Embed Size (px)
Citation preview
GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
UDK 571 Originalni naučni rad
KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
Mr BRUNISLA V MARIJANOVIĆ Zemaljski muzej BiH Sarajevo
Nakon isk opavanja buunirskog naselja Obre II svi važni problemi vezani za genezu i periodizaciju ove kasnoneolitske kulture su konačno razriješeni U ovom radu je medutim ućinjen pokušaj utvrdivanja njenog trajanja i izvan hronoJoškog okvira koji odreduje faza III u abrama II zajedno sa pokušajem utvrdivanja uloge te kasne bULmirske faze u uobličavanju kulturne fizionomije vremena obilježenog pojavom prvih eneol itskih kultura u Bosni i Hercegovini
Kada su gotovo prije jednog stoljeća u luksuznoj monografiji F Fiale M Hoemesa i W Radimskog objelodanjeni rezultati iskopavanja na Butmiru u naučnoj javnosti koja se bavi problemima praistorijskog doba ujugoistoćnoj Evropi počeoje živi interes zajednu od najmarkantnijih pojava mlađeg neolita butmirsku kulturu Specifične keramičke
forme izvanredno visoke estetske vrijednosti ukrasnog sistema i jedinstvena figuraloa plastika zasjenili su sve što je o neo1itskim kulturama do tada ali i znatno kasnije bilo poznato pa je ovakvo zanimanje predstavljalo prirodnu posljedicu otkrića jedne kako je to dugo izgledalo potpuno izolirane pojave Razumije se ovo je vrlo simplificirano objašnjenje interesa za ovu kulturu koja je više od pola stoljeća zaokupljala pažnju praistoričara Jasno je naime da su pravi problemi bili koncentrirani oko geneze i izvora njenih tipičnih odlika Rješavani u značajnom broju radova često različito postavljenim a nekad i sasvim suprotstavljenim2
ovi problemi su sa daljim istraživanjem butmirskih nalazišta postajali manje složeni a kada je okončano iskopavanje Obra II i zaključena analiza prikupljenog materijala i podataka slaganje mozaika butmirske kulture bilo je završeno odnosno skoro završeno 3
l W Radimsky - M Hoernes 1895 F Fiala - M Hoernes 1893 2 A Stoeky 1926 str 54
M Vasić 1929 str 402 G Karo 1930 str 289 M Garašanin 1947 str 11 J Korošee 1947 str 145 1955 str 23 1962 str 20-22 B Gavela 194950 str 397-402 sa pregledom mišljenja o porijeklu butrnirske kulture D Srejović 1964 str 1-6 A Benae 1952 str 113 i dalje 1971 str J58 i dalje u oba radaje izložen deLaljan pregled pogleda na problematiku butmirske kulture
3 A Benae 1971
može činiti sasvim
već od pretpostavke o faze III u ObranJa
riječinJa a kulturi u hronološkim okvirinJa
korespondiraju sa pojavom prvih pouzdano eneolitskih kultura u Bosni i Hercegovini takoder naglasiti da pitanje koje
kulturu To je segment znamo obuhvamijeg problema koji se postavlja na odnosa autohtonih neolitskih i ranih eneolitskih kultura na tlu Bosne i Hercegovine
a koji je naročito zadnjih godina dobio na
te novijim saznanjima o dugom održavanju neolitskih kultura izvan hronoloških neolita u užem smislu U tom kontekstu razumije se jedno od najvažnijih pitanja
ono vezano za karakter kulturne
GZM (A) NS sv 1989 str 39-60 KASNA BUnmiddotHRSKA U ENEOLITU 40 B
rezervu u odnosu na potptmu definiranost svih pitanja vezanih za razvitka butmirske kulture ovdje zadržavamo samo
nam se ne čini do kraja a koji po našem mišljenju nije ništa vatan od onih problema koji su se pojavili na samom početku njenog izučavanja
završetka Kada se ima na umu te definicija
pojedinih faza onako kako ih je A Benac ovo se na prvi toga ovdje treba odmah red da ovo pitanje
postavki A Benca kojima se u cjelini ne može ništa daljem životu ove kulture i nakon
za šta po našem mišljenju i sasvim odredene i iz samog naslova ovog rada uočljivo ovdje se ne radi
neolita već u hronološkim relacijanJa
ističemo nije vezano isključivo za
potvrdivanjem već davno eneolitskih kultura za posmeolitski razvoj na ovom
autohtonog supstrata i njegove uloge u uoshyranog eneolita što prinJarno pokreće i problem kulturne
identifikacije tog supstrata posebno s obzirom na mogućnost transforntiranja izraza Kako bi medutim analiza čitavog problema daleko prevazilazila okvire jednog
pokušaj za ovu priliku smo se opredijelili samo za butmirsku kulturu Oslonac za
nalazi sa tri lokaliteta od kojih su dva - Crkvine u Turbetu kod Travnika i Gradina u AlihodžanJa već odavno poznali dok treći Biograd u Pruscu
Vakufa - predstavlja potpuno novo nalazište bar kada su u pitanju praisto-
Radi lakšeg razumijevanja ovog priloga i otklanjanja mogućih nesporazuma ovdje potrebno definirati ijedno metodološkog karaktera Naime pod pojmom eneolit
u užem smislu na oosanskom prostoru podrazumijevamo čiju relativnohronološku
kod
čini faza III u Obrama Il odnosno onaj horizont koji se za cijelu Bosnu i može postaviti sinhroniziranjem ove faze butmirske i drugih istovremenih
CRKVINE U TURBETU
Iskopavanje na ovom nalazištu izveo je već davne 1942 godine J Korošcc ali to zoog poremećenosti praislorijskog sloja različitim kasnijim aklivnostinJa
obimu J Korošcc ipak uspio dobiti koliko toliko sratificiran rnaterijal iz sloja čija je debljina varirala od 070 do 130 m 6
u dosta
4 Ibid str 161 i dalje
5 A Benac 1964 str 134 i dalje
6 J Korošec 1957 str 5
41 GZM (A) NS sv 44 19R9 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULT URA U ENEOLITU
Izuzimajući gornjih 015 do 020 m za kulturni sloj ovog nalazišta] Korošec kaže da koliko je usled male površine bilo moguće konstatovati sloj nije nigde bio nasilno poremećen pa čak nije bilo nikakvog znaka da bi sloj bio prekinutlaquo 7
Ovu konstataciju je autor očito uzeo kao važno polazište za ocjenu karaktera nalazišta u cjelini jer na toj konstataciji temelji i dalju obradu nalaza kao jedinstvene cjeline Zahvaljujući takvom pristupu ] Korošec je izveo i sljedeće zaključke
l Na Crkvinama se radi o miješalloj kulturi koja se sastoji iz različitih komponeshynata Na prvom mjestu su to vinčanska butrnirska i lengyelska kultura ali i pojedini badenski elementi
2 Pošto se naselje nalazi na teritoriju butmirske kulture butmirski elementi izgledaju primami mada ihje stanovništvo Crkvina primilo u vrijeme nestajanja butmirske kulture Malo je vjerovatno da bi na tom ~estu ranije bilo neko čisto butmirsko naselje
3 Naselje na Crkvinama nije moguće pripisati čistoj vinčanskoj kulturi ni u jednoj fazi njenog života premda mnoštvo vinčanskih elemenata pokazuje da su izrazito mladi i pripadaju kulturnom sloju Vinče oko 4 m
4 Badenski elementi su gotovo neznatni i prije bi se mogli vezati za lengyelsku nego uz slavonsku (vučedoisku) kulturu
5 Vučedoiska kulturajena Crkvinama zastupljena sa manjim brojem nalaza8
Već iz ovih samo sumarno navedenih podataka i zaključaka očigledno je da je] Korošec relativno dobro uočio složenost kulturne slike ovog nalazišta ali je jasno i to da su njegove interpretacije danas umnogome manjkave Tu nemamo u vidu samo npr zaključak o naknadnom preuzimanju butmirskih elemenata od strane stanovništva na Crkvinama u vrijeme kadaje butmirska kultura u nestajanju zatim vrIo nesigurno a nekad i sasvim neodgovarajuće kulturno opredjeljenje pojedinih grupa nalaza ili danas potpuno prevazideno tretiranje badenske kulture isključivo u okviru vučedolske i sl Već sama konstatacija autora da u kulturnom sloju nalazišta postoje butmirski vinčanski badenski i vučedolski elementi otvara problem hronoloških odnosa tih elemenata a i karaktera nalazišta u cjelini koji se više ne može riješiti jednostavnim zaključkom o postojafljujedne miješane kulturelaquo
Osim toga oprez prema zaključcima] Korošca nalaže još jedno zapažanje samog autora koje on bez obzira što gaje izrekao u kasnijoj obradi ipak nije uzeo u obzir Naime naglašavajući da iako sloj nije prekinut] Korošeckaže ipakje tolike debljine da moramo računati sa dosta dugim životom na našem lokalitetu Donekle to zapažamo i u samom sloju koji medutim ne možemo pravilno podeliti Uglavnom bismo mogli povući samo neku idealnu granicu izmedu donjeg i gornjeg dela sloja na taj način što bi granica tekla nekako 30-50 cm ispod površine uključivši ovamo i sloj naplavine Kulturni ostaci donjeg dela što se tiče oblika umnogome se nastavljaju i u gornjem delu no ipak postoji ovde nekoliko bitnih razlika pogotovo u tehničkom radu a s druge strane i u nekim novim elementima U donjem delu sloja je keramika vrlo često sjajno uglačana i ornamentirana sa udubljenim ornamentima što je u gornjem delu sloja vrlo redak slučaj laquo9
Očigledno je dakle da su postojali i stratigrafski utemeljeni razlozi za drugačije tretiranje nalazišta od onog kojeg je imao] Korošec što istovremeno znači da svako
7 Ibid str 6
8 Ibid str 13-14
9 Ibid str 6
42
razvojne faze autora o
NS sv 44 1989 str 39middot60 ULTURA U ENEOLITU
ozbiljnije ponovno razmatranje odlika ovog nalazišta mora počivati na sasvim pouzdanim podacima Tu se odmah sukobljavamo sa objektivnim teškoćama odredenim
da nam danas na raspolaganju uglavnom podaci J Korošca i ilustrativni I pa i zakUučci mogu biti više spekulativni nego utemeljeni No
neovisno od čini nam se da dosta realna da na Crkvinama treba Oslonac za takvu pretpostavku nalazimo u sasvim
podjeli sloja unutar se uočavaju sjedne strane te na hronološki neodrživom
eneolitskih kultura kao što to vučedoIska s strane Drugim fazi bi oni nalazi J Korošcc dovodi u vezu sa butmirskom i vinčanskom kulturom a mladoj ona grupa nalaza ima vučedolski
te da ne može biti ni govora o njihovom butm1rsko-vincanskom karakteru s posebnim naglaskom na ovoj drugoj komponenti Dovoljan je već i sasvim površan pregled rasposhyloživog materijala da bi se zaključilo kako većina formi i kod grube i kod fine keramike ulazi u standardnih oblikq butmirske kulture pa njihove izvore nije ni moguće a ni potrebno tražiti izvan butmirskog kruga Sve poluloptaste i bikonićne forme ovog nalazišta prepoznatljive odlike butmirske keramografije sl 1-8 Istinaje da se
zastupljeni bikonični oblici Crkvina mogu naći i u vinćanskoj kulturi što konstatira i J Koroike i izvodi zakljućak o njihovom vinćanskom porijeklu ali se ovdje ne zaboraviti da su oni važan sastavni dio i butmirske kulture Kada bi ih trebalo dovoditi u vezu sa vinčanskom kulturom pogotovo u u kojoj lO autor pretpostavlja trebalo bi čini nam se računati i sa još nekim vinčanskim elementima Takvib medutim ovdje nije moguće pronaći Osim nekih tipološki h odlika na razmišljanje o kulturi1 Korošca su vjerovatno dvije okolnosti dosta ćesto ukrašavanje bikoničnih zdjela kaneliranjem i nedostatak butmirske spiraJoidne i trakaste posebno Ove dvije okolnosti posmatrane
karakter Ostali ovakvu pretpostavku ne ospora-IIi u okviru jedne ili u okviru faze
naime pretpostaviti na osnovu na nalazištima govora
ovakva naša onda se odmah nameće problem karakshyu kQloj se javljaju i butmirski elementi ali ne u obliku jedne kouzistentne već u obliku elemenata kako toj Korošcc definira Nasuprot
stoji mišljenje A Benca koji~e već davno upozorio da naselje ništa drugo do Neba 0 Nema nikakve sumnje da
A Benca neusporedivo bliža stvarnom karakteru nalaza na koje se ona odnosi
zaista su dovesti do pogrešnog zaključka jer se o pravoj fizionomiji butmirske kulture a pogotovo o pravcima njene u tom trenutku još nije moglo imati sasvimjasnu predstavu Ako danas pouzdano znamo da butmirsku kulturu karakterizira i te da njena degeneracija podrazumijeva prvenstveno sistema sa nestankom
i trakaste ornamentikell onda je jasno da se ni prisustvo kaneliranib ornameshynata ni odsustvo tipične butmirske ornamentike ne može uzeti kao za butmirskog karaktera osnovnog fonda nalaza Naime potpuni nedostatak tipićne butmirshy
10 A Bcnac 1964 str 50
l A Benac 1971 str 168 i dalje
--
43 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
( _ - - - -- ( shy
D
2
- r- 1
I
~
I ) J)
) ~ 3
r -
(
- ) 6
r--- shyT---shy(
I S
7 - - - - - - - shy
o
o
I I
prema j korošcu
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
može činiti sasvim
već od pretpostavke o faze III u ObranJa
riječinJa a kulturi u hronološkim okvirinJa
korespondiraju sa pojavom prvih pouzdano eneolitskih kultura u Bosni i Hercegovini takoder naglasiti da pitanje koje
kulturu To je segment znamo obuhvamijeg problema koji se postavlja na odnosa autohtonih neolitskih i ranih eneolitskih kultura na tlu Bosne i Hercegovine
a koji je naročito zadnjih godina dobio na
te novijim saznanjima o dugom održavanju neolitskih kultura izvan hronoloških neolita u užem smislu U tom kontekstu razumije se jedno od najvažnijih pitanja
ono vezano za karakter kulturne
GZM (A) NS sv 1989 str 39-60 KASNA BUnmiddotHRSKA U ENEOLITU 40 B
rezervu u odnosu na potptmu definiranost svih pitanja vezanih za razvitka butmirske kulture ovdje zadržavamo samo
nam se ne čini do kraja a koji po našem mišljenju nije ništa vatan od onih problema koji su se pojavili na samom početku njenog izučavanja
završetka Kada se ima na umu te definicija
pojedinih faza onako kako ih je A Benac ovo se na prvi toga ovdje treba odmah red da ovo pitanje
postavki A Benca kojima se u cjelini ne može ništa daljem životu ove kulture i nakon
za šta po našem mišljenju i sasvim odredene i iz samog naslova ovog rada uočljivo ovdje se ne radi
neolita već u hronološkim relacijanJa
ističemo nije vezano isključivo za
potvrdivanjem već davno eneolitskih kultura za posmeolitski razvoj na ovom
autohtonog supstrata i njegove uloge u uoshyranog eneolita što prinJarno pokreće i problem kulturne
identifikacije tog supstrata posebno s obzirom na mogućnost transforntiranja izraza Kako bi medutim analiza čitavog problema daleko prevazilazila okvire jednog
pokušaj za ovu priliku smo se opredijelili samo za butmirsku kulturu Oslonac za
nalazi sa tri lokaliteta od kojih su dva - Crkvine u Turbetu kod Travnika i Gradina u AlihodžanJa već odavno poznali dok treći Biograd u Pruscu
Vakufa - predstavlja potpuno novo nalazište bar kada su u pitanju praisto-
Radi lakšeg razumijevanja ovog priloga i otklanjanja mogućih nesporazuma ovdje potrebno definirati ijedno metodološkog karaktera Naime pod pojmom eneolit
u užem smislu na oosanskom prostoru podrazumijevamo čiju relativnohronološku
kod
čini faza III u Obrama Il odnosno onaj horizont koji se za cijelu Bosnu i može postaviti sinhroniziranjem ove faze butmirske i drugih istovremenih
CRKVINE U TURBETU
Iskopavanje na ovom nalazištu izveo je već davne 1942 godine J Korošcc ali to zoog poremećenosti praislorijskog sloja različitim kasnijim aklivnostinJa
obimu J Korošcc ipak uspio dobiti koliko toliko sratificiran rnaterijal iz sloja čija je debljina varirala od 070 do 130 m 6
u dosta
4 Ibid str 161 i dalje
5 A Benac 1964 str 134 i dalje
6 J Korošec 1957 str 5
41 GZM (A) NS sv 44 19R9 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULT URA U ENEOLITU
Izuzimajući gornjih 015 do 020 m za kulturni sloj ovog nalazišta] Korošec kaže da koliko je usled male površine bilo moguće konstatovati sloj nije nigde bio nasilno poremećen pa čak nije bilo nikakvog znaka da bi sloj bio prekinutlaquo 7
Ovu konstataciju je autor očito uzeo kao važno polazište za ocjenu karaktera nalazišta u cjelini jer na toj konstataciji temelji i dalju obradu nalaza kao jedinstvene cjeline Zahvaljujući takvom pristupu ] Korošec je izveo i sljedeće zaključke
l Na Crkvinama se radi o miješalloj kulturi koja se sastoji iz različitih komponeshynata Na prvom mjestu su to vinčanska butrnirska i lengyelska kultura ali i pojedini badenski elementi
2 Pošto se naselje nalazi na teritoriju butmirske kulture butmirski elementi izgledaju primami mada ihje stanovništvo Crkvina primilo u vrijeme nestajanja butmirske kulture Malo je vjerovatno da bi na tom ~estu ranije bilo neko čisto butmirsko naselje
3 Naselje na Crkvinama nije moguće pripisati čistoj vinčanskoj kulturi ni u jednoj fazi njenog života premda mnoštvo vinčanskih elemenata pokazuje da su izrazito mladi i pripadaju kulturnom sloju Vinče oko 4 m
4 Badenski elementi su gotovo neznatni i prije bi se mogli vezati za lengyelsku nego uz slavonsku (vučedoisku) kulturu
5 Vučedoiska kulturajena Crkvinama zastupljena sa manjim brojem nalaza8
Već iz ovih samo sumarno navedenih podataka i zaključaka očigledno je da je] Korošec relativno dobro uočio složenost kulturne slike ovog nalazišta ali je jasno i to da su njegove interpretacije danas umnogome manjkave Tu nemamo u vidu samo npr zaključak o naknadnom preuzimanju butmirskih elemenata od strane stanovništva na Crkvinama u vrijeme kadaje butmirska kultura u nestajanju zatim vrIo nesigurno a nekad i sasvim neodgovarajuće kulturno opredjeljenje pojedinih grupa nalaza ili danas potpuno prevazideno tretiranje badenske kulture isključivo u okviru vučedolske i sl Već sama konstatacija autora da u kulturnom sloju nalazišta postoje butmirski vinčanski badenski i vučedolski elementi otvara problem hronoloških odnosa tih elemenata a i karaktera nalazišta u cjelini koji se više ne može riješiti jednostavnim zaključkom o postojafljujedne miješane kulturelaquo
Osim toga oprez prema zaključcima] Korošca nalaže još jedno zapažanje samog autora koje on bez obzira što gaje izrekao u kasnijoj obradi ipak nije uzeo u obzir Naime naglašavajući da iako sloj nije prekinut] Korošeckaže ipakje tolike debljine da moramo računati sa dosta dugim životom na našem lokalitetu Donekle to zapažamo i u samom sloju koji medutim ne možemo pravilno podeliti Uglavnom bismo mogli povući samo neku idealnu granicu izmedu donjeg i gornjeg dela sloja na taj način što bi granica tekla nekako 30-50 cm ispod površine uključivši ovamo i sloj naplavine Kulturni ostaci donjeg dela što se tiče oblika umnogome se nastavljaju i u gornjem delu no ipak postoji ovde nekoliko bitnih razlika pogotovo u tehničkom radu a s druge strane i u nekim novim elementima U donjem delu sloja je keramika vrlo često sjajno uglačana i ornamentirana sa udubljenim ornamentima što je u gornjem delu sloja vrlo redak slučaj laquo9
Očigledno je dakle da su postojali i stratigrafski utemeljeni razlozi za drugačije tretiranje nalazišta od onog kojeg je imao] Korošec što istovremeno znači da svako
7 Ibid str 6
8 Ibid str 13-14
9 Ibid str 6
42
razvojne faze autora o
NS sv 44 1989 str 39middot60 ULTURA U ENEOLITU
ozbiljnije ponovno razmatranje odlika ovog nalazišta mora počivati na sasvim pouzdanim podacima Tu se odmah sukobljavamo sa objektivnim teškoćama odredenim
da nam danas na raspolaganju uglavnom podaci J Korošca i ilustrativni I pa i zakUučci mogu biti više spekulativni nego utemeljeni No
neovisno od čini nam se da dosta realna da na Crkvinama treba Oslonac za takvu pretpostavku nalazimo u sasvim
podjeli sloja unutar se uočavaju sjedne strane te na hronološki neodrživom
eneolitskih kultura kao što to vučedoIska s strane Drugim fazi bi oni nalazi J Korošcc dovodi u vezu sa butmirskom i vinčanskom kulturom a mladoj ona grupa nalaza ima vučedolski
te da ne može biti ni govora o njihovom butm1rsko-vincanskom karakteru s posebnim naglaskom na ovoj drugoj komponenti Dovoljan je već i sasvim površan pregled rasposhyloživog materijala da bi se zaključilo kako većina formi i kod grube i kod fine keramike ulazi u standardnih oblikq butmirske kulture pa njihove izvore nije ni moguće a ni potrebno tražiti izvan butmirskog kruga Sve poluloptaste i bikonićne forme ovog nalazišta prepoznatljive odlike butmirske keramografije sl 1-8 Istinaje da se
zastupljeni bikonični oblici Crkvina mogu naći i u vinćanskoj kulturi što konstatira i J Koroike i izvodi zakljućak o njihovom vinćanskom porijeklu ali se ovdje ne zaboraviti da su oni važan sastavni dio i butmirske kulture Kada bi ih trebalo dovoditi u vezu sa vinčanskom kulturom pogotovo u u kojoj lO autor pretpostavlja trebalo bi čini nam se računati i sa još nekim vinčanskim elementima Takvib medutim ovdje nije moguće pronaći Osim nekih tipološki h odlika na razmišljanje o kulturi1 Korošca su vjerovatno dvije okolnosti dosta ćesto ukrašavanje bikoničnih zdjela kaneliranjem i nedostatak butmirske spiraJoidne i trakaste posebno Ove dvije okolnosti posmatrane
karakter Ostali ovakvu pretpostavku ne ospora-IIi u okviru jedne ili u okviru faze
naime pretpostaviti na osnovu na nalazištima govora
ovakva naša onda se odmah nameće problem karakshyu kQloj se javljaju i butmirski elementi ali ne u obliku jedne kouzistentne već u obliku elemenata kako toj Korošcc definira Nasuprot
stoji mišljenje A Benca koji~e već davno upozorio da naselje ništa drugo do Neba 0 Nema nikakve sumnje da
A Benca neusporedivo bliža stvarnom karakteru nalaza na koje se ona odnosi
zaista su dovesti do pogrešnog zaključka jer se o pravoj fizionomiji butmirske kulture a pogotovo o pravcima njene u tom trenutku još nije moglo imati sasvimjasnu predstavu Ako danas pouzdano znamo da butmirsku kulturu karakterizira i te da njena degeneracija podrazumijeva prvenstveno sistema sa nestankom
i trakaste ornamentikell onda je jasno da se ni prisustvo kaneliranib ornameshynata ni odsustvo tipične butmirske ornamentike ne može uzeti kao za butmirskog karaktera osnovnog fonda nalaza Naime potpuni nedostatak tipićne butmirshy
10 A Bcnac 1964 str 50
l A Benac 1971 str 168 i dalje
--
43 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
( _ - - - -- ( shy
D
2
- r- 1
I
~
I ) J)
) ~ 3
r -
(
- ) 6
r--- shyT---shy(
I S
7 - - - - - - - shy
o
o
I I
prema j korošcu
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
41 GZM (A) NS sv 44 19R9 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULT URA U ENEOLITU
Izuzimajući gornjih 015 do 020 m za kulturni sloj ovog nalazišta] Korošec kaže da koliko je usled male površine bilo moguće konstatovati sloj nije nigde bio nasilno poremećen pa čak nije bilo nikakvog znaka da bi sloj bio prekinutlaquo 7
Ovu konstataciju je autor očito uzeo kao važno polazište za ocjenu karaktera nalazišta u cjelini jer na toj konstataciji temelji i dalju obradu nalaza kao jedinstvene cjeline Zahvaljujući takvom pristupu ] Korošec je izveo i sljedeće zaključke
l Na Crkvinama se radi o miješalloj kulturi koja se sastoji iz različitih komponeshynata Na prvom mjestu su to vinčanska butrnirska i lengyelska kultura ali i pojedini badenski elementi
2 Pošto se naselje nalazi na teritoriju butmirske kulture butmirski elementi izgledaju primami mada ihje stanovništvo Crkvina primilo u vrijeme nestajanja butmirske kulture Malo je vjerovatno da bi na tom ~estu ranije bilo neko čisto butmirsko naselje
3 Naselje na Crkvinama nije moguće pripisati čistoj vinčanskoj kulturi ni u jednoj fazi njenog života premda mnoštvo vinčanskih elemenata pokazuje da su izrazito mladi i pripadaju kulturnom sloju Vinče oko 4 m
4 Badenski elementi su gotovo neznatni i prije bi se mogli vezati za lengyelsku nego uz slavonsku (vučedoisku) kulturu
5 Vučedoiska kulturajena Crkvinama zastupljena sa manjim brojem nalaza8
Već iz ovih samo sumarno navedenih podataka i zaključaka očigledno je da je] Korošec relativno dobro uočio složenost kulturne slike ovog nalazišta ali je jasno i to da su njegove interpretacije danas umnogome manjkave Tu nemamo u vidu samo npr zaključak o naknadnom preuzimanju butmirskih elemenata od strane stanovništva na Crkvinama u vrijeme kadaje butmirska kultura u nestajanju zatim vrIo nesigurno a nekad i sasvim neodgovarajuće kulturno opredjeljenje pojedinih grupa nalaza ili danas potpuno prevazideno tretiranje badenske kulture isključivo u okviru vučedolske i sl Već sama konstatacija autora da u kulturnom sloju nalazišta postoje butmirski vinčanski badenski i vučedolski elementi otvara problem hronoloških odnosa tih elemenata a i karaktera nalazišta u cjelini koji se više ne može riješiti jednostavnim zaključkom o postojafljujedne miješane kulturelaquo
Osim toga oprez prema zaključcima] Korošca nalaže još jedno zapažanje samog autora koje on bez obzira što gaje izrekao u kasnijoj obradi ipak nije uzeo u obzir Naime naglašavajući da iako sloj nije prekinut] Korošeckaže ipakje tolike debljine da moramo računati sa dosta dugim životom na našem lokalitetu Donekle to zapažamo i u samom sloju koji medutim ne možemo pravilno podeliti Uglavnom bismo mogli povući samo neku idealnu granicu izmedu donjeg i gornjeg dela sloja na taj način što bi granica tekla nekako 30-50 cm ispod površine uključivši ovamo i sloj naplavine Kulturni ostaci donjeg dela što se tiče oblika umnogome se nastavljaju i u gornjem delu no ipak postoji ovde nekoliko bitnih razlika pogotovo u tehničkom radu a s druge strane i u nekim novim elementima U donjem delu sloja je keramika vrlo često sjajno uglačana i ornamentirana sa udubljenim ornamentima što je u gornjem delu sloja vrlo redak slučaj laquo9
Očigledno je dakle da su postojali i stratigrafski utemeljeni razlozi za drugačije tretiranje nalazišta od onog kojeg je imao] Korošec što istovremeno znači da svako
7 Ibid str 6
8 Ibid str 13-14
9 Ibid str 6
42
razvojne faze autora o
NS sv 44 1989 str 39middot60 ULTURA U ENEOLITU
ozbiljnije ponovno razmatranje odlika ovog nalazišta mora počivati na sasvim pouzdanim podacima Tu se odmah sukobljavamo sa objektivnim teškoćama odredenim
da nam danas na raspolaganju uglavnom podaci J Korošca i ilustrativni I pa i zakUučci mogu biti više spekulativni nego utemeljeni No
neovisno od čini nam se da dosta realna da na Crkvinama treba Oslonac za takvu pretpostavku nalazimo u sasvim
podjeli sloja unutar se uočavaju sjedne strane te na hronološki neodrživom
eneolitskih kultura kao što to vučedoIska s strane Drugim fazi bi oni nalazi J Korošcc dovodi u vezu sa butmirskom i vinčanskom kulturom a mladoj ona grupa nalaza ima vučedolski
te da ne može biti ni govora o njihovom butm1rsko-vincanskom karakteru s posebnim naglaskom na ovoj drugoj komponenti Dovoljan je već i sasvim površan pregled rasposhyloživog materijala da bi se zaključilo kako većina formi i kod grube i kod fine keramike ulazi u standardnih oblikq butmirske kulture pa njihove izvore nije ni moguće a ni potrebno tražiti izvan butmirskog kruga Sve poluloptaste i bikonićne forme ovog nalazišta prepoznatljive odlike butmirske keramografije sl 1-8 Istinaje da se
zastupljeni bikonični oblici Crkvina mogu naći i u vinćanskoj kulturi što konstatira i J Koroike i izvodi zakljućak o njihovom vinćanskom porijeklu ali se ovdje ne zaboraviti da su oni važan sastavni dio i butmirske kulture Kada bi ih trebalo dovoditi u vezu sa vinčanskom kulturom pogotovo u u kojoj lO autor pretpostavlja trebalo bi čini nam se računati i sa još nekim vinčanskim elementima Takvib medutim ovdje nije moguće pronaći Osim nekih tipološki h odlika na razmišljanje o kulturi1 Korošca su vjerovatno dvije okolnosti dosta ćesto ukrašavanje bikoničnih zdjela kaneliranjem i nedostatak butmirske spiraJoidne i trakaste posebno Ove dvije okolnosti posmatrane
karakter Ostali ovakvu pretpostavku ne ospora-IIi u okviru jedne ili u okviru faze
naime pretpostaviti na osnovu na nalazištima govora
ovakva naša onda se odmah nameće problem karakshyu kQloj se javljaju i butmirski elementi ali ne u obliku jedne kouzistentne već u obliku elemenata kako toj Korošcc definira Nasuprot
stoji mišljenje A Benca koji~e već davno upozorio da naselje ništa drugo do Neba 0 Nema nikakve sumnje da
A Benca neusporedivo bliža stvarnom karakteru nalaza na koje se ona odnosi
zaista su dovesti do pogrešnog zaključka jer se o pravoj fizionomiji butmirske kulture a pogotovo o pravcima njene u tom trenutku još nije moglo imati sasvimjasnu predstavu Ako danas pouzdano znamo da butmirsku kulturu karakterizira i te da njena degeneracija podrazumijeva prvenstveno sistema sa nestankom
i trakaste ornamentikell onda je jasno da se ni prisustvo kaneliranib ornameshynata ni odsustvo tipične butmirske ornamentike ne može uzeti kao za butmirskog karaktera osnovnog fonda nalaza Naime potpuni nedostatak tipićne butmirshy
10 A Bcnac 1964 str 50
l A Benac 1971 str 168 i dalje
--
43 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
( _ - - - -- ( shy
D
2
- r- 1
I
~
I ) J)
) ~ 3
r -
(
- ) 6
r--- shyT---shy(
I S
7 - - - - - - - shy
o
o
I I
prema j korošcu
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
42
razvojne faze autora o
NS sv 44 1989 str 39middot60 ULTURA U ENEOLITU
ozbiljnije ponovno razmatranje odlika ovog nalazišta mora počivati na sasvim pouzdanim podacima Tu se odmah sukobljavamo sa objektivnim teškoćama odredenim
da nam danas na raspolaganju uglavnom podaci J Korošca i ilustrativni I pa i zakUučci mogu biti više spekulativni nego utemeljeni No
neovisno od čini nam se da dosta realna da na Crkvinama treba Oslonac za takvu pretpostavku nalazimo u sasvim
podjeli sloja unutar se uočavaju sjedne strane te na hronološki neodrživom
eneolitskih kultura kao što to vučedoIska s strane Drugim fazi bi oni nalazi J Korošcc dovodi u vezu sa butmirskom i vinčanskom kulturom a mladoj ona grupa nalaza ima vučedolski
te da ne može biti ni govora o njihovom butm1rsko-vincanskom karakteru s posebnim naglaskom na ovoj drugoj komponenti Dovoljan je već i sasvim površan pregled rasposhyloživog materijala da bi se zaključilo kako većina formi i kod grube i kod fine keramike ulazi u standardnih oblikq butmirske kulture pa njihove izvore nije ni moguće a ni potrebno tražiti izvan butmirskog kruga Sve poluloptaste i bikonićne forme ovog nalazišta prepoznatljive odlike butmirske keramografije sl 1-8 Istinaje da se
zastupljeni bikonični oblici Crkvina mogu naći i u vinćanskoj kulturi što konstatira i J Koroike i izvodi zakljućak o njihovom vinćanskom porijeklu ali se ovdje ne zaboraviti da su oni važan sastavni dio i butmirske kulture Kada bi ih trebalo dovoditi u vezu sa vinčanskom kulturom pogotovo u u kojoj lO autor pretpostavlja trebalo bi čini nam se računati i sa još nekim vinčanskim elementima Takvib medutim ovdje nije moguće pronaći Osim nekih tipološki h odlika na razmišljanje o kulturi1 Korošca su vjerovatno dvije okolnosti dosta ćesto ukrašavanje bikoničnih zdjela kaneliranjem i nedostatak butmirske spiraJoidne i trakaste posebno Ove dvije okolnosti posmatrane
karakter Ostali ovakvu pretpostavku ne ospora-IIi u okviru jedne ili u okviru faze
naime pretpostaviti na osnovu na nalazištima govora
ovakva naša onda se odmah nameće problem karakshyu kQloj se javljaju i butmirski elementi ali ne u obliku jedne kouzistentne već u obliku elemenata kako toj Korošcc definira Nasuprot
stoji mišljenje A Benca koji~e već davno upozorio da naselje ništa drugo do Neba 0 Nema nikakve sumnje da
A Benca neusporedivo bliža stvarnom karakteru nalaza na koje se ona odnosi
zaista su dovesti do pogrešnog zaključka jer se o pravoj fizionomiji butmirske kulture a pogotovo o pravcima njene u tom trenutku još nije moglo imati sasvimjasnu predstavu Ako danas pouzdano znamo da butmirsku kulturu karakterizira i te da njena degeneracija podrazumijeva prvenstveno sistema sa nestankom
i trakaste ornamentikell onda je jasno da se ni prisustvo kaneliranib ornameshynata ni odsustvo tipične butmirske ornamentike ne može uzeti kao za butmirskog karaktera osnovnog fonda nalaza Naime potpuni nedostatak tipićne butmirshy
10 A Bcnac 1964 str 50
l A Benac 1971 str 168 i dalje
--
43 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
( _ - - - -- ( shy
D
2
- r- 1
I
~
I ) J)
) ~ 3
r -
(
- ) 6
r--- shyT---shy(
I S
7 - - - - - - - shy
o
o
I I
prema j korošcu
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
--
43 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
( _ - - - -- ( shy
D
2
- r- 1
I
~
I ) J)
) ~ 3
r -
(
- ) 6
r--- shyT---shy(
I S
7 - - - - - - - shy
o
o
I I
prema j korošcu
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
44 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUHmiddotIIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
ske ornamentike ne može biti nišla drugo nego prirodan završetak procesa zapaženog u Obrama II cxinosno postupnog razgradivanja njenog omamentalnog sistema kao nshyajočiglednijeg pokazatelja idejne iživljenosti i slabljenja kreativnih sposobnosti njenih nosilaca Upravo zbog toga nam se ni misao A Benca o Crkvinama kao raquodepandansi~ Neba danas više ne čini sasvim sretnim rješenjem Naime takav pristup implicira i relativno čvrstu hronološku paralelu ova dva naselja koja se medutim ne može sasvim uspješno braniti ako se imaju u vidu karakteristike pokretnog materijala Sve okolnosti ukazuju na to da butmirski nalazi sa Crkvina moraju biti mladi od onih iz Neba a to istovremeno znači i od faze III u Obrama II Kako je butmirska kultura na Crkvinama prcpoznatljiva samo na osnovu tehnoloških i tipoloških karakteristika keramičkog mateshyrijala nužno se nameće zaključak daje ona ovdje zastupljena u sasvim razgradenom obliku i sasvim kasnoj fazi razvoja koja isključuje hronološku paralelu sa krajcm butmirske kulture formulirane prema odlikama završne faze u Obrama II Ako je naše razmišljanje ispravno onda to istovremeno znači da ona izlazi i iz hronoloških okvira kasnog neolita u užem smislu
Spomenuto mišljenje A Benca ne čini nam se sretnim rješenjem još zbog jednog razloga Naime to rješenje podrazumijeva postojanje dviju razvojnih faza jedne čiste neolitske i druge čiste eneolitske Ako bi se takav karakter starije faze i mogao uslovno prihvatiti ostaje činjenica da mlada faza djeluje vrlo neubjedljivo jer je definiraju slabi nalazi badenske i još slabiji nalazi vučedolske kulture Istina A Benac se nije ozbiljnije bavio ostalim nalazima sa ovog nalazišta i svoje mišljenje o karakteru mlade faze je vjerovatno temeljio na stratigrafskim zapažanjima na nekim drugim lokalitetima gdje se izvjesne odlike badenske kulture uočavaju u slojevima u kojima je vučedoiska kultura
l 12Ineosporno g avm nosI ac razvoJa Mi smo ovdje takoder pretpostavili postojanje dviju razvojnih faza na Crkvinama
ali je takva podjela u mladu fazu uključivala samo vučedolske nalaze ili one koji se sa vučedolskom kulturom mogu dovesti u vezu Ostale nalaze koji ne pripadaju ni butmirshyskom ni vučedolskom krugu smo tada ostavili po strani Zato ovdje odmah moramo naglasiti daje njihovu poziciju moguće postaviti i nešto drugačije nego što je to učinio A Benae Riječ je o maloj grupi nalaza bar onih čije se tipološke ili ornamentalnc karakteshyristike na osnovu ilustracija mogu uzeti kao sigurne
U prvu grupu tili nalaza spadaju oni koje je 1 Korošcc doveo u vezu sa lengyelskom kulturom Tu na prvom mjestu mislimo na fragmente na sl 9 i 10 Očiglednoje naravno da o takvom kulturnom opredjeljenju ovdje ne može biti ni govora već se radi o primjercima karakterističnim za badensku kulturu Prema 1 Korošcu lengyelskog je karaktera i posuda na nozi sl ll za koju je medutim vrlo lako utvrditi da se ne uklapa u rcpertoar posuda te kulture već je mnogo bliža odgovarajućim tiszapolgar tipovima S druge straIle autor spominje i malobrojne nalaze koji se mogu dovesti u vezu sa badenskom kulturom On tu naravno ne misli na primjerke koje je već prethodno doveo u vezu sa lengyelskom kulturom niti na pojedine primjerke bikoničnih zdjela za koje kaže da pripadaju vinčanskoj kulturi raquomada se pojedini oblici mogu naći i u drugim kulturnim grupama prije svega badenskojlaquo Riječ je o primjercima vrčeva sa dvije drške koji bar prema tipološkim karakteristikama jednako mogu pripadati i bronzanom dobu
Ostavljajući po strani neka očigledno neodgovarajuća kulturna opredjeljenja ovdje
12 A Bense 194950 str 12 i dalje
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
45 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
treba naglasiti upravo raznorodnost tih nalaza koja je utoliko značajnija što je njihov ukupan broj vrlo skroman Upravo ta skronmost i relativna tipološka neizrazitost nalaza nesunmjivo ide u prilog tvrdnji da se u ovom slučaju ne može govoriti o samostalnom horizontu kojem bi ti nalazi pripadali već da se radi samo o pojedinačnim elementima koji po našem mišljenju stoje u vezi sa starijom fazom odnosno onom obilježenom butmirskim materijalom Razlozi za takvo povezivanje su sljedeći
Prvo ovakvom povezivanju se ne suprotstavljaju problemi hronološke prirode jer butmirski nalazi izlaze izvan okvira faze III u Obrama II a to znači da mogu korespondirati sa horizontom obilježenim prisustvom badenske kulture
Drugo problemi hronološke prirode ne bi se suprotstavljali ni dovodenju badenskog materijala u vezu sa vučedolskim ali bi takvo povezivanje moralo podrazumijevati postojanje izvjesnog hronološkog hijatusa izmedu starijeg i mlađeg dijela sloja koji bi se u pravilu morao iskazati odredenim stratigrafskim pokazateljima u samom sloju Iako se u odnosu na podatke J Korošca mora zadržati izvjesna rezerva izgleda ipak da taj hijatus nije moguće dokazati
Treće relativna neizrazitost badenskog materijala ajoš više njegova malobrojnost ukazuje i na njegov ograničen značaj u kulturnoj slici nalazišta a takva njegova uloga bi više išla u prilog povezivanja sa starijom nego sa mlađom fazom naše pretpostavljene podjele
Ukoliko su naša razmišljanja ispravna onda se u osnovnim potezima može definirati i karakter starije faze na Crkvinama Vidjeli smo da najveći broj nalaza ovdje pripada butmirskoj kulturi koja predstavlja primarnu komponentu kulturne slike ove faze VjeroshyvabIO je da ta primarnost podrazumijeva i populacionu osnovu koju ovdje čine njeni nosioci To nije ništa neobično jer se radi o butmirskom teritoriju a i naselje Nebo nije previše udaljeno Uz butmirsku komponentu treba dodati i nalaze baden skog karaktera Ti nalazi nisu brojni i više imaju vrijednost kulturnih elemenata nego što bi se mogli smatrati razvojnom komponentom u pravom smislu rijeći Vrlo oskudan broj nalaza koji joj se mogu sa sigurnoŠĆu pripisati potpuno isključuju njenu populaciju kao aktivnog činioca u formiranju kulturne fizionomije Šta više čini nam se da njihovo prisustvo ovdje odražava u prvom redu ograničen nivo kontakata nosilaca kasne butmirske i badenske kulture te da u tom kontekstu njihovo prisustvo ovdje ima u najvećoj mjeri vrijednost hronološkog pokazatelja Kada je rijeć o tiszapolgar nalazima situacija je još jasnija jer samo jedan nalaz koji joj se sa izvjesnom sigurnoŠĆu može pripisati ne pruža nikakve mogućnosti za raspravu o njenom ozbiljnijem sudjelovanju u uobličavanju kulturne slike Crkvina
Prema tome naselje na Crkvinama po našem mišljenju pokazuje dvije razvojne faze Stariju reprezentira kasna butmirska kultura u okviru koje se uoćavaju izvjesni elementi badenske i tiszapolgar kulture što uz činjenicu da je i sama butmirska kultura zastupljena u vrlo reduciranom broju prepoznatljivih odlika govori u prilog njenog hronološkog opredjeljenja u rani eneolit Ova faza traje sve do pojave vučedolske kulture čiji elementi definiraju sadržaj mlađe faze na ovom nalazištu
Potpuno smo svjesni da dosadašnje izlaganje i podaci na kojima je ono zasnovano ne predstavljaju dovoljno pouzdan oslonac za Iješavanje problema koji smo postavili na poćetku ovog rada Uostalom da su sve pojedinosti u vezi s ovim nalazištem jasne vjerovatno je da bi i sam problem bio znatno ranije obrađen Nama i nije bio cilj da problem Iješavamo samo na osnC)vu ovog nalazišta već smo ga uzeli u razmatranje zbog moguće podudarnosti sa opštim odlikama drugih nalazišta o kojima će biti govora
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
46 GZM eA) NS sV 441989 str 39-60
B MARIJANOV I Ć KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
GRADINA U ALIHODŽAMA
Iskopavanje kojeje na ovom nalazištu izveo A Benac PQkazalo je vrlo neujednačenu debljinu kulturnog sJoja koja je varirala od 020 do 150 m 13bull Objavljujući rezultate tih iskopavanja A Benac je naveo da je u poćetku raquoizgledalo da na ovom lokalitetu postoje dva sloja~ ali se u toku daljih ispi tivanja pokazalo da je u pitanju jedinstven slojl4 Prema ovom autoru do pogrešnog zaključka došlo se na poćetku zbo toga što se slavonska keramika u dubljim slojevima pojavljivala samo do 040 mlaquo1 Navodeći dalje da je pojedinačnih nalaza vučedolske keramike bilo i u dubljim slojevima A Benac ipak konstatira da se ova keramika raquopojavljuje pretežno (da ne kažemo gotovo redovno) u gornjim slojevimalaquo 16 Kako sc pojedinaćni nalazi vučedolske keramike vezuju i za dublje slojeve A Benac ovaj lokalitet tret ira kao j edinstvenu cjelinu
Prilikom iskopavanja A Bcnac j c na Al ihodžama konstatirao postojanje šest raquokući štalaquo odnosno plitkih ovaInih ili okruglih udubljenja koja su imala karakter nastamshybi 17 Naš interes je ovdje vezan ~rije svega za ova kućištalaquo kojima je prije dvadesetak godina pažnju posvetio i B Čović 8 konstatirajuć i sljedeće
I U kućištima nije pronaden nijedan primjerak keramike koja se može dovesti u vezu sa vučedolskom kul turom
2 Kulturni sadržaj kućišta čine dvije grupe nalaza jedna koja se može označiti neolitskom keramikom i druga koja ima sva obilježja eneolitske keramike Pored posve grube keramike koja se sa neolitom može dovesti u vezu samo na osnovu tehnoloških svojstava neolitski karakter imaju i sljedeći nalazi
- fragment široke cilindrične noge crvenkaste u prelomu sa debljom crnom prevlakom na površini TI l
- fragment grube šiljate nožice crvenkaste površine raden e sa znatnom primjesom bj eličastog krcćnog pijeska TI 2
- fragment trbuha i ramena duboke zdjele crvenkaste u prelomu sa debljam crnom prevlakom na površini TI 3
Eneolitsku keramiku kućišta odreduje znatan broj ornamentiranih fragmenata medu kojima su najbrojniji oni na kojima su izvedeni motivi guŠĆe ili rjede postavljenih cik-cak linija T II l a nešto rjedi su primjerci na kojima je izveden mrežasti motiv TII 2 U manjem broju su zastupljeni i primjerci posuda sa istaknutim ramenom i izdvojenim vratom na kojem su izvedene kose ili vertikalne kaneJure finije ili grublje izrade TII 34
3 Kulturni sloj iznad kućišta karakterizira prije svega dalje brojno prisustvo posuda ukrašenih paralelnim cik-cak linijama i zdjela ukrašenih kratkim vertikalnim kanelurama na ramenu često u kombinaciji sa vertikalnim plastičnim rebrima Pored toga kulturni sloj iznad kućišta karakterizira značajno prisustvo tipične vučedolske keramike
tJ Ibid str 15
14 Ibid str 16
15 Ibid str 16
16 Ibid str 16
17 Ibid str IS
18 B Čović 1965 str 66
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
47 GZM (A) NS sV 44 1989 Sir 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ona se medutim po fakturi ne razlikuje od eneolitske keramike zastupljene u kućištinu izuzev nekoliko primjeraka koji prethodnu konstataciju ne dovode u pitanje Vučedoiska keramika je prenu A Bencu brojnije zastupljena tek u gornjem dijelu sloja koji je dao i nešto kostolaćke keramike Najzad treba naglasiti i ćinjenicu da taj dio sloja nije dao nikakve nalaze koji bi se mogli dovesti u vezu sa neolitom
Ovdje odmah moramo istaći da spomenuta zapažanja B Čovića i danas inuju svoju punu vrijednost te da ponovnim pregledom nalaza nismo mogli naći nikakav razlog koji bi ih osporavao Na temelju takvih zapažanja jasno je nameće se i potreba drugaćijeg pristupa ovom nalazištu
Već je P Korošec istakla da se u Alihodžanu mora raquoraćwlati i sa starijim slojevinu od slavonske kulturelaquo i založila za vezivanje jednog dijela nalaza za raquojadransku grupu eneolita i ranog bronzanog doba laquo19
A Benac je kasnije istaknuo brojnu zastupljenost badenskihlaquo elemenata u keramici ovog nalazišta ali je mišljenja da se oni ovdje kao i na nekim drugim nalazištinu javljaju istovremeno sa vućedolskom kulturom i u njenom okviru 20
B Čović je mišljenja da i raquopored kontinuiteta života koji je dovoljno dokumentovan treba razlikovati dvije osnovne fazelaquo Stariju fazu prenu B Čoviću karakteriziraju elementi badenske kulture i nulobrojni elementi karakteristićni za mladi neolit (eneolit) istočne i centralne Bosne Mlada faza je obilježena koegzistiranjem badenskih i vućedolshyskih elemenata 21
Mišljenja koja smo naveli medu sobno se dosta razlikuju ne samo u pogledu pristupa stratigrafskim karakteristikanu nalazišta već i u pogledu hronološkog i kulturnog opredshyjeljenja nalaza Moramo odmah reći da smo vrlo skloni prihvatanju interpretacije koju je dao B Čović jer je ona zasnovana na vrlo ubjedijivim argumentinu i uz puno poštovanje relevantnih stratigrafskih podataka B Čović se medutim nije detaljnije bavio onom grupom nalaza koja pokazuje neolitska svojstva već je te nalaze samo okvirno vezao za neolit centralne i istočne Bosne Pitanje njihovog preciznijeg kulturnog odredivanja je za ovaj rad medutim od velikog znaćaja
Moramo odmah naglasiti da je izvjesna rezerva B Čovića prenu odredenijem kulturnom opredjeljenju ove grupe nalaza i danas sasvim razumljiva jer svi relevantni elementi koji se za tu potrebu mogu uzeti u obzir nisu uvijek dovoljno indikativni Tako se npr šuplje zvonolike noge posuda na nozi mogu naći i u vinćanskoj i u butmirskoj kulturi Grube šiljate nožice su izvorno vezane za vinćansku kulturu u Gornjoj Tuzli ali se u znaćajnom broju nalaze i na butmirskim naseljima Samoje fragment trbuha i ramena duboke zdjele mnogo bliži butmirskim nego vinćanskim posudama ovog tipa
Nasuprot ovoj tipološkoj neizrazitosti koja nas može dovesti u nedoumicu oko kulturnog opredjeljenja ovih nalaza stoje njihove tehnološke karakteristike koje se mogu usporedivatijedino sa tehnikom izrade butmirske keramike Ova konstatacija važi za svu keramiku ove faze razumljivo onu koja inu oeolitska obiljefja Kada se u obzir uzme i ćinjenica da se naselje u Alihodžanu nalazi na teritoriju kojije pripadao butmirskoj kulturi onda nam se upravo ta podudarnost u tehnologiji izrade keramike ćini odlućujućim elementom za njeno povezivanje sa nosiocinu butmirske kulture bez obzira na tipološku
19 P Korošee 1962 str 219 i dalje
20 A Bense 1964 str 146 21 B (ović 1965 str 67
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
48 GZM (A ) NS sv 441989 SIr 39-60
B MARIJANOV IĆ KASN A BUTMIRSKA KULTURA U ENOLlTU
srodnost sa nekim odlikama vinčanske kulture u sjeveroistočnoj Bosni U vezi sa ovakvim opredjeljenjem otvara se naravno problem potpunog nedostatka butmirske ornamentike kao jednog od elemenata koji bi tu kulturnu pripadnost mogao potkrijepiti Medutim taj nam se nedostatak ne čini posebno važnim argumentom za osporavanje ovakvog kulturnog opredjeljenja jer ga je moguće objasniti na isti način na koji smo nedostatak butmirske ornamentike protumačili i u Crkvinama Dakle rijeć je ojednoj sasvim kasnoj butmirskoj kulturi prepoznatljivoj prema dijelu tipoloških karakteristika i tehnološkim osobinama keramičkog materijala A daje rijeć o njenoj kasnoj fazi ne govori samo potpuno odsustvo ornamentike već i relativno skroman fond nalaza koji skoro više govore u prilog tradicije nego kulturne konzistentnosti
Ako su naši zaključci tačni za rješavanje karaktera naselja u Al i hodžama odnosno njegove starije faze bitan je upravo odnos butmirskog i badenskog materijala a u odredenoj mjeri i vučedolskog Taj odnos je potpuno jasan U kućištima su zastupljeni butmirski i badenski (vučedolskih nalaza nema) a u sloju iznad kućišta badenski i vučedolski nalazi (ovdje nema butmirskog materijala) Očiglednoje dakle koegzistiranje butmirskih i badenskih elemenata Karakter tog koegzistiranja definira prije svega njihov procentualni odnos koji ide u prilog dominantnijeg značaja badenskih elemenata S druge strane osim očiglednih tipoloških razlika sasvim su jasno uočljive i razlike u tehnici izrade ove dvije keramičke vrste što bi istovremeno moralo označavati i dvojnost populacionog sastava ove faze Prema tome badenski i butmirski elementi kako smo ih do sada označavali imaju vrijednost kulturno-etničkih komponenti u fizionomiji ove faze Alishyhodža Budući daje njihov procentualni odnos neujednačen i u značajnoj mjeri ide u prilog dominanl11e uloge badenske komponente mora joj se pripisati i primaran značaj u fizionomiji starije faze Alihodža U tom kontekstu butmirska komponenta se iskazuje kao posljedica prisustva više pojedinačnih njenih pripadnika nego organizirane zajednice Iz ovakve postavke razumije se proizilazio bi i zaključak o kulturnom i el11ičkom preslojashyvanju butmirske kulture badenskom ali se taj zaključak ne može u cijelosti priIlJjeniti na naselje u Alihodžama Po karakteru njegove starije faze taj proces se u izrazitijem obliku odvijao na nekom susjednom mjestu a ovdje su vidljivi samo refleksi njegove skoro završne faze
BIOGRAD U PRUSCU
Gradinsko naselje u Pruscu bilo je predmet iskoravanja u dva navrata i to 1980 i 1985 kadaj e najprije poe rukovodstvom Z žeravice2 a zatim B Marijanovića istražena
2površina od cca 150 m Iskopavanje Z žeravice je bilo usmjereno na istraživanje srednjovjekovnih ostataka a B Marijanovića na ispitivanje praistorijskih slojeva
Kulturni sloj nalazišta dostiže debljinu od cca 380 ill i omogućuje sasvim sigurno diferenciranje pet razvojnih faza od kojih su dvije starije izdvojene na osnovu pouzdanih stratigrafskih podataka dok su ostale tri zbog poremećenosti sloja fiksirane na osnovu tipoloških karakteristika pokrel11og materijala Ta okolnost medutim za nas nema bitnijeg značaja jer samo dvije starije faze pripadaju eneolitu dok se ostale kreću u hronološkom rasponu od bronzanog do kraja željeznog doba
Kada je rijeć o eneolitskim fazama treba odmah naglasiti da je njihova podjela
22 Iskopavanja Z Žeravice nisu objavljena a rezultati su inkorporirani u izvještaj podnesen SIZ-u nauke pod naslovom raquoŽupa Uskoplje II srednjem vijeku i ranom turskom periodulaquo
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
49 GZM eA) NS sV 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
zasnovana na činjenici da faza II pripada vučedolskoj kulturi dok faza I kojajoj prethodi pripada predvučedolskom eneolitskom razvoju Budući da se ovdje ne radi o cjelovitom publiciranju rezultata iskopavanja te da karakter faze II nema direktne veze i odlučujućeg značaja za problem koji se ovdje obraduje zadrŽ3ćemo se samo na odlikama najstarij faze ovog nalazišta
Ovoj fazi pripadaju sedimenti od zdravice do dubine od cca 150 m Kulturni sloj je potpuno homogen i ne pruža bilo kakvu mogućnost dalje podjele
Osnovnu masu keramičkog materijala što je i sasvim uobičajeno čini gruba keramika Njena izrazita karakteristikaje potpuna uskladenost s tehnikom izrade neolitske keramike ili da budemo sasvim precizni upadljiva bliskost sa butmirskom keramikom Ova odlika ostaje trajna odrednica grube keramike tokom čitave ove faze Druga njena karakteristika je relativno siromašan repertoar oblika koji se uz izvjesna variranja kreću unutar tri osnovne forme lonac sa nešto višim jasno izdvojenim vratom i obično jako istaknutim trbušnim segmentom T IlI l duboka bikonična zdjela sa redovito kratkim gornjim dijelom uvučenim prema unutra TIlI2 duboka loptasta zdjela sa diskretno naglašenim prstenastim ili jasno izdvojenim vratom TIII34
Ijoš nešto Medu grubom kerami kom ove faze zapaženi su istina rijetko primjerci grubih šiljatih nožica T IlI5
Nasuprot ovim vrlo stereotipnim karakteristikama grube keramike stoji vrlouočljiva raznovrsnost fine keramike Dakako ta raznovrsnost podrazumijeva samo njene tipološkc karakteristike dok su sve ostale odlike ornamentaini sistem prije svega vrlo ograničene No prije nego li predemo na prikaz tih karakteristika treba naglasiti još dvije važne činjenice Prvo to je izrazito neolitski karakter tehnologije daleko najvećeg dijela nalaza i drugo kulturnu sliku ove faze karakterizira nekoliko različitih konponenata
Prvoj i najbrojnije zastupljenoj komponenti pripadaju nalazi koji se mogu obuhvatiti pod nazivom neolitska keramika~ tačnije butmirska keramika U pitanju je keramika fine fakture odličnog kvaliteta tamnosmede do izrazito crne boje Najveći broj ovih nalaza ima sjajno uglačanu površinu Od tipova su najčešće zastupljene različite varijante loptastih i poluloptastih zdjela ili šolja sa kratkim prstenastim ili blago izvijenim vratom TIII 6 široke plitke zdjele vjerovatno recipijenti posuda na nozi T IlI7 te minijaturne piriformne posude T IV l
Ornamentaini sistem ove grupe nalaza u potpunom je znaku kaneliranja U pitanju su vertikalne ili kose kanelure izvedene na ramenom segmentu posude a njihovo izvodenje je vrlo pažljivo i plitko tako da površina posude nikada nije izrazito valovita TIII6
Izvan ovih ornamentainih karakteristika stoji jedan primjerak zdjele na kojoj su očuvani ostaci crvene pastozne boje Kako nije moguće razaznati bilo kakav motiv ili kompoziciju vjerovatno je u pitanju bojenje čitave površine posude ili njenog većeg dijela
Drugu komponentu karakterizira takoder odlična faktura i visoka kvaliteta izrade a ako se izuzme činjenica da posude koje ovoj komponenti pripadaju imaju pretežno svijetlosmedu do crvenkastosmedu boju površine (mada ima i gotovo crnih prinraka) može se reći da ne postoji nikakva razlika u odnosu na način izrade prve komponente Ili da budemo sasvim jasni neolitska tehnologija karakterizira i ovu grupu nalaza
Medutim da ova komponenta nema izvorno neolitski karakter vrlo dobro ilustrishyraju tipološke odlike keramike koje su u potpunom skladu sa odgovarajućim odlikama badenske kulture Upitanjuje praktičnojedanjedini tip posude sa manje ili više loptastim donjim dijelom i visokim cilindričnim vratom T IV23
4 - Glasni k
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
50 GZM (A) NS sV 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Ornamentaini sistem je i ovdje u potpunom znaku kane I i ranja ali u odnosu na kaneliranje butmirske keramike postoje i izvjesne razlike Pored finih vertikalnih kanelura TlV2 često se javljaju i vrlo široke kanelure sa jasno naznačenim rebrima TlV3 što kod butmirske keramike nije zabilježeno
Badenskoj komponenti ovog nalazišta će svakako pripadati i primjerak duboke konične zdjele sa izrazito naglašenim vratom izvijenim prema vani Za ovaj primjerakje vezana i upotreba crvene pastozne boje kojom je prevučena čitava gornja površina sl 12
Crtež N lmajčanin
Treću komponentu smo ovdje izdvojili prvenstveno zbog toga što nalaze koje obuhvata nije moguće dovesti u vezu ni sa butmirskom ni sa badenskom kulturom Neki od tih nalaza se mogu usporedivati sa lasinjskom kulturom mada se ta usporedba ne može u svim detaljima sprovesti Kod prva dva prin1ierka koja ovdje uzimamo u obzir TlV45 u vidu imamo sličan tip zdjela koji se javlja već u ranoj lasi njskoj kulturi a posebno plastične aplikacije na prelomu donjeg i gornjeg konusa Ova usporedba nije potpuna jer naše primjerke ne karakterizira oštar prelaz iz donjeg u gornji konus što je izrazita odlika lasinjskih zdjela ovog tipa a i lasi njske kulture u cjelini No ako se ovaj tip zdjela može dovesti u vezu sa lasi njskom kulturom spomenutu je razliku moguće objasniti činjenicom da ovdje nije moguće računati sa tom kulturom u njenom izvornom obliku već samo sa njenim izvjesnim elementima S druge strane kako se tehničke odlike ovih posuda ne razlikuju od ostale keramike ove faze moguće je da one predstavljaju samo lokalnu interpretaciju u kojoj i nije moguće očekivati potpuno vjerno prenošenje svih karakterishystika Uostalom ovu fazu u cjelini karakteriziraju više zaobljeni nego oštro prelomljeni recipijenti Kada je riječ o druga dva primjerka TIV67 veza sa lasi njskom kulturom nam se čini sasvim izvjesnom ne samo zbog tipoloških karakteristika već i zbog razlike u tehnici izrade koju oni pokazuju u odnosu na ostalu keramiku ove faze Na kraju još nekoliko zapažanja o stratigrafskim odnosima ovih komponenti Prvo sve tri komponente dolaze istovremeno u svim dijelovima sloja koji pripada ovoj fazi Nije moguće izdvojiti nikakve izolirane stratume meduslojeve ukopavanja zatvorene cjeline i sl i na toj osnovi temeljiti razdvajanje ovih komponenti Drugo ovaj sloj je potpuno zatvoren i mora se isključiti bilo kakva mogućnost sekundarnog miješanja materijala Treće osnovna komshyponenta ove faze je keramika sa tehnološkim i tipološkim karakteristikama butmirske
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
51 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLTTU
kulture dok su druge dvije zastupljene u manjoj mjeri S druge strane nalazi badenskog tipa su uočljivo više zastupljeni od onib koje smo doveli u vezu sa lasinjskom kulturom Ova zapažanja odreduju pravac razmatranja karaktera ove faze u cjelini
Vidjeli smo naime da osnovni fond nalaza predstavlja keramika butmirske kulture pa je prirodno pretpostaviti da i ova faza u cjelini pripada njenim nosiocima Ovdje nije riječ samo o butmirskom dijelu fine keramike već i o gruboj dakle svakodnevnoj keramici koja obzirom na ulogu upravo u svakodnevnom životu vrlo dobro ilustrira izrazitost butmirske komponente S druge strane but rnirskuje komponenru ovdje moguće identifishycirati na osnovu slijedećih elemenata tehnologija izrade tipovi posuda i ukrašavanje kaneliranjem Nema nikakvih tragova klasične butrnirske ornamentike a nedostaje i dobar dio njenih keramičkih formi Očigledno je dakle da i u ovom slučaju nije moguće uspostaviti direktnu hronološku paralelu niti sa jednim butmirskim naseljem ili nekom njegovom razvojnom fazom jer za takvu usporedbu nedostaju mnogi važni elementi Ako se ima u vidu već ranije spomenuti karakter III faze u Obrama II koja je reprezentant procesa razgradnje ove kulture onda je potpuno jasno da na našem nalazištu moramo računati sa njenom kasnom fazom kasnijom i od one dokumentirane u samim Obrama Kasnijoj zbog toga što ovdje nema ni traga ne samo od spiraloidne već ni od trakaste dekoracije a to prema Obrama II znači definitivnu razgradnju njenog ornamentalnog sistema Istina neobično je da se kaneliranje manifestira u svom gotovo klasičnom obliku jer bi prema Obrama II i ovaj način ukrašavanja trebalo da postupno odumire Tu medutim treba pomišljati i na odreden poticaj druge komponente koju smo ovdje konstatirali a koja ovaj način ukrašavanja takoder njeguje usljed čega je mogla ovdje biti oživljena ili nastavljena jedna stara tradicija butrnirske kulture
Naravno riječ je o badenskoj komponenti Moramo odmah naglasiti da karakter nalaza koji se sa ovom kulturom mogu dovesti u vezu ne dopušta nikakvu mogućnost za tvrdnju o konzistentnosti badenske kulture na ovom nalazištu a to se odnosi i na njenu populaciju Bilo kakvoj pretpostavci te vrste ozbiljno se suprotstavlja činjenica da izmedu nalaza badenskog tipa i butmirske keramike nema nikakve razlike u tehnici izrade To bi svakako moralo značiti da u njihovoj produkciji učestvuje samo jedna populacija Prema izrazitosti neolitskog načina izrade jasno je to može biti samo butmirska populacija Badenski nalazi vidjeli smo u keramografiji ove faze učestvuju samo sa jednim tipom posuda a isključujući kanel i rane omarnente nedostaju sve ostale karakteristike badenskog ukrasnog sistema Kada se ovome doda već spomenuta činjenica da badenska komponenta i u procentualnim odnosima znatno zaostaje za butrnirskom te daje ograničena isključivo na finu keramiku onda je nužan zaključak da je prisustvo badenskih karakteristika u okviru ove faze posljedica uticaja s područja badenske kulture ali da badenske forme ovdje predstavljaju lokalne proizvode bez učeŠĆa badenske populacije
Isti bi karakter imali i nalazi tzv treće komponente Izuzev dva spomenuta primjerka ni tu nema nikakve razlike u tehnici izrade ornamenti lasinjske kulture su potpuno odsutni a i tipološka povezanost nije izrazita Kada se ima u vidu i činjenica da je ovo najslabije zastupljena komponentajedino rješenje koje nam se čini prihvatljivimje da su ovi elementi samo posljedica kulturnih uticaja a nikako rezultat prodora i prisustva nosilaca lasi njske kulture
Imajući u vidu sve dosad izneseno čini nam se da je stariju fazu ovog nalazišta moguće definirati kao predstavnika kasne butmirske kulture Nedostatak mnogih njenih tipičnih forr)i potpuno odsustvo karakteristične ornamentike te jasni i u cjelini uzev dosta trojni eneo1itski elementi govore u prilog ne samo njene bronološke pripadnosti
4
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
52 GZM (A) N sv 44 1989 str 39 60
DUH-liRSKA KULTURA U ENEOLITU
eneolitu već upućuju na mogućnost i njene kulturne pripadnosti cncolitu Prethodno obradena nalazišta njihova kulturna slika i stratigrafski podaci omoshy
gućavaj u uočavanje nekih zajedničkih odlika u prvom redu onih kqje su od značaj a za defini ranje horizoota kasne butlUirske kul ture u smislu problema koj i smo istakli na početkU ovog rada
l Na sva tri nalazišta se u većoj il i manjoj mje ri uočava prisustvo nosilaca butmi rske kulture Njihova iden tifikac ija je moguca samo na osnovu tipološk ih i tehnoloških vrijednosti keram ičkog materijala ako on u jelini odaje sl iku sasvim degeneri rane kul ture Ta konstatacij a podrazumijeva pri e svega potpuni nedostatak lipitnog dekorashytivnog siste ma
2 U odnosu na poče tn i proces kulturne razgradnje kakav je utvrden na Obran13 II butmi rski nalazi sa naših lokaliteta polazujujoš izrazitije znake degeneracije Ta okolnost vjerovatno dopušta i pretpostavku o monološkoj razlici izmedu naših nalaza i faze III u Obrama II a to istovremeno podrazun ijeva i produžetak traj anja butmirske kulture izvan hronološkib okvira završne faze Obra
3 Na svim nalazišti maje moguće konstatirati hronoloSki kontakt nosilaca butmirske i badenske kulture to implicira i položaj kasne butmir ke kulture W1utar hronološkog okvira koji karakterizira prisustvo prvih eneolitskib kultura tl Bo ni i Hercegovini Ovakav hronološki položaj bu tmi rskc kultllfe je u Alihodžan13 i u Biogradu sasvim izvjestan a na Crkv inan e može dosta osnova pretposta iti
4 Na nalazi tu Biograd je odnos butmirske j badenske komponente takav da ova prva odreduje karakt r naselja II cjelini dok se u Crkvinama m že pretpostaviti pribl ižno istovetan njihov odnos Samo je u Alihodžama taj odnos potpuno obratan i ukazuje na primarni značaj badenske kulture Istovremeno jedino na tom nalazištu se može govoriti O badenskoj ku ltu ri u njenom izvornom obliku i konzistenmoj ku ltu rno------emićkoj pojavi dok su i na Crkvinan13 i u Biogradu badenski elementi zastupljeni u obliku koj i isključ uje prisustvo njenih nosilaca
5 Pored badenskib elemenata na Pruscu i Crkvinan1a se zapažaj u i lasinjski odnosno tiszapolgar elementi ali je njihov udio u kulturnoj slic i tih naJazišta od sekW1darnog značaja Na Alihodžal113 ti elementi nisu zabi lježeni
6 Na Alihodžama i Biogradu jc iznad sloja u kojem koegzisti raj u butmirski i badenski elementi utvrdeno i postojanje sloja vučedolske kulture u kojem sc produiavaju i neke odlike badenske kulture ali pOtpW10 nedostaju butmirski elementi Na Crkvinal113 taj odnos nije jasno utvrden ali se može pretpostaviti izvjesna podudarnost sa ova dva nalazišta
Izneseni podaci čin i nam se dovoljno jasno ukazuju da je prethodno postavljeno pitanje trajanja butmirske kulture izvan hronolo kib okvira faze III u Obrama II imalo osnova Očiglednoje da butmirska kultura ne zavrSava svoje trajanje sa prestankom života u Obrama II već poznaje još jednu kasnu fazu razvoja koja II najvećoj mjeri pokazuje znakove potpune degeneracije Postojanje ovako kasne razvojne faze je logično jer kulturna degeneracija ne podrazumijeva i populacionu degeneraciju a još manje njeno potpuno iščezavanje Butmirska populacija nije nestala sa nestankom njenih vanjskih i jasno prepoznatljivih obilježja jer ta obilježja ne predstavljaju ništa drugo do odraz stvaralačkih potencijala a njihov nestanak druge strane ne znači niSta drugo do kulturnu iživljenost i bezidejnost Uostalom potpuno nestajanje bulmir ke populacije i ne predstashyvlja nikakvu uzročno-posljedičnu mLŽnost izazvan objektivnim okolnost in1a kakva je npr prostorni odnos i razmještaj autohtonih i migracionill populacija Naime ni ti na
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
53 GZM (A) NS v 44 1989 If 39-60 B MA RIJANOVIĆ KASN A BUTMIRS KA KULTURA U ENlOLl U
podmčju butmirske kultu niti na podmčj u bilo koje kasnoneoli tske kulture u Bosni i Hcrcegovini nUe moguće utvrd iti postojanje nekog naselja na kojem se prestanak života možc povezali sa dolaskom novih ( neolitsk ih) Jult llra i populaeij S dmge strane priliv novog stanovništva u rij me kojc odgovara prisustvu ranih eneolitskih kultura na ovom prostom je u toj mjeri ograničen da je leSko pretpos aviti njegov od lučujuć i značaj za ukupnost razvoj a u hronološkim okvirima odredenim njihovim nastupanjem Uza sva oIlraničenja koja po tavlja današ1ui nivo ist at nosti valja ipak naglasiti da je malo vjerovatno da će i buduća istraži vanja tu sliku značajnije promijeniti i dopustiti pretposhystavku o potpunom kulturnom i etniČko II pr loja vanju autohtonih populacija od strane novih kultumo--etn ički h gmpa U tom kom kSIU razumije sc i n ša nalazišta pokazuju prij e svega pri sumost butmi rske populacije u vrijeme čiji sadržaj i karakter odreduju i nove encolitske ku lture U vezi s tim naravno postav lja se pitanje araktera koegzisti shyranja autoh tonih i novih ku mmo-ctnički h gmpa il i da budemo sasvim jasni pitanje uloge butmirske kulture u uobličavanju kultu og sadržaj a vremena koje ima obilježja ranog eneolita
Ovim pitanjem u okvirima Bosne i Hercegovine se koliko nam je poznato odredenije bavio samo A Benac pa je jo prije dvadesetak godina iznio mi šljenje o bUlmirskoj kUlturi kao neolitskoJ retardacij i u hronološkim okviri ma eneoli ta 23 Ovakav svoj pristup autor je temeljio na nesaglasnosti ukupnih odlika butnti rske kulture sa odlika ma eneolita ka ) posebne kll llu rno-- istorijske epohe Čini nam se medutim daje mogućc i nešto dlllgać lje gledanJc
Kada bi se spomenuto mišljenje A Benca pokušalo oporavati sa stanovišta obima promjena na osnovu koj ih bi eneolitski karakter butmirske kulture bio nesporan izvjesno je da bi argumenti koji bi takav pristup podržavali bili manjkavi i umnogome neubjedlji vi Zbog toga nam sc čini da o mogućem cneolitskom karaktem kasne butmirske kuJ ture treba ra pravljat i na posrcdan način
Prvo iz izloženog karaktera nalaza sa naših lokali teta vidlj ivo je da se butmirska kultura nalazi II stanju iživljenosti i bezidej nosti a to znač i da njenim unutrašnjim potencijali ma i nisu bile moguće odl učujuće promjene koje bi označavale njenu transforshymacij u iz neoli tske u eneoli tsku manifcstaciju
Dmgo obim priliva novog stanovništva nije bio tako velik da bi snagom same populacije i njen ih kul turn ih potencij ala preslojio autohtoni supstrat ili da bi kod tog autohtonog stanovništva izazvao nagle i kmpne promjene koje bi u najvećoj mjeri bile usaglašene sa odlikama eneolita u cj elini Ovo istovrcmeno znači daje podmčj e butmirske kulture a to važi i za Bosnu i Hercegovinu u jelini u dobroj mjeri ostalo po strani prvih velikih populacionih kretanja i implika ija na kul turnom i socijaln~konomskom planu koje stoj i II vezi s tim
Treće izvjesne promjen se ipak uočavaj u a ogledaju se npr u izboru nsta za podizanje naselja Sva tri naša nalzišta su po svom položaju vrlo bliska naseljima gradinskog tipa U odnosu na ostala naselja butmirske ulture to je potpuno nova pojava Promjene II izbom mjesta za podizanje naselja ne mogu se iskoristiti za tvrdnju i o promjenama u ekonomskoj strukturi ali se ni takva povezanost ne može odbaciti U svakom slučaju drugač iji položaj naselja svjedoči i o dmgačijim uslovima života
Četv rto potpuno odsustvo bakarnih proizvoda i odsustvo tragova o poznavanju
23 A n eone 1964 str 132 i dalj e
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
54 GZM (A) NS sV 44 1989 SIr 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
metalurgije bakra u cjelini ovdje se ne mole uzeti kao argument za osporavanje mogućeg eneolitskog karaktera butmirske kulture zbog toga što je metalurgiju bakra na ovom prostoru moguće i inače egzaktno dokazati tek u okviru vučedolske kulture
Peto kako se butmirski elementi vrlo jasno uoćavaju sve do vremena koje je obiljeleno prisustvom vučedolske kulture a zatim nestaju jasno je da se kroz čitav period koji definiraju badenska i lasi njska kultura ima račUilllti i sa udjelom nosilaca butmirske kulture u formiranju ukupne fizionomije ranog eneolita izraženim kroz odnos njenih nosilaca i nosilaca eneolitskih kultura badenske prije svega Karakter tih odnosa definiraju odlike starijih faza u Alihodžama i Biogradu te pretpostavljene starije faze na Crkvinama Na osnovu tih odlika mole se reći da je odnos nosilaca butmirske i badenske odreden njihovom istovremenošću iz koje proizilazi izvjestan oblik raquokontaminiranjalaquo butmirske kulture badenskim elementima Taj odnos je oćigledan u Biogradu a vjerovatan na Crkvinama S druge strane na Alibodžama se radi o egzistiranju butmirskih elemenata u okviru badenske kulture što bi kada je u pitanju to nalazište moralo označavati već izvršeno kulturno i etničko preslojavanje butmirskog supstrata Prema torne odnos butmirske i badenske kulture odreduje njihova istovremenost iz čega proizilazi pojava nekih badenskih elemenata u okviru butmirske kulture i to kao posljedica uticaja sa badenskog područja Na pojedinim mjestima ova istovremenost dovodi do preslojavanja autohtonog butrnirskog supstrata badenskim Iako se u osnovi radi o različitim procesima u oba slučaja to rezultira promjenama u materijalnoj kulturi butmirskog stanovništva Kako ove promjene nisu posljedica unutrašnjeg razvoja već stoje u direktnoj vezi sa vanjskim uzrocima čini nam sc da je čiIav laj proces moguće označiti p r o c e s o m e n e o l i t i z a c i j e kasne butmirske kul ture U tom kontekstu je onda razumije se i butOlirsku kulturu moguće smatrati predstavnikom ranog encolita a njenu populaciju Jednim od nosilaca razvoja tokom ovog hronološkog odsjeka eneoUta Bosne i Hercegovishyne
LITERATURA
A BENAC 194950 - Istraživanje prehistorijskih nalazišta II dolini Bile Glasnik Zemaljskog muzeja N sIV-V 194950 Sarajevo 1950 1952 - Prehistorijsko naselje Nebo i problem buunirske kulture Ljubljana 1952 1964 - Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu Sarajevo 1964 1971 - Obre Il- Neolitsko naselje buunirske grupe na Gornjem polju Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XXVI 1971 Sarajevo 1971
B (OVIĆ 1965 - Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni Glasnik Zemaljskog muzeja Ns XX 1965 Sarajevo 1965
F FJALA - M HOERNES 1898 - Die Neolitische Station von Buunir TbeilU Wien 1898 M GARAŠANIN 1947 - Položaj Buunira prema preistorijskim nalazištima u Srbiji Glasnik
Zemaljskog muzeja Ns II 1947 Sarajevo 1947 ll GA VELA 194950 - O pitanju originalnosti idatovanja buunirske kulture Glasnik Zemaljskog
muzeja Ns IV-V 194950 Sarajevo 1950
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
55 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
G KARO 1930 - Scllnachtgrabcr von Mdžcenai Miinchen 1930 J KOROŠEC 1947 - Buunirska keramika Zgodovinski časopis J Ljubljana 1947
1955 - Nekaj pripomb k izvoru butmirske kullurne skupine Arhcoshy10ški vel11ik VIl Ljubljana 1955 1957 - Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika Glasnik Zemaljskog muzeja Ns 1957 Sarajevo 1957
1962 - Neka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Diadora 2 Zadar 1962 P KOROŠEC 1962 - Ncka pilanja oko eneolita u Dalmaciji Arheološki radovi i rasprave JAZU
2 Zagreb 1962 W RADIMSKY - M HOEHNES 1895 - Die neolilische Slation von Buunir Theil I Wien
1895
D SREJOVIĆ 1964 - Vcrsuch einer geschiehllichen WCllllng der Blltmir-Gruppc Archaeoshylogia lugoslavica V Beograd 1964
A STOCKY 1926 - Pravck zemc česke Prag 1926 M VASIĆ 1929 - DalOv3J1je ButInira Zbornik u časl Bogdana Popovića Beograd 1929
RESUME
LA CULTUHE DE BUTMIR TARDIVE A LENEOLlTHIQUE
A la ftn des foulllcs i Obre II cl apres avoir lermine I 3Jlalyse des trouv all les et des donnees recuelllies on a mis lU1lermc au gr3Jld inlćrcl que les prćhisloriens montraienl pour I Wl des groupes neolill1iques les plus impOfl3JllS dc CCltC panie des Balk3J1s la culture de Buunir On a resolu le probleme de sa genesc des sources de ses caracleres typiques el celui de sa periodisation - donc toules les questions qui se posaient depuis la decouvene du site de Butmir Cependant selon Iauteur II est W1e question non moins impOfl3Jlle que les autres qui na pas etc~ resolue de falton satisfais3J1te II sagil de cell e de la fUJ de la culture de ButJnir mais pas au sens de la phase III a Obre ll selon la formulation dA Benac mais d3JIS WI cadre chronologique qui correspond a I apparition des premieres cultures vraimenl ćneolillliqucs eJI Bosnic--Herzegovine -les cultures de Baden et de Lasinja
En analys3J1l1es donnees elles trouvallles slraligrapi1iques des trois siles - Crkvina aTurbel pres de Travnik Gradina AllllOdže pres de Travnik el Biograd aPrusac pres de Donji Vakufshyl auteur conelul que sur tous ces siles il esl possible de conSlaler avec certitude la presence de maleriel de Buunir donc de la cullure de Butmir cOexiSl3J1l avec des trouvailles ayaJlI indubilableshymenlie caractere de Baden Sur tous les sites le maleriel de Butmir se reconnalt exclusivement a partir des caraclerisliqucs tecllJlologiques el lypologiques de la ceramique landis que loules les caracteristiques typiques du systeme decoratif de la culture de Butmir font complelement deraul A partir de cela Iauleur conclut que lJ cullure de Buunir na PJs dispJfll ala fw de la phase III a Obre II mais quelle a eOlUlU encorc une pl1Jse de developpemenl defwie par W1e impoflante reduction de ses caracleristiques typiqucs el par l absence complete de I ornementalion classique de Buunir Ceslla fw naturelIe du processus de degenćrJlion de celle culture lequel a debule des la f111 de la vie fl Obre II el donllorienlJlion eSl dćfmie pJr une reduction des caracteristiques du systeme decoratif qui elaieJlljuslemem essenliellcs
Quil ne sagisse PJs seulemeJ1l sur ces siles dune tradition lauteur le prouve en se bas3Jll sur le fail que les trouvailles de BUlmir ont un role JbsolumeJll dominant l3Jldis que le maleriel de Baden - fl l exception de celui de Gradina J AllllOdže - n offre PJs de base permelt3Jll de disculer sur la reslructuratiOJ culturellc el elllJliquc du subSlral aulocl1lone Les types de recipients de Baden
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
56 GZM (A) NS sV 441989 Str 39-60
B MARIJANOYIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
Cl ccmiJl~ types J c LaslIljJ ne pcuvent Clre expliquć s quc [laf ICUf adopLion par les lniLiateurs de la cul turc dc Butmir lard ivc ct Iaulcur VOil Ll lc processus lI ćnćoliulisJLion de lJ populaLion locale Cc processus est lUle consequcncc nJlurcli c du rapport i ć nĆrJI entre les cultures aUlochtones et les cultu rcs migraloircs dans celle region dans lequcl les prcmieres se revelent elfe des cultures sufIi sammcnt vilJles biologiquemel1 t luis compl tement epuisees cul turellemenl el les secondes PJ~ suifiS3 mmCnl nombrcuses ni expressi ves pour rcstructurcr culturellcment ct eUlI1iquement la population autociltone
Etaju dOJUlĆ que sur ces sitcs on J ćgJ l emCn l ćubli I cxistcnce d une slfate dc Vutedol qui vient lU-dcssus de cellc cJraclć r i s ć c par lc JIlJ lćricl dc Bu unir ct dc BJden Iaulcuf suppose que I culture dc ButlTlir lreS lardive ct Ull lci processus dc son ćneoliUlisaLion ont dure jusqua 13ppJrilioll dc b culture dc Vučedol Cc ncst lj JI aIlCC lj PCfCĆC de ses initiateurs quc toutcs les trace des popul ations Il(~ oliuliq lies Jutocil hlllltS lIispJ rli sselll complClcmenL
Traduction Marie-Agnes Vujić
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
57 GZM (A) NS s V 44 1989 SIr 39middot60 B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA K LTURA U ENEOLlTU
TABLA I
1
2
Rl l Crteži N Čmajćanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
----
58 GZM (A) NS sv 44 1989 str 39-60
B MARIJANOVIĆ KASNA BUTMIRSKA KULTURA U ENEOLlTU
TABLA II
~----
-
Rl l Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
59 GZM (A) NS sv 441989 SIr 39-60 B MARIJANOVIĆ KAS NAmiddoti3UTMIRSKA KULTURA U ENEOLITU
TABLA III
3
5
Crteži 1 Radojević 1 2 3 4 RY ~cm N lmajčanin 56 i 7
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
60 GZM (A) NS sv 44 1989 SIr 39-60
B tARJJANOV rĆ KA SNA BUT liRSKA KULTURA U ENEOLITU
TA BLAIY
3
2
4
5
Crteži N Čmajčanin
