VISOKA ŠKOLA "CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE" U KISELJAKU

SEMINARSKI RAD IZ EKONOMIJE

Tema:

BROKER

Prof. Dr. Krstan Borojević Student: Imširović Merim

Br. indexa: 38

Sarajevo, maj 2013. godine

Sadržaj

Uvod.................................................................................................................................3

1. Berza............................................................................................................................3

2. Berzanski poslovi..........................................................................................................5

3. Metode trgovanja na berzi............................................................................................5

4. Prestanak berze............................................................................................................9

5. Broker...........................................................................................................................9

6. Vrsta brokera..............................................................................................................10

Literatura.........................................................................................................................11

2

UVOD

Da bi uopšte mogli govoriti o brokeru i njegovim ulogama, moramo se osvrnuti i na samu definiciju berze te njenoj ulozi na finansijskom tržištu. Rad je podjeljen u dva dijela, u prvom dijelu sam se osvrnuo na sam pojam berze i njeno poslovanje, dok sam u drugom djelu stavio fokus na brokera.

1. BERZA

Berza je specijalizovano preduzeće, osnovano na osnovu zakona, gdje se susreće ponuda i potražnja. Berza hartija od vrijednosti je mjesto gdje se trguje hartijama od vrijednosti. Može biti lokacija gdje su brokeri fizički prisutni i međusobno sklapaju transakcije, a može biti virtuelni prostor u kome se trgovina obavlja putem elektronskog sistema. Poslovi na berzi su:

• povezivanje (’’uparivanje naloga’’) ponude i potražnje u prometu hartijama od vrijednosti;

• davanje informacije o ponudi, tražnji, tržišnoj cijeni, kao i ostalih podataka o hartijama od vrijednosti;

• utvrđivanje i objavljivanje kursne liste hartija od vrijednosti.

Važno je znati da berza obezbjeđuje da svi učesnici u trgovini hartijama od vrijednosti mogu istovremeno, ravnopravno i pod jednakim uslovima davati i prihvatati naloge za kupovinu i prodaju hartija od vrijednosti odnosno da svi učesnici mogu kupovati odnosno prodavati hartije od vrijednosti pod jednakim uslovima.

Berza se osniva kao akcionarsko društvo, s tim što finansijsku berzu mogu osnovati banka, poštanska štedionica, osiguravajuće društvo, savezna država, kao i republika članica.

Berze mogu biti robne, produktne, efektne i mješovite. Produktne berze su one na kojima se vrši prodaja određenih vrsta roba kao što su poljoprivredne, industrijske i dr. robe. Na efektnim berzama se obalja promet trgovačkih efekata, odnosno hartija od vrijednosti kao što su akcije, obveznice koje emituje država, mjenice, valute pojedinih

3

zemalja. Mješovite berze predstavljaju kombinaciju robnih i efektnih berzi, gde se istovremeno trguje i robom i hartijama od vrijednosti.

U svijetu se pojavljuju specijalizovane robne berze koje su specijalizovane za tačno određene robe. Tako na primjer Londonska berza je poznata za obojene metale, kao i za vunu i za pamuk, a također postoji i njujorška berza za vunu i pamuk. Robnu berzu mogu da osnivaju pravna lica koja su registrovana za poslove proizvodnje i prometa robe, savezna država i republika članica. Strana banka, ili neko drugo strano pravno lice, može biti osnivač finansijske, odnosno robne berze pod uslovima reciprociteta.

Statutom berze se utvrđuju posebno: naziv i sjedište berze, predmet, organizacija i način poslovanja, način donošenja akta berze, sastav, način izbora i nadležnost organa upravljanja i rukovođenja berzom, uslovi za sticanje članstva na berzi, kao i mnogi drugi parametri vezani za cijelokupno postojanje berze.

Berze posjeduju i svoja određena pravila. Tim pravilima se utvrđuje naročita vrsta poslova i uslovi i način njihovog obavljanja, uslovi koje moraju da ispune učesnici u trgovini na berzi, način utvrđivanja i određivanja kamatne stope, kursa, odnosno cijena, način i uslovi izvršenja obaveza, itd.

Imovinu berze obezbeđuje osnivač, odnosno akcionari berze. Ona može biti u novčanom (novčani deo kapitala) i nenovčanom obliku (zgrade, oprema, i druga sredstva). Kao organi berze pojavljuju se: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor. U skladu sa statutom berze, berza ima mogućnost obrazovanja i drugih organa.

Paralelno sa evolucijom finansijskog tržišta dešavale su se i neprestane promjene u položaju posebnih finansijskih institucija poznatih pod nazivom berzanski posrednici. Oni su imali strogo naglašen monopolski status u Napoleonovom zakonodavstvu.

Danas je funkcija berzanskih posrednika u većini zemalja relativno demonopolizovana i propisana je obavezna korporativna organizacija.

Prava i obaveze berzanskih posrednika najprije su regulisana kroz trgovačko zakonodavstvo, u odredbama koje su se odnosila na ugovor o nalogu. Zatim , regulativa je proširena i uobličena u zakone koji su regulisali sekundarno tržište finansijske aktive, ili posebne zakone o efektnim ili robnim berzama, što je dovelo do postepenog diferenciranja u položaju berzanskih posrednika na berzama efekata i robnim berzama.

Nakon ovoga možemo zaključiti da su lica koja trguju na berzi članovi berze ili berzanski posrednici. Oni moraju ispunjavati određene uslove u pogledu oblika

4

organizacije, imovinskog statusa, obaveza prema berzi itd. Ove uslove propisuju državni organ, berzanska komisija ili sama berza.

Različiti su nazivi za berzanske posrednike, u USA to su Brokeri i Dileri, u UK to su Brokeri i Jobberi, Makler u Nemačkoj.

Berzanski posrednici su brokeri, ukoliko posluju u ime i za račun klijenta, ili dileri, ako mogu poslovati i u svoje ime i za svoj račun. Pojedine berze dalje raščlanjavaju ove funkcije. Tako na primer na njujorškoj berzi, komisioni broker izvršava naloge klijenata za utvrđenu proviziju. Berzanski broker djeluje po nalogu komisionog brokera na parketu berze, ukoliko ovaj ima veliki obim naloga za izvršavanje. Trejderi su dileri koji na parketu rade u svoje ime i za svoj račun, koristeći privremene razlike u cijeni hartija. Specijalisti su brokeri koji izvršavaju ograničene naloge komitenata ili komisionih brokera ili dileri, koji trguju hartijama od vrijednosti tačno određene vrste, igrajući ulogu Marker Mejkera, odnosno moraju u svakom momentu biti spremni da kupe ili prodaju HOV za koju su specijalizovani, čak i u slučaju velikih kolebanja u ponudi i tražnji.

2. BERZANSKI POSLOVI

Ciklus trgovine na berzi obuhvata tri osnovne faze. Prva faza se realizuje van berze, u odnosima investitora i berzanskog posrednika - člana berze. Ovaj odnos se uspostavlja otvaranjem računa hartije od vrijednosti i računa novčanih sredstava budućeg investitora kod berzanskog posrednika, kao i davanjem naloga za kupovinu ili prodaju određenog finansijskog instrumenta. Druga faza predstavlja realizaciju naloga, odnosno kupovinu ili prodaju finansijskog instrumenta na berzi ili OTC tržištu i utvrđivanje cijene finansijskog instrumenta. Treća faza ponovo prenosi ciklus van berze u obračunsku instituciju (klirinška institucija), gde se obavlja obračun.

Trgovina na berzi, u ranijem periodu, obavljala se neposrednim odnosom budućih investitora i berzanskog posrednika, fizičkom razmjenom papira za novac. Savremena trgovina pretpostavlja da investitor koristi račun hartija od vrijednosti kod berzanskog posrednika. Investitor daje instrukciju berzanskom posredniku da kupi ili proda određeni finansijski instrument, i ova instrukcila se naziva nalog (Order). Koji će nalog dati, zavisi od investitora, odnosno od njegove investicione strategije.

3. METODE TRGOVANJA NA BERZI

Postoje dvije metode trgovanja na berzi: metod preovlađujuće cijene i metod minimalne cijene.

5

Metod preovlađujuće cijene – metod uparivanja ponude i tražnje nad akcijama određene firme na zakazanom trgovanju. Sekundarno trgovanje metodom preovlađujuće cijene sastoji se iz sledećih faza:

predotvaranje - vremenski period namjenjen za ispostavljanje i prije naloga članova Berze,

aukcija – vremenski trenutak u kome se utvrđuje preovlađujuća cijena, trgovanje – vremenski trenutak u kome se zaključuju transakcije po

preovlađujućoj cijeni i/ili trgovanje na zatvaranju – vremenski period namenjen prijemu naloga po

utvrđenoj preovlađujućoj cijeni i zaključivanje transakcija.

Od trenutka zakazanog trgovanja akcijama određene firme na Berzi, omogućeno je brokerima da unose naloge prodaje i kupovine u sistem Berze za taj termin. Nalozi se unose u sistem Berze svakog radnog dana do dana trgovanja - 12 sati i na taj način se formira tabla ponude i tražnje.

Sistem Berze na osnovu unešenih naloga vrši formiranje cijene - preovlađujuća cijena, po kojoj je moguće da najveći broj akcija promeni vlasnika, pod uslovom da budu ispoštovani pojedinačni zahtevi svih koji bi kupili, odnosno prodali akcije, izraženi u pojedinačnim nalozima klijenata sa svojim brokerom.

Ukoliko je bilo trgovanja ovim akcijama u ranijem periodu, kao početna cijena za zakazano trgovanje uzima se cijena postignuta na prethodnom trgovanju. Nakon uparivanja naloga ponude i tražnje, cijena može da se promijeni za +20, odnosno -20% u odnosu na cijenu sa prethodnog trgovanja.

Ukoliko nije bilo trgovanja u ranijem priodu, kao početna cijena se uzima "korigovana knjjigovodstvena vrijednost" koja je navedena u Prospektu i može se promenit

Metod je sa sljedećom procedurom:

Broker prodavaca prikuplja naloge prodaje od potencijalnih prodavaca akcija po raznim cijenama;

Ukoliko se akcijama nije do sada trgovalo, Broker prodavaca zakazuje trgovanje na Berzi po “korigovanoj knjjigovodstvenoj vrijednosti,

Na osnovu primljenih naloga, Broker prodavaca “rezerviše akcije” u Centralnom registru i unosi podatke iz naloga u sistem Berze sa podacima o svojoj proviziji i banci kod koje je prodavac otvorio račun, i za +50, odnosno -20% u odnosu na tu vrijednost

6

.

Zainteresovan kupac odlazi kod svog brokera, daje nalog kupovine, otvara namjenski račun, uplaćuje depozit u visini vrijednosti akcija koje hoće da kupi uvećan za provizije svih učesnika i potpisuje ovlašćenje Brokeru kupca,

Po utvrđenom datumu trgovanja, Broker kupca unosi njegov nalog kupovine u sistem Berze,

Na zakazanom trgovanju, pored navedenih brokera mogu se pojaviti i drugi brokeri pod uslovom da su ispunili sve uslove,

Sistem Berze na osnovu unijetih naloga prodaje i kupovine formira tablu ponude i tražnje i utvrđuje cijenu (preovlađujuću cijenu) po kojoj će najveći broj akcija promijeniti vlasnika i formira elektronske zaključnice koje šalje Centralnom registru u cilju sprovođenja prenosa novca na prodavce i akcija na kupce;

Nakon prijema zaključnica, Centralni registar istog dana dostavlja brokerima i bankama podatke o prodavcima, koje oni provjeravaju (verifikuju) sljedećeg dana,

Po izvršenoj verifikaciji, Centralni registar vrši prijenos kupljenih akcija sa trgovačkih računa prodavaca na vlasnički račun kupca, i novca sa novčanog računa kupca na novčane račune prodavaca, najkasnije u roku od 3 radna dana od dana trgovanja,

Broker prodavaca i Broker kupca obaveštavaju svoje klijente o izvršenom nalogu za prodaju/kupovinu i dostavljaju im izveštaj o stanju na njihovim vlasničkim računima nakon izvršenog naloga.

Rok za uplatu sredstava na račune prodavaca i prenos vlasništva nad akcijama na kupca je 3 radna dana od dana trgovanja na Berzi.

Metod minimalna cijena - metod koji je rezervisan za prodaju akcija iz portfelja Akcijskog fonda. Broker koji zakazuje trgovanje po ovoj metodi mora da bude ovlašćen od strane Akcijskog fonda i u tom slučaju nudi na prodaju minimalno 10%, a maksimalno 15% akcija Firme.

Ovaj metod podrazumeva da svaki potencijalni kupac koji pobijedi na nadmetanju mora da kupi sve ponuđene akcije minimalno po cijeni po kojoj je zakazano trgovanje. Pobjeda se odnosi na slučaj kada se pojave dva ili više zainteresovanih kupaca koji će se takmičiti na trgovanju tako što će podizati cijenu sve dok ne ostane samo jedan koji je spreman da plati utvrđenu cijenu. Metod je sa sledećom procedurom:

7

Broker prodavaca, zajedno sa Akcijskim fondom utvrđuje cijenu po kojoj će zakazati trgovanje koja može biti najmanje 20% niža od cijene postignute na poslednjem trgovanju akcijama te firme,

Broker prodavaca zakazuje trgovanje na Berzi po utvrđenoj cijeni, gde navodi cijenu i tačan broj akcija koje će biti ponuđene na prodaju (po toj cijeni),

Po utvrđenom datumu trgovanja, Broker prodavaca objavljuje oglas - poziv zainteresovanim kupcima u dnevnim novinama, u kome navodi visinu depozita koji potencijalni kupac mora da položi na namjenski račun sa prenosivim ovlašćenjem na njega o raspolaganju sredstvima sa tog računa u slučaju da nakon završenog trgovanja kupac ne uplati prodavcu cijeli iznos sredstava koji je zaključen na trgovanju,

Zainteresovan kupac odlazi kod svog brokera, daje nalog kupovine, otvara namjenski račun, uplaćuje depozit (naveden u oglasu), potpisuje ovlaštenje i obezbjeđuje sredstva za iznos do koga je spreman da se takmiči da bi kupio akcije,

Broker kupca prezentira dokaze o uplaćenom depozitu i potpisanom ovlašćenju brokeru prodavca koji mu na osnovu toga izdaje potvrdu sa kojom može da se pojavi na zakazanom trgovanju,

Na zakazanom trgovanju, pored Brokera prodavaca, pojavljuju se brokeri kupaca koji su od njega dobili potvrdu,

Brokeri kupaca se takmiče podizanjem cijene po akciji, Na kraju ostaje samo jedan Broker kupca koji potpisuje zaključnicu sa

Brokerom prodavaca, Nakon potpisa zaključnice, Broker kupca dostavlja podatke o svom klijentu -

kupcu Brokeru prodavaca, Centralni registar dobija podatke o izvršenoj transakciji na Berzi i vrši prenos

akcija i novca po metodologiji opisanoj kod metoda "preovlađujuće cijene".

Rok za uplatu sredstava na račune prodavaca i prenos vlasništva nad akcijama na kupca je 3 radna dana od dana trgovanja na Berzi.

Na Sarajevskoj berzi se trguje elektronskim putem, bez prisustva brokera na Berzi. Brokeri su preko svojih radnih stanica povezani sa Berzanskim trgovinskim sistemom (BTS). Trgovati mogu samo ovlašteni brokeri i dileri članova SASE.

Centralni koncept elektronskog načina trgovine je elektronska knjiga naloga. Knjiga naloga se najlakše može predstaviti kao jedna tabela u kojoj se na lijevoj strani upisuju svi kupovni, a na desnoj strani svi prodajni nalozi. BTS ima formiranu knjigu naloga za dionice svih emitenata koje su uvrštene na tržište SASE. Za rangiranje

8

naloga u knjizi naloga se koristi tzv. cjenovno vremenski prioritet („price-time priority“), što podrazumijeva da nalozi sa povoljnijom cijenom (povoljnije na kupovnoj strani = veca cijena; povoljnije na prodajnoj strani = niža cijena) imaju veći prioritet u knjizi naloga. Ukoliko dva naloga imaju identičnu cijenu, prioritet ima nalog koji je ranije unesen u knjigu naloga. Redoslijed naloga u knjizi naloga uvjetuje redoslijed izvršenja naloga – nalozi sa većim rangom će se prije izvršiti nego nalozi sa nižim rangom.

4. PRESTANAK BERZE

Berza može prestati sa radom na više načina i to je:

1. kada skupština berze odluči o prestanku berze,

2. kada se broj akcionara smanji ispod zakonom propisanog broja, a berza u roku od 3 mjeseca ne ispuni zakonom propisane uslove u pogledu broja akcionara,

3. ako organ koji je donio rešenje o izdavanju dozvole za osnivanje i dozvolu za rad berze, utvrdi da je rješenje dato na osnovu lažnih podataka i

4. kada se kontrolom poslovanja berze utvrde nepravilnosti u radu, zbog kojih je organ koji je izdao dozvolu za rad berze oduzeo izdatu dozvolu.

U navedenim slučajevima, pokreće se postupak likvidacije berze, odnosno berza ide u stečaj, a u skladu sa Zakonom o prinudnom poravnanju, stečaju i likvidaciji. Iz stečajne mase prvo se podmiruju obaveze berze, a ostatak pripada akcionarima srazmerno njihovom učešću u imovini berze.

5. BROKER

Broker je licencirana osoba koja djeluje kao posrednik u transakcijama s imovinom između kupaca i prodavača. U izvornom značenju riječi, broker ne trguje vrijednosnim papirima za svoj račun već samo za račun svojih komitenata.

Broker je posrednik u trgovanju hartijama od vrednosti, stručan i osposobljen da nastupa na finansijskom tržištu. Brokeru dajete nalog da za vas kupi ili proda hartiju od vrednosti. Broker će vam pomoći i u otvaranju i vođenju računa novca i hartija od vrednosti. Pored propisa, pravila poslovanja Berze i poslovnih običaja, broker mora da

poštuje i nalog za trgovanje koji ste mu dali, u kom je precizirano sve što se odnosi na

9

trgovanje, kako bi se smanjila mogućnost greške ili proizvoljnog tumačenja. U nalogu za trgovanje vi jasno određujete kojim hartijama od vrednosti želite da trgujete, po kojoj cijeni ste spremni da ih kupite ili prodate i na koji vremenski rok ste ograničili trajanje vašeg naloga.

Broker je lice edukovano i ovlašteno za trgovinu hartijama od vrijednosti. Broker ima položen brokerski ispit, rješenje i dozvolu za rad Komisije za hartije od vrijednosti. Dakle, broker posjeduje zvanje, znanje i vještinu za posredovanje pri kupovini i prodaji hartija od vrijednosti.

Budući da Brokeri poslove obavljaju u svoje ime za tuđ račun, tj. za račun nalogodavca, nalogodavac na taj način može ostati nepoznat (što zavisi i od pravila koja važe na određenom tržištu), ali on u potpunosti snosi rizik preduzetog posla. Berzanski posrednici (brokeri) ne snose rizik i ne mogu davati garancije za krajnji ishod posla. Oni posluju samo sa drugim ovlašćenim posrednicima, a predmet trgovine mogu biti samo robe i hartije od vrijednosti koje su zvanično registrovane na berzi. Brokeri su specijalisti za vrstu posla ili predmet kojim se bave. Za svoje posredovanje naplaćuju  proviziju, tzv. Brokeražu. Brokeraža se obično određuje kao procenat od obavljenog prometa, koji opada sa porastom vrednosti transakcije.

6. VRSTA BROKERA  

Postoje više vrsta brokera. Osnov za njihovu klasifikaciju se nalazi u tradiciji, zakonskoj regulativi pojedinih zemalja, ali i u propisima koje donose same berze. Razlikujemo sljedeće vrste brokera:

Komisioni brokeri - Riječ je o nezavisnim brokerima, čija mjesta na berzi glase na pojedinačna imena fizičkih lica. Komisioni brokeri  mogu poslovati kao agenti koji kupuju i prodaju hartije od vrijednosti za svoje klijente, druge brokere, brokersko - dilerske kuće ili kao samostalni dileri za svoj interes.

Berzanski brokeri (floor brokers) se često nazivaju i brokeri brokera. Oni izvršavaju naloge drugih brokera kada su ovi previše zauzeti ili kada su van berzanskog parketa, primajući dio njihove provizije. Ovi brokeri se još zovu i brokeri od dva dolara - termin koji vodi porjeklo još iz vremena kada su primali po dva dolara za svakih sto realizovanih akcija.

Specijalisti brokeri mogu obavljati tri uloge:

10

• akcionara • dilera • brokera

Brokeri nazvani "specijalisti" (specialists) igraju kritičnu ulogu jer služe kao tačka kontakta između brokera sa kupovnim i prodajnim nalozima. Svaki specijalista posjeduje pult za trgovanje gdje je zadužen za trgovinu jednom ili više akcija. Za pultom se uparuju ponude za kupovinu i prodaju od strane brokera što čini određivanje cijena konkurentnim. Kada se najviša kupovana cijena izjednači sa najnižom prodajnom, transakcija se realizuje.

Specijalista može raditi kao broker ili diler. Kao broker, specijalista izvršava naloge za druge brokere uzimajući proviziju. Takođe, specijalista kupuje i prodaje hartije od vrijednosti za koje se specijalizovao za sopstveni račun. Ukoliko postoji veći broj kupovnih od prodajnih naloga (ili obrnuto) specijalista koristeći sopstvena sredstva nastoji da smanji debalans. On to čini kupujući ili prodajući suprotno od trenda na tržištu. U ovoj ulozi specijalista radi kao principal ili diler.

Kao aukcionar, specijalisti utvrđuju početnu cijenu kojom se otvara trgovina na početku novog radnog dana berze. Pri tome se obično trude da ta cijena bude približno jednaka cijeni na zatvaranju berze prethodnog dana.

Diskontni brokeri - su brokeri koji komintentima pružaju isključivo usluge kupovine i prodaje određenih finasijskih instrumenata. Dakle, pružaju isključivo posredničku uslugu u kupovini i prodaji za račun svojih komitenata, pri tome ne dajući im nikakve savete u vezi sa investiranjem. Njihova provizija je obično mnogo niža od provizije koju naplaćuje broker, a koji svojim klijentima pruža kompletnu uslugu. Drugim riječima, diskontni brokeri izvršavaju naloge svojih klijenata za neku minimalnu proviziju.

Servisni brokeri -su brokeri koji svojim klijentima pružaju kompletnu uslugu prilikom investiranja. Servis brokeri pored usluga kupovine i prodaje finansijskih instrumenata svojim klijentima pružaju druge usluge, kao što su: savjeti, konsalting, finansijska analiza i sl. Brokeri serviseri provode dosta vremena analizirajući investicije da bi svojim klijentima pružili mogućnost da ostvare svoje investicione ciljeve. S obzirom na obim usluga koje pružaju svojim klijentima, provizija koju naplaćuju ovi brokeri je veoma visoka. Ona je znatno višeg nivoa od one koju naplaćuju diskontni brokeri.

11

Literatura

www.capitalmarket.ba

www.advantis broker .com

http://www.cobiss.ba

http://www.bankamagazine.hr

www.sase.ba

- Rovčanin Adnan; Karalić Amir “Investicijsko bankarstvo i tržište kapitala” , Ekonomski fakultet Sarajevo, 2009

12