniczny poddany45,

traktowany w sposb instrumentalny i przedmiotowy. Sakralny charakter wadzy i hierarchii koliduje wwczas z moliwoci uznania i usankcjonowa-nia podmiotowoci poszczeglnych jednostek ludzkich, i ich autonomicznych praw: oddzielne indywiduum z jego subiektywn wol, we wszystkich kontek-stach, gdzie nie chodzi o sub, rozumiane jest wycznie jako rdo niepo-rzdku46.

Pole znaczeniowe rosyjskiego sowa wadza jest bardzo szerokie i trecio-wo bogate:

To i panowa, i rzdzi, i przymusza, i wpywa itd. Nawet wicej, jest ono zwizane z pierwotn symbolizacj pocztkw ycia, stanowieniem porzdku itp. No-siciel i przedstawiciel wadzy to naczelnik [ros. naczalnik od naczao, tj. pocztek, ale rwnie zasada i prawo przyp. M. B.], bdcy postaci zwizan ze spoecznym po-cztkiem47.

ten, kto wprowadza ad, formuuje prawo, daje sobie rad, postpuje zgodnie z prawd48. Rwnie karmi i ywi: inne okrelenie wadcy ten, ktry karmi (od sowa kormit'; aparat wadzy kormio) wyranie wskazu-je na semantyk do wczesnego pochodzenia49. Znaczeniowe konteksty ro-syjskiego sowa kormio cz owo karmienie i ywienie ze staniem u steru

43 Por. tame, s. 102, 105.44 I. G. Jakowienko, Poznanije Rossii. Cywilizacyonnyj analiz, Moskwa 2008, s. 42.45 Por. tame, s. 4243. Zgodnie ze starym rosyjskim przysowiem, by znale prawd, trzeba pj pokoni

si carowi. A. Siergijewa, Russkije stierieotipy powiedienija, tradicyi, mientalnost', Moskwa 2006, s. 165.46 A. Pielipienko, Russkaja sistiema na wiesach istorii (tekst w posiadaniu autora), s. 5.47 A. Kantor, Affiekt i wast' w Rossii, My i mir. Psichoogiczeskaja gazieta 1999, No XI, s. 13.48 Por. tame.49 Tame, s.13.

36

i trzymaniem tego steru (jednego z symboli sprawowania wadzy). W rosyjskim jzyku, mentalnoci i tradycji wadza, przewodzenie, ad, tosamo, prawda i suszno pozostaj integralnie zwizane ze sob, a rzeczywist, przekonujc legitymizacj zyskuje jedynie wadza i wadca zdolna sprosta podobnej to-talnoci oczekiwa. Nie zawiera si z ni wwczas umowy, regulujcej obo-wizki i prawa kadej ze stron, lecz w sposb typowy dla religijnego czy quasi-religijnego aktu bezwarunkowo oddaje si wadzy, powierza si jej sie-bie50. W wiadomoci osb podobnie mylcych: Wadza, dana przez Bosk si, zostaje przemieniona Bosk si wadzy []. Wykonywanie funkcji wadzy staje si swego rodzaju dziaaniem witym, sprawowaniem kultu51.

Archetyp Wadzy: Bg-Ojciec i wity-Przodek czyni moliwym pojmo-wanie jej jako tego, co inne na tym wiecie52; nie zwyke inne po prostu, ale inne-wite, poprzez ktre objawia si Boska moc i Boskie wiato. Wadz uznaje si za ponadludzk si, dziaajc ponad histori i spoeczestwem53. Wskazana okoliczno nie powinna dziwi w sytuacji, gdy: Posiadanie wadzy czyni czowieka wykonawc woli nieba, reprezentantem si wyszych, medium midzy wiatem bogw i wiatem ludzi. Poredniczca funkcja wadzy czyni j normotwrcz i prawodawcz54, wyniesion jednak zarazem ponad ustanawia-ne przez siebie normy i prawo. Takiej wadzy nie wolno si sprzeciwia, mona jej tylko suy55. W ramach podobnego archetypu wadzy czcego z wa-dz treci sakralne, moc, prawo i prawd, czynicego z niej jedyn prawomoc-n si spoecznych przemian spoeczestwo odgrywa jedynie rol, pozbawio-nego indywidualnej woli, biernego obiektu, pozostajcego pod sprawowan z gry kontrol i opiek.

Postawy wobec tak pojmowanej wadzy nie s jednak wolne od pewnej istot-nej ambiwalencji:

Wahaj si one midzy uczuciami wszechmocy i bezpieczestwa [dostrzegania w niej przyp. M. B.], przeduenia samego siebie i utosamiania si z podmiotem [wadzy przyp. M. B.] i nienawici do niej, niezadowoleniem z jej bezsilnoci (w tych, czy in-nych przypadkach)56.

Wadza jest akceptowana i odrzucana, afirmowana i negowana; przyci-ga i odpycha W zwizku z religijnym (czy quasi-religijnym) postrzeganiem

50 Por. J. Faryno, Dogowor; Wruczenije siebja (Priedannost'), [w:] A. Lazari (red.), Mentalno rosyjska. Sownik, Katowice 1995, s. 1819, 23.

51 W. Bakuow, Socyokulturnyje mietamorfozy utopizma, Rostow-na-Donu 2003, s. 279.52 S. D. Domnikow, Mat'-ziemla i Car'-gorod. Rossija kak tradicyonnoje obszczestwo, Moskwa 2002, s. 373.53 D. Billington, Rossija w poiskach siebia, Moskwa 2005, s. 120.54 S. D. Domnikow, Mat'-ziemla, s. 372.55 Por. L. Tichomirow, Monarchiczeskaja gosudarstwiennost', Moskwa 1998, s. 8587.56 A. Kantor, Affiekt, s. 14.

37

i przeywaniem wadzy, wskazana dwoisto nie powinna dziwi: dowiadcze-nie sacrum jest w ogle dowiadczeniem paradoksu, zagadki, tajemnicy, czego, co budzi fascynacj, ale i trwog, wyzwala nadziej, rodzi jednak ryzyko lub wy-maga ofiary, kusi i wyzywa, moe ocali, moe wyzwoli, ale i zwodzi, wzbu-dza cze, nie przestajc by niebezpieczne57; jest jednoczenie dowiadczeniem grozy, wszechmocy, tajemnicy i niesamowitoci, wasnej zalenoci, nawrce-nia, odrodzenia i radoci58.

Archaiczne formy dowiadczenia sacrum nie tylko intensyfikuj, ale i onto-logicznie ugruntowuj istotn ambiwalencj zwizan z wpisanymi w nie dowiadczeniem i symbolik wadzy: pastwo jako wadza przedstawiane jest w postaci tego, co sakralne: albo Boga-Ojca, wadcy Wszechwiata, albo Smo-ka-Wa, mieszkaca podziemnego wiata59. W nastpstwie radykalnie roz-szerzona zostaje przestrze moliwych skutkw poczyna wadzy moe ona obrci kwitncy porzdek w chaos, ale rwnie przezwyciy chaos, wpro-wadzi ad, zapocztkowa rozkwit w wymiarze nie tylko spoecznym, lecz rwnie ontologicznym. Skoro nasz wiat jest kosmosem, to kady skuteczny atak z zewntrz lub z podziemnej gbi zemsta mitycznej bestii, powstajcej przeciwko stwrczemu dzieu bogw oznacza regresj do stanu chaosu, ka-de natomiast zwycistwo nad agresorem stanowi powtrzenie przykadowego zwycistwa Boga nad Smokiem (to znaczy Chaosem)60.

W mitologiach prasowiaskich powtarza si motyw walki gromowadnego Boga Burzy, Peruna, z uosabiajcym Wa Woosem, pragncym porwa on Peruna, Soce, a take uprowadzi stada byda oraz ziemskie i niebieskie wody. Samego Boga Burzy, pokonanego w nierwnym boju, ze siy wi w mrocz-nym podziemiu, pozbawiaj boskiej mocy, pozbawiaj oczu i serca, zakuwa-j w cikie kajdany61 Niewola trwa dugie lata, podczas ktrych na Zie-mi gin ludzie, a na Niebie le dzieje si bogom do czasu, gdy syn Peruna, dorsszy, przywraca ojcu oczy i serce, pomaga mu wyrwa si z niewoli; nie bez pomocy swych miertelnych, ziemskich pomocnikw, kowali. Dochodzi do nowego pojedynku: I oto W zostaje pokonany, Soce wprowadzone na niebiosa, wody rozlewaj si deszczem, stada zostaj wyprawione na pastwiska, a uratowana ona Boga Burzy wraca do ukochanego ma62.

57 Por. R. Otto, wito. Elementy irracjonalne w pojciu bstwa i ich stosunek do elementw racjonalnych, Wrocaw 1993, s. 32 i n.; S. Sarnowski, Rozumno i wiat. Prba wprowadzenia do filozofii, Warszawa 1982, s. 8486.

58 Por. L. Dupr, Inny wymiar. Filozofia religii, Krakw 1991, s. 17 i n.59 S. D. Domnikow, Mat'-ziemla, s. 373; por. M. Wasowa, Russkije sujewierija, Sankt-Pietierburg 2000,

s. 185197.60 M. Eliade, Sacrum i profanum, s. 39.61 M. Siemionowa, Byt i wierowanija driewnich sawian, Sankt-Pietierburg 2001, s. 43.62 Tame, s. 45. Podobnie kadej zimy wadza znajdowa si miaa w rkach bogw ciemnoci,

w szczeglnoci zej Morany, bogini mierci i chodu niedugo jednak, gdy po kilku miesicach ponownie zwyciay Soce, ycie i Wiosna Por. tame.

38

W strukturach wiadomoci archaicznej oba archetypy wadzy Wadca-Bg i Wadca-W podlegaj charakterystycznej dynamice: w okresach gbokiego kryzysu istniejca wadza przestaje by kojarzona z jasn zasad i zaczyna by postrzegana jako wadza Diaba (Wa), jako wadza nieprawa63 nosicielka ciemnoci, za, nieprawdy, bezprawia i mierci. Przywrcenie Do-bra, Prawdy, Prawa i Sprawiedliwoci Boej na ziemi wymaga wwczas przy-wrcenia poprzedniego stanu, legitymizujc w wiadomoci ludowej prawo po-wstania przeciw nieprawej wadzy, dla przywrcenia wadzy prawowitej:

Spoeczna aktywno jest w ten sposb okrelana przez energi w