Hastalk ve hastalk kavramlarnn geliim sreci, hastalklarn nedenleri ve hastalklarn bulama yollarn reneceksiniz.

BU DERSTE;Hastalk ve hastalk kavramlarnn geliim sreci, hastalklarn nedenleri vehastalklarn bulama yollarnreneceksiniz.HASTALIK KAVRAMI VE HASTALIKETLERHastalk Kavram:nsanlk tarihi kadar eski bir kavram varsa o da hastalktr. nsan ile birlikte varln srdren hatta tm tarihsel sreleri birlikte yaayan ikili; insan ve hastalktr. nsann bulunduu her yerde mutlaka bir hastalk eidi vardr. Hi kimse hastalanmak istemez,ancak bu, neredeyse imknszdr.nsanolu, hastalklardan korunmak iin aba gsterse de hastalklar da kendi iinde sanki insanoluyla rekabet etmektedir.Saln balangc hastal tanmaktr. MGUEL DE CERVANTESBasit tanmyla hastalk;insan organizmasnn eitli nedenlerden ruhsal, bedensel ve sosyal dengenin bozulmas olarak ifade edilir. Dnya Salk rgt (World Health organization), hastal beden veya zihinde meydana gelen, rahatszlk, dert ve grev bozukluuna yol aan belirli bir anormal durum olarak aklar.nsanlar genel olarak insanlardan, hayvanlardan ve evresel faktrlerden hastalanr.Hastalklarn birok nedeni olabilir. Ancak, balca hastalk nedeni mikroplardr. Binlerce yllk varl boyunca insan, hastalklarn nedenini bilmeksizin yaamtr. lkel insanlarn bu konuda kendilerine zg aklamalar vard. Bunlardan en yaygn, hastalklarn insann vcudundaki kt ruhlar yznden olduuydu. 1865 ylna varncaya kadar, insanlar hastalklarn mikroplardan olduunu bilmeksizin yaamlarn srdrdler.Ancak 1865 ylnda, Fransz bilim adam Louis Pasteur, bugn bildiimiz mikroplara ilikin temel kuramn ortaya koydu.

Bugn, insanln en byk, en amansz dmannn mikroplar olduunu biliyoruz. Bu kk, tek hcreli organizmalar ylesine kktr ki, mikroskopla baklmadan grlemez. Hatta mikroskopla grlemeyecek kadar kk olan mikroplar da vardr.

Mikrop veya mikroorganizma diye tanmlanan bu kk dmanlar, bitkisel ya da hayvansal yapl olabilir. Hayvansal yapdakiler "protozoa", bitki formunda olanlar da"bakteri" diye gruplandrlr. nc bir grup mikrop vardr ki, bunlara genel olarak "elenemeyen virs" ad verilir. Byle isimlendirilmelerinin nedeni, ok kk yapl olmalardr.Mikroplu her hastalk, zel bir mikrobun sonucudur. Belirli bir hastaln mikrobu baka hastala sebep ve kaynak olamaz. rnein; kzl hastalnn mikrobu stma yapmaz.Kt hastalklara sebep olan mikroplarn yakn saylabilecek birok mikrop da insanlar iin son derece yararldr.Mikrobik hastalklarn ounda, vcut direnme ve kar koyma gcyle bu mikroplar yok edebilir. Bu durumda hasta kurtulacaktr. Baz mikrobik hastalklarda ise, bu mikroplarn saldrsna bir kez urayan vcut baklk kazanr. Kurtulduktan sonra ikinci kez ayn hastala tutulmaz. Mikroplara kar en etkili savunma yolu "a" dr.

nsan hastalandran faktrler, sadece mikrop veya mikroorganizma ile snrl deildir.Fiziksel salmz kadar akl (ruh) sal da nemlidir.Ruh sal, bireyin kendi kendisiyle, evresini oluturan kiilerle ve toplumla bar iinde olmas; srekli denge, dzen ve uyum salayabilmek iin gerekli abay srdrebilmesidir. nsan yaam boyu kayg,znt, sknt, korku, fke, kskanlk, heyecan duyar ve bu duygularna bal olarak davranlarda bulunur. Ancak bu duygulardan biri uzun sre devam ederse ya da ok iddetli olursa, akl sal bozulur.

Baz hastalklar ise bir organn, rnein kalbin yorulmas ya da ilemez hle gelmesiyle ortaya kar. Hastalklarn birok nedeni vardr. rnein; dengesiz beslenme,ekonomik yetersizlik, ruhsal sorunlar vb. gibi durumlar da hastalk iin ortam hazrlar.

Her hastaln farkl belirtileri vardr ancak genelleme yapmak gerekirse,halsizlik, ate, titreme,itahszlk, arlar ve huysuzluk gibi durumlar sayabiliriz.Kiiler hi hastalanmazsa da normal karlanmaz, nk bu kiiler kendilerini ar derecede koruyorlar demektir. Bu durum toplumdan soyutlanmaya gider. Savunma sistemimiz de zaman zaman egzersize ihtiya duyar. Vcut mikropla hi karlamazsa zamanla hantallaabilecei gibi aslnda vcuda zararl olmayan maddelerle uramaya balayarak alerjiye de yol aabilir. Vcut metabolizmas bir yandan hastalktan kurtulmak iin mcadele ederken dier yandan benzer hastalklara kar direncini de artrmaktadr. Bu durum da vcudun gereksinimidir.Her insann en nemli isteklerinden biri de salkl olmaktr. Salkl olmak hastalklardan uzak olmak diye ifade edilebilir. Salkl olmak sadece hastalklardan ve mikroplardan korunma deil, bir btn olarak fiziki, ruhi ve sosyal adan iyi olma haliolarak aklanabilir.Dnya Salk rgtnn (WHO) hazrlad "Dnya Salk Raporu 2006"ya gre insan mrn ksaltan salk sistemindeki boluklarn giderilmesi iin uluslarn gerekli yatrmlar yapmas gerekiyor. Gelimi lkelerde yaam sresinin gelimekte olan lkelere gre yirmi yl nde olduu ve gerekli nlemlerin alnmamas durumunda da bunun giderek artaca belirtilmitir. Ayn raporda, kalp hastalklar, inme gibi kronik rahatszlklarn bat tarz yaam ve beslenme biimiyle birleerek dnya apnda balca lm nedeni haline geldii vurgulanmtr.

Dnya Salk rgt'nn (WHO) hazrlad raporlarda (20002005) yllk lm oran en yksek hastalklarn banda, 4.4 milyon lmle akut solunum yolu enfeksiyonlar yer almaktadr. Bunu 3.1 milyon lmle kolera, tifo, dizanteri gibi diyare hastalklar izlemektedir. nc srada ise 3.1 milyon lmle verem gelmektedir.Hastala Neden Olan EtkenlerHastalk, saln herhangi bir nedenle bozulmas ve kii tarafndan bu bozukluun alglanr hle gelmesidir. Hastaln nedenleri birbirinden ok farkldr.Hatta bir hastaln birden ok nedeni de olabilir. Ancak, hastaln genel olarak nedenini bilirsek, nlem ve tedavi de o derece kolay olur.Kiisel ve Kaltmsal NedenlerHer insan kendi salndan sorumludur. zellikle hastalklardan korunmada asl yaplacak iler, kiilerin kendilerinin alacaklar nlemlerdir. O nedenle, kiiler kendi salklarnn deerini bilmeli ve onu korumaya almaldr. Byle olmazsa, salkhizmetlerinin sunumu zorlar ve baarl olunamaz. rnein, kiiler alanmann nemini kavram olurlarsa, alanma talebi ile salk kurulularna kendiliklerinden gelirler ve bu hizmet kolaylkla verilir. Aksi durumda, salk personelinin alanmam kiileri bulmas ve evlerine giderek onlar alamas gerekir ki, bu uygulama baklama hizmetlerini aksatr ve hastalklar kontrol altna alnamaz.

nsanlarn zelliklerini kaltmsal olarak anne-baba veya baba-anne kanal ile yaknlarndan alma hline kaltm denilir. te bu zelliklerin yannda genlerle baz olumsuzluklar da bebee geer. Bunlar bedensel kusurlar olabildii gibi baz hastalklar da olabilir. Bilinen yaklak 4000 kaltsal hastalk vardr. Ancak burada hastalk ad vermemek daha uygun olur. nk kaltmsal denilen baz hastalklarn daha sonra kaltsal olmad ispatlanmaktadr. Ancak ruh ve sinir hastalklarnn kaltsal olduu sylenebilir.evreyle lgili Nedenler

Hastalklara zemin hazrlayan nemli etkenlerden biri de evredir. tiimiz su,soluduumuz hava, yaadmz konut alan ve evresi vb. hastalklarn barnma ortam olmas asndan nemlidir. Salkl olmak iin gerekli koullar; temizlik, iyi beslenme, uyku ve dinlenme,sosyal ve duygusal ortamlar olumlu ekilde hazrlanmamsa evre iinde yer alan bu etkenler hastala yol aarlar. evresel faktrler birok hastaln nedeni olabileceigibi kaltsal hastalklarn ortaya kmasn da kolaylatrabilir. evresel etkenlere dikkatedilmezse, hastalklara zemin hazrlar, dorudan hastalk nedeni olabilir, hastalklarnyaylmasn kolaylatrabilir ve hastalklarn gidiini ve sonucunu etkileyebilir. Hastalklara neden olan balca etkenler unlardr:

Mikrop Parazitlernsan iin zararl etkenleri olan ve vcuda girdiinde organizmay hasta edebilme yeteneine sahip, gzle grlmeyecek kadar kk canllara mikrop denir.Mikroplar vcuda az, deri ve solunum yoluyla girer. evresel unsurlar, mikroplarn yaam alanlarn genilettii gibi srekliliini de salayan en nemli unsurdur.

Yetersiz ve Dengesiz BeslenmeKiinin gnlk enerji ihtiyacn karlayabilmesi iin tm besin gruplarndan yeteri kadar alamamas hline:yetersiz ve dengesiz beslenme denir. Bu da vcudun gnlk ilevlerini yerine getirememesi, mikroplara kar direncinin krlmas sonucu salkszlk yani hastalk hliyle sonulanr. Byme ve gelimede de yavalama balar. Bu durum hastalanma riskini kolaylatrr.Duygusal DengesizliklerDuygusal dengesizlik, en ok rastlanan akl hastaldr. Daha hafif akli dengesizlikler herhangi bir lye tabi tutulamaz. nk normal hayatta rastlanan hafif duygusal dengesizlikler ve nevroz arasnda bir ayrm izgisi ekmek imknszdr. nsanlarn karlaabilecekleri deiik durumlarda gsterecekleri tepkileri duygusal anlarn tepkileri olarak kabul edilir. Bu duygular, insanlarn tecrbelerine verdikleri cevaplardr. Korku, ak,nefret, hiddet vb. Nevrozlar yersiz, ar ve anormal duygusal tepki rnekleridir.

Hastalklarn Bulama YollarHer hastalk eidinin bir bulama yolu vardr. Eer hastalklarn nasl bulatn bilirsek; hastalklardan korunmak iin de o derece nlemimizi alabiliriz. Vcudumuzun kendi kendine hastalk retmesi yani hastalanmas ok ender bir durumdur.Hastalklarn tamamna yakn d yollarla bular. Bu duruma da bulac hastalklar denir.

MikroorganizmaDoal olarak her yerde bulunabilen tek hcreli, karmak enzim yapsna sahip mini canllardr. Her zaman hastalk yapmazlar hatta bazen yaamsal neme sahiptir.Normal Floransan vcudunda bulunan ve yer deitirmedike hastalk yapmayanmikroorganizmalar topluluuna denir.Patojen Mikroorganizmalarnsan (veya hayvan, bitki) vcudunda istenmeyen etki oluturan (hastalk yapan)mikroorganizmalardr. Bunlar virs, mantar, bakteri, parazit olarak adlandrlrlar.

Enfeksiyonnsan vcuduna giren mikroorganizmalarn reyip, oalarak vcutta istenmeyen etki ve belirtiler (hastalk) oluturmasdr.Enfeksiyon zinciriEnfeksiyonun oluabilmesi iin gerekli olan etmenlerin tmne enfeksiyon zinciri denir.

Enfeksiyon ajan (etkeni)Bakteri,

virs

mantar

parazit

Enfeksiyon etkenin hastalk oluturma potansiyeli aadaki koullara baldr:

Mikroorganizmann saysna,Mikroorganizmann virulansna (hastalk yapma kabiliyetine),Bireyin vcut direncine.Rezervuar (Enfeksiyonun kayna)Mikroorganizmalarn doal olarak yaayp redikleri ortamdr. nsan, hayvan, cansznesneler (su, toprak) olabilir. Bu aamalar;k kapsnsanlarda; solunum sistemi, boaltm sistemi, sindirim sistemi ve deri btnlnnbozulduu yerlerdir. rnein: mikroorganizma balgam, tkrk, dk, idrar, kan vs ilevcut dna kar.Kaynaktan k (Yaylma yollar)Ceitli araclarla mikroorganizmalar bir yerden bakayeretanrlarbunlar; bulam (kontamine) besinler, su veya cansz nesnelerdir (tarak, giysi, makas, vs ).Yaylmda, vektr ve prtr nemli rol oynamaktadr.Vektr:Sinek, bit, kene, fare gibi baz hayvanlar taycdr, bunlaravektr denilir.

PortrBir insan ya da hayvan bir mikroorganizmay vcudunda tad ve bakalarna bulatrd halde kendisinde hastalk belirtileri grlmez ise ,bu kiilere portr denilir. Bu kiilerin zellikle besin endstrisinde altrlmas ok sakncaldr.Giri kapsMikroorganizmalarn vcuda girdii yerlerdir, genellikle giri ve k yollar ayndr: Az, burun, deri, vajen, gz, kulak,damarlar, gibi.KonakMikroorganizmay vcudunun zerinde veya iinde barndran,insan veya hayvandr. zellikle vcut direnci azalm, kronik hastal olan, dengesiz beslenen,ar yorgun, alkol / sigara bamll olan vebaklk sisteminin yetersiz olduu kiiler, uygun konakdr.Enfeksiyon zinciri

Hastalklar genel olarak iki tr temasla bular. Bunlar;Dorudan TemasEnfekte kiinin duyarl kii ile dorudan temasyla oluan bulama eklidir.(Konak: Mikroorganizmay vcudunun zerinde veya iinde barndran, insan veya hayvandr.) rnek; cinsel iliki, pme, kan nakli, yaraya dokunma vs. Bu yolla: AIDS, Hepatit B,frengi (bel soukluu), sifiliz, vb. hastalklar bulamaktadr.Dolayl TemasEnfeksiyonla bulam nesnelerle, enfektif ajann (bakteri, virs, mantar, parazitolabilir.), konakya bulamasdr. Bunlar;Hava yoluyla bulamaUzun sre akta canl kalabilen mikroorganizmalarn hava, toz veya damlackla duyarl konakya bulamasdr. Damlackla yaylma; tkrk, balgam, burun, gzyasvlarnn damlacklar hlinde yaylmasdr. TBC (tberkloz-verem),grip, souk algnl, ocuk hastalklarnn ounluu bu yolla yaylmaktadr. ksrp-aksrrken azn elle kapatlmas ve Karda bulunan kiilerin yzne doru haprlmamas hava yoluyla yaylmay nler.Aralarla bulamaEnfeksiyonla bulam nesnelerle meydana gelen bulamdr. rnein; Hepatit A, enfekte yiyeceklerle; tetanoz, pasl ivi ve toprakla; yine ou hastalklar iyi sterilize edilmemi malzemelerle bular(airway, nazogastrik sonda, araf, giysiler gibi ).Vektrle bulamaBaz mikroorganizmalar baz hayvanlarda geliimlerini tamamlayarak olgunlar ve insanda hastalk oluturur.rnek; stma mikrobu, sivrisinekte (anofel cinsi) mrn tamamladktan sonra, sivrisinein sokmas sonucu insana geerek hastalk oluturmaktadr. Veba (fare), kuduz (kedi-kpek-fare), akcier kisti (iyi pimemi hayvan etleri) vektrlerle bulaan dier hastalklardr.

Vcudun Mikroorganizmalara Kar DirenciVcudumuzda mikroplara kar diren salayan bir takm engeller vardr. Bunlar;Giri kaps engelleriDeriMukoza(derinin devam olan ve vcut boluklarn saran daha ince olan ksmdr.)zgl olmayan diren ;Vcudun savunma mekanizmalar (Fagositoz, iltihap oluumu, Atein ykselmesi, retikloendotelyal sistem -RES).zgl diren: Baklk

Doal direnTre, rka, genetie, bireye, yaa, hormonal veya metabolikdeiikliklere bal direnlerdir.Edinsel (sonradan kazanlan) direnPasif baklk: Doutan (anneden plasenta yoluyla ve stle geer) ve yapay (Serum veya Immngloblinle salanr) olmak zere ikiye ayrlr.Aktif baklk: Doal aktif (hastaln geirilmesiyle oluur) veyapay aktif (alar ile elde edilir) olarak iki eidi vardr.Vcudun Mikroorganizmalara Kar Direnci

Enfeksiyon Kontrol nlemleriHastalklarn bulama yollarna gre nlem alarak, kiinin kendisini ve evresinibulac hastalklardan korumas amacyla gelitirilmi yntemlerdir. rnein, El ykama,hasta eyalarnn kullanlmamas vb.

Bir hastala yol aan virs, ayn vcutta bir kez daha hastalk yapmaz. Her bir virsn, hafiften ara deiik belirtileri ve bulgular vardr. Kiilerin hastalanmas, virslerle de snrl deildir. Bir virsn etkisiyle zaten hasta olan kii, orta kulak iltihab ya da bronit gibi bakteriyel ikincil enfeksiyona yakalanr. Bu gibi durumlarda genellikle antibiyotik kullanrz oysa bu durumda ila sadece bakterilerle oluan ikincil enfeksiyon varl iin gereklidir. Virus enfeksiyonlarn antibiyotik tedavi edemez, bu tr enfeksiyonlar, kendi kendine geer. Yaplacak tek i, kiiyi rahatsz eden bulgular azaltp onu rahatlatacak ilalar kullanmaktr. Bu gibi durumlarda dinlenme ve bol sv alm, En az ila alm kadar nemlidir.

LME SORULARI1. Mikroorganizmalarn bitkisel yapl olanlarna ne denir?A) VirsB) BakteriC) MantarD) Mikrop

2. Mikroorganizmalara kar en etkili savunma yolu hangisidir?A) laB) DinlenmeC) AD) El ykama

3. Aadakilerden hangisi patojen mikroorganizma deildir?A) ProtozoaB) ParazitC) BakteriD) Mantar

4. Aadakilerden hangisi vcudun mikroorganizmalara kar zgl olmayan direnleriarasnda deildir?A) SerumB) FagositozC) AteD) RES5. Aadakilerden hangisi hava yoluyla bulaan hastalklardan biri deildir?A) TBCB) GripC) Souk algnlD) Tetanoz1. Hastalk nedir, hatrlayabildin mi?2. Hastalanma nedenlerini hatrlayabildin mi?3. Hastala neden olan etkenleri hatrlayabildin mi?4. Kiisel ve kaltmsal nedenleri hatrlayabildin mi?5. evre ile ilgili nedenleri hatrlayabildin mi?6. Enfeksiyon zincirini sras ile hatrlayabildin mi?7. Bulac hastalklarn bulama yollarn hatrlayabildin mi?8. Vcudun mikroorganizmalara kar direncini hatrlayabildin mi?9. Enfeksiyon kontrol nlemlerini hatrlayabildin mi?10. Hastalk kavramn renebildin mi?