1

⌫ 1.1 ความหมายของศาสนา “ทใดมสงคม ทนนมศาสนา” เปนคาพดทแสดงใหเหนวาศาสนามความจาเปนตอสงคมและเปนประโยชนตอสงคม ศาสนาเปนความตองการอยางหนงของมนษยทงทเปนสวนบคคลและทรวมตวเปนสงคม หมมนษยไมวาชาตใด ภาษาใด ไมวาชาวบาน ชาวปา ชาวเขา สงคมเหลาน ตองอาศยวตถจาเปนตอการดารงชวตเปนปจจย 4 อยางคอ อาหาร เครองนงหม ยารกษาโรคและทอยอาศย จงจะเปนอยได แตสงคมเหลานจะอยดวยดไมไดถาไมมศาสนา อนเปนหลกการดาเนนชวตใหถกทางคอถกตามหลกธรรมของสงคมทปราศจากอนตราย โดยยดหลกขางตนน นกปราชญจงแยกความตองการของมนษยออกไปหลายอยาง เมอสรปสวนสาคญม 3 อยางคอ0

1 1. ความตองการทางรางกาย (Physical Needs) ไดแกความตองการปจจย 4 คอความตองการ

ทางเศรษฐกจ 2. ความตองการทางสงคม (Social Needs) คอความปรารถนาสรางหลกฐานทางครอบครว

หลกฐานในหมคณะ ในชาต และกวางออกไปถงความตองการผกพนระหวางชาต 3. ความตองการทางจตใจ หรอทางศาสนา (Spiritual Needs) ไดแกความจาเปนตองมศล คอการ

ละความชว และมธรรมคอการประพฤตด อนเปนรากฐานของกจการทงปวง ความตองการทางศาสนา ขอสดทาย คอรากฐานเครองรองรบความตองการทงสองอยางขางตน รางกายจะด ตองการปจจย 4 เปนเครองบารงฉนใด สงคมในชาตและระหวางชาตจะมนคงถาวรอยได ตองประกอบดวยศลและธรรม จะละทงศลธรรมคอศาสนาไมไดเชนเดยวกน เรองของบคคลแตละคน เรองของสงคมแตละหม ประวตศาสตรของแตละชาต ทพนาศลมจมไปอยางนาเสยดายนน เพราะคนในสงคมนน ๆ เหนวา ศาสนาไมใชปจจยจาเปนสาหรบตน มนษยเปนสตวประเสรฐ เมอเทยบกบสตวดรจฉาน สงคมของมนษยสงกวาสงคมของสตว แตทงๆ ทสงกวา ประเสรฐกวาสงคมของสตว สงคมมนษยกยงมแบงแยกออกไปตามความสงตาแหงความเปนอย ในระหวางกนและกนอก เราเรยกคนบางหมบางถนวา คนปา เราเรยกคนบางหมวา คนเถอน และเรยกคนบางคณะวา คนเมอง คอพวกทมความเจรญ คนทงสามพวกน แมจะมความเปนอยผดแผกแตกตางกนอยางไร จะดเลวสงตากวากนอยางไร ทกหมคณะจาเปนตองมเครองผกพนทางสงคมของตน เครองผกพนทกลาวนคอศาสนานนเอง

1 เสฐยร พนธรงษ, ศาสนาเปรยบเทยบ, (กรงเทพฯ : แพรพทยา, 2527) หนา 3-4.

2

จงมคาถามขนวา ศาสนาคออะไร ? ทาไมจงมความจาเปนตอสงคม ? เราควรทาความเขาใจกบคาวา “ศาสนา” ซงมการนยามกนไวมากมายตามลกษณะของศาสนา ตองตกลงกนเสยกอนวา จะเอากนแคไหน จะพดกนถงศาสนาไหน หรอจะพดรวมกนไปไมวาศาสนาใด ในทนผบรรยายจะขอแยกความหมายเปน 2 ทศนะ ดงน 1) ทศนะศาสนาทางตะวนตก ในทางตะวนตก ใชศพทวา “Religion” ซงเราแปลเปนภาษาไทยวา “ศาสนา” นนเปนคาแปลทไมตรงกบความหมายของคาวา “Religion” และคานนกปราชญชาวตะวนตกไดอธบายวามาจากศพทตอไปน1

2 1) ซเซโร (Cicero) อธบายวามาจากศพทวา Relegere แปลวา “ปฏบตอยางระมดระวง” 2) เซนท ออกสตน (St. Augustine) อธบายวามาจากศพท Religere แปลวา “การ

กลบคนไปสพระเจา” 3) แลคตนตตส (Lactantius) อธบายวามาจากศพท Religare แปลวา “ผกพนรวมกน”

ความหมายศาสนาในทศนะของฝายตะวนตกน เปนการใหความหมายศาสนาแบบเทวนยม เปนความสมพนธ(ทางวญญาณ) ระหวางมนษยกบพระเจา หรอเปนความสมพนธโดยศรทธาระหวางมนษยกบพระเจา หาใชมความหมายวา ศาสนา ตามนยแหง คาวา พทธศาสนา ไม ดงนน จงสรปความไดวา Religion ของฝายตะวนตก คอขอปฏบตซงแสดงออกมาใหปรากฏเปนกรยาอาการของผเลอมใส หรอเกรงกลวตออานาจอนมอยเหนอตนไดแกพระเจา ผมพระเดชปกคลมอยทวไป ซงจะบอกใหผเลอมใสรไดดวยปญญาของตนเอง วาพระเจาหรออานาจทอยเหนอตนนน มรปรางอยางหนงอยางใด ในฐานะพระองคเปนผสราง เปนผกาหนดวถของมนษย กลาวโดยสรปกคอการมอบศรทธาบชาพระเจาผมอานาจอยเหนอตนดวยความเคารพยาเกรง ศาสนาตามความเขาใจของชาวตะวนตก จงมลกษณะเปน 4 ประการคอ2

3 1) มหลกการเชอวาพระเจาเปนผสรางโลก และสรรพสงในโลก 2) มหลกความเชอวา คาสอนตางๆ มาจากพระเจา ทงทเปนสวนธรรมจรรยาและกฎหมาย

ในสงคม 3) มหลกความเชอบางอยางเปนอจนไตย ใหเชอไปตามคาสอนโดยไมคานงถงขอพสจน

ตามหลกวทยาศาสตร แตอาศยอานภาพของเทพเจาผอยเหนอตนเปนเกณฑ 4) มหลกการยอมมอบตน มอบการกระทาของตนและสงอนใดทเกยวของกบตนใหแกพระ

เจาดวยความจงรกภกด โดยไมตองมขอโตแยง

Religion ตามความหมายของทางตะวนตกน มอยในศาสนาทสาคญของโลกหลายศาสนาดวยกน เชน ศาสนาพราหมณ ศาสนาครสต และศาสนาอสลาม ศาสนาเหลานตงตนคาสอนวามพระเจาเปนผสราง

2 นวม สงวนทรพย, สงคมวทยาศาสนา,(กรงเทพฯ :โอ เอส พรนตง เฮาส,2537) หนา 11. 3 เสถยร พนธรงษ, เรองเดยวกน,หนา 8.

3

โลก สรางมนษย สรรพสตวและสรรพสงอนเปนธรรมชาตทเกยวของกบชวตนน เชน ดวงอาทตย ดวงจนทร ดวงดาว หลกในศาสนาเหลานอางวา คาสอนอนเปนจรยธรรมในศาสนาตลอดจนถงกฎหมายขอบงคบตางๆ ในสงคมนนเลากมาจากอานาจของพระเจาทงสน และโดยเหตทมนษยทงสนเกดขนดวยอานาจการสรางของพระเจา จงสอนสงขนไปวา เมอดวงวญญาณของมนษยออกมาจากพระเจานน เมอดบชพลง ดวงวญญาณจะกลบเขาไปรวมอยกบพระเจานน คาสอนอนใดทมอย มนษยตองเชอตองฟงตองปฏบตตามคาสอนมไวอยางไร ตองปฏบตไปตามนน ตองมอบกายถวายตวใหแกพระเจานนโดยสนเชง ความดความชวใดๆ ทปฏบตไป พระเจาจะเปนผตดสนใหวาควรจะไดรบรางวลแหงความดนนอยางไร และรบโทษจากความชวนนอยางไร ในศาสนาพราหมณ ศาสนาครสต และศาสนาอสลาม มหลกแหงการเชอถอ หลกแหงความจงรกภกด ดงกลาวมาโดยนยคลายคลงกน และโดยนยแหงการปฏบตอนนเอง คอการปฏบตทเปนไปตามความหมายของคาวา “Religion” ในภาษาตะวนตกทเราเอามาแปลกนวา “ศาสนา” 2) ทศนะศาสนาทางตะวนออก ในฝงทางตะวนออก ทศนะคาวา “ศาสนา” ของศาสนาทเปนประเภทเทวนยม เชน ศาสนาอสลาม ศาสนาพราหมณ จะมความหมายเชนเดยวกบทศนะทางตะวนตก เพราะเปนศาสนาแบบเทวนยมเหมอนกน แตศาสนาประเภทอเทวนยม ซงไมมความเชอเรองพระเจานน จะมความหมายทแตกตางออกไป เชน พระพทธศาสนา ดงนนเมอจะนยามทศนะ “ศาสนา” ตองแยกใหเหนความแตกตางของความเชอของลกษณะศาสนาทงสองดงกลาวเปนพนฐานกอน สาหรบทศนะศาสนาในฝงตะวนออก ผบรรยายขอนานยามตางๆ มาประมวลใหเหนดงน

1. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 ใหคานยามไววา “ลทธความเชอของมนษยอนมหลกแสดงกาเนดและความสนสดของโลกเปนตน อนเปนไปในฝายปรมตถประการหนง แสดงหลกธรรมเกยวกบบญบาป อนเปนไปในฝายศลธรรมประการหนง พรอมทงลทธพธทกระทาตามความเหน หรอตามคาสงสอนในความเชอถอนน ๆ”

2. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท ใหนยามไววา “คาสอน คาสงสอน ปจจบนหมายถงลทธความเชออยางหนงๆ พรอมดวยหลกคาสอน ลทธพธ องคการ และกจการทวไปของหมชนผนบถอลทธความเชออยางนน ๆ ทงหมด”4

3. พทธทาสภกข ใหนยามไววา “ศาสนาเปนตวทางปฏบตเพอออกจากทกข การปฏบตเพอเขาถงศาสนาคอการปฏบตทถกตองตามหลกศาสนานนเอง เชนการปฏบตถกตองตามกฎของธรรมชาต การปฏบตเพอทาลายความเหนแกตว”5 “วชาและระเบยบปฏบตสาหรบใหรวาอะไรเปนอะไรแลวปฏบตตามเพอใหรถงสงทงปวงตามความเปนจรง”6

4 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, (กรงเทพฯ:มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,2536) หนา 291. 5 พทธทาสภกข, ธรรมโฆษณ อรรถานกรม เลม 1, (กรงเทพฯ : หจก. ภาพพมพ,2535),หนา 209. 6 พทธทาสภกข, คมอมนษย , (กรงเทพฯ : ธรรมสภา,2541) หนา 17.

4

4. สชพ ปญญานภาพ อธบายไววา “ศาสนาคอทรวมแหงความเคารพนบถออนสงสงของมนษย ศาสนาคอทพงทางจตใจซงมนษยสวนมากยอมเลอกยดเหนยวตามความพอใจและตามความเหมาะสมแกเหตแวดลอมของตน ศาสนาคอคาสงสอนอนวาดวยศลธรรมและอดมคตสงสดในชวตของบคคลรวมทงแนวความเชอถอและแนวการปฏบตตางๆ กนตามคตของแตละศาสนา”7

จากนยามตางๆ ทนามาแสดงดงกลาวขางตนน ผเขยนขอสรปนยามของศาสนาฝายตะวนออกไววา ศาสนา คอหลกคาสอนทเนนการปฏบตจรงของมนษยเพอใหเกดผลแหงการปฎบต เกดปญญารแจงจนสามารถนาพาตนเองหลดพนออกจากความทกข แมการนยามศาสนาจะแตกตางในสองฝงความคดความเชอน แตเมอพจารณาตามเกณฑองคประกอบและลกษณะของศาสนา ไมแยกวาเปนศาสนาในคาวาพทธศาสนากตาม หรอในคาวา Religion ของทางตะวนตกกตาม สามารถกาหนดโดยใชเกณฑเดยวกนตามหลกทนกปราชญศาสนายอมรบ ดงน คอ

1. ตองเปนเรองเชอถอได โดยมความศกดสทธและตองเคารพบชาไปตามความเชอถอนน 2. ตองมคาสอนแสดงธรรมจรรยา และกฎเกณฑเกยวกบการกระทาการปฏบต เพอ

บรรลผลอนดงามของสงคม 3. ตองมตวผประกาศ ผสอน หรอผตง และยอมรบเปนความจรงตามประวตศาสตร 4. ตองมผสบตอ รบคาสอนนนประพฤตปฎบตตามกนตอมา ผประพฤตตามกนมานน

สวนมากเรยกกนวาพระนกพรต หรอนกบวชเปนผมหนาททาพธกรรมในศาสนานน ๆ7

8

ขอตกลงของกลมผวจยศาสนา และความเชอถอ ตามโครงการวจยพนฐานจตใจของประชาชนชาวไทย สาขาปรชญา สภาวจยแหงชาต ครงท2/2506 กาหนดวา ศาสนาตองประกอบดวยลกษณะทงหมดหรอสวนมาก ดงตอไปน

1. มศาสนาผกอตง 2. มคาสอนเกยวกบศลธรรมจรรยา 3. มคาสอนหลกความเชออนเปนทหมาย 4. มพธกรรม 5. มสถาบนทางศาสนา

นอกจากน หลวงวจตรวาทการ ไดใหขอกาหนดลกษณะของศาสนาไวดงน

1. ตองเปนเรองทเชอถอโดยมความศกดสทธและไมใชเชอถอเปลาๆตองเคารพบชาดวย 2. มคาสอนทางธรรมจรรยาและกฎเกณฑเกยวกบความประพฤตปฏบตเพอบรรลผลอน

ดงาม

7 สชพ ปญญานภาพ , ประวตศาสตรศาสนา, (กรงเทพฯ : รวมสาสน, 2532) หนา 9. 8 เสถยร พนธรงษ ,เรองเดยวกน,หนา 11.

5

3. ตองมผสอน ผประกาศทมตวตนจรงในประวตศาสตร 4. มผทาหนาทเฉพาะในการรกษาความศกดสทธและคาสอน 5. มการกวดขนเรองความจงรกภกด

เมอพจารณาองคประกอบและลกษณะของศาสนาตางๆ ตามทศนะของนกปราชญแลว สามารถสรปเปนองคประกอบไดดงน

1. ตองมศาสดา หมายถงผกอตงศาสนา 2. ตองมศาสนธรรม หมายถงคมภรหลก 3. ตองมศาสนบคคล หมายถงบคคลผสบทอดศาสนา 4. ตองมศาสนสถาน หมายถงสถานทอนศกดสทธ สถานทสกการะบชา รวม

ไปถงสถาบนของศาสนา 5. ตองมศาสนพธ หมายถงการกาหนดพธและการประกอบพธทางศาสนาตาง ๆ

1.2 พทธศาสนาเปน ศาสนาหรอปรชญา พระพทธศาสนานน เมอมองในทศนะของคนสมยใหม มกเกดปญหาขนบอยๆ วา เปนศาสนา (Religion) หรอเปนปรชญา (philosophy) หรอวาเปนเพยงวธครองชวตแบบหนง (a way of life) เมอปญหาเชนนเกดขนแลว กเปนเหตใหตองถกเถยงหรอแสดงเหตผล ทาใหเรองยดยาวออกไป อกทงมตในเรองนกแตกตางไมลงเปนแบบเดยวกน ทาใหเปนเรองฟนเฝอ ไมมทสนสด8

9 เมอพจารณาพทธศาสนาตามแนวความหมายของคาวา religion ของฝงตะวนตกแลว จะเหนวาพทธศาสนาไมมความหมายเชนนน เพราะศาสนาในคาวา “พทธศาสนา” ประกอบดวย

1. ไมมหลกความเชอวา พระเจาเปนผสรางโลก แตมหลกความเชอวากรรมเปนผสรางโลกและสรางสรรพสง ดงพทธสภาษตวา กมมนา วตตต โลโก

2. ไมมหลกเชอวา คาสอนตางๆ มาจากพระเจา แตมหลกเชอวา คาสอนตางๆ ผรคอพระพทธเจาเปนผสงสอน

3. ไมมหลกเชอไปตามคาสอน โดยไมคานงถงขอพสจน แตมหลกใหพสจนคาสอนนน เชน หลกกาลามสตร

4. ไมมหลกการยอมมอบตนใหแกพระเจา แตมหลกการมอบตนใหแกตนเอง เชนพทธสภาษตวา อตตา ห อตตโน นาโถ9

10 เพอใหเขาใจประเดนนชดเจนยงขน ผบรรยายขอนาคาอธบายของศาสตราจารย ดร.อภชย พนธเสน ซงทานไดสรปมาจากหนงสอพทธธรรมวา10

11 พทธธรรม มใชศาสนา ตามความหมายของคาวา religion แบบ

9 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม, (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,2542) หนา 1. 10 เสฐยร พนธรงษ, เรองเดยวกน,หนา 10. 11 อภชย พนธเสน, พทธเศรษฐศาสตร : ววฒนาการ ทฤษฎ และการประยกตกบเศรษฐศาสตรสาขาตาง ๆ , (กรงเทพฯ:อมรนทร,2544) หนา 5-7.

6

ตะวนตก เพราะมไดตงอยบนพนฐานความเชอหรอขอใหผทเลอมใสมความเชอในเบองตนในเรองใดบาง ถาหากจะมการสรางความตระหนกในเบองตน นาจะเปนความตระหนกวาไมควรจะเชอในเรองใดบางตามทปรากฏอยในหลกกาลามสตร 10 ประการ นอกจากจะไมไดสถานภาพเปน “ศาสนา” ตามความหมายแบบทเขาใจกนในตะวนตกแลว พทธธรรมหรอพทธศาสนา มไดเปน “ปรชญา” ตามความหมายในฐานะทเปนความคดแบบตะวนตก ถงแมคาวานกปรชญาในภาษากรกจะมความหมายวา ผรกในความมปญญา (a lover of wisdom) โดยใชวธเทยบเคยงความหมายของคาวา “ปญญา” กบ wisdom แตคาวา wisdom กมไดมความหมายเหมอนคาวาปญญาอยางแทจรง คาวา wisdom ทแทจรงนาจะมความหมายวา ความรทเกดจากคดตรกตรองอยางลมลกและรอบคอบ แตมไดมความหมายทชดเจนเหมอนคาวา “ปญญา” ทมความหมายสวนทสาคญคอ การเขาใจสรรพสงตามสภาพความเปนจรงของสงนนๆ ซงจะเปนเงอนไขสาคญทจะชวยใหมนษยสามารถหลดพนจากความทกขได ดงนน คาวา “ปญญา” จงมความหมายคอนขางจะเฉพาะเจาะจงและไมมคาทมความหมายรวมในภาษาทพฒนาจากอารยธรรมตะวนตก โดยคาวา “ปรชญา” ทมความหมายถง ความคด หรอแนวคด เปนสงทผคดมความเหนวา เปนสงทนาจะเปนหรอควรจะเปน แตไมจาเปนทผคดและผเสนอแนวคดจะตองปฏบตตนตามขอเสนอเหลานน เพราะถอวาตนเองมหนาทเปนเพยงผคด มนกปรชญาเปนจานวนมากทมความคดทดนาเลอมใส แตกลบมไดปฏบตตนในครรลองของแนวคดทนาเสนอเนองจากเขามความเหนวา หนาทของเขาเปนแคเพยงผคดและนาเสนอความคดเทานน นอกจากนน แนวคดทนาเสนอโดยนกปรชญากไมจาเปนทจะตองสะทอนความเปนจรงของสรรพสงทงหลาย เนองจากเปนเรองทมนษยคดขน ซงไมจาเปนจะตองเปนความจรงตามสภาวะทเปนไปตามธรรมชาต พทธธรรมเปนคาสอนของพระพทธเจาทมจดเนนเพยงกรณเดยวนนกคอ ชวยใหมนษยไดพนจากความทกข พนฐานของคาสอนดงกลาวเกดขนจากประสบการณทผานกระบวนการทดลองปฏบตจรงและไดรบการพสจนแลววาไดผล อยางนอยกคอผทผานการปฏบตไดรบผลจากการปฏบตและไดรบความรเชนนน ดงเชนกรณของพระพทธเจาและพระอรหนตทงหลายทเปนสาวกของพระองค ดงนนพทธธรรมจงมสถานภาพเปนคาสอนของพระพทธเจา อนเปนองคความรทไดจากการปฏบต มไดเกดจากความคดหรอจนตนาการของมนษยเทานน และเมอพทธธรรมเปนองคความรทไดจากกระบวนการทไดมการทดสอบแลวจากการปฏบต โดยเฉพาะอยางยงคาสอนในสวนทจะชวยใหมนษยพนจากความทกข จงเปนองคความรทไดผานการทดสอบดวยการปฏบตมาแลว ถาหากจะเปรยบเทยบกบความรในอารยธรรมตะวนตก กคอความรทพนจากภาวะการเปนทฤษฎหรอความคดหรอความเชอวานาจะเปนอยางนนอยางน แตเปนทฤษฎทผานการทดสอบเรยบรอยแลวและสามารถพสจนไดวาเปนความจรง ดวยเหตผลดงกลาว พทธธรรมจงมสถานภาพทกาวไปไกลกวา “ปรชญา” หรอแนวความคด เนองจากเปนความรทผานการปฏบตมาแลว ดงนนพทธธรรมจงเนนความรทเกดจากการปฏบต ซงมความหมายตอไปวาเปนความรทสามารถนาไปปฏบตไดจรง ซงกตองมความหมายทชดเจน มฉะนน จะไมสามารถนาไปปฏบตได แตกตางกบความหมายของคาวา “ปรชญา” ซงแมจะมความลมลกในความคด แตอาจจะนาไปสการปฏบตจรงไมได เพราะไมมความชดเจนพอ หรออาจจะไมสอดคลองกบความเปนจรงกเปนได จงอาจจะสรปไดวา พทธธรรมนนมสถานภาพเปนความรทผานการปฏบต จงมใชปรชญา ซงมสถานภาพเปนเพยงความคดทไมจาเปนจะตองผานขนตอนการนาเอาความคดดงกลาวไปสการปฏบตจรง ดวยเหตนพทธธรรมจงมใชทง “ศาสนา” และ “ปรชญา” (religion and philosophy) ในความหมายทพฒนามาจากอารยธรรมตะวนตก แตอธบายอยางงายและรวบรดวา “พทธธรรม” คอ คาสอนของพระพทธเจา

7

1.3 ความแตกตางระหวางพทธศาสนา กบ พทธปรชญา สวนการใชคาวา “พทธศาสนา” กบ “พทธปรชญา” นน หลายคนอาจจะมความสงสยวาใชตางกนอยางไรและใชในสถานการณใด จงเปนทสงเกตวา อะไรเปนจดทแตกตางของคาทงสองน จะตองพจารณาถงนยแฝงของคาเหลานนพอเปนแนวทางแหงการศกษาและเปนทเขาใจรวมกน ในเบองตน ตองทาความเขาใจกอนวา ไมวาจะใชคาไหนกตาม กหมายถงพระพทธศาสนามลกษณะทรวมกน คอตางกเปนคาสอนของพระพทธเจาเชนกน ดงนนการทใชคาไหนนนขนอยกบเจตนาของผใชหรอวธการศกษา11

12 ถาศกษาพระพทธศาสนา ในฐานะทเปนระบบทฤษฎทางความคด การโตแยงดวยเหตผล ศกษาหลกการตลอดถงวธการตางๆ ของพระพทธศาสนา เปนเพยงการเรยนรโดยไมตองมเรองศรทธาเขามาเกยวของ ไมมความเชอเปนพนฐาน และอาจไมนาไปปฏบตในชวตประจาวน ลกษณะการศกษาหลกคาสอนพทธศาสนาเชนนเปนการศกษาเชงปรชญา เรยกวา “พทธปรชญา” ดงทพระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) กลาวอธบายไวในหนงสอพทธธรรมวา

“หลกการหรอคาสอนใดกตาม ทเปนเพยงการคดคนหาเหตผลในเรองความจรงเพอสนองความตองการทางปญญา โดยมไดมงหมายและมไดแสดงแนวทางสาหรบประพฤตปฏบตในชวตจรง อนนนใหถอวา ไมใชพระพทธศาสนา”13

ในขณะเดยวกน ถามศรทธาความเชอ โดยเฉพาะอยางยง ความเชอในการตรสรของพระพทธเจา (ตถาคตโพธศรทธา) มความเชอในสงทพระองคสอน ไมเปนเพยงการศกษาเพอเรยนรอยางเดยว หากแตมงหวงทจะนามาประยกตใชในชวตประจาวน และใชเปนแนวทางในการดาเนนชวตเพอเปนแนวทางในการดาเนนชวต ใหเปนมรรคเปนผลจรงๆ ลกษณะเชนน เรยกวา เปนการศกษาเชงศาสนา จงสามารถใชคาวา “พระพทธศาสนา” ดงนน จดเปลยนทสาคญหรอจดตางทมองเหนไดชดคอการศกษาเชงปรชญาจะเนนเรองปญญา ศกษาเพอใหเกดองคความรในเรองนน ๆ โดยจะเชอหรอไมกตาม หมายถงภายหลงทไดเรยนรแลว จะยอมรบนามาปฏบตเพอใหผลจรงหรอไมนน ไมเปนประเดนในพทธปรชญา อยางไรกตาม ไมวาเราจะศกษาพทธศาสนาดวยวธไหน โดยเนอหาของพทธธรรมเองนน เปนระบบทมเหตผลอยในตวของมนเอง เพราะหลกคาสอนในพทธศาสนามลกษณะเปนความจรงของธรรมชาต เมอเรยนรกจะเกดปญญาทแทจรงเขาใจความจรงแหงชวตจนสามารถพฒนาตนเองสความหลดพนแหงความทกข เพอความเขาใจประเดนความแตกตางระหวางพทธศาสนากบพทธปรชญายงขน ขอนาคาอธบายของพระมหาสมจนต สมมาปโญ ทอธบายไววา พทธปรชญาแทรกอยในพทธศาสนานนเอง ศาสนธรรม ศาสนวตถ ศาสนพธลวนมนยเชงปรชญาแฝงอย แตถาถามวา “ประเดนไหนบางทเปนพทธปรชญา?” ตองพจารณาจากองคประกอบ 2 สวนคอ13

14

12 ปรชา บญศรตน, พทธศาสนากบชวตประจาวน, (เชยงใหม : บ.เอส.การพมพ, 2544) หนา 1. 13 พระธรรมปฎก, เรองเดยวกน, หนา 1. 14 พระมหาสมจนต สมมาปญโญ, พทธปรชญากาเนดและพฒนาการ, เอกสารโรเนยว,2542, หนา29-30.

8

1) มลเหตจงใจและลกษณะการแสดงธรรม พระพทธดารสททรงแสดงเพราะมลเหตจงใจเพอความเรยบรอยดงามแหงสงฆ เชนอาณาปาตโมกขวา “กภกษใดเสพเมถนธรรม เปนปาราชก หาสงวาสมได”15 หรอแมกระทงโอวาทปาตโมกข ซงเรยกโดยรวมวา พระวนยบญญต พระพทธดารสเชนนจดเปน “พระพทธศาสนา” สวนพระพทธดารสททรงแสดงดวยการตรสถาม จดเปน “พทธปรชญา” เชน15

16 พระพทธเจา : สงขารทงหลายเทยงหรอไมเทยง ? ภกษทงหลาย : ไมเทยง พระพทธเจา พระพทธเจา : กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสขเลา ? ภกษทงหลาย : เปนทกข พระพทธเจาขา พระพทธดารสทแสดงเหตผลแหงขนธ 5 ดวยพทธประสงคทจะใหผฟงเขาใจโลกและปรากฎการณ จดเปนพทธปรชญา เชน ดกอนภกษทงหลาย รปไมเทยง แมเหตปจจยทใหรปเกดขนกไมเทยง ดกอนภกษทงหลาย รปทเกดสงทไมเทยง ทไหนจกเทยงเลา?17 ขอความทแสดงกฎธรรมดาประจาโลก จดเปนพทธปรชญา เชน “ดกอนภกษทงหลาย กปฏจจสมปบาทเปนไฉน เพราะชาตเปนปจจยจงมชราและมรณะ พระตถาคตทงหลายเสดจกตาม ไมเสดจอบตกตาม ธาตอนนนคอธมมฐต ธมมนยาม อทปปจจย กดารงอย พระตถาคตยอมตรสร ยอมตรสรทวถงซงธาตอนนน…”18 2) เนอหาของพทธธรรม และลกษณะการอธบาย เนอหาของพทธธรรมทวาดวยเรองขนธ 5 ธาต 18 ปฏจจสมปบาท ไตรลกษณ จดเปนอภปรชญา ทวาดวยเรองอายตนะ 12 วญญาณ 6 สญญา วญญาณ ปญญา วชชา 3 วชชา 8 วปสสนาญาณ 10 จดเปนญาณวทยา เนอหาทวาดวยเรองศล 5 กศลกรรมบถ 10 มรรคมองค 8 บารม 10 ราชธรรม 10 กรรมและการเกดใหม จดเปนจรยศาสตร อยางไรกตาม พระพทธศาสนากบพทธปรชญาไมมความเหมอนและความตางกนเดนชด พทธธรรมทงหมดเปนพทธศาสนา จะมความเปนพทธปรชญาหรอไมขนอยกบการวเคราะห เชน กรณอายตนะ 12 กบวญญาณ 6 ถาเปนการแสดงเชงพรรณนาวา อายตนะ 12 คอตา+รป ห+เสยง จมก+กลน ลน+รส กาย+โผฏฐพพะ ใจ+ธรรมารมณ เมออายตนะแตละคกระทบกน เชน ตากบรปกระทบกนเกดการรบรทางตา เรยกวา จกษวญญาณเปนตน การแสดงเชงพรรณนาอยางน จดเปนพระพทธศาสนา ถาแสดงเชงวเคราะหวา เมอตากระทบกน เพราะเหตใดจงทาใหเกดการรบรทางตา ? ความเปนตา (จกขตา) กบความเปนรป (รปตา) มภาวะรวมกนและกนอยใชหรอไม ? เพราะเหตไรตาจงไมสามารถไดยนเสยง ? สาเหตททาใหเกดการรบรทางตา เพราะตากบรปมภาวะ 2 สวน คอ (1) ภาวะของตวเอง (2) ภาวะรวมกน สาเหตทตาไมสามารถไดยนเสยง เพราะขาดภาวะรวมกน การแสดงวเคราะหอยางน จดเปนพทธปรชญา

15 ว.มหา. 1/20/27 16 ว.ม. 4/21/22 17 ส.ข. 17/45/22 18 ส.น. 16/61/25

9

1.4 กาเนดพทธธรรม พทธธรรม ซงเปนหลกคาสอนในพทธศาสนาไดอบตขนในโลกเมอประมาณ 2,600 ปลวงมาแลวสรางคณประโยชนตอมนษยโลกอยางยงใหญ กดวยทเจาชายสทธตถะโอรสของพระเจาสทโธทนะผครองแควนศากยะในเวลานน พระองคไดทรงเสยสละความสขตางๆ ตดสนใจออกบวชเพอคนหาคาตอบทางดบทกขของมนษย นบเปนพระมหากรณาธคณทยงยวดของพระองค กอนการออกบวชพระองคเปนความหวงของราชตระกลทตองการใหเปนผครองเมองตอจากพระบดา พระองคจงไดรบการปรนปรอดวยโลกยสขตางๆ อยางเพยบพรอม และไดทรงเสวยความสขอยเชนนเปนเวลานานถง 29 ป และมใชเพยงปรนปรอเอาใจเทานน ยงไดทรงถกปดกนไมใหพบเหนสภาพความเปนอยทระคนดวยความทกขของสามญชนทงหลายดวย แตสภาพเชนนไมสามารถถกปดบงพระองคไดเรอยไป ปญหาเรองความทกขความเดอนรอนตางๆ ของมนษยอนรวมเดนอยทความแก เจบและตาย เปนสงททาใหพระองคตองครนคดแกไข ปญหานคดสะทอนออกไปในวงกวางใหเหนสภาพของสงคมทผคนตางประมาทมวเมาอย บางพวกไดเปรยบกวากแสวงหาแตโอกาสทจะหาความสมบรณพนสขใสตน แขงขนแยงชงเบยดเบยนกนไมคดถงความทกขรอนของคนอน ฝายทเสยเปรยบและดอยโอกาสในสงคมถกบบคนกดขเปนอยอยางคบแคน แลวกแกเจบตายไปโดยไรความหมาย เจาชายสทธตถะทรงมองเหนสภาพเชนนแลว ทรงเบอหนายในสภาพความเปนอยของพระองค ทรงคดแกปญหานไมตก และสภาพความเปนอยของพระองคทามกลางความเยายวนสบสนวนวายเชนนน ไมอานวยแกการใชความคดทไดผล เมอพระองคทรงเหนภาพพวกสมณะซงเปนผปลกตวจากสงคม ไปคนควาหาความจรงตางๆ โดยมความเปนอยงายๆ ปราศจากกงวล และสะดวกในการแสวงหาความรและคดหาเหตผล พระองคจงไดเสดจออกบรรพชาอยางพวกสมณะในสมยนน พระองคไดเสดจจารกไปศกษาหาความรจากสานกตางๆ เทาทพวกนกบวชสมยนนจะรและปฏบตกน ทรงศกษาทงวธการนกพรตโยคะ จนไดฌานสมาบตตางๆ ทรงบาเพญตบะทรมานพระองคอยางยงยวด แตอยางไรกตามไมวาวธใดกไมสามารถแกปญหาและใหคาตอบดงทพระองคทรงประสงคไวทรงใชเวลานานถง 6 ป เมอเทยบกบชวตของพระองคกอนเสดจออกบรรพชาแลว กนบวาเปนการดารงชวตอยางเอยงสดทงสองฝาย พระองคจงทรงหนมาดาเนนการคดคนของพระองคเองตอมาจนในทสดไดตรสร ซงสงทพระองคตรสรนคอพทธธรรม พระองคไดนามใหมวา “พระสมมาสมพทธเจา” ผตรสรโดยชอบดวยพระองคเอง นบเปนจดเรมตนของศาสนาพทธ หลกคาสอนทจะทาใหคนกลายเปนพทธะ คอผร ผตน ผเบกบานจากความทกขทเปนอย เมอตรสรแลว ดวยพลงแหงเมตตากรณาทมอยเตมเปยมในพระทยของพระองค ทรงเรมตนงานสงสอนพทธธรรมเพอประโยชนแกสงคมชาวโลกอยางจรงจงและทรงดาเนนงานนจนตลอดเวลา 45 ปแหงพระชนมชพ การดารงชวตของพระองคเปนการอยอยางตาแตกระทาอยางสง คอทรงใชชวตอยางเรยบงายแตมงมนกระทาสงสงสดใหแกมนษยทกคนคอการชทางดบความทกข ภารกจทพระพทธเจาทรงบาเพญเพอประโยชนสขแกสงคมสมยนน เปนภารกจทตองการนาพามนษยใหเขาถงปญญาทสามารถดบอวชชา ใหรสงทงหลายตามความเปนจรงดบทกขแหงชวตได นบเปนงานทหนกในทามกลางลทธความเชอตางๆ ทเปนอยในสงคม ซงสรปภารกจตางๆ ของพระองคไดดงน

1) ทรงพยายามลมลางความเชอถองมงายในเรองพธกรรมอนเหลวไหลตางๆ โดยเฉพาะการบชายญ ดวยการสอนยาถงผลเสยหายและความไรเหตผลของพธกรรมเหลานน ทงนเพราะยญพธเหลานน ทาใหคนมวแตคดหวงพงเหตปจจยภายนอก ทาใหคนกระหายทะยานและคดหมกมนในผลประโยชนทางวตถเพมพนความเหนแกตนไมคานงถงความทกขยากเดอดรอนของเพอนมนษยและสตว ทาใหคนคดหวงแตเรองอนาคตจนไมคดปรบปรงปจจบนใหดขน

10

2) ทรงสอนยาหลกการใหทาน ใหเสยสละแบงปนและสงเคราะหกนในสงคม 3) ทรงพยายามสอนหกลางระบบความเชอเรองวรรณะทนาเอาชาตกาเนดมาเปนขดขน

จากดสทธและโอกาสทงในทางสงคมและทางจตใจของมนษย 4) ทรงตงคณะสงฆทเปดรบคนจากทกวรรณะใหเขาสความเสมอภาคกน ทาใหเกดสถาบน

วด ซงกลายเปนศนยกลางเผยแพรวฒนธรรมและการศกษาทสาคญยง 5) ทรงใหสทธแกสตรทจะไดรบประโยชนจากพทธธรรมเขาถงจดหมายสงสดทพทธธรรม

จะใหเขาถงไดเชนเดยวกบบรษ แมวาการใหสทธนจะตองทรงกระทาดวยความหนกพระทยและดวยความระมดระวงอยางยง ทจะเตรยมการวางรปใหสภาพการณไดสทธของสตรนดารงอยดวยดในสภาพสงคมสมยนน เพราะสทธของสตรในการศกษาอบรมทางจตใจไดถกศาสนาพระเวทคอยๆ จากดแคบเขามาจนปดตาย

6) ทรงสอนพทธธรรมดวยภาษาสามญทประชาชนใช เพอใหทกคนทกชน ทกระดบการศกษาไดรบประโยชนจากธรรมนทวถง ตรงขามกบศาสนาพราหมณทยดความศกดสทธของคมภรพระเวทและจากดความรชนสงไวในวงแคบของพวกตนดวยวธการตางๆ โดยเฉพาะคอดวยการใชภาษาเดมของสนสกฤตซงรจากดในหมพวกตนเปนสอถายทอดและรกษาคมภร แมตอมาจะมผขออนญาตพระพทธเจาใหยกพทธพจนขนสภาษาพระเวท พระองคกไมทรงอนญาตทรงยนยนใหใชภาษาของประชาชนตามเดม

7) ทรงปฏเสธโดยสนเชงทจะทาเวลาใหสญเสยไปกบการถกเถยงปญหาทเกยวกบการเกงความจรงทางปรชญา ซงไมอาจนามาพสจนใหเหนไดดวยวธแสดงเหตผลทางคาพด ถาใครถามปญหาเชนน พระองคจะทรงยบยงเสย แลวดงผนนกลบมาสปญหาเกยวกบเรองทเขาจะตองเกยวของและปฏบตไดในชวตจรงโดยทนท สงทจะพงรดวยคาพด กทรงแนะนาดวยคาพด สงทจะพงรดวยการเหน ทรงใหเขาด มใชใหดสงทจะตองเหนดวยคาพด

8) ทรงสอนพทธธรรมโดยปรยายตางๆ เปนอนมาก มคาสอนหลายระดบ ทงสาหรบผครองเรอน ผดารงชวตอยในสงคม ผสละเรอนแลว ทงคาสอนเพอประโยชนทางวตถ และเพอประโยชนลกซงทางจตใจเพอใหทกคนไดรบประโยชนจากพทธธรรมทวถงกน18

19

1.5 พทธธรรม 2 ระดบ พทธธรรมของพระพทธเจานน เมอมองโดยลกษณะทวไปแลว สรปได 2 อยางใหญๆ19

20 คอ 1. แสดงหลกความจรงสายกลาง ทเรยกวา “มชเฌนธรรม” หรอเรยกเตมวา “มชเฌน

ธรรมเทศนา” พทธธรรมหมวดนจะเรยกชออกอยางวา “สจธรรม” กได วาดวยความจรงตามแนวของเหตผลบรสทธตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดงเพอประโยชนในทางปฏบตในชวตจรงเทานน ไมสงเสรมความพยายามทจะเขาถงสจธรรมดวยวธถกเถยงสรางทฤษฎตางๆ ขนแลวยดมนปกปองทฤษฎนนๆ ดวยการเกงความ

19 พระธรรมปฎก,เรองเดม, หนา 7-8. 20 เรองเดยวกน, หนา 6.

11

จรงทางปรชญา หลกธรรมตางๆ ประเภทน เชน ขนธ 5 ไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท เปนตน

2. แสดงขอปฏบตสายกลาง ทเรยกวา “มชฌมาปฏปทา” หรอเรยกชออกอยางวา “จรยธรรม” เปนหลกการครองชวตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวตไมหลงงมงาย มงผลสาเรจคอความสข ความสะอาด สวาง สงบ เปนอสระ ทสามารถมองเหนไดในชวตน ในทางปฏบตความเปนสายกลางนเปนไปโดยสมพนธกบองคประกอบอนๆ เชนสภาพชวตของบรรพชตหรอคฤหสถ เปนตน หลกธรรมประเภทน เชน อรยมรรคมองค 8 กรรมบถ 10 ไตรสกขา โอวาท 3 สตปฏฐาน 4 เปนตน

พระพทธศาสนาเปนศาสนาแหงการกระทา ทเรยกวา “กรรมวาท” และ “กรยวาท” เปนศาสนาแหงความเพยรพยายาม ทเรยกวา “วรยวาท” ไมใชศาสนาแหงการออนวอนปรารถนาหรอศาสนาแหงความหวงหวงกงวล การสงสอนธรรมของพระพทธเจาทรงมงผลในทางปฏบต ใหทกคนจดการกบชวตทเปนอยจรงๆ ในโลกนและเรมแตบดน ความรในหลกทเรยกวา มชเฌนธรรมเทศนากด การประพฤตตามมรรคาทเรยกวา มชฌมาปฏปทากด เปนสงททกคนไมวาจะอยในสภาพและระดบชวตอยางใด สามารถเขาใจและนามาใชใหเปนประโยชนไดตามสมควรแกสภาพและระดบชวตนนๆ ถาความหวงใยในเรองชวตหลงจากโลกนมอย กจงทาชวตดงามอยางทตองการนนใหเกดมเปนจรงเปนจงขนมาดวยการประพฤตปฏบตแตบดน จนมนใจตนเองวาจะตองไปดโดยไมตองกงวลหรอหวาดหวนตอโลกหนานนเลย ทกคนมสทธเทาเทยมกนโดยธรรมชาต ทจะเขาถงผลสาเรจเหลาน แมวาความสามารถจะตางกน ทกคนจงควรไดรบโอกาสเทาเทยมกนทจะสรางผลสาเรจนนตามความสามารถของตน และความสามารถนน กเปนสงดดแปลงเพมพนได จงควรใหโอกาสทกคนไดมโอกาสทจะพฒนาความสามารถของตนอยางดทสด และแมวาผลสาเรจทแทจรงทกคนจะตองทาดวยตนเอง โดยตระหนกในความรบผดชอบของตนอยางเตมท แตทกคนกเปนอปกรณในการชวยเหลอตนเองของผอนได ดงนนหลกธรรมอปปมาทธรรม ความไมประมาท และหลกความมกลยาณมตร การมเพอนทด จงเปนหลกธรรมทโดดเดนและเปนขอทเนนหนกทงสองอยางในฐานะความรบผดชอบตอตนเองฝายหนงกบปจจยภายนอกทจะชวยเสรมอกฝายหนงในการพฒนาชวตตลอดเวลา 1.6 ความหมายของสจธรรม สจธรรม มาจากสองศพท คอ สจจะ + ธรรม สจธรรม หมายถง หลกคาสอนเกยวกบสภาวะของสงทงหลาย ความจรง ความแท ภาวะทเปนอยางนน หรอภาวะทเปนของมนอยางนน ในหลกการของพระพทธศาสนา ไดแกธรรมชาตและความเปนไปของธรรมชาตทเราเรยกวา “ธรรมชาตหรอกฎของธรรมชาต” สจธรรมจงอาจแยกไดเปนตวธรรมชาตอยางหนง กบ กฎของธรรมชาตอยางหนง มชอเรยกสจธรรมหลายชอเชน เปนธรรมธาต คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปน ธรรมฐต คอภาวะทตงอยหรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปนธรรมนยาม คอกฎธรรมชาตหรอกาหนดแหงธรรมดาไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดขนของศาสนาหรอศาสนาใดๆ สจธรรมหรอกฎธรรมชาตนแสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรมดวยวาเปนผคนพบกฎเหลานนแลวนามาเปดเผยชแจงแกชาวโลก สจธรรมน ไมวาพทธเจาจะอบตขนกตามไมอบตขนกตาม มนกมอยกนกอนแลว เปนสภาพทเปนอยอยางนน ดงทพระพทธพจนทวา

12

“ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลายจะอบตหรอไมกตาม ธาต(หลก)นนกยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวง เปนอนตตา ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผยแจกแจง ทาใหเขาใจงายวา “สงขารทงปวงไมเทยง…สงขารทงปวงเปนทกข…ธรรมทงปวง เปนอนตตา”21 “ ตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน กยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอหลกอทปปจจยตา ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงาย และจงตรสวา จงดส เพราะอวชชา เปนปจจย จงมสงขาร ฯลฯ ภกษทงหลาย ตถตา (ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา (ภาวะทไมคลาดเคลอนไปได) อนญญถตา (ภาวะทไมเปนอยางอน) คอหลกอทปปจจตา ดงกลาวมานแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท”22

จากพทธพจนทนามากลาวอางน แสดงใหเหนวาสจธรรมเปนสงทเปนอยอยางนนแลว พระพทธเจาเปนเพยงผคนพบแลวนามาบอกกลาวแกมนษยใหเขาใจความจรงนนและปฏบตตอสงทงหลายไดถกตองตามความจรงนน อนจะทาใหการดาเนนชวตและกจการทงหลายของมนษยบงเกดผลดเปนประโยชนอยางแทจรง เชน หลกไตรลกษณ พระองคทรงแสดงลกษณะของสงทงหลายซงปรากฏใหเหนวาเปนอยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอกนตามหลกปฏจจสมปบาท สวนหลก ปฏจจสมปบาท กทรงมงแสดงถงอาการทสงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอกนเปนกระแส จนมองเหนลกษณะไดวาเปนไตรลกษณ 1.7 ความหมายของจรยธรรม จรยธรรมน เปนหลกทสบเนองมาจากสจธรรม เมอเขาใจความจรงคอสจธรรมแลวกจะปฏบตใหตรงกบความจรงได จรยธรรมตามรปศพทคอ จรยะ + ธรรม รวมแปลวา หลกทควรประพฤต ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2525 ใหคาหมายวา “จรยธรรม คอธรรมทเปนขอปฏบต ศลธรรม กฎศลธรรม”23 มศพททใกลเคยงกบจรยธรรม คอศลธรรมและคณธรรม หลายคนจงเกดความสงสยวาตางกนอยางไร ผบรรยายขออธบายตามทศนะของตนเองวา ศลธรรม หมายถงหลกปฏบตทดทชอบ เชน หลกศล 5 จรยธรรมนนเปนการประพฤตปฏบตตามหลกศลธรรม เมอปฏบตตามหลกศลธรรมเปนประจาจนกลายเปนนสยทด กจะกลายเปนคณธรรม ซงเปนคณภาพจตภายใน ตามทเรยกกนวา เปนคนมคณธรรม จรยธรรมถอเปนสวนหนงของพทธธรรม พระพทธเจาไดทรงเขาถงหลกสจธรรมแลวไดกาหนดหลกปฏบตทสอดคลองกบสจธรรม เรยกสวนนวา “จรยธรรม” หลกการสวนนเปนการถอเอาประโยชนจากความรความเขาใจในสภาพและความเปนไปของสงทงหลาย หรอรกฎธรรมชาตแลวนามาใชในทางทเปนประโยชน จรยธรรมเสมอนเปนการประยกตสจธรรมมาใชในการดาเนนชวตทเหมาะสมกบเหตปจจยตางๆ

21 อง.ตก. 20/576/368 22 ส.น. 16/61/30 23 พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 หนา 216.

13

ใหเกดประโยชนตอเรองนนโดยอยบนพนฐานแหงสจธรรม เชน ความจรงวาทกชวตรกสขเกลยดทกขรกตวกลวตายฉนใด พระพทธศาสนากสอนวาสตวทงหลายโดยเฉพาะเรมจากมนษย ลวนรกสข เกลยดทกข รกตว กลวตายดวยกนทงนน เพราะฉะนน จงไมควรเบยดเบยนกน เมอเขาใจความจรงอยางนแลวกเกดการปฏบตใหสอดคลองกบความจรงนคอมเมตตาตอผอน ไมสรางความเดอดรอนไมเบยดเบยนแกผอน สรางสงทเปนประโยชน อนจะเปนสงนามาซงความสงบสข ตวอยางนถอเปนการเขาใจความจรงแลวเกด จรยธรรมในตนเอง 1.8 ความสมพนธระหวางสจธรรมและจรยธรรม ตามกลาวมาแลววา พทธธรรม แยกเปน 2 สวน คอ สจธรรม กบ จรยธรรม โดยสจธรรมเปนสวนแสดงสภาวะหรอรปลกษณะตวจรงและใหจรยธรรมเปนฝายขอประพฤตปฏบตทงหมด พระพทธศาสนาถอวาทงสจธรรมและจรยธรรมมความสมพนธเกยวของกน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) กลาวถงความสมพนธของหลกทงสองวา จรยธรรม กคอการททาใหสจธรรมเกอกลแกชวตมนษย โดยทเรารและเขาใจกฎเกณฑของสจธรรมแลวปฏบตใหเปนไปตามกฎเกณฑของสจธรรมในแนวทางทจะเกดผลประโยชนแกชวต เมอมนษยรสจธรรม รความจรง คอรตวสภาวธรรม พรอมทงความเปนไปของมนได กฎเกณฑทมนเปนไปได โดยอาศยเหตปจจยและมความสมพนธซงกนและกน ถาจะใชความรนนใหเปนประโยชนตอตวเรา ตอการดาเนนชวตของเรา กตองปฏบตใหสอดคลองกบกฎของธรรมชาต กระทาโดยประการทกฎของธรรมชาตจะดาเนนไปในทางทเกอกลเปนประโยชนแกชวตได การดาเนนชวตในลกษณะเชนนเรยกวา จรยธรรม และจรยธรรมตององอาศยสจธรรม โดยเปนไป 3 ลกษณะคอ

1) ขนกาหนดร คอตองมความรในสจธรรม ในกฎเกณฑและในเหตปจจยทจะทาใหเปนไปอยางนน

2) ขนปฏบตการ คอกระทาใหสอดคลองกบกฎเกณฑของสจธรรม 3) ขนสมฤทธผล คอการไดผลตามตองการ กเพราะวาไดกระทาตามเงอนไขปจจยท

กฎเกณฑของธรรมชาต และทาถกตองตามกฎเกณฑของเหตปจจย”24

ในทางพระพทธศาสนาถอวา จรยธรรมเปนสวนหนงของสจธรรม เพราะเปนการปฏบตทกลายเปนความจรงตามธรรมชาตไดโดยมนษยเปนตวแปรอยางหนงในกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาต แลวเกดผลตามตองการเพราะทาดวยความรตามความเปนจรง และสจธรรมเปนแหลงทมาของ จรยธรรม จรยธรรมตองเปนไปตามสจธรรม ถาจรยธรรมไมเปนไปตามสจธรรม จรยธรรมนนกไมถกตอง เพราะจะไมมผลดงามตามทเปนจรง ถาจรยธรรมเปนไปตามสจธรรม กเรยกวาเปน จรยธรรมสากล มนษยจะมชวตทดงามแทจรงโดยสมบรณ จะตองรความจรงของธรรมชาต ความจรงของธรรมชาตนไมเขาใครออกใคร มนไมไดขนตอมนษย มนเปนของมนอยางนน มนษยจะทาอยางไรกเปนเรองของมนษย แตมนไมเปนไปตามของมนษย มนษยนแหละจะตองไปรจกมน เปนหนาทของมนษยจะตองเขาไปรจกความจรงของธรรมชาตและปฏบตตอมนใหถกตอง มนษยเรานนอยกบสงแวดลอม 2 อยางคอ

1) สงแวดลอมทเปนมนษยดวยกน คอสงแวดลอมทางสงคมไดแกเพอนมนษย

24 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), สจธรรมกบจรยธรรม (กรงเทพฯ:มลนธพทธธรรม,2532),หนา 3-7 อางใน ปรชา บญศรตน ,เรองเดม, หนา 11.

14

2) สงแวดลอมทเปนธรรมชาตทงหลายทงหมด ไดแกระบบของสรรพสงทอยภายใตกฎธรรมชาต รวมทงตวมนษยเองดวย

เมอเปนเชนนเราจะมทาทตางกนเปน 2 อยาง ถาไมระวงใหดกจะเกดความสบสนได ซงทาทถกตองควรดาเนนดงน

1) ทาทตอเพอนมนษยเปนเรองของจรยธรรม เราอยดวยกน กควรมความรกกน เมตตาตอกน นเปนทาททด เพราะวามนจะชวยใหไมเบยดเบยนกน มความสามคค มความรกใครปรองดอง ปรารถนาด ปรารถนาประโยชนสขแกกนและกน

2) ทาทตอสจธรรม มนษยเราอยกบความจรงของธรรมชาต อยกบระบบของสรรพสงทสมพนธกน ซงไมเขาใครออกใคร มนษยจะตองไปรจกมน ทาทตอความจรงของธรรมชาตนจะเอาเมตตาไปใชไมได ในทนไมใชหมายถงธรรมชาตดานชวต เชนสงสาราสตว แตหมายถงตวกฎธรรมชาต ทจะตองรดวยปญญา และจะตองปฏบตตอมนโดยใชปญญา24

25

เปนอนวาในการดาเนนชวตของเราทเกยวของกบสจธรรมและจรยธรรมนน เราตองมทาทตอเพอนมนษยหรอจรยธรรมดวยเมตตา และมทาทตอกฎธรรมชาตหรอสจธรรมดวยปญญา เมอดาเนนชวตดวยหลกการเชนนแลว กไดชอวาเปนผเขาใจโลกและชวตอยางแทจรง อยในโลกอยางเปนผร ผเขาใจ ชวตกจะราบรนเปนชวตทมความสขไรปญหา 1.9 เหตผลในการจาแนกระดบพทธธรรม ลกษณะของพระพทธศาสนาอยางหนง คอ เปนศาสนาแหงการวเคราะห จะเหนไดจากหลกธรรมตางๆ แบงเปนหมวดหม แบงเปนขอยอยตางๆ มความยากงายแตกตางกนออกไป บางแหงแสดงไวสน บางแหงแสดงไวยาว บางแหงแสดงไวปานกลาง ทเปนเชนนพระพทธเจาทรงเปนนกวเคราะหนกจาแนกหลกธรรมใหเหมาะสม พระองคจงไดพระนามหนงวา “ภควา” ผจาแนกธรรม และอกประการทรงมคณสมบต 7 ประการทเรยกวา สปปรสธรรม 726 คอ

1) ธมมญตา ความเปนผรจกธรรม รหลก รจกเหต คอรหลกความจรง รหลกการ รหลกเกณฑ รกฎแหงธรรมดา รกฎเกณฑแหงเหตผล และรหลกการทจะทาใหเกดผลตางๆ

2) อตถญตา ความเปนผรจกอรรถ รความมงหมาย รจกผล คอรความหาย รความมงหมาย รประโยชนทประสงค รจกผลทจะเกดขนสบเนองจากการกระทา หรอความเปนไปตามหลกนนๆ

25 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), มองสนตภาพโลก ผานภมหลงอารยธรรมโลกาภวตน (กรงเทพฯ : บรษท ธรรมสาร จากด, 2542), หนา 35-36. 26 ท. ปา. 11/331/264

15

3) อตตญตา ความเปนผรกจกตน คอรวา เรานน โดยฐานะ ภาวะ เพศ กาลง ความร ความสามารถ ความถนด และคณธรรม เปนตน บดน เทาไร อยางไร แลวประพฤตใหเหมาะสม และรทจะแกไขปรบปรงตอไป

4) มตตญตา ความเปนผรจกประมาณ คอความพอด ในสงตางๆ 5) กาลญตา ความเปนผรจกกาล คอรกาลเวลาอนเหมาะสม และระยะเวลาทจะตองใช

ในการประกอบกจ กระทาหนาทการงาน เชน ใหตรงเวลา ใหเปนเวลา ใหทนเวลา ใหพอเวลา ใหเหมาะสมเวลา เปนตน

6) ปรสญตา ความเปนผรจกบรษท คอรจกชมชน และรจกทประชม รกรยาทจะประพฤตตอชมชนนนๆ วา ชมชนนเมอเขาไปหา จะตองทากรยาอยางน จะตองพดอยางน ชมชนนควรสงเคราะหอยางน เปนตน

7) ปคคลญตา ความเปนผรจกบคคล คอความแตกตางแหงบคคลวา โดยอธยาศย ความสามารถ และคณธรรม เปนตน ใครๆ ตงหรอหยอนอยางไร และรจกทจะปฏบตตอบคคลนนๆ ดวยด วาควรจะคบหรอไม จะตาหน ยกยอง และแนะนาสงสอนอยางไร เปนตน

พระพทธเจาทรงประกอบดวยคณสมบตดงกลาว ทรงเปนบรมครทยงใหญหาใครเปรยบมได ทรงแสดงธรรมไดหลากหลาย ใหเหมาะสมกบบคคล สถานท และสถานการณตางๆ ทาสงทเขาใจยากใหเปนสงทเขาใจงาย ในสมยพทธกาลใครกตามไดพบและสนทนากบพระพทธเจาจะไดรบประโยชนแหงธรรมจนไดดวงตาเหนธรรม สงทพระองคทรงตระหนกและคานงถงในการแสดงธรรมนน คอความแตกตางแหงบคคล กอนทจะแสดงธรรมแกใครพระองคตองวเคราะหผฟงวาหลกธรรมใดจะเหมาะสมกบเขา ซงความแตกตางของบคคลมความหลากหลาย เชน 1. จรต หรออปนสย จรต หรออปนนยของแตละบคคล ถอเปนปจจยหนงททาใหมธรรมะระดบตางๆ ขนเพราะการทจะแสดงธรรมะใหแกใครนน ถาจะใหไดผลตองพจารณาถงความเหมาะสมกบอปนสยหรอบคลกภาพของคน จรตของมนษย ตามทศนะของพทธศาสนาจาแนกไว 6 ประการคอ26

27 1) ราคจรต คอคนเจาราคะ มนสยทชอบรกสวยรกงาม มความละเอยดออนทางจตใจ 2) โทสจรต คอเจาโทสะ มนสยมกโกรธ เปนคนโกรธงาย ชอบความรนแรง แขง

กระดาง 3) โมหจรต คอคนเจาโมหะ มนสยมกลมหลงไปกบสงตางๆ ไดงาย ไมมการไตรตรอง 4) สทธาจรต คนเจาศรทธา มนสยโนมนาวไปทางทจะเชองายโดยขาดการพจารณาใหด

กอน 5) พทธจรต คอคนเจาปญญา มนสยชอบการเรยนร ชอบคดวเคราะหไตรตรองกอน

เปนคนฉลาดมปญญา

27 วสทธ. 1/127-130 อางใน ปรชา บญศรตน,เรองเดม ,หนา 12-13.

16

6) วตกจรต คอคนเจาความคด มนสยชอบคดมาก จมอยกบอารมณเกา ๆ คดเวยนวน จบตนชนปลายไมถก

2) สตปญญาของบคคล สตปญญาและศกยภาพในการเรยนรของแตละบคคลนนมความแตกตางกน บางคนเรยนรไดเรว บางคนเรยนรไดชา การแสดงธรรมใหเหมาะสมกบปญญาของบคคลนนเปนสงสาคญเพอใหเขาไดรบประโยชนแหงธรรม ในทางพระพทธศาสนาไดจาแนกความแตกตางแหงภมปญญาของบคคลไว 4 จาพวก คอ

1) อคฆฏตญ คนทมปญญาเฉลยวฉลาด สามารถรเขาใจเพยงยกหวขอใหฟงเทานน เปรยบเหมอนดอกบวพนนารบแสงดวงอาทตยไดเตมท

2) วปจตญ คนทมปญญาระดบรองลงมา คอตองอธบายใหฟงเสยกอนจงจะรได เปรยบเหมอนดอกบวเสมอผวนา ตองรออกวนจงจะโผลพนนารบแสงดวงอาทตยได

3) เนยยะ คนทมปญญาปานกลาง พอทจะแนะนาพราสอนใหรธรรมในโอกาสอนควร เปรยบเหมอนดอกบวใตผวนา ตองรออกหลายวน จงจะโผลพนนารบแสงดวงอาทตยได

4) ปทปรมะ คนทมปญญานอยหรอไมมปญญา ไมสามารถทจะแนะนาใหรบรธรรมได เปรยบเสมอนดอกบวจมโคลนตม อาจเปนภกษาของปลาและเตาได และไมมโอกาสทจะโผลพนนารบแสงอาทตยเหมอนเหลาบวอนๆ

3) ภมหลงของผฟง ภมหลงของผฟงหรอผเรยน กถอเปนปจจยหนงทสาคญททาใหเกดระดบความแตกตางกนของพทธธรรม เพราะแตละคนทเขามาสพทธศาสนามภมความรแตกตางกน บางคนมการศกษาและเรยนรมาบาง บางคนไมมความรมากอนเลย ดงนนจงจาเปนตองคานงถงความพรอม ความสกงอม ความแกรอบแหงอนทรยหรอญาณ ทบาลเรยกวา ปรปากะ ของผเรยนแตละบคคลเปนรายๆ ไป วาในแตละคราว หรอเมอถงเวลานนๆ เขาควรไดเรยนอะไร และเรยนไดแคไหนเพยงไร หรอวาสงทตองการใหเขารนนควรใหเขาเรยนไดหรอยง เมอพระพทธองคพจารณาภมหลงของแตละบคคลแลว ทรงปรบวธสอนผอนใหเหมาะสมกบบคคล แมสอนเรองเดยวกนอาจใชตางวธกน 1.10 ประเภทของพทธธรรม ดวยเหตทพระพทธเจาไดตระหนกถงความแตกตางของบคคลผทรบธรรม พระองคจงทรงแสดงพทธธรรมใหเหมาะกบบคคลตางๆ ในสถานทและสถานการณตางๆ เพอใหเกดประโยชนสงสดแกเขาและไดรบรสแหงพระธรรมตามความสามารถของเขา ทาใหพทธธรรมมประเภทและระดบตางๆ กน ในสมยยคพระอรรก

17

ถาจารยผอธบายหลกพทธธรรมหลงพทธกาล จงไดประมวลพทธธรรมเหลานนแลวจาแนกหมวดหมจดระดบไวตางๆ ดงน2728

1) พทธธรรมประเภทเดยว คอวมตตรส พทธธรรมของพระพทธเจาททรงแสดงแกเวไนยสตวทงหลายนบตงแตตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณจนกระทงเสดจดบขนธปรนพพานนน ทรงมจดมงหมายเพยงประการเดยวเทานนคอตองการใหสรรพสตวไดพนจากความทกข ใหพนจากสภาพทบบคนทางกายและทางใจใหใจเปนอสระจากพนธนาการจากกเลสทงปวง เรยกวา วมตต หรอ นพพาน อนเปนจดหมายสงสดในพระพทธศาสนา ดงนนแมวาพระพทธองคจะทรงแสดงพทธธรรมมากมายแตกตางกนเพยงไร กเปนเพยงวธการเทานน แตโดยเนอแทของการปฏบตพทธธรรมแลว คอวมตตรส อนเปนรสท สงสดซงเปนผลสาเรจแหงการประพฤตปฏบตธรรม เปรยบเสมอนทะเลคอเปาหมายเดยวของสายนาทงหลาย ทกสายนาตองไหลลงสทะเล 2) พทธธรรม 2 ประเภท เมอจาแนกตามลกษณะการสอนแลว สามารถจาแนกได 2 ประเภทคอ 2.1) พระธรรม หมายถง พทธพจนทงหมดทไมใชสวนของพระวนย ซงรวมเอาสตตนตปฎกและอภธรรมปฎกเขาไว 2.2) พระวนย หมายถง ขอบญญตหรอขอบงคบตางๆ สาหรบนกบวชในพทธศาสนา ซงเปนสวนของพระวนยปฎก คาวา ธรรมวนย ถอเปนคาเกาแกในพระพทธศาสนาเมอปรากฎในทใดนนหมายถงตวพระพทธศาสนา เปนหลกคาสอนของพระพทธเจา 3) พทธธรรม 3 ประเภท การจาแนกพทธธรรมเปน 3 ประเภท เปนการแบงตามการจาแนกเนอหาลงในปฎกทง 3 คอ 3.1) พระวนยปฎก เปนทรวบรวมประมวลพทธพจนหมวดวนย คอพทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยมการดาเนนกจการตาง ๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆ แบงเนอหาเปน 5 คมภร มคายอเนอหาทงหมดเพองายตอการจาเปน 5 คาวา“อา ปา มะ จ ปะ”

- อา หมายถง อาทกมมกะ ไดแกสกขาบททเปนอาบตหนกของภกษ เปนการกลาวถงตนเหตทใหบญญตขอหามมใหกระทาเชนนนอก เรยกวา เปนตนเรองการบญญตของสกขาบททงหลาย

- ปา หมายถง ปาจตตย ไดแกสกขาบทเกยวกบอาบตเบาของภกษและภกษณ

- มะ หมายถง มหาวภงค ไดแกสกขาบทนอกพระปาฏโมกข อนเกยวกบขนบธรรมเนยม ระเบยบ วธการของภกษตลอดจนศลของสามเณรโดยมเนอความยดยาวแบงออกเปน 10 หมวด เรยกวา “ขนธกะ”

28 คมภรสมนตปาสาทกา ภาค 1, (กรงเทพฯ:มหามกฏราชวทยาลย,2525),หนา 16-28 อางใน ปรชา บญศรตน ,เรองเดม, หนา14-18.

18

- จ หมายถง จลลวคค ไดแกเรองของสงฆมความสาคญรองลงมา แบงเปนหมวดตางๆ 12 หมวด

- ปะ หมายถง ปรวาร ไดแกขอปลกยอยทอธบายขยายความในมหาวภงค มหาวคค และจลลวคค

3.2) พระสตตนตปฎก เปนทรวบรวมพระพทธพจนทตรสสอนในสถานทตางๆ ตางกาล ตางวาระกน โดยมชอกากบไวลงทายวา “สตร” เชน ธมมจกกปปวตตนสตร เปนตน ซงชอดงกลาวนน เรยกตามเนอหาของพระธรรมบาง เรยกตามสถานททแสดงบาง เรยกตามชอของคนฟงบาง แตกตางกนไป เชน อนตตลกขณสตร เรยกตามลกษณะของธรรมคออนตตลกษณะ เกสปตตสตรหรอกาลามสตร เรยกตามสถานทและชาวบาน คอเกสปตตนคมและชาวกาลามะ ปายาสราชญญสตร เรยกตามชอผฟงคอพระเจาปายาสเปนตน มคายอเนอหาเพอใหจาไดงาย 5 อกษร คอ “ท มะ สง อง ข” มความหมายดงน

- ท หมายถง ทฆนกาย ไดแก หมวดหมคาสอนของพระพทธเจาทมความยาวมากไมปนกบพระสตรประเภทอน ในหมวดนมพระสตรรวมทงสน 34 สตร

- มะ หมายถง มชฌมนกาย ไดแก หมวดหมคาสอนของพระพทธเจาขนาดปานกลาง ไมสนเกนไปไมยาวเกนไป ในหมวดนมพระสตรทงสน 152 สตร

- สง หมายถง สงยตตนกาย ไดแกหมวดหมคาสอนของพระพทธเจาทประมวลเรองประเภทเดยวกนไวเปนหมวดหม เชน เรองมหากสสปะ เรยกวา กสสปสงยตต เรองอนทรย เรยกวา อนทรยสงยตต เรองเกยวกบเมฆ เรยกวา วลาหกสงยตต เปนตน

- อง หมายถง องคตตรนกาย ไดแก หมวดหมคาสอนของพระพทธเจาทแยกธรรมออกเปนพวกๆ คอจดลาดบธรรมไวเปนหมวดๆ ตามลาดบตวเลข ตงแตหมวดท 1 ถงหมวดท 11 เชนหมวดธรรมะขอเดยวกนเรยกวา เอกนบาต หมวดธรรมะ 2 ขอ เรยกวา ทกกนบาต หมวดธรรมะ 11 ขอ เรยกวา อตเรกทสกนบาต ในหมวดนมพระสตรรวมทงสน 9,557 สตร

- ข หมายถง ขททกนกาย ไดแก หมวดหมธรรมะทเปนขอปลกยอยตาง ๆ รวมธรรมะทไมจดไวใน 4 หมวดขางตนมารวมไวในหมวดนทงหมด แบงโดยหวขอใหญม 15 เรอง คอ ขททกปาฐะ ธรรมบท อทาน อตวตตกะ สตตนบาต วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา ชาดก นเทส ปฏสมภทามคค อปทาน พทธวงศ และจรยปฎก

3.3) พระอภธรรมปฎก เปนทรวบรวมหลกธรรมตางๆ ทเปนองคธรรมลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ สวนมากเปนคาสอนดานจตวทยาและอภปรชญาในพระพทธศาสนา เปนการนาเสนอหรออธบายในเชงวชาการลวนๆ แบงเนอหาเปน 7 คมภร มอกษรยอเพองายตอการจา 7 อกษร คอ “สง ว ธา ป กะ ยะ ปะ” มความหมายดงน

19

- สง หมายถง สงคณ เปนคมภรวาดวยการรวมหมธรรมะ คอธรรมะแมจะมมากเทาไร กอาจรวมหรอจดเปนประเภทไดเพยงไมเกน 3 อยาง คอ กศล อกศล และอพยากฤต

- ว หมายถง วภงค เปนคมภรวาดวยการแยกธรรมะออกเปนขอๆ เชน เปนขนธ 5 เปนตน ทงสงคณและวภงคนเทยบดวยคาวา สงเคราะห (Synthesis) และวเคราะห (Analysis) ในวทยาศาสตร แตในทางศาสนาวเคราะหและสงเคราะห ทงรปธรรมและนามธรรม สวนวทยาศาสตรเฉพาะวตถหรอรปธรรมเทานน

- ธา หมายถง ธาตกถา เปนคมภรทเกยวกบการแสดงถงแกนแทของธรรมชาตททรงไวสภาพของตน (ธาต) อนเปนเหตหรอเปนตวกอใหมการแสดงธรรม ในคมภรนพระพทธองคไดทรงแสดงถงธาตตางๆ อนเปนฝายนามธรรมซงมความสมพนธกบธรรมชาตในลกษณะตางๆ

- ป หมายถง ปคคลบญญต เปนคมภรทวาดวยบญญตบคคลตามคณธรรมทมในบคคลนนจดเปนพวกๆ และอธบายใหเหนลกษณะอาการของบคคลทไดรบบญญตเรยกวาอยางนนๆ

- กะ หมายถง กถาวตถ เปนคมภรวาดวยคาถามคาตอบเกยวกบการชาระมลทนคอความผดของลทธทงหลาย หรอเกยวกบการขจดกาฝากของคาสอนในพทธศาสนาออกไป เปนคาถามทไลความเหนผดออกไปอยางมเหตผลและถกหลกวชาการ

- ยะ หมายถง ยมก เปนคมภรทแสดงแกนแทธรรมชาตเปนคๆ มการตงคาถาม คาตอบ เปนตน เชนเรองกศลและอกศล เปนตน การกลาวถงแกแทของธรรมชาต การเกดขนการดบไปในอดตในปจจบน และในอนาคต อยางมระบบและไดนาเอาแกนแทของธรรมชาตเหลานไปสมพนธกบบคคลตางๆ เพอใหเขาใจถงระบบของวทยาศาสตรวาดวยชวตจตใจอยางละเอยด

- ปะ หมายถง ปฏฐาน เปนคมภรเกยวกบเหตผลสมพนธทกแงทกมมเพอความพนทกขโดยเฉพาะอยางยงวาดวยปจจยคอเครองสนบสนนแหงธรรมทงหลายในดานตางๆ 24 ประการ

4) พทธธรรม ม 9 ประเภท เรยกวา “นวงคสตถสาสน” ไดแก

4.1) สตตะ ไดแก พระพทธพจนทไดชอวา “สตตนตะ” เชน มงคลสตร รตนสตร เปนตน และอภโตวภงค นเทส ขนธกะ ปรวาร

4.2) เคยยะ ไดแก พระสตรทมคาถาทงหมด เชน สคาถวรรคในสงยตตนกาย 4.3) ไวยากรณะ ไดแก อภธรรมปฎกทงสน พระสตรทไมมคาถา และพทธพจนทไม

เกยวกบลกษณะทง 8 อนๆ อก

20

4.4) คาถา ไดแกคาประพนธทเปนธรรมบท เถรคาถา เถรคาถา และคาถาลวน ทไมมชอเรยกวาสตร ในสตตนบาต

4.5) อทาน ไดแก พระสตร 82 ทประกอบดวยคาถาทเกดจากญาณทประกอบดวยโสมนสจต (ความดใจ)

4.6) อตวตตกะ ไดแก พระสตร 110 ทขนตนดวยคาวา “วตต เหต ภควตา” สมดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา…

4.7) ชาตกะ ไดแก ชาดก 550 ชาดก เปนเรองเลา นทาน 4.8) อพภตธรรม ไดแก พระสตรทประกอบดวยความอศจรรยใจ หรอแสดงถงความ

มหศจรรย 4.9) เวทลละ ไดแก พระสตรทบคคลไดพระเวทและความยนดแลวถาม เชน จฬ

เวทลละ เปนตน

5) พทธธรรม ม 84,000 ประเภท โดยจาแนกเปนพระธรรมขนธ เปนขอๆ แบงตามปฎกทง 3 คอ 5.1) พระวนย ม 21,000 พระธรรมขนธ 5.2) พระสตร ม 21,000 พระธรรมขนธ 5.3) พระอภธรรม ม 42,000 พระธรรมขนธ

21

⌫ ⌫

2.1 ความหมาย “พทธศาสนา”

2.1.1 พทธศาสนา คอคาสงสอนของพทธเจา ความหมายน เปนความหมายตามรปศพท ซงรวมมาจาก 2 ศพท คอ พทธ กบ ศาสนา การทไดชอวาพทธศาสนา เพราะตองการใหทราบวา นคอคาสงสอนของพระพทธเจาผเปนศาสดาแหงศาสนาพทธ ผทตองการทราบวา พระพทธเจาสอนอะไรกใหศกษาพทธศาสนา คาสอนของพระพทธเจาไดถกรวบรวมไวในพระไตรปฎกอนประกอบดวยพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก คาสงสอนของพระพทธเจา เรยกอกอยางหนงวา พระธรรมวนย ดงทไดตรสไวกอนเสดจดบขนธปรนพพานวา “ดกอนอานนท ธรรมะและวนยอนใดทเราไดแสดงแลว บญญตไวแลวแกเธอทงหลาย ธรรมะและวนยนน จกเปนศาสดาของพวกเธอเมอเราลวงลบไปแลว” การทเรยกพระพทธศาสนา เปนศาสนาหนงในโลก กเพราะพทธศาสนาเปนไปตามหลกเกณฑของศาสนาตามทนกปราชญทางศาสนาภายหลงไดกาหนดเอาไวคอ

1. มศาสดา เปนผกอตงศาสนา เปนผคดคน รเรมในการนาคาสอนไปเผยแพร พทธศาสนากมพระพทธเจาเปนศาสดาผกอตง

2. มศาสนธรรม อนเปนผลงานของศาสดาในรปของหลกคาสงสอนทมเหตผล พทธศาสนากมพระไตรปฎกซงรวบรวมหลกคาสอนไว

3. มศาสนบคคล ทเปนสาวกเปนศาสนกชนผเชอฟง เชอถอ ปฏบตตามคาสงสอน พทธศาสนากมพทธบรษท 4 คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา รวมทงสามเณร นางสกขมานา แมชดวย

4. มศาสนพธ อนเปนพธกรรมตางๆ ทางศาสนาซงในแตละศาสนากมพธกรรมของตนเอง พระพทธศาสนากมศาสนพธมากมาย บญพธ กมทงบญเนองในงานมงคล เปนการปรารภความด เชน พธกรรมอปสมบท และทาบญเนองในงานอวมงคล เชน งานศพ งานทาบญ 7 วน 50 100 วน เปนตน

5. มศาสนสถาน อนเปนสถานทศกดสทธเพอประกอบพธกรรมหรอเปนทอาศยของศาสนบคคล พระพทธศาสนากมวด อาราม โบสถ วหาร ศาลาการเปรยญ ซงชาวพทธถอวาเปนสถานทศกดสทธทตองแสดงการเคารพบชา

22

2.1.2 พทธศาสนา คอศาสนาเพอเปนผร ผตน ผเบกบาน การใหนยามน เปนการใหความหมายในเชงปฏบต ทานพทธทาสภกขเปนผนาในการแปลความหมายพระพทธศาสนาไวเชนน เพราะใหเกดประโยชนตอชวตและการปฏบตธรรม ทานแปลคาวา “พทธะ” วา ผร ผตน ผเบกบาน และใหความหมายอธบายเนอหาไวดงน2829

1) ผร คอ เปนผรสงทควรร คอสงทดบทกขได รสงทงปวงตามทเปนจรง 2) ผตน คอเปนผตนจากหลบคอกเลส เหนสงทงหลายทงปวงอยางถกตอง

ตามทเปนจรง 3) ผเบกบาน คอ เปนผเบกบานอยดวยสตปญญาทรแจงสงทงปวงตามความเปน

จรง ดบทกขไดสนเชง เพราะไมมความทกขรบกวน จงมความเบกบาน เมอคาวา พทธะ รวมกบ คาวา ศาสนา กคอศาสนาเพอความเปนผร ผตน ผเบกบาน บคคลใดกตามปฏบตตามขนตอนแหงพระพทธศาสนาแลว กจะกลายเปนพทธะ คอเขาถงความเปนผร ผตน ผเบกบาน ไดในทสด 2.2 ความหมายของชวตมนษย 2.2.1 ความหมายชวต เมอเปดพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช 2525 ไดใหความหมาย “ชวต” ไววา ชพ หรอ ความเปนอย 2 9

30 การใหความหมายตามพจนานกรมน เปนการใหความหมายตามรปศพท เมอมลมหายใจกชอวายงมชวตอย การดาเนนชวตท เปนไปตามธรรมชาต กคอการดาเนนไปตามสญชาตญาณ 4 ลกษณะ คอ 1 ) กน 2 ) นอน 3 ) สบพนธ 4 ) กลวและปองกน ทกชวตตองกนอาหารเพอความอยรอด ตองนอนเพอพกผอนและเพมพลง ตองเสพกามเพอรกษาเผาพนธของตนเอง และมความกลวภยพบตกลวอนตรายตางๆ ทเกดขนและจะเกดขนอกครง ความหมายของชวตตามรปศพทน เปนการดารงชวตตามธรรมชาตซงมนษยกไมแตกตางไปจากสตวทงหลายทวไป

2.2.2 ชวตในทศนะพทธศาสนา : ชวตคอเบญจขนธ ในทางพทธศาสนา ใชหลกเบญจขนธ อธบายโครงสรางของชวต ชวตคอการรวมตวกนของขนธ 5 (The Five Aggregates) พทธศาสนาแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมดทบญญตเรยกวา “สตว”

29 พทธทาสภกข , ธรรมโฆษณอรรถานกรม ฉบบยอ, (กรงเทพฯ : หจก. การพมพ จากด, 2535) หนา 149. 30 พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 หนา 271 .

23

“บคคล” “มนษย” ฯลฯ ออกเปนสวนประกอบตางๆ 5 ประเภท หรอ 5 หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ อนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แยกอยางยอเปน 2 สวน คอ รป กบ นาม หรอ กายกบจตใจ นนเอง คาสอนเรองเบญจขนธ คอทฤษฎเรอง กายกบจต (The Body-Mind Theory) ทแสดงใหเหนความสมพนธระหวางกายกบจต กายกมอทธพลตอจต เชน อากาศรอนกทาใหจตใจหงดหงดกระวนกระวายอยากหาสถานททเยนสบายแทน จตกมอทธพลตอกาย เชน เมอจตใจไมสบายมความกงวลกสงผลใหรางกายเปลยนแปลงเชนนอนไมหลบเปนตน กายกบจตมอทธพลตอกนและกนกจรง แตทางพทธศาสนาใหความสาคญดานจตอยางยง หลกคาสอนตางๆ จะมงเนนดานจตเปนสวนมาก เชน ธรรมทงหลายมใจเปนใหญ ทกสงทกอยางสาเรจอยทใจ จตทฝกฝนดแลวนาสขมาให เปนตน ทงนเพราะพฤตกรรมทกอยางของมนษยเกดจากเจตนา จตเปนเรองละเอยดออนลกซง เรยกวา มโนกรรม ซงมโนกรรมจะเขาไปเกยวของทงกายกรรมและวจกรรมอยตลอดเวลา พทธศาสนามงสอนใหควบคมฝกฝนพฒนาจตใหเปนสมมาทฏฐ มความคดทถกตอง อนเปนตวการสาคญทจะนาไปสกจกรรมตางๆ ทถกตอง ทจรงจดมงหมายคาสอนเรองเบญจขนธนมใชมงอธบายโครงสรางชวตมนษยวาประกอบอะไรบาง แตมงสอนใหเขาใจเรองอนตตามากกวา โดยใชหลกเบญจขนธเปนพนฐานใหเขาใจเรองอนตตาเปนอนดบตอไป เมอแยกชวตใหเหนรายละเอยดแลวกหาความเปนตวตนไมได สงทงหลายทงปวงไมควรยดมน ความทกขทงหลายทมนษยประสบกนอย เชน ความเสยใจ รองไห อกหก ผดหวง กงวล เปนตน เหลานลวนเกดขนเพราะความไมเขาใจความเปนจรงแหงชวต จนกลายเปนความยดมนในตวตน หลงตนเอง พทธศาสนาจงตองการแสดงใหมนษยเขาใจชวตตามเปนจรงของมนวา ชวตจรงแลวคอการรวมตวของธาตทงหลายเทานน ไมใชตวเราของเรา แตมนษยมจตทหลงผดเขายดในตวชวตวาเปนตวเรา ของเรา เปนการหลงยดตดในสงทสมมตกนขน เปนทกขไปตามสงสมมตนน ซงความจรง มอย 2 ระดบทตองเขาใจใหถกตอง คอ

1) ความจรงโดยสมมต (สมมตตสจจะ) เปนความจรงทถกกาหนดขนโดยเงอนไขตางๆ เชน ชอสมมตตางๆ บคคลผนสมมตใหชอวาสมชาย สตรผนถกสมมตชอวาสมศร ลกษณะแบบนเรยกวาสวย เปนตน สมมตสงไมมใหมเพอความเขาใจตรงกนของมนษยทงหลาย

2) ความจรงโดยปรมตถ (ปรมตถสจจะ) เปนความจรงตามธรรมชาตทอยเบองหลงของสมมตสจจะ ไมเกยวของกบตวมนษย เชน ความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา ความจรงไมมชอแตถกสมมตใหมชอ ความจรงความสวยไมมแตถกสมมตใหวาสวย เปนตน

มนษยตองเขาใจความจรงโดยปรมตถใหถองแทกอนทเขาสโลกแหงสมมตสจจะ ถาไมเขาแลวกจะเปนทกขเพราะสมมตสจจะ นอยคนนกทจะเขาใจเรองน สวนมากหลงอยแตในโลกแหงสมมตจนดเหมอนจะเปนเรองจรงในชวตประจาวน เมอเจอกบสงสมมตเปลยนแปลง ไมเปนไปตามทตนเองตองการ จงเกดความทกขหลากหลายรปแบบแตกตางกนไป ทาใหชวตประจาวนมความทกขมาก มความสขนอย

24

2.2.3 จดหมายของชวตในพทธศาสนา สงทพระพทธเจาสอน คอความจรงทเปนประโยชน ใชแกทกขได นาไปสจดหมาย จดหมายในทนพทธศาสนาแบงเปน 3 ประการ เรยกวา อตถะ ดงน

1. ทฏฐธมมกตถะ เรยกกนวา ประโยชนปจจบน 2. สมปรายกตถะ แปลกนวา ประโยชนเบองหนา 3. ปรมตถะ คอ ประโยชนอยางสงสด

1. ทฏฐธมมกตถะ คอประโยชนปจจบน หรอประโยชนอยางทเหนๆ กนอย เรองทมองเหนไดในแงกาละ กคอปจจบน หรอถาพดในแงของเรองราวกคอเรองทวๆ ไป เรองการดาเนนชวต การเปนอยทปรากฏเรองทางวตถทเหนกนได สภาพภายนอก เชน การมปจจย 4 มอาหาร เครองนงหม ทอยอาศย มฐานะ มลาภ มเกยรต มยศ มสรรเสรญ เรองชวตคครอง การมสขภาพทด มสถานทางสงคม มครอบครวทผาสก อะไรตางๆ ในชวตปจจบนนเปนประโยชนปจจบน ซงพทธศาสนากสอนวาเปนจดหมายประการหนงในการดาเนนชวตของมนษย หรอการปฏบตธรรมตามหลกโลกยธรรมในพระพทธศาสนา หรอพดอกอยางหนงการปฏบตเพอสรางฐานะใหกบตนเอง เปนเรองเศรษฐกจของชวต 2. สมปรายกตถะ คอ ประโยชนทเลยออกไปหรอตอออกไป สมปรายะ แปลวา เลยออกไป หมายถงเบองหนา เลยออกไปไกล คอ ภพหนา ชาตหนา จะไปเกดทดๆ ไมไปเกดทชวๆ นเปนประโยชนหรอเปนจดหมายขนสมปรายะ หรอถาไมมองไกลมากอยางนน กไดแกสงทเปนหลกประกนชวตในเบองหนาหมายถงสงทลกเขาไปทางจต คอพนจากเรองทางเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม การมฐานะ ลาภ ยศ สข สรรเสรญ ชนภายนอกแลวกมาถงเรองจตใจ เรองคณธรรมตางๆ การทจะมจตใจทสขสบาย ซงทานบอกวาตองมสงยดเหนยวจตใจ มศรทธา มความประพฤตซงทาใหมนใจตนเอง มศล มจาคะ มความเออเฟอเผอแผ มสตะ มความรไดเลาเรยนศกษาและมปญญา มความเขาใจรจกสงทงหลายตามความเปนจรง สงเหลานเปนสงทลกซงเขาไปในจตใจ ซงเมอมแลวกเปนเครองรบประกนชวตในเบองหนาไดทเดยววา คตชวตจะเปนไปในทางทด นกเปนจดหมายประการหนงในทางพทธศาสนา ยกตวอยางเรองพระเจาปเสนทโกศล สมยหนงทรงเสวยมากจนกระทงอวนอดอด พระพทธเจาทรงตกเตอน พระเจาปเสนทโกศลถงกบไดทลพระพทธเจาวาพระองคนทรงอนเคราะหขาพระองคไมเฉพาะในเรองสมปรายกตถะเทานน ทรงอนเคราะหแมแตในเรองทฏฐธมมกตถะดวย 3. ปรมตถะ คอประโยชนสงสด ถาพดงาย ๆ กคอ เรองนพพาน หรอความมใจเปนอสระ ความมจตหลดพน มจตใจปลอดโปรงผองใสเบกบานอยไดตลอดเวลา เพราะปราศจากกเลส มปญญารแจงหยงเหนความจรงของโลกและชวต มจตใจมนคงไมหวนไหวไปตามโลกธรรม คอความผนผวนปรวนแปรเปลยนแปลงของสงทงหลาย มแตความปลอดโปรงผองใสเบกบานเปนสขและสะอาดบรสทธไดตลอดทกเวลา มชวตทเปนอยดวยปญญาอยางแทจรง จดหมายชวตตามแนวพทธศาสนานแบงเปน 3 อยาง หรอม 3 ระดบ ซงอยในวงหรอขอบเขตของพระพทธศาสนา เปนลกษณะทวไปอยางหนง ซงชวยใหระมดระวงวาจะสอนหรอแสดงหลกการของพระพทธศาสนานน ไมใชจากดความเพยงอยางเดยว เมอใครพดถงเรองระดบอน ประโยชนระดบอนแลว ไมยอมรบเลย บอกไดวาไมใชพระพทธศาสนา พระพทธศาสนาครอบคลมไดทง 3 ระดบตามทไดกลาวมา

25

อนง ถาหากจะไมแบงในแงระดบ จะแบงในแงประโยชน หรอจดหมายทเกยวของกบความสมพนธระหวางมนษยเปนดานๆ ทานกแบงไวอก บอกวา ประโยชนม 3 อยาง หรออตถะ 3 อยาง คอ

1) อตตตถะ ประโยชนตน 2) ปรตถะ ประโยชนผอน 3) อภยตถะ ประโยชนทง 2 ฝาย หรอ ประโยชนรวมกน

คาสอนประเภทนกมเนนอยมากมายในพระไตรปฎก เชนเนนเรองการไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน ไมเบยดเบยนผอนกแนละแถมไมเบยดเบยนตนอกดวย พระพทธศาสนายาซงอนนเปนลกษณะทแปลก บางทเราไมไดสงเกต ทานใหมองตวเราไมใชในแงตวตน แตมองเปนชวตหนงเหมอนกบชวตทงหลาย ชวตคนอนเราไมเบยดเบยนฉนใด ตวเราในฐานะทเปนชวตหนงซงใกลชดทสด ตองรบผดชอบกอน เรากไมควรเบยดเบยนเหมอนกน แมแตการจากดความ ความเปนพาลเปนบณฑต อะไรน ทานกใหมองดทการเบยดเบยนตน เบยดเบยนผอนหรอไม ตอจากนนกขยายออกไปในระดบปรตถะอยางกวาง 2.3 พทธศาสนากบชวตประจาวน 2.3.1 ความสมพนธของชวต พทธศาสนามแนวความคดวา มนษยเกดจากธรรมชาตและเปนสวนหนงของระบบธรรมชาต จากวธคดดงกลาวนนาไปสการปฏบตตอธรรมชาตอยางเมตตา ไมเบยดเบยน อาศยกนและกนอยรวมกน ซงแตกตางจากแนวคดปจจบนทมนษยคอนายเหนอธรรมชาต สามารถเอาชนะธรรมชาตหรอพชตธรรมชาตได นาเอาความรตาง ๆ มาจดการธรรมชาตจนเกดการเปลยนแปลงทไมพงประสงคมากมาย พทธศาสนามองชวตมนษยเปนความสมพนธทตองเกยวของกบสงอน ๆ จงจะสามารถอยรอดได หลกธรรมตาง ๆ กคอการใหมนษยเขาใจความสมพนธของชวตกบสงตางๆ องคประกอบความสมพนธนมอย 3 อยาง คอ

1. มนษยกบตวมนษยเอง 2. มนษยกบสงคม 3. มนษยกบธรรมชาตแวดลอม

การทมนษยจะดารงอยดวยดในโลกนไดนน องคประกอบทง 3 นจะตองประสานสมพนธเกอกลซงกนและกน ในลกษณะทมความกลมกลนและสมดลกน ในทางตรงกนขาม ถาองคประกอบทงสามนขดแยงกน ไมเกอกลกน เปนปฏปกษตอกน ทาลายซงกนและกนและไมมความสมดล จะกอใหเกดผลรายแกระบบการดารงชวตของมนษย และสงจะผลรายแกมนษยทกคน ปญหาปจจบน คอเรากาลงสญเสยสมดลในระบบความสมพนธระหวางองคประกอบ 3 ประการน และกาลงวตกกนวามนษยชาตอาจถงกบพนาศสญสนไป ทงนเหตปจจยกเนองมาจากการกระทาของมนษยนนเองโดยเฉพาะอยางยงความคดทวา มนษยจะพชตธรรมชาต ความสมพนธมนษยกบตวตนของมนษยน แยกเปนสวนประกอบ 2 อยาง คอกายกบใจ ไมใชมองเฉพาะดานใดดานหนงเทานน กายกบใจนนตองสมพนธประสานเกอกลซงกนและกน พรอมทงมสมดลดวย แลวกายกบใจนนกไปสมพนธกบสงคมและธรรมชาตแวดลอม ในลกษณะทประสานเกอกลและมสมดล เชน มนษยตองมสขภาพด ทงทางรางกายและจตใจ เมอสขภาพกายดกชวยใหจตใจสบายไดงาย จงควรตองม

26

สขภาพกายทดไวกอน แตเพยงเทานนยงไมพอและยงไมแนนอน จตใจกจะตองมสขภาพด ดงาม มคณธรรมดวย ซงจะทาใหเคลอนไหวไดคลองสบายในทามกลางสงคมโดยมสมพนธทดกบผอน อยรวมกบธรรมชาตได สามารถซาบซงและมความสขกบธรรมชาต แตปจจบนโลกกาลงประสบปญหามากจากความสมพนธทไมประสานเกอกลและขาดความสมดล ระหวางองคประกอบทงสามอยางน ซงทาใหองคประกอบแตละอยาง เกดความกระทบกระเทอนขดของระสาระสายและเสอมโทรม สงผลยอนกลบมาใหระบบการดารงอยทงหมดนนระสาระสาย และมนษยเองนนแหละทประสบอนตรายรายแรง ถาไมถงกบสญสนพนาศไป กเสยงตอการทจะมชวตทดตอไปไดยาก

2.3.2 ธรรมะกบชวตเปนเรองเดยวกน หลายคนมความเขาใจวา ถาจะปฏบตธรรมตองไปทวดเทานน ความเขาใจนยงไมถกตองนก การปฏบตธรรมทวดกเปนสถานปฏบตทหนงทมความเหมาะสมสะดวกในแงของสถานท บรรยากาศ และมพระอาจารยเปนครคอยแนะนาวธปฏบตอยดวย แตในความเปนจรงตามหลกพระพทธศาสนาแลว การปฏบตธรรมมใชจากดอยทวดเพยงแหงเดยวเทานน หลกธรรมในพระพทธศาสนา มลกษณะเปน “อกาลโก” คอไมจากดเวลาและสถานท ผปฏบตสามารถปฏบตไดทกเวลาทกสถานท โดยเฉพาะอยางยงการปฏบตทงายทสดและสะดวกทสด และทสาคญทสด คอการปฏบตธรรมทตวเราของเรา ตวเรายาววาหนาคบนแหละเปนแหลงปฏบตทวเศษทสด พจารณาทตวตนของเรา สงเกตพฤตกรรมตางๆ ของเรา มองใหเหนความโลภ ความโกรธ ความหลง จนสามารถมสตควบคมอารมณตางๆ ของตนเอง มสตทกลมหายใจเขาออก พทธศาสนาเนนยาความสาคญของสตมาก เชนการฝกปฏบตตามแนวสตปฏฐาน 4 การมสตอยตลอดเวลาทกขณะพฤตกรรมชอวาทาชวตกบธรรมะใหเปนเรองเดยวกน เปนการปฏบตธรรมทถกตอง จะเหนไดวาการปฏบตธรรมไมไดลาบากและยากเลยในชวตประจาวนของเรา ทาธรรมะกบชวตใหเปนเรองเดยวกนโดยเนนไปทเรองการมสตทกขณะ ธรรมะกคอการดาเนนชวตอยางมสต ชวตกคอธรรมะทมสตคอยควบคมใหดาเนนไปในเสนทางถกตอง สจรต ไมเบยดเบยนตนเองและไมเบยดเบยนผอน 2.3.3 วถชวตแบบพทธ การดาเนนชวตดวยปญญา นแหละ คอวถชวตแบบพทธ การพฒนาจากการดารงชวตใหอยรอดดวยกเลสปกปองตว มาสการดาเนนชวตอยดวยปญญา พระพทธศาสนามกระบวนการของการฝกมนษยใหพนจากกเลสไปเรอยๆ และใหเจรญดวยปญญาเพมขนๆ จนกระทงชวตขนสองสงสดเรยกวา “ปญญาชว ชวตมาห เสฏฐ” แปลวา ทานเรยกชวตทเปนอยดวยปญญาวาเปนชวตประเสรฐสด ในการพฒนาคนไปจนมชวตอยดวยปญญาน ผทมชวตอยดวยปญญานนกเปนผสาเรจการศกษา พทธศาสนาเรยกวา “บณฑต” บณฑต แปลตามรปศพท ผเปนอยดวยปญญา หรอดาเนนชวตดวยปญญา การพฒนาชวตใหพนจากกเลส โดยทาใหมชวตทขนตอกเลสนอยลงๆ จากการทอยดวยการทตองรอความกลว คราวนเราไมตองรอใหความกลวมาบบกอน แตเรารจกสงทงหลายวาอะไรเปนภย อะไร

27

เปนสงมโทษตอชวต แลวเรากหาทางหลกเลยง ปองกน แกไขดวยปญญาทนท เมอมนษยมปญญามากขน กจะอาศยกเลสเหลานในการปองตวใหอยรอดนอยลงไปทกทจนกระทงในทสด ชวตนกเปนอยดวยปญญา จะเหนไดวาวถชวตแบบพทธศาสนา ใหความสาคญดานปญญา แตกไมละทงดานกาย แตการพฒนาปญญาเปนกระบวนการทสาคญทจะสงผลไปสกระบวนการดานอนๆ ชวตทดาเนนดวยปญญาเปนชวตทประเสรฐ เปนชวตทพงประสงค แมโลกจะมความทกขมากมายมปญหาหลากหลาย ผทเขาใจหลกพทธศาสนาจะอยกบทกขโดยไมมทกข อยกบปญหาโดยไมมปญหา นนคอวถชวตแบบพทธทแทจรง

“เขามสวน เลวบาง ชางหวเขา จงเลอกเอา สวนทด เขามอย

เปนประโยชน โลกบาง ยงนาด สวนทชว อยาไปร ของเขาเลย”

พทธทาสภกข

28

⌫ ⌫

3.1 ความหมายของเมตตาและการเจรญเมตตา เปนททราบกนอยแลววา มนษยจะอยคนเดยวในโลกไมไดจาเปนตองพงพาอาศยซงกนและกน นบตงแตเกดจนกระทงชวตอวสาน จะเหนไดวาในขณะแรกขณะเปนเดกตองพงอาศยบดามารดา ตอมากครอาจารย ตอมาญาตบาง มตรสหายหรอเพอนตางเพศบาง ตลอดจนเพอนรวมงาน หรอผเกยวของในวงงานทตนทาเปนตน แสดงใหเหนวาชวตแตละชวตตางกมความสมพนธกนไมวาในดานใดดานหนงเมอเปนเชนนความกระทบกระทงกน กยอมมบางเปนธรรมดา ผไมรจกวธแกไขทถกตองกยากทจะหาความสขความเจรญในการดาเนนชวตได ฉะนนจงเหนวาในการอยรวมกนในสงคม จาเปนตองรจกวธในการดาเนนชวตประจาวนทถกตองจงจะบรรลความสขความเจรญได วธหนงทรบรองไดวาจะบงเกดผลดดงกลาวได คอการเจรญเมตตาในชวตประจาวน คาวา “เมตตา” กคอความรก ความปรารถนาใหเขามความสข โดยการแผไมตรจตคดใหสตวทงปวงเปนสขถวนหนา “การเจรญ” กคอการทาจตของตนใหประกอบดวยเมตตา เพราะฉะนนคาวา “การเจรญเมตตา” กคอ การตงจตปรารถนาดขอใหมความสขความเจรญแกกนและกน การเจรญเมตตา นบวาเปนอบายวธอยางหนงทจะทาใหการดาเนนชวตประจาวนในสงคมดาเนนไปโดยเรยบรอยราบรน และมสนตสขโดยสวนเดยว 3.2. สงทจะตองพจารณาใหทราบกอนการเจรญเมตตา ในการเจรญเมตตาทจะใหไดผลดนน จาเปนตองพจารณาใหทราบในเรองดงตอไปนกอนคอ

1) ความโกรธความเกลยดเปนขาศกในการเจรญเมตตา เพราะฉะนนเบองแรกควรพจารณาใหเหนโทษของความโกรธ ความเกลยด และความมงรายตอผอนเสยกอน คนทเราโกรธหรอเกลยดเขานน อาจเปนเพราะเขาทาไมดตอเรา เขาใสรายเรา ดาวาเสยดสเรา บางทเราอาจจะถอวา คนพวกนเปนศตรของเรา ถกแลวเขาอาจเปนศตรของเรา แตเราควรปลอยใหเขาเปนศตรไปขางเดยว อยาเปนศตร หรอโกรธ เกลยดตอบเขา ถาเมอเรารสกเกลยดชงศตรของเรากหมายความวา เรายอมใหศตรมอานาจเหนอโดยไมรสกตว เปนตนวา มอานาจเหนอการนอนของเรา การเจรญอาหารของเรา สขภาพของเรา การทางานของเรา ศตรของเราจะกระโดดโลดเตนอยางไมตองสงสย ถาเขาทราบวาตวเขาเปนเหตใหเราเกดความทกขทรมานและเจบใจอยางไรบาง ซงคลายกบวาเขาไดแกแคนเราทางออมดๆ นเอง ความเกลยดชงของเรามไดเปนอนตรายแกศตรของเราเลย แตมนหนกลบมาทารายเราและเปลยนวนคนของเราใหดเหมอนอยในนรก

2) ถามใครดาวาเสยดส โปรดระลกวา คนสาคญ ๆ เคยถกดามาแลว ยอรจ วอชงตน เคยถกดาวา “เปนคนโงบดซบ มอถอสากปากถอศล ลอลวงดกวาผราย ฆาคนเพยงเลกนอย” (Hyporcrite & imposture little better than murderer) ลนคอลนกเคยถกดาวาเสยดสเปนคนโงบดซบเชนกน

29

โดยทสดแมแตพระสมมาสมพทธเจาเองซงเปนผบรสทธโดยสนเชงกยงเคยถกดาวาเสยดส และถกใสความ จะปวยกลาวไปใยถงคนอยางเราเลา

3) ถาหากไดรบคาวพากษวจารณโดยไมเปนธรรม กโปรดหวนระลกถงสภาษตของบดาและแหงอธการบด มหาวทยาลยชคาโก โรเบอรต เบยนารด อตซนส ทวา “ไมมใครเตะหมาทตายแลว” ( No one ever licks a dead dog) ไอเซนเฮาว เคยพดวา “ขาพเจาไมเคยเสยเวลาแมแตวนาทเดยวนกถงศตรของขาพเจา” พรอมๆ กนนกควรระลกธรรมของขงจอทวา “การกระทาผดและการถกปลน ไมใชเรองรายแรงอะไร นอกจากเราจะจามนโดยไมรลม”

4) ทาไมคนมปากไมมแผลจงดดพษงได โปรดเอาตวอยางเรองนใชกบเหตการณในชวตประจาวนคอ อยาฉกหวใจตวเองใหรว แลวสงตางๆ จะมวนกลบตวไปเอง

5) โปรดระลกเสมอวา คนทเกดมาในโลกน มพนธกรรม สงแวดลอม การศกษาเปนตน ไมเหมอนกน ถาเราอยในฐานะอยางเขา เราอาจจะทาอยางทเขาทากได เราควรจะดใจทเราไมเปนเชนนน เราควรจะสงสารเขาแทนทจะโกรธเกลยดเขา

6) โปรดระลกถงพระพทธภาษตวา “ผโกรธนนเปนเสมอนดนไฟเผาผในปาชาสองขางถกไฟไหม ตรงกลางเปอนอจจาระ จบตองไมได มแตคนรงเกยจ” และพทธภาษตทวา “เรามใจเสมอในบคคลทงปวง” เมอกวาดลางความโกรธเกลยดไดแลว ตอไปจตยอมเปนกมมนยะควรแกการเจรญเมตตา

7) เมอวากนตามหลกความเปนจรงแลว คนเราทกคนทเกดมาในโลกน ไมวาจะเปนใครกตาม ยอมมชะตากรรมรวมกนคอ เกดมาแลวกแกไป ทสดกจบลงดวยการตาย เสมอเหมอนกนหมด กเมอเปนเชนน ทาไมเลา จะตองอาฆาต พยาบาท ประทษรายหรอเคยดแคนตอกน เมอเกดมาเรากมาตวเปลา ตายไปกตวเปลา จะนาไปไดกแตเพยงกรรมทเราไดทาไวเทานน ความประทษรายกนกด ความเคยดแคนชงชงกนกด ลวนแตเปนอกศลกรรมทงนนจงไมมความจาเปนอนใดทจะเกบไวในใจของเรา ควรจะอาศยเมตตากาจดออกไป โดยสรางความรสกทจะเหนคนอน สตวอนมความสขกายสบายใจ เชนเดยวกนทตนตองการใหมแกตน เมอมความรสกอยางนการจะเจรญเมตตา กยอมจะกระทาไดโดยงาย

3.3. วธและขนตอนของการเจรญเมตตา เมตตา มวธเจรญอยางไรนน ทานกลาววามการกระทาอารมณไวในใจ โดยอบายอนแยบคายเปนเหตใกลใหเกด ซงเปนการแสดงวา เมตตาจะเกดขนไดนน จะตองอาศยการทาในใจ หรอการนกคดพจารณาดวยวธอนถกตองแยบคายเทานน เพราะกอนทเราจะเจรญเมตตาไดกตองทาใหเมตตาเกดขนในตนเสยกอน ถาเมตตายงไมเกดกไมทราบวาจะเจรญกนอยางไร การทาอยางไรจงจะเรยกไดวา เปนการทาในใจโดยอบายอนแยบคาย ขอนทานแสดงไววา ใหผทจะเจรญเมตตา ทาตนใหเปนอปมาคอ สรางความรสกใหเกดขนวา “คนเราทกคนทเกดมาในโลกมความตองการทเหมอนกนประการหนงคอ ความรกสข และเกลยดชงความทกข อยากเปนอยไมอยากตาย” นเปนความตองการทเรยกไดวาเปนความตองการอนเปนพนฐาน ไมวาจะเปนสตวหรอคนกตามยอมมความตองการเหมอนกน ดงนน ทานจงสอนใหเรารสกขนวา เรารกสข และเกลยดชงทกขฉนใด แมคนอน สตวอน กยอมจะรกสขและเกลยดชงทกขฉนนน เปนการทาความเขาใจโดยวธการเอาใจเขามาใสใจเรานนเอง ดงนน ลาดบในการเจรญเมตตา ทานจงสอนไวเปน 4 ลาดบดงตอไปน

30

1) ใหเจรญเมตตาไปในตนเองกอน คอ นกปรารถนาใหตนมความสขพนจากทกขทงปวง เพอจะใหตนเองเปนพยานวา เรารกสขเกลยดทกขฉนใด คนอนกรกสขเกลยดทกขฉนนน การเจรญเมตตาในตวเองนทาไดงายทสด แมไมฝกหด คนเรากมความรสกกนอยโดยปรกตแลว แตถาฝกหดเจรญเมตตาในตวเองแลว กจะเปนการกาวขนสบนไดขนแรก เพอกาวไปยงขนอนตอไป

2) เมอเจรญเมตตาในตนเองจนเหนประจกษแกใจถงความรสกรกตนของเราแลว ในลาดบตอไป ใหฝกเจรญเมตตาในคนทเรารก เชน พอแม บตร ภรยา สาม เพอนๆ หรอคนทเปนญาตพนอง ซงจะงายเปนลาดบทสอง

การเจรญเมตตาในลกษณะทง 2 ดงกลาวน ทานเรยกวาเปนการแผเมตตา โดยเจาะจงหรอโดยเลอกหนา บาลเรยกวา โอทสสผรณา

3) เมอเรามจตใจกลาแขงพอแลว คอความรสกทเหนคนทเรารกมความสข พนจากความทกขโดยจรงใจแลว ทานสอนใหสรางความรสกอนนนคอ ความปรารถนาทจะเหนคนอน สตวอนมความสขนนไปใหแกคนทเราไมรกไมชอบ เฉยๆ หรอเปนคนทเราไมคอยมความสนใจเทาไรนก

4) ตอจากนน จงหดเจรญเมตตาขนยากทสด คอเจรญเมตตาในคนทเปนศตร คอพยายามสรางความรสกทจะเหนคนทเปนศตรเรามความสข จะเหนไดวาหาใชเปนเรองงายไม เพราะตามปรกตคนเรามกจะคดแตใหศตรพนาศยอยยบ มความอาฆาตพยาบาทตอคนทเปนศตรกบตน พอใจทจะเหนศตรมอนเปนไปตางๆ ดงนน การทใครกตามสามารถเจรญเมตตาไปในคนทเปนศตรของตนได กยอมไดชอวาเขาสามารถใชเมตตานน กาจดความอาฆาตพยาบาทออกไปได นบไดวาไดลมรสของเมตตาอยางแทจรง เมอสามารถทาไดเชนน ไมควรทจะหยดความรสกอนดหรอเมตตานนไว ใหสรางความรสกอนนน ใหแผกวางออกไป โดยปรารถนาทจะเหนคนทงหลาย รวมตลอดถงสตวดวยอนเปนเพอนทกขรวมเกดแกเจบตายกบตน มความสขกายสบายใจเชนเดยวกนกบตนและคนทตนรก

การเจรญเมตตาในลกษณะทง 2 ดงกลาวน ทานเรยกวา การแผเมตตาโดยไมเจาะจง หรอไมเลอกหนา บาลเรยกวา อโนทสสผรณา 3.4. คาแผเมตตา คาแผเมตตา เปนคาทแสดงออกซงความปรารถนาด มเจตนาหวงด เปนเจตนาทเปนกศล มคากลาวทนยมใชทวไปดงน

1) คาแผเมตตาใหกบตนเอง มคากลาวดงน อะหง สขโต โหม ขอใหขาพเจามความสข อะหง นททกโข โหม ขอใหขาพเจาปราศจากความทกข อะหง อะเวโร โหม ขอใหขาพเจาปราศจากเวร อะหง อพยาปชโฌ โหม ขอใหขาพเจาปราศจากความลาบาก อะหง อะนโฆ โหม ขอใหขาพเจาปราศจากอปสรรค สข อตตานง ปะรหะราม ขอใหขาพเจามความสขรกษาตนอยเถด

2) คาแผเมตตาใหกบสรรพสตวทงหลาย มคากลาวดงน

31

สพเพ สตตา สตวทงหลายทเปนเพอนทกข เกดแกเจบตายดวยกนทงหมดทงสน อะเวรา โหนต จงเปนสขเปนสขเถด อยาไดมเวรแกกนและกนเลย สพเพ สตตา สตวทงหลายทเปนเพอนทกข เกดแกเจบตายดวยกนทงหมดทงสน อพะยาปชฌา โหนต จงเปนสขเปนสขเถด อยาไดพยาบาทเบยดเบยนซงกนและกนเลย สพเพ สตตา สตวทงหลายทเปนเพอนทกข เกดแกเจบตายดวยกนทงหมดทงสน อะนฆา โหนต จงเปนสขเปนสขเถด อยาไดมความทกขกายทกขใจเลย สพเพ สตตา สตวทงหลายทเปนเพอนทกข เกดแกเจบตายดวยกนทงหมดทงสน สข อตตานง ปะรหะรนต จงมความสขกายสขใจ รกษาตนใหพนจากทกขภย ทงสนเถด การแผเมตตานยมทากนภายหลงการทาบญ ภายหลงการสวดมนตไวพระกอนนอน หรอภายหลงการประชมทางพระพทธศาสนา ถาเมออยในทประชมใหทกคนยนหนหนาไปทางพระพทธรป เอามอขวาทบมอซาย ทอดสายตาลงตาแลวตงใจแผเมตตา หรอจะมผกลาวนากได เสรจแลวใหยกกระพมมอไหวพระครงหนงเปนการเสรจการแผเมตตา ความจรงแลว การเจรญเมตตาในชวตประจาวนนน จะเจรญตอนไหนเวลาไหนไมสาคญขนอยกบความพรอม ความสะดวกแตตองพยายามใหมความพรอม เพราะการทาความด ยอมไมถกจากดดวยกาลเทศะ ใครทาเมอไรทไหน ถาเปนความด กยอมจะใหผลเปนความดโดยไมตองสงสย 3.5. ประโยชนและอานสงสของการเจรญเมตตา ผเจรญเมตตาในชวตประจาวนอยเสมอ จนจตมนในเมตตา มเมตตาเปนคณสมบตประจาใจ ยอมจะไดรบประโยชนหรออานสงสคอผลด 11 ประการ คอ

1. นอนหลบอยางเปนสขสบาย เพราะไมตองหวาดระแวงตอภยอนตรายทจะเกดขน จากคนทมเวรกนเปนตน

2. เวลาตนกยอมตนอยางเปนสขสบายทงกายและใจ เพราะไดตนมาในทามกลางของความปลอดโปรงใจ ไมกงวล และหวาดระแวงตอสงตาง ๆ อนไมพงประสงคจะเกดขน

3. ในขณะนอนหลบอย กไมฝนราย อนเปนเหตใหเกดความหวาดกลว เพราะจตใจเราไมคดทางราย จงเปนการแนนอนวาจะไมฝนราย

4. เปนทรกของคนทงหลายทงบานใกลบานไกล เพราะตนไมไดสรางเหตใหคนอนเกลยด จงไมทราบวาใครจะเกลยดไดอยางไร

32

5. เปนทรกของอมนษยม ภตผ ปศาจ มาร เปรต เปนตน เพราะการแผเมตตา โดยไมเจาะจงนน เปนการแสดงวาเราไดสรางความรกและหวงดตออมนษยเหลานดวย ดงนน เขาจงไดรกและเมตตาตอเราตอบ

6. เทวดาหรอทวยเทพทงหลาย ยอมใหการรกษาคมครองไมวาจะไปในทไหนกตามยอมไมประสบภยพบตอนตรายตาง ๆ

7. ไฟ ศาสตราวธ หรอยาพษทงหลาย ไมอาจจะทารายได ทงนเพราะความเปนผมเมตตาของตนอนไดแผไปนนเอง

8. จตยอมตงมนเปนสมาธไดรวดเรว 9. สหนาของผมเมตตายอมจะเปลงปลงผองใส ไมขนมวเพราะวาภายในจตไมมเรองททาใหขนมว 10. เมอใกลจะตาย ใจกสงบไมฟนเฟอน 11. หากยงไมไดบรรลธรรมเบองสง เมอตายไปยอมบงเกดในสคตพรหมโลก

ผลประโยชนและอานสงส 11 ประการดงกลาวน เปนผลของการเจรญเมตตาทพระพทธองคทรงแสดงไว ซงเปนการแสดงใหเหนวาเมตตานน เปนธรรมะอนจาเปนอยางยงในสงคมของมวลมนษยชาต ถามนษยชาตขาดเมตตาจตตอกนแลว กเปนอนแนนอนวา ขณะนนโลกไดเขาสกลยคไปแลว แตทเราเหนโลกยงเปนโลกดารงอยไดกเพราะอาศยสายธารแหงเมตตาตอกนและกน ดงทนกปราชญทางศาสนาไดกลาวไววา “โลโกปตถมภกา เมตตา” ความเมตตาเปนเครองคาจนโลก 3.6. ลกษณะของความโกรธ30

31 ความโกรธม 3 ลกษณะ คอ

1. ปฏฆะ 2. โกธะ 3. อปนาหะ

พทธทาสภกข ไดใหคาอธบายลกษณะความโกรธทง 3 ระดบ ดงน โกรธในอตรานอยๆ เราจะเรยกวา ขดใจ เชน หงดหงดกระทบกระทงแหงจต เปนความโกรธในอนดบนอยอนดบตา ทเรยกในบาลวา ปฏฆะ โกรธเตมความหมายขนบนดาลโทสะ งนงาน เรยกตามบาลวา โกธะ อนดบตอไปเมอผกโกรธ มความอาฆาต ความพยาบาทจองเวร อยางนเรยกวา อปนาหะ คอผกโกรธไว หรอจองเวร ทง 3 อยางนคอความโกรธ ในลกษณะทตางๆ กน โกรธไมมาก และโกรธสมบรณ จนกระทงโกรธโดยผกไว รกษาไว คาวา ปฏฆะ หมายถงหงดหงด ขดใจ คาวา โกธะ นโกรธโดยสมบรณ คาวา โทสะ มนแปลวาประทษราย เมอโกรธแลวกไปประทษรายอกท เดยวนเราจะเอาแตความโกรธไมประทษรายผอน ในชวตประจาวน ยงอยทบาน ทออฟฟศททางาน เนองกนหลายคน มนจะมสงเหลาน หงดหงด กระทบกระทงเปนปฏฆะ นจะไดมากทสดถาเปนผทไมไดอบรมในทางธรรมะ หรอศาสนามากอน

31 พทธทาสภกข . การเกบความโกรธใสยงฉาง. (กรงเทพ : บรษท ธรรมสาร จากด, ม.ป.ป.) หนาท 7 – 8 .

33

ถามการศกษาอยางเลวๆ แหงสมยปจจบนน ทงโลกมนไมมระบบไหนทสอนใหกาจดความโกรธ ระวงความโกรธ 3.7. เหตของความโกรธ ถากลาวตามหลกพระบาล ทานกลาวไววามนมาจากตณหา ความโกรธมาจากตณหา ตณหาคอความอยากดวยอานาจของอวชชา เรองตณหา แปลวา ความอยากกจรง แตในภาษาบาลเขามความหมายเฉพาะหมายถงมนอยากดวยอานาจของความโง ถามนอยากหรอตองการดวยสตปญญาน มนไมใชตณหา ความรสกผดชอบชวด ทาใหเราตองการจะทาอะไรทมนควรจะทา ความตองการอนนนมใชตณหา ตณหานมนอยากไปตางๆ ตามอานาจของความโง คออวชชา เรองของตณหานม 3 ประการ ซงเปนหลกทวไป ถากามตณหา มนกอยากในทางกาม โดยเฉพาะเกยวกบเพศตรงกนขาม นกามตณหา มความตองการดวยกามตณหา มนมความรกดวยกามตณหา มนมความหงหวงดวยกามตณหา ทนมนไมไดตามทตณหาตองการ ความโกรธกเกดขน ไมไดตามทตณหามนตองการ แตกพดกนวาเพราะตณหา ถาไมมตณหามนไมตองการ มนกไมอาจจะโกรธได ถาเราไมมความอยากอยางโงๆ แลวไมมทางจะเกดความโกรธได เดยวนมนมกามตณหา ความรก ความหงหวง ความตองการ แลวมนไมไดตามทตณหานนตองการ นความโกรธเกดขนเพราะกามตณหา ทนถดไปอก ความโกรธเกดขน เพราะภวตณหา คออยากเปนนนอยางเปนน โดยมากกอยากดอยากเดน เมอมนถกเหยยดหยาม หรอวามนถกดถกดหมน มนไมไดดไมไดเดน ไมไดแสดงปมเของ อะไรทานองน แลวมนกเกดความโกรธขนมา เมอใครมาดถกเรา เราโกรธนนนะคอโกรธเพราะภวตณหา ตองการจะเปนผทอยเหนอใคร ทใครดถกไมได หรอวาตองการแสดงอะไรใหมนเปนทเดนมชอเสยง มนแสดงไมได เพราะภวตณหา กเปนเหตใหโกรธ ทนโกรธดวยวภวตณหา คอความอยากทจะไมใหมไมใหเปน ฉะนนถาอะไรทเราไมอยากเหน ไมอยากฟง ไมอยากด ไมอยากใหเปน ปรากฎออกมา เรากโกรธแลวหรอขดใจ เชนถกขดคอ หรอถกยอแยงอะไรทเราอยากจะสงวน แลวกระทงวาสงขารมนแปรปรวน ความชราความเจบไขมารบกวนน หรอวาสงขารมนแสดงความไมเชอฟงแลวเรากไมอยากเจบ ไมอยากไข ไมอยากตาย พออนนมาแสดงใหรสก กโกรธ กขดใจ แลวกจะเลยไปถงเกลยดกลวถงเปนทกขตอๆ ไป ฉะนน เราจงโกรธไดแมแตโกรธสตวดรจฉาน โกรธวตถสงของ ทบตวตถสงของ ซงไมมความผดอะไรเลย ฉะนนศกษาเรองความอยาก ทเรยกวา ตณหาแลวกจะมองเหนวา เมอไมไดตามทตณหาตองการแลวกมความโกรธ ฉะนนเรามเรองโกรธอะไรทไหน กอยางๆ กมาแยกแยะด เราจะพบวา มนจะมมลมาจากไมไดตามทความอยากมนตองการ มนจงขนอยกบความโลภ หรอความอยาก แตเดยวนมนแยกตวออกมา มอาการเปนไฟอยพกหนงครหนง ทพดวา ราคะ โทสะ โมหะ หรอโลภะ โกธะ โมหะ โกธะกบโทสะมนเปนอนท 2 รองมาจากราคะหรอโลภะ เมอมอาการโลภ มนกเปนอาการหนง เมอไมไดอยางทมนโลภ มนตองการ มนกโกรธขนมา นอกอาการหนง แลวมนกมวเมา หลงไหลสงสย เกยวเกาะอย นนกอกอาการหนง นเรารจกความโกรธ ในฐานะเปนไฟ แลวรบกวนเผาผลาญ

34

3.8. โทษของความโกรธ ความโกรธเปนดงสนมของศาสตราในโลก ศาสตรทเราเรยนรไมสามารถระงบความโกรธได ความโกรธนเปนเคราะหรายหรอเปนกาลทสด ความโกรธเปนเหตใหสลดความดได คนโกรธยอมฆามารดาบดาของตนได คนโกรธยอมไมเหนเหตและผล ความโกรธจะทาใหความชวกลายเปนของทางายขน พอความโกรธขนมา ศาสตรทงหลายกกลายเปนมใชศาสตร นามาซงเคราะหรายและกล เชนโกรธแลวสลดความด เอาความโกรธไว ไมเหนแกความดกระทงฆามารดากได ไมเหนอรรถ ไมเหนธรรม ความเลว ททายากจะกลายเปนสงททางาย นเปนอนตรายทนากลวของสงทเรยกวา ความโกรธ 3.9. เหตผล 7 ประการทควรละวางความโกรธ31

32 พระพทธองคทรงแจงเหตผล 7 ประการ ในอนทจะใหเราละวางความโกรธลง

1. ความโกรธทาใหเราดนาเกลยด ฉะนนเมอรสกโกรธ จงสองกระจก แลวเราจะทาบางอยางเพอใหตวเองดดขน คากลาวสน ๆ นสามารถชวยใหเราฝกฝนได

2. ความโกรธทาใหเราเปนทกข เจบปวดจนตวงอ “เหมอนกงทกาลงถกยาง” 3. เราจะไมพบกบความเจรญกาวหนา 4. เราจะไมประสบความสาเรจในทางวตถหรอจตวญญาณเราจะสญเสยความมงคงหรอความสขทม 5. เราจะเปนทโจษจนในเรองของความโกรธเกรยว 6. เราจะสญเสยมตรสหาย เพราะพวกเขากลวเราระเบดอารมณใส 7. เราจะกลายเปนเปรตทหวโหย ไมอาจเขารวมกบหมสงฆทเบกบานแชมชน32

33 3.10. ทาอยางไรจงจะหายโกรธ พระพทธศาสนา เปนศาสนาแหงเมตตาการณย พระพทธเจามพระคณขอใหญประการหนง คอ พระมหากรณา ชาวพทธทกคนไดรบการสงสอนใหมเมตตากรณา ใหชวยเหลอเกอกลผอนดวยกายวาจา และมนาใจปรารถนาด แมแตเมอไมไดทาอะไรอน กใหแผเมตตาแกเพอนมนษยตลอดจนสตวทงปวง ขอใหอยเปนสขปราศจากเวรภยกนโดยทวหนา อยางไรกตาม เมตตา มคปรบสาคญอยางหนงคอ ความโกรธ ความโกรธเปนศตรทคอยขดขวางไมใหเมตตาเกดขน คนบางคนเปนผมกโกรธ พอโกรธขนมาแลวกตองทาอะไรรนแรงออกไป ทาใหเกดความเสยหาย ถาทาอะไรไมได กหงดหงดงนงานทรมานใจตวเอง ในเวลานนเมตตาหลบหาย ไมรวาไปซอนตวอย

32 ตช นท ฮนห . เมตตาภาวนาคาสอนวาดวยรก . แปลโดย ธารา รนศานต. (กรงเทพฯ :มลนธโกมลคมทอง,2543) หนาท48. 33 มลลกาสตร สงยตตนกาย เลม 1 หนา 75.

35

ทไหน ไมยอมปรากฏใหเหน สวนความโกรธทงทไมตองการแตกไมยอมหนไป บางทจนปญญา ไมรจะขบไลหรอกาจดใหหมดไปไดอยางไร โบราณทานรใจและเหนใจคนขโกรธ จงพยายามชวยเหลอโดยสอนวธการตางๆ สาหรบระงบความโกรธ วธการเหลานมประโยชนไมเฉพาะสาหรบคนมกโกรธเทานน แตเปนคตแกทกคน ชวยใหเหนโทษของความโกรธ และมนในคณของเมตตายงขน ซงมกลาวอธบายไวในคมภรวสทธมรรค 3 3

34 และพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหคาอธบายไวดงน3435 ขนท 1 นกถงผลเสยของความเปนคนมกโกรธ

ก. สอนตนเองใหนกวา พระพทธเจาของเราทรงมพระมหากรณาธคณ และทรงสอนชาวพทธใหเปนคนมเมตตา เรามวมาโกรธอย ไมระงบความโกรธเสย เปนการไมปฏบตตามคาสอนของพระองค ไมทาตามอยางพระศาสดา ไมสมกบเปนศษยของพระพทธเจา จงรบทาตวใหสมกบทเปนศษยของพระองค และจงเปนชาวพทธทด

ข. พระพทธเจาตรสสอนวา คนทโกรธเขากอนกนบวาเลวอยแลว คนทไมมสตรเทาทน หลงโกรธตอบเขาไปอก กเทากบสรางความเลวใหยดยาวเพมมากขน นบวาเลวหนกลงไปกวาคนทโกรธกอนนนอก เราอยาเปนทงคนเลว ทงคนเลวกวานนเลย

ค. พระพทธเจาทรงสอนตอไปอกวา เขาโกรธมา เราไมโกรธตอบไป อยางนเรยกวา ชนะสงครามทชนะไดยาก เมอรทนวาคนอนหรออกฝายหนงเขาขนเคองขนมาแลว เรามสตระงบใจไวเสย ไมเคองตอบ จะชอวาเปนผทาประโยชนใหแกทงสองฝาย คอ ชวยไวทงเขาและทงตวเราเอง เพราะฉะนน เราอยาทาตวเปนผแพสงครามเลย จงเปนผชนะสงคราม และเปนผสรางประโยชนเถด อยาเปนผสรางความพนาศวอดวายเลย

ถาคดนกระลกอยางนแลว กยงไมหายโกรธ ใหพจารณาขนทสองตอไปอก ขนท 2 พจารณาโทษของความโกรธ ในขนนมพทธพจนตรสสอนไวมากมาย เชนวา “ คนขโกรธจะมผวพรรณไมงาม คนขโกรธนอนกเปนทกข ฯลฯ คนโกรธไมรเทาทนวา ความโกรธนนแหละคอภยทเกดขนขางในตวเอง พอโกรธเขาแลว กไมรจกวาอะไรเปนประโยชน โกรธเขาแลวมองไมเหนธรรม เวลาถกความโกรธครอบงา มแตความมดตอ คนโกรธจะผลาญสงใด สงนนทายากกเหมอนทางาย แตภายหลงพอหายโกรธแลว ตองเดอนรอนใจ เหมอนถกไฟเผา” “แรกจะโกรธนน กแสดงความหนาดานออกมากอนเหมอนมควนกอนจะเกดไฟ พอความโกรธแสดงเดชทาใหคนดาลเดอดได คราวนละไมมกลวอะไร ยางอายกไมม ถอยคาไมมคารวะ ฯลฯ คนโกรธฆาพอฆาแมของตวเองกได ฆาพระอรหนต ฆาคนสามญกไดทงนน ลกทแมเลยงไวจนไดลมตามองดโลกน แตมกเลสหนา พอโกรธขนมากฆาไดแมแตแมผใหชวตนน ฯลฯ”36

34 วสทธ. 2/93-106 35 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) , ทาอยางไรจะหายโกรธ, (กรงเทพฯ :สหธรรมก,2537) หนา 1-26 36 อง. สตตก. 23/61/98

36

“กาลใดไมมเทาโทสะ ฯลฯ เคราะหอะไร เทาโทสะไมม”37 ความโกรธมโทษกอผลรายใหมากมาย อยางพทธพจนนเปนตวอยาง แมเรองราวในนทานตางๆ และชวตจรงกมมากมาย ลวนแสดงใหเหนวาความโกรธมแตทาใหเกดความเสยหายและความพนาศ ไมมผลดอะไรเลย จงควรฆามนทงเสย อยาเกบเอาไวเลย ฆาอะไรอนแลว อาจจะตองมานอนเปนทกข ฆาอะไรอนแลวอาจจะตองโศกเศราเสยใจ แต ฆาความโกรธแลวนอนเปนสข ฆาความโกรธแลวไมโศกเศราเลย”38 พจารณาโทษของความโกรธทานองนแลว กนาจะบรรเทาความโกรธได แตถายงไมสาเรจกลองวธตอไปอก ขนท 3 นกถงความดของคนทเราโกรธ ธรรมดาคนเรานนวาโดยทวไป แตละคนๆ ยอมมขอดบาง ขอเสยบาง มากบางนอยบาง จะหาคนดครบถวนบรบรณ ไมมขอบกพรองเลย คงหาไมไดหรอแทบจะไมม บางทแงทเราวาด คนอนวาไมด บางทแงทเราวาไมด คนอนวาด เรองราว ลกษณะหรอการกระทาของคนอนททาใหเราโกรธนน กเปนจดออนหรอขอบกพรองของเขาอยางหนง หรออาจเปนแงทไมถกใจเรา เมอจดนนแงนนของเขาไมดไมถกใจเราทาใหเราโกรธ กอยามวนกถงแตจดนนแงนนของเขา พงหนไปมองหรอระลกถงความดหรอจดอนทดๆ ของเขา เชน คนบางคน ความประพฤตทางกายเรยบรอยด แตพดไมไพเราะ หรอปากไมด แตกไมไดประพฤตเกะกะระรานทารายใคร บางคนแสดงออกทางกายกระโดกกระเดกไมนาด หรอการแสดงออกทางกายเหมอนไมมสมมาคารวะ แตพดจาดสภาพ หรอไมกอาจพดจามเหตมผล หรอบางคนปากรายแตใจด หรอสมพนธกบคนอนไมคอยด แตเขากรกงานตงใจทาหนาทของเขาด หรอคราวนเขาทาอะไรไมสมควรแกเรา แตความดเกาๆ เขากม เปนตน ถามอะไรทขนใจกบเขา กอยาไปมองสวนทไมด พงมองหาสวนทดของเขาขนมาระลกนกถง ถาเขาไมมความดอะไรเลยทจะใหมองเอาจรงๆ กควรคดสงสาร ตงความกรณาแกเขาวา โธ นาสงสาร ตอไปคนคนนคงจะตองประสบผลรายตางๆ เพราะความประพฤตไมดอยางน นรกอาจรอเขาอย ดงนเปนตน พงระงบความโกรธเสย เปลยนเปนสงสารเหนใจหรอคดชวยเหลอแทน ถาคดอยางน กยงไมหายโกรธ ลองวธขนตอไปอก ขนท 4 พจารณาวาความโกรธคอการสรางทกขใหตวเอง และเปนการลงโทษตวเองใหสมใจศตร ธรรมดาศตรยอมปรารถนาราย อยากใหเกดความเสอมและความพนาศวอดวายแกกนและกน คนโกรธจะสรางความเสอมพนาศใหแกตวเองไดตงหลายอยาง โดยทศตรไมตองทาอะไรใหลาบากกไดสมใจของเขา เชน ศตรปรารถนาวา “ขอใหมน (ศตรของเขา) ไมสวยไมงาม มผวพรรณไมนาด” หรอ “ขอใหมนนอนเปนทกข ขอใหมนเสอมเสยประโยชน ขอใหมนเสอมทรพยสมบต ขอใหมนเสอมยศ ขอใหมนเสอมมตร ขอใหมนตายไปตกนรก”39 เปนตน เปนทหวงไดอยางมากวา คนโกรธจะทาผลรายเชนนใหเกดแกตนเอง ตรม

37 ข.ธ. 25/25/42 ;28/48 38 ส.ส. 15/199/57 39 อง. ปญจก. 22/48/62

37

ปรารถนาของศตรของเขา ดวยเหตน ศตรทฉลาดจงมกหาวธแกลงยวใหฝายตรงขามโกรธ จะไดเผลอสตทาการผดพลาดเพลยงพลา เมอรเทาทนเชนนแลว กไมควรจะทารายตนเองดวยความโกรธ ใหศตรไดสมใจเขาโดยไมตองลงทนอะไร ในทางตรงขาม ถาสามารถครองสตได ถงกระทบอารมณทนาโกรธกไมโกรธ จตใจไมหวนไหว สหนาผองใสกรยาอาการไมผดเพยน ทาการงานธระของตนไปไดตามปกต ผทไมปรารถนาดตอเรานนแหละจะกลบเปนทกข สวนทางฝายเราประโยชนทตองการกจะสาเรจ ไมมอะไรเสยหาย อาจสอนตวเองตอไปอกวา “ถาศตรทาทกขใหทรางกายของเจา แลว ไฉนเจาจงมาคดทาทกขใหทใจของตวเอง ซงมใชรางกายของศตรสกหนอยเลย” “ความโกรธ เปนตวตดรากความประพฤตดงามทงหลายทเจาตงใจรกษา เจากลบไปพะนอความโกรธนนไว ถามหนอยเถอะ ใครจะเซอเหมอนเจา” “เจาโกรธวาคนอนทากรรมทปาเถอน แลวไยเจาเองจงมาปรารถนาจะทากรรมเชนนนเสยเองเลา” “ถาคนอนอยากใหเจาโกรธ จงแกลงทาสงไมถกใจให แลวไฉนเจาจงชวยทาใหเขาสมปรารถนา ดวยการปลอยใหความโกรธเกดขนมาไดเลา” “แลวน เจาโกรธขนมาแลว จะทาทกขใหเขาไดหรอไมกตาม แตแนๆ เดยวนเจากไดเบยดเบยนตวเองเขาแลวดวยความทกขใจเพราะโกรธนนแหละ” “หรอถาเจาเหนวา พวกศตรขนเดนไปในทางของความโกรธอนไรประโยชนแลว ไฉนเจาจงโกรธเลยนแบบเขาเสยอกละ” “ศตรอาศยความแคนเคองใด จงกอเหตไมพงใจขนได เจาจงตดความแคนเคองนนเสยเถด จะมาเดอดรอนดวยเรองไมเปนเรองไปทาไม” หรอจะพจารณาถงขนปรมตถกไดวา “ขนธเหลาใดกอเหตไมพงใจแกเจา ขนธเหลานนกดบไปแลว เพราะธรรมทงหลายเปนไปเพยงชวขณะ แลวทนเจาจะมาโกรธใหใครกนในโลกน” “ศตรจะทาทกขใหแกผใด ถาไมมตวตนของผนนมารบทกขศตรนนจะทาทกขใหใครได ตวเจาเองนนแหละเปนเหตของทกขอยฉะนแลวทาไมจะไปโกรธเขาเลา”40 ถาพจารณาอยางนกยงไมหายโกรธ กลองพจารณาขนตอไป ขนท 5 พจารณาความทสตวมกรรมเปนของตน พงพจารณาวา ทงเราและเขาตางกมกรรมเปนสมบตของตน ทากรรมอะไรไวกจะไดรบผลของกรรมนน เรมดวยพจารณาตวเองวา เราโกรธแลวไมวาจะทาอะไร การกระทาของเรานนเกดจากโทสะ ซงเปนอกศลมล กรรมของเรากยอมเปนกรรมชวซงกอใหเกดผลราย มแตความเสยหาย ไมเปนประโยชน และเราจะตองรบผลของกรรมนนตอไป

40 วสทธ. 2/97

38

อนง เมอเราจะทากรรมชวทเกดจากโทสะนน กอนเราจะทารายเขา เรากทารายแผดเผาตวเราเองเสยกอนแลวเหมอนเอามอทงสองกอบถานไฟจะขวางใสคนอน กไหมมอของตวกอน หรอเหมอนกบเอามอกอบอจจาระจะไปโปะใสเขา กทาตวนนแหละใหเหมนกอน เมอพจารณาความเปนเจาของกรรมฝายตนเองแลว กพจารณาฝายเขาบางในทานองเดยวกน เมอเขาโกรธเขาจะทากรรมอะไรกเปนกรรมชว และเขากจะตองรบผลกรรมของเขาเองตอไป กรรมชวนน จะไมชวยใหเขาไดรบผลดมความสขอะไร มแตผลราย เรมตงแตแผดเผาใจของเขาเองเปนตนไป ในเมอตางคนตางกมกรรมเปนของตน เกบเกยวผลกรรมของตนเองอยแลว เราอยามวคดวนวายอยเลย ตงหนาทาแตกรรมทดไปเถด ถาพจารณากรรมแลว ความโกรธกยงไมระงบ พงพจารณาขนตอไป ขนท 6 พจารณาพระจรยาวตรในปางกอนของพระพทธเจา พระพทธเจาของเรานน กวาจะตรสรกไดทรงบาเพญบารมทงหลายมาตลอดเวลายาวนานนกหนา ไดทรงบาเพญประโยชนแกผอน โดยยอมเสยสละแมแตพระชนมชพของพระองคเอง เมอทรงถกขมเหงกลนแกลงเบยดเบยนดวยวธการตางๆ กไมทรงแคนเคอง ทรงเอาดเขาตอบ ถงเขาจะตงตวเปนศตรถงขนาดพยายามปลงพระชนม กไมทรงมจตประทษราย บางครงพระองคชวยเหลอเขา แทนทเขาจะเหนคณเขากลบทารายพระองค แมกระนนกไมทรงถอโกรธ ทรงทาดตอเขาตอไป พทธจรยาเชนทวามาน เปนสงทมนษยทวไปยากทจะปฏบตได แตกเปนแบบอยางทด ซงชาวพทธควรจะนามาระลกตกเตอนสอนใจตน ในเมอประสบเหตการณตางๆ วาทเราถกกระทบกระทงอยน เมอเทยบกบทพระพทธเจาทรงประสบมาแลว นบวาเลกนอยเหลอเกน เทยบกนไมไดเลย ในเมอเหตการณทพระพทธเจาทรงประสบนน รายแรงเหลอเกน พระองคทรงระงบความโกรธไว มเมตตาอยไดแลวเหตไฉนกรณเลกนอยอยางของเราน ศษยอยางเราจะระงบไมได ถาเราไมดาเนนตามพระจรยาวตรของพระองค กนาจะไมสมควรแกการทอางเอาพระองคเปนพระศาสดาของตน พทธจรยาวตร เกยวกบความเสยสละอดทน และความมเมตตากรณาของพระพทธเจา อยางททานบนทกไวในชาดก มมากมายหลายเรอง และสวนมากยดยาว ไมอาจนามาเลาในทนได จะขอยกตวอยางชาดกงายๆ สนๆ มาเลาพอเปนตวอยาง ครงหนง พระโพธสตวอบตเปนพระเจากรงพาราณส มพระนามวาพระเจามหาสลวะ ครงนนอามาตยคนหนงของพระองคทาความผด ถกเนรเทศ และไดเขาไปรบราชการในพระเจาแผนดนแควนโกศล อามาตยนนมความแคนเคองตดใจอย ไดใหโจรคอยเขามาปลนในดนแดนของพระเจาสลวะอยเนองๆ เมอราชบรษจบโจรได พระเจาสลวะทรงสงสอนแลวกปลอยตวไป เปนเชนนอยเสมอ ในทสดอามาตยรายนนกใชเหตการณเหลานยยงพระเจาโกศลวา พระเจาสลวะออนแอ ถายกทพไปรกราน คงจะยดแผนดนพาราณสไดโดยงาย พระเจาโกศลทรงเชอ จงยกกองทพไปเขาโจมตพาราณส พระเจาสลวะไมทรงประสงคใหราษฎรเดอดรอน จงไมทรงตอตาน ทรงปลอยใหพระเจาโกศลยดราชสมบตจบพระองคไป พระเจาโกศลจบพระเจาสลวะไดแลว กใหเอาไปฝงทงเปนในสสานถงแคพระศอ รอเวลากลางคนใหสนขจงจอกมากนตามวธประหารอยางในสมยนน ครงถงเวลากลางคน เมอสนขจงจอกเขามา พระเจาสลวะทรงใชไหวพรบและความกลาหาญ เอาพระทนตขบทคอสนขจงจอกตวทเขามาจะกดกนพระองค เมอสนขตวนนดนรนรนแรงทาใหสนขตวอนหนไป และทาใหดนบรเวณหลมฝงนนกระจยกระจายหลวมออก จนทรงแกไขพระองคหลดออกมาได ในคนนนเองทรง

39

เลดลอดเขาไปไดจนถงหองบรรทมของพระเจาโกศล พรอมดวยดาบอาญาสทธของพระเจาโกศลเอง ทรงไวชวตพระเจาโกศล และพระราชทานอภยโทษ เพยงทรงกราชอาณาจกรคน แลวใหพระเจาโกศลสาบานไมทารายกน ทรงสถาปนาใหเปนพระสหายแลวใหพระเจาโกศลกลบไปครองแควนโกศลตามเดม40

41 อกเรองหนง พระโพธสตวอบตเปนวานรใหญอยในปา ครานนชายผหนงตามหาโคของตนเขามาในกลางปาแลว พลดตกลงไปในเหวขนไมได อดอาหารนอนแขมวสนหวงสนแรง พอดในวนทสบ พญาวานรมาพบเขา เกดความสงสารจงชวยใหขนมาจากเหวได ตอมา เมอพญาวานรซงเหนอยออนจงพกผอนเอาแรงและนอนหลบไป ชายผนนเกดความคดชวรายขนวา “ลงนมนกอาหารของคน เหมอนสตวปาอนๆ นนแหละ อยากระนนเลย เรากหวแลว ฆาลงตวนกนเสยเถด กนอมแลวจะไดถอเอาเนอมนตดตวไปเปนเสบยงดวย จะไดมของกนเดนทางผานทกนดารไปได” คดแลวกหากอนหนใหญมากอนหนงยกขนทมหวพญาวานร กอนหนนนทาใหพญาวานรบาดเจบมาก แตไมถงตาย พญาวานรตนขนรบหนขนตนไม มองชายผนนดวยนาตานอง แลวพดกบเขาโดยด ทานองใหความคดวา ไมควรทาเชนนน ครนแลวยงเกรงวาชายผนนจะหลงหาทางออกจากปาไมได ทงทตนเองกเจบปวดแสนสาหส ยงชวยกระโดดไปตามตนไมนาทางใหชายผนนออกจากปาไปไดในทสด41

42 แมพจารณาถงอยางนแลว ความโกรธกยงไมระงบ ถงลองพจารณาวธตอไป ขนท 7 พจารณาความเคยเกยวของกนในสงสารวฏ มพทธพจนแหงหนงวา ในสงสาระ คอการเวยนวายตายเกดทกาหนดจดเรมตนมไดน สตวทไมเคยเปนมารดา ไมเคยเปนบดา ไมเคยเปนบตร ไมเคยเปนธดากน มใชหาไดงาย 4 2

43 เมอเปนเชนน หากมเหตโกรธเคองจากใคร พงพจารณาวา ทานผนบางทจะเคยเปนมารดาของเรา ทานผนบางทจะเคยเปนบดาของเรา ทานทเปนมารดานนรกษาบตรไวในทองถง 10 เดอน ครนคลอดออกมาแลว เลยงด ไมรงเกยจแมแตสงปฏกลทงหลาย เชนอจจาระ ปสสาวะ นาลาย นามก เปนตน เชดลางไดสนทใจ ใหลกนอนแนบอกเทยวอมไป เลยงลกมาได สวนทานทเปนบดา กตองเดนทางลาบากตรากตราเสยงภยอนตรายตางๆ ประกอบการคาขายบาง สละชวตเขาสรบในสงครามบาง แลนเรอไปในทองทะเลบาง ทางานยากลาบากอนๆ บาง หาทางรวบรวมทรพยมากดวยคดจะเลยงลกนอย ถงแมไมใชเปนมารดาบดา กอาจเปนพเปนนองเปนญาตเปนมตร ซงไดเคยชวยเหลอเกอกลกนมา ไดรวมทกขรวมสขกน การทจะทาใจรายและแคนเคองตอบคคลเชนนน ไมเปนการสมควร ถาพจารณาอยางนแลว กยงไมหายโกรธ กอาจพจารณาตามวธในขอตอไปอก

41 มหาสลวชาดก ชา.อ. 2/41 42 ด มหากปชาดก, ชา. อ. 7/271 43 ส.น. 16/451-5/223-4

40

ขนท 8 พจารณาอานสงสของเมตตา ธรรมทตรงขามกบความโกรธ กคอเมตตา ความโกรธมโทษกอผลรายมากมาย ฉนใด เมตตากมคณ กอใหเกดผลดมาก ฉนนน เมอเปนเชนนกควรทจะระงบความโกรธเสย แลวตงจตเมตตาขนมาแทน ใหเมตตานนแหละชวยกาจดและปองกนความโกรธไปในตว ผมเมตตายอมสามารถเอาชนะใจคนอน ซงเปนชยชนะทเดดขาด ไมกลบแพ ผตงอยในเมตตาชอวาทาประโยชนทงแกตนเองและผอน เมตตาทาใหจตใจสดชน ผองใส มความสข ดงตวอยางในทแหงหนง พระพทธเจาตรสแสดงอานสงสของเมตตาไว 11 ประการ คอหลบกเปนสข ตนกเปนสข ไมฝนราย เปนทรกของมนษยทงหลาย เปนทรกของอมนษยทงหลาย เทวดารกษา ไฟ พษ และศสตราไมกลากราย จตตงมนเปนสมาธไดรวดเรว สหนาผองใส ตายกมสตไมหลงฟนเฟอน เมอยงไมบรรลคณธรรมทสงกวา ยอมเขาถงพรหมโลก43

44 ถายงเปนคนขโกรธอย กนบวายงอยหางไกลจากการทจะไดอานสงสเหลาน ดงนน จงควรพยายามทาเมตตาใหเปนธรรมประจาใจใหจงได โดยหมนฝกอบรมทาใจอยเสมอๆ ถาจตใจเมตตายงไมเขมแขงพอ เอาชนะความโกรธยงไมได เพราะสงสมนสยมกโกรธไวยาวนาน จนกเลสตวนแนนหนา พงลองพจารณาใชวธตอไป ขนท 9 พจารณาโดยวธแยกธาต วธการขนน เปนการปฏบตใกลแนววปสสนา หรอเอาความรทางวปสสนามาใชประโยชน คอมองดชวตน มองดสตว บคคล เรา เขา ตามความเปนจรงวา ทถกทแทแลว กเปนแตเพยงสวนประกอบทงหลายมากมายมาประชมกนเขาแลวกสมมตเรยกกนไปวาเปนคน เปนสตว เปนฉน เปนเธอ เปนเรา เปนเขา เปนนาย ก. นาง ข. เปนตน ครนจะชชดลงไปทตรงไหนวาเปนคน เปนเรา เปนนาย ก. นาง ข. กหาไมพบ แมแตสวนทเปนธาตแขงบาง ธาตเหลวบาง เปนรปขนธบาง เปนเวทนาขนธบาง เปนสญญาขนธ สงขารขนธหรอ วญญาณขนธบาง หรอเปนอายตนะตางๆ เชน ตาบาง หบาง จมกบาง เปนตน เมอพจารณาตามความจรงแยกใหเปนสวนๆ ไดอยางนแลว พงสอนตวเองวา “นแนะเธอเอย กทโกรธเขาอยนะ โกรธอะไร โกรธผม หรอโกรธขน หรอโกรธหนง โกรธเลบ โกรธกระดก โกรธธาตดน โกรธธาตนา โกรธธาตไฟ โกรธธาตลม หรอโกรธรป โกรธเวทนา โกรธสญญา โกรธสงขาร โกรธวญญาณ หรอโกรธอะไรกน” ในทสดกจะหาฐานทตงของความโกรธไมได ไมมทยดทเกาะใหความโกรธจบตว อาจพจารณาตอไปในแนวนนอกวา ในเมอคนเรา ชวตเราเปนแตเพยงสมมตบญญต ความจรงกมแตธาต หรอขนธหรอนามธรรมและรปธรรมตางๆ มาประกอบกนเขา แลวเรากมาตดสมมตนน ยดตดถอมนหลงวนวายทาตวเปนหนถกชกถกเชดกนไป การทมาโกรธ กระฟดกระเฟยด งนงานเคองแคนกนไปนน มองลงไปใหถงแกนสาร ใหถงสภาวะความเปนจรงแลว กเหลวไหลไรสาระทงเพ ถามองความจรงทะลสมมตบญญตลงไปไดถงขนนแลว ความโกรธกจะหายตวไปเอง อยางไรกตาม คนบางคนจตใจและสตปญญายงไมพรอม ไมอาจพจารณาแยกธาตออกไปอยางนได หรอสกวาแยกไปตามทไดยนไดฟงไดอานมา แตมองไมเหนความจรงเชนนนกแกความโกรธไมสาเรจ ถาเปนเชนนน กพงดาเนนการตามวธตอไป

44 อง. เอกาทสก. 24/22/370

41

ขนท 10 ปฏบตทาน คอการใหหรอแบงปนสงของ ขนนเปนวธการในขนลงมอทา เอาของของตนใหแกคนทเปนปรปกษ และรบของของปรปกษมาเพอตน หรออยางนอยอาจใหของของตนแกเขาฝายเดยว ถาจะใหดยงขนควรมปยวาจา คอถอยคาสภาพไพเราะ ประกอบเสรมไปดวย การใหหรอแบงปนน เปนวธแกความโกรธทไดผลชะงด สามารถระงบเวรทผกกนมายาวนานใหสงบลงได ทาใหศตรกลายเปนมตร เปนเมตตากรณาทแสดงออกในการกระทา ทานกลาวถงอานภาพยงใหญของทานคอการใหนนวา “ การใหเปนเครองฝกคนทยงฝกไมได การใหยงสงประสงคทงปวงใหสาเรจได ผใหกเบกบานขนมาหาดวยการให ฝายผไดรบกนอมลงมาพบดวยปยวาจา” เมอความโกรธเลอนหาย ความรกใครกเขามาแทนความเปนศตรกลบกลายเปนมตร ไฟพยาบาทกกลายเปนนาทพยแหงเมตตา ความแผดเผาเรารอนดวยทกขทเรารมใจ กกลายเปนความสดชนผองใสเบกบานใจดวยความสข วธทง 10 ประการทวาเปนขนๆ น ความจรงมใชจาเปนตองทาไปตามลาดบเรยงรายขออยางน วธใดเหมาะไดผลสาหรบตน กพงใชวธนน ตกลงวา วธการทานกไดแนะนาไวอยางนแลว เปนเรองของผตองการแกปญหา จะพงนาไปใชปฏบตใหเกดประโยชนแทจรงตอไป

โกรธ คอ โง โมโห คอบา ไมโกรธดกวา ไมบาไมโง

42

⌫ ⌫

4.1 ความหมายของสมาธ “สมาธ” แปลกนวา ความตงมนของจต หรอภาวะทจตแนวแน ตอสงกาหนด คาจากดความของสมาธทพบเสมอ คอ “จตตสเสกคคตา” หรอเรยกสนๆ วา “เอกคคตา” ซงแปลวา ภาวะทจตมอารมณเปนหนง คอการทจตกาหนดแนวแนอยกบสงใดสงหนง ไมฟงซานหรอสายไป คมภรรนอรรถกถาระบความหมายจากดลงไปอกวา สมาธ คอภาวะมอารมณหนงเดยวของกศลจตและไขความออกไปวา หมายถงการดารงจตและเจตสกไวในอารมณหนงเดยวอยางเรยบสมาเสมอและดวยด44

45 คาวา “สมาธ” แปลวา ความตงมนแหงจต หมายถง ภาวะทจตสงบนง ไมหวนไหวแนวแนอยกบสงใดสงหนงนานๆ อนเปนลกษณะของจตทมอารมณเดยวทเรยกวา “จตตสเสกคคตา” หรอทเรยกสนๆ วา “เอกคคตา” ภาวะหรอความทจตมอารมณเปนหนง อารมณ หมายถง สงทผานมาทางตา ห จมก ลน กาย และใจ ซงไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ เมออารมณเหลานมากระทบเขา บางอยางกเปนทตงแหงราคะคอความยดตดชอบยนด บางอยางกเปนทตงแหงโทสะคอความโกรธแคนขดเคอง บางอยางกเปนทตงแหงโมหะคอความหลงงมงาย จตกเลยฟงซานสายไปมาไมสงบนง หวนไหวไปกบอารมณเหลานน กลายเปนจตปราศจากสมาธ แตเมออารมณเหลานนกระทบเขาไมหวนไหวตาม แตสามารถจะสงบนงอยจดใดจดหนง เชน ในชวตประจาวนอานหนงสอ จตกสงบอยกบหนงสอกเรยกวา อานหนงสออยางมสมาธ ทางานจตจดจออยกบการทางาน กเรยกวา ทางานอยางมสมาธ ซงเปนการบงคบควบคมหรอฝกใหจตตงมนในอารมณนนอยางสมาเสมอ ไมพรา ไมฟงซานฟงกระจาย ไมวอกแวกกลบกลอก มความนงแนวสมาเสมอเปนอยางด การฝกสมาธกคอ กรรมวธในการฝกฝนควบคมจตใหแนวแน ผนกพลงจตจดระเบยบความคดเพอนาเอาไปใชในชวตประจาวนและเพอใหเกดปญญา รแจงเหนจรงในสงทงหลายตามเปนจรง อนจะทาใหบรรเทา ลด ละ เลกกเลสไดกลายเปนผบรสทธหลดพนทกขซงเปนเปาหมายสงสดของพทธศาสนา สมาธ ในทนนน หมายเอาเฉพาะสมาธทจะนาไปใชในทางทถกชอบทควร ทเรยกวา “สมมาสมาธ” เทานน เพราะอาจจะมมจฉาสมาธทนาเอาไปใชในชวตประจาวนเพอการเบยดเบยนหรอทาลายผอน เชน ตงจตมนในการเลงปนยงคนอนสตวอน ตงใจแนวแนในขณะกระทาโจรกรรม หรอมใจไมวอกแวกในขณะทผดประเวณสามภรรยาผอน เปนตน

45 วสทธ. 1/105 ; นท. อ. 2/99 ; ปฏส. อ. 19

43

4.2 ระดบของสมาธ ในชนอรรถกถา ทานจดแยกสมาธออกเปน 3 ระดบคอ 1. ขณกสมาธ สมาธชวขณะ (momentary concentration) เปนสมาธขนตน ซงคนทวไปอาจใชในการปฏบตหนาทการงานในชวตประจาวนใหไดผลด และจะใชเปนจดตงตนในการเจรญวปสสนากได 2. อปจารสมาธ สมาธเฉยดๆ หรอสมาธจวนจะแนวแน (access concentration) เปนสมาธขนระงบนวรณได กอนทจะเขาสภาวะแหงฌาน หรอสมาธในบพภาคแหงอปปนาสมาธ 3. อปปนาสมาธ สมาธแนวแน หรอสมาธทแนบสนท (attainment concentration) เปนสมาธระดบสงสด ซงมในฌานทงหลาย ถอวาเปนผลสาเรจทตองการของการเจรญสมาธ45

46 สมาธอยางทสองและสาม มกลาวถงบอยๆ ในคาอธบายเกยวกบการเจรญกรรมฐาน และมทกาหนดคอนขางชดเจน คอ อปจารสมาธ เปนสมาธเมอจตตงมนโดยละนวรณทง 5 ได ถามองในแงการกาหนดอารมณกรรมฐาน กเปนชวงทเกดปฏภาคนมต (ภาพทมองเหนในใจของสงทใชเปนอารมณกรรมฐาน ซงประณตลกซงเลยจากขนทเปนภาพตดตาไปอกขนหนง เปนของเกดจากสญญาบรสทธ ปราศจากสปราศจากมลทน สามารถนกขยายหรอยอสวนไดตามปรารถนา)47 เปนสมาธจวนเจยนจะแนวแนโดยสมบรณ ใกลจะถงฌาน เมอชานชานาญคนดแลว กจะแนวแนกลายเปนอปปนาสมาธ 4 7

48 เปนองคแหงฌานตอไป แตสมาธอยางแรกคอขณกสมาธ ดเหมอนจะไมมเครองกาหนดหมายทชดเจน ในคมภรปรมตถมญชสา 4 8

49 กลาววา มลสมาธ (สมาธขนมล สมาธเบองตน หรอสมาธตนเคา) และบรกรรมสมาธ (สมาธขนตระเตรยมหรอเรมลงมอ) ทกลาวถงในคมภรวสทธมรรค49

50 เปนขณกสมาธ 4.3 อปสรรคของสมาธ : นวรณ 5 สงทจะกลาวตอไปน ไมใชสมาธ แตเปนปฏปกษ เปนศตร เปนอปสรรคของสมาธ เปนสงทตองกาจดเสย จงจะเกดสมาธ หรอจะพดวาเปนสงทตองกาจดเสยดวยสมาธกได สงเหลานมชอเฉพาะเรยกวา นวรณ นวรณ แปลวา เครองกดกน เครองขดขวาง แปลเอาความตามหลกวชาวา สงทกดกนการทางานของจต สงทขดขวางความดงามของจต สงททอนกาลงปญญา หรอแสดงความหมายใหเปนวชาการยงขนวา สงทกนจตไมใหกาวหนาในกศลธรรม ธรรมฝายชวทกนจตไมใหบรรลคณความด หรออกศลธรรมททาใหจตเศราหมองและทาปญญาใหออนกาลง คาอธบายลกษณะของนวรณทเปนพทธพจนมวา “ภกษทงหลาย ธรรม 5 ประการเหลาน เปนเครองกน (กศลธรรม) เปนเครองหาม (ความเจรญงอกงาม) ขนกดทบจตไว ทาปญญาใหออนกาลง”51 “เปนอปกเลสแหงจต (สนมใจหรอสงททาใหใจเศราหมอง) ทาปญญาใหออนกาลง”52 และวา “ธรรม 5 ประการ

46 นท.อ. 1/158 ; ปฏส. อ. 221 ; สงคณ. อ. 207 ; วสทธ. 1/184 47 วสทธ. 1/107, 160,175,187 : วนย. อ. 1/523 48 วสทธ. 1/160, 187 49 วสทธ. ฎกา 2/142,300 50 วสทธ. 2/127, 245 51 ส.ม. 19/499/135 52 ส.ม. 19/490/133

44

เหลาน เปนนวรณ ทาใหมดบอด ทาใหไรจกษ ทาใหไมมญาณ (สรางความไมร) ทาใหปญญาดบ สงเสรมความคบแคน ไมเปนไปเพอนพพาน”53 นวรณ 5 อยางนพงระวงอยานามาสบสนกบสมถะหรอสมาธ หากพบทใดพงตระหนกไววานไมใชสมถะ นไมใชสมาธ นวรณ 5 อยางนน คอ

1. กามฉนท ความอยากไดอยากเอา แปลตามศพทวา ความพอใจในกาม หรออภชฌา ความเพงเลงอยากได หมายถงความอยากไดกามคณทง 5 คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนกเลสพวกโลภะ จตทถกลอดวยอารมณตางๆ คดอยากไดโนนอยากไดน ตดใจโนนตดใจน คอยเขวออกไปหาอารมณอน ครนของอย ยอมไมตงมน ไมเดนเรยบไป ไมอาจเปนสมาธได

2. พยาบาท ความขดเคองแคนใจ ไดแก ความขดใจ แคนเคอง เกลยดชง ความผกใจเจบ การมองในแงราย การคดราย มองเหนคนอนเปนศตร ตลอดจนความโกรธ ความหงดหงด ฉนเฉยว ความรสกขดใจ ไมพอใจตางๆ จตทมวกระทบนนกระทบน สะดดนนสะดดน เดนไมเรยบ ไมไหลเนอง ยอมไมอาจเปนสมาธ

3. ถนมทธะ ความหดหและเซองซม หรอเซงและซม แยกเปนถนะ ความหดห หอเหยว ถดถอย ระยอ ทอแท ความซบเซา เหงาหงอย ละเหย ทเปนอาการของจตใจ กบถนมทธะ ความเซองซม เฉอยเฉา งวงเหงาหาวนอน โงกงวง อดอาด มนมว ตอตน อาการซมๆ เฉาๆ ทเปนไปทางกาย จตทถกอาการทางกายและทางใจอยางนครอบงา ยอมไมเขมแขง ไมคลองตว ไมเหมาะแกการใชงาน จงไมอาจเปนสมาธได

4. อทธจจกกกจจะ ความฟงซานและเดอดรอนใจ แยกเปนอทธจจะ ความทจตฟงซาน ไมสงบ สาย พรา พลานไป กบกกกจจะ ความวนวายใจ ราคาญใจ ระแวง เดอดรอนใจ ยงใจ กลมใจ กงวลใจ จตทถกอทธจจกกกจจะครอบงา ยอมพลาน ยอมควางไป ไมอาจสงบลงได จงไมเปนสมาธ

5. วจกจฉา ความลงเลสงสย ไดแก ความเคลอบแคลง ไมแนใจ สงสย เกยวกบพระศาสดา พระธรรม พระสงฆ เกยวกบสกขา เปนตน พดสนๆ วา คลางแคลงในกศลธรรมทงหลาย ตดสนไมได เชนวา สมาธนมคณคา มประโยชนควรแกการปฏบตหรอไม จะไดผลจรงหรอไม คดแยกไปสองทาง กาหนดไมลง จตทถกวจกจฉาขดไวกวนไวใหคางใหพราลงเลอย ยอมไมอาจแนวแนเปนสมาธ

4.4 ลกษณะของจตทเปนสมาธ ดงไดกลาวแลวขางตนวา อธจตตสกขา คอการฝกปรอเพอเสรมสรางคณภาพและสมรรถภาพของจต ดงนน สมาธ ซงเปนเปาหมายของอธจตสกขานน จงหมายถง ภาวะจตทมคณภาพและมสมรรถภาพดทสด จตทเปนสมาธ หรอมคณภาพดมสมรรถภาพสงนน มลกษณะทสาคญดงน

53 ท.ส. 9/125/95 ; 324/257 ; ท.ปา. 11/26/51 เปนตน

45

1. แขงแรง มพลงมาก ทานเปรยบไววาเหมอนกระแสนาทถกควบคมใหไหลพงไปในทศทางเดยว ยอมมกาลงแรงกวานาทถกปลอยใหไหลพรากระจายออกไป

2. ราบเรยบ สงบซง เหมอนสระหรอบงนาใหญ ทมนานงไมมลมพดตอง ไมมสงรบกวนใหกระเพอมไหว

3. ใส กระจาง มองเหนอะไรๆ ไดชด เหมอนสงบนง ไมเปนรวคลน และฝนละอองทมตกตะกอนนอนกนหมด

4. นมนวล ควรแกงาน หรอเหมาะแกการใชงาน เพราะไมเครยด ไมกระดาง ไมวน ไมขนมว ไมสบสน ไมเรารอน ไมกระวนกระวาย

4.5 ความมงหมายและประโยชนของสมาธ53

54 ความมงหมายของสมาธทใชอยางถกตอง หรอพดตามศพทวาความมงหมายของสมมาสมาธนน กเพอเตรยมจตใหพรอมทจะใชปญญาอยางไดผลด พดอยางงายๆ วาสมาธเพอปญญา ดงบาลทวา “สมาธเพออรรถคอยถาภตญาณทสสนะ สมาธเพอจดหมายคอการรเหนตามเปนจรง”บาง “สมาธมยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส ความมงหมายและผลสนองทพงประสงคของสมาธคอการรเหนสงทงหลายตามทมนเปนจรง” บาง “จตตวสทธ เพยงแคมทฏฐวสทธเปนอรรถ (การบาเพญสมาธใหจตบรสทธ มจดหมายอยแคจะทาความเหนความเขาใจใหถกตองบรสทธ” บาง แมวาสมาธจะมความมงหมายดงกลาวมานกจรง แตสมาธกยงคณประโยชนอยางอนๆ ทนอกเหนอไปจากจดมงหมายนนอก ประโยชนบางอยางเปนผลพลอยไดในระหวางการปฏบตเพอบรรลจดหมายของสมาธนนเอง บางอยางเปนประโยชนสวนพเศษออกไปซงตองอาศยการฝกฝนยงกวาธรรมดา บางอยางเปนประโยชนทเกอกลแมแกทานทไดบรรลจดหมายของสมาธเสรจสนไปแลว โดยสรป พอจะประมวลประโยชนของสมาธไดดงน ก. ประโยชนทเปนจดหมายหรออดมคตทางศาสนา เปนประโยชนทเปนความมงหมายแทจรงของสมาธตามหลกพระพทธศาสนา คอเปนสวนสาคญอยางหนงแหงการปฏบตเพอบรรลจดหมายสงสด อนไดแก ความหลดพนจากกเลสและทกขทงปวง

1) ประโยชนทตรงแทของขอน คอการเตรยมจตใหพรอมทจะใชปญญาพจารณาใหรแจงสภาวธรรมตามความเปนจรง เรยกตามศพทวา เปนบาทแหงวปสสนา หรอทาใหเกดยถาภตญาณทศนะ ซงจะนาไปสวชชาและวมตตในทสด

2) ประโยชนทรองลงมาในแนวเดยวกนน แมจะไมถอวาเปนจดหมายทแทจรงคอการบรรลภาวะทจตหลดพนจากกเลสชวคราวทเรยกวาเจโตวมตตประเภทยงไมเดดขาด กลาวคอ หลดพนจากกเลสดวยอานาจพลงจต โดยเฉพาะดวยกาลงของฌาน กเลสถก

54 พระธรรมปฎก,สมาธฐานสสขภาพจตและปญญาหยงร,(กรงเทพฯ:มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,2542)หนา14-15.

46

กาลงสมาธกด ขม หรอทบไว ตลอดเวลาทอยในสมาธนน เรยกเปนศพทวา วกขมภนวมตต

ข. ประโยชนในดานการสรางความสามารถพเศษเหนอสามญวสย ทเปนผลสาเรจอยางสงในทางจตหรอเรยกสนๆ วาประโยชนในดานอภญญา ไดแกการใชสมาธระดบฌานสมาบตเปนฐาน ทาใหเกดฤทธและอภญญาขนโลกยอยางอนๆ คอ หทพย ตาทพย ทายใจคนอนได ระลกชาตได จาพวกทปจจบนเรยกวา ESP (Extrasensory Perception) ค. ประโยชนในดานสขภาพจตและการพฒนาบคลกภาพ เชน ทาใหเปนผมจตใจและมบคลกลกษณะเขมแขง หนกแนน มนคง สงบ เยอกเยน สภาพ นมนวล สดชอ ผองใส กระฉบกระเฉง กระปรกระเปรา เบกบาน งามสงา มเมตตากรณา มองดรจกตนเองและผอนตามความเปนจรง เตรยมจตใหอยในสภาพพรอมและงายแกการปลกฝงคณธรรมตางๆ และเสรมสรางนสยทด รทาใจใหสงบและสะกดยงผอนเบาความทกขทเกดขนในใจได เรยกอยางสมยใหมวา มความมนคงทางอารมณ และมภมคมกนโรคทางจต ง. ประโยชนในชวตประจาวน เชน

1) ใชชวยทาใหจตใจผอนคลายหายเครยด เกดความสงบหายกระวนกระวาย ยงหยดจากความกลดกลมวตกกงวล เปนเครองพกผอนกาย ใหใจสบายและมความสข เชนบงทานทาอานาปานสต (กาหนดลมหายใจเขาออก) ในเวลาทจาเปนตองรอคอยและไมมอะไรทจะทา เหมอนดงเวลานงตดในรถประจาทาง หรอปฏบตสลบแทรกในเวลาทางานใชสมองหนก เปนตน

2) เปนเครองเสรมสรางประสทธภาพในการทางาน การเลาเรยน และการทากจทกอยาง เพราะจตทเปนสมาธ แนวแนอยกบสงทกาลงกระทา ไมฟงซาน ไมวอกแวก ไมเลอนลอยเสย ยอมชวยใหเรยน ใหการคด ใหทางานไดผลด การงานกเปนไปโดยรอบคอบ ไมผดพลาด และปองกนอบตเหตไดด เพราะเมอมสมาธกยอมมสตกากบอยดวย

3) ชวยเสรมสขภาพกายและใชแกโรคได รางกายกบจตใจอาศยกนและมอทธพลตอกน คนทวไปเมอกายไมสบาย จตใจกพลอยออนแอเศราหมองขนมว ครนเสยใจไมมกาลงใจ กยงซาใหโรคทางกายนนทรดหนกลงไปอก แมในเวลาทรางกายเปนปกต พอประสบเรองราวใหเศราเสยใจรนแรง กลมปวยเจบไขไปได สวนผทมจตใจเขมแขงสมบรณ เมอเจบปวยกายกไมสบายอยแคกายเทานน จตใจไมพลอยปวยไปดวย ยงกวานนกลบใชใจทสบายมกาลงจตเขมแขงนนหนกลบมาสงอทธพลบรรเทาหรอผอนเบาโรคทางกายไดอกดวย อาจทาใหโรคหายงายและไวขน หรอแมแตใชกาลงสมาธระงบทกขเวทนาทางกายไวกได ในดานดผมจตใจผองใสเบกบาน ยอมชวยใหกายเอบอม ผวพรรณ ผองใส สขภาพกายด เปนภมตานทานโรคไปในตว ความสมพนธนมผลตออตราสวนของความตองการ และการเผาผลาญใชพลงงานของรางกายดวย เชน จตใจทสบายผองใสสดชนเบกบานนน ตองการ

47

อาหารนอยลงในการทจะทาใหรางกายสมบรณผองใส เชนคนธรรมดา มเรองดใจ ปลาบปลมอมใจ ไมหวขาว หรอพระทบรรลธรรมแลวมปตเปนภกษา ฉนอาหารวนละมอเดยว แตผวพรรณผองใส เพราะไมหวนละหอยความหลง ไมเพอหวงอนาคต ไมเฉพาะจตใจดชวยเสรมใหสขภาพกายดเทานน โรคกายหลายอยางเปนเรองของกายจตสมพนธ เกดจากความแปรปรวนทางจตใจ เชน ความมกโกรธบาง ความกลมกงวลบาง ทาใหเกดโรคปวดศรษะบางอยาง หรอโรคแผลในกระเพาะอาหารอาจเกดไดเปนตน เมอทาจตใจใหดดวยวธอยางใดอยางหนงกชวยแกไขโรคเหลานนได ประโยชนขอนจะสมบรณตอเมอมปญญาทรเทาทนสภาวธรรมประกอบอยดวย

เมอกลาวถงประโยชนของการปฏบตสมาธเปนประจาในทางโลกนน อาจารย น.พ.เฉก ธนศร ไดแบงประโยชนออกเปน 8 ประการคอ54

55 1) ในการตอสการรบและเสรมใหเกดความกลาหาญ ในประว ตของคนสาคญๆ ของท งประเทศไทยและตางประเทศ เรามกจะพบวาพระมหากษตรย แมทพนายกองและมหาบรษตางๆ ในโลกนทมชอเสยงเดนๆ นนมกจะมประวตและพนฐานของพลงจตหรอสมาธในการทางาน การตอสหรอการสงครามอกทงการสรางเสรมพลงกายเพอการตอสเปนพเศษทงสนทาใหเกดความกลาหาญชาญชยเหนอศตร สาหรบบคคลทเปนนกบรหาร นกการเมอง นกการทหาร นกธรกจ การธนาคาร และผดารงตาแหนงสาคญ ทานยงจาเปนทจะตองหาเวลาวางปฏบตสมาธ พกจต และถาจะใหดยงขนทานกควรออกกาลงกายควบคไปดวย จะเหนไดวา บคคลสาคญๆ ของโลกนนลวนแลวแตใหความสาคญแกจตดวยสมาธ ดงนนถาจตไดรบการฝกฝนอบรมเปนพนฐานทมนคงดแลว การตดสนใจจะสงการใด ๆ ซงจะตองสงผลถงประชาชนทวไปนนกยอมนาความสาเรจตามวตถประสงคแหงความตงใจนนๆ ไดเสมอไป อนจะนาความสงบสขและความเปนธรรมในสงคมมาสประชาชนในชาตอยางแนนอนเปนทวางใจได 2) ในการประกอบกจการงานและการดารงชวตอยางสมบรณแบบ บคคลผประสบความสาเรจในชวต ไมวาจะเปนภาคเอกชนหรอราชการทงในอดตและปจจบน จะพบเหนไดวา คนๆ หนงไดรบมอบหมายใหรบผดชอบงานการตางๆ มากมายหลายเรอง แตเขากสามารถทางานนนๆ ทไดรบมอบหมายสาเรจลลวงไปไดดวยความเรยบรอย ตรงกนขาม บางคนแมแตงานชนเดยวของตนกยงไมสามารถทาใหบรรลผลสาเรจเลย ถาไดศกษาใหดจะพบวาทานทประสบความสาเรจเหลานน นอกจากจะมคณสมบตเดนทางดานหนงดานใดแลว สงสาคญยงทซอนอยในตวของทานผนนกคอ การเปนผมสมาธในการทางานเหนอคนธรรมดาดวยกนทงนน และเปนทยอมรบกนวา สมาธทไดรบการฝกฝนปฏบตโดยสมาเสมอนน ใหผลไดดกวาผทมสมาธโดยกาเนด และไมไดฝกปฏบต ซงมบางทานเปรยบเทยบเหมอนกบการใสเสอจากการวดตวตดเสอ เราจะไดเสอทรดรปเหมาะเจาะดกวาทจะใชเสอสาเรจรป

55 เฉก ธนศร , สมาธกบคณภาพชวต, (กรงเทพฯ : อกษรสมพนธ จากด, 2533) หนา 49.

48

3) ในการศกษาเลาเรยน ความประพฤตและการเขาใจตวเอง การศกษาเลาเรยนนมความจาเปนอยางยงทจะตองอาศยสมาธ เราจะเหนไดงายๆ วา ถานกเรยนหรอนกศกษาผใดทเอาใจใสในการเลาเรยนดวยความตงใจ นกศกษาเหลานนจะประสบผลสาเรจดมความเขาใจในวชานนและทานอาจจะสงเกตไดวา ถาระยะใดกตามทเดกมปญหาทางครอบครว หรอไดรบการกระทบกระเทอนทางจตใจ ระยะนนเดกจะไมมสมาธในการฟงคาสอนของครบาอาจารย ผลการเรยนจะตกตาลงอยางเหนไดชดเจน ดงนนสมาธจงเปนสงสาคญทยงทจะชวยใหการศกษาของเดกดขน เดกบางคนมสมาธดโดยกาเนดกจรงอย แตถาไดรบการฝกปฏบตดวยแลวจะชวยใหการศกษาเลาเรยนแมกระทงความประพฤตตางๆ เปลยนแปลงไปในทางทดขนอยางชดแจง ประกอบกบภาวะทางสงคมในปจจบนนทกอยางตองแขงขนชงดชงเดนกน พลเมองโลกเพมขนอยางนาเปนหวง สถานศกษาไมพอเพยงกบความตองการ และเมอศกษาสาเรจไปแลวแตไมมงานใหทา เหลานเปนปญหาทตองมการสอบแขงขนกนนบตงแตการสอบแขงขนระดบอนบาลจนกระทงถงการสอบเขาทางาน ความยากของการเปนอยในสงคมมากขนทกท จงจาเปนตองเพมพนความสามารถทางสตปญญาไมมวธอนใดเลยนอกจากการปฏบตสมาธ 4) ในการกฬา ปจจบนนประเทศตางๆ ในยโรปและอเมรกาทงประเทศญปน ไดจดเวลาใหนกกฬาไดมการฝกปฏบตสมาธควบคกนไปกบการฝกซอมใหรางกายเกดความทรหดอดทนและเพมความสามารถในเชงกฬาดวย เพราะเปนททราบกนดวาคนเรานนมพลงสะสมหรอพลงสารอง (reserve power) บางทเรยกวา พลงแฝง (Latent power) อยในตวดวยกนทกคน แตการจะนาเอาพลงดงกลาวออกมาใชนนตองมวธหรอมเหตปจจย ยกตวอยางเชน เวลาตกใจเมอเกดไฟไหมบาน เขาสามารถยกกาปนหรอหบหอทมนาหนกเกนกวากาลงตามปกตจะเคลอนได แตเพราะความตกใจเขาสามารถวงหนไปไดอยางสบายๆ ประดจของนนเบา แตพอหายตกใจแลว เขากลบยกไมเขยอน สงนอธบายวา คนเรานนธรรมชาตไดสรางศกยภาพไวใหในตวนนมากมาย แตในภาระกจปกตประจาวนนนเราใชมนเพยง 10 –25 % เทานน ในทางกฬา การฝกซอมบอยๆ จงเปนของจาเปนอยางยงสาหรบนกกฬา ถาเขาเรงใหความสาคญกบสมาธแลว กพยายามฝกจตใหเกดสมาธ จนสามารถจะนาเอาพลงจตทไดจากการฝกจนเปนอตโนมตนนไปจดระเบด หรอเสรมการทางานในกฬานนๆ อกตอหนง ดงนนการทเราสามารถทาใหจตถงระดบทาใหเกด Will Power ซงพลงจตนแหละจะไปประสานใหกลามเนอสวนตางๆ ของรางกายตลอดจนประสาทและสมองตางกจะเคลอนไหวไหลไปอยางราบเรยบเปนระเบยบ จนเปนอตโนมตทาใหเกดพลงเคลอนอยางตอเนองและมพลงแรงโดยไมหยดหรอสะดดเรยกวาทาใหเกด Skill Action ซงไมใชเปน Action ธรรมดาๆ 5) ในการรกษาโรคใหแกตวเอง โรคทเกดกบมนษยนนมมากมายหลายชนด บางชนดเชนมะเรงกยงไมมทางรกษาใหหายขาดได เพราะยงไมรสาเหตแนชด โรคบางชนดไมสามารถจะหาสาเหตไดวาเกดขนเพราะอะไร แตมอาการรอยแปด ทเรยกวา Psychosomatic disorders หรอ Psychophysiologic disorders บางทเราเรยกวา “โรคนามรป” หรอ “โรคแหงกรรม” ซงถอวาเปนโรคจตประสาทแปรปรวนชนดหนง โรคดงกลาวนบางครงการใชยารกษาไมเปนผล แตปรากฏวา ผฝกปฏบตสมาธทเจบปวยดวยโรคดงกลาวน อาการตางๆ จะหายไปหมดหลงจากทไดฝกปฏบตสมาธจนครบกาหนดเวลา สงสาคญยงจากผลของสมาธคอ พลงจตทแขงกวาปกต จะชวยเสรมสรางความตานทานใหแกเซลลทกชนด แมแตเซลลของมะเรงกถกตานทานใหหยดอยกบท

49

ประกอบกบกาลงใจหรอพลงจตทแกรงขนจงเกดความกลาหาญไมกลว เพราะเปนททราบดวาหากเมอใดเกดความกลว กลาวคอกาลงใจเสยเมอใดแลว องคาพยพในรางกายจะขาดสมดลยทนทถาถงจดสงสด นนหมายความถงการถงซงจดจบของชวตนนเอง ซงแสดงใหเหนวา แมผปวยดวยโรคมะเรง หากสามารถปฏบตสมาธเขาชวยกสามารถยดอายใหอยนานกวาปกตไดอยางไมนาเชอ และเมอจะตายกตายอยางมสตดทเรยกวา เตรยมพรอมทจะตายอกดวยโดยไมไดมความกลวตาย 6) ในการรกษาโรคใหแกผอน ในการปฏบตสมมาสมาธนน จะตองมการอนเครอง “การแผเมตตา” และ “มใจเปนทาน” การแผเมตตานจะชวยใหจตใจสงบใจนงสบาย หายกงวล มความเมตตาตอมนษยและสตวโลก แมกระทงศตรผคดราย ผลประโยชนสาคญทสดทเราจะไดรบจากการแผเมตตาน คอผลประโยชนทผอนจะไดรบจากการแผเมตตาของเรา กลาวคอนอกจากจตของเราเองจะเกดความสงบใจแลว จตใจของผอนทอยรอบ ๆ เรา หรอของผทเราเจาะจงแผเมตตาไปใหกจะสงบตามไปดวย ทงนเพราะมกระแสจตหรอพลงทพงออกไปจากตวผแผเมตตา ซงผอนสามารถจะรบความคดหรอพลงนนได ฉะนนคนทมสมาธดจงสามารถอานความคดของผอนได หรอสามารถจะตดตอกนไดโดยการสงกระแสจต ไดมนกวทยาศาสตรทเมอง Oxford ในประเทศองกฤษ และในประเทศฮอลแลนด ทศกษาทฤษฎการแผเมตตาในวชา Radionics ซงเปนวชาแขนงใหม ไดพสจนวามพลงชนดหนงทเขาใหชอวา Primary Magnetic Energy พงออกจากรางกายของมนษยตามจดตางๆ ทสาคญ คอ บรเวณหนาผาก ตรงคอ ตรงหวใจ และบรเวณทองเหนอระดบสะดอเลกนอย และฝามอทงสองขาง พวกนกวทยาศาสตรเหลานจงไดทดลองสงพลงดงกลาวนไปยงจดทเจบปวยดวยโรคตางๆ ปรากฏวาคนไขรสกสบายขน สวนใหญจะชวยรกษาใหหายจากโรครายเรวขน 7) ในการเปลยนวถชวตใหม การทาสมาธนน จะทาใหเราไดรบความสงบ เยนใจ เตมไปดวยเหตผลและการควบคมตนเอง ไมทาอะไรตามใจตวและขาดเหตผล คดใหเหนคณและโทษตอผอนและตนเองอยเสมอ จะทาใหเปนผไมมความรสกทกขหมนหมองประจาใจ ใจกมหลกไมเลอนลอย ดงทเคยเปนมา เหมอนมอาชพเปนหลก หรอมอาคารบานเมอง มทอยอาศยไมเดอนรอน น.พ.เฉก ธนศร ไดเขยนถงบนทกของมสเตอรสตฟ แปลนตน ทแสดงใหเหนถงสมาธกบการเปลยนแปลงชวตของเขาวา55

56 กอนทเขาจะไดฝกสมาธนนเขาไมมความสานกในหนาทของเขาเลย เขาจะไมสานกในการกระทานบตงแตเบาทสด เชนการเทยวเตร ตลอดจนการดมสรายาเมาชนดหวรานา ตอเมอไดปฏบตสมาธแลวเขากลบเปลยนวถชวตเปนคนละคน 8) ในการพฒนาจตใจ การฝกสมาธเปนวชาทลกเขาไปถงจตใจของมนษย การฝกปฏบตสมาธเปนการฝกใหคนไดรจกกบตนเองมากขน ไดเขาใจความหมายของชวตทแทจรง เมอเขาใจตนเองกจะทาใหเขาใจผอนตามไปดวย เปนการพฒนาจตใจของมนษยใหมความออนโยนมเมตตามความปรารถนาดตอผอนมากขน มองเหนชวตตามความเปนจรง อนนาไปสการอยรวมกนอยางสนตสขในสงคมและโลก

56 เฉก ธนศร , สมาธกบคณภาพชวต, (กรงเทพฯ : อกษรสมพนธ จากด, 2533) หนา 72.

50

4.6 ขนตอนการฝกสมาธตามหลกอานาปานสต อานาปานสต คอ วธกาหนดลมหายใจเขาออก เปนหนงในหลายวธการฝกสมาธทฝกงายและสะดวกทสด ซงมขนตอนในการฝกดงตอไปน 4.6.1 ขนเตรยมการปฏบต

1) เลอกสถานท สถานทจะตองใหเหมาะสมแกการฝกสมาธ คอตองเปนทไมอบลม ไมอกทก ปราศจากเสยงรบกวน ถามหองสาหรบฝกสมาธโดยเฉพาะยง

2) กาหนดเวลา ควรเลอกเวลาทเหมาะสม เชน ถาเปนเวลารบประทานอาหารอมใหมๆ หรอเวลาทางานมาจนเหนอยแลว เวลาเหลาน ไม เหมาะสาหรบการฝกสมาธ นอกจากนน ชวงเวลาทฝกแตละครงกไมควรใหนานจนเกนไป

3) สมาทานศล จะนมนตพระมาใหศล หรอถาไมมพระกตงจตงดเวนดวยตนเองกได เพอใหจตใจบรสทธสะอาด ซงเปนการปพนฐานสาหรบการทาสมาธ

4) นมสการพระรตนตรย สวดราลกถงพระคณของพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ อะระหง สมมาสมพทโธ ภะคะวา อเมห สกกาเรห ตง ภะคะวนตง อะภปชะยาม สะวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม อเมห สกกาเรห ตง ธมมง อะภปชะยาม สปะฎปนโน ภะคะวะโต สาวกะสงโฆ อเมห สกกาเรห ตง สงฆง อะภปชะยาม หรอจะสวดบทอนกได 5) อธษฐาน บางสานก กกลาวคาอธษฐานหรอคาสมาทาน ซงมคากลาวทแตกตางกน

แลวแตละสานก จดประสงคกเพอเปนการใหสจปฏญาณอยางจรงจงและจรงใจเปนการเสรมพลงจตใหเขมแขง เชน บางสานกอาจใชคาวา

“อมาหง ภะคะวา อตตะภาวง ตมหากง ปรจจะชาม” แปลวา “ขาพเจาขอมอบอตตภาพรางกายน แดพระผมพระภาคเจา เพอเจรญสมาธกรรมฐาน” พรอมกบกลาวคาสมาทานตอไปวา “อะหง สะมาธกมมฏฐานง สะมาทยาม สพพะทกขะนสสะระณะนพพานะสจฉกะระณตถายะ” (วา 3 หน) แปลวา “ ขาพเจาขอสมาทานสมาธกรรมฐาน เพอกระทาทกขใหสนไปและเพอกระทาใหแจงซงพระนพพาน” บางสานกกอาจจะไมมการกลาวคาอธษฐานหรอคาสมาทานอะไรเลยกได 6) แผเมตตา หมายถง การสงความปรารถนาดไปยงสรรพสตวทงหลาย จะสวดภาษา

บาลหรอคาไทยกได หรอไมสวด แตตงจตสงความรกความปรารถนาดไปยงสรรพสตวเหลานนกได

51

7) ตดกงวล หมายถง การตดหวง ตดกงวลทกอยางใหหมดสนไป อยาคดเรองงาน เรองเรยน เรองญาตมตร อยาคดถงอดต อนาคต ใหกาหนดเฉพาะเรองทจะฝกสมาธขณะน เดยวนเทานน

4.6.2 ขนการปฏบต 1) เตรยมทานง ใหนงบนพนในทา “สมาธ” หรอทเรยกกนวา “ทาขดสมาธ” หรอทพระเรยกวา “นงคบลลงก” เหมอนพระพทธรปปางสมาธ ใหรางกายทอนบนตงตรง กระดกสนหลง 18 ขอ มปลายจดกบอกผาย ไหลผงหนงทองตงใหสนเทาชดทองนอย ถาไมเอาขาไขวกน กเอาขาขวาทบขาซาย สาหรบสตร นงทานไมถนด จะเปลยนเปนนงพบเพยบกได วางมอบนตกชดทองนอย มอขวาทบมอซาย นวหวแมมอจรดกน หรอนวชขวาจรดหวแมมอซาย ถานงไดทานกจะดมาก แตถาไมอาจนงแบบนได กอาจนงบนเกาอไดแตตองไมพงพนกเกาอ และจะตองไมเอยงซายเอยงขวาจะตองตงตวตรงใหได ถาไมเชนนนแลวระบบหายใจจะเดนไมสะดวก อาจจะทาใหงวงนอนได ถาหากยงนงไมสบายหรอมอาการเกรงหรอเครยด จงแกไขเสยใหเรยบรอย กอนฝกปฏบตสมาธตอไป เมอนงเรยบรอย ตงตวตรงแลว จะตองมสตกลาวคอดารงสตเฉพาะเหนาทเรยกวา “ตงกายตรงดารงสตมน” สวนตาจะหลบหรอลมกไดสดแตสะดวกและใจไมฟงซาน ถาหลบตากอาจจะดกวา แตถาลมตากอาจทอดลงหรอมองทปลายจมกใหเปนทสบาย เมอไดนงเขาทในลกษณะทถกตองสบายดแลว กใหสดลมหายใจเขาปอดชาๆ ลกๆ เตมปอดสกสองสามครง เพอผอนคลายความเครยดทางกายและจตใจ เปนการตงความรสกใหตวโลงและสมองโปรงสบายเสยกอน กจะมความพรอมทจะปฏบตในขนตอไป 2) กาหนดลมหายใจ อาจทาไดหลายวธโดยเลอกเอาวธใดวธหนง ดงน

ก. มสตกาหนดลมหายใจเขาออกเฉยๆไมตองนบ เวลาหายใจเขาหายใจออก ยาวหรอสน กใหมสตกาหนดรวา หายใจเขาหายใจออกยาวหรอสน เชนหายใจเขายาวกมสตรทนวาหายใจเขายาว หรอหายใจเขาสน กมสตกาหนดรวาหายใจเขาสน ในกรณหายใจออกกเชนกนพดสนๆ วา ในขณะหายใจเขาออกยาวหรอสนอยางไรนน จะตองมสตกาหนดใหรตวทวพรอมไมเผลอ

ข. มสตกาหนดอาการยบหรอพองของทอง ขณะหายใจเขาหายใจออก กลาวคอ เวลาหายใจเขา ทองจะพองขน ใหใชสตกาหนดททองใหทนกบการพองของทองนนพรอมกบภาวนาวา “พองหนอ” เวลาหายใจออกทองจะยบ ใหใชสตกาหนดใหทนกบการยบของทองพรอมกบภาวนาวา “ยบหนอ” ขอสาคญจะตองใหทนการณ ขณะททองพองสตตองรทนพรอมกบกาหนดในใจ หรอภาวนาวา “ยบ” พอทองสดพองกรบกาหนดวา “หนอ” เมอทองเรมยบกาหนดวา “ยบ” พอหยดยบกวา “หนอ” แลวการกาหนดในใจหรอภาวนาวา “ยบหนอ” กจะเปนคาทเปนไปตดตอกนตามอาการของทองโดยอตโนมต ขอควรระวงกคอวาทองยงไมพอง กอยาพงกาหนดวา “พอง” และเมอพองแลวแต

52

ยงไมสดพองกอยาพงวา “หนอ” กรณททองยบกเชนเดยวกน ใหกาหนดหรอภาวนาวา “ยบหนอ” ใหถกตองกบจงหวะอาการของทอง และใหกาหนดอยางนเรอยไปจนกวาจะครบเวลาทกาหนดไว

ค. มสตกาหนดในใจหรอภาวนา “พทโธ” ในขณะหายใจเขาออก กลาวคอใหมสตรตวกาหนด ขณะหายใจเขา ใหภาวนาวา “พท” และขณะหายใจออกใหภาวนาวา “โธ” นอกจากคาวา พทโธ นแลว อาจเลอกคาทเหมาะสมใด ๆ มาภาวนาในใจกได เชนคาวา “อะระหง สมมา” หรอ “สมมา อะระหง” เปนตน แตจะตองมสตสงใจตามไปกาหนดจดเรมตน ทามกลาง และทสดของลมหายใจ จดเรมตนกคอตนลม ทามกลางกคอกลางลม และทสดของลมหายใจกคอปลายลม เมอทาตามวธนไดผลพอสมควรแลว อาจจะเปลยนบรรยากาศไปเปนวธตงจตกาหนดเฉพาะจดใดจดหนงใน 3 จด คอปลายจมก ทรวงอก หรอทอง ตามแตถนด แตทนยมกนมากคอทปลายจมก ซงเปนทางเขาออกของลม เพราะกาหนดงายกวาจดอน ทานไดเปรยบวธกาหนดทปลายจมกนเหมอนกบนายโคบาลเมอปลอยโคออกจากคอกตอนเชาแลว ไมตองตดตามมนไปทกฝกาว เพยงแตไปนงรอมนททานาแลวตอนเยนมนจะตองลงกนนาททานานน แลวไลตอนมนกลบเขาคอกโดยสะดวกฉนใด ผฝกสมาธวธนกฉนนน เพยงแตตงสตคอยกาหนดทปลายจมกแหงเดยวกพอ เพราะลมหายใจจะตองผานทางนแนนอนไมวาจะเขา หรอออกกตาม ใหทาอยางนเรอยไปจนจตสงบเปนสมาธ

ง. มสตกาหนดลมหายใจเขาออกโดยการนบ เมอนบอยางชาๆ แลวอาจเปลยนไปนบอยางเรว วธนบอยางชา จะตองนบในใจเปนค ๆ คอหายใจเขานบ 1 หายใจออกนบ 1 เรอยไปจะตองไมตากวา 5 และอยาใหเกน 10 เลขจะตองเรยงลาดบ อยาโจนขาม ใหนบขณะหายใจอยางสบายๆ เปนค เมอครบ 5 คแลว ใหเรมตนใหม แลวเพมอก 1 ค เปนท 6 แลวตงตนใหมเพมทละคไปจนครบ 10 ค แลวกลบยอนไปท 5 คใหม จนถง 10 อยอยางนเรอยไป ดงน

1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 7,7 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 7,7 8,8 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 7,7 8,8 9,9 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 7,7 8,8 9,9 10,10 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 ฯลฯ

เมอลมหายใจเขาออกปรากฎแกใจชดเจนดแลว นนกคอ จตอยกบลมหายใจ ไม

สายฟงไปภายนอก กใหเลกนบอยางชา แลวเปลยนเปนวธนบลมหายใจอยาง

53

เรวๆ โดยไมคานงถงลมเขาในหรอออกนอกกาหนดแตลมทมาถงจมก นบเรวๆ จากหนง 5 แลวขนใหม 1 ถง 6 เพมทละ 1 เรอยไปจน 1 ถง 10 แลวเรม 1 ถง 5 ใหมอก ไมตองกาหนดลมหายใจเขาออก แตใหเอาสตกาหนด ณ จดทลมกระทบคอทปลายจมก หรอรมฝปากบน พงนบเรวๆ อยางนนเรอยไป จนการนบไมหลงลม คลองแคลว ไมสบสน และจตเปนสมาธด วธนบอยางเรวอยางทกลาวน เขยนเปนตวเลขแสดงการนบไดดงน

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 ฯลฯ

รวมความวา การจะใชวธใดฝกสมาธ ขอสาคญโปรดอยาลมวา สต คอหวใจของการฝกสมาธ ความมงหมายประการสาคญทสดของการฝกสมาธ กคอตองการใหเปนผมสต ตองการใหมสตอยกบตวทกขณะ เพราะขณะใดสตอยกบตว จตกจะเปนสมาธไดหรอพดอกนยหนง ถาสตเกด สมาธกเกด ถาสตไมเกด สมาธกเตลด มสตเพยงชวขณะ สมาธกมเพยงชวขณะ ถามสตตดตอกนไปทกขณะจตนานๆ จตกจะเปนสมาธนานๆ ถาขาดสต หรอสตฟนเฟอน สมาธกเกดขนไมไดเลย เพราะฉะนน กอนฝกปฏบตสมาธทกครง ทานจงยาเตอนเสมอวา “….ตงกายตรงดารงสตมน…” ทงน เพราะสตทาหนาทเปนเสมอนเชอกผกมดจตใหแนน อยกบสงใดสงหนงโดยเฉพาะหรอมอารมณหนงเดยวนนเอง

⌦

54

⌫

5.1 ความหมายของกจวตร “กจวตร” หมายถง กจททาเปนประจา หรอกจทางศาสนาททาประจาวน เชน การทาวตรเชาเยน เมอถอตามความหมายนแลว ศาสนกชนทกศาสนากจะมกจวตรของตน สาหรบพทธศาสนกชนหรอผนบถอพทธศาสนา การบาเพญกจวตร นบวาเปนสงจาเปนเพราะเปนการประพฤตธรรมอยางหนง ซงจะเปนอบายฝกตนเอง อบรมตนเองใหเปนผตงมนอยในคณงามความด มจตใจทผองใส จะเปนสญลกษณใหเหนและทราบไดทนทวาผนนเปนผนบถอพทธศาสนาหรอพทธศาสนกชน เพราะฉะนน การทจะไดรวาใครนบถอศาสนาอะไรนน สงทจะบงบอกใหคนทวไปทราบกคอการประพฤตตนในชวตประจาวนนนเอง 5.2 กจวตรตางๆ ของพทธศาสนกชน ในการดาเนนชวตประจาวนนน พทธศาสนกชนโดยทวไป ควรจะไดบาเพญกจวตรตางๆ ดงตอไปน 5.2.1. การไหวพระสวดมนต การไหวพระสวดมนต เปนการแสดงความเคารพบชาและระลกถงพระรตนตรยคอพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ ซงเปนทเคารพนบถอบชาสงสด เปนทพงทระลกถงสงสด พทธศาสนกชนควรไหวพระสวดมนตเปนกจวตรประจาวน จะเปนเวลาเยนหรอกอนเขานอน หรอตอนตนนอนในเวลาเชากได แตทนยมกนมากคอเวลากอนนอน การสวดมนตนน ไมใชเปนการสวดออนวอนหรอวงวอนเหมอนศาสนาอน แตเปนอบายวธทาจตใจใหสงบเยอกเยนมนคง เปลองทกขออกจากใจและไมปรารถนารายแกคนอนๆ ในเวลากลางวนทงวนนนรางกายและจตใจไดตรากตรางานมา เมอรางกายไดอาบนาชาระเหงอไคลใหสะอาดใหสบายสดชนแลว จตกควรจะไดรบความสงบสะอาดสวางสดชนเชนกน การไหวพระสวดมนตเปนวธการชาระจตใหสะอาดสดชนสงบเยอกเยนไดอยางประหลาด บทสวดมนตอาจจะมหลายสานวน สามารถเลอกใชใหเหมาะสมกบนสยทตนชอบได แตกควรจะไดยดหลกไวดงน กอนจะเขานอน เขาไปในหองพระ หรอทประดษฐานพระพทธรปไว จดเทยนธปบชาไว ณ ทบชา เสรจแลวนงคกเขาประนมมอไว แลวสวดมนตดงน คากลาวสวดมนตไหวพระ อะระหง สมมาสมพทโธ ภะคะวา พทธง ภะคะวนตง อะภวาเทม กราบลง 1 หน สะวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม ธมมง นะมสสาม กราบลง 1 หน

55

สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ สงฆง นะมาม กราบลง 1 หน จากนนนงพบเพยบประนมมอแลวสวดมนตบทตาง ๆ ดงน สวดบทนมสการ “นะโม ตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ นะโม ตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ นะโม ตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ” สวดบทพทธคณ “อตป โส ภะคะวา อะระหง สมมาสมพทโธ วชชาจรณะสมปนโน สคะโต โลกะวท อะนตตโร ปรสะทมมะสารถ สตถา เทวะมะนสสานง พทโธ ภะคะวาต (ราลกถงพระพทธเจาไดวา พระพทธเจาทรงรดรชอบไดเอง ทรงบรสทธสนเชง ทรงสงสารสงสอนผอน ใหรดรชอบดวย ขาพเจาถงพระพทธเจา เปนทพงตลอดชวต ไมมทพงอนจะยงกวา) สวดบทธรรมคณ “สะวากขาโต ภะคะวา ธมโม สนทฏฐโก อะกาลโก เอหปสสโก โอปะนะยโก ปจจตตง เวทตพโพ วญหต (ราลกในใจวาพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจา ยอมคมครองรกษาผปฏบตตามไมใหตกไปในทชว ขาพเจาถงพระธรรมเจา เปนทพงตลอดชวต ไมมทพงอนจะยงกวา) สวดบทสงฆคณ “ สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ อชปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ ญายะปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ สามจปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ ยะททง จตตาร ปรสะยคาน อฏฐะ ปรสะปคคะลา เอสะ ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ อาหเนยโย ปาหเนยโย ทกขเณยโย อญชะลกะระณโย อะนตตะรง ปญญกเขตตง โลกสสาต (ราลกในใจวา พระสงฆสาวกของพระพทธเจา เปนผปฏบตด ปฏบตควร ปฏบตชอบ เปนพยานในพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจา วาปฏบตตามไดจรง และมผลประเสรฐจรง ขาพเจาถงพระสงฆเจา เปนทพงตลอดชวตไมมทพงอนจะยงกวา) ลดมอลงแลวแผเมตตา

56

สงบจตแผเมตตา วาเบาๆ และคดตามไปดวย ตอไปราลกถงคณมารดาบดา คร อาจารย และผมพระคณทงหลาย

สงบสารวจจตราลกถงคณมารดาบดา คณครบาอาจารย และคณทานผมพระคณทงหลาย ตง อธษฐานใจตามประสงค

แผสวนบญแดผมพระคณ เทวดาอารกษและสรรพสตว แลวคกเขาขน ประนมมอ กราบลง 3 ครง เปนเสรจพธ 5.2.2. การทาบญตกบาตรแดพระภกษสงฆ ตอนเชาๆ ของทกวนจะเหนวา มพระภกษสามเณรออกบณฑบาต หรอออกโปรดสตวเพอเปดโอกาสใหพทธศาสนกชนไดทาบญตกบาตร หรอไดใสบาตร เปนการทาบญอยางหนงเรยกวา ทานมย บญทสาเรจดวยการบรจาคทาน การตกบาตรหรอใสบาตรน นบวาเปนสงทชาวพทธจกไดกระทาใหเปนกจวตรประจน เพอเปนการสบตออายพทธศาสนาดวยการบารงภกษสงหสามเณรใหไดศกษาเลาเรยนพระธรรมวนย แลวประพฤตปฏบตชอบเปนตวอยางพรอมทงนามาเผยแพรแกประชาชนทวไปไดประพฤตปฏบตตาม ทงเปนการฝกใจใหคลายความโลภ ความเหนแกตว ดวยการบรจาคทาน รจกเสยสละของตนเพอประโยชนแกคนอนเพอบชาคณพระศาสนา แมจะทาไมไดทกวน กไมเปนไร แตควรจะไดทาทกสปดาห เชนอาจจะตกบาตรประจาวนเกด หรอในวนเทศกาล ในวนสาคญของชาต ของศาสนากแลวแตความสะดวก และควรจะไดเขาใจในเรองการตกบาตรหรอใสบาตรดงตอไปน

1) อยาสวมรองเทาตกบาตร เพราะถอวาเปนการขาดความเคารพ 2) อยาใสบาตรเมอขาวเตมบาตรพระ เพราะจะลนออกมาเปอนจวรพระสงฆ 3) ควรตกบาตรดวยอาหารทรบประทานตามธรรมดา ไมควรจดอาหารเปนพเศษใสบาตร 4) ผลไมทตกบาตรทกชนด ควรลางใหสะอาด ไมควรตดหวทาย หรอปอกเปลอกออก 5) อยาเอาดอกไมธปเทยนหรอเงนทองใสบาตร 6) ไมควรเฉพาะเจาะจงตกบาตรเฉพาะในวนสาคญทางศาสนา และวนพระเทานน เพราะ

ตกบาตรวนไหน ๆ กมความสาคญเทากนหมด 7) ถาตกบาตรในวนสาคญทางศาสนาหรอในวนเทศกาลสาคญ ควรใสอาหารสดแตนอย

ใหใสอาหารแหง หากทางวดไดรบมากๆ จะไดจดสงไปชวยเหลอตามสถานทขาดแคลนตางๆ อนจะเกดประโยชนมากกวา และจะบงเกดผลบญเพมขนแกผตกบาตรเปนสองตออกดวย

5.2.3 การรกษาศล 5 เปนนตย ในศาสนาอน เชน ศาสนาอสลามกมอสลามกวตร 5 หรอ ศาสนาเชนกมปรญญา 5 เปนขอปฏบตประจาวนของศาสนกชน พทธศาสนากเชนกน การแสดงพฤตกรรม หรอการกระทาตางๆ ในชวตประจาวนของชาวพทธซงเปนตวบงชใหทราบไดวาเปนพทธศาสนกชนนน กเพราะมขอปฏบตประจาวน 5 ประการเรยกวา ศล 5 หรอ เบญจศล ทพระพทธเจา ตรสเรยกอกชอวา “นจศล” แปลวา “ศลทชาวพทธจะตองรกษาเปนประจา” หรอ “ประจาวน” เพราะฉะนนในชวตประจาวนของพทธศาสนกชนแตละวนนน จะตองเปนผตงมนอยในศล 5 หรอเบญจศล และควรจะทาพธสมาทานศล 5 เปนประจาทกๆ วนพระ หรอในโอกาสทมการประกอบพธกรรมทางศาสนา เพอเปนการปฏญาณตนตอหนาพระสงฆใหเกดความสนใจ

57

และศรทธาในการทจะยดมนอยในศล 5 ถาเปนไปไดควรจะสามารถกลาวคาอาราธนาศล 5 อาราธนาพระปรตร และอาราธนาธรรมได ศล 5 นเรยกอกชอวา มนษยธรรมเพราะเปนสงทผประพฤตปฏบตตามจะไดเปนมนษย หรอเปนคนเตมคน เปนหลกการเบองตนทจะใหคนเวนชวแลวทาความด ผเวนชวทาดตามหลกของศลนแหละ จะเปนมนษยหรอเปนคนเตมคน เมอสงคมมแตคนเตมคน กยอมจะเปนสงคมเปนประเทศชาต ทมแตความสงบสขโดยสวนเดยว 5.2.4 กจวตรในวนพระ วนพระเปนวนสาคญทางศาสนาเพราะเปนวนทพระพทธเจาทรงบญญตไว เพอเปนวนทใหพทธศาสนกชนไดบาเพญความดตาง ๆ เพราะฉะนนเมอวนพระมาถงเขา ชาวพทธศาสนกชนควรจะปฏบตกจวตรดงตอไปน

1) เชาทาบญตกบาตร (จะทาทบานหรอไปทาทวดกได) หรออาจจะทาบญถวายสงฆทาน กรวดนาอทศสวนกศล

2) เชาไปวด สมาทานศล ถวายทาน ฟงเทศน 3) ปดกวาดทาความสะอาดหองพระและทบชาพระทบาน เชดถทาความสะอาดกระถาง

ธป แจกน เชงเทยน เปลยนดอกไม ธป เทยน แลวทาการบชา 4) ควรสารวมวาจาการเจรจาไมวากบคนในบานหรอนอกบาน ใหมแตวาจาสภาพ

เรยบรอย ปราศจากคาหยาบ คาดดา และวจทจรตทกชนด 5) ควรแสวงหาความรทางศาสนา เชน อานหนงสอธรรมะ ฟงรายการธรรมทาง

วทยกระจายเสยงและวทยโทรทศน สนทนาธรรมะ 6) งดเวนอบายมข หรองานตางๆ ทแอบแฝงหรอมวสมอบายมข

5.2.5 กจในวนสาคญทางพทธศาสนา เมอวนสาคญทางศาสนา คอวนมาฆบชา วนวสาขบชา วนอาสาฬหบชา ไดเวยนมาถงในแตละป พทธศาสนกชนทวๆ ไป กจะประกอบการบชาและทาบญเปนกรณพเศษเพมขนจากวนพระธรรมดา เชน นอกจากทาบญตกบาตรในตอนเชาไปวดสมาทานศล 5 หรอ อโบสถศล ฟงเทศนตามวดตางๆ ทใกลเคยงแลว ยงตองจดทบชาพระประจาบานใหมดอกไม ธปเทยนมากขนและประณตขนเปนพเศษ ในตอนเยนกจะนาดอกไมธปเทยนไปประชมพรอมกนในพระอโบสถหรอทหนาพระอโบสถ หรอหนาพระสถป (บางวดจดทศาลาการเปรยญ) เมอพระสงฆมาประชมพรอมกนแลว กจะยนหนเขาหาพระปฏมา คอพระประธานในพระอโบสถ ชาวพทธศาสนกชนทวไป กจะยนใหเปนระเบยบอยถดจากพระสงฆออกไปพรอมทงประนมมอถอดอกไม ธป เทยน แลวพระสงฆผใหญในทนนๆ กกลาวนาคาบชา ทงหมดวาตามพรอมๆ กน เมอกลาวคาบชาเสรจแลว พระสงฆจะเดนนาหนาประทกษณพระปฏมารอบพระอโบสถ หรอพระสถป 3 รอบ รอบแรกสารวมใจราลกถงพระพทธคณ รอบทสองสารวมใจราลกถงพระธรรมคณ และรอบทสามสารวมใจราลกถงพระสงฆคณ ในขณะทเดนรอบพระอโบสถแบบเวยนขวาน เรยกวา เดนเวยนเทยน หรอกระทาประทกษณ 5.2.6 กจเมอผานปชนยวตถปชนยสถานทางพทธศาสนา เมอเดนทางผานพระพทธรป สถปเจดย พระธาต วหาร วดวาอาราม พระอโบสถและพระภกษสงฆ พทธศาสนกชน กจะแสดงความเคารพโดยการไหว คอการยกมอทประนมแลวยกขนพรอมกบกมศรษะลงเลกนอยใหมอประนมจรดหนาผาก นวหวแมมอ

58

ทงสองอยระหวางคว ทงนเพอเปนการนอมราลกถงคณพระรตนตรยอนเปนองคประกอบสาคญของพทธศาสนา และมคณคายงสาหรบพทธศาสนกชน 5.2.7 ผชายควรบวชตามโอกาสอนควร การบวชเปนกจสาหรบพทธศาสนกชนผชาย พทธศาสนกชนผชายทกคน ควรหาโอกาสบวช อยางนอยสก 15 วน หรอ 1 พรรษา (3เดอน) เพราะการบวชเปนการฝกอบรมตนทดมาก ความจรงแลวจะบวชอยเปนเวลาเทาไรไมมการบงคบ เมอหมดความพยายามแลวกใหลาสกขาหรอสกไดเสมอ การบวชถาอายตงแต 7 ขวบ จนถงอาย 19 ป ตองบวชเปนสามเณรเรยกวาบรรพชา รกษาศล 10 ขอ ถาอายตงแต 20 ปบรบรณ ตองบวชเปนพระเรยกวาอปสมบทรกษาศล 227 ขอ ขอสาคญตองรจดมงหมายของการบวชวาเพออะไร ตองปฏบตอยางไร มใชเปนการบวชเพอแตงงาน บวชตามประเพณ บวชใหบดามารดา บวชแกบน หรอบวชหนาศพเทานน แตตองเปนการบวชเพอศกษาพระธรรมวนยแลวประพฤตปฏบตฝกหดอบรมตนเองใหเปนผมความประพฤตทางกาย วาจา ตลอดทงใจใหเรยบรอย เมอลาสกขาออกมากจะไดเปนพลเมองทดของชาต เพราะฉะนนขอสาคญอกประการหนงกคอ เมอจะบวชกควรจะเลอกบวชในวดหรอในสานกทมการศกษาและการปฏบตพระธรรมวนยดทสดเทาทจะเลอกได 5.2.8 การอปถมภบารงพระศาสนา พทธศาสนกชน ควรถอเปนขอปฏบตในการหาโอกาสทาบญ คอบรจาคทรพยอปถมภบารงพทธศาสนาตามสมควรแกฐานะกาลงทรพยของตนๆ เพราะพทธศาสนาจะดารงอยได กเพราะพทธศาสนกชนแตละคนชวยกนอดหนน อปถมภ บารงตามโอกาส หรอตามควรแกกาลง อาจจะเปนในเรองศาสนสถาน ศาสนธรรม หรอศาสนบคคลกตาม ในเรองศาสนสถานหรอทเรยกกนวา ถาวรวตถ กอาจจะบรจาคทรพยในรปของผาปาหรอกฐน ตลอดทงออกความคดเหนในการซอมแซมบรณปฏสงขรณโบสถ วหาร ศาลาการเปรยญ หรอวดวาอาราม แมจะทาใหเลกนอยกยงดกวาไมทาหรอไมใสใจเอาเลย ในเรองศาสนธรรม กเปนเรองสาคญ เพราะเปนเสมอนศาสดาหรอตวแทนของศาสดา พทธศาสนกชน ควรจะไดหาโอกาสศกษาปฏบตตาม แนะนาใหผอนปฏบตตาม ควรเกบรกษาสะสมหนงสอเกยวกบธรรมะ หรอแมแตพระไตรปฎกไวในทเหมาะสมปลอดภยใหความเคารพตอหนงสอเหลานน จะจดหาไปถวายพระสงฆทวดบาง กจะเปนธรรมวทยาทาน สวนในเรองศาสนบคคล ในทนขอหมายถงเฉพาะพระภกษสงฆ สามเณร พทธศาสนกชน ควรจะไดชวยกนอปถมภบารงดวยปจจย 4 คอผาสงบจวร อาหารบณฑบาต เสนาสนะ ยารกษาโรค ตลอดทงบรขารเครองใชอนตามกาลงศรทธา เปนการสบตออายพทธศาสนาใหเปนมรดกอนลาคาสาหรบชาวพทธรนลกหลาน เหลน ฯลฯ คนไทยตลอดทงชาวโลกทวไปชวนรนดรกาล เพราะพทธศาสนาจะดารงตงมนอยได กดวยเหตทพระภกษสงฆสามเณรทาหนาทศกษาเลาเรยนและเทศนาสงสอนสบตอกนมา เพราะผบวชไมสามารถทจะประกอบอาชพหรอทาไรไถนาทาธรกจได เปนการผดวนยของพระทงจะเปนการเสยเวลาในการศกษาปฏบตธรรม ผบวชนนแมจะบวชเพยงชวคราว กเปนการสบตออายพระศาสนาและเปนการอบรมตนใหเปนคนด เพราะฉะนนพระภกษสงฆสามเณรจงควรจะไดรบการอปถมภบารงจากพทธศาสนกชนอยางสมาเสมอ 5.2.9 ยดหลกธรรมในการดาเนนชวตประจาวน ในการดาเนนช วตประจาวนนนพทธศาสนกชน กจะตองมธรรมะคาสงสอนของพระพทธเจา เปนกรอบเปนแนวทางเปนหลกยดสาหรบการประพฤตปฏบตตนในสถานการณตางๆ ในการประกอบกจการงานหนาทตางๆ อาชพตางๆ อยางนอยควรจะไดมธรรมะระดบพนฐานทวไป เชน ความเมตตา ความกตญ เปนตน

59

5.3 ขอควรทราบบางประการในการบาเพญกจวตรประจาวน ในการบาเพญกจวตรประจาวนนน มบางสงบางอยางทเกยวของกนทพทธศาสนกชนควรจะไดทราบ จะไดปฏบตอยางถกตอง 5.3.1 ทบชาประจาบาน นบวาเปนการสมควรอยางยงทพทธศาสนกชนจะมทบชาไวประจาบาน เพราะเปนผลดในทางอบรมจตใจของคนในบาน เปนทพานกใจและเปนสรมงคลแกบานเรอน อยางนอยสรปแลว ผลของการจดทบชาประจาบาน จะมพอเปนทสงเกตดงน

1) เปนทไหวพระสวดมนตประจาบาน 2) เปนทพงทางใจ จตใจของคนในบานจะอบอนและสงบเยอกเยน 3) เมอมเรองรายจะกลายเปนเรองด หนกกจะกลายเปนเบา 4) เปนเครองฝกหดอบรมบตรหลานไดด 5) เปนทตงแหงสรมงคล 6) คนอนยาเกรง 7) เปนสญลกษณแหงบานพทธศาสนกชน

ลกษณะทบชาประจาบาน จะประกอบดวยสวนสาคญ 6 ชน คอ พระพทธรปขนาดพอเหมาะ 1 องค แจกน ปกดอกไม 1 ค เชงเทยน 1 ค และกระถางปกธป 1 กระถาง สาหรบพระพทธรปนน เมอจดทแลวควรจะไดผนพระพกตรไปทางทศตะวนออกหรอทศเหนอจะเปนการด ทตงทบชาควรเลอกทโอโถงเปนสงาเทาทพอจะเลอกได และการจดตงหงบชาควรใหองคพระอยในระดบกบสายตาของผบชา เพอใหเกดทศนยภาพเปนผลทางจตใจ สวนบานใดจะสามารถมโตะหมบชาไดกยงเปนการด แตควรเลอกโตะหมบชาทเหมาะสมกบสถานทหรอหองไหวพระสวดมนต พระพทธรปและเครองบชาตางๆ ควรจะเลอกและจดแบบทมองดแลวเกดศรทธาความเลอมใสจตใจชมชน 5.3.2 การแสดงความเคารพ ในการไหวพระสวดมนตนนสงทสาคญอกอยางกคอ การแสดงความเคารพบชา ซงจะตองปฏบตใหพรอมมลทงทางกาย วาจา และใจ ทางกาย เชน ตองอาบนาชาระรางกายใหสะอาด นงหมเรยบรอย จะเปนการแตงกายธรรมดาหรอนงขาวหมขาวกสดแทแตสะดวกและโอกาส และจะตองกราบไหวประนมมอใหถกแบบตามประเพณ กลาวคอ ประนมมอ ตรงกบภาษาบาลวา “อญชล” ไดแก การทากระพมมอทงสองประนมใหฝามอทงสองประกบกน นวทกนวของมอทงสองแนบชดตรงกน ไมมเหลอมลากวากนหรอกางใหหาง ตงกระพมมอทประนมดวยอาการนไวในระหวางอก ใหตงตรงขนขางบน มลกษณะคลายดอกบวตม แนบศอกทงสองขางชดชายโครง ไมใหกางออกไป เปนการแสดงความเคารพ ใชเวลากอนกราบลง เวลาสวดมนต หรอฟงพระสวด พระเทศน หรอขณะพดกบพระ เปนตน ไหว ตรงกบภาษาบาลวา “วนทา” ไดแกการยกมอทประนมแลวดงกลาวขนพรอมกบกมศรษะลงเลกนอยใหมอประนมจรดหนาผาก นวหวแมมอทงสองอยระหวางคว ใชเวลากอนกราบลง ใชแสดงความเคารพพระในขณะทนงเกาอหรอยนอย ไมใชนงราบกบพน ใชแสดงคารวะเวลาผานปชนยสถาน ปชนยวตถทางพระศาสนา เปนตน

60

กราบ ตรงกบภาษาบาลวา “อภวาท” ไดแก การแสดงอาการกราบราบลงกบพน เปนการแสดงความเคารพอยางสง จะตองเปนการกราบแบบ “เบญจางคประดษฐ” คออาการกราบทครบองค 5 คอ เขาทงสองถงพนนบเปน 2 ฝามอทงสองถงพนนบเปน 2 และหนาผากถงพนนบเปน 1 รวมเปนองค 5 มวธปฏบตดงน

(1) ทาเตรยมตวกราบ ชายนงคกเขาปลอยใหนาหนกตวอยบนสนเทาทงสองตงลาตวใหตรงแยกเขาทงสองออกจากกน หางประมาณ 2 คบ สายตาจบอยกบสงทจะเคารพ ประนมมอไวระหวางอก นงอยางนเรยกกนวา นงทาพรหม หญงปฏบตเชนเดยวกบชาย เวนแตเทาทงสองไมตองกระโหยงขน ปลอยใหเทาเหยยดไปขางหลง ใชหลงเทาแตะกบพน และเขาทงสองแนบชดตดกน นงอยางนเรยกวานงเทพธดา

(2) ทากราบ ยกมอทประนมอยแลวนนขนจบศรษะ คอใหกระพมมอขนไปอยหวางคว คะเนวาปลายนวเสมอตนผม แลวกมตวลง และพรอมกนนน มอทงสองจะลดตามลงไป โดยแยกออกจากกนเมอลงถงพนแลวหวแมมอทงสองจะหางกนออกจากกนเลกนอยพอใหหนาผากลงจดพน ในขณะทครบองค 4 นน ศอกทงสองจะจดหวเขาตอกนพอด พยายามอยาใหกนโดงขนไปมาก ยงกดตดไวกบสนเทา ยงถอวาทาไดด สาหรบสตร ในขณะททาการกราบครบองค 5 นน ศอกทงสองจะแนบไปตามขางตว เมอครบองค 5 แลว กเงยขน ไปอยในทาเตรยมตามเดม แตแทนทจะกระพมมอ “ขาพเจาไหวพระพทธเจา” แลวกราบครงท 1 “ขาพเจาไหวพระธรรมเจา” แลวกราบครงท 2 “ขาพเจาไหวพระสงฆเจา” แลวกราบครงท 3 การนกอยางน เปนนอบนอมดวยจตใจ ทาใหการกราบไดผลสมบรณ

(3) ทาเลกกราบ คอหลงจากกราบครบ 3 ครงแลว สวนตางๆ จะตองกลบคนไปอยในทาเตรยม แลวยกกระพมมอขนจบศรษะพรอมกบกมศรษะลงนดหนอยจงเลก สวนทางวาจา เชน การกลาวคานมสการสวดหรอเจรญบทมนต คาสรรเสรญ คาบชาใหถกตองชดถอยชดคา และเขาใจความหมายของคานมสการ คาสรรเสรญ หรอคาบชานนดวยจะเปนการดมาก ทางใจเชนการทาใจใหสงบ แนวแน คดพจารณาตามคาและความหมายของคานมสการ คาสรรเสรญ และคาบชานน ระลกถงคณพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ และแผเมตตาจตไปยงผมพระคณ และผเกยวของทงหลาย

5.3.3 ความสาคญของวนสาคญทางพระพทธศาสนา วนสาคญทางพทธศาสนาทมความสาคญมากมอย 3 วน และแตละวนมประวตและความสาคญดงน

1) วนมาฆบชา ถอเปนวนบชาพเศษทตองทาในวนเพญ 15 คา เดอน 3 แตถาปใดมเดอน 8 สองหน กเลอนไปกลางเดอน 4 วนมาฆบชาเรมทาขนครงแรกในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มความสาคญเพราะ

ก. เปนวนทพระพทธองคทรงแสดงโอวาทปาตโมกข และมสงทเปนอศจรรย 4 อยางเกดขนพรอมกน เรยกวา จาตรงคสนนบาต การประชมพรอมดวยองค 4 คอ

61

1. พระอรหนต 1,250 รป มาประชมพรอมกน 2. พระอรหนตเหลานนลวนแตเปนเอหภกขอปสมปทาคอพระพทธเจา

ทรงบวชให 3. พระอรหนตเหลานนมาประชมกนโดยมไดนดหมายกนไว 4. เปนวนทพระจนทรเตมเสวยมาฆฤกษ

ข. เปนวนคลายวนปลงอายสงขาร คอการตดสนพระทยวาจะปรนพพาน โดยประกาศวาอก 3 เดอนจะปรนพพานแลว โดยตรสแกพระอานนทวา “ดกอนอานนท บดนเราแกชรา ลวงกาลผานวยเสยแลว ชนมายครบ 80 ป กายแหงตถาคตยอมเปนประหนงเกวยนชารด ทซอมดวยไมผ อนมใชวสยสมภาระของเกวยนฉนนน”

2) วนวสาขาบชา ถอเปนวนบชาประจาปทมความหมายและสาคญมากสาหรบ

พทธศาสนกชนทตองพรอมใจทาในวนเพญ 15 คา เดอน 6 แตถาปใดมเดอน 8 สองหน กจะเสอมไปกลางเดอน 7 วนวสาขบชาไดเรมทากนตงแตโบราณกาลตามประวตศาสตรมไดระบไวชดเจนวาเมอไร เพยงแตปรากฏในคมภรมหาวงศความวา เมอพทธศาสนารงเรองในลงกาทวป ราวพทธศกราช 420 พระเจาแผนดนเชนพระเจาภาตกราช เปนตน ทรงเปนอครศาสนปถมภก ไดทรงประกอบพธวสาขบชาขน เปนพระราชพธทสาคญประจาป สวนในประเทศไทยนน ประชาชนไดประกอบพธบชาในวนวสาขะนมาแตเดมหรอไม กไมมปรากฏชดในทใด เพยงแตในสมยสโขทยไดปรากฏวามหลกฐานแสดงถงการมการประกอบพธวสาขบชาในหนงสอทนางนพมาศแตงไว วนวสาขบชานมความสาคญ คอเปนวนคลายกบวนประสต วนตรสร และวนปรนพพานของพระพทธเจา หมายความวา เหตการณสาคญทงสามเกดขนในวนเพญแหงเดอนวสาขะเหมอนกน นบเปนมหศจรรย เพราะนอกจากพระพทธเจาแลว ไมปรากฏวามทานวเศษผใดจะมเหตการณตรงกบทง 3 กาลเชนน

3) วนอาสาฬหบชา คอการบชาในวนเพญ 15 คา เดอน 8 กอนเขาพรรษา 1 วน ถาป

ใดมเดอน 8 สองหนกเลอนไปกลางเดอน 8 หลงจากวนอาสาฬหบชา ไดเรมทากนใหเปนพธบชาพเศษกลายเปนวนสาคญวนหนงทางพระพทธศาสนาตงแตป พ.ศ. 2501 มความสาคญเพราะ

ก. เปนวนแรกทพระพทธเจาทรงประกาศพระศาสนา ข. เปนวนแรกทพระบรมศาสดาทรงแสดงพระธรรมจกร ประกาศสจธรรม อนเปน

องคแหงพระสมมาสมโพธญาณ ค. เปนวนทพระอรยสงฆสาวกองคแรกบงเกดขนในโลกคอพระอญญาโกณฑญญะ

ไดรบประทานเอหภกขอปสมปทาในวนนน ง. เปนวนแรกทบงเกดพระสงฆรตนะสมบรณเปนพระรตนตรย คอพระพทธรตนะ

พระธรรมรตนะ และพระสงฆรตนะ

62

วนสาคญทางพระพทธศาสนาทง 3 วน ดงกลาวมาแลว วนวสาขบชา เปนวนทมความสาคญเกยวของกบพระพทธเจาโดยตรง จงมนกปราชญทางศาสนา ถอวนวสาขบชาเปน “วนพระพทธ” ถอเอาวนมาฆบชาเปนวนทเกยวของกบการแสดงโอวาทปาตโมกขอนเปนแมบทพระธรรมคาสงสอน จงถอวาเปน “วนพระธรรม” สวนวนอาสาฬหบชา เปนวนทพระสงฆสาวกเกดขนครงแรกเปนปฐมสาวก จงถอวาเปน “วนพระสงฆ” 5.3.4 ศาสนพธบางประการ การบาเพญกศลตาง ๆ เชน การประกอบพธบชาพเศษในวนสาคญ ทางพทธศาสนาดงกลาวแลว เรยกวา กศลวธ นบวาเปนศาสนพธประการหนง และยงมศาสนพธอกบางประการทควรจะไดนามากลาวไวเพอจะเปนแนวทางในการประพฤตปฏบ ตในช วตประจาวนของพทธศาสนกชน คอ (1) บญพธ พธวาดวยการทาบญตามประเพณนยม คอ ปฏบตโดยปรารภเหตตาง ๆ ม 2 ประเภท คอ

ก. ทาบญเนองในงานมงคล คอการทาบญทปรารภเหตทเปนมงคลหรอดเพอความสข ความเจรญ เชน การทาบญวนเกด ทาบญฉลองอาย ขนบานใหม มงคลสมรส บวชนาค ตดจก โกนจก ฯลฯ

ข. ทาบญเนองในงานอวมงคล คอ การทาบญปรารภเหตอนไมเปนมงคลหรอไมสจะด เชน งานศพ งานทาบญ 7 วน 50 วน 100 วน หรอทาบญอทศแกผตาย ทาบญสะเดาะเคราะหเสาเรอนฟาผา เหยตะกวดเขาบาน ฯลฯ ทงนเพอกลบสงรายใหกลายเปนด และเพอความสขความเจรญเปนสรมงคลตอไป

ก. การทาบญเนองในงานมงคล มขอปฏบตทควรจาบางประการดงน

- การนมนตพระ ควรแจงความประสงค กาหนดวน เดอน ป เวลา สถานท งานททา จะนมนตพระกรป

- การตงโตะหมบชา ควรจดพระพทธรปไวทางขวามอของพระสงฆ ใหผนพระพกตรของพระพทธรปไปทางตะวนออกหรอทศเหนอเปนการด เครองบชาควรมกระถางธป เชงเทยน แจกน ใหพรอม

- ภาชนะใสนามนต ใชบาตรหมอนามนต ขนทอง หรอทองสมฤทธ อยางใดอยางหนง ไมควรใชวตถอนามาสคอของทพระจบตองไมได เชน ทองคา เงน ภาชนะนนควรใสนาพอประมาณมเทยนนามนตพรอมกบใบเงน ใบทอง ใบนาค อยางละ 5 ใบ และมหญาคาหรอใบมะยม 7 กาน เพอใชประพรมนาพระพทธมนต 1 กา และทกาหนดใหใชในไมใบหญาดงกลาวนน มความสาคญคอ กานมะยมถอวา เปนไมยมทณฑคอ ไมอาญาสทธของพญายม สามารถปราบภตผปศาจได อกนยหนง ถอวาเปนมหานยม ทาใหคนรกใครนบถอ สวนหญาคา ถอวาเปนหญามงคล เพราะพทธเจาใชปลาดเปนอาสนะ ใบเงน ใบทอง ใบนาคทาใหเกดมเงน มทอง ใหมงมสมบรณ สดสวนเอาอยางละ 5 ใบ เพราะถอวาให

63

มกาลง 5 คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา สวนใบมะยม 7 กาน หมายถงใหมองคธรรมแหงการตรสรหรอโพชฌงค 7 คอ สต ธรรม วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ และอเบกขา

- สายสญจน ใชดายดบจบกน 9 เสน ปจจบนมขายตามรานคาทวไป ใชโยงรอบบรเวณพธ หรออาคารบานเรอนทจดงาน โดยเรมตนจากโตะหมบชาตวรองพระพทธรป จะเวยนภายในหรอเวยนภายนอกแลวแตความเหมาะสม เวยนจบรอบแลวมาบรรจบทโตะหมเชนเดม แลวโยงไปหาบาตรนามนต

- อาสนสงฆ ควรปลาดเสอหรอพรม หรออาสนะทเหมาะสมตามสมควร จดหานาใชนาฉน กระโถน ใหพรอม

- การจดเทยน ธป การจดธป เทยน เปนหนาทของเจาภาพ ถาไมจาเปนไมควรใหผอนแทน ควรจดเทยนกอน และจดทางขวามอของพระพทธรปกอน แลวจงจดทางซายมอ แลวเอาธปจดตอจากเทยนนยม 3 ดอกเปนพน แลวปกทกระถางทละดอก ถาในงานแตงงานผหญงนงทางซาย ผชายนงทางขวาของกนและกน บชาแลวกราบ 3 หน

- การอาราธนาศลและพระปรตร ถาสามารถอาราธนาเองไดควรจะวาทงอาราธนาศลและพระปรตร เมอรบศลเสรจพงกลาวคาอาราธนาพระปรตร จากนนนงสงบตงใจฟงพระเจรญพระพทธมนต พอถงบทวา“อเสวนา จ พาลานง” เจาภาพจดเทยนนามนตประเคนพระเถระผเปนประธาน

- การถวายขาวพระพทธ พอพระสงฆเจรญพระพทธมนตถงบท “พาหง สหสสะมะภนมมตะสาวธนตง….” ควรนาสารบทจดอาหารทงคาวหวานพอประมาณอยางเลกนกและอยาใหญนก ควรปผาขาวกอนวางภาชนะอาหาร แลวจดธปกลาวคาถวายขาวพระพทธ

- การกรวดนา เปนการแผสวนบญกศล ดวยวธการหลงนา โดยใชภาชนะทสะอาดอาจจะเปนคนโทเลก ๆ หรอแกวนาสะอาดและตงทรองนาดวย เมอพระสงฆเถระผเปนประธานเรมบทอนโมทนาวา “ยะถา วารวะหา…” ใหกรวดนามอขวา มอซายประคองภาชนรองไมตองใชนวรองใต กรวดนาไมควรใหขาดจนพระเถระผเปนประธานวาจบ และพระรปรองไปรบ “สพพตโย…” ใหกรวดนาใหหมด แลวตงใจรบพรตอไป

- การประพรมนาพระพทธมนต กอนพระสงฆจะกลบ เจาภาพมความประสงคจะใหพระเถระประพรมนาพระพทธมนตให พงบอกพวกพองพนองทมารวมในงานเขามาหมอบรบนาพระพทธมนตโดยพรอมเพรยงกน ในโอกาสนพระสงฆจะเจรญชยมงคลคาถา เพอความสขสวสดแกเจาภาพและผมารวมงานดวย ถาเจาภาพประสงคจะใหไปประพรมในทใดบางในบรเวณบานหรอในหองใด กพงอมบาตรหรอหมอนามนตนนนาทานไป

64

ข. การทาบญเนองในงานอวมงคล มพธนยมสวนมากเหมอนกบงานมงคลดงกลาวแลว แตมขอทแตกตางกนบาง เชน

- จานวนพระสงฆทนมนต ถาสวดพระพทธมนต (ใชคาวา สวด สวนงานมงคลใชคาวา เจรญ) นยมนมนตพระสงฆจานวนอยางนอย 7 รปบาง 10 รปบาง ถาสวดพระอภธรรมนยม 4 รป เปนเกณฑ ถาบงสกลหรอสวดแจงไมจากดจานวนแนนอนโดยมากนยมเทาอายของผตาย หรอ 10 รป 20 รป 25 รป หรอ 50 รป หรอ 500 รป กไดแลวแตฐานะของเจาภาพ

- การสวดมนต ไมตองตงบาตรหรอหมอนามนต และไมตองวงดายสายสญจนทโตะหมบชา ใชแตผาภษาโยงหรอจะใชดายสายสญจนแทน แตไมเรยกวาดายสายสญจน คงเรยกวา สายโยง โยงจากฝาหบทางดานศรษะศพมาวางไวบนพานใกลโตะหมบชาหรอใกลพระเถระ

- การสวดพระอภธรรม เมอพระสงฆ 4 รป เขานงยงอาสนะเรยบรอยแลว เจาภาพพงจดธปเทยน บชาศพกอน ตอมาจดทหนาโตะพระพทธรป แลวจดทหนาตพระธรรมทหลง เสรจแลวอาราธนาศล บางแหงอาราธนาศลและสมาทานศลเสรจแลวจงจดธปเทยนทหนาตพระธรรม แลวไมตองอาราธนาธรรม แตบางแหงอาราธนาธรรมกม

- การถวายเครองไทยธรรมและการทอดผา เมอพระสงฆสวดเสรจแลวเจาภาพพงนาสงของทจะถวายพระ เชน ดอกไมธปเทยนหรอสงของอยางอน นอกจากผาหรอใบปวารณามาวางไวตรงหนาพระแลวเชญญาตพนองชวยกนประเคน เสรจแลวจงคลผาภษาโยงหรอสายโยงวางราบไปทางหนาพระสงฆ แลวเอาผาหรอใบปวารณาแจกญาตพนองนามาทอดบนผาภษาโยงนน ถามผาโดยมากมกเอาใบปวารณากลดตดกบผานนรวมกน การทอดผาหรอใบปวารณาน ตองทอดตามขวางอยาทอดตามยาว ถาไมมผาหรอใบปวารณาพระสงฆกจะจบภษาโยงบงสกลเอง เมอทอดแลวใหพงประนมมอจนกวาพระสงฆจะพจารณาบงสกลจบ อนงภษาโยงนเขาถอกนมาก หามขามเดดขาด ถาขามถอวาเปนการหมนหรอสบประมาทผตาย ขาดคารวะ ขอนควรระวงใหมาก

- ในการฌาปนกจศพ กอนทจะเวลาทาการฌาปนกจศพเลกนอย นยมมการทอดผามหาบงสกล ในการนโดยมาก เจาภาพนยมเชญแขกผใหญผมเกยรตขนทอดและใหแขกผมเกยรตสง ซงจะเปนประธานหรอเปนผจดเพลงเปนคนแรกนน เปนคนทอดคนสดทาย ใหแขกผมเกยรตตากวานทอดกอน แขกผทอดผามหาบงสกลน ถอวาเปนแขกผมเกยรต ฉะนนกอนทอดและหลงทอดแลว ควรทาความเคารพศพทกครง และตองยนคอยอยจนกวาพระสงฆจะขนไปพจารณา ขณะทพระสงฆพจารณาอยนน กควรประนมมอขน

65

(2) ทานพธ คอพธถวายทานตางๆ มอย 2 อยาง คอ ถวายเจาะจงเฉพาะรป เรยกวา “ปาฏปคคลกทาน” และถวายสวนรวมมไดเจาะจงรปใดรปหนงเปนการสวนตว เรยกวา “สงฆทาน” ตวอยางการถวายสงฆทาน ก. เผดยงสงฆ คอการแจงความประสงคทจะถวายสงฆทานนน ๆ ใหสงฆทราบ แจงจานวนพระทจะถวายสงฆทาน วน เวลา และสถานท ข. การตระเตรยมสงของ จะใสภาชนะอะไรกได แลวแตความเหมาะสม ค. ขนตอนและการทาพธ เมอพรอมแลว เจาภาพจดธปเทยนบชาพระรตนตรย อาราธนาศล รบศล เสรจแลวนงคกเขาประนมมอวา นะโม 3 จบ แลวกลาวคาถวายดงน “อมาน มะยง ภนเต, ภตตาน, สะปะรวาราน, ภกขสงฆสสะ, โอโณชะยามะ, สาธ โน ภนเต, ภกขสงโฆ, อมาน, ภตตาน, สะปะรวาราน, ปฏคคณหาต, อมหากง, ทฆะรตตง หตายะ สขายะ” คาแปล “ ขาแตพระสงฆผเจรญ ขาพเจาทงหลาย ขอนอมถวาย ซงภตตาหาร กบทงของบรวารทงหลายเหลาน แดพระภกษสงฆ ขอพระภกษสงฆจงรบ ซงภตตาหาร กบทงของบรวารทงหลายเหลาน ของขาพเจาทงหลาย เพอประโยชน เพอความสข แกขาพเจาทงหลายสนกาลนานเทอญ” เสรจแลวยกสงของประเคนแลวพระสงฆอนโมทนา กกรวดนา รบพรตอไป เปนอนเสรจพธ แตถาเปนการถวายสงฆทานประเภทมตกภตเพออทศแกผตาย จะตองกลาวคาถวายอกอยางวา “อมาน มะยง ภนเต, มะตะกะภตตาน, สะปะรวาราน, ภกขสงฆสสะ, โอโณชะยามะ , สาธ โน ภนเต, ภกขสงโฆ, อมาน, มะตะกะภตตาน, สะปะรวาราน, ปฏคคณหาต, อมหากญเจวะ, มาตาปตอาทนญจะ, ญาตะกานง, กาละกะตานง, ทฆะรตตง หตายะ สขายะ” แปลวา “ขาแตพระสงฆผเจรญ ขาพเจาทงหลาย ขอนอมถวาย ซงมตกภตตาหาร กบทงของบรวารทงหลายเหลาน แดพระภกษสงฆ ขอพระภกษสงฆจงรบ ซงมตกภตตาหาร กบทงของบรวารทงหลายเหลาน ของขาพเจาทงหลาย เพอประโยชน เพอความสข แกขาพเจาทงหลายและแกญาตของขาพเจาทงหลาย มมารดาบดาเปนตน ผทากาละลวงลบไปแลว สนกาลนานเทอญ (3) ปกณณกะพธ พธกรรมเบดเตลดในการทาบญตางๆ เปนตนวา

ก. คาบชาพระรตนตรย ข. คาอาราธนาศล ค. คาอาราธนาพระปรตร ง. คาอาราธนาพระธรรม จ. คาถวายขาวพระพทธ ฉ. คาลาขาวพระพทธ เปนตน

66

ก. คาบชาพระรตนตรย เมอจดธปเทยนทโตะหมบชาเสรจแลวพงกราบดวยเบญจางคประดษฐ 3 หนแลว นงคกเขาประนมมอกลาวคาบชาวาดงน “อมนา สกกาเรนะ , ตง พทธง อะภปชะยาม (อภปชะยามะ) อมนา สกกาเรนะ , ตง ธมมง อะภปชะยาม (อภปชะยามะ) อมนา สกกาเรนะ , ตง สงฆง อะภปชะยาม (อภปชะยามะ)” อะระหง สมมาสมพทโธ ภะคะวา, พทธง ภะคะวนตง อะภวาเทม (กราบ) สะวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม, ธมมง นะมสสาม (กราบ) สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ, สงฆง นะมาม (กราบ) ข. คาอาราธนาศล 5 ถาอาสนะสงฆสง ยนอาราธนา ถาพระสงฆนงกบพน นงคกเขาประนมมอ อาราธนาศล 5 วาดงน “มะยง ภนเต, วสง วสง รกขะณตถายะ, ตสะระเณนะ สะหะ, ปญจะ สลาน ยาจามะ, ทตยมป มะยง ภนเต, วสง วสง รกขะณตถายะ, ตสะระเณนะ สะหะ, ปญจะ สลาน ยาจามะ, ตะตยมป มะยง ภนเต, วสง วสง รกขะณตถายะ, ตสะระเณนะ สะหะ, ปญจะ สลาน ยาจามะ, เมอพระใหศลจบลง พงรบวา “อามะ ภนเต” หรอ “สาธ ภนเต” ค. คาอาราธนาพระปรตร เมอมการเจรญพระพทธมนตหรอสวดมนตทกครง หลงจากการรบศล เสรจแลวกราบ 3 หนแลว พงนงคกเขาประนมมอหรอยนประนมมอแลวแตกรณ อาราธนาพระปรตรตอไป คาอาราธนาพระปรตร วาดงน “วปตตปะฏพาหายะ สพพะสมปตตสทธยา สพพะทกขะวนาสายะ ปะรตตง พรถะ มงคะลง วปตตปะฏพาหายะ สพพะสมปตตสทธยา สพพะภะยะวนาสายะ ปะรตตง พรถะ มงคะลง วปตตปะฏพาหายะ สพพะสมปตตสทธยา สพพะโรคะวนาสายะ ปะรตตง พรถะ มงคะลง ขอสงเกต คาทตางกนมเพยง ทกขะ ภะยะ โรคะ เทานน นอกนนเหมอนกน ง. คาอาราธนาธรรม เมอมการแสดงพระธรรมเทศนาหรอการเทศนหรอบางแหงการสวดพระอภธรรม เมอพระสงฆขนธรรมาสนหรอเขานงบนอาสนสงฆพรอมแลวทงไดผานขนตอนการบชาพระรตนตรยและสมาทานศลแลว เจาภาพหรอมรรคนายก กจะกลาวคาอาราธนาธรรม ดงน

67

“พรหมา จะ โลกาธปต สหมปต กตอญชะล อนธวะรง อะยาจะถะ สนตธ สตตาปปะระชกขะชาตกา เทเสต ธมมง อนกมปมง ปะชง” จ. คาถวายขาวพระพทธ เมอสงฆเจรญพระพทธมนตถงบท “พาหง สหสสะมะภนมมตะสาวธนตง….” เจาภาพพงนาเอาสารบอาหารทจะบชาพระพทธรป วางบนผาขาวหนาโตะหมบชา จดธปเทยนทสารบ กลาวนะโม 3 จบ แลวกลาวคาบชาวาดงน “ อมง สปะพะยญชะนะสมปนนง, สาลนง โอทะนง อทกญจะ วะรง, พทธสสะ ปเชม” แลวกราบ 3 หน ฉ. คาลาขาวพระพทธ การทาบญทกครง ตองถวายสารบขาวบชาพระพทธรปกอน แลวจงจะถวายภตตาหารแดพระสงฆ และเมอพระสงฆฉนเสรจแลว พงลาสารบขาวพระพทธ คาลาวาดงน “ เสสง มงคะลง ยาจาม” ช. การประเคน การถวายของใหพระดวยมอ เรยกวา การประเคน ของทจะประเคนนน จะตองเปนของทคนเดยวยกได ไมหนกหรอใหญจนเกนไป ไมมวตถอนามาส เชน เงน หรอทองคารวมอยดวย เพราะเปนของไมเหมาะสาหรบพระจะรบ ถาเปนของเคยวของฉนประเภทอาหารทเปนยาวกาลก เชน ขาวสก ขนมสด ขนมแหง ปลา เนอ เปนตน ประเคนไดเฉพาะเชาถงเทยง เลยเทยงไปแลวไมควรประเคน ผประเคนพงนอมเขาไปใกลพระผรบประมาณ 1 ศอก จบดวยมอทงสอง ยกของใหพนพนไมมของอนเกยวเนอง ถาเปนผหญง พงวางของลงบนผากราบทพระปรบ เสรจแลวพงกราบหรอไหวหนหนงพงประเคนดวยความเคารพ ญ. การถวายจตปจจย ในการถวายเครองไทยธรรมแดพระสงฆทอาราธนามาประกอบพธ ตามปรกตมผนอมถวายจตปจจยสวนหนงตางหากจากเครองไทยธรรม จตปจจยเปนวตถอนามาสในทางพระวนย หามมใหประเคน ผประสงคจะถวาย พงใชใบปวารณาแทน ตวอยางใบปวารณามดงน

ขอถวายจตปจจยอนควรแกสมณบรโภค แดพระคณเจาเปนมลคา………...บาท ……..สตางค หากพระคณเจาประสงคสงใดอนควรแกสมณบรโภค ขอไดโปรดเรยกรองจากกปปยการกของพระคณเจานนเทอญ ……………………………….. (………………………………) ผถวาย

68

ใบปวารณาน ใสซองถวายพรอมกบเครองไทยธรรมกได ถาเปนงานอวมงคล นยมกลดตดกบผาทอดดงกลาวแลว ถาไมมผา ใชใบปวารณานทอดแทนกได สวนปจจย (เงน) มอบกบศษยผตดตามพระไป ฎ. ตวอยางคากลาวบางอยางเนองในงานศพ เชน เมอไปเยยมศพ กพงภาวนาใหเกดมรณสตระลกถงความตายอนจะตองมมาถงตนเปนธรรมดาวา “อะวสสง มะยา มะรตพพง” (เราพงตายแนแท” เมอไปทอดผาบงสกลศพ อาจจะภาวนาวา “นามะรปง อะนจจง นามะรปง ทกขง นามะรปง อนตตา” เมอขนไปเผาศพ กอาจภาวนาวา “อะยมปโข เม กาโย, เอวง ธมโม, เอวง ภาว, เอวง อะนะตโต” (แมรางกายของเราสกวนกจะตองมสภาพเปนเชนน ไมสามารถหลกพนสภาพเชนนไปได)

********

⌫

⌫

⌫

⌫

69

⌫ ⌦

พระพทธศาสนา ถอวาเปนศาสนาแหงการศกษา พระพทธเจาทรงเปนตวอยางนกการศกษาอยางแทจรง เพราะพระองคทรงฝกปฏบตดวยตวของพระองคเอง เอาชวตของพระองคเปนเครองทดลอง จนสามารถทรงคนพบทางแหงดบทกขตามทไดตงพระทยไวแตตนวา มนษยจะพนทกขไดอยางไร นาความสงทพระองคไดตรสรมาบอกแกกลาวบคคลทงหลายใหเขาใจเหมอนพระองค ปญจวคคยเปนบคคลกลมแรกทเปนประจกษพยานแหงการตรสรของพระองค และสาเรจเปนพระอรหนตเหมอนพระองค หลกคาสอนในพระพทธศาสนามลกษณะอยางหนงคอ ปจจตตง เวทตพโพ วญห ผปฏบตตองลงมอปฏบตเอง ไมบงคบใหเชอ ปฏบตแลวจงคอยเชอ ใหอสระเสรอยางเตมทแกผปฏบต ถอเปนการศกษาทเนนผเรยนเปนสาคญโดยพระพทธเจาแตเพยงผบอกเทานน สวนผลจะเกดขนหรอไมอยทผปฏบตตองลงมอทาเอง สาหรบในบทนจะนาเสนอหลกคาสอนในพระพทธศาสนาทเกยวกบการศกษา 6.1 ความหมายของคาวา “ศกษา” หรอ “สกขา”

6.1.1 ความหมาย สกขา ตามรปศพท

1. สกขตพพาต สกขา 56

57 แปลวา ธรรมชาตใด อนบคคลพงศกษา เพราะเหตนน ธรรมชาตนน ชอวา สกขา

2. สกข วชโชปาทาเน . สกขน สกขยตต วา สกขา57

58 สกข ธาต ใชในความหมายวา วชชา . การศกษา ชอวา สกขา อกอยางหนง บทบญญตทควรศกษา เรยกวา สกขา

3. สย เตน อกขตต , สจจ เตน อกขตต สกขา58

59 (แปลวา บคคลยอมเหนตนเอง ยอมเหนความจรง ดวยธรรมชาตนน เหตนน ธรรมชาตนนชอวา สกขา (เปนเครองมอใหมองเหนตนเอง เปนเครองมอใหมองเหนความจรง)

57 ว.อฏ. 1/18 58 พระพทธปปยเถระ, ปทรปสทธ แปลโดยพยญชนะ (พระราชปรยตโมล (สมศกด อปสโม),ผแปล) (กรงเทพฯ : สขภาพใจ,2527), หนา 342. 59 สนท ศรสาแดง, พทธศาสนากบหลกการศกษา : ภาคทฤษฎ ความร, (กรงเทพฯ:นลนาราการพมพ, 2534), หนา 153.

70

6.1.2 ความหมาย สกขา โดยเนอความ

1 ) พระสารบตร ไดใหความหมาย สกขา ไวในพระไตรปฎกดงน

“…เมอนกถง ชอวาพงศกษา เมอทราบชอวาพงศกษา เมอเหนชอพงศกษา เมอพจารณา ชอวาพงศกษา เมออธษฐานจตชอวา พงศกษา เมอนอมใจเชอดวยศรทธา ชอวาพงศกษา เมอประคองความเพยรชอวาพงศกษา เมอตงสตชอวาพงศกษา เมอตงใจชอวาพงศกษา เมอรชดดวยปญญา ชอวาพงศกษา เมอรชดธรรมทควรรชด ชอวาพงศกษา เมอกาหนดรธรรมทควรกาหนดร ชอวาพงศกษา เมอละธรรมทควรละชอวาพงศกษา เมอเจรญธรรมทควรเจรญ ชอวาพงศกษา เมอทาใหแจงธรรมทควรทาใหแจง ชอวาพงศกษา คอ ประพฤตเออเฟอ ประพฤตเออเฟอโดยชอบ สมาทานประพฤต…” 60

2) พทธทาสภกข ไดใหความหมายไววา “การศกษาหมายถงการปฏบตหรอการประพฤตกระทาทเปนหนาทของบคคลประเภทนนๆ โดยตรง โดยใจความกคอเพอความดบทกขตามทตนประสงค ดงบาลวา ภกขน สกขาสาชวสมาปนนา ซงแปลวา ถงพรอมดวยสกขาและสาชพของภกษทงหลาย หมายความวา มการปฏบตและมการเลยงชวตเชนเดยวกบภกษทงหลาย ซงใชเปนคาจากดความสาหรบภกษผมการเปนอยทถกตอง ตามหลกเกณฑของภกษ คาวา สกขา มไดหมายเพยงการเลาเรยน” 60

61 และทานใหความหมายไวอกวา “การศกษาหรอสกขานน เกดขนจากวธการฝกฝนอบรม เปนการฝกฝนอบรมใหเหนดวยตนเองและเหนซงตนเอง การศกษาจะตองไมสงเสรมใหมนษยยดตดกบอหงการ(ตวก) และมมงการ (ของก) หากมนษยและสงคมละอหงการและมมงการเสยไดกจะพบสนตสขและสนตภาพ” 62 3) พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) ไดใหความหมายไววา “มองในแงสภาพทเผชญ การศกษาคอการแกปญหาของมนษยหรอพดใหชดวา การทาใหชวตแกปญหาได ถาไมมปญหา การศกษากไมม มองในแงสภาพทประสบผล การศกษาทาใหชวตหลดพนจากปญหา ปราศจากสงบบคนขดของ เขาถงสงทดงาม สงทประเสรฐหรอดทสดทชวตพงได มอสรภาพสขสมบรณ มองในแงความสมพนธของชวตกบปจจยแวดลอม การศกษาคอการทาใหมนษยพนจากตองพง ตองขนตอปจจยภายนอก มความสมบรณในตวมากยงขนโดยลาดบ”63

60 ข. มหา. 29/10/49 ; ข. จฬ. 30/7/64 61 พทธทาสภกข, ศกษาธรรมะอยางถกวธ, (กรงเทพฯ:สขภาพใจ,2534), หนา 105. 62 อางใน สมน อมรววฒน, การสอนโดยสรางศรทธาและโยนโสมนสการ, (กรงเทพฯ:โอ.เอส.พรนตง เฮาส, 2530), หนา 21.22. 63 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยดโต), ปรชญาการศกษาไทย (กรงเทพฯ:มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,2530 ),หนา 30-31.

71

4) สนท ศรสาแดง ใหความหมายไววา “ สกขา แปลวา ทาใหแหง หมายถงทาลายกเลส สงชวรายใหหายไป เปนเครองมอใหมองเหนตวเอง คอการเขาใจคณภาพของตวเอง รวาตวเองมพลง มศกยภาพแคไหนเพยงไร มความสามารถอยางไร และควรใชอยางไรเปนตน และเปนเครองมอทาใหมองเหนความจรง คอมความเขาใจในสภาพของตนและสงตางๆ อยางแจมแจงชดเจน หรอการมองเหนความจรงตามเปนจรง”64 จากคานยามตางๆ ทนามากลาวขางตน สรปความไดวา สกขา หรอ การศกษาตามแนวทางพทธศาสนา หมายถง การเรยนรแลวนาความรมาฝกฝนพฒนาตน เขาใจตนเอง มองตนเองออกจนสามารถแกปญหาตางๆ ได มใชเพยงการเรยนรขอมลเพยงอยางเดยว ตองลงมอปฏบตประกอบดวย และในขณะอยรวมในสงคมตองมกรณาเมตตาเปนพนฐาน สามารถดาเนนชวตทดงาม สรางสรรคสงตาง ๆ อนเปนประโยชนทงแกตนและสวนรวม ดงนนการศกษา จงเปนภารกจทางปญญาและเปนกจกรรมของมนษย เกดขนจากวธการฝกอบรมดวยตนเอง เรยนรทงดานเนอหาความร การฝกปฏบตและเขาใจถงผลของการปฏบตดปฏบตชอบนน นาไปสความเปนมนษยทสมบรณ 6.2 แนวคดพนฐานในการพฒนามนษย

6.2.1 ธรรมชาตของมนษยตองศกษา มนษยเมอเกดมามชวตอยในโลกแลว กตองดารงชวตอยใหรอด แตการทจะอยรอดดวยดน จะทาอยางไร การทจะอยรอดไดด กคอการทจะตองปฏบตตอชวตและสงรอบตวทชวตเขาไปเกยวของไดอยางถกตอง ถาปฏบตตอสงนนๆ ไดถกตอง ชวตกจะอยรอดปลอดโปรง แตถาปฏบตไมถกตอง ไมรจะทาอยางไรกบสงนน กจะเกดความตดขด คบของ หรอบบคน ความบบคน ตดขด หรอคบของน ทางพระพทธศาสนาเรยกวา “ทกข” คอปญหาตอการทจะอยรอดหรอการทจะมชวตอยดวยดนนเอง การทมนษยปฏบตไมถกตอง เพราะมสงหนงทเรยกวา “อวชชา” คอความไมรวาจะทาอยางไร ปฏบตอยางไร กบความทกขหรอปญหาทเกดขนในชวตเพราะความไมร อวชชาเปนมลเดมหรอเปนทมาของความทกข ธรรมชาตของอวชชาเปนสงไมเกอตอชวต แตจะทาอยางไรในเมอยงไมมความร อะไรจะเปนตวนาพาพฤตกรรม ทางพระพทธศาสนาถอวา มนษยมตา มห ลน กาย ทเรยกวา อายตนะ หรอ อนทรย ตดตวมาตงแตเกด สงเหลานแหละจะเปนตวนาชวตมนษย อายตนะเหลานเปนทางรบรประสบการณ หรอเปนเครองเกบรวบรวมขอมล พระธรรมปฎก ไดกลาวอธบายหนาทของอนทรยและอายตนะไววา

“อนทรยหรออายตนะนนไดทาหนาท 2 อยางทสาคญมาก จงจะเปนตวตดสนความเปนไปในชวตมนษย นนกคอ

64 สนท ศรสาแดง, เรองเดยวกน, หนา 153.

72

1. เปนทางรบรขอมล หรอเปนทางรบร คอ รบรประสบการณเขามาในลกษณะทเปนขอมล ซงเปนองคประกอบสาคญในการทาใหเกดปญญาทจะรเขาใจแลวปฏบตตอสงทงหลายไดถกตอง ถามนษยรจกประโยชนของอายตนะหรออนทรยในแงน กจะใชมนในการเรยนร หรอเปนเครองมอหาความร 2. เปนทางรบรความรสก หรอเปนทางทรบความรสก กลาวคอพรอมกบการรบรอยางแรกนน กจะมความรสกเกดขนดวย คลายกบวาสงทงหลายเมอสมพนธกบ ตา ห จมก ลน หรอกายของเราแลว มนมคณสมบตททาใหเรารสกสบายหรอไมสบายหรอไมกเฉยๆ ทนท ความรสกนเรยกวา “เวทนา” 65

มนษยจะมปฏกรยาอยางหนงทเรยกวา “ตณหา” กลาวคอ พอมความรสกสบาย (สขเวทนา) จะชอบ จะเอา แตถารบรแลวไมสบาย (ทกขเวทนา) กจะไมชอบ ไมเอา คนทมองประโยชนของอายตนะหรออนทรยแตในแงของความรสก กจะใชมนในทางเสพรส หรอเปนเครองมอหาสงเสพ หรอสงบาเรอมาสนองตณหาอยตลอดเวลา การทใหตณหาเปนตวกาหนดพฤตกรรมตอไปเปนสงอนตรายยง มนษยจะตองรวาอะไรระดบไหน เปนคณคาทแทจรงตอชวตของตนแลว ทาตามความรนน คอความรมาเปนตวนาพฤตกรรมเชนจะบรโภคอาหารกไมใชเอาแคความอรอยทเปนสขเวทนา แตบรโภคดวยความรในคณคาของอาหารนนๆ ตรงนเปนจดเรมตนทจะเขามาสการพฒนามนษยหรอการศกษา ในการศกษาจะตองฝกคนใหพฒนาปญญา เมอปญญาทาใหรถงคณคาแทจรงทตองการ หรอตวประโยชนทแทแลว กจะเกดคณสมบตใหมขนมาอกตวหนง คอ ความอยากประเภทท 2 ทคกบปญญา ซงอยากจะทาใหเกดคณคาและประโยชนทแทจรงนน เปนความอยากทอาศยความรคอปญญาเปนฐาน ความอยากประเภททสองนเปนกศล คอเกอกลตอชวต เรยกวา “ฉนทะ” ซงตรงกนขามกบความอยากประเภทท 1 ทเปนอกศล อนไมเกอกลตอชวตทเรยกวา “ตณหา” จากทกลาวมานเปนพนฐานแหงการพฒนามนษย สามารถสรปกระบวนการแหงพฤตกรรมของมนษยได 2 แบบ ดงน

แบบท 1 (ไรการศกษา) : อวชชา + ตณหา พฤตกรรมสรางทกข (กอปญหา)

แบบท 2 (มการศกษา) : ปญญา + ฉนทะ พฤตกรรมสลายทกข (แกปญหา) กระบวนการท 2 น เปนแนวทางในการพฒนามนษยตามแนวทางแหงพระพทธศาสนา เมอมนษยรจกคดเขากเรมมการศกษา และเมอนนปญญากเกดขน อนเปนตวแกนของการพฒนาชวตมนษย ทาใหรจกสงทงหลาย และรทจะปฏบตตอสงนนอยางไร พรอมกบทปญญาทเกดขนนนกมการปรบตวเกดขนดวย ทาใหเกดการพฒนาอยางมดลยภาพครบทวองครวม คอมใชพฒนาแตปญญาเทานน ตวพฤตกรรม (ศล) กพฒนาดวย พฤตกรรมจะเปลยนไปแลวจตใจกพฒนาดวย

65 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยดโต), จะพฒนาคนไดอยางไร (กรงเทพฯ:สหธรรมก,2539 ),หนา 13.

73

6.2.2 ศกยภาพของมนษยมธรรมชาตเออตอการพฒนา เมอจะใหการศกษา พระพทธศาสนาจะเนนเกยวกบธรรมชาตของมนษยคอมนษยเปนสตวทฝกได พระพทธองคไดรบการสรรเสรญวาเปนผเลศในการฝกมนษย ดงพทธคณบทหนงวา “อนตตโร ปรสทมมสารถ”66 แปลวา เปนสารถฝกคนทควรฝก ผยอดเยยม และพระองคไดทรงเนนยาหลกการฝกฝนพฒนาตนของมนษยไวมากมาย และเราเตอนสงเสรมกาลงใจใหทกคนมงมนในการฝกอบรมตนจนถงทสดบรรลถงพระนพพาน ดงเชนพระพทธพจนวา

มาอสดร มาอาชาไนย มาสนธพ ชางใหญ ทไดรบการฝกหดแลว เปนสตวประเสรฐ แตคนทฝกตนไดแลว ประเสรฐยงกวานน66

67 ในหมมนษย ผทประเสรฐคอคนทฝกแลว67

68 ผถงพรอมดวยความรและความประพฤต เปนผประเสรฐสด ทงในหมมนษยและทวยเทพ 68

69 มนษยทงหลายตางนอบนอมพระสมพทธเจา ผเปนมนษยนแหละ ทรงฝกพระองคแลว มพระทยตงมนแลว ดาเนนไปในทางประเสรฐ ยนดในความสงบแหงจต ทรงถงฝงแหงธรรมทงปวง แมเทวดาทงหลาย กนอบนอมพระองค 69

70

ตามพระพทธพจนทยกมาขางตนน แสดงใหเหนถงทศนะพระพทธศาสนาทมตอมนษย คอ มองมนษยวาเปนสตวฝกได หรอตองฝก และกระตนเตอนใหเกดจตสานกตระหนกในการทจะตองปฏบตตามหลกแหงการฝกฝนพฒนาตนนน โดยระลกอยเสมอวา มนษยนนถาไมฝกกจะไมประเสรฐ แตถาฝกแลวจะมขดความสามารถสงสด เพราะมนษยมความสามารถในการฝกตวเองไดจนถงทสด มศกยภาพสงมความสามารถทจะฝกตนไดจนถงขนเปนพทธะ ศกยภาพนเรยกวา โพธ ซงแสดงวาจดเนนอยทปญญา เพราะโพธนน แปลวา ปญญาตรสร กคอปญญาททาใหมนษยกลายเปนพทธะนนเอง ในการศกษาตามหลกพทธศาสนานน สงสาคญทสดทจะตองมคอ ความเชอในโพธ เรยกวา โพธศรทธา ซงถอวาเปนศรทธาพนฐาน เมอมนษยเชอในปญญาททาใหมนษยเปนพทธะไดแลว เขากพรอมทจะฝกฝนพฒนาตนเอง สวนการทบคคลจะแจงประจกษโพธไดหรอไมนน กเปนเรองของความแตกตางระหวางบคคล ดงเชนในหลกบคคล 4 ประเภท และขนอยกบการพฒนาศกยภาพของเขาตามทไดสงสมกรรมไว

66 ม.ม. 12/18/138. 67 ข.ธ. 25/322/133 68 ข.ธ. 25/321/133 69 ส.น. 16/245/338 70 อง. ฉกก. 22/431/499-500

74

ตามทกลาวมานจะเหนวาคาวา โพธ นนใหจดเนนทงในดานของศกยภาพทมนษยฝกไดจนถงทสด และในดานของปญญา ใหเหนวาเปนแกนนาของการพฒนานนอยทปญญา และศกยภาพสงสดนนกแสดงออกทปญญา เพราะตวแทนหรอจดศนยรวมของการพฒนาอยปญญา แตเพอจะใหโพธนปรากฏขนมาทาบคคลใหกลายเปนพทธะ มนษยตองมกระบวนการพฒนาท เรยกวา สกขา ซงกคอ การศกษา สกขาคอกระบวนการพฒนามนษย หรอฝกมนษยใหโพธปรากฏขน ทาใหมนษยนนกลายเปนพทธะ 6.3 ไตรสกขา ระบบการศกษาในพระพทธศาสนา ชวตจะดงามมความสข ประเทศชาตจะรงเรองมนคง และสงคมจะรมเยนเกษมศานต ดวยมปจจยทสาคญทสด คอการพฒนาคน ซงจะทาใหคนเปนคนดมความสข และเปนทรพยากรมนษยทมคณภาพ การพฒนาคนกคอการศกษา คนทมการศกษา ตลอดจนจบการศกษาแลว เรยกวา “บณฑต” ในประเพณไทยโบราณเรยกคนทบวชเรยนแลววาเปน “ฑต” ตามปกตนยมเขยนเปนคาชาวบาน “ทด” ซงสนนษฐานวาเปนคากรอนของ “บณฑต” ปจจบนเรยกคนทศกษาจบปรญญาตรแลววาเปน “บณฑต” เมอวาโดยเนอหาสาระ บณฑต กคอคนทดาเนนชวตดวยปญญา เปนอยดวยความไมประมาท พฒนาชวตของตนจนลถงประโยชนทเปนจดหมายของชวต การฝกตนทเรยกวา การศกษา (สกขา) หรอ การพฒนาชวต (ภาวนา) นน มนษยอาจแสวงหาหรอทาใหสาเรจได ทงจากการปฏบตตามลาดบขนตอนของระบบทจดตงกนขนไวในสงคมมนษย คอในสถาบนการศกษาตางๆ และจากการเรยนรดวยวธการอน ซงเรยกงาย ๆ วาเปนการศกษานอกระบบ พทธศาสนา แบงการศกษาแยกเปน 3 ดาน โดยสอดคลองกบองคประกอบแหงการดาเนนชวตมนษย ทมอย 3 ดาน คอ พฤตกรรม จตใจ และปญญา ซงเรยกหลกธรรมนวา “ไตรสกขา” อนประกอบดวย ศล สมาธ และปญญา 1. ศล เปนเรองการศกษาฝกฝนพฒนามนษยดานพฤตกรรมทางกาย วาจา และการใชอนทรยตางๆ คอ ตา ห จมก ลน กาย ในการสมพนธกบสงแวดลอมทางวตถอยางหนง และความสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคมอยางหนง 2. สมาธ เปนเรองของจตใจ จตใจของเราซงมเจตจานง ความตงใจ แรงจงใจทจะทาใหเรามพฤตกรรมกบสงแวดลอมอยางไร ภาวะและคณสมบตตาง ๆ ของจตใจ ในการสมพนธกบสงแวดลอมทกครง จะไมขาดองคประกอบดานจต เราจะมความรสกสบาย หรอไมสบาย ชอบใจ หรอไมชอบใจ และมความตงใจอยางไร มเจตนาอยางไร มแรงจงใจอยางไรตอสงนน อยากจะได อยากจะเอา อยากจะหน หรออยากจะทาลาย ซงจะมผลชกนาพฤตกรรมทงหมด ตงแตจะใหดอะไร หรอไมดอะไร จะพดอะไร จะพดกบใคร วาอยางไร 3. ปญญา เปนเรองของปญญา ความร ความคด ซงเปนตวชทางใหวาเราจะสมพนธอยางไรจงจะไดผล และเปนตวจากดขอบเขตวาเราจะสมพนธกบอะไร จะใชพฤตกรรมไดแคไหน เรามปญญา มความรแคไหน เรากใชพฤตกรรมไดในขอบเขตนน เรามความรความเขาใจเรองนนแคไหน มความเชอมทศนคต มความยดถออยางไร เรากมองสงนนไปตามแนวคด ความเขาใจหรอแมกระทงคานยมอยางนน ทาใหชอบใจ ไมชอบใจ มสขมทกขไปตามนน และเมอเรามองเหน เราร เขาใจอยางไร เรากทาพฤตกรรมของ

75

เราไปตามความรความเขาใจและภายในขอบเขตความรนน ถาปญญา ความร ความเขาใจเกดมากขน เราคดเปน กทาใหเราปรบแกพฤตกรรมตางๆ และจตใจ ของเราใหมได เพอความเขาใจยงขน จะขอนาคาอธบายการศกษาตามแนวไตรสกขาของพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) มาแสดงไวตามลาดบองคประกอบดงน 6.3.1 ศล การฝกดานพฤตกรรม ศลคอการฝกฝนพฒนาดานพฤตกรรม หมายถงการพฒนาพฤตกรรมทางกาย และวาจา ใหมความสมพนธกบสงแวดลอมอยางถกตองมผลด สงแวดลอมทเราเกยวของสมพนธ ม 2 ประเภท คอ

ก. สงแวดลอมทางสงคม ไดแก เพอนมนษย ซงรวมทงสตวอนทงหลายทงปวงดวย ข. สงแวดลอมทางวตถ ไดแกปจจย 4 เครองใชวสดอปกรณตางๆ รวมทงเทคโนโลย

และสงทงหลายทมในธรรมชาต

พทธศาสนาแบงศลออกเปน 4 หมวดใหญๆ คอ 1) การรกษาวนยแมบทของชมชน (ปาฏโมกขสงวร) เมอคนอยรวมกน หรอทางานทากจการรวมกน เปนชมชนเปนหนวยงาน เปนองคกร ตลอดจนเปนประเทศชาต จะตองมกฎเกณฑกตกา ตลอดจนกฎหมาย เพอจดระเบยบระบบใหเกดความเรยบรอย ความประสานสอดคลอง ความเกอหนนตอกน ความรวมรบผดชอบ ความสามคค ทจะเออโอกาสหรอเปนหลกประกนใหชวตความเปนอย และกจการตาง ๆ ดาเนนไปดวยด สมตามวตถประสงคแหงชวตหรอกจการของชมชนนน ดงเชนพระสงฆในพระพทธศาสนามวนยแมบททเรยกชอเฉพาะวา ปาฏโมกข ซงเรามกเรยกกนงายๆ วาศล 227 ชมชนอน เชน โรงเรยนกตองมกฏกตกาทเปนวนยแมบทของตนเชนเดยวกน วนยแมบทสาหรบสงคมคฤหสถหรอสงคมแหงมนษยชาตทงหมด กคอ ศล 5 ซงถอวาเปนมนษยธรรม เพราะเปนบรรทดฐานทจะทาใหมนษยมวถชวตท สงกวาสตวดรจฉาน อยรวมกนโดยไมเบยดเบยนกน และรกษาสงคมใหมสนตสข สงคมมนษยสวนยอยลงไป เชน ประเทศ สถาบน องคกรและหนวยงานตาง ๆ นอกจากจะตองรกษาศล 5 แลว กยงตองปฏบตตามวนยแมบททเปนสวนเฉพาะของตนเองยอยลงไปอกเชน กฎหมาย ตงแตรฐธรรมนญลงมา จรรยาบรรณของวชาชพตางๆ เชน จรรยาแพทย จรรยาบรรณของขาราชการพลเรอน เปนตน การจดตงวางระเบยบชวตและระบบสงคม ดวยการบญญตกฎกตกาอนชอบธรรม ทเรยกวาวนยแมบทนน กดวยมวตถประสงคทสาคญคอ

1. เพอความสงบเรยบรอยอยรวมกนผาสก 2. เพอความสอดคลองประสานกลมกลน 3. เพอความเกอหนนกน โดยไมเบยดเบยน ไมเอาเปรยบกน 4. เพอความมสวนรวมและรวมรบผดชอบ 5. เพอความพรอมเพรยงสามคค 6. เพอปองกนความชวและความเสอมเสยหาย 7. เพอกนคนชวราย และใหโอกาสคนด

76

8. เพอเออโอกาสใหชวตและกจการพฒนาและดาเนนชวตสจดหมาย 9. เพอความดงามงดงามมวฒนธรรมของสงคม 10. เพอเปนหลกประกนความมนคงแหงหลกการ

2) การรจกใชอนทรย (อนทรยสงวร) เรารบรสงแวดลอมโดยผานทางอนทรย คอตา ห จมก ลน กาย ใจ ถารบรใชหตาไมเปน เชน ดไมเปน ฟงไมเปน แทนทจะไดประโยชน กจะเกดโทษ เชน เกดความลมหลงมวเมาถกหลอกลวง และเสอมเสยสขภาพเปนตน ตลอดจนนาไปสการใชมอและสมองเพอการแยงชงหรอทาลาย จงตองพฒนาพฤตกรรมในการใชอนทรยใหด ฟง เปนตน อยางมสต เมอดเปน ฟงเปน เชนดทวเปน ฟงวทยเปน รจกใชตาหแสวงหาความร เปนตน กจะไดปญญา ไดคณภาพชวตและนาไปสการใชมอและสมองเพอชวยเหลอเกอกลและทาการสรางสรรค หลกการปฏบตทสาคญในการใชอนทรย คอ

1. รจกพจารณาเลอกเฟนสงทจะด จะฟง เปนตน แยกแยะไดอยางรเทาทนวา สงใด รายการใด ดงามหรอไม เปนคณประโยชนหรอเปนโทษเปนภย แลวหลกละเวนสงทชวรายเปนโทษภย และรบดรบฟงสงทดงามเปนประโยชน

2. ด ฟง เปนตน อยางมสต ควบคมตนเองได รจกประมาณ รพอด ไมปลอยตวใหลมหลงมวเมา ตกเปนทาสของสงทดทฟงเปนตนนน อนจะทาใหสนเปลองเงนทอง สญเสยเวลา เสยสขภาพ เสยการงาน เสยการเลาเรยน เปนตน

3. ไมเหนแกความสนกสนานบนเทง ไมตดอยแคความชอบใจ ไมชอบใจ แตรจกด รจกฟง ใหไดคณคาทดงามเปนประโยชนสงขนไปกวานน โดยเฉพาะทสาคญคอตองใหไดปญญา และคตทจะนามาใชประโยชนในการพฒนาชวตและสงคม

3) การหาเลยงชพทบรสทธ (อาชวปารสทธ) การทามาหาเลยงชพเปนพฤตกรรมหลกในการดาเนนชวตของมนษย ถามผหาเลยงชพโดยวธทจรต เปนมจฉาชพ นอกจากชวตของคนนนจะชวรายเสอมเสยแลว กจะกอความเดอดรอนแกสงคมอยางมาก จงตองยาเนนกนอยางยงในเรองการพฒนาสมมาชพ และสงเสรมใหประชาชนฝกฝนตนใหสามารถประกอบสมมาชพ คอหาเลยงชวตโดยทางสจรต ไมผดกฎหมาย สมมาชพพงมลกษณะทสาคญ ๆ ดงน

1. เปนอาชพการงานทไมเบยดเบยนผอน ไมกอเวรภย หรอสรางความเดอนรอนเสยหายแกสงคม

2. เปนอาชพการงานทชวยแกไขปญหา หรอสรางสรรคชวตและสงคมในทางใดทางหนง

3. เปนอาชพการงานทชวยใหผทาไดพฒนาชวตของตนใหงอกงามยงขน ทงดานพฤตกรรม ดานจตใจ และดานปญญา

4. เปนอาชพการงานทไมทาลายคณคาของชวต และไมเสอมเสยคณภาพชวต แตทาใหชวตของตนมคณคานาภาคภมใจ

5. เปนอาชพการงานททาใหไดปจจยเลยงช วตมาดวยเรยวแรงกาลงกาย กาลงสตปญญา ความเพยรพยายาม ความสามารถและฝมอของตน และทาให

77

ไดฝกฝน พฒนาความเชยวชาญจดเจนหรอฝกปรอฝมอในทางสรางสรรคยงขนไป

4) การเสพบรโภคปจจย โดยใชปญญา (ปจจยปฏเสวนา) พฤตกรรมของมนษยในทสดกมาลงทการกน ใช เสพ บรโภค ถามนษยไมพฒนาพฤตกรรมในการเสพบรโภค กจะกอปญหาอยางมากทงแกชวต แกสงคม และแกโลก เพราะเขาจะกน ใชบรโภคปจจย 4 และสงของเครองใชทงหลายรวมทงเทคโนโลย ดวยโมหะ กอใหเกดความลมหลงมวเมา ฟงเฟอ ฟมเฟอย ความเสอมเสยคณภาพชวต การใชจายสนเปลอง การขดแยงแยงชงเบยดเบยนกนในสงคม การทาลายทรพยากรธรรมชาตและการกอมลภาวะเปนตน จงตองพฒนาพฤตกรรมการกน ใช เสพ บรโภค ใหเปนพฤตกรรมทเกดจากปญญาทรเขาใจและปฏบตใหถกตองตามวตถประสงคของปจจย 4 ตลอดจนเทคโนโลยนนๆ เรมแตรบประทานอาหารเพอบารงเลยงรางกายใหแขงแรงมสขภาพด ไมใชกนเพยงเพอเอรดอรอย อวดโก อวดฐานะ หรอตนตามคานยมฟฟา ใหเปนการกนดวยปญญาททาใหรจกประมาณในการบรโภคหรอกนพอด ทเรยกวา โภชเนมตตญตา ตลอดจนการใชสอยสงตางๆ อยางประหยด ซงทาใหไดประโยชนมากทสดโดยสนเปลองนอยทสด ปจจยปฏเสวนา หมายถง การใชปญญาทาความเขาใจแลวบรโภคปจยทงหลายใหไดผลตรงพอดตามคณคาแททเปนจดหมายของการบรโภคสงนนๆ ศลหมวดนมหลกในการปฏบตดงน

1. บรโภคดวยความรตระหนกวาการม การใช การบรโภคสงเหลานนมใชเปนจดหมายของชวต แตมนเปนปจจยเครองชวยเกอหนนใหเราสามารถพฒนาชวต และทาการสรางสรรคประโยชนสขทสงยงขนไป

2. บรโภคดวยความรเทาทนตอวตถประสงคทแทจรงของการบรโภคใชสอยสงนน ๆ เชน การสวมรองเทามวตถประสงคเพอชวยปกปองเทามใหเปนอนตรายจากสงกระทบกระทงและเชอโรคเปนตน และเพอชวยใหเดนวงไดสะดวกรวดเรวทนนานเปนตน มใชสวมเพออวดโกแสดงฐานะกนตามคานยมทเลอนลอย

3. บรโภคโดยพจารณาจดสรรควบคมใหไดปรมาณ ประเภทและคณสมบตของสงทบรโภคตรงพอดกบวตถประสงคทแทจรงของการบรโภคสงนน เชนบรโภคอาหารในปรมาณและประเภทซงพอดกบความตองการของรางกายทจะชวยใหมสขภาพด

4. สามารถละเวนหรอเลกเสพบรโภคสงทไมเปนปจจยเกอหนนชวต เชน สงททาลายสขภาพเปนตน โดยไมเหนแกการเสพรส หรอความโก หรหรา เปนตน

6.3.2 สมาธ การฝกพฒนาดานจตใจ สมาธหมายถง การฝกฝนพฒนาในดานจตใจ มความสาคญอยางยง เพราะจตใจเปนฐานของพฤตกรรม เนองจากพฤตกรรมทกอยางเกดขนจากความตงใจหรอเจตนา และเปนไปตามเจตจานงและแรงจงใจทอยเบองหลง ถาจตใจไดรบการพฒนาใหดงามแลว กจะควบคมดแลและนาพฤตกรรมไปในทางทดงามดวย แมความสขความทกขในทสดกอยทใจ ยงกวานน ปญญาจะเจรญงอกงามได ตองอาศยจตใจทเขมแขงสปญหาเอาใจใส มความเพยรพยายามทจะคดคนไมทอถอย ยงเรองทคดหรอพจารณานนยาก หรอละเอยดลกซง กยงตองมจตใจทสงบแนว

78

แน ไมฟงซาน ไมพลงพลาน กระวนกระวาย คอตองมสมาธ จงจะคดไดชดเจน เจาะลกทะลได และมองเหนทวตลอด จตทฝกดแลว จงเปนฐานทจะใหปญญาทางานและพฒนาอยางไดผล การพฒนาจตใจน มสมาธเปนแกน หรอเปนศนยกลาง จงเรยกงายๆ วา “สมาธ” และอาจแยกออกไดเปนการพฒนาคณสมบตของจตใจในดานตางๆ ดงน 1) พฒนาคณธรรมซงเปนคณภาพจต กลาวคอคณสมบตทเสรมสรางจตใจใหดงาม ใหเปนจตใจทสง ประณตและประเสรฐ เชน

- เมตตา คอความรก ความปรารถนาด เปนมตรอยางใหผอนมความสข - กรณา คอ ความสงสารอยากชวยเหลอผอนใหพนจากความทกข - มทตา คอ ความพลอยยนด พรอมทจะสงเสรมสนบสนนผทประสบความสาเรจ ม

ความสข หรอกาวหนาในการทาสงทดงาม - อเบกขา คอความวางตววางใจเปนกลาง เพอรกษาธรรม เมอผอนควรจะตอง

รบผดชอบตอการกระทาของเขาตามเหตและผล - จาคะ คอความมนาใจเสยสละ เออเฟอเผอแผไมเหนแกตว - กตญกตเวทตา คอ ความรจกคณคาแหงการกระทาของผอน และแสดงออกใหเหนถง

การรคณคานน - หร คอ ความละอายบาป ละอายใจตอการทาความชว - โอตตปปะ คอ ความกลวบาป เกรงกลวตอความชวครามขยาดตอทจรต - คารวะ คอ ความเคารพ ความใสใจรจกใหความสาคญแกสงนนผนน อยางถกตอง

เหมาะสม - มทวะ คอ ความออนโยน สภาพ นมนวล ไมกระดาง

2) พฒนาสมรรถภาพจตและประสทธภาพจต โดยเสรมสรางคณสมบตททาใหจตใจมความเขมแขงหนกแนนมนคงแกลวกลาสามารถทากจหนาทไดผลด เชน

- ฉนทะ คอความใฝรใฝสรางสรรค อยากรความจรง และใฝทจะทาสงดงามใหสาเรจ อยากเขาถงภาวะดงามอนเลศสงสด

- วรยะ คอ ความเพยร บกฝาไปขางหนา เอาธระรบผดชอบ ไมยอมทอดทงกจหนาท - อตสาหะ คอความขยน ความอดส ความสยากบากบน ไมยน ไมถอย - ขนต คอความอดทน ความเขมแขง ความทนทาน หนกแนน มนคง - จตตะ คอ ความมใจจดจอใสใจ อทศตวอทศใจใหแกกจหนาทหรอสงททา - สจจะ คอ ความตงใจจรง จรงใจและจรงจง เอาจรงเอาจง มนแนวแนตอสงททาไม

เหยาะแหยะ ไมเรรวน ไมกลบกลาย - อธษฐาน คอ ความตงใจเดดเดยว ความมงมนแนวแน ตอจดหมาย - ตบะ คอพลงเผากเลส กาลงใจความเขมแขง พากเพยรในการทากจหนาทใหสาเรจ

โดยแผดเผาระงบยบยงกเลสตณหาได ไมยอมแกทจรต และไมเหนแกความสขสาราญปรนเปรอ

79

- สต คอความระลกนกได ไมเผอเรอ ไมเลอนลอย ทนตอสงทเกดขนเปนไปซงจะตองเกยวของทกอยาง กาหนดจตไวกบกจหนาท หรอสงททา กนยงใจจากสงทเสอมเสยหายเปนโทษ และไมปลอยโอกาสแหงประโยชน หรอความดงาม ความเจรญใหเสยไป

- สมาธ คอภาวะจตทตงมน แนวแน ไดท อยตวสงบ อยกบสงทตองการทา ไมฟงซาน ไมแกวงไกว ไมมอะไรรบกวนได

3) พฒนาความสข และภาวะทเกอหนนสขภาพจต คณสมบตทควรเสรมสรางขนใหมอยประจาใสจตใจ เพอความมสขภาพทด พระพทธเจาทรงแสดงไวหลายอยาง โดยเฉพาะ

- ปราโมทย คอ ความราเรง สดชน เบกบานใจ ไมหดหหรอหอเหยว - ปต คอความอมใจ ปลาบปลม เปรมใจ ฟใจ ไมโหยหวแหงใจ - ปสสทธ คอความสงบเยน ผอนคลายกายใจ ไมคบไมเครยด - สข คอความคลองใจ สะดวกสบายใจ สมใจ ไมมอะไรบบคนตดขดคบของ - สนต คอความสงบ ปราศจากความเรารอน กระวนกระวาน - เกษม คอ ความปลอดโปรง ความรสกมนคง ปลอดภย โลง โปรงใจไรกงวล - สตภาพ คอความเยนสบาย ไมมอะไรแผดเผาใจ ไมตรอมตรม - เสรภาพ คอ ความมใจเสร เปนอสระ ไมถกผกมดตดของ จะไปไหนกไปไดตาม

ประสงค - ปรโยทาตตา คอ ความผองใส ผดผอง แจมจา กระจาง สวางใจ ไมมความขนมวเศรา

หมอง - วมรยาทกตตา คอ ความมใจไรพรมแดน ไมกดกน จากดตวหรอหมกมนตดคาง ม

จตใจใหญกวางไรขอบคนเขตแดน

คณสมบตทงหลายทกลาวมาน แมจะดงามเปนประโยชนอยางยง แตบางอยางอาจถกนาไปใชทางทผด กอใหเกดโทษได เชน เพยรในการลกของเขา หรอนาไปพวงกบการกระทาทไมด เชน ปตปลมใจทรงแกเขาได หรอใชผดเรอง ผดท ผดกรณ ผดสถานการณ เชน มทตาพลอยยนดสงเสรมคนทไดลาภหรอประสบความสาเรจโดยทางทจรต เปนตน จงตองศกษาใหเขาใจความหมาย ความมงหมาย และการใชงาน เปนตน ใหชดเจน และรจกปฏบตใหถกตองพอด การพฒนาในดานจตใจน เมอปฏบตสงขนไป ความสาคญของสมาธทเปนแกนหรอศนยกลาง จะยงเดนชดมากขน และเมอสมาธเจรญขนไปจนจตแนวดงอยตวอยางแทจรงแลว ผบาเพญสมาธนนกจะบรรลภาวะจตทเรยกวา “ฌาน” ซงเปนสมาธจตขนสง การพฒนาจตใจหรอเรองของสมาธทงหมดน แมจะมประโยชนมากมายนาไปใชเพอวตถประสงคไดหลายอยาง เชน ในเรองพลงจต และในดานการหาความสขทางจตใจ แตคณคาแทจรงททานมงหมาย กคอ เพอเปนฐานหรอเปนเครองเกอหนนการพฒนาปญญา การทางานทางปญญาทยงละเอยดซบซอนและลกซงมากขน กยงตองการสมาธจตสงขน การพฒนาจตใจหรอสมาธนจงมความสาคญมาก

80

6.3.3 ปญญา การฝกพฒนาดานปญญา ปญญา หมายถง การพฒนาปญญา ซงมความสาคญสงสด เพราะปญญาเปนตวนาทางและควบคมพฤตกรรมทงหมด คนเราจะมพฤตกรรมอะไร อยางไร และแคไหน กอยทวาจะมปญญาชนาหรอบอกทางใหเทาใด และปญญาเปนตวปลอยจตใจ ใหทางออกแกจตใจ เชนเมอใดอดอดมปญหาตดตนอย พอเกดปญญารวาจะทาอยางไร จตใจกโลงเปนอสระได การพฒนาปญญาเปนเรองกวางขวาง แยกออกไปไดหลายดานและมหลายขนหลายระดบ เชน 1) ปญญาทชวยใหดาเนนชวตอยางมประสทธภาพประสบความสาเรจ

- ความรความเขาใจขอมลความร รวมทงศลปวทยาการตาง ๆ เขาถงเนอหาความหมายไดถกตองชดเจน

- การรบรเรยนรอยางถกตองตามเปนจรง ตรงตามสภาวะของสงนน ๆ หรอตามทมนเปน - ความรจกจบสาระของความรหรอเรองราวตาง ๆ รจดรประเดน สามารถยกขนพด

ยกขนชแสดง หรอยกขนวางเปนหลกได - ความรจกสอสารถายทอดความรความเขาใจและความตองการของตนใหผอนรตาม เหน

ตาม เปนตน - การคดการวนจฉยทถกตองชดเจนและเทยงตรง - ความรจกแยกแยะวเคราะหวจยสบสาวเหตปจจยของเรองราวตาง ๆ ทจะทาใหสามารถ

แกไขปญหาและทาการสรางสรรคตาง ๆ ได - ความรจกจดทาดาเนนการหรอบรหารจดการกจการตาง ๆ ใหสาเรจผลตามมงหมาย - ความรจกเชอมสมพนธประสบการณขอมลและองคความรตาง ๆ โยงเขามาประสาน

เปนภาพองครวมทชดเจน หรอโยงออกไปสหยงรหยงเหนใหม ๆ ได

2) ปญญาทชวยใหดาเนนเขาสวถชวตทถกตองดงาม - ความรเขาใจในระบบความสมพนธของสงทงหลายทองอาศยสบเนองสงผลตอกนตาม

เหตปจจย มองเหนภาวะและกระบวนการทชวต สงคม และโลกคอหมสตว มความเปนมาและจะเปนไป ตามกระแสแหงเจตจานงและเหตปจจยทตนประกอบสรางสมจดสรรและมปฏสมพนธกบปจจยอนทงหลายเรยกงาย ๆ วาเปนไปตามกรรม

3. ปญญาทชวยใหบรรลจดหมายสงสดของชวตทดงาม - ความรเขาใจเขาถงเทาทนความจรงของสงขารคอโลกและชวตทเปลยนแปลงเปนไป

ตามกฎธรรมดาของธรรมชาต จนสามารถวางใจถกตองตอสงทงหลาย ทาจตใจใหหลดพน เปนอสระไดโดยสมบรณ และมชวตทเปนอยดวยปญญาอยางแทจรง

การศกษา 3 ดานทเรยกวาไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญาน เปนหลกใหญของพระพทธศาสนา เปนระบบและเปนกระบวนการทงหมดของการพฒนาคน จากหลกไตรสกขาน พระพทธเจาทรงแสดงหลกธรรมและขอธรรมแยกยอยออกไปมากมาย อยางทเรามกเหนหรอไดยนเปนหมวดๆ หรอเปนชดๆ ม 3 ขอบาง 4 ขอบาง 5 ขอบาง ฯลฯ หลกธรรมแตละหมวดแตละชดเหลานนกคอปฏบตเพอการพฒนาชวตพฒนาสงคมใน

81

ขนตอนหรอในสวนปลกยอยตางๆ แตละหมวด แตละชดมกจะมสาระบางสวนของไตรสกขาครบทง 3 อยาง ประสานหรอบรณาการกนอยในลกษณะใดลกษณะหนง ตามความเหมาะสมกบกรณนนๆ 6.4 จดหมายของการศกษาตามแนวพทธศาสนา การฝกฝนพฒนามนษยดวยระบบการศกษาไตรสกขาน กดวยใหมนษยถงจดหมายระดบตางๆ ตงแตระดบเบองตน จนถงระดบสงสด ซงแลวแตบคคลนนๆ จะพฒนาไดถงระดบไหนตามกาลงความสามารถของตนเอง จดหมายของการศกษาแบงไดหลายแนว เชน

6.4.1 วาโดยประโยชนทชวตพงไดรบและพงทาใหเกดม ประโยชนทเปนจดหมาย หรอจดหมายของชวต คอ ความมงหมายของการดาเนนชวตทถกตอง ทานเรยกสนๆ วา อตถะ หรอ อรรถ อตถะนนทานแยกไวเปน 2 ชดๆ ละ 3 ดาน หรอระดบ แลวแตจะมองในแนวตง หรอแนวราบ 1) ประโยชนหรอจดหมายของชวต 3 อยาง ตามแนวตง ประโยชนหรอจดหมายทชวตแตละชวตควรเขาถง และสรางสรรคขน แยกไดเปน 3 ระดบ ซงแตละชวตจะเขาถงและสรางสรรคไดไมเทากน แตทกชวตควรมใหไดครบทกระดบ แมจะมากบางนอยบาง และควรพฒนาตนใหเขาถงไดมากยง ๆ ขนไป คอ

1.1 ประโยชนบดน หรอประโยชนขนทตามองเหน คอประโยชนทเหนๆ กนไดเฉพาะหนา ไดแก ทรพยสน เกยรตยศ หรอฐานะในสงคม ไมตรหรอมตรบรวาร และชวตครอบครวทเปนสข พดอกอยางหนงวา การพงตนเองไดในทางเศรษฐกจและสงคม ประโยชนในระดบนจะตองใหเกดมขน หรอใหเปนการแสวงหาดวยกาลงความเพยรพยายาม และสตปญญาของจนโดยชอบธรรม ไมเกดจากการเบยดเบยนผอน หรอสรางความเดอดรอนแกสงคม จงอาศยการศกษาในดานททาหนาทถายทอดศลปวทยา หรอวชาการและวชาชพตางๆ เปนหลก ประโยชนระดบนเรยกวา “ทฏฐธมมกตถะ”

1.2 ประโยชนเบองหนา หรอประโยชนขนทเลยจากตามองเหน หรอประโยชนลาเลยจากทมองเหนกนเฉพาะหนา เปนประโยชนดานคณคาของชวตดานใน ซงทาใหเกดความมนใจในตนเองอยางลกซง หมายถงความเจรญงอกงามของชวตจตใจ ทกาวหนาพฒนาขนดวยคณธรรม เชน ศรทธา ความสจรต มศล ความเสยสละ ความสงบสขของจตใจ การดารงอยในศลธรรม การไดสรางสรรคบาเพญประโยชน เปนตน จนมนใจในความมชวตทดของตน ไมตองหวนกลวตอความตายและปรโลก ประโยชนในระดบนเกยวกบคณธรรมภายในจตใจและความประพฤตทชอบธรรม จงองอยกบการศกษาในดานทาหนาทแนะนาวธดาเนนชวตทถกตอง และพฒนาตนใหเปนคนทสมบรณ ประโยชนขนนเรยกวา “สมปรายกตถะ”

1.3 ประโยชนสงสด หรอประโยชนขนหลดพนเปนอสระอยเหนอโลก ซงเปนสาระแทจรงของชวต คอความมจตใจเปนอสระ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน

82

สามารถแกปญหาในจตใจไดสนเชง ไมถกบบคนคบของจากดดวยความยดตดถอมน หวนหวาดและกงวล ปราศจากกเลสเผาลนททาใหเศราหมองขนมว อยอยางไรทกข ไดประจกษความสขประณตภายในทบรสทธสงบเยนสวางไสวเบกบานโดยสมบรณ ซงเปนภาวะทเขาถงไดดวยการรจกสภาวะของสงทงหลายตามเปนจรง รเทาทนคตธรรมดาของสงขารธรรมทงหลาย ไมตกเปนทาสของโลกและชวต จงตองอาศยการศกษาในดานททาหนาทอยางท 2 ในระดบของการพฒนาปญญาอยางสงสด ประโยชนขนนเรยกวา “ปรมตถะ”

ตามหลกพระพทธศาสนา ถอวา ผทบรรลประโยชนหรอจดหมายแหงชวต (อตถะ) อยางนอย 2 ขนแรกแลว จงจะเรยกไดวาเปน “บณฑต” 2) ประโยชนหรอจดหมายของชวต 3 อยาง ตามแนวราบ การศกษาพงพฒนาคนใหสามารถเผอแผขยาย หรอกระจายประโยชนออกไปไดอยางกวางขวางทวไปทงหมดประโยชนทเปนจดหมายซงชวตควรทาใหมขน จงแบงออกไดตามแนวราบเปน 3 ประเภท ดงน

2.1 ประโยชนตน (อตตตถะ) คอการบรรลจดหมายแหงชวตตน ไดแกประโยชน 3 อยางในหมวดกอนนนเอง เทาทเกยวของกบตนเอง ซงเปนผลเกดขนแกตนโดยเฉพาะเปนการเสวยผลทดของการมชวตโดยสมบรณ เนนการพงตนไดในทกระดบ เพอความไมตองเปนภาระแกผอน และเพอความเปนผพรอมทจะบาเพญกจเพอผอนและกจทกอยางไดผลด

2.2 ประโยชนผอน (ปรตถะ) คอการชวยเหลอสนบสนนใหผอนบรรลจดหมายแหงชวตของเขา ไดแก ประโยชน 3 อยางในหมวดกอนนนเอง เทาทเ ก ย วข อ งก บคนอ น เป นผลท จ ะช วยท า ให เ ก ดข น แก คนอ น ม งประคบประคองใหเขาสามารถพงตนเองได โดยการกระทาหนาทเปนกลยาณมตรใหเปนตน

2.3 ประโยชนทงสองฝาย หรอประโยชนรวมกน (อภยตถะ) คอการสรางสรรคปจจยทเอออานวยใหทกคนทกฝาย ทงสงคม บรรลจดหมายแหงชวตทวกน ไดแกประโยชน 3 อยางในหมวดกอนนน ทเปนผลเกดขนทงแกตนเองและคนอนๆ หรอแกสงคม แกชมชนอนเปนสวนรวม เชน ประโยชนทเกดจากของกลางและกจสวนรวมเปนตน โดยเฉพาะสภาพแวดลอมและความเปนอยอนเอออานวยแกการปฏบตเพอบรรลอตตตถะ และการบาเพญปรตถะของทกๆ คน

6.4.2. วาโดยภาวะของตวจดหมายนนเอง ภาวะทเปนตวจดหมายของการศกษา กคออสรภาพ หรอความหลดพน (วมตต) ไดแกความปลอดโปรง โลง เปนอสระ ซงมองไดทงในแงบวก และแงลบ ในแงลบหมายถงภาวะทพนจากความบบคน

83

บงคบ จากด ผกมด ขดของ ปราศจากขอบกพรอง ไมตองขนตอสงอนหรอใครอน ในแงบวกหมายถงภาวะทเปนไทแกตวหรอเปนใหญในตว ซงทาใหพรอมทจะทาและไมทาการใดๆ ไดตามทตองการหรอเหนสมควร อสรภาพนนสมพนธกบสบเนองมาจากการพฒนา เพราะเปนจดหมายของการพฒนา จงอาจจะแยกไดเปน 4 ดาน หรอ 4 ระดบ ใหตรงกบการพฒนา 4 ดาน คอ

1) อสรภาพทางกาย หรอเรยกอกอยางหนงวา อสรภาพพนฐานของชวต ไดแก อสรภาพของกาย ทปลอดพนจากการบบคนเบยดเบยนในทางธรรมชาต หรอสภาพแวดลอมทางกายภาพ เชนโรคภยไขเจบ การมปจจย 4 เพยงพอทจะหลดพนจากความยากจนแรนแคนขาดแคลน ไมมภยธรรมชาตเบยดเบยน หรอมแตพอจะปองกนแกไขได แลวกพนจากภยทมนษยสรางขนในทางกายภาพ เชน มลภาวะในสภาพแวดลอม ตลอดจนการรจกใชเทคโนโลยอยางถกตองเปนคณประโยชน

2) อสรภาพทางสงคม หรอเกยวกบศล คอความปลอดพนจากการบบคนเบยดเบยนกนระหวางมนษย พนจากความอยตธรรม การเอารดเอาเปรยบ การขมเหงแยงชง มอาชวะ คออาชพทประกอบไดโดยสจรต ดารงชวตอยางโปรงโลง ไมวางงาน พงตนได รวมไปถงความหลดพนจากความบบคนในการใชสตปญญา สามารถแสดงออกซงความคดเหนอนเปนผลแหงสตปญญานนโดยเสร ซงสมพนธกบอสรภาพทางปญญาดวย

3) อสรภาพทางจตใจ คอมจตใจทเปนอสระ ไมถกบบคนกดดนดวยความทกข และไมตกเปนทาสอยใตอานาจครอบงาของกเลส เชน ตณหา มานะ ทฐ หรอโลภะ โทสะ โมหะ มจตใจทเอบอมดวยคณธรรม มความเขมแขงมนคง ไมหวนไหวดวยโลกธรรม ไมมความโศก ปราศจากความขนมวเศราหมอง มความผองใส เบกบาน เปนสข

4) อสรภาพทางปญญา คอ ภาวะทมการรบรอยางถกตองตามเปนจรง ไมเอนเอยงดวยอคต รจกคด คดเองเปน รจกคดแกปญหา รวธทจะจดทาการตางๆ ใหสาเรจผล มความคดวนจฉยทบรสทธไมเปนทาสของกเลส ใชปญญาคดการตางๆ โดยบรสทธใจ ไมมเงอนงาหรอกเลสเคลอบแฝง ตลอดจนรแจงสจธรรมถงขนหลดพนจากความทกข อนสงผลใหเกดอสรภาพทางจตใจอยางสมบรณ

ถาจะสรปการพฒนาทง 4 ดานน แบงได 2 พวกคอ ประเภทภายนอกกบภายใน ซงเราจะตองเขาใจความสมพนธกนของทงสองดาน การพฒนาและอสรภาพดานภายในของคน กบดานนอกนนสมพนธซงกนและกน ถาดานภายในคนเรามจตใจไมสบาย มความทกขกด หรอมกเลสครองงากด การพฒนาดานนอกกจะตองไมบรสทธ หรอจะตองเกดปญหาขนมาดวย หรอถาพฒนาดานภายนอกไวไมด เชน มความขาดแคลนปจจย 4 ความยากจน เปนตน มนกสงผลกระทบมาถงภายใน ทาใหไมสามารถจะทาการพฒนาจตใจของตนไดเตมท เชน คนผอยในถนทเกดปญหา เกดสงคราม เปนตน จะมเวลาทไหนมาทาสมาธ หรอจะทาจตใหปลอดโปรงผองใสกเปนไปไดยาก หรอถาภายในไมมอสรภาพทางปญญา คดการตางๆ โดยมความปรารถนาสวนตวเคลอบแฝง หรอคดบดเบอนไปตามความยดมนสวนตว ไมยอมรบฟงความคดเหนของกนและกน อสรภาพทางสงคม ในดานการแสดงความคดเหนหรอใชผลของสตปญญา กยอมเปนไปไดยาก ดงนเปนตน เพราะฉะนน อสรภาพและสนตสขทงภายนอกและภายใน หรอเรองดานในกบดานนอกนสมพนธซงกนและกน จะตองเขาใจทงสองดาน

84

ในการพฒนาใหการศกษาแกเดกนน สงหนงทจะเปนเครองวดได กคอเมอเดกเกดปญหา เกดความทกขรอนกระวนกระวายนน การศกษาชวยใหเขาแกไขปญหาในตวของเขาเอง แกปญหาในจตใจ ทาใหมอสรภาพภายในไดหรอไม เราเนนการแกปญหาภายนอกกนมากมาย รสกวาเรยนกนเพอจะชวยพฒนาสงคม แกปญหาอนโนนอนน แตถาถามวา เวลาคนคนนนเขาเกดปญหาในจตใจตวเอง ทกขรอนกระวนกระวายใจขนมาแลว เขาแกปญหาในใจของตนเองไดไหม การศกษาไดชวยใหเขารวธแกไขไหม ถาเรายงตอบคาถามขอนไมได กแสดงวาการศกษายงไมสมบรณ การศกษายงไมสามารถชวยชวตของคนไดจรง การศกษายงไมชวยใหคนพฒนาชวตของเขาได ยงไมเปนเครองมอพฒนาชวตทไดผลจรง การศกษาจะตองชวยแกปญหานดวย 6.4.3 วาโดยคณสมบตของผไดรบการศกษา 6.4.3.1 มองในแงผลสมฤทธของการพฒนา เมอมองในแงทวา การศกษาเปนการพฒนาคนใหมความเปนมนษยทสมบรณ ความมงหมายของการศกษากคอทาใหคนเปนผไดรบการพฒนาแลว และหมายถงการทไดรบการพฒนาอยางครบถวนรอบดาน คนทไดรบการพฒนารอบดานแลว เรยกวา ภาวตตถะ แปลวา มตนทไดฝกอบรมแลว หรอไดพฒนาแลว แยกลกษณะการทไดรบการพฒนาแลวออกเปน 4 ดาน ตรงกบการพฒนาทกลาวมาแลวคอ

1) ภาวตกาย แปลวา มกายทเจรญแลว หรอพฒนาแลว คอ มความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางกายภาพไดอยางดและอยางไดผลด มความสมบรณของชวตในดานกาย

2) ภาวตศล แปลวา มศลทเจรญแลว หรอพฒนาแลว คอพฤตกรรมทางสงคมทพฒนาแลว ดารงตนอยในวนยมศลธรรม มความสมพนธทางสงคมในลกษณะสรางสรรคและกอสนตสข

3) ภาวตจต แปลวา มจตใจทเจรญแลว หรอพฒนาแลว คอมจตใจทฝกอบรมดแลว สมบรณดวยคณภาพจต สมรรถภาพจต และสขภาพจต

4) ภาวตปญญา แปลวา มปญญาทเจรญแลว หรอพฒนาแลว คอมปญญาทเปนอสระจากการครอบงาของกเลส มองดรเขาใจเหนสงทงหลายตามความเปนจรง หรอตามทมนเปน คดเหนวนจฉยการตางๆ ดวยปญญาบรสทธ ปราศจากอคตและแรงจงใจเคลอบแฝง รเทาทนธรรมดาจนมความเปนอสระโดยสมบรณ

6.4.3.2 มองในแงลกษณะการดาเนนชวต จดหมายในแงน เปนการมองการดาเนนชวตโดยสมพนธกบประโยชนทชวตพงมพงถงซงไดกลาวมาแลวขางตน สาหรบประเดนนเปนการยาเนนสงทกลาวมาแลวโดยโยงออกมาสการปฏบต คณสมบตของผมการศกษาหรอพฒนาตนสมบรณแลวในแงน ถอตามคณสมบต 2 ประการของพระพทธเจา ซงชวตของคนทวไปกควรดาเนนตาม กลาวคอ

1) อตตตถสมบต หรอ อตตหตสมบต ความถงพรอมหรอสมบรณดวยประโยชนตน คาวาประโยชนในทน มใชมงทผลประโยชน หรอลาภ ยศ อานาจ สข สรรเสรญ อยางทมกเขาใจกน ซงมกจะเปนสงทคนอยากไดเพยงเพอสนอง

85

ตณหา โดยทยงไมแนวาจะเปนประโยชนแกชวตอยางแทจรงหรอไม คอชวตตองการหรอเปนสงจาเปนเพอประโยชนแกชวตเพยงสวนหนงหรอระดบหนง สวนนอกเหนอจากนนอาจเปนโทษแกชวตกได การวนจฉยวาสงเหลานจะเปนประโยชนแกชวตหรอไม กตองดทความสมพนธซงจะมาชวยเสรมตวประโยชนทแทของชวต

2) ปรตถปฏบต หรอ ปรหตปฏบต การปฏบตเพอประโยชนของผอน เมอพฒนาชวตจนบรรลประโยชนตนโดยสมบรณแลว นอกจากตนเองจะดาเนนชวตไดดแลว กยงทาใหเปนผพรอมทจะบาเพญประโยชนแกผอนอยางไดผลดดวย หรอเมอพงตนเองไดดแลว กสามารถกาวไปสการเปนทพงใหแกผอน หรอเมอตนเองเดนไดและโดยเฉพาะเดนไดมนคงแขงแรงดแลว กอาจกาวไปสการชวยพยง หรอประคบประคองคนอนใหเดนไดดวย ซงเปนผลพสจนความสมบรณของการศกษาในดานทสอง

6.4.3.3 มองในแงคณธรรมหลกของผมการศกษา คณธรรมหลกของผมการศกษา กคอคณธรรมทจะทาใหเขามลกษณะการดาเนนชวตอยางทกลาวมาแลว คณธรรมหลกนน ม 2 อยางคอ

1) ปญญา (ความร) เปนองคธรรมแกนของอตตตถสมบต คอ ความสมบรณพรอมแหงประโยชนตน หรอความเจรญงอกงามของชวตทพฒนาสมบรณจนเปนอยไดดวยดมปญญา ซงสามารถใชคณสมบตอนๆ ของชวตทพฒนาพวงตามกนมาใหเปนประโยชนไดอยางเตมท จนเปนอตตนาถะ คอพงตนเองได หรอเปนทพงของตนเองได มความสมบรณในตวเอง ปญญานเจรญงอกงามขนมาพรอมกบความลดนอยและสญสนไปของอวชชา ทาใหกาวพนจากการอยรอดดวยกเลส ขนมาสการอยดวยปญญา

2) กรณา (ความรก) เปนองคธรรมแกนของปรตถปฏบต คอการปฏบตบาเพญเพอประโยชนของผอน หรอการชวยผอนใหพฒนาชวตของเขาเองจนเจรญงอกงามพอทจะเปนอยไดดวยด เปนคณสมบตททาใหเปนโลกนาถะ หรอ ปรนาถะ เปนทพงของชาวโลกหรอเปนทพงของคนอนได ทชวยใหคนอนพฒนาตวเขาเองจนเปนอตตนาถะ พงตวเองได ในทสด

กรณานเจรญขนมาพรอมกบการพฒนาปญญาอยางถกตอง และเขามาทาหนาทเปนแรงจงใจ หรอตวปลกเราของการกระทามากขนโดยลาดบ แทนทตณหา พรอมกบลดนอยลงและสญสนหมดไปของตณหานน กรณานเปนแรงจงใจในการปฏบตตอบคคลหรอสตวอน แตถาเปนการปฏบตตองานหรอสงหรอเรองอยางอนๆ เชนความจรง ความถกตองดงาม ทไมใชมนษยสตว คณธรรมหลกขอนกเปลยนไปเปนฉนทะ หรอธรรมฉนทะ

86

6.5 กจกรรมพนฐานในการศกษา70

71 การพฒนามนษยหรอพฒนาคน ทเปนภารกจสาคญของการศกษา กสมพนธกบธรรมชาตของมนษยนนเอง ซงธรรมชาตของมนษยกคอเปนสตวพเศษ เปนสตวทฝกไดหรอเรยนรได และตองฝกหรอตองเรยนร มความสามารถทจะพฒนาตนขนไปได ความพเศษของมนษยนน คอการทพฒนาใหรจกคด รจกสอภาษา และทาการสรางสรรคได ซงเปนธรรมชาตพเศษทไมมในสตวชนดอน การพฒนาความรจกคด รจกสบคนเหตผล รจกวเคราะหวจยวจารณสานโยงความคดเพมพนปญญา แลวรจกใชปญญานนแสดงออกในการสอภาษา คอรจกใชภาษา รจกพดจากน สอสารใหไดผล และใชปญญาในการประดษฐสรางสรรค ทาสงทดงามเปนประโยชน ชวยใหชวต สงคม และโลกนดงามมความสข คอสงทเรยกวาอารยธรรม ซงมนษยจะตองเพยรพยายามทาใหสาเรจ การศกษาในระยะทผานมาน เรมมความออนลงในเรองของการพฒนาความรจกคด ความรจกสอสาร และการสรางสรรคน เชน เอาแตสนองและแสดงความรสก แตไมฝกความคด เอาแตเสพบรโภคขาวสารแตไมรจกสอสาร เอาแตจะไดจะหาผลประโยชน แตไมเพยรสรางสรรคประโยชน เพราะฉะนนจะตองเนนเรองของการสอสารหรอการใชภาษา ใหรจกอาน ใหรจกเขยน และการรจกคด เรมตงแตการรจกคดเลข เปนตน ซงเปนวชาทเรยกกนวา เบสกส แลวโยงสปฏบตการเพอสรางสรรคสงดงาม ปจจบนประเทศทพฒนาแลว กเรมหนกลบมายอมรบวา วชาพนฐานหรอการศกษาวชาทวไปอยางกวางๆ เหลานแหละทมความสาคญยง บางทเราไปเอาใจใสวชาการอะไรตางๆ อยางทเรยกวาวชาชานาญพเศษลกซงลงไป แตผทจะไปศกษาวชาการเหลานนขาดพนฐานในการสอภาษา การรจกคด และการทาจตใจใหประณต กทาใหไมบรรลวตถประสงค คอไมไดประโยชนทแทจรงจากวชาการเหลานน การศกษาทถกตองจะทาใหคนเขมแขง จะทาใหการกระทาเปนความสข ซงมทางทจะทาได โดยเรมจากชวตประจาวน ซง พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดเสนอกจกรรมการศกษาพนฐาน 5 ประการ อนเปนการฝกมนษยใหเปนคนมการศกษาอยางถกตอง ดงน

1. พฒนาการดาเนนชวตดวยปญญา โดยเรมทการบรโภคดวยปญญา หรอกนเปน ใชเปน เรยกวา การบรโภคดวยนสสรณปญญา คอปญญาททาชวตใหเปนอสระ โดยบรโภคอยางไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน และเปนการบรโภคพอด หรอกนพอด เรยกวา โภชเนมตตญตา แปลวา ความรจกประมาณในการบรโภค

2. พฒนาความเปนนกศกษา ดวยการใชอนทรยเพอศกษา คอใชตาดหฟงเพอเรยนรและสนองความใฝรหรอใฝศกษา เชน ดเปน ฟงเปน ขอนเรยกวา อนทรยสงวร คอการใชอนทรยอยางมสตรกษา ซงทาใหการด การฟงเปนตน ไมเปนเหตชกนาตนไปสการถกโมหะ และอกศลทงหลายครอบงา แตทาใหไดปญญา และสงดงามทเสรมคณภาพชวต

3. พฒนาความเปนนกสรางสรรค ผมความสขจากการกระทาและหาความสขจากการกระทาเพอสนองความใฝสรางสรรค ขอนเรยกวา ฉนทะ แปลวา ความอยากทา หรอใฝทา ซงครอบคลมทงความใฝร ใฝด และใฝทาใหมนดหรอใฝสรางสรรค ฉนทะน

71 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) , ศลปศาสตรเพอการศกษาทยงยน, (กรงเทพฯ : สองศยาม จากด, 2540) หนา149 -177.

87

พระพทธเจาตรสวาเปนมล คอเปนตนตอของกศลธรรมทกอยาง และเปนบพนมตของชวตทดงาม ดจแสงอรณเปนเครองหมายแสดงลวงหนาวาดวงอาทตยจะอทย

4. พฒนาความเปนนกจดการ ดวยการมวนย ททาใหสามารถจดระเบยบชวตความเปนอย จดสภาพแวดลอม และจดระบบกจการทางสงคม ใหเออโอกาสแกการพฒนา ขอนเรยกวา ศล คอการตงอยในวนย หรอเรยกอยางคนสมยนวา ความมวนย หมายถงการจดระบบระเบยบพฤตกรรมทางกายและวาจา ในความสมพนธกบสงแวดลอมทงทางสงคมและทางวตถทวไป ใหเกอกลและกลมกลน เพอเปนพนฐานทจะเกดโอกาสในการพฒนาตอๆ ไป

5. พฒนาความเปนนกสมพนธเชงให ผมความสขจากการกระทาเพอสนองความใฝชวยเหลอ ขอนเรยกวา ทาน คอการให การเผอแผแบงปน รวมไปถงสงคหวตถขออน ๆ ทงหมด ซงเปนอาการแสดงออกของความใฝชวยเหลอ อนเกดจากคณธรรมในจตใจ กลาวคอ เมตตา เปนมตรกบทกคน กรณา ชวยคนทกขหรอคนมปญหา และมทตา สงเสรมคนด คนมสข คนประสบความสาเรจ ภายในดลยภาพแหงอเบกขา เปนกลางเพอรกษาธรรม

หลกการนจะเรยกวา เปนจรยธรรมพนฐาน 5 ประการ กได และเราสามารถทาใหสาเรจไดดวยการบรณาการศลปศาสตรเขามาในกจกรรมทกอยางของชวต และการทจะบรณาการอยางนใหสาเรจไดกคอ การทมนเรยกรองดวยตวของมนเอง ใหเรานาเอาศลปศาสตรเขามาสชวตจรง เพอแกปญหาชวตและสงคม จนกระทงสภาพอยางนกลายเปนความจรงของชวตและสงคม ถาเราสามารถสถาปนาการศกษาพนฐานนได การพฒนากจะมฐานทตงแลวกจะดาเนนไปดวยด และมความยงยน เปนการพฒนาทมการพฒนาคนเปนแกนกลางอยางแทจรง ซงนาไปสผลสมฤทธทมงหมายของการพฒนาไดจรง รวมทงการทจะพฒนาเดกใหเปนคนทมคณสมบตพรอมทง 3 ประการ คอ ทงเกง ทงด และทงมความสข รวมเปนอนหนงอนเดยว 6.6 หลกธรรมในการหมวดการศกษา ในกระบวนการศกษา จะมบคคลสาคญอย 2 ฝาย คอผใหการศกษา ซงเรยกวา “คร” หรอ “อาจารย” เปนคาใหม แปลวา ผแนะนาจรรยามารยาท เปนผใหการศกษา คอยแนะนา อบรมสงสอน พระพทธเจาถอเปน “พระบรมครแหงโลก” อกฝายหนง คอผรบการศกษา ซงเรยกวา “ศษย” ในปจจบนคานจะเลอนหายไปจากสงคม เรามกจะคนเคยกบคาวา “นกเรยน” “นกศกษา” “นสต” มากกวาคาวา “ศษย” คาเหลานเปนคาใหมทบญญตขนในระบบการศกษาปจจบน ทงครและศษยตางมความเกอกลกนและกนในระบบการศกษาตามแนวพระพทธศาสนา พทธทาสเรยกครวา “ผนาทางวญญาณ” Spiritual Guide บทบาทของครทแทจรงคอผชทาง (อกขาตาโร) คอเปนผชใหทา แนะนาใหตามไมใชใหทา ครเปนผแนะนาแตมไดหมายความวาใหยดครเปนศนยกลางการเรยนการสอน ใหการเรยนการสอนนน ตองยดผเรยนเปนศนยกลาง ครคอยแนะนาเทานน

88

ทงครและศษย กมหลกธรรมทประจาของตนเอง ซงพระพทธศาสนาไดจดหลกคาสอนตางๆ ทเปนหลกธรรมสาหรบครและศษยไวเปนหลกประพฤตปฏบตเพอเปนครและศษยทดทพงประสงค ในทนจะนาเสนอหลกธรรมของแตละฝาย ดงทพระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) ไดรวบรวมเปนหมวดหมไวดงน7172 6.6.1 หลกธรรมสาหรบผใหการศกษา ผททาหนาทสงสอน ใหการศกษาแกผอน โดยเฉพาะคร อาจารย พงประกอบดวยคณสมบตและประพฤตตามหลกปฏบตดงน ก. เปนกลยาณมตร คอประกอบดวยองคคณของกลยาณมตร หรอ กลยาณมตรธรรม 773 ประการ ดงน

1. ปโย นารก คอเขาถงจตใจ สรางความรสกสนทสนมเปนกนเอง ชวนใจใหผเรยนใหอยากเขาไปปรกษาไตถาม

2. คร นาเคารพ คอ มความประพฤตสมควรแกฐานะ ทาใหเกดความรสกอบอนใจ เปนทพงไดและปลอดภย

3. ภาวนโย นาเจรญใจ คอมความรจรงทรงภมปญญาแทจรง และเปนผฝกฝนปรบปรงตนเองอยเสมอ เปนทนายกยองควรเอาอยาง ทาใหศษยเอยอางและราลกถงดวยความซาบซงมนใจและภาคภมใจ

4. วตตา รจกพดใหไดผล คอรจกชแจงใหเขาใจ รวาเมอไรควรพดอะไร อยางไร คอยใหคาแนะนาวากลาวตกเตอน เปนทปรกษาทด

5. วจนกขโม อดทนตอถอยคา คอ พรอมทจะรบฟงคาปรกษาซกถาม แมจกจก ตลอดจนคาลวงเกนและคาตกเตอนวพากยวจารณตาง ๆ อดทนฟงได ไมเบอหนาย ไมเสยอารมณ

6. คมภรญจะ กะถง กตตา แถลงเรองลาลกได คอ กลาวชแจงเรองตาง ๆ ทยงยากลกซงใหเขาใจได และสอนศษยใหไดเรยนรเรองราวทลกซงยงขนไป

7. โน จฏฐาเน นโยชะเย ไมชกนาในอฐาน คอไมชกจงไปในทางทเสอมเสย หรอเรองเหลวไหลไมสมควร

ข. ตงใจประสทธความร โดยตงตนอยในธรรมของผแสดงธรรม ทเรยกวา ธรรมเทศกธรรม 574 ประการ คอ

1. อนปพพกถา สอนใหมขนตอนถกลาดบ คอแสดงหลกธรรมหรอเนอความตามลาดบความงายยากลมลกมเหตผลสมพนธตอเนองกนไปตามลาดบ

72 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535) หนา61-68. 73 อง. สตตก. 23/34/33 74 อง. ปจก. 22/159/205

89

2. ปรยายทสสาว จบจดสาคญมาขยายใหเขาใจเหตผล คอ ชแจงยกเหตผลมาแสดงใหเขาใจชดในแตละประเดน อธบายยกเยองไปตาง ๆ ใหมองเหนกระจางตามแนวเหตผล

3. อนทยตา ตงจตเมตตาสอนดวยความปรารถนาด คอ สอนเขาดวยจตเมตตา มงจะใหเปนประโยชนแกผรบคาสอน

4. อนามสนดร ไมมจตเพงเลงมงเหนแกอามส คอสอนเขา มใชมงทตนจะไดลาภ สนจาง หรอ ผลประโยชนตอบแทน

5. อนปหจจ วางจตตรงไมกระทบตนและผอน คอ สอนตามหลกตามเนอหา มงแสดงอรรถ แสดงธรรม ไมยกตนไมเสยดสขมขผอน

ค. ดาเนนลลาครทงส ครทสามารถมลลาของนกสอน ดงน7475

1. สนทสสนา ชใหชด จะสอนอะไร กชแจงแสดงเหตผลแยกแยะอธบายใหผฟงเขาใจแจมแจง ดงจงมอไปดเหนกบตา

2. สมาทปนา ชวนใหปฏบต คอสงใดควรทา กบรรยายใหมองเหนความสาคญ และซาบซงในคณคา เหนสมจรง จนผฟงยอมรบ อยากลงมอทา หรอนาไปปฏบต

3. สมตเตชนา เราใหกลา คอปลกใจใหคกคกเกดความกระตอรอรน มกาลงใจแขงขน มนใจทจะทาใหสาเรจ ไมกลวเหนดเหนอย หรอยากลาบาก

4. สมปหงสนา ปลกใหราเรง คอทาบรรยากาศใหสนกสดชนแจมใส เบกบานใจ ใหผฟงแชมชนมความหวง มองเหนผลด และทางสาเรจ

จางาย ๆ เปนสตรวา “สอนให แจมแจง จงใจ แกลวกลา ราเรง” ง. มหลกสตรตรวจสอบถาม เมอพดอยางรวบรดทสด ครอาจตรวจสอบตนเอง ดวยลกษณะการสอนของพระบรมคร 3 ประการ คอ75

76 1. สอนดวยความรจรง รจรงทาไดจรงจงสอนเขา 2. สอนอยางมเหตผล ใหเขาพจารณาเขาใจแจมแจงดวยปญญาของเขาเอง 3. สอนใหไดผลจรง สาเรจความมงหมายของเรองทสอนนน ๆ เชน ใหเขาใจไดจรง เหน

ความจรง ทาไดจรง นาไปปฏบตไดผลจรง เปนตน

จ. ทาหนาทครตอศษย คอ ปฏบตตอศษย โดยอนเคราะหตามหลกธรรม เสมอนเปนทศเบองขวา ดงน7677

1. แนะนาฝกอบรมใหเปนคนด 2. สอนใหเขาใจแจมแจง 3. สอนศลปวทยาใหสนเชง

75 เชน ท.ส. 9/198/161 76 อง. ตก. 20/565/356 77 ท. ปา. 11/200/200

90

4. สงเสรมยกยองความดงามความสามารถใหปรากฏ 5. สรางเครองคมภยในสารทศ คอสอนฝกใหสามารถใชวชาเลยงชพและรจกดารงรกษาตน

ในอนทจะดาเนนชวตตอไปดวยด 6.6.2 หลกธรรมสาหรบผรบการศกษา คนทเลาเรยนศกษา จะเปนนกเรยน นกศกษา หรอนกคนควากตาม พงปฏบตตามหลกธรรมในฐานะเปนผรบการศกษา ดงน ก. หลกความเจรญ ปฏบตตามหลกธรรม ทจะนาชวตไปสความเจรญรงเรอง ทเรยกวา จกร77

78 ซงม 4 ขอ คอ

1. ปฏรปเทสวาสะ เลอกถนทเหมาะสม คอเลอกหาถนทอยหรอแหลงเลาเรยนดาเนนชวตทด ซงมบคคลหรอสงแวดลอมทอานวยแกการศกษาพฒนาชวต การแสวงหาความร การสรางสรรคความดงาม และความเจรญกาวหนา

2. สปปรสปสสยะ เสาะเสวนาคนด คอรจกเสวนาคบหาหรอรวมหมกบบคคลผรผทรงคณ และผทจะเกอกลแกการแสวงธรรมหาความร ความกาวหนางอกงาม และความเจรญโดยธรรม

3. อตตสมมาปณธ ตงตนไวถกวถ คอ ดารงตนมนอยในธรรมและทางดาเนนชวตทถกตอง ตงเปาหมายชวตและการงานใหดงามแนชด และนาตนไปถกทางสจดหมายแนวแนมนคง ไมพราสาย ไมไถลเชอนแช

4. ปพเพกตปญญตา มทนดไดเตรยมไว ทนดสวนหนงคอความมสตปญญา ความถนด และรางกายดเปนตน ทพนมาแตเดม และอกสวนหนงคออาศยพนเดมเทาทตวมอย รจกแกไขปรบปรงตน ศกษาหาความร สรางเสรมคณสมบตความดงาม ฝกฝนความชานชานาญเตรยมไวกอนแตตน ซงเมอมเหตตองใชกจะเปนผพรอมทจะตอนรบความสาเรจ สามารถสรางสรรคประโยชนสข และกาวสความเจรญยงๆ ขนไป

ข. หลกความสาเรจ ปฏบตตามหลกธรรม ทจะนาไปสความสาเรจแหงกจการนน ๆ ทเรยกวา อทธบาท78

79 ผศกษาผหวงความสาเรจในการศกษาตองสรางธรรมขอนใหเกดขนในชวตการศกษา ซงม 4 ขอ คอ

1. ฉนทะ มใจรก คอพอใจจะทาสงนน และทาดวยใจรก ตองการทาใหเปนผลสาเรจอยางดแหงกจหรองานททา มใชสกวาทาพอใหเสรจๆ หรอเพยงเพราะอยากไดรางวล หรอผลกาไร

2. วรยะ พากเพยรทา คอ ขยนหมนประกอบ หมนกระทาสงนนดวยความพยายาม เขมแขง อดทน เอาธระ ไมทอดทง ไมทอถอย

3. จตตะ เอาจตฝกใฝ คอ ตงจตรบรในสงททา และทาสงนนดวยความคด ไมปลอยใจใหฟงซานเลอนลอย ใชความคดในเรองนนบอยๆ เสมอๆ

78 อง. จตกก. 21/31/41 79 ท.ปา. 11/231/233

91

4. วมงสา ใชปญญาสอบสวน คอหมนใชปญญาพจารณา ใครครวญตรวจตราหาเหตผล และตรวจสอบขอยงหยอนเกนเลยบกพรองขดของ เปนตน ในสงททานน โดยรจกทดลองวางแผน วดผล คดคนวธแกไขปรบปรง เปนตน

ค. รหลกบพภาคของการศกษา คอ รจกองคประกอบทเปนปจจยแหงสมมาทฏฐ 2 ประการดงน7980

1. องคประกอบภายนอกทด ไดแก มกลยาณมตร หมายถงรจกหาผแนะนาสงสอน ทปรกษา เพอน หนงสอ ตลอดจนสงแวดลอมทางสงคมโดยทวไปทดทเกอกล ซงจะชกจง หรอกระตนใหเกดปญญาได ดวยการฟง การสนทนา ปรกษา ซกถาม การอาน ตลอดจนการรจกเลอกใชสอมวลชนใหเปนประโยชน

2. องคประกอบภายในทด ไดแก โยนโสมนสการ หมายถงการใชความคดถกวธ รจกคด หรอคดเปน คอมองสงทงหลายดวยความคดพจารณา สบสาวหาเหตผล แยกแยะสงนนๆ หรอปญหานนๆ ออกใหเหนตามสภาวะและตามความสมพนธแหงเหตปจจย

กลาวโดยยอวา นอกจากรจกแสวงหาและเลอกรบความรความคดเหนจากครอาจารย เพอน คนภายนอก ตารบตารา และสอมวลชนทเปนกลยาณมตรแลว ตองรจกคดเองเปนดวย ง. ทาตามหลกเสรมสรางปญญา ในทางปฏบตอาจสรางปจจยแหงสมมาทฏฐ 2 อยาง ขางตนนนได ดวยการปฏบตตามหลก วฑฒธรรม80

81 คอหลกการสรางความเจรญงอกงามแหงปญญา 4 ประการ 1. สปปรสสงเสวะ เสวนาผร คอรจกเลอกหาแหลงวชา คบหาทานผร ผทรงคณ

ความด มภมธรรม ภมปญญานานบถอ 2. สทธมมสสวนะ ฟงดคาสอน คอ เอาใจใสสดบตรบฟงคาบรรยาย คาแนะนาสง

สอน แสวงหาความร ทงจากตวบคคลโดยตรงและจากหนงสอ หรอสอมวลชน ตงใจเลาเรยนคนควา หมนปรกษาสอบถาม ใหเขาถงความรทจรงแท

3. โยนโสมนสการ คดใหแยบคาย คอรเหนไดอานได ฟงสงใดกรจกคดพจารณาดวยตนเอง โดยแยกแยะใหเหนสภาวะและสบสาวใหเหนเหตผลวา นนคออะไร เกดขนไดอยางไร ทาไมจงเปนอยางนน จะเกดผลอะไรตอไป มขอด ขอเสย คณโทษอยางไร เปนตน

4. ธรรมานธรรมปฏบต ปฏบตใหถกหลก นาสงทไดเลาเรยนรบฟงและตรตรองเหนชดแลว ไปใชหรอปฏบตหรอลงมอทา ใหถกตองตามหลกตามความมงหมายใหหลกยอยสอดคลองกบหลกใหญ ขอปฏบตยอยสอดคลองกบจดหมายใหญ ปฏบตธรรมอยางรเปาหมาย เชน สนโดษเพอเกอหนนการงาน ไมใชสนโดษกลายเปนเกยจคราน เปนตน

80 ม.ม. 12/497/539 81 อง. จตกก. 21/248/332

92

จ. ศกษาใหเปนพหสต คอจะศกษาเลาเรยนอะไร กทาตนใหเปนพหสตในดานนน ดวยการสรางความรความเขาใจใหแจมแจงชดเจน ถงขนครบ องคคณพหสต 5 ประการ คอ

1. พหสสตา ฟงมาก คอเลาเรยน สดบฟง รเหน อานสงสมความรในดานนนไวใหมากมายกวางขวาง

2. ธตา จาได คอจบหลกหรอสาระได ทรงจาเรองราวหรอเนอหาสาระไวไดแมนยา 3. วจสา ปรจตา คลองปาก คอ ทองบนหรอใชพดอยเสมอจนแคลวคลองชดเจน

ใครสอบถามกพดชแจงแถลงได 4. มนสานเปกขตา เจนใจ คอใสใจนกคดจนเจนใจ นกถงครงใด กปรากฎเนอความ

สวางชดเจน มองเหนโลงตลอดไปทงเรอง 5. ทฏฐยา สปฏวทธา ขบไดดวยทฤษฎ คอเขาใจความหมายและเหตผลแจมแจง

ลกซง รทไปทมา เหตผล และความสมพนธของเนอความ และรายละเอยดตางๆ ทงภายในเรองนนเองและทเกยวโยงกบเรองอนๆ ในสายวชาหรอทฤษฎนนปรโปรงตลอดสาย

ฉ. เคารพผจดประทปปญญา ในดานความสมพนธกบอาจารยพงแสดงความคารวะนบถอ ตามหลกปฏบตในเรองทศ 6 ขอวาดวยทศเบองขวา81

82 ดงน 1. ลกตอนรบ แสดงความเคารพ 2. เขาไปหา เพอบารง รบใช ปรกษา ซกถาม รบคาแนะนา เปนตน 3. ฟงดวยด ฟงเปน รจกฟงใหเกดปญญา 4. ปรนนบต ชวยบรการ 5. เรยนศลปวทยาโดยเคารพ เอาจรงเอาจงถอเปนกจสาคญ

******

82 ท.ปา. 11/200/203

93

⌫

7.1 ความหมายของคาวา “งาน” ตามแนวพทธศาสนา งานตามแนวพทธศาสนา คอ สมมาชพ หรอ สมมาอาชวะ อนเปนองคปฏบตอนหนงในอรยมรรคมองค 8 คนทวไปมกมความเขาใจวา สมมาชพ คออาชพทสจรต ไมผดกฎหมาย แตความจรงแลว สมมาชพ มความหมายลกซงมากกวานน แยกศพทออกไป สมมาชพ ประกอบดวย สมมา กบ อาชพ หรอจะแยกเปน สมมา กบ อาชวะ กไดตามภาษาเดม พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) นกปราชญแหงพระพทธศาสนา ใหความหมาย 2 ศพทนไววา82

83 1) อาชวะ หรออาชพ กคอการหาเลยงชพ แคนเรากไดความหมายท 1 ของ งาน แลว คอ

เปนเครองหาเลยงชพ ทเราพดกนในแงไดเงนไดทอง หรอจะไดมปจจย 4 มสงของ เครองใช เปนความหมายอยางงาย แคเปนเครองมอหาเลยงชพยงไมพอ ตองเปนสมมาดวย สมมา เปนตวจากดใหแคบลงไป การหาเลยงชพอยางไรเปนสมมา

2) สมมา แปลวา ถกตอง คอถกตองตามความหมายของมน เปนไปตามเหตผล เชน เปนคนทาสวนการททาสวนนนไมใชเพยงเพอใหไดเงนเดอนมา แตทาสวนเพอใหไดผลทตรงตามเหต คอเมอทาสวนกตองการใหตนไมเจรญงอกงาม เมอทางานทางแพทย เชนรกษาคนไข กคอตองการชวยใหคนไขหายปวย หรอชวยใหเพอนมนษยในสงคมนมสขภาพดขน บรรเทาจากโรคภยไขเจบ อยางนถอวาตรงไปตรงมา คอตรงเหตตรงผล สวนการไดเงนไดทองมากเปนเรองของความหมายโดยออมตามเงอนไข คอเปนเครองมอเลยงชพ เมอถกตองตามความหมายทแทจรง คอตรงเหตตรงผลแลวกมผลดทกอยาง

ในเรองทเปนอาชพของมนษยน เรามองในแงสงคมกอน คอจะตองดแกสงคม ดงทเนนวา สมมาชพ คออาชพทถกตองนนจะตองไมเบยดเบยนกอความเดอดรอน ไมบนทอนทาลายสงคม เพราะฉะนนจงมคาอธบายวา ไมผดกฎหมาย เพอเขามาเนนในแงทวา ไมกอความเดอดรอนเบยดเบยน ไมทาลายใคร ในขนนเปนความหมายเชงปฏเสธซงตองมากอน อยางไรกตาม ไมใชแคปฏเสธ จะตองมความหมายเชงสรางสรรคดวย คอนอกจากไมเบยดเบยนไมกอความเดอดรอนแกใครแลว อาชพทเราทาน จะเรยกวา สมมาชพ ตองเปนอาชพทชวยแกปญหาหรอชวยสรางสรรคชวตและสงคมอยางใดอยางหนง โดยชวยใหชวตดงามขน สงคมเจรญงอกงามขน อยางนอยกบาบดความทกขยากเดอดรอน

83 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), ธรรมะกบการทางาน, (กรงเทพฯ : สหธรรมมก,2540), หนา 9.

94

ยกตวอยางอาชพของแพทยและพยาบาลน มทงสองดาน คอในดานแกปญหา กบาบดความเจบไขไดปวย และในดานสรางสรรคสงคม กทาใหคนมสขภาพด จะไดทรพยากรทดของประเทศชาตและสงคม ชวยสรางสรรคทาใหสงคมเจรญงอกงามตอไป ความหมายในแงสงคมนดานหนงแลว สาหรบในแงตนเอง สมมาชพตองดตอตวเองดวย ดตอตวเองอยางไร อาชพทกอยางนน ถาเปนอาชพทด จะเปนโอกาสในการพฒนาชวตของตน ชวตของคนเรานตองพฒนาตลอดเวลา ตองเจรญงอกงามขน

1) ในดานพฤตกรรม คอการดาเนนชวตทวไป การเปนอย การเกยวของกบผคน 2) ในดานจตใจ คอในเรองคณธรรม ความสามารถหรอสมรรถภาพของจตใจ และ

ความสข โดยเฉพาะการมสขภาพจต 3) ในดานปญญา ความรความเขาใจ ความสามารถในการคดพจารณาวนจฉยและจด

ดาเนนการ คนเราจะเจรญงอกงามได กตองเกงขนในดานตางๆ เหลาน เมอประกอบอาชพทด กจะเปนโอกาสใหเราไดพฒนาตนเองในดานพฤตกรรม เรากจะจกดาเนนชวตใหถกตอง เราจะรจกอยรวมและทางานรวมกบผอน ไดเรยนรมารยาทตางๆ รจกตดตอเขาพบเขาหา รจกพดจาปราศรย รจกทจะปฏบตงานตางๆ ใหไดผลดยงขน พฤตกรรมของเรากพฒนา สวนในดานจตใจ เวลาทางานทาการ ขณะทฝกการอยรวมกบผอนใหรจกการอยรวมสงคม เพอใหความสมพนธทดนน เรากฝกความมนาใจเมตตากรณาทจะชวยเหลอเกอกลกน และในตวงานเองเรากไดฝกความรบผดชอบ ความขยน ความอดทน ความมใจหนกแนนมนคง ความมสต การมสมาธหรอความมใจแนวแนในการทางาน เปนตน ตอไปในดานปญญา เมอเราทางาน เราจะไดเรยนรเพมขน การทางานทาใหเรารวชาการของเราชดเจนและชาชองยงขน ทาใหเราไดคดไดคนควา เรยนหาทางแกปญหา รวธจดการดาเนนการ และเรยนรไมเฉพาะในเรองวชาการและการงานเทานน แตไดเรยนรโลกและชวตดวย เรมแตไดเรยนรเพอนมนษย ทาใหรจกและเขาใจผคนในสงคม ตลอดจนรจกเหนใจเพอนมนษย และแมแตมองเหนความเปลยนแปลงเปนและเหตปจจยของสงทงหลาย พดสนๆ วา ไดเรยนรโลกและชวตมความเขาใจเพมขน ชวตของเราน ทเราไดพฒนาตนเองขนมานน สวนใหญพฒนาจากการทางาน เพราะวาชวตของเราอยกบการทางานหลายเปอรเซนต วนๆ หนง เราอยกบการงานอาชพครงคอนวน เชนอาจจะตองทางาน 8 ชวโมง หรออาจจะเกนกวานน เพราะบางทตองมากอนเวลา บางทตองเลกหลงเวลา ชวตของคนเรา จงอยกบการงานเปนสวนใหญ เพราะฉะนน ถาเราจะพฒนาชวตของเรา กตองใชอาชพการงานของเรานแหละเปนเวท หรอเปนแดนเปนสนามทพฒนาตนเอง มฉะนนเราจะหาโอกาสพฒนาตนเองไดยาก ถาเรามงอยางเดยววาจะทางานเพอไดเงน เรากจะพลาดโอกาสทดนไปเสยหมด เพราะฉะนนทเรยกวาสมมาชพ จงมความหมายกวาง 7.2 แนวคดเรองการทางาน

7.2.1 แนวคดเรอง งาน เงน ประโยชน ความสข “เราทางานเพออะไร” คาถามนเราเคยถามตนเองหรอไม เวลาพดออกมาขางนอก เรากอาจจะตอบวาเพอประโยชนสวนรวม เพอสงคม แตเวลาพดกนเปนสวนตวคนสวนมากกจะตอบวา “ทางานเพอไดเงนส” คาตอบนแหละเปนเรองใหญในสงคมปจจบน คอทางานแลวกตองไดเงน เราทางานเราก

95

ตองการเงนส ไมมเงนเดอนใหใครจะไปทางานละ และอกอยางหนงทตองการกคอ “ความสข” ในการทางานมกจะมคาทสาคญคอ หนง ทางาน สอง กตองไดเงน และสามคอ เรากจะมความสข “งาน เงน ความสข” สามคานตอกนเปนชด ในอดตสมยหนง รฐบาลไดรณรงคใหประชาชนยดเปนคานยมวา “งานคอเงน เงนคองาน บนดาลสข” คาขวญนม 3 ประโยคทควรพจารณาคอ งานคอเงน และเงนคองาน แลวสดทายกบนดาลสข เมอพจารณาแลวจะไดความหมายดงน งานคอเงน หมายถง คนทไปทางาน หรอฝายลกจาง ซงจะบอกวา ฉนทางานกตองไดเงนนะ สวนฝายนายจางกบอกวา เงนคองาน ฉนใหเงนกตองไดงานใหสมกบเงน และลงทายทกคนกบอกวา เมอไดเงนมาแลวน เงนนนกจะบนดาลความสขใหเกดขน ในคาชดนมขอสงเกต คอในเรองงาน เงน และความสขนน เมอพดถงงานแลวโยงไปถงความสขโดยผานเงน หมายความวา ทางานแลวกไดเงน แลวจงมความสข เราไมสามารถพดวา งานกเปนความสขดวย งานทาใหไดเงน แลวเงนจงบนดาลสขให งานบนดาลความสขโดยตรงไมได กลายเปนวาจะมความสขไดตองผานเงนกอน เปนขอสงเกตท 1 ขอสงเกตท 2 คอ ในคาพดนเรามกนกถงเรองของตวเองเวลาเราพดถงงาน งานกคองานทฉนทาอยนแหละ ไมไดนกกวางไปกวาน หรอแมแตถามวางานนนมความหมายแคไหนเพยงใด ความจรง คาวางานมความหมายมากมาย แตเรานกถงแคหนาททฉนรบผดชอบทฉนทาอยน ซงโยงตอไปยงขอความตอไปทบอกวา “คอเงน” และเมอไดเงนมาแลวกทาใหมความสข ทงหมดนนเปนเรองของตวฉน งานฉนทา ฉนตองไดเงน เงนเปนของฉน และฉนไดเงนมาแลวฉนใชจายกเปนความสขของฉน งานจงหมายถงงานทฉนทาอยทจะทาใหฉนไดเงนมาหาความสขนแหละ แตทจรงผลของงานทแทไมไดอยตวเรา อยางนอยมนกไมไดจากดอยเราเทานน ผลของงานทจรงหมายถงประโยชนแกสวนรวมหรอแกสงคม คาวา “ความสข” ทจรงไมใชแคความสขของตวเรา มนหมายถงความสขหรอประโยชนทเกดขนแกสวนรวมหรอแกสงคม แตเพราะเหตทคาวา “สข” ในทน เรามกจะนกจากดอยแคตวเองจงอาจจะตองเพมถอยคาเขามาอกหนงคา ใหระบชดถงความสขในแงทเกยวกบสงคมสวนรวม คอประโยชนทเกดกบสงคม เชนการทางานในทางการแพทยคอการรกษาพยาบาล ยอมตองการผลอยางแนนอนวา เพอจะชวยคนเจบไขไดปวย คอเปนงานทางดานสงคมเพอชวยเพอนมนษย เพราะฉะนน ความหมายของงานอกอยางหนงกคอการทาใหเกดประโยชนสขแกสงคมนนเอง เมอความจรงเปนเชนน เราตองแยกองคประกอบเรองการทางานเปน 4 ประเดนหลก คอ งาน เงน ความสข (สวนตว) และประโยชน (สวนรวม) เวลานมปญหาคอองคประกอบทง 4 ประการไมประสานกลมกลนกน เพราะมความคดวา ทางานกไดเงนแลวจงบนดาลความสขให ผใดประสาน 4 องคประกอบนใหกลมกลนเปนอนเดยวกนไดเมอไร ผนนจะมทงความสขในตวเอง ในการทางาน และจะทาใหงานไดผล เปนประโยชนแกสงคมอยางเตมท ในการปฏบตทถกตองโดยประสานทง 4 องคประกอบใหกลมกลนกนถอวาประสบความสาเรจในการทางาน ในทสดเงนจะกลายเปนเพยงตวเสรมเทานน คอเปนผลพลอยได ซงอาจจะมาทาใหเรามความสขมากขนโดยทวา โดยตวงานเรากมความสขอยแลว แตเงนมาเสรมความสขเทานน เพราะทจรงนน เงนเปนของแถมมาทหลง เปนของทเกดขนในสงคมมนษยทเจรญมอารยธรรมแลว

96

7.2.2 แนวคดเรองผลตอบแทนของงาน มคนจานวนไมนอยทมองเงน งาน และ ความสข ในแงทวา ความสขนนตองอาศยเงนเปนตวบนดาล งานจะใหความสขโดยผานเงน แตถาเรามความสขโดยผานเงนอยางเดยว ชองทางแหงความสขของเรากจะแคบมาก นอกจากแคบแลว กมไดนอยและสนดวย เพราะจะตองรอนาน เดอนหนงจงจะไดเงนครงหนง หรอแมจะจายบอยกวานนกแลวแต มนกนานหรอเปนครงคราว ไมใชตลอดเวลา ในเวลาระหวางนนกเปนวน เปนอาทตย เปนสปดาห ทจะตองรอดวยความทกขทรมานกวาจะไดเงน นอกจากนนเงนทองนเปนของขางนอก มนไมไดเขาไปถงในเนอตวของชวต อะไรทเราจะไดแทจรงจะตองเขาไปถงในเนอตวของชวต ถงเราจะไดเงนมาเงนนนกอยขางนอก สงทไดแกเราแทจรงจะตองเปนการไดทเขาไปในเนอตวเนอหาของชวตของเราเลย เมอเปนเชนนเราจะทาอยางไร จดสาคญทสดคองานคอเวลาสวนใหญแหงชวตของเรา บคคลใดไมสามารถมความสขจากการทางานกแสดงวาเวลาสวนใหญในชวตของเขานนไมมความสข เพราะฉะนนใครกตามทตองการใหชวตมความสข คอตองการใหชวตสวนใหญทเปนอยดาเนนไปตลอดเวลานมความสข เขาจะตองทาใหงานเปนสงทนามาซงความสข คอตองทางานอยางมความสขใหได ถามฉะนน ชวตสวนใหญจะเปนชวตแหงความทกข งานทจะทาใหเรามความสขเพมขนกคอ การทเราไดประโยชนจากการทางาน โดยเฉพาะประโยชนซงตรงตามวตถประสงคของการทางานนน เชน การทคนไขหายปวยมสขภาพด เปนจดมงหมายและเปนประโยชนโดยตรงของการทางานของแพทยและพยาบาล ถาเราไดความสขจากการเหนไขหายปวย หรอมสขภาพดขน กแสดงวาเราไดรบผลทตรงตามเหต ถาเราตองการผลทตรงตามเหต ความสขกจะเกดขนมาไดทนททนท ความสขเกดจากการไดสนองความตองการ ถาเราตองการวตถบรโภค หรอสงเสพเมอเราไดสงนนมาเรากมความสข แตถาเราตองการอยางอน เชนอยางเปนพอเปนแม ตองการใหลกมความสข ถาเราตองการใหลกมความสข เรากจะมความสขเมอเหนลกมความสข เพราะการมความสขของลกนน กคอการทเราไดสนองความตองการของเรา เมอเราตองการใหใครคนไหนกตามมความสข แลวเราทาใหเขามความสขได เรากไดสนองความตองการของเรา และเรากจะมความสขดวย ความตองการเหลานตองสรางขน ถาเราไมสรางขนมนกไมม การสรางอยางงายๆ กคอ ความตองการผลของตวงานตามเหตตามผลของมน คอเมอทางานอะไรกตองการผลของงานนน ยกตวอยางงายๆ เชน งานทาสวน ถาคนทาสวนตองการผลโดยตรงของเหตคอการทาสวน การทาสวนเปนเหต ผลโดยตรงของการทาสวน ตามกฎธรรมชาต ทเลยงไมไดไมมใครปฏเสธได กคอความเจรญงอกงามของตนไม ถาเขาตองการความงอกงามของตนไมแลวเขามาทาสวน เขาจะมความสขในการทาสวน เมอเขาเหนตนไมเจรญงอกงาม ความตองการของเขากไดรบการสนองและเขากจะมความสข ในทางตรงกนขาม ถาเราไมมความตองการอนน คอไมตองการความเจรญงอกงามของตนไม เรยกวา ไมตองการผลธรรมชาตทเกดตามเหต เรากตองการผลสมมตทตกลงกนตามเงอนไขคอ ทาสวนแลวไดเงนเดอน 5,000 บาท เราตองการแตเงนเราจะไมมความสขในการสวนเลย แลวการทาสวนจะกลายเปนความจาใจ พอจาใจกฝนใจ พอฝนใจกทกขทรมาน เรากจะทางานดวยความทกขทรมานตลอดเวลาแลวกไมตงใจทา เมอไมตงใจทางานกไมไดผลด นคอการทเราไดแปลกแยกจากความเปนจรงของธรรมชาต

97

มนษยมกจะหลงในประเดนน จาเปนตองทาความเขาใจเกยวกบกฎ 2 ชน หรอความจรง 2 ชน ซงซอนกนอย คอ

1. กฎธรรมชาต ไดแกความเปนจรงตามเหตผลของธรรมชาต เชน “การทาสวนเปนเหต การงอกงามของตนไมเปนผล”

2. กฎมนษย หรอ กฎสมมต ไดแก ขอตกลงทมนษยกาหนดวางกนขนเปนเงอนไข เชน “การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอนเปนผล”

สมมต แปลวา มตรวมกน มาจากคาวา “สง กบ มต” สง แปลวา รวมกน มต แปลวา การยอมรบ หรอตกลง สมมตจงแปลวามตหรอการยอมรบหรอขอตกลงรวมกน หมายความวา กฎมนษยตงอยบนสมมต หรอตงอยบนการตกลงยอมรบรวมกน ถาไมมสมมตกฎมนษยกหายไปเลย การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอน 5,000 บาท เปนผล ตองมสมมตรองรบ ถาไมมมตรวมกน หรอไมมการยอมรบรวมกน กฎนกไมม กฎจะหายไปทนท ถาคนไมยอมรบ คณไปทาสวน 1 เดอน เงนเดอน 5,000 บาทกไมม เพราะโดยธรรมชาต ทาสวนแลวเงนจะเกดขนมา มทไหนในโลก โดยธรรมชาตไมม มนเปนเรองทมนษยตกลงกนกาหนดขน มนษยมอารยธรรม มความสามารถในการสมมต การสมมตไดนเปนความสามารถพเศษของมนษย แตในการสมมตนนเขามจดหมายเพอใหไดผลตามกฎธรรมชาต การทเขาสมมตวาทาสวน 1 เดอน ไดเงนเดอน 5,000 บาทนน ทจรงเขาตองการอะไร ตอบไดชดเจนวาเขาตองการผลตามกฎธรรมชาต คอตองการใหมคนมาทาสวนแลวตนไมจะไดเจรญงอกงาม ตราบใดทเรายงสามารถโยงกฎ 2 อยาง คอกฎสมมตของมนษยกบกฎแทจรงของธรรมชาตใหถงกนได ตราบนนกไมมปญหา และจะไดผลดแกโลกมนษยดวย เราตงกฎมนษยโดยสมมต คอตกลงกนวา ทาสวน 1 เดอน ไดเงน 5,000 บาท กเพอวา จะไดมการทาสวนอยางจรงจงเตมทซงจะทาใหไดผลตามเหตผลของกฎธรรมชาตวาตนไมจะไดเจรญงอกงาม ถาคนทาสวนมาทาสวนโดยตองการผลตามกฎธรรมชาต เขาไมแปลกแยกจากธรรมชาต เขากทาสวนโดยรกตนไม อยากทาใหตนไมเจรญงอกงาม เมออยากใหตนไมเจรญงอกงามแลว เขากตงใจทางานอยางด เมอทางานทสนองความตองการ เขากมความสขในการทางาน พรอมกนนน กฎมนษยทวาทาสวน 1 เดอน ไดเงนเดอน 5,000 บาท กมาชวยสนบสนนใหเขาตงหนาตงตาทาสวนไปไดเตมท โดยไมตองกงวลเรองปจจยยงชพเขากทางานไดเตมท โดยมความสขเตมท เรยกวา "งานกไดผล คนกเปนสข" แตกมปญหาอยวา มนษยเกดความแปลกแยกกบกฎธรรมชาต พอเกดความแปลกแยกแลวกมาตดอยแคสมมต เขากเอาแควาทาสวน 1 เดอน ไดเงนเดอน 5,000 บาท เมอเขาไมตองการผลตามกฎธรรมชาต

98

กรอแตเงนวา เมอไรจะมา ใจไมอยกบงานททา การทาสวนกลายเปนการทตองทาและจงเปนความทกขทรมาน เวลาแตละขณะทผานไปเปนเวลาแหงการรอคอย และเพราะมนทาใหเขาตองรอนานกวาจะไดเงน ระหวางนน เวลาแตละขณะทผานไป กลายเปนเวลาแหงการรอคอยทตนเองจะตองจาใจอยกบการทางาน ซงเขาไมไดตองการเลย การทาสวนจงทาใหเขาทรมาน ทาใหเกดความทกขตลอดเวลา เมอทกขใจเขากไมตงใจทา เมอไมเตมใจทา งานกไมไดผลด กเลยแยไปดวยกน ชวตของเขาเองกทกขทรมาน และสงคมกเสยประโยชน เพราะงานกไมด เรยกวา "งานกไมไดผล คนกเปนทกข" นคอความบกพรองในสงคมมนษย ซงเกดจากการทมนษยเมอเจรญดวยอารยธรรมขนมาแลว กลบไปหลงตดในสมมตทตนเองสรางขนมา แลวกแปลกแยกจากธรรมชาต จงทาใหตวเองสญเสยและสงคมกเดอดรอนดวย 7.2.3 แนวคดเรองผลสาเรจของงาน เมอทางานแลว เราจะวดความสาเรจทไหน อะไรเปนเกณฑวดความสาเรจของการงาน เกณฑวดของการทางานตองอาศยเกณฑ 2 ประการ คอ เกณฑของธรรมชาต และเกณฑของมนษยมาเปนเครองพจารณา เกณฑของมนษยทพฒนาอารยธรรมขนมา โดยเฉพาะในยคของระบบผลประโยชนทเนนการแขงขนน จะมแนวโนมทจะทาใหคนวดความสาเรจในแบบหนงโดยเฉพาะ คอวดดวยการไดผลประโยชนมากทสด ระบบแขงขนหาผลประโยชน ทาธรกจ กวดดวยกาไร เพราะฉะนนเวลานไมวาจะทากจอะไร เมอจะวดความสาเรจ กมแนวโนมเอยงทจะวดดวยกาไรสงสด แมแตตงโรงพยาบาลเอกชน กบอกวา วดความสาเรจดวยกาไรสงสด การไดกาไรสงสดน เปนเกณฑวดความสาเรจทแทจรงหรอไม ? จะวดไดอยางไรวาถกหรอไมถก การตดสนวาถกหรอไมถกนตองอาศยเกณฑตามกฎของธรรมชาตเขามาเปนตวตดสน เหตผลทแทตามกฎธรรมชาตเปนตวกาหนด เมอดเหตผลตามกฎของธรรมชาต การแพทยเปนเหตแลวผลของมนคออะไร ผลตามกฎธรรมชาต คอคนไขหายโรค และมสขภาพด สวนผลตามกฎของมนษยนนการแพทยเปนเหต รายไดดเปนผล แมแตนกศกษาในปจจบนในมหาวทยาลยกชอบเลอกเรยนแพทยดวยมความคดวาจะไดมรายไดดทสด กลายเปนคานยมของสงคมและเปนเครองแสดงวา มนษยยคปจจบนตดในกฎของมนษยกนมาก นอยคนนกทจะเรยนแพทยดวยบอกวาเพอจะรกษาคนไขใหหายเจบปวยหรอเพอชวยใหคนมสขภาพด บดนถงเวลาแลวทเราจะตองกลบมาทบทวนกนใหมเกยวกบการทางานหรอการสรางทศนคตทถกตองในการทางาน ซงกคอการทาความเขาใจในเกณฑวดความสาเรจของงานทง 2 ประการ คอ 1. ความสาเรจตามกฎธรรมชาต เชน การแพทย เปนเหต คนไขหายโรคหรอมสขภาพด เปนผล 2. ความสาเรจตามกฎมนษย เชน การแพทย เปนเหต รายไดด หรอไดคาตอบแทนมาก เปนผล ปจจบนนโลกไดเขาสระบบการแขงขนเชงธรกจ แลวเราจะทาอยางไรด เราจะปรบแบบไหน ? สมมตวาเรายอมรบความจรงไดแลววา ทแทแลวผลสาเรจของการแพทยตองอยทการชวยใหผคนหายโรคภย

99

ไขเจบมสขภาพด แตสภาพปจจบนถาเราขนถออยางนเรากแย แลวเราจะทาอยางไรด เรากตองประสาน 2 ระดบ โดยตงเปน จดหมายสงสด กบ จดหมายรอง หลกการใหญ คอมนษยจะตองไมแปลกแยกจากธรรมชาต จากความเปนจรงทแทซงเปนตวรกษาอารยธรรมของมนษย ถาเราไมรกษาหลกการน สงคมจะวปลาสหมด มนษยเองในทสดกจะอยไมได อารยธรรมจะถงจดจบ เพราะมนษยมาตดอยในสมมตอนน ถาขนเอากาไรสงสดเปนเกณฑวดความสาเรจทวไปหมดในสงคมน สงคมจะอยไมได เพราะฉะนน หลกการตามกฎธรรมชาตตองรกษาตงเปนจดหมายสงสด แลวตามดวยจดหมายรองของมนษย ตวอยางการตงโรงพยาบาล จดหมายสงสดคอการชวยใหประชาชนบรรเทาเบาบางจากโรคภยไขเจบมสขภาพดขน จดหมายสงสดนเปนเกณฑวดความสาเรจทแทจรง แตจดหมายรอง คอกาไรสงสด เรากตองมดวย แลวหาทางประสานคอใหกาไรของเราไปเกอหนนตอจดหมายแทอกทหนง นนกคอใหกาไรสงสดไปเกอหนนชวยใหมนษยหายโรคภยไขเจบมสขภาพดขน ถาประสานไดกแสดงวาไปกนได แตถาเอาแคจดหมายรอง คอเอาแคกาไรสงสดอยางเดยวโดยไมนกถงจดหมายทแทเลย สงคมคงพงแน เมอเขาใจอยางน กอาจจะตงเปนหลกการในการวดความสาเรจของงานไดดงน ท ลกษณะความสาเรจ การตดสน

1 ถาไดผลตามจดหมายรอง คอกาไรสงสด แตไมไดผลตามจดหมายสงสด เชนไมชวยใหคนไขหายโรคและประชาชนสขภาพไมดขน

ยอมรบไมได

2 ถาไดผลตามจดหมายสงสด เชนคนไขหายโรคประชาชนมสขภาพดดวย และไดผลตามจดหมายรอง คอกาไรสงสดดวย

พอยอมรบได

3 กาไรสงสดทไดตามจดหมายรอง เอาไปเกอหนนในการดาเนนการเพอใหบรรลจดหมายสงสด เชน ชวยบาบดโรคภยไขเจบทาใหประชาชนมสขภาพดยงขนไป

ยอมรบได

ในระดบบคคลกเชนเดยวกน เราทางานในสงคมปจจบนน คานยมของสงคมกบบบงคบเราอย เราหนไมพน เพราะฉะนนเรากจาเปนตองมรายไดดพอสมควร แตเราจะตองคานงอยตลอดเวลาวา ทาอยางไรจะใหจดหมายแหงความสาเรจในขนรองของเรา ไมไปทาลายจดหมายสงสด คอการชวยใหชวตดงามขน สงคมรวมเยนเปนสข โลกนนาอยยงขน 7.2.4 มนษยมความแปลกแยก 3 ดาน จงขาดความสข ปจจบนมนษยจานวนมากไมมความสขในการทางาน การทางานกลายเปนความทกข เชนมปญหากบงานททา มปญหากบผบงคบบญชา มปญหากบผใตบงคบบญชา มปญหากบเพอน ทางานไปวนๆ ไมมความคดสรางสรรคในงาน เหลานไดเกดขนแกผททางานจานวนไมนอย การทชวตในการทางานไมมความสข พจารณาจากสาเหตทแทจรงแลว เปนเพราะมนษยมความแปลกแยก 3 ดานดวยกน 1. ความแปลกแยกจากธรรมชาตแวดลอม ชวตเปนธรรมชาต เปนสวนหนงของธรรมชาต เนอตวรางกายของมนษยเราทงหมดเปนของธรรมชาต เกดมาตามธรรมชาต ชวตของเรา

100

เปนไปตามกฎธรรมชาต ตองเกดแกเจบตายไปตามกฎธรรมชาตนน เราตองหายใจ ตองดมนา ตองกนอาหาร รสกหนาวรอน ฯลฯ ความสขความทกขของเราจงผกผนอยกบธรรมชาต ขาดธรรมชาตไมได เรามความสขเมอออกไปในทโปรงโลง สดอากาศบรสทธ เตมปอด สขสดชนเมอตองสายลมเยน เมอรอนแดดกลามานาน กอยากไดฝนตกชมฉา เมอฟามด ฝนตกเฉอะแฉะยดเยอมา พอฟาแจงแดดจากราเรงแจมใส เมออยในทพกททางานทจากดนาน ๆ พอไดไปในทโลง เหนทองฟากวางขอบฟาไกล มทวเขาหรอทองทะเลทอดแผไป กแสนจะสขสบายชนใจ เหนปาเขาตนไมรมรน ใบไมเขยวขจ ดอกไมหลากส กมความสข ชวตมนษยทเปนอยตลอดเวลา อยในระบบสมพนธของธรรมชาต และตองการความสขในการสมผสกบธรรมชาต ธรรมชาตเปนแหลงทนพนฐานแหงความสขของมนษยแหลงแรกทมนษยขาดไมได ตงแตแรกกาเนดของมนษยชาตตลอดมา

2. ความแปลกแยกจากเพอนมนษย นอกจากชวตของเราเปนธรรมชาตทอยกลางธรรมชาตแลว แตละขณะเรากอยกบเพอนมนษยดวย ดงทพดกนวามนษยเปนสตวสงคม ทนความสขของมนษยทเปนพนฐานแตละเวลาแตละขณะอกดานหนง กเกดจากการอยรวมกบเพอนมนษยดวยกนนแหละ เรมแตในครอบครว เมออยกบพอกบแมกบลกกบหลานกบญาตกบมตร และกวางออกไปในสงคมเมอไดสมผสพดจากบคนโนนคนน ความสขจากความสมพนธพดจาเมตตาไมตรนเปนความสขพนฐานดานท 2 ของมนษยเรา แตสาหรบมนษยยคปจจบนนระบบแขงขนหาผลประโยชนไดพาเอาจตใจของเราใหหางเหนกนไกลออกไป นอกจากเวลาแขงขนโดยตรงแลว แมแตเวลาทอยในบานหรอในครอบครวใจกไมอย มคนจานวนมากทตวอยกบบาน อยในครอบครว แตใจไมอย เพราะใจไปอยกบเรองการเรองงานเชงแขงขนทกาลงเครยด กาลงกงวลอย ทาใหเสยความสมพนธระหวางมนษย แทนทจะใหความอบอนความรกแกลกหลานกบหงดหงดใจเอาลกหลานเปนทระบายความเครยด กลายเปนเกดความทกขกนมากขน คนในครอบครวแทนทจะไดความสขจากกนและกนกกลบไดความทกข ลกกมปญหามความทกข พอแมกมความเครยดของตนเอง เวลาสมพนธกนกเลยไมไดความรกความอบอน เมอมนษยไมไดความสขจากกนและกน กบบเขาใหยงไปหาความสขจากสงเสพสงบรโภคยงขน อยางเดก ๆ ทไมไดความสขจากความรกความอบอนในครอบครว กไปหาทางชดเชยใหไดความสขนจากทอน ดไมด กหาทางออกดวยการไปมวสมสงเสพตดเปนทางออกในการหาความสขและระบายความทกขของตนเอง คนในระบบแขงขน เมอแตละคนมองไปทผลประโยชนทตนจะเอาจะได กทาใหมความรสกตอเพอนมนษยแบบเปนคแขงหรอเปนปฏปกษ มความหวาดระแวง พบปะพดจากนกไมคอยมความจรงใจ บางทกมองผอนเปนเหมอนเหยอทเราจะเอาผลประโยชนเอากาไรจากเขาไดอยางไร แมแตการยมแยมกทาไปดวยความคดซอนแฝงทจะไดจะเอา หรอทาไปอยางนนเอง ดงนนความสขจากเมตตาไมตรจงเปนไปไดยาก

3. ความแปลกแยกจากกจกรรมแหงชวต มนษยเราไมไดอยเฉยๆ เราตองทาโนนทานเรอยไป ชวตทเปนอยแตละขณะๆ ของเรา นอกจากอยกบธรรมชาต และอยกบเพอนมนษยแลว กอยกบการกระทาการขยบเขยอนเคลอนไหวทเรยกวา กจกรรมแหงชวตของตวเราเอง เพราะฉะนน แหลงความสขพนฐานอกดานหนงของเรา กคอกจกรรมของชวตเหลาน ถามวา มนษยขยบเขยอนเคลอนไหวทากจกรรมตาง ๆ ไปทาไม มนษยโดยพนฐานเวลาเขาทาอะไร เขาจะทาดวยความตองการผลโดยตรงของกจกรรมนนๆ เขาตองการผลอะไรอยางหนง เขาจงทากจกรรมนน เชน ถาเขาตองการปลกตนไมเขาจงไปขดดน แลวเขากไปเอาตนไมมาลง แลวดแล ทาการรดนา เปนตน หมายความวา มนษยโดยพนฐาน เขาทา

101

กจกรรมใดกเพราะตองการผลของกจกรรมนน เมอตองการผลและทาเหตทตรงกนซงจะนาไปสผลนน เขากมความสข เพราะในการทางานเขาไมแปลกแยกจากกจกรรมของเขา แตคนปจจบนนไมคอยเปนอยางนน กจกรรมการงานทเขาทานน บางทเขาทาไปโดยไมไดตองการผลของมน หรอทาไปโดยไมรตวถงผลของการงานนนเลยดวยซา แตสงทเขาตองการเปนอกอยางหนง ซงไมใชผลทแทของการกระทานนเลย คอผลของตวงานนนตนไมไดตองการ สวนผลทตองการกไมใชผลของตวกจการนน เชนเรองคนสวน สมยกอนใครเขาจะทาสวน ถาเขาไมมความตองการใหตนไมงามหรอตนไมโต เขากไมมาขดดน แตในโลกมนษยยคปจจบนนทอารยธรรมเจรญ มนษยอาจจะมาขดดนปลกตนไมโดยทตวเองไมไดตองการใหตนไมงาม เพราะไดมโลกของการสมมตเกดขนมา คอการตงกฎของมนษยวา คณมาทาสวน 1 เดอน แลวจะไดเงนเดอน 5,000 บาทนะ ซงทาใหคนทมาทากจกรรมโดยไมตองการผลของกจกรรมนน คอมาขดดนโดยไมไดตองการเหนตนไมโต เมอไมตองการผลของกจกรรมนน ขนทาไป เขากแปลกแยกจากกจกรรมแหงชวตของเขาเอง ทกขณะททางาน เคลอนไหว อะไรตางๆ นน เขาแปลกแยกจากสงทเขาทาทงหมด พอเขาแปลกแยกจากกจกรรมของชวตแลว จตใจกไปอยทผลตอบแทนอยางเดยว และเขากไมไดความสขจากการทากจกรรมนน แตการทากจกรรมนนกลบกลายเปนความทกขไป

7.3 หลกพทธธรรมในการทางาน ตามทกลาวมาขางตนเปนการแสดงถงหลกการในการทางาน สาหรบในขอนจะนาเสนอหลกธรรมในการทางาน ซงเปนคณธรรมภายในทจะผลกดนใหเกดพลงในการทางานใหประสบความสาเรจและบรรลถงเปาหมายทกาหนดไว บคคลจานวนมากททางานแลวไมประสบความสาเรจและทางานแลวไมมประสทธภาพประสทธผล กเพราะเขาเหลานนไมนาเอาหลกธรรมมาเปนตวสนบสนนในการทางาน หลกธรรมเกยวกบการทางานในพระพทธศาสนา มหวขอทควรนามาฝกปฏบตในชวตการทางานประจาวน ดงน 7.3.1 อทธบาท 4 : หลกแหงความสาเรจ หลกธรรมนเปนคณธรรมทจะสงเสรมใหเกดความสาเรจในการทาการงานหรอกจการตางๆ ในชวตประจาวน ผปฏบตตามหลกธรรมนแลวกจะประสบความสาเรจ มองคประกอบอย 4 ประการ คอ

1) ฉนทะ มใจรก คอพอใจจะทาสงนน และทาดวยใจรก ตองการทาใหเปนผลสาเรจอยางดแหงกจหรองานททา มใชสกวาทาพอใหเสรจๆ หรอพากเพยรเพราะอยากไดรางวลหรอผลกาไร

2) วรยะ พากเพยรทา คอขยนหมนประกอบ หมนกระทาสงนนดวยความเพยรพยายาม เขมแขง อดทน เอาธระ ไมทอดทง ไมทอถอย

3) จตตะ เอาจตฝกใฝ คอ ตงจตรบรในสงททา และทาสงนนดวยความคด ไมปลอยใจใหฟงซานเลอนลอย ใชความคดในเรองนนบอยๆ เสมอๆ

4) วมงสา ใชปญญาสอบสวน คอหมนใชปญญาพจารณาใครครวญตรวจตราหาเหตผล และตรวจสอบขอยงหยอนเกนเลยบกพรองขดของ เปนตน ในสงททานน โดยรจกทดลอง วางแผน วดผล คดคนวธแกไขปรบปรง เปนตน

ในโลกนประวตศาสตรยนยนวา ไดมนกทางานชนยอดเยยมอยคนหนงสามารถทางานทยงยากสนสนทสด แตไดรบผลสมความมงหมายเปนอยางด ทานผนนคอพระพทธเจา

102

ยกตวอยาง พระองคทรงออกผนวช ทรงตงวตถประสงคไววาจะแสวงหาโมกขธรรมใหได พระองคกไดโมกขธรรมสมประสงค ครนไดตรสรแลวจะทรงประกาศพระศาสนา กทรงตงวตถประสงคไววา จะทรงประดษฐานพระศาสนาใหมนคงมบรษทครบสแลวจงจะปรนพพาน พระองคกทรงทาไดสาเรจ งานทยกมาเปนตวอยางทงสองนไมใชงายๆ เลย ยงยากลาบากเหลอประมาณ มทงศตรคแขงอยรอบทศ เราจงยกยองใหเตมปากวา พระองคเปนนกทางานชนยอดเยยมของโลก เมอทรงทางานจนทรงมประสบการณอยางเพยงพอแลว พระองคทรงสรปลงวาเหตแหงความลมเหลวของคนทางานมอย 4 อยาง คอ ความเบอหนาย ความเกยจคราน ความทอดธระ ความโงเขลา พระองคไดทรงสรปวธปฏบตไว 4 ประการเหมอนกน ซงเรยกวา อทธบาท 4 ทางลมเหลว ทางสาเรจ

• ความเบอหนาย แกดวย ฉนทะ

• ความเกยจคราน แกดวย วรยะ

• ความทอดธระ แกดวย จตตะ

• ความโงเขลา แกดวย วมงสา อทธบาทขอท 1 : ฉนทะ ก. ความหมาย หมายถงความรกงาน คอพอใจในงานทตนทา เชน นกเรยนนกศกษารกการศกษา เปนครรกการสอน เปนพระรกความเปนนกบวช เปนตารวจรกการปราบโจรผราย เปนชาวนารกการปกดาเกบเกยวขาว ฯลฯ อยางนเรยกวา ฉนทะ ข. ประโยชนของฉนทะ ฉนทะนเปนขาศกโดยตรงกบความเบอหนายเมอมฉนทะแลวทาใหไมเบองาน ไมรสกทอแทในการทางาน ตรงกนขาม ฉนทะทาใหเกดกาลงภายในทจะตอสปองกนสรางสรรคสงทตนรก เพราะฉะนน เมอมความรกเกดขนแลว งานทหนกกกลายเปนเบา ทยากกจะกลายเปนงาย ดแตหนมสาวรกกนกแลวถงแมจะตองบกนาลยโคลนหรอผานปาชางดงเสอไปหาคนรกกกลาทาได และเมอไดคยกบคนรกกลมงวง ลมเหนอย ลมหว ถงคนรกงานทตนทากแสดงลกษณะคลาย ๆ กน ไมมตองอนไกล ดแตพระสงฆนกได เพราะรกสมณธรรมมใชหรอ ถงกบยอมโกนผมโกนคว ทรมานตวอยอยางอดอยากปากแหง ประโยชนของฉนทะเปนอยางน ค. โทษของการขาดฉนทะ การขาดฉนทะ ทาใหคนขาดกาลงใจ เบองานอนเปนหนาทของตน เมอเบอแลวกทอดทง กลายเปนคนทางานจบจด ทงนควาโนนแตไมไดเรองสกอยาง คนอยางนไมมทางกาวหนาในกจการใด ๆ มกจะประสบความลมเหลวในชวต ง. วธปฏบต เมอเราคดจะทางานสงใด ตองปลกฉนทะขน คอทาความพอใจรกใครในงานนนกอน ททานใชภาษาบาลวา ฉนท ชเนต ทาความพอใจใหเกดขน การทจะทาเชนนนไดตองพจารณาใหเหนผลได

103

ผลเสย ใหเหนคณคาหรอประโยชน คอถาทางานนนจะเกดผลดอยางไร และถาไมทาจะเกดผลเสยหายอยางไร เมอเหนผลไดผลเสยแลวฉนทะยอมจะเกดขน อทธบาทขอท 2 : วรยะ ก. ความหมาย หมายถงความเพยรพยายามในการทางานนน คอเมอตนมฉนทะทจะทางานใดแลว กลงมอทา และตามธรรมดาการทางานนนเราจะตองประสบกบสงทไมพอใจหลายอยาง เชนความเหนดเหนอย ความรอน ความหนาว ความหวกระหาย ความงวง และบางอยางกขาดความเพลดเพลนเจรญใจ อดตาหลบขบตานอน วถทางของการทางานเปนอยางน จะตางกนบางกแตจะมากหรอนอยเทานน เพราะฉะนน คนทางานทดจงตองมความกลาหาญ คอกลาทจะเผชญกบอปสรรคดงกลาวมาแลว เพอมงทางานใหสาเรจความกลาเผชญอปสรรคนนแหละททานเรยกวา วรยะ ข. ประโยชนของวรยะ โดยตรงกคอกาจดความเกยจครานเสยได ถาพจารณาใหยาวความไปเราจะเหนวา งานตางๆ ทจะสาเรจไดผลด ผทาจะตองทาใหถกตองตามหลกวชา ถกตามจงหวะ และเหตการณแวดลอมของแตละงาน ยกตวอยางเชน เราขดบอจะเอานากจะตองขดตอเนองลงไปจนถงนาและใสปลอกกน บอพงเรยบรอยแลวจงหยด ถาใครขดบอแบบทาๆ หยดๆ เดอนละศอกและคบ จะเปนอยางไร ? บอทขดแลวกจะพงทบถมลงไปตองขดกนใหมราไป แตการทคนเราจะทางานตอเนองไดดงนตองอาศยมวรยะในใจ ค. โทษของการขาดวรยะ การขาดวรยะความเพยรพยายาม จะทาใหเปนคนออนแอ หนทยากบากไปหาแตทงาย ไมมทางทาอะไรสาเรจเปนชนเปนอน และนนกหมายความวา เขาจะขาดความกาวหนาในงานของตน ผลรายอยางหนงทจะตามมา กคอคนประเภทนจะเปนคนทเตมไปดวยงานอากล ถาเปนขาราชการทอดทงใหงานคางไวมากๆ กไมไดเลอนขน เลอนตาแหนง กลบจะถกลงโทษ ถาเปนพลเมองทวไปในครอบครวกจะเตมไปดวยงานคาง กองานไวรอยแปดแตไมมอะไรเหนผล คนทมงานอากลมากๆ นนจะกลายเปนคนสมองเสอม จนเปนหยอนสมรรถภาพในทสด ง. วธปฏบตใหเกดวรยะ

1) เรงปลกฉนทะขนใหมากแลวฉนทะจะหนนใหเกดวรยะ 2) คบหาสมาคมกบคนทขยนขนแขงอยามวสมกบคนเกยจครานเชอนแช

อทธบาทขอท 3 : จตตะ ก. ความหมาย จตตะ หมายถง ความเอาใจใสกบงานทตนทา พดงายๆ คอหมนตรวจตราดแล เอาใจจอไวกบงานของตน ข. ประโยชนของจตตะ เรองการทางานนนเปนทฤษฎพเศษ คองานแทบทกอยางมกมความเปลยนแปลง หรอแปรสภาพไป ผดจากทผทาคาดการณไว ทงนเพราะขนอยกบสงแวดลอมหลายประการ ยกตวอยางเชนเราปลก

104

บานเรอน เราคดเหมอนกนวาประตหนาตางจะตองตดกลอนไว เพอกนขโมย แลวกไดมอบหมายใหคนเผารกษาคอยปดเปดแลวดวย ถงกระนนกนอนใจไมได เพราะวาตวคนเฝานนเองอาจเผลอเลอ ไมไดลงกลอน ขโมยกเขาบานได นยกตวอยาง เราจะปองกนเหตดงกลาวไดกดวยตนเองเปนคนมอทธบาทขอจตตะ คอเอาใจใสตรวจตราอยเสมอ จรงอย ความเสยหายบางอยางยอมอยนอกวสย แมเราจะตรวจตราอยอยางไรกเสยหายจนได แตถามจตตะเอาใจฝกใฝอยแลว ตนกจะแกไขเหตการณไดทนทวงท เหมอนคนทดแลบานเรอนของตนด ยอมขนของมคาออกจากบานไดทนกอนไฟจะลามมาถง ค. โทษของการขาดจตตะ งานทตนลงทนแรงทาไวนนจะเสยหายโดยไมรตว หรอรตวเมอมนสายเกนแกเสยได ง. วธปฏบต เมอทานจะทางานสงใด จงพยายามศกษารายละเอยดของงานนนใหเขาใจ เราใชสานวนอกอยางหนงวา “ความตองการของงาน” คอใหรงานทเราจะทานนมนตองการอะไรบาง ยกตวอยางเชนจะปลกตนไมเรากตองรความตองการของงานปลกตนไมนนวา ตองรดนาเวลาไหน ใหปยกวนครง อากาศอยางไร อะไรเปนศตรพชตองการรมแสงแดด อากาศ ทางลม ฯลฯ อยางไร เมอไดศกษาความตองการของงานดแลวกตรวจตราใหเปนไปตามหลกเกณฑ ในวงการขนาดใหญ เขาถงกบจางผตรวจรบงานไว และผตรวจงานกวางแผนการตรวจ ทาตารางการปฏบตงานไวพรอม เพอกนเผลอ แมทางปฏบตธรรมพระพทธเจากทรงวางแผนไวกนเผลอ นนคอทรงวางหลกอภณหปจจเวกขณ83

84ไวให อทธบาทขอท 4 : วมงสา ก. ความหมาย หมายถงการใชปญญาประกอบการทางาน ปญญาทวานกไดแกวชาความร และความรสาคญทจะนาออกใชกคอความรเรองงานทตนทานนเอง เรมแตรจกงานททาวาเราทาอะไร มขอบเขตแคไหน รจกผลไดผลเสยของงาน รจกวธทางานใหไดผลด วธทนแรงทนเวลาและเพมผลงาน การใชปญญาพจารณางานของตนนแหละทเรยกวา วมงสา ข. คณของวมงสา วมงสากคอปญญา เปนแสงสวางพอใจ ถอยออกมาเทยบกบสงภายนอกเสยกอนกได คนเรามกจะมมอมเทาสมบรณ แตกยงจาเปนตองมอวยวะเครองเหนอกอยางหนงคอ ตา เวลาทางานเราจะตองอาศยลมตาดดวย เราจงจะรวาตวหนงสอทเขยนนนเรยบรอยหรอไม และแมมตาแลวในทบางแหงยงตองมแสงสวางชวยใหมองเหนอกดวย จงจะทาไมผด วมงสาถาจะเปรยบกเหมอนตาหรอเหมอนแสงสวางนนเอง นอกจากชวยใหเราทางานไมผดแลวยงชวยใหเรามองเหนลทางทจะทางานใหไดผลดขนดวย ชใหเหนความเจรญของโลกในสวนรวมดวยกได ในสมยกอนยานพาหนะอยางดกมมาโค ชาง เกวยน เรอถอเรอแจว แตอาศยทมนษยเราใชวมงสาประกอบการทางาน คดคนเรอยมาจนถงมรถยนต

84 หมายถง ขอทควรพจารณาเนอๆ หรอทกๆ วน เชนเรองความเกดแกเจบตาย กฎแหงกรรม เปนตน

105

เรอยนต รถไฟ เครองบน และยานยนต นานาชนดชนดเครองไฟฟา ปากกา ดนสอ การพมพ วทย โทรเลข โทรศพท เครองคอมพวเตอร ทเราเหนอยทกวนน ววฒนาการมาดวยแรงวมงสาทงสน ค. โทษของการขาดวมงสา คอทางานอยางผดๆ ถกๆ ทาผดจงๆ ทาดวยความงมงาย เปลองทน เปลองแรง และเปลองเวลา เพราะผทาโงเขลา ง. วธปฏบต เมอจะทางานสงใดตองศกษาวธทาใหแมนยา และวจยหาวธทาทดกวาเดม ถาเปนงานใหญหรอตนไมแนใจ กจดใหมการประชมระดมสมองปญญา (Brainstorming) ของหมคณะเขาชวย หรอปรกษาหารอทานผรอบรประกอบดวย ในชวตการทางาน นกทางานเปนจานวนมาก ซงตงใจทางานเปนอยางด แตตองเสยกาลงใจเพราะผลสะทอนทตนคาดไมฝน เชนถกตาหนตเตยน ถกใสความ จนถงถกจบกมไปลงโทษกม คนสาคญๆ บางทานถงกบถกประหารชวตกม ไมตองพดถงคนธรรมดาอยางเราๆ ทานๆ เหตสาคญประการหนงกเนองมาจากทฤษฎวธการทางานผดพลาดทางวธทา ไมใชผดทางเจตนาราย อทธบาททง 4 ขอน เปนทฤษฎทสมบรณ พระพทธเจาทรงวางแนวปองกนอนตรายไวขางหนา ขอสาคญผปฏบตจงพยายามปฏบตใหครบถวนและใหเหมาะสมจะไดผลดแนนอน เพอความจางายเกยวกบความหมายของอทธบาท 4 นมสตรทนกปราชญวางเปนคาใหจางายๆ เชน

ฉนทะ เตมใจทา วรยะ แขงใจทา

จตตะ ตงใจทา วมงสา เขาใจทา ฉนทะ อยากทาใหมนด วรยะ มอะไรทาตองใหสาเรจ จตตะ ทางานอยางอทศตวอทศใจ วมงสา ใชปญญาจดการนางานสจดหมาย ฉนทะ รกงาน วรยะ สงาน จตตะ ใสใจงาน วมงสา ทางานดวยปญญา

106

7.3.2 สงคหวตถ 4 : หลกการสงเคราะหและผกมดใจคน สงคหวตถ แปลวา วธสงเคราะห หมายถงวธปฏบตเพอยดเหนยวนาใจคนอน ทยงไมเคยรกใครนบถอใหเกดความรกใครนบถอ ทรกใครนบถออยแลว ใหแนนแฟนยงขน โดยความหมายทเขาใจกนงาย ๆ สงคหวตถ กคอวธทาใหคนรกนนเอง เปนหลกธรรมทปฏบตภายนอก จะชวยประสานคน ประสานงานใหเปนเอกภาพและสามคค ในการทางานการสรางความเขาใจกนการทางานรวมกนอยางเขาอกเขาใจกนซงเรยกวามมนษยสมพนธทดในองคกร เปนสงทพสจนแลววาชวยใหงานดาเนนไปดวยดและประสบความสาเรจไดรวดเรวเพราะมความเขาใจกน สงคหวตถธรรมนถอเปนหลกมนษยสมพนธทพระพทธเจาทรงวางขนเพอเปนหลกผกมดใจคนใหรกสามคคกนในหมคณะ มองคประกอบอย 4 อยางคอ ทาน เผอแผแบงปน (ชวยดวยเงนดวยสงของ) ปยวาจา พดจาอยางรกกน (ชวยดวยถอยคา) อตถจรยา ทาประโยชนแกเขา (ชวยดวยกาลงแรงงาน) สมานตตตา เอาตวเขาสมาน (ชวยดวยรวมสรางสรรคและแกปญหา เสมอกนโดยธรรม และรวมสขรวมทกขกน) สงคหวตถ 3 ขอแรก คอ ทาน ปยวาจา และอตถจรยา เปนความสมพนธตอกน สวนขอท4 นนกวางออกไปกวา เปนการเขาไปเกยวของรวมอยดวยเลย คอรวมเปนกบเขาดวย สงคหวตถขอท 1 : ทาน เผอแผแบงปน ทาน แปลวา การให คอใหของ ๆ เราแกคนอน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ใหคาอธบายของคาวา ทาน น กวางออกไปอกวา การใหนควรเปนไปรวมกบพรหมวหารธรรม ดงน8485

ก) ใหดวยเมตตา เขาอยเปนปกต ไมไดทกขเดอดรอนอะไรเรากเผอแผ แบงปน แสดงนาใจตอกน อยางสมยโบราณอยบานขางเคยง บานน ทากบขาว ทาแกง กแบงเอาไปใหบานโนน

ข) ใหดวยกรณา เขาเปนทกข เชนไฟไหมเกดความเดอดรอน เรากใหเงนทอง ใหเสอผาอาหารเครองใช

ค) ใหดวยมทตา เขาทาสงดงาม แตขาดทนรอน เรากสงเสรมใหทนรอนสนบสนน

การใหน เปนการสรางดลยภาพอยในตวและเปนรากฐานของสงคมมนษยสาหรบสรางมนษยทอยในโลกน ยอมเปนธรรมดาของปถชนทยอมคดจะได จะเอา เพราะวาชวตเราพอเรมตน เรากตองกนตองใชปจจย 4 ซงเราตองหา ตองเอา ตองได เมอคดพดทาเพอหาเพอไดเพอเอาอยเรอยกเคย ตอมาถาไมระมดระวงตว จตของเราจะคนแลวความโนมเอยงจะฝงรากลกลงไปในการทคดจะได คดจะเอา กลายเปนความเหนแกตว

85 เรองเดยวกน,หนา 96

107

ซงจะนาไปสการเบยดเบยนแยงชง และสงคมกจะเดอดรอน ไมมนคง ไรสนตสข เพราะฉะนน พระพทธเจาจงทรงสอนใหเราสรางดลยภาพในใจ คอ อยาคดแตจะเอาจะไดอยางเดยว ใหคดใหดวย คนไหนคดใหดวยจะไดเปรยบมากทสดไมใชเสย สงคหวตถขอท 2 : ปยวาจา พดจาอยางรกกน ปยวาจา คอการเจรจาคานารก ไดแกการพดถอยคาทสภาพออนโยน ทาใหผฟงเกดความเบกบานสาราญใจ คาพดทเราพดกนอยทกวนน ม 2 ชนด คอ

ก. คาพดทพดออกไปแลว ทาใหคนเกลยดชงคนพด ข. คาพดทพดออกไปแลวทาใหคนฟงรกคนพด

คาพดเปนสงสาคญมาก เปนพฤตกรรมใหญของมนษยในการใชชวตประจาวน สนทรภเขยนเปนกลอนสอนใจในการพดวา “อนออยตาลหวานลนแลวสนซาก แตลมปากหวานหไมรหาย” พทธศาสนาเรยกวา วจกรรม ปยวาจาในสงคหวตถน อาจมงหมายเอาวจสจรต คอคาพดจาทไมสรางความเดอดรอนแกผพดและแกคนฟงโดยการเวนลกษณะการพดทไมด 3 อยาง คอเวนจากการพดเทจ เวนจากการพดสอเสยด และเวนจากการพดคาหยาบ ในการทางานกตองอาศยการสอสารดวยคาพด เพอใหเกดความเขาใจกนนางานไปสความสาเรจตามทประสงค ใคร ๆ กอยากฟงคาพดทไพเราะเสนาะห ฉะนนควรพดจาอยางรกกนใหปฏบตรวมกบพรหมวหารธรรมดงน

1. พดดดวยเมตตา ในยามปกต กพดจาสภาพ พดอยางเปนมตร แสดงนาใจ ทกทายปราศรยกน

2. พดดดวยกรณา เวลาเขาเดอดรอน มทกข มปญหา กปลอบโยน ใหกาลงใจ แนะนา บอกวธแกปญหาให

3. พดดวยดวยมทตา คอเมอเขาทาดงาม ประสบความสาเรจ กพดสนบสนนใหกาลงใจสงเสรมใหชวยกน

สงคหวตถขอท 3 : อตถจรยา ทาประโยชนแกเขา อตถจรยา แปลวา ประพฤตประโยชน ไดแกการบาเพญประโยชนชวยเหลอกน ธรรมะขอนหมายถงการปรบปรงตวเอง 2 ประเดน คอ

1. การทาตนใหเปนคนมประโยชน 2. การทาสงทมประโยชนแกกน

108

ในประเดนแรก ทวา ทาตนใหเปนคนมประโยชนหมายความวา ทาใหตวเรามราคา มความด ทพอจะเปนประโยชนแกคนอนไดดวย วธทาตวใหเปนคนมประโยชน อาจทาไดหลายวธเชน การศกษาอบรม และการฝกฝนตน ใหเปนคนมสมรรถภาพพอทจะชวยคนอนได เมอรวมความแลว คนมประโยชนกคอคนมกาลงในตวเอง คอ

1. กาลงกาย 2. กาลงความคด 3. กาลงปญญา ฯลฯ

สวนประเดนท 2 คอการทาสงทเปนประโยชน เรองนเปนเรองจายกาลงออกไปชวยคนอน คนใจกวางจงจะทาได คนใจแคบเหนแกตวยอมทาไมได การทาสงทเปนประโยชนแกคนอนนน โปรดอยาเขาใจวา ตองถงกบยอมตวลงเปนใชของคนอน ไมใชอยางนน ความมงหมายเพยงพอบาเพญตนใหเปนประโยชนแกคนอน แสดงอธยาศยอนนารกนานบถอเทานน การบาเพญประโยชนดงกลาวน เชน ชวยเหลอเพอนบานในคราวมกจ ชวยบอกลาวสงสอนวชาความร ชวยหางาน ชวยแนะทางอาชพให ฯลฯ และคนทบาเพญประโยชน จะตองปฏบตตนอกอยางหนง คอเวนจากการกระทาทจะเปนภยแกผอนเสยทงสน แมแตเรองเลกนอย เชนทงเศษแกวตามถนนหนทางหรอทาลายสงทเปนสาธารณประโยชนใหเสยหาย ในการอยรวมกนหรอกลมสงคมตาง ๆ ยอมตองการคนททาประโยชนสรางสรรคสงตาง ๆ ใหเกดขน และในการทางานกตองการคนททาประโยชน เพราะการทาประโยชนเปนสงสรางความเจรญรงเรองใหเกดขน ทาใหสงคมอยรอดได อตถจรยาควรใหเปนไปพรอมกบพรหมวหารธรรมดงน

1) ชวยทาประโยชนดวยเมตตา คอในยามปกตเราอยดวยกนกบเขา มอะไรพอจะชวยกนได กชวยกน เชนยกเกาอใหบาง เอานาใหดมบาง แสดงเมตตาไมตร แสดงนาใจ

2) ชวยทาประโยชนดวยกรณา เวลาเขาตกตาเดอดรอน มปญหา เชนเขาตกนา ถาเรามกาลงพอ เราแขงแรง เรากกระโดดนาไปชวยเขา หรอเขาตดอยในไฟ เรากไปเอาเขาออกมา

3) ชวยทาประโยชนดวยมทตา เขาทาความดกน เรากไปสละแรงกายชวยเขา มการสรางสรรคความดอะไรสกอยางเรากเอาแรงกายไปชวย ไปสงเสรมเขา อยางสมยกอนน ชาวบานขนทรายเขาวด เรากไปสละกาลงกายชวยเขาเปนการทาบญคอเอากาลงกายไปชวยสงเสรมคนทาความด

สงคหวตถขอท 3 : เอาตวเขาสมาน สมานตตตา น แปลตามตวอกษรวา ความมตนเสมอ ขอนหนกไปทางอเบกขา ซงเปนตวกลาง ทจะรกษาหลกการและความเทยงธรรมไว ในชวตการทางานตองเสรมธรรมขอนใหมาก กจะทาใหเกดความสามคคประสานพลงใหเขมแขง โดยปฏบตดงน

1) มตนเสมอ เรมดวยไมถอตว ไมดถกดหมนกน ซงเปนลกษณะหนงของความเสมอภาค ถาดถกดหมนกนเสยแลว กคบกนยาก

109

2) ไมเลอกทรก ไมผลกทชง เสมอภาคโดยไมลาเอยง ไมเลอกปฏบต 3) ไมเอารดเอาเปรยบ แงนกสาคญมากสาหรบการมความเสมอภาคทจะใหอยกนไดด 4) เสมอในสขและทกข คอรวมสขรวมทกข เขามทกข กทกขดวย เขามสขกสขดวย ม

ปญหากรวมกนเผชญ รวมกนแกไข อยางนเรยกวา สมานตตตา มตนเสมอ คอมตนรวมสมานเขากนได ทาใหมเอกภาพ มความสามคค อยกนไดด สงคมกมนคงมสนตสข 7.3.3 หลกสนโดษ : พฒนาคนใหมสขดวยการทางาน สนโดษนในสงคมไทย ยงมความเขาใจผดมาก สนโดษ คออะไร หลายคนใหความหมายไมถก บางคนบอกวา คนสนโดษคอคนทไมอยากยงเกยวกบใคร อยากปลกตวอยเงยบ ๆ คนเดยว ความหมายเชนนไมใชสนโดษ การปลกตวอยสงบนน เรยกวา วเวก สนโดษไมใชอยางนน สนโดษ แปลใหถกวา ความยนดในของของตน คอมเทาไร พอใจเทานน ไดเทาไรพอใจเทานนแลวกมความสขไดดวยสงทไดมาเปนของตน เทาทมทได อยางนเรยกวา สนโดษในความหมายนน ๆ สนโดษทาใหเปนคนสขงายดวยวตถนอย สวนคนทไมสนโดษกคอ คนทจะสขตอเมอไดมากทสด แตทสาคญกคอคนทไมสนโดษนน ความสขอยกบสงทยงไมได คนทไมสนโดษจะมลกษณะทวา ตองมสงเสพมากทสด ตองไดมามากทสด ตองไดอกๆ จงจะสข เพราะฉะนนความสขจงอยกบสงทยงไมได คนประเภทนจะวงหาความสข วงตามความสขไมถงสกทเพราะความสขอยกบสงทยงไมได สนโดษไมใชเพอความสข ความสขเปนผลพลอยไดทตามมาเองของสนโดษ ถาสนโดษเพอความสขจะพลาด คนทสนโดษจะสขงายดวยวตถนอย เพราะวาไดเทาไรกพอใจแลวกมความสข แตถาเขาพอใจแลวมความสข นกวาแคนน กจบกนอนเทานนเอง ถาเปนแบบนกผดธรรมะของพระพทธเจา อาจเปนการสนโดษแบบขเกยจ สนโดษทถกตองตองมาคกบวรยะความเพยร พอใจแลวกทาตอไปดวยความพากเพยรไมหยดนงอยพรอมทจะพฒนาปรบปรงตอไป สนโดษทาใหประหยดเวลา แรงงาน ความคด และทรพยสน เปนอยางไร ลกษณะคนทมสนโดษในการดาเนนชวต พอสนโดษในสงทได ทมอย มเทาไรเขากสขไดทงนน คอสขจากวตถกมแลว เพราะพอใจในสงทตนเองมอย สงวนเวลา แรงงาน ความคด ไวไดหมด เวลาเขากไมตองเอาไปใชในการเทยวหาสงเสพบารงตวเอง แรงงานกไมตองเสยไปกบเรองเหลาน และความคดกไมตองมวครนอยเรองอยางน เขากเอาเวลา แรงงาน และความคดนนมาทมใหกบงานททา งานการ หนาท การสรางสรรคททาอย เงนทไดรบเชนเงนเดอนกเหลอเพยงพอทจะเกบออมไว และนาไปใชในสงทเปนประโยชนเพอนมนษยหรอเกอหนนสงคม สรปแลวคนสนโดษจะไดสงเหลาน

1. สขจากวตถ กมเตมท 2. ไดเวลา แรงงาน และความคดมาทมใหกบการทางาน 3. ประหยดเกบออมทรพยไวได มเงนมเวลาทจะดแลครอบครว และเกอหนนสงคม 4. เวลาทางานกมความสข เพราะสขจากการทางานดวยใจรกและมสมาธ งานก

ไดผลดยงขน

110

กลาวไปแลววา สขจากการทางาน เพราะทางานดวยความรเขาใจความหมายและความมงหมายของการทางาน บวกดวยสขจากการเรยนรในการทางาน แถมดวยความสขจากการทไดฝกฝนพฒนาตนเอง ซงทาใหชวตของเราเจรญพฒนาดขน มความรความสามารถเปนตนมากขน แลวยงสขจากปตความอมใจทไดมองเหนคณคาประโยชนของงานนนในการสรางสรรคชวตและสงคม ดงนนความสขในการทางานกยงเพมพน สขสมบรณ ทงสขจากวตถกพอแลว และงานการกไดผล ทกอยางดไปหมด จงสรปไดวาหลกการของสนโดษ คอ เพอจะออมหรอสงวนเวลา แรงงาน และความคดไว แลวเอามาใชในการ “ทา” คอในการสรางสรรค ทาสงทดงาม ทาหนาทการงาน เทานนเอง เปาหมายอยทน แตผลพลอยไดคอ พลอยมความสขไปดวย เมอสอนเรองสนโดษในสงเสพแลว พระพทธเจากทรงสอนตอไปวา ทานจะตองไมสนโดษในกศลธรรมความดงามตาง ๆ พระพทธเจาไมไดสอนแตสนโดษเฉย ๆ ตองมตวตาม ถาสนโดษเฉย ๆ เปนสนโดษเลอนลอยและผด สนโดษตองตามดวยคาวา “ในสงเสพ” หรอ “ในวตถบรโภค” แลวกทรงสอนคกนไวดวยวา จะตองไมสนโดษ “ในกศลธรรม” คอในสรางสรรคสงดงาม ถากลบกนกผดทนท คอถาคนไหนสนโดษในกศลธรรม หรอสนโดษในสงดงามหรอในหนาทการงาน เปนตน กผดทนท การสรางสรรคสงดงามนนจะไมไดเลย พระพทธเจาตรสรเพราะไมสนโดษในกศลธรรม พระองคตรสวา “ทเราตรสรนไดเหนคณคาของธรรม 2 ประการ” คอ

1. ความไมสนโดษในกศลธรรมทงหลาย 2. ความเพยรไมยอทอ

พระพทธเจาทรงมพระทยเดดเดยว เขมแขงอยางยง ถาทรงมองเหนเปาหมายอะไรวา เปนจรง ดงามแท ถกตองตามเหตตามผล พระองคไมมสนโดษ ไมมหยดยง ไมมระยอ ทรงอทศชวตใหเลย ถาพระพทธเจาสนโดษเรากคงไมไดเจอพระพทธเจา เพราะพระพทธเขาไมสนโดษ จงเสดจไปบาเพญเพยรแสวงหาสจธรรม ไปเขาสานกไหน เรยนจนอาจารยสานกนนหมดความร อาจารยสานกนนกชอบ ชวนใหอยดวยมาสอนลกศษยดวย แตพระพทธเจาตรสวา นยงไมถงจดหมาย ไมเอา เสดจไปตอ ทรงลาอาจารย ไปสานกโนน จบความรอาจารยแลวกไมพอ ไปตออก จนกระทงบรรลจดหมาย ฉะนน ในแงกศลธรรมสงสรางสรรคดงามหรอหนาทแลวพระพทธเจาไมมสนโดษเลย แตพระพทธเจาทรงสนโดษในสงสงเสพอยางยง สนโดษในสงเสพ กบ ไมสนโดษในกศลธรรม น มนมารบกนเลย พอสนโดษในสงเสพกออมเวลา แรงงาน และความคด มาทมใหกบการไมสนโดษในกศลธรรม กกาวหนายงขน งานการกดาเนนไปดวยด ฉะนนเราจะเหนวา มหาบรษทงหลายเปนคนสนโดษในสงเสพ และไมสนโดษในกศลธรรมทงนน ไมวานกคนควา นกวทยาศาสตรผยงใหญ ตองเปนอยางนทงนน เชนอยางไอสไตน เขาสนโดษในวตถบรโภคและสงเสพ แกไมเอาเรองเลย แกไมสนใจวาจะหาสงเสพบารงบาเรอ จะไปหาอะไรอรอยกนทไหน ไอนสไตนไมวนวายดวย แตไอนสไตนคดไมหยด จะคนหาความจรงอยางไร อยางนแกไมยอมหยด ไมสนโดษในกศลธรรมคอการหาความรสรางปญญา

111

สาหรบคนทตรงกนขามไมสนโดษในสงเสพ กลบสนโดษในกศลธรรมสงสรางสรรค กลายเปนคนประมาทในชวต พระพทธเจาตรสเรยกคนทสนโดษในกศลธรรมวา “เปนคนประมาท” ขนาดอรยบคคล เปนคนโสดาบนเปนสกทาคามแลว บรรลธรรมชนสง แลวพอใจวา แหม เราไดบรรลคณธรรมพเศษแลวนะ เกดความภมใจพอใจขนมา พระพทธเจาตเตยนทนทเลยวาเปน “ปมาทวหาร” คอเปนผอยดวยความประมาทแลว เพราะฉะนนเรองความดงามนหยดไมได ตองทายงๆ ขนไป มพระพทธพจนแหงหนงวา “ภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญ แมแตความตงอยไดในกศลธรรมทงหลาย ไมตองพดถงความเสอมถอยจากศลธรรม เราสรรเสรญอยางเดยวแตความกาวหนาตอไปในกศลธรรมทงหลาย” เพราะฉะนนตองตอถาปฏบตถกตองแลวทกอยางกรบกนหมด เราจะตองพฒนาตนใหเปนคนสขงายดวยวตถนอย ถาคนไหนปฏบตตามหลกสนโดษแลว เขาจะเปนคนสขงายดวยวตถนอย ซงจะยงทาใหเปนคนทมความสขไดมากมาย และการทางานทาหนาทกยงมาเพมพนความสขใหเขาอก พรอมทงผลดกเกดขนแกสวนรวมดวย

อนการงาน คอคา ของมนษย ของมเกยรต สงสด อยาสงสย ถาสนก ดวยการงาน เบกบานใจ ไมเทาไร รธรรม ฉาซงจรง ดวยการงาน คอตวการ ประพฤตธรรม พรอมกนไป หลายสง มคายง ถาจะเปรยบ กเหมอนคน ฉลาดยง นดเดยววง เกบนก หลายพกเอย ฯ พทธทาสภกข

112

⌫

8.1 แนวคดการปกครองในพระพทธศาสนา เมอพจารณาหลกคาสอนพระพทธศาสนาในดานการปกครองแลว กอาจกลาวไดวา พทธศาสนาเปนศาสนาการปกครอง โดยเฉพาะการปกครองตนเอง การควบคมตนเองใหหลดพนจากการถกครอบงาดวยกเลส หลกคาสอนตางๆ จะมงเนนใหมนษยไดพฒนาตนเองใหมปญญาไปสความพนทกข แลวนาไปสการชวยเหลอผอนอยางมเมตตาซงเปนเรองเกยวของกบผอน เกยวของกบสงคมทตนเองไดอยรวมอาศย พทธศาสนาไมเพยงเกยวของกบธรรมชาตและปญหาทางศลธรรมเทานน แตยงเกยวของกบความเทาเทยมกนในโอกาสทางสงคมทงดานเศรษฐกจและการเมอง การทพระพทธศาสนาไดจดตงรปแบบคณะสงฆขนเปนตวอยางการปกครองใหมนษยมความเทาเทยมกนในดานศกยภาพของมนษยทจะพฒนาตนเองได ลบลางระบบความเชอเรองวรรณะทเปนเรองของความไมเทาเทยมกนทางสงคม บคคลทจะอทศตวเขามาบวชในพระพทธศาสนาแลวจะไมมวรรณะอกแลว แสดงใหเหนวาพระพทธเจาทรงเปนนกปกครอง ทรงมพระธรรมวนยเปนรฐธรรมนญแหงการปกครองคณะสงฆ นอกจากนกหลกคาสอนทมงไปการปกครองสงคม หรอการเปนผนา ภาวะผนาในการปกครองเชนคาถาพทธภาษตแหงหนงวา

“เมอฝงโควายนาขามนา ถาโคจาฝงไปคด โคหมดทงฝงนนกไปคดตามกน เพราะมผนาทไปคด ฉนใด ในหมมนษยกฉนนน บคคลผใดไดรบสมมตใหเปนใหญ หากบคคลผนนประพฤตไมเปนธรรม หมประชาชนนอกนนกจะประพฤตซาเสยหาย แวนแควนทงหมดกจะยากเขญ หากผปกครองเปนผไรธรรม

เมอฝงโควายขามนา ถาโคจาฝงไปตรง โคหมดทงฝงนนกไปตรงตามกน เพราะมผนาทไปตรง ฉนใด ในหมมนษยกฉนนน บคคลผใดไดรบสมมตใหเปนใหญ หากบคคลผนนประพฤตชอบธรรม หมประชาชนนอกนนกจะพลอยดาเนนตาม ทงแวนแควนกจะอยเปนสข หากผปกครองตงอยในธรรม”86

พทธพจนนแสดงใหเหนวาความสาคญของผนาตอความอยรอด สวสดภาพ และสนตสขของสงคมและประเทศชาตทงหมด ซงกคอกจกรรมทางการปกครอง ทเกยวพนการใชอานาจเพอบรหารบานเมอง หากไดผปกครองทด มภาวะผนาเปนผทรงธรรมความถกตองแลว กจะนาพาหมชนไปสสนตสข ศาสนามความเกยวของกบสงคมอยางหลกเลยงไมได จดเปนสถาบนทางสงคมทควบคมจดระเบยบสงคม ควบคมสมาชกของสงคมใหอยในกฎเกณฑ การทบคคลจะเชอปฏบตตามกฎเกณฑทางสงคมมายนอยเพยงใดนน ศาสนามความสาคญมากในการชวยกลอมเกลาโนมนาวจตใจและสรางสานกทางศลธรรมทาง

86 อง. จตกก. 21/70/98

113

สงคม พทธศาสนากเชนเดยวกนมบทบาทสาคญในการกระทาหนาทดงกลาวมาก มความเกยวของกบวถชวตของชาวพทธในฐานะทเปนสถาบนสาคญสถาบนหนงของสงคม มความสาคญตอประเพณทางสงคมและวฒนธรรมทเกยวของกบธรรมชาต ปญหา และความเปนอยของทงปจเจกบคคลและสงคมโดยสวนรวม ในประวตศาสตรทผานมาประเทศไทยรบเอาพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาต หลกการในพระพทธศาสนาเปนรากฐานทมาของแนวความคดทางการเมองและอานาจของผปกครองทผปกครองยดเปนแนวทางบรหารประเทศไดรบการยอมรบจากผอยใตการปกครองอยางปราศจากขอโตแยง จงเปนการสมควรทจะพจารณาแนวคดของพทธศาสนาดานการปกครอง อนจะนาไปสการประยกตรวมกบการปกครองในปจจบน 8.1.1 ธรรมชาตของมนษยตองมการปกครอง ในพระพทธศาสนา มพระสตรหนงทกลาวถงเรองการปกครองสงคมมนษย คออคคญญสตร สตรนแสดงใหเหนววฒนาการของมนษยจนกระทงกอตงเปนสถาบนครอบครวและขยายเปนสถาบนสงคมทใหญขน จนกระทงจาเปนตองจดระเบยบการปกครองใหเปนระบบขน ในทรรศนะของพทธศาสนาแลว กระบวนการววฒนาการดงกลาวมลกษณะเปนไปตามกฎธรรมชาต ความจาเปนทตองมจดระเบยบสงคมและระเบยบการปกครองนน เนองจากความบกพรองไมสมบรณของสงคมอนเนองมาจาการขาดความรบผดชอบ ความเหนแกตวและดอยศลธรรมของมนษย สมบรณ สขสาราญ ไดสรปเนอหาของสตรนไววา86

87 ก. โลกเกดจากธาตซงเดมมความรอนจด ตอมาคอย ๆ เยนลงและเปนโลก มแผนดนและ

พนนา มอากาศ มฤดกาล ข. ตอจากนนจงมววฒนาการของสงทมชวตเกดขน มพช สตว และมนษย ตามลาดบ

มนษยตางๆ เหลานนในขนแรกมไดมผวพรรณและเพศผดแผกตางกน ตางดารงชพอยบนป จ จ ยพ น ฐ าน ค ออ าหาร ซ ง ไ ด จ ากพ น ดนอ นอ ดมสมบ รณ แ ล ะ เป นทรพยากรธรรมชาตสวนรวม มนษยยงไมรจกสะสม ความคดเรองทรพยสนสวนบคคลจงยงไมม มนษยมความดพรอมปราศจากความขดแยง

ค. มนษยเรมสญเสยความด เมอเกดความแตกตางทางกายภาพ และผวพรรณเกดขน เกดการเหยยดผวพรรณ เกดความรสกปฏพทธในเพศตรงกนขาม ความรสกเปฯพรรคเปนฝกฝายเกดขน

ง. การสบพนธเปนสญชาตญาณทสาคญของมนษยและเปนเหตใหเกดครอบครว ซงเปนจดเรมตนของสงคม เมอเกดครอบครวแลวทาใหเกดความรสกผกพนเฉพาะครอบครว จงเกดความคดทจะสะสม ตองจดสรรแบงปนปกเขตทดนอนเปนทรพยากรทมาของอาหาร ความคดและการปฏบตเรองกรรมสทธในทรพยสนสวนบคคลเกดขน

จ. เมอสงคมเตบโตขน มนษยมมากขน ภาวะทแทจรงของมนษยคอมนษยมดมชวกปรากฏชดขนอนเนองมาจากความโลภ ความเหนแกตว ความเกยจคราน แมจะมการแบงปน จบจองธรรมชาตเปนกรรมสทธสวนบคคลแลวยงมคนโลภหรอเกยจครานอยากไดของผอนเขา จงเกดการลกขโมย การพดปด และนาไปสการทะเลาะววาท ผล

87 สมบรณ สขสาราญ, พทธศาสนากบการเปลยนแปลงทางการเมอง, (กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย,2527),หนา17-18.

114

คอทาใหสงคมปนปวนระสาระสาย ยงไมมกฎระเบยบทางสงคมกาหนดความสมพนธระหวางบคคลไว ไมมผใชอานาจบงคบทาใหสงคมไมนาอยและผคนตองเดอดรอน ผมกาลงมากไรคณธรรมกเบยดเบยนรงแกผออนแอกวา

ฉ. ในสภาวะธรรมชาต มนษยตองการความสขความสงบ ความเดอนรอนระสาระสาย จงไมใชความตองการมนษย มนษยจงรวมใจกนหาทางแกปญหาโดยการขอใหผมความสามารถ เขมแขง ทาหนาทขจดปดเปาความระสาระสายในสงคม โดยใหอานาจลงโทษผกระทาผดในสงคม เปนผปกครองคมครองทรพยสน ไรนา และชวต เปนผตดสนในกรณมความขดแยงในสงคม

ช. ผทไดรบเลอกนมฐานะเปนหวหนา เปนตาแหนง “มหาชนสมมต” เพราะเปนผทไดรบเลอกจากประชาชน บางครงเรยกวา “ราชา” เพราะเปนผททาความสขใจดใจใหผอน หรอบางครงเรยกวา “กษตรย” เพราะเปนผทคมครองปกปองไรนาของประชาชน ผปกครองหรอหวหนานจะอยในตาแหนงไดนานตราบเทาทไมใชอานาจในทางทผดหรอเปนทรราช หากกระทาผดประชาชนมสทธถอดถอนหรอฆาเสยได

กลาวโดยสรป ความจาเปนทตองมการปกครองขน เนองมาจากความบกพรองของสงคมอนเกดจากกระทาของมนษยเองประการหนง อกประการหนงเมอสงคมขยายใหญขน จาเปนตองมกฎระเบยบและผบงคบใชระเบยบ 8.1.2 การปกครองและผปกครองทดทสด การปกครองทดในทรรศนะของพทธศาสนาคลายคลงกบทรรศนะทางปรชญาการเมองสากล กลาวคอ การปกครองทด คอ ระบบปกครองทมงสรางสรรคสงคมมนษยใหเปนสงคมทด มระเบยบใหอยดวยความสงบสข และอดมสมบรณ ในระบบการปกครองเพอบรรลวตถประสงคดงกลาวแลว ใหถอวากจกรรมสวนของสงคม หรอกจกรรมการเมองนนคอกจกรรมสวนรวมของสงคม เมอมนษยเปนสวนหนงของสงคม มนษยจาตองชวยกนรกษาและทะนบารงผลประโยชนสวนรวมของเราเอาไว ปญหาทพงพจารณา คอระบบการปกครองแบบใดจงจะบรรลจดประสงคดงกลาว ในทรรศนะของพทธศาสนา ระบบการปกครองทดอาจจะเปนระบบการปกครองแบบใดกไดทยดหลกการทสาคญตอไปน

ก. การไดมาซงอานาจ การใชอานาจ การขยายอานาจ และการรกษาไวซงอานาจนนเปนไปเพอประโยชนสขของประชาชนมากทสด อานาจของผปกครองมใชเพอสรางความยงใหญของตนเอง แตเพอประโยชนสขแกประชาชน

ข. ความมนคงของระบบการปกครอง หรอของรฐบาลและผปกครอง มใชเปนจดหมายในตวมนเอง หรอจดประสงคสดทายของระบบการเมองการปกครอง แตเปนเพยงอปกรณหรอเครองมอเพอใชสรางสรรคประโยชนสข สวสดการบรณาการ และความสงบสขของประชาชน

ค. ใหความสาคญแกคณคาของความเปนมนษย โดยเนนความเทาเทยมการปราศจากชนวรรณะจากชาตกาเนด ความเสมอภาคในทางเพศหมายความวา ไมถอวาเพศหญงมสถานภาพตากวาเพศชาย เนนเสรภาพดวยการหามการมทาส รวมตลอดถงการแนะนาใหใชเหตผลในการพจารณาตดสนใจในเรองตาง ๆ ดงปรากฏในกาลามสตร

115

ง. ยดธรรมเปนแนวทางในการปกครอง ธรรมะทสาคญ เชน ทศพธราชธรรม อนเปนหลกคณธรรมของผปกครอง 10 ประการ จกวรรดวตรธรรม อนเปนหลกธรรมของนกปกครองทยงใหญ 12 ประการ ราชสงคหวตถ อนเปนหลกแนวทางในการสงเคราะหหมชน ละเวนอคต 4 ยดธรรมาธปไตย เปนหลกปฏบตในการใชอานาจปกครอง หมายความวา ผปกครองถอธรรมเปนใหญในการปกครอง คอถอหลกความจรง ความถกตอง ความดงามเหตผลเปนใหญ กระทาการใดๆ หลงจากไดพจารณาไตรตรองขอเทจรงและเหตผลตามทไดรบฟงมาแลวกวางขวาง พจารณาอยางดทสดเตมทแหงสตปญญา จะมองเหนไดดวยความบรสทธใจวาเปนไปโดยชอบธรรม และเพอความดงาม กระทาการตางๆ โดยยดหลกการ กฎ ระเบยบ กตกา

8.2 พทธศาสนากบประชาธปไตย เมอพดถงประชาธปไตยแลว คนสวนมากตองอางถงคาพดของประธานาธบดลนคอรนแหงสหรฐอเมรกา คอวาทะทวา “ประชาธปไตย เปนการปกครองของประชาชน โดยประชาชน เพอประชาชน” การปกครองระบบประชาธปไตยนเปนระบบการปกครองทประเทศสวนใหญในโลกยดถอหลกปฏบตในการบรหารประเทศของตนเอง ประเทศไทยกเชนเดยวกนไดยดเอาหลกประชาธปไตยเปนหลกปฏบต และเมอนาเอาพระพทธศาสนามาเกยวของกบประชาธปไตย กมคาถามวา พระพทธศาสนามหลกคาสอนอะไรบางทเกยวของกบการปกครองแบบประชาธปไตย ทเปนอยในปจจบน และพระพทธศาสนาจะชวยเสรมประชาธปไตยอยางไรเพอเกดประโยชนสงสด ผเขยนจะนาเสนอตามประเดนดงตอไปน 8.2.1 ความหมายของประชาธปไตย การพจารณาความหมายของประชาธปไตย ตองพจารณาใน 2 แง คอ

1) ประชาธปไตยในแงรปแบบ 2) ประชาธปไตยในแงเนอหาสาระ

ประชาธปไตยในแงรปแบบ ประชาธปไตยทเราพดถงกนนนโดยมากจะนกถงในเรองรปแบบ จะตองมรฐสภา จะตองมคณะรฐมนตร จะตองมศาลอะไรตางๆ ทเราเรยกวาอานาจนตบญญต บรหาร และตลาการ ประชาธปไตยอาจจะมระบบประชาธปไตยโดยตรงซงคนทกคนไดมารวมกนดาเนนการปกครองเอง มการออกกฎหมายทาการลงมต ในเรองตางๆ โดยออกเสยงเองทกๆ คน ซงในสมยนหาไดยากแลว หรออาจจะเปนประชาธปไตยโดยผานตวแทนอยางทใชกนสวนมากในปจจบนน ตลอดจนกระทงรปแบบการปกครองในระบบประชาธปไตยทแบงอานาจตางๆ เปนอานาจนตบญญต บรหาร ตลาการ ตลอดจนองคการสวนยอยๆ ลงไปตางๆ นถอวาเปนรปแบบแหงประชาธปไตย

116

ประชาธปไตยในแงเนอหาสาระ เนอหาสาระในประชาธปไตยนนกคอพนฐานทางจตใจ แนวความคดและพฤตกรรมตางๆ ทจะทาใหคนเราสามารถสรางระบบการปกครองประชาธปไตยขนมาได ตลอดจนรกษาระบบการปกครองแบบนไว และทาใหระบบการปกครองเกดผลดสมความมงหมาย ในแงสาระกเขากนไดดกบพระพทธศาสนาคอในแงของศาสนธรรม ประชาธปไตยในแงเนอหาสาระ กลาวคอพนฐานทางดานจตใจ เปนเรองสาคญมาก เพราะวารปแบบของการปกครองประชาธปไตยทวางกนไวเปนระบบการตางๆ ขน ความจรงมนเปนเพยงวธการหรอเปนโครงรป ซงไดพยายามคดประดษฐกนขนมาเพอใหบรรลวตถประสงคทวา ทาอยางไรจะใหประชาธปไตยเปนไปไดเปนอยได ความจรงนนไมใชประชาธปไตย เปนเพยงวธการทจะใหประชาธปไตยแสดงตวออกมาหรอจะใหประชาธปไตยดารงอยไดเทานนเอง มนษยเราเทาทคดกนมาจนปจจบนน กคดรปแบบประชาธปไตยกนมาไดเพยงเทาน คอคดเทาทสมองจะคดได จนกระทงมาแบงอานาจสามอยางเปน นตบญญต บรหาร ตลาการ มการเลอกตงอะไรตางๆ กเปนเพยงรปแบบเทาทคดกนขนมาได รปแบบเหลานยอมเปลยนแปลงไปไดตามกาลสมย ตามเหตปจจยแวดลอม คอเปนสงทสมพนธกบสภาพแวดลอมในทองถน กาลสมย และเหตปจจยอนๆ อกมากมายตลอดจนความคดของมนษยเองดวย ถาหากมนษยเขาใจเนอหาสาระของประชาธปไตยดแลว เขากอาจจะปรบปรงแกไขระบบประชาธปไตยทวางเปนรปแบบการปกครองนตบญญต บรหาร ตลาการอะไรน ทาใหผดแปลกไปจากนกได ตอไปถาคนหวดเกดขนอาจแบงอานาจสามอยางนใหมไมเปนสามอยางกได อาจลดลงเปนสองหรอเพมเปนสอะไรกได เปนเรองของการทจะรกษาสาระของประชาธปไตยไวใหไดเทานน เพราะฉะนน เรองสาคญทสดกคอ เนอหาสาระของประชาธปไตย หากวาเราเขาใจสาระของประชาธปไตยแลว ถาเราตองการจะมประชาธปไตย เรากคงพยายามวางรปแบบอะไรตออะไรไดและทาไดดทสด แตถาเราไมเขาใจสาระของประชาธปไตย เรากคงไดแคไปลอกแบบเขามา และเราอาจจะลอกแบบมาชนดทไมเหมาะสมกบตวเรากได แตถาเราเขาใจสาระของประชาธปไตยดแลว แมเราจะไปลอกแบบเขามา เรากคงไมลอกแบบมาทงดน คงเอามาคดปรบปรงใหเหมาะสมกบสภาพของเราเอง ยงกวานนเราอาจจะแกไขปรบปรงระบบประชาธปไตยของเราใหดกวาทเขามกได คออะไรเขามอยแลวแตไมด เรากแกไขเสย เราทาทหลงเขานาจะไดระบบประชาธปไตยทดกวาเขา เปนอนวาสงทพระพทธศาสนาจะเกยวของกบประชาธปไตยกคอในสวนของเนอหาสาระ ซงเนอหาสาระกคอศาสนธรรมหรอหลกคาสอน 8.2.2 คณภาพของประชาธปไตย คณภาพของประชาธปไตยจะเปนอยางไรกขนอยกบวธการ เชน รปแบบทเราสรางสรรคขนมาเพอควบคมใหเนอหาสาระของประชาธปไตยดารงอยและเปนไปได อกอยางหนงกคอคณภาพของผปกครอง เราบอกวาประชาธปไตยนเปนการปกครองของประชาชน หมายความวาประชาชนปกครองตนเองและปกครองกนเอง ในเมอประชาชนปกครองตนเองและปกครองกนเอง คณภาพของประชาธปไตยกยอมขนอยกบคณภาพของประชาชนนนเอง หมายความวา ถาประชาชนมคณภาพด เรากจะไดระบบประชาธปไตยทมคณภาพด ถาคณภาพของประชาชนไมด กจะไดระบบประชาธปไตยทไมดดวย อนนเปนการแบงประชาธปไตยในแงคณภาพไดเปนขน ๆ ตามคณภาพของรปแบบและคณภาพของประชาชน คณภาพของประชาธปไตยในแงคณภาพของประชาชน จะดไดอยางไร เราคงจะตองดวาประชาชนปกครองตนเองไดหรอไม พรอมหรอไมทจะปกครองตนเอง และจะปกครองตนเองไดดแคไหนเพยงไร เพราะถาตองการไดการปกครองทด กตองมผปกครองทด ประชาธปไตยเปนการปกครองของประชาชนโดย

117

ประชาชน จะไดประชาธปไตยทด กตองมประชาชนชนดคณภาพด ประชาชนกคอบคคลทกคนแตละคน ๆ มาประกอบกนเขา ถาจะไดประชาชนทมคณภาพด กตองทาแตละบคคลทกๆ คน ใหมคณภาพด เมอบคคลทกคนโดยเฉลยมคณภาพด กไดประชาชนทมคณภาพด แลวกไดประชาธปไตยชนดด แตถาประชาชนไมมคณภาพด ผปกครองคอประชาชนเปนเสยเองแลว จะเปนอยางไร และจะโทษใครหนพจารณาในดานน เราจะตองพจารณาประชาชนโดยสมพนธกบหลกการเนอหาสาระของประชาธปไตย วาประชาชนเขาถงเนอหาสาระของประชาธปไตยหรอไม พจารณาตอไปอกวา เมอประชาชนเปนผปกครอง กหมายความวาประชาชนเปนเจาของอานาจการตดสนใจ และการตดสนใจนเปนเรองสาคญมาก หากตดสนใจถกกดไป ถาตดสนใจผดกอาจเกดความเสอมความพนาศ การทจะตดสนใจผดหรอถกนน กอยทความเปนคนดและมปญญาคอมคณธรรมและมความรความเขาใจเฉลยวฉลาดสามารถในการคดเปนตน ซงเปนคณสมบตทประชาชนควรจะม ถาประชาชนเปนคนด ตงใจด มความรความเขาใจ มปญญาชดเจน คดเปน มองเหนความจรง กตดสนใจไดถกตอง การตดสนใจนนสวนมากวนจฉยดวยเสยงขางมาก คอเอาเสยงขางมากเปนใหญ ในประเดนนมขอสงเกต 2 อยางคอ

1. ถาคนสวนใหญเปนคนโง เสยงขางมากทวนจฉยกจะเปนการตดสนใจเลอกอยางโงๆ หรอแมแตเลอกไปตามทถกเขาหลอกลอ ทาใหผดพลาดเสยหายแตถาคนสวนใหญเปนคนดมปญญา กจะไดเสยงขางมากทตดสนใจเลอกไดถกตองบงเกดผลด จงตองใหประชาชนมการศกษา เพอจะไดเสยงขางมากทตดสนใจอยางผใชปญญา

2. ความจรงของสงทงหลายยอมเปนอยางทมนเปน มนยอมไมเปนไปตามการบอก การสง การลงคะแนนเสยง หรอตามความตองการของคน ดงนนคนจะไปตดสนความจรงไมได แตเปนหนาทของคนเองทจะตองตดสนใจเลอกสงทเปนจรง หรอใหตรงกบความจรงและคนทจะทาอยางนนได กตองมปญญา จงตองใหประชาชนมการศกษา เพอจะไดเสยงขางมากทตดสนใจเลอกเอาสงทถกตองเปนจรง

หากยอนหลงไปประมาณสก 200 ป ตอนนน ถาไปถามคนทงหลายวาโลกมรปรางอยางไร เขาจะบอกวาโลกแบน คนตงลานบอกวาโลกแบน แตคนทรและบอกความจรงไดอาจมคนเดยวและคนเดยวนนแหละถกตอง เพราะฉะนนเราไมสามารถเอาเสยงขางมากมาตดสนความจรงได เราจะตองมกระบวนการทจะทาใหคนตดสนใจเลอกใหตรงและใหไดสงทถกตองเปนจรง ถาอยากมประชาธปไตยกตองถอภารกจนเปนเรองใหญทจะตองทาใหสาเรจ ถาเมอคนตดสนใจดวยความตองการทผดการตดสนใจนนกจะผด จะเลอกผด เอาผดและกอใหเกดผลราย ฉะนนจงหนไมพนทจะตองทาใหคนมความร มสตปญญา เราจงตองเนนกนวาคนจะตองวจารณญาณ หรอจะใชคาศพทใหลกลงไปกวานนกคอตองมโยนโสมนสการ คาวา “โยนโสมนสการ” เปนคาทมความหมายลกกวาและกวางกวาคาวาวจารณญาณ คาวา “วจารณญาณ” นน เปนการกระทาตอเรองทกาลงพจารณาโดยมงจะวนจฉยเรองนนโดยเฉพาะ แตโยนโสมนสการแยกแยะและเชอมโยงเรองนนเขากบอะไรกได ทจะทาใหมองเหนความจรงและเหนแงมมทจะทาใหเกดประโยชนขยายออกไป ดงนน คนจะตองมการศกษา เพอใหเกดสตปญญา ทจะมาประสานความตองการใหตรงกบความจรง ความถกตอง ความดงาม และประโยชนสขทแท เพอใหประชาชนตดสนใจเอาสงทถกตองดงามและเปน

118

ประโยชนอยางแทจรง ไมใชเพยงแคตดสนใจเอาสงทตนชอบใจกบทงเพอใหประชาชนมความรเทาทนทจะไมเอาอานาจตดสนใจของตนไปยกใหแกพอมดสงคม ดวยเหตนการใชเสยงขางมากมาตดสนใจ จงตองใหเปนเสยงแหงสตปญญา ทแสดงถงความตองการอนฉลาดทจะเลอกเอาสงดงามถกตองเปนประโยชนแทจรง สรปวาการศกษาจาเปนตอประชาธปไตยเพอพฒนาประชาชนใหทาหนาทหรอใชอานาจตดสนใจอยางไดผลดใน 2 ประการคอ

1. ใหเสยงขางมากทจะใชวนจฉย เกดจากการตดสนใจของคนทเปนบณฑต คอคนมปญญา

2. ใหการตดสนใจของคนเกดจากความตองการทมาประสานกบปญญาทรและใหเลอกเอาสงทถกตองดงามจรงแท และเปนประโยชนแทจรง

8.3 มโนทศนของพระพทธศาสนาในหลกการประชาธปไตย หลกการประชาธปไตย เปนสงสาคญยงทจะดารงความเปนประชาธปไตยใหคงอยอยางยงยน เปนประชาธปไตยทเตมใบ ในหวขอนจะนาเสนอมโนทศนแนวความคดทางพทธศาสนาวาแนวคดในหลกการของประชาธปไตยอยางไร และความคดในพระพทธศาสนาจะมประโยชนตอหลกการของประชาธปไตยอยางไร ตามประเดนดงน 8.3.1 เมตตากบสทธ87

88 “สทธ” เปนหลกการหนงของประชาธปไตย ระบบจรยธรรมและการเมองตะวนตกมกจะอางสทธเปนมโนทศนในการตดสนใจความถกตอง เชน อางวาคนเรามสทธในชวตและทรพยสน ซงทาใหอางตอไปไดวาการละเมดสทธในเรองดงกลาวเปนสงผด บางครงถงกบอางวากอนหนหรอตนไมมสทธทจะอยตามธรรมชาตของมน การทาใหกอนหนเคลอนทหรอทาใหตนไมเปลยนแปลงไปจากธรรมชาตจงเปนความผดทางจรยธรรม สตวกมสทธในชวตของมน การทคนไมฆาสตวมใชเปนความดงามของคน แตเปนเพยงการไมละเมดสทธในชวตของสตว แตถาถามวาสตวดวยกน ตนไมดวยกน หรอสตวกบตนไม คดถงเรองสทธของกนและกนหรอไม จะเหนวาไมมเลย และสตวกไมตองคดถงสทธของคน เหตไรเลาคนจงจาเปนตองคดถงสทธของกอนหน ตนไมสตว หรอสทธของผอน มอะไรเปนเครองพสจนวาสทธมอยจรง ไมมขอพสจน การทคนเรายอมรบเรองสทธ กเพราะผลประโยชนทจะเกดจากการยอมรบนน หาใชเพราะสงนนมอยจรงไม ถาเรายอมรบวาสทธเปนมโนทศนทางการเมองเพราะมประโยชน มโนทศนอนทมประโยชนทางการเมองเทากนหรอมากกวากตองถอวาเปนมโนทศนทางการเมองดวย แมวาจะเปนมโนทศนทางการเมองทตางระบบกนกตาม โดยนยนเราควรพจารณาดวาสทธกบเมตตาอนเปนหลกคาสอนในพระพทธศาสนา จะใหประโยชนทางการเมองแตกตางกนอยางไร ควรพจารณาตามประเดนดงน

1) สทธเปนวถ (means) ไปสจดหมายอน มใชเปนจดหมาย (end) ในตวเอง จดหมายของสทธซงบคคลอางกมกไดแกประโยชนของตนเอง ดงนนการทคนเรากาหนดความคดเรองสทธขนกเพราะคานงหรอหวงใยตวเองเปนทตงตองการทจะใหคนและสงท

88 ปรชา ชางขวญยน, ทรรศนะทางการเมองของพระพทธศาสนา ( กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย,2540), หนา 17.

119

ตนยดถอวาเปนของตนดารงอยไดอยางปลอดภย เชน สทธในชวตกเพอปองกนการถกผอนทาราย สทธในทรพยกเพอใหตนเกดความมนใจวา จะไดบรโภคทรพยนนโดยไมถกผอนแยงชงไป สวนเมตตานนเกดจากหลกการละตวเองมใชหวงตวเอง การละตวเองไดทาใหคดหวงใยผอน คานงถงผลประโยชนของผอน จงใหสทธแกผอนโดยทผนนไมตองเรยกรอง ขอทานไดรบการบรจาคกดวยความเมตตาหาใชสทธทจะไดรบการบรจาคไม หากคนเรามความเมตตาแลวกจะใหอะไรแกผอนมากกวาสทธทเขามและเรยกรอง ถาคนมเมตตาแลวสทธกเกอบไมตองพดถง แตถาคนเราใชสทธอยางเดยว คนกจะไมตองทาอะไรหลายอยางทมาจากความเมตตา เชน การชวยเหลอผอน การเอารดเอาเปรยบอยางถกกฎหมาย กเปนสงทาได เพราะคนเราอาจอางสทธในการทาสงทตนไดเปรยบ หรอไมทาสงทตนเหนวาเปนภาระโดยไมไดผลประโยชนตอบแทน ในทสดสงคมจะเปนแบบตวใครตวมน คนฉลาดเอาเปรยบคนโง คนแขงแรงเอาเปรยบคนออนแอ คนรวยเอาเปรยบคนจน ซงทาใหเกดความขดแยงทางสงคมในทสด เราอาจคดวาการสรางคนใหดมเมตตาทงหมดนนทาไดยากยง จงตองมคนทไมดและหากคนพวกนละเมดผอน หลกเมตตากไมอาจชวยได จงตองยอมรบเรองสทธเพอแกปญหาอนจะเกดจากคนพวกน ขอคดดงกลาวนถกตอง แตไมควรใชสทธเปนเครองมออยางเดยว เพราะคนไมดทวานนมนอย และอาจนอยลงไดอกถาเราอบรมกลอมเกลาจตใจคนอยเสมอ แตถาอางแตสทธแลวทงการอบรม คนกจะเหนแกตวและเฝาปกปองสทธของตนยงกวาจะคดชวยเหลอใคร แมการสรางคนดจะยากกวาการกาหนดสทธแลวรกษาดวยกฎหมาย แตถาคนดแลวภาระในการใชกฎหมายกลดลง ยงทาใหคนดไดมากเพยงไรการละเมดกฎหมายกนอยลงมากนอยเพยงนน และถาระบบการศกษาปจจบนดจรง เรากตองสรางคนทดมเมตตาไดเชนเดยวกบการสอนเรองสทธซงกเปนนามธรรมไมนอยกวากน และการศกษาควรจะสรางคนดใหแกสงคมไดมากขนเรอยๆ

2) สทธนนรกษาและควบคมไดดวยอานาจรฐคอกฎหมาย การควบคมดวยอานาจนนทาไดรวดเรวและสามารถลงโทษไดในระยะเวลาสน มตวบทกฎหมายทเปดเผยและชดเจน จงดเหมอนจะมประสทธภาพกวาการสงสอนใหคนมเมตตาเพอจะไดไมละเมดสทธของผอน แตถามองกนโดยสวนรวมและระยะยาวแลว การทาใหคนมเมตตาใหประโยชนมากกวา เพราะคนพวกนจะไมละเมดสทธ ภาระทางกฎหมายกไมเกดแกรฐ และเปนการควบคมทถาวรเพราะบคคลควบคมตนเอง เชน ถาเราหามคนเมาสราอาละวาด คนคนเดยวอาจทาผดขอนหลายครง ถาใชกฎหมายควบคมกตองลงโทษกนไปเรอยๆ แตถาสอนใหคนไมดมสรา ความผดจากการเมาสราอาละวาดจะไมเกดเพราะคนพวกน การใชหลกเมตตาและความเตมใจชวยเหลอผอนเปนการปองกนปญหาทจะเกดขน สวนการใชหลกสทธและใชอานาจกฎหมายบงคบเปนมาตรการเมอปญหาเกดขนแลว เราจงควรเนนทการปองกนปญหามากกวาการปลอยใหปญหาเกดขนแลวตามแกไข

3) สทธเปนแนวความคดทจะแยกคนออกเปนหนวยๆ แลวสรางขอบเขตใหทกคนอยแยกกน เมอไมมาเกยวของกนในเรองทกาหนดไวกไมมปญหาววาทกนดวยเหตนน

120

สทธเปนหลกการของปจเจกนยม (individualism) ตองการใหปจเจกชนมอานาจมากๆ รฐหรอปจเจกชนอนเขามายงเกยวไดนอย ยงใหสทธแกปจเจกชนมากเพยงไร รฐกมอานาจนอยลงเพยงนน บางครงถงกบเปนการปลอยใหคนเบยดเบยนกนกม เชน ถารฐปลอยใหผผลตมสทธมากเพยงไร ผบรโภคกจะถกเอารดเอาเปรยบมากเพยงนน ถาเราใหสทธธนาคารออกเงนกซอทดนแกนายทน คนจนกตองเดอดรอนเรองทอยเพราะไมสามารถซอได ความเมตตานนไมตองการแยกคนออกจากกนแบบตางคนตางอยแตชวยใหคนทเหนอกวาคอยดแลผทดอยกวา ไมเอารดเอาเปรยบแมเมอทาไดอยางถกกฎหมาย และจะชวยผอนแมไมมกฎหมายบงคบใหชวย แตทงนตองถอวาคนมความสมพนธกนและพงชวยเหลอเกอกลกน สขดวยกน ทาใหคนรวมมอกนแทนทจะพยายามแยกกน ในปจจบนเราจะเหนวาคนถกทารายมกไมไดรบความชวยเหลอเพราะคนถอวาไมใชกงการอะไรของตว แมไมชวยกไมไดละเมดสทธใคร แตถาคนมเมตตาแลวกชวยเหลอ โดยไมตองพจารณาเรองสทธ ขอนสะทอนใหเหนผลเสยของการเนนสทธแทนเมตตา สทธทาใหคนอางวาง วาเหวและขาดเพอน เมอไรทคนหนงอางสทธทจะได อกคนหนงกจะอางสทธทจะไมให คนทงสองกจะขาดความสมพนธทดตอกนหรออาจกลายเปนศตรกน ซงตรงกนขามกบหลกเมตตาอยางเหนไดชด

4) สทธเปนแนวความคดเชงลบ สวนเมตตาเปนแนวความคดเชงบวก เชน ถาอางวาสตวมสทธจะไมถกทาลายชวตและรฐออกกฏหมายหามเบยดเบยนสตวเพอรกษาสทธของสตวไว คนกจะไมเบยดเบยนสตว แตคนกจะไมทาสงทเปนเชงบวก คอคนจะไมเอาใจใสสตว ไมชวยเมอสตวอยในอนตรายหรอไมใหทานแกสตว แตถาคนเรามเมตตา การเบยดเบยนสตวกเปนสงทเขาไมทาโดยอตโนมต นอกจากนนเขายงชวยเหลอเกอกลแกสตว ไมเพยงเวนจากการเบยดเบยนสตว แตเขาจะทาสตวใหอวนดวย คนในสงคมกเชนกนถาคดเฉพาะเรองสทธ คนรวยอาจไมละเมดสทธคนจน แตเขากอาจปลอยใหคนจนทกขยากโดยไมชวยเหลอตรงกนขามถาคนรวยมเมตตา แมไมพดถงสทธจะไดรบความชวยเหลอ คนรวยทมเมตตากจะชวยคนจนใหอยในสภาพดขน ดงทเราบรจาคชวยการกศลทงๆ ทโดยสทธแลวเราจะไมบรจาคกได เพราะเปนหนาทโดยตรงของรฐทจะตองจดการเรองเหลานน

ดวยเหตดงกลาวแลวจงเขาใจไดวา ทาไมพระพทธศาสนาจงไมสนบสนนการลงโทษเทากบการสรางสภาวะทางเศรษฐกจใหด และไมสนบสนนการลงโทษคนผดเทากบการใหทานซงปองกนมใหคนทาผด นนเพราะระหวางสทธกบความเมตตาพระพทธศาสนาเลอกความเมตตาเปนหลก เมอใชหลกเมตตาไมไดผลแลวจงจะคานงถงหลกของสทธซงพระพทธศาสนาถอเปนเรองรองและใหความสาคญนอยกวาความเมตตา การพดกนดวยสทธจะไมทาใหคนมใจผกพนกนและไมทาใหคนดขน แตเมตตาสรางคนใหดและคบหากนดวยนาใสใจจรง เปนเครองทาลายรวกนมนษยซงสรางสทธขน 8.3.2) การละตวตนกบเสรภาพ88

89

89 เรองเดยวกน, หนา 21.

121

เสรภาพเปนมโนทศนอกประการหนงซงมพนฐานมาจากทฤษฎปจเจกนยม (individualism) เพราะทฤษฏน ใหความสาคญแกสวนยอยมากกวาสวนรวมจงม งพทกษรกษาสวนยอยไวไม ใหกระทบกระเทอน รฐจะเขาไปกาวกายเรองของเอกชนไดนอยทสด นนคอเอกชนมอสระทจะทาอะไรไดมากทสด แตการทรฐเขาไปจดการอะไรไดนอยกลบทาใหปจเจกชนมเสรภาพทจะเอารดเอาเปรยบกนไดมากและเสรภาพทรฐใหแกปจเจกชนอยางเทาเทยมกนทกคนกกลายเปนความไมเทาเทยมกนอยางยง เพราะบางคนมโอกาสใชเสรภาพไดเตมท เนองจากมเงนมอานาจ สวนคนทขาดสงเหลานจะมเสรภาพแตเพยงในนาม ตลอดชวตของเขาอาจไมไดใชเสรภาพจรงๆ เลยกได ดงทคนจนในประเทศทนนยมประสบปญหาคณภาพชวตและไรทอยซงเปนสทธขนพนฐานทมนษยควรจะได เขามเสรภาพทจะมชวตทดมทอยอาศยเปนของตนเอง แตตลอดชวตเขาไมเคยไดสงเหลานเลย การมเสรภาพเชนนเทากบไมมเสรภาพ เสรภาพเปนสงทดแตตองมการละตวตนเปนพนฐาน ถาคนเรายดมนในตวตนของตนมาก กทาใหตองสะสมความมงคงรารวยใหมาก แตสงเหลานมจากด เมอคนหนงไดมากอกคนหนงยอมไดนอย หากไมมการละตวตนคนกจะทาเพอตวเองมากขนเรอยๆ ไมมใครปรารถนาจะเฉลยสงทตนสะสมใหแกผอนเพราะความรารวยเปนหลกประกนความสขทางวตถ การทรฐใหคนมเสรภาพทจะรารวยไดมากๆ จงเปนการทาลายเสรภาพของคนสวนมากซงยากจน และการเนนเสรภาพชนดนเปนการทาลายความเสมอภาพพรอมกนไปดวย เพราะการมเสรภาพทปราศจากการละตวตนนนเปนโอกาสใหใชเสรภาพเพอการกดขและเอาเปรยบไดมากทสด ถาคนเราละตวตนไดมากเพยงไร โอกาสทจะคดเฉลยหรอแบงปนความสขใหผอนกมากขนเพยงนน แมมเสรภาพมากกไมใชเสรภาพนนเพอความสขของตวเองฝายเดยว แตจะใชเสรภาพเพอความสขของผอนดวย เสรภาพไมใชสงทดหรอเลวในตว อยทการใช ถาใชเพอตวเองและเพอเอาเปรยบผอนเสรภาพนนกไมด รฐทใหเสรภาพชนดนกถอไดวาเปนรฐทไมด แตถาใชเสรภาพเพอผอนกเทากบใชความสามารถและสงตางๆ ทตนมอยเพอผทดอยโอกาสและเพอสวนรวมการใชเสรภาพเชนนนบวาดเพราะไมเปนการเบยดเบยนทารายผใด เพราะตวตนของตนเปนรากฐานทสาคญของการใชเสรภาพแบบน รฐยงใหเสรภาพมากกยงใหเสรภาพในการใชเสรภาพมากและการทรฐใหเสรภาพมากกเปนการควบคมการใชเสรภาพไดนอย ถาเปนรฐทสงเสรมความสขทางวตถ คนกจะใชเสรภาพในการแสวงหาวตถมาเพอตวเอง ไมคดถงผอน โดยทรฐไมมอานาจควบคมได แตถาใชธรรมะแหงการละตวตนของตนเปนเครองนาทาง การใชเสรภาพกจะเปนไปในทางทเปนประโยชนแกผอนและแกสงคมโดยไมตองมกฎหมายบงคบ การละตวตนจงเปนฐานทสาคญซงจะตองอบรมใหเกดขนเพอใหคนเราใชเสรภาพอยางไมมงประโยชนของตนเปนใหญ เสรภาพชนดนจะไมใชเสรภาพทเนนปจเจกนยม แตจะเปนเสรภาพทเนนสวนรวมเปนทตง ซงเปนเสรภาพทนาปรารถนากวา 8.3.3) ความเสมอภาคและความยตธรรม89

90 ลทธประชาธปไตยและลทธสงคมนยมตางกอางความเสมอภาคคอการถอวาประชาชนมความเทาเทยมกน ลทธประชาธปไตยเนนทความมสทธและเสรภาพเทากนซงไดกลาวแลววาเปนความเทาเทยมกนเพยงในนามเทานน ไมเทากนจรงทางการปฏบต สวนลทธสงคมนยมนนเนนความเทาเทยมกนในดานการแบงสวนผลผลตซงเหนไดชดและปฏบตจรงไดมากกวา แตความมเสรภาพในระบอบนกนอยและรฐ

90 เรองเดยวกน, หนา 22.

122

เขาไปมอานาจเหนอประชาชนไดมาก ความเทาเทยมกนทางทรพยสนมมากแตความเทาเทยมกนทางอานาจกลบนอย เพราะเสรภาพนอยกหมายความวาประชาชนมอานาจนอย นนคอรฐมอานาจมาก เปนความเสมอภาคใตอานาจทยงใหญคลายความเสมอกนในหมทาสใตอานาจของนาย พวกประชาธปไตยถอวาการทกฎหมายปฏบตตอทกคนเทาเทยมกนเปนความยตธรรม แมวาโดยโอกาสแลวคนจานวนมากไมไดรบความคมครองจากกฎหมาย และคนอกจานวนหนงใชกฎหมายเปนเครองมอหาผลประโยชนไดกตามนนไมใชเรองหลกการแตเปนความบกพรองในวธปฏบต แตสงนนนเองททาใหผคนเหนวากฎหมายเปนเครองรกษาเสรภาพและผลประโยชนของคนรวยและคนมอานาจมากกวาจะเปนเครองรกษาสงเหลานนใหแกประชาชนทวไป แมเพยงการทคนบางคนมโอกาสใชเสรภาพแตคนสวนมากไมมโอกาสใชเสรภาพอยางเดยวกนกไมเปนความยตธรรมเสยแลว พวกสงคมนยมพยายามทาใหคนเทาเทยมกน และถอวาการปฏบตตอคนอยางเทาเทยมกนเชนนนเปนความยตธรรม แตสงคมนยมทเนนความเทาเทยมกนมากๆ เชน คอมมวนสตกมกเปนสงคมนยมแบบรวบอานาจ หรอมพรรคเดยว ซงเปนการไมยตธรรมตอประชาชนในเรองโอกาสเลอกผปกครอง โอกาสในการมสวนรวมทางการเมอง หรอโอกาสในการแสดงความคดเหนทตางไปจากความคดของรฐบาล การพยายามทาใหคนเทากนยอมเปนไมความยตธรรมถาโดยแทจรงแลวคนไมเทากน ถาไมใหมคนรวยคนจนเสยแลวคนจะจนเทากนหมดมใชรวยเทากนหมดเพราะคนทมความสามารถขาดแรงจงใจในการผลต พทธศาสนาไมถอวาคนเสมอภาคกนทกเรอง เสมอภาคกนเฉพาะในโอกาสทจะทากรรมด เสมอภาคกนในแงทจะตองไดรบผลของกรรม เสมอภาคกนในแงใชกฎแหงกรรมเปนเครองวดการกระทา ทกคนมกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ ทากรรมใดยอมไดรบผลของกรรมนน แตการทคนมกรรมดกรรมชวตดตวมากทาใหคนไมเทากนในแงอนๆ เชน รปราง หนาตา ความเฉลยวฉลาด ตระกลอนเปนทเกดทองถนทเกด เปนตน แตถงแมวากรรมจะตดตวคนเรามากหาใชสงบงการชวตจนคนขาดเสรภาพไม คนยงมเสรภาพเทาเทยมกนในการละความชวและทาความด และเราควรกาหนดฐานะคนใหแตกตางกนตามการละชวและการทาดของเขา ความยตธรรมในพระพทธศาสนาจงมใชอยทความเทาเทยมกนของมนษยโดยธรรมชาต แตอยทวา ใครทากรรมอยางไรควรไดรบผลอยางนน คนดมความสามารถกควรไดเปนผปกครอง คนชวหรออาชญากรควรถกลงโทษ คนทดมากควรเปนทเคารพมาก มใชเคารพความรารวยหรออานาจอยางเปนอยในสงคมทวไป ฐานะทางสงคมตองกาหนดวยคณธรรมและความสามารถ ถาเรายกยองคนดวยคณธรรมและความรความสามารถแลว คนยงมคณธรรมมาก มความสามารถมากกยงอยในฐานะสง และคนทมคณธรรมมากกคอคนทละตวตนมาก ใชความสามารถเพอสวนรวมมาก เกดผลประโยชนแกคนสวนใหญมาก การทคนเหลานไดฐานะสงหรอเปนทยกยองมากจงสมควรแกลกษณะธรรมชาตและผลงานของเขา การยกยองคนซงไมเทาเทยมกนในดานคณธรรมและความสามารถตามสภาพของคณธรรมและความสามารถทเขามอยจงเปนความยตธรรมกวาการนบถอหรอปฏบตเทากนไปหมด การเลอกผปกครองกด การเลอกผแทนการเมองกด หรอการคดเลอกบคคลเขารบตาแหนงในรฐกดตองอาศยหลกการน จงจะทาใหการปกครองเปนไปดวยและเปนประโยชนแกประชาชนอยางแทจรง และเปนการปกครองโดยธรรมอยางแทจรง ไมวาจะเปนการปกครองระบอบใดหากไดคนมคณธรรมและความสามารถเขาไปทางานในตาแหนงตางๆ แลวกเกดผลดไดเทาๆ กน พระพทธองคจงไมทรงมงเสนอระบอบการปกครอง แตทรงสอนคนใหดและสอนธรรมทเหมาะ และกอประโยชนสงสดสาหรบการปกครองแตละชนด 8.4. ธรรมาธปไตย

123

อธปไตย 3 คอ อตตาธปไตย โลกาธปไตย และธรรมาธปไตย มใชระบอบการปกครอง แตเปนหลกคาสอนทมงปรบปรงคณภาพของบคคล และเปนหลกทผปกครองพงยดถอ เมอเปนผปกครองแลวจะยดถออะไรเปนใหญ พระพทธองคมไดทรงเนนวาระบอบการปกครองใดดทสด มไดทรงเสนอวาจะเลอกผปกครองดวยวธใดหรอมระบบในการจดสรรอานาจอธปไตยอยางไร เปนแตเนนวาถาเปนผปกครองแลวควรยดถออะไรในการปกครอง ในบรรดา 3 อธปไตยน ธรรมาธปไตย ถอเปนสงสาคญยงทผปกครองตองยดเปนหลกในการปกครอง ธรรมาธปไตยคออยางไร ธรรมาธปไตยคอถอธรรม ถอหลกการ เอาการทถกตองเปนประมาณ ถอตามความดงาม นนคอการพจารณาตดสนดวยสตปญญา หมายความวาใหแตละคนนถอหลกการพจารณาตดสนและกระทาการตางๆ ดวยอาศยสตปญญาบรสทธ พจารณาวาอะไรเปนสงทถกตองทสด ดทสดเทาทมองเหนดวยการคนควารบฟงแสวงหาความจรงอยางถงทสด ดวยการคดถงทสด และอยางจรงใจทสด เทาไรกเทานน เชนหลกกาลามสตรกอยในขอธรรมาธปไตยน ตามหลกนเมอเขาจะแสดงออกจะวนจฉยกระทาการอะไรตางๆ กหมายความวาสงนนไดเกดจากสดยอดแหงสตปญญาของเขา สดยอดแหงคณธรรมของเขาเทาทมในเมอแตละคนมแนวในการวนจฉยความและกระทาการตางๆ โดยยดถอสตปญญาทวนจฉยโดยบรสทธใจ มงเอาความถกตองเปนประมาณเชนนแลวมาทาใหเกดเสยงขางมาก กจะมทางเปนไปไดมากทสดวาจะไดเสยงขางมากทด เพราะฉะนนจะตองแยกใหออกวา อธปไตยสามอยางน เปนหลกกากบความประพฤตและแนวความคดจตใจของบคคลทจะมาใช หรอมาอยในระบบอกทหนง คอเมอพดถงธรรมาธปไตยกหมายความวา ใหแตละคนพยายามทาตนใหเปนธรรมาธปไตย และคนทเปนธรรมาธปไตยนน จะมาดาเนนการปกครองระบบใดรปใดกตาม กไดการปกครองทดท สดของระบบนนรปนน ถาเปนประชาธปไตยเรากจะไดเสยงขางมากทด ไดประชาธปไตยทด ทกคนจงตองเปนธรรมาธปไตยใหไดกอน ในสภาพปจจบนเราตองชวยกนสงเสรมคนดหรอคนทธรรมาธปไตยเปนท ตง เพอใหไปทาหนาทบรหารประเทศชาตบานเมองใหเกดความยตธรรมและเกดผาสกกนทวหนา โดยยดตามหลกพระบรมราโชวาทของพระบาทสมเดจพระเจาอยทวา “ในบานเมองนน มทงคนดและคนไมด ไมมใครจะทาใหทกคนเปนคนดไดทงหมด การทาใหบานเมองมความปรกตสขเรยบรอย จงมใชการทาใหทกคนเปนคนด หากอยทการสงเสรมใหคนดไดปกครองบานเมอง และควบคมคนไมดไมใหมอานาจ ไมใหกอความเดอดรอนวนวายได…” 8.5 พทธธรรมเกยวกบการปกครอง หลกคาสอนทเกยวกบการปกครองในพทธศาสนานนอาจไมมโดยตรง เพราะพทธศาสนาเนนความสาคญของผปกครองมากกวาระบอบการปกครอง คาสอนสวนใหญจงมงทตวบคคล มงทคณสมบตของผปกครองจนดประหนงวา หากผปกครองดแลวทกอยางกดหมด มไดแยกวาการเปนคนดตางกบการเปนผปกครองทด 9 0

91 การปกครองในพทธศาสนานนม “พระวนย” เปนเครองมอในการปกครองโดยมเปาหมายอยการพฒนามนษยใหดยงขนเพอเขาถงชวตทดงาม วนยเปนการจดสรรโอกาส ทาใหชวตและสงคมมระบบระเบยบ และมโอกาสเกดขน ทาใหทาอะไรๆ ไดคลองดาเนนชวตไดสะดวก ถาชวตและสงคมไมมระเบยบ ไม

91 เรองเดยวกน, หนา 127.

124

เปนระบบ กจะสญเสยโอกาส ในการทจะดาเนนชวตและทากจกรรมของสงคมใหเปนไปดวยด 9 1

92 เมอคนตงอยในวนยโดยปฏบตตามสกขาบทกเปนผมศล จงเปนคณสมบตของคน เปนสภาพการฝกฝนพฒนาทอยในตวคน วนยจงเปนเครองมอพฒนาทจะนาพามนษยใหเขาถงธรรมและไดประโยชนจากธรรม หลกธรรมทพระพทธองคทรงสอนนนกเปนหลกปฏบตฝกฝนพฒนาตนเองของมนษยใหเกดปญญาเขาใจความเปนจรงและปฏบตตอความจรงไดถกตอง ถาพจารณาหลกธรรมทเกยวเนองกบคาวา ”การปกครอง” ในความหมายทใชในการปกครองนน ขอนาขอเขยนของพระธรรมปฎกททานไดประมวลไวเปนหลกแหงการปฏบตดงน9293 8.5.1 เปนสมาชกทดของสงคม สมาชกทดผชวยสรางสรรคสงคม มธรรม คอหลกความประพฤต ดงน ก. มพรหมวหาร คอธรรมประจาใจของผประเสรฐหรอผมจตใจยงใหญกวางขวางดจพระพรหม 4 อยางตอไปน

1) เมตตา ความรก คอความปรารถนาดมไมตร ตองการชวยเหลอใหทกคนประสบประโยชนและความสข

2) กรณา ความสงสาร คออยากชวยเหลอผอนใหพนจากความทกข ใฝใจทจะปลดเปลองบาบดความทกขยากเดอดรอนของคนและสตวทงปวง

3) มทตา ความเบกบานพลอยยนด เมอเหนผอนอยดมสข กมใจแชมชนเบกบาน เมอเหนเขาประสบความสาเรจงอกงามยงขนไป กพลอยยนดบนเทงใจดวย

4) อเบกขา ความมใจเปนกลาง คอมองตามเปนจรงโดยวางจตเรยบสมาเสมอ มนคง เทยงตรงดจตราชง มองเหนการทบคคลจะไดรบผลดหรอชว สมควรแกเหตทตนประกอบพรอมทจะวนจฉย วางตน และปฏบตไปตามเทยงธรรม

เมอบคคลไดฝกตนเองใหมคณธรรมภายในเปนพนฐานจตใจอยางนไดแลว พงแสดงออกภายนอกตามหลกประพฤตตอไปน ข. บาเพญการสงเคราะห คอการปฏบตตามหลกการสงเคราะหหรอธรรมเครองยดเหนยวใจคน และประสานหมชนไวในสามคค ทเรยกวา สงคหวตถ 4 อยาง ดงตอไปน

1) ทาน ใหปน คอเออเฟอเผอแผ เสยสละ แบงปน ชวยเหลอสงเคราะห ดวยปจจยส ทนหรอทรพยสนสงของตลอดจนใหความรความเขาใจ และศลปวทยา

2) ปยวาจา พดจาอยางรกกน คอกลาวคาสภาพ ไพเราะ นาฟง ชแจงแนะนาสงทเปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐานชกจงในทางทดงาม หรอคาแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตร ทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเกอกลกน

3) อตถจรยา ทาประโยชนแกเขา คอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวยเหลอกจการตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมทงชวยแกปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม

92 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), นตศาสตรแนวพทธ, (กรงเทพฯ:สหธรรมก, 2539),หนา 44 . 93 พระเทพเวท (ป.อ.ปยตโต),ธรรมนญชวต, (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,2535), หนา8-23.

125

4) สมานตตตา เอาตวเขาสมาน คอทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลาย ใหความเสมอภาค ปฏบตสมาเสมอกนตอคนทงหลาย ไมเอาเปรยบ และเสมอในสขทกข คอรวมสข รวมทกข รวมรบร รวมแกไขปญหา เพอใหเกดประโยชนสขรวมกน

พดสนๆ วา ชวยดวยทนดวยของหรอความร ชวยดวยถอยคา ชวยดวยกาลงงาน ชวยดวยการรวมเผชญและแกปญหา 8.5.2 เปนสมาชกทดของชมชน คนผเปนสวนรวมทดของหมชน ซงจะชวยใหหมชนอยรวมกนดวยด มธรรม คอหลกความประพฤตดงน ก. พงตนเองได คอทาตนใหเปนทพงของตนได พรอมทจะรบผดชอบตนเอง ไมทาตวใหเปนปญหาหรอเปนภาระถวงหมคณะ หรอหมญาต ดวยการประพฤตธรรม สาหรบสรางทพงแกตนเอง เรยกวา นาถกรณธรรม 10 ประการ คอ

1) ศล ประพฤตดมวนย คอดาเนนชวตโดยสจรตทงทางกาย ทางวาจา มวนย และประกอบสมมาชพ

2) พาหสจจะ ไดศกษาสดบมาก คอ ศกษาเลาเรยนสดบตรบฟงมาก อนใดเปนสายวชาของตน หรอตนศกษาศลปวทยาใด กศกษาใหชาชอง มความเขาใจกวางขวางลกซง รชดเจนและใชไดจรง

3) กลยาณมตตตา รจกคบคนด คอมกลยาณมตร รจกเลอกเสวนา เขาหาทปรกษาหรอผแนะนาสงสอนทด เลอกสมพนธเกยวของและถอเยยงอยางสงแวดลอมทางสงคมทด ซงจะทาใหชวตเจรญงอกงาม

4) โสวจสสตา เปนคนทพดกนงาย คอไมดอรนกระดาง รจกรบฟงเหตผลและขอเทจจรง พรอมทจะแกไขปรบปรงตน

5) กงกรณเยส ทกขตา ขวนขวายกจของหม คอเอาใจใสชวยเหลอธระและกจการของชนรวมหมคณะ ญาต เพอนพองและของชมชน รจกใชปญญาไตรตรองหาวธดาเนนกจการทเหมาะ ทาได จดได ใหสาเรจเรยบรอยดวยด

6) ธรรมกามตา เปนผใครธรรม คอรกธรรม ชอบศกษา คนควา สอบถามหาความรหาความจรง รจกพดรจกรบฟง สรางความรสกสนทสนมสบายใจ ชวนใหผอนอยากเขามาปรกษาและรวมสนทนา

7) วรยารมภะ มความเพยรขยน คอขยนหมนเพยรพยายามหลกละความชว ประกอบความด บากบน กาวหนาไมยอทอ ไมละเลยทอดทงธระหนาท

8) สนตฏฐ มสนโดษรพอด คอยนด พงพอใจแตในลาภผล ผลงานและผลสาเรจตางๆ ทตนสรางหรอแสวงหามาไดดวยเรยวแรงความเพยรพยายามของตนเอโดยทางชอบธรรมและไมมวเมาเหนแกความสขทางวตถ

9) สต มสตคงมน คอรจกกาหนดจดจา ระลกการททาคาทพด กจททาแลว และทจะตองทาตอไปได จะทาอะไรกรอบคอบรจกยบยงชงใจ ไมผลผลาม ไมเลนเลอไมเลอน

126

ลอย ไมประมาท ไมยอมถลาลงในทางผดพลาด ไมปลอยปละละเลยทงโอกาสสาหรบความดงาม

10) ปญญา มปญญาเหนออารมณ คอปญญาหยงรเหตผล รดรชว คณโทษ ประโยชนมใชประโยชน มองสงทงหลายตามความเปนจรง รจกพจารณาวนจฉยดวยใจเปนอสระ ทาการตางๆ ดวยความคดและมวจารณญาณ

ข. อยรวมในหมดวยด ในดานความสมพนธกบผอนทเปนเพอนรวมงานรวมกจการ หรอรวมชมชน ตลอดจนพนองรวมครอบครว พงปฏบตตามหลกการอยรวมกนทเรยกวา สาราณยธรรม ธรรมเปนเหตใหระลกถงกน 6 ประการ คอ

1) เมตตากายกรรม ทาตอกนดวยเมตตา คอแสดงไมตรและความหวงดตอเพอนรวมงาน รวมกจการ รวมชมชน ดวยการชวยเหลอกจธระตางๆ โดยเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกนทงตอหนาและลบหลง

2) เมตตาวจกรรม พดตอกนดวยเมตตา คอชวยบอกแจงสงทเปนประโยชน สงสอนหรอแนะนาตกเตอนกนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกน ทงตอหนาและลบหลง

3) เมตตามโนกรรม คดตอกนดวยเมตตา คอตงจตปรารถนาด คดทาสงทเปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตายมแยมแจมใสตอกน

4) สาธารณโภค ไดมาแบงกนกนใช คอแบงปนลาภผลทไดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอยกแจกจายใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคทวกน

5) สลสามญญตา ประพฤตใหดเหมอนเขา คอมความประพฤตสจรตดงาม รกษาระเบยบวนยของสวนรวม ไมทาตนใหเปนทนารงเกยจ หรอเสอมเสยแกหมคณะ

6) ทฏฐสามญญตา ปรบความเหนเขากนได คอเคารพรบฟงความคดเหนกน มความเหนชอบรวมกน ตกลงกนไดในหลกการ ยดถออดมคต หลกแหงความดงามหรอจดหมายสงสดอนเดยวกน

8.5.3 เปนสมาชกทดของรฐ สมาชกของรฐผมสวนรวมใหเกดการปกครองทด โดยเฉพาะคนในสงคมประชาธปไตย พงรหลกและปฏบตดงน ก. รหลกอธปไตย คอรหลกความเปนใหญทเรยกวา อธปไตย 3 ประการดงน

1) อตตาธปไตย ถอตนเปนใหญ คอถอเอาตนเองฐานะศกดศร เกยรตภม ของตนเปนใหญ กระทาการดวยปรารภตนและสงทเกยวเนองดวยตนเปนประธาน ในฝายกศลไดแกเวนทาชวทาดดวยความเคารพตน

2) โลกาธปไตย ถอโลกเปนใหญ คอถอความนยมของชาวโลกเปนใหญ หวนไหวไปตามเสยงนนทาและสรรเสรญ กระทาการดวยปรารภจะเอาใจหมชนหาความนยมหรอหวนกลวเสยงกลาววาเปนประมาณ ในฝายกศลไดแก เวนชวทาดดวยความเคารพเสยงหมชน

127

3) ธรรมาธปไตย ถอธรรมเปนใหญ คอถอหลกการความจรง ความถกตอง ความดงาม เหตผลเปนใหญ กระทาการดวยปรารภสงทไดศกษาตรวจสอบตามขอเทจจรง และความคดเหนทรบฟงอยางกวางขวางแจงชด และพจารณาอยางดทสด เตมขดแหงสตปญญาจะมองเหนไดดวยความบรสทธใจวา เปนไปโดยชอบธรรม และเพอความดงาม เปนประมาณ อยางสามญไดแก ทาการดวยเคารพหลกการ กฎ ระเบยบ กตกา เมอรอยางนแลวถาตองการรบผดชอบตอรฐประชาธปไตยพงถอหลกขอ 3 คอธรรมาธปไตย

ข. มสวนในการปกครอง โดยปฏบตตามหลกการรวมผดชอบทจะชวยปองกนความเสอม นาไปสความเจรญรงเรองโดยสวนเดยวทเรยกวา อปรหานยธรรม 7 ประการคอ

1) หมนประชมกนเนองนตย พบปะปรกษาหารอกจการงานทพงรบผดชอบตามระดบของตนโดยสมาเสมอ

2) พรอมเพรยงกนประชม พรอมเพรยงกนเลกประชมพรอมเพรยงกนทากจทงหลายทพงทารวมกน

3) ไมถออาเภอใจใครตอความสะดวก บญญตวางขอกาหนดกฎเกณฑตางๆ อนมไดตกลงบญญตวางไว และไมเหยยบยาลมลางสงทตกลงวางบญญตกนไวแลว ถอปฏบตมนอยในบทบญญตใหญทวางไวเปนธรรมนญ

4) ทานผใดเปนผใหญมประสบการณยาวนานใหเกยรตเคารพนบถอทานเหลานน มองเหนความสาคญแหงถอยคาของทานวาเปนสงอนพงรบฟง

5) ใหเกยรตและคมครองกลสตร มใหมการขมเหงรงแก 6) เคารพบชาสกการะเจดย ปชนยสถาน อนสาวรยประจาชาต อนเปนเครอง

เตอนความจรงจา เราใหทาด และเปนทรวมใจของหมชน ไมละเลยพธเคารพบชาอนพงทาตออนสรณสถานเหลานน ตามประเพณ

7) จดการใหความอารกขา บารง คมครอง อนชอบธรรมแกบรรพชต ทานผทรงศลทรงธรรมบรสทธซงเปนหลกใจและเปนตวอยางทางศลธรรมของประชาชน เตมใจตอนรบและหวงใหทานอยโดยผาสก

ค. ครองตนเปนพลเมองทด นาชวตและครอบครวของตนไปสความเจรญสงบสข และเปนพลเมองดทสรางสรรคสงคม โดยประพฤตดงน

1) น สาธารณทารสสะ ไมคบชสหามวหมกมนในทางเพศ 2) น ภญเช สาธเมกะโก ไมใจแคบเสพสงเลศรสผเดยว 3) น เสเว โลกายตกง ไมพราเวลาถกถอยทเลอนลอยไรสาระ 4) สลวา ประพฤตด มวนย ตงอยในศล 5 5) วตตสมปนโน ปฏบตกจหนาทสมาเสมอโดยสมบรณ 6) อปปมตโต ไมประมาท กระตอรอรนทกเวลา 7) วจกขโณ มวจารณญาณทาการโดยใชปญญา

128

8) นวาตวตต อตถทโธ สภาพ ไมดอกระดาง ยนดรบฟงผอน 9) สรโต เสงยมงาม รกความประณตสะอาดเรยบรอย 10) สขโล มท พดจานาฟง ทงใจกายกออนโยนไมหยาบคาย 11) สงคเหตา จ มตตานง มนาใจเออสงเคราะหตอมตรสหาย 12) สงวภาค เผอแผแบงปน ชวยเหลอคนทวไป 13) วธานวา รจกจดการงานใหเรยบรอยและไดผลด 14) ตปเปยยะ บารงพระสงฆทรงความร ผทรงศลทรงธรรม 15) ธมมกาโม ใครธรรม รกความสจรต 16) สตาธโร อานมากฟงมาก รวชาของตนเชยวชาญ 17) ปรปจฉโก ชอบสอบถามคนควา ใฝหาความรยงขนไป

8.5.4 คณสมบตนกปกครอง ทานผเปนใหญในแผนดน ผนา และผปกครองรฐตงตนแตพระเจาจกรพรรด พระมหากษตรย ตลอดจนนกปกครองโดยทวไป ควรมหลกธรรมทเปนคณสมบต และเปนขอปฏบตดงน ก. ทรงทศพธราชธรรม คอ มคณธรรมของผปกครองหรอราชธรรม 10 ประการคอ

1) ทาน ใหปนชวยประชา คอบาเพญตนเปนเปนผใหโดยมงปกครองหรอทางานเพอใหเขาได มใชเพอจะเอาจากเขา เอาใจใสอานวยบรการ จดสรรความสงเคราะห อนเคราะห ใหประชาราษฎรไดรบประโยชนสข ความสะดวกปลอดภย ตลอดจนใหความชวยเหลอแกผเดอดรอน ประสบทกข และใหความสนบสนนแกคนทาความด

2) ศล รกษาความสจรต คอ ประพฤตดงาม สารวมกายและวจทวาร ประกอบแตการสจรต รกษากตตคณ ประพฤตใหควรเปนตวอยาง และเปนทเครารพนบถอของประชาราษฎร มใหมขอทผใดจะดแคลน

3) ปรจจาคะ บาเพญกจดวยเสยสละ คอสามารถเสยสละความสขสาราญ เปนตน ตลอดจนชวตของตนได เพอประโยชนสขของประชาชน และความสงบเรยบรอยของบานเมอง

4) อาชชวะ ปฏบตภาระโดยซอตรง คอซอตรงทรงสตยไรมารยา ปฏบตภารกจโดยสจรต มความจรงใจ ไมหลอกลวงประชาชน

5) มททวะ ทรงความออนโยนเขาถงคน คอ มอธยาศย ไมเยอหยงหยาบคายกระดางถอองค มความงามสงาเกดแตทวงทกรยาสภาพนมนวลละมนละไม ควรไดความรกภกดแตมขาดยาเกรง

6) ตปะ พนมวเมาดวยเผากเลส คอแผดเผากเลส ตณหา มใหเขามาครอบงาจต ระงบยบยงขมใจได ไมหลงใหลหมกมนในความสขสาราญ และการปรนเปรอ มความเปนอยสมาเสมอหรออยอยางงายๆ สามญ มงมนแตจะบาเพญเพยรทากจในหนาทใหบรบรณ

129

7) อกโกธะ ถอเหตไมโกรธา คอไมเกรยวกราด ไมวนจฉยความ และกระทาการดวยอานาจความโกรธ มเมตตาประจาใจไว ระงบความเคองขน วนจฉยความและกระทาการดวยจตอนสขมราบเรยบตามธรรม

8) อวหงสา มอหงสานารมเยน คอไมหลงระเรงอานาจ ไมบบคนกดข มความกรณา ไมหาเหตเบยดเบยนลงโทษอาชญาแกประชาราษฎรผใด ดวยอาศยความอาฆาตเกลยดชง

9) ขนต ชานะเขญดวยขนต คออดทนตองานทตรากตรา อดทนตอความเหนอยยาก ถงจะลาบากกายนาเหนอยหนายเพยงไร กไมทอถอย ถงจะถกยวถกหยนดวยถอยคาเสยดสถากถางอยางใด กไมหมดกาลงใจ ไมยอมละทงกจทบาเพญโดยชอบธรรม

10) อวโรธนะ มปฏบตคลาดจากธรรม คอประพฤตมใหผดจากประศาสนธรรม อนถอประโยชนสขความดงามของรฐและราษฎรเปนท ตง อนใดประชาราษฎรปรารถนาโดยชอบธรรมกไมขดขน การใดจะเปนไปโดยชอบธรรม เพอประโยชนสขของประชาชน กไมขดขวาง วางองคเปนหลก หนกแนนในธรรม คงท ไมมความเอนเอยงหวนไหว เพราะถอยคาดรายลาภสกการะหรออฏฐารมณอนฏฐารมณใดๆ สถตมนในธรรมทงสวนยตธรรมคอ ความเทยงธรรมก ด น ตธรรม คอระเบยบแบบแผนหลกการปกครอง ตลอดจนขนบธรรมเนยมประเพณอนดงามกด ไมประพฤตใหเคลอนคลาดวบตไป

ข. บาเพญกจนกปกครอง คอปฏบตหนาทของนกปกครองผยงใหญ ทเรยกวา จกรวรรดวตร 5 ประการ คอ

1) ธรรมาธปไตย ถอธรรมเปนใหญ เคารพธรรม เชดชธรรม นยมธรรม ตงตนอยในธรรม ประพฤตธรรมดวยตนเอง

2) ธรรมการกขา ใหความคมครองโดยธรรม คอจดอานวยการรกษาคมครองปองกนอนชอบธรรม แกชนทกหมเหลาในแผนดน คอคนภายใน ขาราชการฝายทหาร ขาราชการฝายปกครอง ขาราชการพลเรอน นกวชาการและคนตางอาชพ พอคา เกษตรกร ชาวนคมชนบท และชนชายแดน พระสงฆ และบรรพชตผทรงศลทรงคณธรรม ตลอดจนสตวเทาสตวปกอนควรสงวนพนธทงหลาย

3) มา อธรรมการ หามกนการอนอาธรรม คอจดการปองกน แกไข มใหมการกระทาทไมเปนธรรม การเบยดเบยนขมเหงและความผดความชวรายเดอนรอนเกดขนในบานเมองชกนาประชาชนใหตงมนในสจรตและนยมธรรม

4) ธนานประทาน ปนทรพยเฉลยใหแกชนผไรทรพย มใหมคนขดสนยากไรในแผนดน เชน จดใหราษฎรทงปวงมทางหาเลยงชพ ทามาหากนไดโดยสจรต

130

5) ปรปจฉา สอบถามปรกษากบพระสงฆและนกปราชญ มทปรกษาททรงวชาการทรงคณธรรม ผประพฤตด ประพฤตชอบ ผไมประมาทมวเมา ทจะชวยใหเจรญปญญาและกศลธรรม หมนพบไถถามหาความรหาธรรมจรงและถกขอปญหาตางๆ อยโดยสมาเสมอตามกาลอนควร เพอซกซอมตรวจสอบตนใหเจรญกาวหนา และดาเนนกจการในทางทถกทชอบธรรม ดงาม และเปนไปเพอประโยชนสข

ค. สงเคราะหประชาชน คอทานบารงประชาราษฎร ดวยหลกธรรมทเรยกวา ราชสงคหวตถ 4 ประการคอ

1) สสสเมธะ ฉลาดบารงธญญาหาร คอปรชาสามารถในนโยบายทจะบารงพชพนธธญญาหาร สงเสรมการเกษตรใหอดมสมบรณ

2) ปรสเมธะ ฉลาดบารงขาราชการ คอ ปรชาสามารถในนโยบายทจะบารงขาราชการ ดวยการสงเสรมคนดมความสามารถ และจดสวสดการใหดเปนตน

3) สมมาปาสะ ผกประสานปวงประชา คอผดงผสานประชาชนไวดวยนโยบายสงเสรมอาชพ เชนจดทนใหคนยากจนยมไปสรางตนในพาณชยกรรม หรอดาเนนกจการตางๆ ไมใหฐานะเหลอมลาหางเหนจนแตกแยกกน

4) วาชไปยะ มวาทะดดดมใจ คอรจกพด รจกชแจงแนะนา รจกทกทายถามไถทกขสขราษฎรทกชน แมปราศรยกไพเราะนาฟง ทงประกอบดวยเหตผล เปนหลกฐาน มประโยชน เปนทางแหงการสรางสรรคแกไขปญหาเสรมความสามคค ทาใหเกดความเขาใจด ความเชอถอ และความนยมนบถอ

ง. ละเวนอคต นกปกครอง เมอปฏบตหนาท พงเวนความลาเอยง หรอความประพฤตทคลาดเคลอนจากธรรม 4 ประการ

1) ฉนทาคต ลาเอยงเพราะชอบ 2) โทสาคต ลาเอยงเพราะชง 3) โมหาคต ลาเอยงเพราะหลงหรอเขลา 4) ภยาคต ลาเอยงเพราะขลาดกลว

*******

Power tends to corrupt and absolute power corrupts absolutely.

อานาจมกจะทาใหเสยคน

ยงมอานาจเทาไร คนยงเสยมากเทานน

131

⌫

9.1 ความหมายของเศรษฐศาสตร และเศรษฐกจ มนษยเกดมามชวตอยในสงคมปจจบนแลว ยอมตองเกยวของกบกจกรรมทางเศรษฐกจอยางหลกเลยงไมได ไมวาจะเปนการจบจายใชสอยในชวตประจาวน การซอ การขาย จนถงการผลตสนคา เปนตน วชาเศรษฐศาสตรเปนวชาทถกสรางขนเพอตอบสนองมนษย และมกจกรรมทางเศรษฐกจเกดขนมากมายตามแนวคดของวชาเศรษฐศาสตร จง 2 คา ทนาสนใจ คอ “เศรษฐศาสตร” และ “เศรษฐกจ” ควรมาทาความเขาใจใน 2 นกอนเพอใหเกดความเขาใจทถกตองกอนจะไปศกษารายละเอยดในประเดนตอไป พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช 2525 ใหความหมายคาวา “เศรษฐกจ” วา “งานอนเกยวกบการผลต การจาหนายจายแจกและการบรโภคใชสอยสงตาง ๆ ของชมชน” สวนคาวา “เศรษฐศาสตร” หมายถง “วชาวาดวยการผลต การจาหนายจายแจกและการบรโภคใชสอยสงตาง ๆ ของชมชนม 2 สาขา คอเศรษฐศาสตรจลภาค ไดแกเศรษฐศาสตรภาคทศกษาปญหาเศรษฐกจสวนเอกชน หรอปญหาการหาตลาดเปนตน และเศรษฐศาสตรมหพภาค ไดแก เศรษฐศาสตรภาคทศกษาปญหาเศรษฐกจของประเทศโดยสวนรวม เชน ปญหาเรองรายไดของประเทศชาต การออมทรพยของประชากร ปญหาการลงทน”94 ในหนงสอพทธเศรษฐศาสตร ววฒนาการทฤษฎและการประยกตกบเศรษฐศาสตรสาขาตางๆ ดร. อภชย พนธเสน ไดใหความหมายคาวา “เศรษฐศาสตร” วา เปนวชาทวาดวยพฤตกรรมทมความสมพนธเกยวของกบโภคทรพย หรอทรพยทใชเพอการบรโภคเพอดารงสภาพของความเปนมนษย หรอเหตผลอน ๆ ทมนษยปรงแตงขนเอง นอกเหนอจากความจาเปนในการดารงสถานภาพแหงความมชวต เมอจาเปนตองพจารณาการบรโภค กจาเปนอยเองจะตองคานงถงการผลตและการกระจายผลผลต ซงตองพจารณาความจากดของทรพยากร ความจากดของเวลา และประสทธภาพในการผลต (ซงควรจะรวมทงประสทธภาพในการบรโภค) ประกอบดวย”95 “เปนวชาทวาดวยการดาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจทจะทาใหปจเจกบคคลไดรบความพงพอใจสงสด ภายใตทรพยากรทมจากด และสามารถทาใหสงคมไดบรรลถงสวสดการทางสงคมสงสดภายใตเงอนไขเดยวกน” จากนยามทงหลาย จะเหนไดวา เศรษฐกจนนเปนกจกรรมของเศรษฐศาสตร ผเขยนขอสรปความหมายอยางกวางๆ ของ เศรษฐศาสตร และ เศรษฐกจ ดงนวา “วทยาการทวาดวยการดาเนนการ

94 พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 หนา 786. 95 อภชย พนธเสน, พทธเศรษฐศาสตร : ววฒนาการ ทฤษฎ และการประยกตกบเศรษฐศาสตรสาขาตาง ๆ , (กรงเทพฯ:อมรนทร,2544), หนา 3.

132

เกยวกบการผลต การกระจายสนคา หรอกระจายรายได และการบรโภคทรพย ดวยกจกรรมทางเศรษฐกจโดยคานงถงความจากดของทรพยากรทมอยเพอจดสรรใหแกมนษยทมความตองการไมจากด” ในสวนของพระพทธศาสนา มคาสอนเกยวเศรษฐกจหรอไม ? จงมการศกษาแนวความคดและหลกคาสอนในพทธศาสนาเกยวกบเศรษฐกจไวอยางไรบาง และไดบญญตคาวา“พทธเศรษฐศาสตร” (Buddhist Economics) ขนเพอนาเสนอแนวความคดเศรษฐศาสตรทปรากฏในพระพทธศาสนา และนาเอาคาสอนของพระพทธศาสนามาประยกตเขากบแนวคดในวชาเศรษฐศาสตรทพฒนาขนมาจากอารยธรรมตะวนตก ความหมายของคาวา “พทธเศรษฐศาสตร” ดร. อภชย พนธเสน ไดใหความหมายวา “เปนวชาทวาดวยการดาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจทจะทาใหปจเจกบคคลและสงคมบรรลซง ศานตสข จากการมชวตอยในโลกของวตถ ภายใตเงอนไขของการมทรพยากรทจากด”96 การนาเสนอเนอหาในบทน เปนการรวบรวมแนวความคดตางๆ ทไดพดถงเศรษฐศาสตรตามแนวพระพทธศาสนา โดยเฉพาะแนวความคดของพระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) ททานไดเขยนไวหนงสอ “เศรษฐศาสตรตามแนวพทธศาสตร” และ “เศรษฐศาสตรแนวพทธ” จะมากลาวไวมากทสด อนง การนาเสนอบทนกดวยมวตถประสงคเพอใหผศกษาไดทราบแนวคดเศรษฐศาสตรตามแนวพระพทธศาสนาและนาประยกตใชในชวตประจาวน อนจะสงผลใหเกดสนตสขในการใชทรพยากรทมอยบนโลกน ไมเบยดเบยนกนและกน และเกดความชวยเหลอกนและกนเพอสรางคณภาพชวตทงสวนตนและสวนรวมตอไป 9.2 ธรรมชาตของมนษยกบเศรษฐกจ เศรษฐกจนเปนกจกรรมของมนษย เปนเรองของมนษยอยางแทจรงโดยทเดยว และวชาเศรษฐศาสตรนนกเปนความพยายามดานหนงทจะแกปญหาของมนษย การจะแกปญหาของมนษยน ตองมความเขาใจบางอยางเกยวกบธรรมชาตของมนษยตลอดจนจดหมายของชวตมนษยดวย ในเมอเศรษฐศาสตรมความเกยวของกบมนษย วาดวยกจกรรมของมนษย กหนไมพนทจะตองมความเขาใจเกยวกบธรรมชาตของมนษย และในทางปฏบตเทาทเปนอย เศรษฐศาสตรเองกจบเอาบางประเดนของธรรมชาตมนษยมาใชเชน ความตองการ ความพอใจ การตดสนใจของมนษยมาเปนฐานความคด และการพจารณาปญหาทางเศรษฐกจ ความตองการ ความพงพอใจ และการตดสนใจ เปนตนน เมอเราเกยวของกบมนเรายอมมความเขาใจตอมนอยางใดอยางหนง ไมวาเราจะรตวหรอไมกตาม และนนแหละคอความเขาใจเกยวกบธรรมชาตของมนษย นกเศรษฐศาสตรทจบเอาสงเหลานมาใช มความเขาใจตอสงนอยางไร เศรษฐศาสตรจะจากดตวอยแตในสงทเปนวทยาศาสตรเทานนไมได เพราะวทยาศาสตรนนไปสนใจศกษาวเคราะหในอกดานหนง ซงแมจะมความหมายสาคญตอเศรษฐศาสตร แตกไมใชเรองของเศรษฐศาสตรโดยตรง เศรษฐศาสตรนนเกยวกบเศรษฐกจ ซงเปนกจกรรมของมนษย เพราะฉะนน เศรษฐศาสตรจะตองเอาใจใสสนใจปญหาของมนษย หรอเรองตวของมนษยเอง จะตองมความเขาใจเกยวกบมนษย และธรรมชาตของมนษยพอสมควร จงจะแกปญหาของมนษยได ขณะนเศรษฐศาสตรไดละเลยการศกษาเกยวกบธรรมชาตของ

96 เรองเดยวกน, หนา 4.

133

มนษย และกไมรตววาในการทตนไดใชประเดนเกยวกบธรรมชาตของมนษยมาคดพจารณานนทแทแลวมนมความเปนจรงอยางไร เมอจะพดถงเศรษฐศาสตรตามแนวของพทธศาสนา กตองพจารณาเรองธรรมชาตของมนษยในแงของพทธศาสนาวาเปนอยางไร ? ในทนจะนาเอาธรรมชาตของมนษย และรวมไปถงกจกรรมทางเศรษฐกจของมนษยดวยมาพจารณาตามแนวคดทางพทธศาสนาตามประเดนดงตอไปน9697 9.2.1 ความตองการ เมอพดถงธรรมชาตของมนษยในแงความตองการน เศรษฐศาสตรในสมยใหมกมความเขาใจตรงกบพระพทธศาสนาทวา ความตองการของมนษยมไมจากด และไมมทสนสด มนษยม unlimited want ในพทธศาสนามพทธภาษตเรองนมากมาย เชน “นตถ ตณหาสมา นท” แปลวา แมนาเสมอดวยตณหาไมม ความหมายกคอแมนานนบางโอกาส บางเวลา มนยงมเวลาเตมได แตความตองการของมนษยไมมวนเตม บางแหงบอกวา ถงแมเงนตราจะตกลงมาเปนหาฝน ความอมในกามทงหลายของมนษยกไมม หรอถงจะเนรมตภเขาใหเปนทองทงลก กไมสามารถจะทาใหคนแมแตคนหนงคนเดยวพงพอใจไดโดยสมบรณ ไมเตมอมของเขา ตวอยางเหลานเปนสงแสดงใหเหนวา ความตองการทไมจากดของมนษย ซงเปนความเขาใจในเรองความตองการของพทธศาสนากบเศรษฐศาสตรปจจบนนทเหมอนกน พทธศาสนามองไมจบเพยงแคความตองการน ไดมความเขาใจทแตกตางออกไปอก ขอแตกตางนนกคอ เศรษฐศาสตรปจจบนถอวา ความตองการทไมจากดหรอไมสนสดนตายตว แกไมได มอยอยางเดยว แตพทธศาสนาเสนอวาความตองการของมนษยสามารถมจากดได ซงเศรษฐศาสตรไมไดสนใจในเรองน เมอสรปความตองการของมนษยตามแนวพทธศาสนาแลวจะม 2 ประเภท ทตองทาความเขาใจ คอ ประเภทท 1 เรยกวา “ตณหา” คอความตองการสงเสพปรนเปรอตนทไมมขอบเขตจากด ประเภทท 2 เรยกวา “ฉนทะ” คอความตองการคณภาพชวตทมขอบเขตจากด ความตองการ 2 ประเภทของมนษยนมกจะเกดปญหาขดแยงกนเองบอย ๆ ในการดาเนนชวตประจาวนของปถชนทวไป เมอยงถกครอบงาดวยอวชชาความไมรความไมเขาใจในสาระทแทจรงแหงชวต เชน ตวอยาง “การกนอาหาร” มนษยเมอจะกนอาหาร จะมความตองการ 2 ประเภทนซอนกนอย แตโดยทวไปความตองการคณภาพชวตอาจจะมโดยไมตระหนกถง มนษยมกตระหนกรตวแตความตองการประเภทท 1 ความจรงนน ความตองการทเปนสาระคอตองการคณภาพชวต มนษยตองการกนอาหารเพออะไร? เพอจะหลอเลยงรางกายใหมความแขงแรง ใหมสขภาพด อนนแนนอน แตอกดานหนงทปรากฏแกมนษยคออะไร? มนษยตองการเสพรสอาหาร ตองการความอรอย ตองการอาหารทดๆ ในแงของความเอรดอรอย และความตองการ

97 พระธรรมปฎก , เศรษฐศาสตรแนวพทธ, (กรงเทพฯ: มลนธพทธธรรม,2539) หนา 30-44.

134

นอาจจะขดแยงกบความตองการคณภาพชวต คอมนอาจะกลบมาทาลายคณภาพชวตดวย ความตองการเสพรสนจะทาใหเราแสวงหาอาหารทมรสชาดดทสด อรอยทสด แลวอาจจะมการปรงแตงรสอาหาร ซงสงทปรงแตงกลน ส และรสของอาหารนน อาจจะเปนโทษตอรางกาย เปนอนตรายตอสขภาพ เสยคณภาพชวต อกประการหนง คนทกนเอาแตความอรอย กอาจจะกนโดยไมมปรมาณ กนเกนไป กนจนกระทงทองอดไมยอย หรออาจจะอยางนอยทาใหอวนเกนไป กเปนอนตรายตอสขภาพอก และทาใหแพงโดยใชเหต อาหารทใหคณภาพชวต อานวยคณคาทชวตตองการนน อาจจะหาไดในราคาเพยง 20 บาท แตคนทกนเพอเสพรสอรอย เสรมความโก จะวงไลตามตณหาอยางไมมทสนสดเลย ราคาอาหารเพอจะสนองความตองการประเภทท 1 ทวาสนองความตองการสงเสพปรนเปรอตน อาจจะรอยบาท พนบาท คาอาหารมอเดยวอาจมราคาเปนหมนกได เพราะฉะนน ความตองการประเภทท 2 กบประเภทท 1 บางทกขดกน และขดกนบอยๆ ดวย แลวถาหากวามนษยสนองความตองการประเภทสงเสพปรนเปรอตนนมาก กจะทาลายคณภาพชวตไปเรอย ไมเฉพาะแตในการบรโภคอาหารเทานน แมในกจกรรมของมนษยทกอยาง เชนการใชเทคโนโลยทกาลงเปนปญหากเชนเดยวกน จะตองแยกใหไดวาอนไหนเปนความตองการคณภาพชวต อนไหนเปนความตองการสงเสพปรนเปรอตน และเอาสองดานนมาพจารณา นอกจากน พทธศาสนามความเชอพนฐานตอไปอก คอ มนษยเปนสตวทมศกยภาพทจะพฒนาตนเองได ฝกฝนพฒนาตนขนไปใหมปญญารจกดาเนนชวตทดงามยงขนได ลกษณะหนงการฝกฝนพฒนาศกยภาพนกคอ การหนเหหรอเปลยนจากความตองการสงเสพปรนเปรอตน มาเปนความตองการคณภาพชวตใหมากขน ซงสมพนธกบการพฒนาปญญา หมายความวา เมอมนษยมปญญามากขน อวชชานอยลง ความตองการคณภาพชวตกจะมากขนและตรงจดมากยงขนดวย พอมนษยมปญญา รจกกนโดยสนองความตองการคณภาพชวต พฤตกรรมการกนกจะตางออกไปเลย เขาอาจจะไมซอของบางอยางทงทอรอยแตแพงและไมคอยมคณคาอาหาร หรอรจกปรบตวเองใหไดความอรอยพอสมควรแตมงทคณภาพชวต ฉะนนการใชจายของเขาจะมความหมายทางเศรษฐกจตางออกไปมาก ไมวาในดานการสนเปลองเงนทองกตาม ในดานเปนโทษเปนคณคาแกรางกายกตาม และในดานการกนเกนประมาณหรอไมเกนประมาณกตาม ตลอดจนผลตอสงคมและสงแวดลอม ทจะแตกตางออกไปทงหมด 9.2.2 การบรโภค กจกรรมทางเศรษฐกจของมนษยนน จดยอดอยทการบรโภค เศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมกบเศรษฐศาสตรแบบพทธ ใหความหมายของการบรโภคไมเหมอนกน เศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมทพฒนาตามแนวคดตะวนตก ใหความหมายวา การบรโภค คอการใชสนคาและบรการบาบดความตองการ เพอใหเกดความพอใจ มงบาบดความตองการเพอใหไดรบความพงพอใจเทานนแลวกจบเพยงเทาน สาหรบเศรษฐศาสตรแนวพทธศาสนา ใหความหมายการบรโภควา การบรโภค คอ การใชสนคาและบรการบาบดความตองการ เพอใหไดรบความพอใจโดยเกดคณภาพชวตขน นนกคอ การบรโภคจะตองมจดหมาย หรอการบรโภคจะตองเพออะไร เศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมบอกวา ตองการแลวกบรโภค แลวเกดความพงพอใจกจบ ไมตองรวาหลงจากนนมนจะเปนอยางไร ฉะนน จะบรโภคอะไรกได ใหเราพอใจกแลวกน มนจะเสยคณภาพชวตหรอไมเสย ไมคานง แตพระพทธศาสนาบอกวา จะบาบดความตองการเพอใหไดรบความความพงพอใจก

135

ถกตอง แตไดรบความพงพอใจแลวตองใหมผลตามมาโดยเกดคณภาพชวต ดงนน การบรโภคกตองมความมงหมายวาเพอใหไดคณภาพชวตน

9.2.3 การทางาน ธรรมชาตของมนษยอกเรองหนง คอเรองงานและการทางาน กเปนประเดนทแตกตางกนระหวางเศรษฐศาสตรตะวนตก กบ พทธเศรษฐศาสตร ตางกนอยางไร ตองพจารณาตอเนองจากธรรมชาตความตองการของมนษยเพอใหเหนความสมพนธตอเนองกน งานในแนวความคดของพทธศาสนา คอ ผลไดจากการทางานตรงกบความตองการทนท เราทางานนนเพอตองการผลของตวงานนน การทางานจงเปนความพงพอใจ ถาเปนความตองการสงเสพปรนเปรอตน ผลทไดจากการทางานไมใชผลทตองการ แตเปนเงอนไขเพอใหไดผลอยางอนทตองการ เพราะฉะนน การทางานชนดนจะเปนความจาใจ ทฤษฏเศรษฐศาสตรตะวนตกมาจากแนวคดทถอวา Work คอการทางาน เปนเรองจาใจ เราทางานคอ work แลวไดเงนมาบรโภค เราจงจะมเวลาเหลอทจะม leisure หาความสขสาราญยามพกผอนจากงาน แลวกไดรบความพงพอใจ จะเหนวา งานกบความพงพอใจเปนคนละเรองกน อยตางหากเปนฝายตรงกนขาม อยางไรกตาม วฒนธรรมตะวนตกไดปลกฝงนสยรกงานและความใฝรใหแกชาวตะวนตกอยางแนนลก ชาวตะวนตกจงมกศกษาคนควาและทางานอยางเอาจรงเอาจงอทศตว แตถาสงคมใดไมมวฒนธรรมทใฝรและรกงานเปนฐานทมนคงแลวไปรบเอาความคดแบบทางานเพอเปนเงอนไขใหไดผลบตอบแทนมายดถอปฏบตกจะตองเกดปญหามผลเสยแกการทางานแกเศรษฐกจ แกชวตและสงคมทงหมด ตวอยางการทางานทงสองลกษณะ เชน นาย ก. ทางานวจยเรองหนง สมมตวาเรองการกาจดแมลงดวยวธไมใชสารเคม นาย ก. ทางานวจยเรองนเพอความรและการใชประโยชนจากตวความรนโดยตรง เขาตองการความรในเรองนจรงๆ นาย ก. จะทางานนดวยความพอใจ เพราะวาความรและการทไดใชประโยชนจากงานวจยนคอตวผลทตองการจากการทางาน ฉะนน ความกาวหนาในงาน การไดความรเพมขน จงเปนความพงพอใจทกขณะ เมอเขาทางานไปเขากไดรบความพงพอใจ เมอความรเกดขน มความเขาใจชดเจนยงขน ความพงพอใจกยงเกดเพมขนเรอยไป นาย ก. ทางานวจยอยางเดยวกน คอเรองกาจดแมลงดวยวธไมใชสารเคม แตวจยเพอเงน เพอจะไดเลอนขน ทนผลไดจากงาน คอความรและประโยชนจากการวจยนน ไมใชผลทเขาตองการโดยตรง แตจะเปนเงอนไขใหเขาไดเงน เปนเงอนไขใหเขาไดผลตอบแทนอยางอนทเขาตองการอกทหนง ฉะนน ตอนทเขาทางานนเขาจะทางานดวยความจาใจ ไมเกดความสขจากการทางาน ทกลาวขางตนน เปนเรองธรรมชาตของงาน ซงจะเหนไดวา งานในแงของพทธศาสนาททาเพอสนองความตองการคณภาพชวต จะทาใหเกดความพงพอใจไดตลอดเวลา คนสามารถทางานดวยความสข เราจงเรยกการทางานประเภทนวา ทางานดวยฉนทะ แตถาทางานดวยความตองการอกประเภทหนง คอดวยความตองการสงเสพปรนเปรอตน กเรยกวา ทางานดวยตณหา ถาทางานดวยตณหา กตองการไดบรโภค แตเมอยงทางานอย ยงไมไดบรโภค กยงไมไดความพงพอใจ จงทางานโดยไมมความสขตลอดเวลา ในเรองธรรมชาตของความตองการ ธรรมชาตของคณคาตลอดมาจนกระทงถงเรองงานน พทธศาสนายอมรบความจรงทกขนตอน ความจรงทวา คนทงหลายจะตองมตณหาเปนธรรมดานกยอมรบดวย แตในเวลาเดยวกนกมองเหนวา มนษยมความตองการคณภาพชวตอยดวย ซงเปนความตองการทแทของชวตเอง และ

136

ในการตองการคณภาพชวตน เขากตองการทจะฝกฝนพฒนาตนใหดยงขนไปดวย เพราะฉะนน ในการเปนอยของมนษย จรงอย มนษยยอมมตณหา แตทาอยางไรเราจะหนเหความตองการนใหเบนไปสความตองการคณภาพชวตใหมากทสดเทาทจะเปนไปได แลวใหการสนองความตองการคณภาพชวตนน เปนไปเพอการพฒนาตนตอไป 9.2.4 การแขงขน และการรวมมอ การแขงขนและการรวมมอในแงของเศรษฐศาสตร บอกวาเปนธรรมชาตของมนษยทจะมการแขงขน แตในทางพทธศาสนาบอกวา มนษยนนมธรรมชาตทงแขงขนและรวมมอ ยงกวานนยงอาจจะแยกเปนวา มความรวมมอแทและความรวมมอเทยม ความรวมมอเทยมเปนอยางไร การแขงขนกนเปนเรองธรรมดา เมอเราแขงขนกนเพอสนองความตองการสงเสพปรนเปรอตน เราจะแขงขนเตมท เพราะตางคนตางกอยากไดเขามาหาตวใหมากทสด เพราะมนไมรจกพอ มนไมรจกอม มนไมเตม ฉะนน ถาเอาเขามาทตวเองไดมากทสด เปนเรองธรรมดามนษยมธรรมชาตแหงการแขงขนกนเพราะเปนไปตามธรรมชาตของความตองการในแงทหนง อยางไรกตาม เราอาจจะเอาธรรมชาตของการแขงขนนนมาใชเปนแรงจงใจใหคนรวมมอกน เรยกวาทาใหคนฝายหนงรวมมอกนเตมทเพอจะแขงขนกบอกฝายหนง โดยอาศยการแขงขนนนเองมาทาใหเกดการรวมมอกนขน เชนวา เราอาจจะยวย ชกจงใหประชาชนมชาตนยม รวมหวกนตอตานสนคาจากตางประเทศกได แตฐานของมนกคอการแขงขนทงสน เอาการแขงขนมายวยทาใหเกดการรวมมอกนในระดบหนงอยางน เราเรยกวาความรวมมอเทยม อกอยางหนงคอความรวมมอแท ความรวมมอแทกคอการรวมมอกนในความพยายามทจะสนองความตองการคณภาพชวต เมอตองการคณภาพชวตนน มนษยสามารถรวมมอกนได เพอชวยกนแกปญหาของมนษยเอง ฉะนน ธรรมชาตของมนษยนจงมทางทจะฝกใหรวมมอกนได และการฝกฝนพฒนามนษยอยางหนง กคอ การทจะหนเหใหมนษยเปลยนจากการแขงขนกนมารวมมอกนในการทจะแกปญหาของมนษยเปนอนวาเพอคณคาแทมนษยกสามารถรวมมอกนได แตถาเพอคณคาเทยมมนษยจะแขงขนกนสดชวตจตใจเพอชวงชงตาแหนงหรอลาผลประโยชน

9.2.5 การการผลต การผลตนกเปนเรองใหญ การพจารณาเรองนไมใชเปนเพยงการเขาใจธรรมชาตมนษย แตเปนการพจารณาธรรมชาตทงหมดในวงกวาง ในทางเศรษฐศาสตร การผลตเปนคาพดทลวงตาและลวงสมอง ในการผลต เราคดวาเราทาอะไรใหเกดขนใหม แตแททจรงนนมนเปนการแปรสภาพ คอแปรสภาพอยางหนงไปเปนอกอยางหนง จากวตถอยางหนงไปเปนวตถอกอยางหนง จากแรงงานอยางหนงไปเปนอกอยางหนง การแปรสภาพนเปนการทาใหเกดสภาพใหมโดยทาลายสภาพเกา เพราะฉะนน ในการผลตนนตามปกตจะมการทาลายดวยเสมอไป ถาเศรษฐศาสตรจะเปนวทยาศาสตรทแทจรงแลว จะคดถงแตการผลตอยางเดยวไมได การผลตแทบทกครงจะมการทาลายดวยเสมอไป การทาลายในบางกรณนนเรายอมรบได แตการทาลายบางอยางกเปนสงทยอมรบไมได ฉะนน จงมขอพจารณาเกยวกบการผลตในทางเศรษฐกจน เชนวา การผลตบางอยางเปนการ

137

ผลตทมคาเทากบการทาลาย ซงเราจะมปญหาวาควรจะผลตดหรอไม ในบางกรณเราอาจจะตองมการงดเวนการผลต และการงดเวนการผลตนนกเปนกจกรรมทเสรมคณภาพชวตไดดวย ฉะนน ในเศรษฐศาสตรแบบใหมน จะพจารณาคนดวยการผลตหรอไมผลตเทานนไมถกตอง การไมผลตอาจจะเปนการกระทาหรอเปนกจกรรมทดทางเศรษฐกจกได เราจะตองพจารณาเรองการผลตโดยแยกออกอยางนอยเปน 2 ประเภท คอ

1. การผลตทมคาเทากบการทาลาย เชน การสรางเขอน เราไดเขอนกกเกบนา แตในอกทางหนงกเปนการทาลายทรพยากร และทาใหสภาพแวดลอมเสยดวย

2. การผลตเพอการทาลาย เชน การผลตอาวธยทโธปกรณ จดประสงคการผลตกเพอการทาลายชวต

อกประการหนง ในเศรษฐศาสตรแบบยคอตสาหกรรมน การผลตมความหมายแคบ มองเฉพาะในแงของการทจะเอามาซอขายกนได เปนเศรษฐกจแบบการตลาด เพราะฉะนน การทาโตะทาเกาอขนมาชดหนงเพอเอามานงทางานของตนเอง เศรษฐศาสตรบอกไมไดผลต แตอกคนหนงขนเวทแสดงจาอวดตลกจเสน ทาใหคนหายเครยดบนเทงใจจดการแสดงโดยเกบเงน เราบอกวามการผลตเกดขน การจดแสดงจาอวดเปนการผลต แตอกคนหนงอยในสานกงานหรอสถานศกษาเปนคนมอารมณแจมใสคอยพดคอยทาใหเพอนรวมงานราเรงแจมใสอยเสมอ จนกระทงไมตองมความเครยด ไมตองไปดจาอวด แตเราไมพจารณาพฤตกรรมของคนผนวาเปนการผลต แลวทน คนททาใหคนอนเครยด มกรยาวาจาททาใหคนอนเครยดอยเสมอ จนเขาตองหาทางแกเครยดดวยเครองบนเทงคอไปดจาอวด เรากไมคดมลคาทางเศรษฐกจกนเลย อกตวอยางหนง เขาจดแสดงการฆาวว เชนในเมองสเปน เขาใหคนลงไปฆาววกระทงใหคนดโดยเกบเงน การจดการแสดงนเราเรยกวาเปนการผลตในทางเศรษฐกจ แตเดกคนหนงพาผใหญพาคนแกขามถนน เราไมเรยกพฤตกรรมของเดกนวาเปนการผลต ซงเศรษฐศาสตรปจจบนไมไดสนใจเรองน 9.3 เศรษฐศาสตรตามแนวพทธศาสนา 9.3.1 จรยธรรมกบเศรษฐกจ จรยธรรมเปนเรองสาคญในทางเศรษฐกจทถกมองขามไป ในความเปนจรงแลว จรยธรรมนนมความสมพนธและสาคญตอเศรษฐกจทงโดยตรงและโดยออม จรยธรรมทพดถงในทนมความหมายรวมไปถงคณธรรม และคณคาทางจตใจดวย ตลอดจนถงความประพฤตดประพฤตชวทออกมาจากคณธรรมหรอขาดคณธรรมนน พรอมทงสภาพจตใจทเปนไปตางๆ ยอมมผลตอเศรษฐกจเปนอยางมาก ยกตวอยางเชนวา ถาหากวาในสงคมของเรานมโจรผรายมาก ไมมความปลอดภยในดานชวตและทรพยสน สภาพเชนนกจะตองกระทบตออตสาหกรรมหรอการดาเนนธรกจ เชน อตสาหกรรมการทองเทยวกจะถกกระทบกระเทอน ทาใหคนทไดยนขาวแลวรสกวามาเมองไทยไมปลอดภย กไมอยากจะมาเทยว ตวอยางนกเปนการแสดงใหเหนวาการขาดจรยธรรมคอความประพฤตของกลมโจรผรายกสงผลกระทบตอเศรษฐกจ ในการโดยสารรถยนตอยางในกรงเทพมหานคร ถาคนโดยสารซอสตย คนเกบตวซอสตย คนรถซอสตย นอกจากวารฐจะไดเงนเขาเปนผลประโยชนของรฐอยางเตมเมดเตมหนวยแลว กอาจจะทน

138

งบประมาณ ประหยดเงนไมตองมาเสยเงนคาจางคนคมนายตรวจอก ตลอดจนกระทงบางทไมตองมคนเกบตวกได เพราะใชวธของความซอสตย อาจจะใหจายตวในในกลองเองอะไรทานองน ในเรองของบานเมองโดยทวไป ถาพลเมองเปนคนมระเบยบวนย ชวยกนรกษาความสะอาด รฐกอาจจะไมตองเสยเงนมาก เพอจางคนกวาดขยะจานวนมากมาย และการใชอปกรณกสนเปลองนอย ทาใหประหยดเงนทจะใชจาย ในทางตรงกนขามหรอในทางลบ พอคาเหนแกตวเหนแกได ตองการลงทนนอย แตใหขายสนคาไดมาก จงใชสวนประกอบทไมไดมาตรฐานปรงเขาไปในอาหาร เชนใชสยอมผาใสในขนมเดก เปนตน หรอใชนาสมทไมใชนาสมสายชจรง แตเปนนากรดหรอใชยาประสานทอง ใสในลกชนเดง กอาจจะทาใหเกดอนตราย มผลเสยตอสขภาพของคน เมอคนเสยสขภาพแลว กตองเสยคาใชจายสนเปลองในการรกษาพยาบาลคนนนอก แลวเรากจะตองใชจายเงนมากมายในการตรวจจบและดาเนนคด นอกจากนน คนทสขภาพแลวกเสยประสทธภาพในทางแรงงาน ทาใหการผลตลดลงหรอเสอมเสยไปอก พอคาทเหนแกไดอยางเดยวนน ทาการในขอบเขตกวางขวางออกไป โดยปลอมปนสนคาทสงไปขายตางประเทศ กอาจจะทาใหสญเสยความไววางใจ ในทสดผลเสยหายทางเศรษฐกจกสะทอนกลบมา คออาจจะสญเสยตลอดการคาขายในตางประเทศ เสยรายไดทจะเขาประเทศ ในวงการทางาน ถานายงานหรอนายจางวางตวด มความสามารถหรอมนาใจ ลกนอยรกใคร ศรทธา ลกนองมความสามคค ขยนตงใจทางาน กทาใหผลผลตสงขน ถานายจางนนมความดมากใหลกนองเหนใจ บางทกจการของบรษทจะลม ลกนองกพากนเสยสละชวยกนทมเททางานเตมกาลงเพอกฐานะของบรษท ไมหลกหนไป แมกระทงยอมสละคาแรงงานทตนไดกม แทนทจะเรยกรองเอาอยางเดยว ฉะนน จรยธรรมและคณคาทางจตใจเหลาน จงเปนตวแปรในทางเศรษฐกจทงสน ซงเรากเหนกนชดๆ วา ความขยน ความซอสตย ความรกงาน ความตรงตอเวลา มผลตอสงทเรยกวา productivity คอการเพมผลผลต รวมทง efficiency คอความมประสทธภาพเปนอยางมาก ในทางตรงกนขาม ความเบอหนาย การคดโกง ทจรต ความรสกแปลกแยก ทอถอย ความขดแยง แมแตความกลมใจกงวลในเรองสวนตว กมผลลบตอ productivity ทาลายการเพมผลผลตนนได เรองเหลานเปนสงทเศรษฐศาสตรปจจบนตองหนกลบมามองพจารณาเอาใจใสใหมากขน

9.3.2 ลกษณะเศรษฐศาสตรแนวพทธ ลกษณะของเศรษฐศาสตรตามแนวพทธศาสนานน มประเดนสาคญอย 3 ประการทตองทาความเขาใจแลวนาไปสการปฏบตใหเกดผลจรงในชวตคอ97

98

1) เปนเศรษฐศาสตรมชฌมาปฏปทา : การไดคณภาพชวต เศรษฐศาสตรแนวพทธศาสนานมลกษณะเปนสายกลาง อาจจะเรยกวาเศรษฐศาสตรสายกลาง หรอเศรษฐศาสตรมชฌมาปฏปทา เพราะวาระบบชวตของพทธศาสนาทเรยกวามรรคนน กมชออยแลววา “มชฌมาปฏปทา” องคของมรรคนนแตละขอเปนสมมา เชน สมมาอาชวะ การทเปนสมมานนกคอ โดยถกตอง โดยถกตองกคอทาใหเกดความพอด ความเปนมชฌมาหรอทางสายกลาง กคอความพอดนนเอง

98 เรองเดยวกน, หนา 52.

139

ในทางตะวนตก มนกเศรษฐศาสตรคนหนงชอ นาย อ. เอฟ. ชมากเกอร ไดพมพหนงสอออกมาเลมหนง ชอวา Small Is Beautiful มผแปลเปนภาษาไทยวา จวแตแจว ในหนงสอเลมน บทหนงคอบทท 4 ไดตงชอวา Buddhist Economics แปลวาเศรษฐศาสตรชาวพทธ หนงสอเลมนไดทาใหชาวตะวนตกเกดความสนใจในเรองพทธศาสนาทเกยวของกบเศรษฐกจขนมา ชมากเกอรไดจบประเดนเรองมรรควาเปนประเดนอธบาย เขาบอกวาวถชวตของชาวพทธนน มองคประกอบอยขอหนง คอสมมาอาชวะ ซงแปลวาการเลยงชพชอบ ในเมอสมมาอาชวะนเปนองคประกอบขอหนงในมรรคหรอวถชวตของชาวพทธ กแสดงวาจะตองมสงทเรยกวา Buddhist Economics ความเปนสายกลาง หรอความความพอดทางเศรษฐศาสตรแบบพทธศาสตรน อยทไหน “ความพอด คอ จดทคณภาพชวตกบความพงพอใจมาบรรจบกน” หมายความวา เปนการไดรบความพงพอใจดวยการตอบสนองความตองการคณภาพชวต เมอถงจดนกโยงกลบไปหาการบรโภค ในทางเศรษฐกจการบรโภคถอเปนจดยอดของเศรษฐกจ การบรโภคในทางเศรษฐศาสตรปจจบน หมายถงการใชสนคาและบรการบาบดความตองการ ซงทาใหไดรบความพงพอใจสงสด แตในแบบพทธ การบรโภคคอการใชสนคาและบรการบาบดความตองการ ซงทาใหไดรบความพงพอใจโดยมคณภาพชวตเกดขน พอบรโภคปบกเกดคณภาพชวตขน นนคอการบรโภคทสาเรจผล ถาบรโภคเฉย ๆ ไดรบความพงพอใจแลวจบ แคนไมถอวาเปนเศรษฐศาสตรชาวพทธ เพราะไมรจกเหตผลของการบรโภค เมอบรโภคไปไดรบความพงพอใจหลงเพลนไปกเทานน แตพงพอใจอาจจะเกดโทษแกชวตกได นนกคอทาใหเสยคณภาพชวต สวนการไดคณภาพชวตยอมเปนฐานสนบสนนการพฒนาศกยภาพของมนษยตอไปทาใหชวตมความดงามยงขน เศรษฐศาสตรแนวพทธเอากจกรรมทางเศรษฐกจไปสมพนธกบการมชวตของมนษยทงหมด ตวกาหนดเศรษฐศาสตรแนวพทธ กคอ โภชเน มตตญตา ไดแกความรจกประมาณ รจกพอดในการบรโภค หมายถงความพอดใหคณภาพของชวตมาบรรจบกบความพงพอใจ ในคาสอนแสดงขอปฏบตของพทธศาสนกชน โดยเฉพาะพระสงฆ เมอจะบรโภคอะไรกตองพจารณาเหตผลหรอความมงหมายของการบรโภค ตามคาสวดทวา “ปะฏสงขา โยนโส ปณฑะปาตง…” พจารณาทกอยางไมวาจะบรโภคอะไร แตเดยวนเราวากนเปนมนตไปเลยไมรเรอง สวดจบกเปนใชได อนทจรงนนทานสอนวา เวลาจะบรโภคอะไรกใหพจารณา พจารณาวาอยางไร พจารณาวา เราพจารณาโดยแยบคายแลวจงบรโภคอาหาร “เนวะ ทะวายะ นะ มะทายะ นะ มณฑะนายะ” มใชเพอสนกสนาน มใชเพอลมหลง มวเมา มใชเพอโกหรหรา ฟมเฟอย “ยาวะเทวะ อมสสะ กายสสะ” แตบรโภคเพออะไร เพอความสถตดารงอย เพอความเปนไปไดของรางกายน เพอกาจดทกขเวทนาเกา เพอปองกนมใหมทกขเวทนาใหม เพอความดาเนนชวตดวยด เพอเกอหนนชวตทดงาม เพอการอยผาสก เวลาบรโภคจะตองทาความเขาใจความหมายอยางน และบรโภคใหไดผลตามความมงหมาย แลวความพอดกอยทน ชาวพทธพจารณาเขาใจความหมายของการบรโภควาเพอความมสขภาพด เพอเกอกลตอการมชวตทด เพออยเปนสข ดงนนคณภาพชวต คอสงทตองการในการบรโภค และบรโภคแลวไดรบความพงพอใจทไดคณภาพชวตนน นคอความหมายของโภชเนมตตตา คอความพอดทเปนทางสายกลาง

2) เปนเศรษฐศาสตรมชฌมาปฏปทา : ไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน

140

ความหมายอกอยางหนง ของความพอด หรอมชฌมาปฏปทา คอไมเบยดเบยนตนเอง ไมเบยดเบยนผอน อนนเปนหลกสาคญเหมอนกน เปนหลกตดสนพฤตกรรมมนษยของพทธศาสนา ไมเฉพาะในการบรโภคเทานน แตในทกกรณทเดยว เปนมชฌมากคอไมเบยดเบยนตน ไมเบยดเบยนผอน คาวา ไมเบยดเบยนผอน ไมใชเฉพาะชวตคนเทานน แตรวมไปถงสรรพสงทงปวง ชวตทงปวง ซงเรยกวา ecosystem คอระบบนเวศ ซงหมายถงระบบชวตทงหมดทสมพนธในสภาพแวดลอม เมอมองในแงของพทธศาสนาอยางน หลกการทางเศรษฐศาสตรกเลยมาสมพนธกบเรองระบบการดารงอยของมนษยซงมองคประกอบ 3 อยาง สมพนธองอาศยกนอย คอ มนษย ธรรมชาต และสงคม ธรรมชาตในทน จากดวงแคบเขามาในความหมายของคาวา ecosystems ซงในภาษาไทยบญญตศพทไว ระบบนเวศ หรอเรยกงายวา ธรรมชาตแวดลอม เศรษฐกจแนวพทธนน ตองสอดคลองกบกระบวนการแหงเหตปจจยอยางครบวงจร การทจะสอดคลองกบกระบวนการแหงเหตปจจยอยางครบวงจร กตองเปนไปโดยสมพนธดวยดกบองคประกอบทกอยางในระบบการดารงอยของมนษย องคประกอบทงสามในการดารงอยของมนษยนน จะตองประสานเกอกลกน หมายความวา องคประกอบเหลาน ประสานกนดวย และเกอกลตอกนดวย ในการดารงอยรวมกนและกเดนไปดวยกน ฉะนน พฤตกรรมในทางเศรษฐกจของมนษยจะตองเปนไปในทางทไมเบยดเบยนตน คอไมทาใหเสยคณภาพชวตของคนเอง แตใหเปนไปในทางทพฒนาคณภาพชวต เสรมคณภาพชวตนน นเปนการไมเบยดเบยนตน และไมเบยดเบยนผอน คอไมกอความเดอดรอนแกสงคม และไมทาใหเสยคณภาพของ ecosystems หรอระบบธรรมชาตแวดลอม ปจจบนนไดมความตนตวกนมากประเทศทพฒนาแลว โดยพากนหวงใยตอพฤตกรรมทางเศรษฐกจของคน เชน การใชสารเคม และการเผาผลาญเชอเพลง ซงสงผลในการทาลายสขภาพตนเอง ทาลายสขภาพผอน และทาลายสภาพแวดลอม เขาหลกวา เบยดเบยนตน เบยดเบยนผอน ซงเปนปญหาใหญของอารยธรรมมนษย

3) เปนเศรษฐศาสตรมชฌมาปฏปทา : กจกรรมทางเศรษฐกจเปนเพยง mean เทานน ไมจดหมาย

ลกษณะสาคญอกประการหนง ทพทธศาสนาใหความสาคญคอการทถอวา กจกรรมทางเศรษฐกจไมใชเปนกจกรรมทจบสนในตว กจกรรมทางเศรษฐกจเปนเพยง mean คอหนทาง ไมใช end หรอจดหมายในตวเอง แตเปนกจกรรมทเปนฐานของการทจะไดพฒนาศกยภาพยง ๆ ขนไป รวมทงถอวา ผลไดทางเศรษฐกจกไมใชจบทการไดเสพไดบาบดความตองการ แตผลไดทางเศรษฐกจนนจะกลายมาเปนความพรอม เปนฐานในการพฒนาคณภาพชวตหรอพฒนาศกยภาพยง ๆ ขนไปยงกวานน ยงถอวา กจกรรมในทางเศรษฐกจทกอยางเปนกจกรรมในการพฒนาคณภาพชวต หรอเปนกจกรรมในการพฒนาศกยภาพของมนษยไปดวยในตว มตวอยางในสมยพทธกาล วา พระพทธเจาใหคนจดหาอาหารใหคนเขญใจรบประทาน รบประทานเสรจแลว ไมจบแคนน แตเพอเขาจะไดฟงธรรมตอไป แสดงใหเหนวาพระองคใหความสาคญแตเศรษฐกจเรองปากเรองทอง เพอใหเขาบรโภคอาหารแลวไมใชอมเฉย ๆ ไมใชอมแลว พออรอย ๆ กจบเสรจสนกน ไมใชแคนน แตใหเขาอมเพอใหเขามกาลงกาย มกาลงความคด จะไดฟงไดพจารณาในเรองทเจรญปญญาตอไป

141

9.4 หลกพทธธรรมเกยวเศรษฐกจ หลกคาสอนในพระพทธศาสนาทเปนเรองเกยวกบเศรษฐกจมมากมายหลายแหงซงเปนคาสอนททรงแสดงแกบคคลผครองเรอนใหดาเนนชวตอยางมความสข คาสอนเหลานจะอยในพระสตตนปฎกเปนสวนมาก ในลกษณะทเปนพระธรรมเทศนา หรอคาสนทนากบบคคลหรอกลมชนตางกาลตางวาระกน ในทนจะยกเอาหลกธรรมคาสอนเกยวกบเศรษฐกจหรอเกยวกบการมทรพย ทพระพทธเจาทรงแสดงบอยครง มาสรปเปนหมวดหมเพอเปนหลกในการดาเนนชวตประจาวนไดมดงน

9.4.1 หลกการมทรพย : ขนหาและรกษาทรพยสมบต หลกธรรมหมวดนเปนคาสอนแสดงความมนคงทางเศรษฐกจ การมทรพยสนเงนทอง ตลอดจนความมนคงทางสงคม การมเพอนพองมตรสหายบรวารตางๆ เปนการเรมแรกของเศรษฐกจ โดยใหปฏบตตามหลกธรรม ทเปนไปเพอประโยชนปจจบน หรอหลกธรรมอนอานวยประโยชนสขขนตน ทเรยกวา “ทฏฐธมมกตถสงวตตนกธรรม” ซงมอย 4 ประการ

1. อฏฐานสมปทา ถงพรอมดวยความขยนหมนเพยร รจกใชปญญาไตรตรองพจารณาวธการทแยบคายในการทางาน มความคดรเรมสรางสรรค รจกคด รจกทา รจกดาเนนการดานเศรษฐกจ ทาการงานประกอบอาชพใหไดผลด

2. อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา สามารถปกปองคมครองรกษาทรพยสนทหามาไดดวยความขยนหมนเพยรโดยชอบธรรม ไมใหสญหายพนาศไปดวยภยตางๆ ไมใหเปนอนตรายหรอเสอมเสย

3. กลยาณมตตตา คบหาคนดเปนมตรหรอมกลยาณมตร รจกเสวนาคบหาคน ไมคบไมเอาอยางผทชกจงไปในทางเสอมเสย เลอกเสวนาศกษาเยยงอยางทานผรผทรงคณ ผมความสามารถ ผนาเคารพนบถอ และมคณสมบตเกอกลแกอาชพการงาน เปนองคประกอบทสาคญทจะชวยใหเจรญกาวหนาในวงการอาชพนนๆ ทาใหรเหนชองทางและโอกาสตางๆ ในการงานทนตอเหตการณ ตลอดจนรจกปฏบตตอทรพยของตนอยางถกตอง ไมถกบาปมตรชกจงไปทางอบายมข ซงจะทาใหทรพยสนไมเพมพน หรอมแตจะหดหายลงไป

4. สมชวตา ความเปนอยพอด หรอความเปนอยสมดล คอเลยงชพแตพอด ไมใหฟมเฟอย ไมใหฝดเคอง ใหรายไดเหนอรายจาย มเหลอเกบไว

9.4.2 หลกการจดสรรทรพย เมอหาทรพยมาไดแลว ตองรจกจดสรรทรพยนน โดยปฏบตตามหลกธรรมชอวา “โภควภาค 4” อนเปนหลกการจดสรรทรพยใหเปนสดสวนใหเหมาะสมกบการดารงชวตประจาวน ซงหลกธรรมขอนมหลกการจดสรรทรพยเปน 4 สวน ดงน

1. จดทรพย 1 สวน ใชจายเลยงตนเองใหเปนสข เลยงดครอบครว และคนทอยในความรบผดชอบใหเปนสข และใชในการทาความด บาเพญคณประโยชนตางๆ (เอเกน โภเค ภเชยย)

142

2. จดทรพย 2 สวน ใชจายสาหรบลงทนประกอบการงาน กจการตางๆ (ทวห กมม ปโยชเย)

3. จดสรรทรพยอก 1 สวน คอสวนท 4 เกบไวใชเปนหลกประกนในยามจาเปน เพราะอาจจะมเภทภย อบตเหต หรอเหตสะดดในการทางานประกอบอาชพขนมา เชน เจบไขไดปวย หรออาจจะตกงานทนททนใด เปนตน (จตตตถจ นธาเปยย)

9.4.3 หลกการจายทรพย หลกการจายทรพยทหามาไดโดยชอบธรรมนน พทธศาสนาสอนวา ควรจะถอเอาประโยชนจากการมโภคะหรอทรพยสน ไมมทรพยสมบตเกบไวเฉย ๆ การมทรพยยอมมวตถประสงคเพอใชใหเปนประโยชน จะใชใหเปนประโยชนอยางไร กใหปฏบตตามหลกธรรมทชอวา “โภคาทยะ 5” อนเปนหลกปฏบตในการจายทรพย เปนการใชจายทรพยทไดแบงไวในสวนแรกของหลกโภควภาคนนเอง ซงทานไดจาแนกไว 5 ประการ คอ

1. ใชจายทรพยนนเลยงตนเอง เลยงดครอบครว เลยงดบดามารดา และคนในปกครองทงหลายใหเปนสข

2. ใชจายทรพยนนบารงเลยงมตรสหาย ผรวมกจการงานใหเปนสข 3. ใชจายทรพยเพอปองกนรกษาสวสดภาพ ทาตนใหมนคงปลอดภยจากภยนตรายตาง ๆ 4. ใชจายทรพยทาพล คอการสละบารงสงเคราะห 5 อยาง ไดแก

4.1 อตถพล ใชตอนรบแขก คนทไปมาหาส เปนเรองการปฏสนถาร 4.2 ญาตพล ใชสงเคราะหญาต 4.3 ราชพล ใชบารงราชการดวยการเสยภาษอากรเปนตน 4.4 เทวตาพล บารงเทวดา คอสงทเคารพนบถอตามลทธความเชอหรอตาม

ขนบธรรมเนยมของสงคม 4.5 ปพพเปตพล ทาบญอทศใหแกบพการชน ทานทลวงลบไปแลว

5. ใชจายทรพยบารงสมณพราหมณ คอพระสงฆผประพฤตดปฏบตชอบ ฝกฝนพฒนาตนเอง ไมประมาทมวเมา ผจะดารงธรรมไวใหแกสงคม

เมอไดใชโภคทรพยทาประโยชนอยางนแลว ถงทรพยสมบตจะหมดสนไป กสบายใจไดวา ไดใชทรพยสมบตเหลานนใหเปนประโยชนถกตองตามเหตผลแลว ถงทรพยสมบตเพมขนกสบายใจเชนเดยวกน เปนอนไมตองเดอนรอนใจในทงสองกรณ

9.4.4 หลกความสขของการครองเรอน คฤหสถผใชชวตครองเรอนมครอบครวหรอชาวบาน ควรจะมความสข 4 ประการ โดยปฏบตตาม “สขของคฤหสถ 4 ประการ” ซงเปนความสขทควรพยายามเขาถงใหไดในชวตประจาวน ดงนคอ

143

1. อตถสข สขเกดจากการมทรพย เปนหลกประกนของชวต โดยเฉพาะความอนใจปลาบปลมวาเรามทรพยทหามาไดดวยเรยวแรงกาลงความขยนหมนเพยรโดยชอบธรรม

2. โภคสข สขเกดจากการใชจายทรพย คอไมใชวามทรพยแลว เอามาเกบไวเฉย ๆ ไมไดใชจายอะไร อยางทวามเงนทองมากมายเหมอนนาทะเลทมากแตดมกนไมได หรอเปนทกขเพราะการมทรพยนน แตรจกใชจายทรพยนนใหเกดประโยชนแกชวตของตน ตนเองกเปนสข และเลยงดคนทอยในความรบผดชอบ แลวกทาประโยชนแกผอนบาเพญสงทมคณคาแกสงคม แกเพอนมนษย ชวยเหลอสงเคราะหกน

3. อนณสข สขเกดจากความไมเปนหน ไมตองทกขใจเปนกงวลเพราะมหนสนตดคางใคร

4. อนวชชสข สขเกดจากความประพฤตทไมมโทษ หมายความวา มกายกรรม วจกรรม มโนกรรมทสจรต ทใครตเตยนไมได บรสทธสะอาด มความมนใจในการดาเนนชวตของตน

บรรดาสข 4 อยางน อนวชชสข เปนสงทมคามากทสด เปนหลกทโยงชวตดานเศรษฐกจเขามาเชอมกบชวตดงามทจะพฒนาตอไปไดจนสมบรณ 9.4.5 หลกรกษาตระกลใหยงยน ผทเปนหวหนาครอบครว นอกจากปฏบตตามหลกธรรมอน ๆ ทกลาวมาแลวขางตน เชน เปนคนทรจกทามาหาเลยงชพเปนตนแลว พงปฏบตตามหลกธรรมเกยวกบความรบผดชอบตอวงศตระกล โดยปฏบตตามหลกธรรมสาหรบดารงความมงคงของตระกลใหยงยน หรอเหตททาใหตระกลมงคง ตงอยไดนาน เรยกวา “กลจรฏฐตธรรม 4 อยาง” คอ 1. นฏฐคเวสนา ของหายของหมด ตองรจกหามาไว 2. ชณณปฏสงขรณา ของเกาชารดทรดโทรม ตองรจกบรณะซอมแซม 3. ปรมตปานโภชนา ตองรจกประมาณในการกน การใช 4. อธปจจสลวนตสถาปนา ตงหญงหรอชายผมศลธรรมมาเปนพอบานแมเรอน 9.4.6 หนาทนายจาง กบ ลกจาง ในการทางานตางๆ เพอใหไดมาซงของกลาง คอ เงนไวจบจายใชสอยบาบดทกขบารงสข เมอมงานทา กยอมจะไดเงนเปนคาตอบแทน ดงคาขวญทวา “งานคอเงน เงนคองาน บนดาลสข” กยอมมผทเปนเจาของงานในฐานะนายจาง และผทางานในฐานะลกจาง นายจางกบลกจางน กมกจะมปญหาขดแยงอยบอยครง สาเหตความขดแยงอาจมมากมายหลายอยาง เชน ลกจางไมสนใจและรบผดชอบตอหนาทการงานเทาทควร ขาดประสทธภาพในการทางาน หรอมผลงานออกมาไมเปนทพอใจของนายจาง สวนนายจางกอาจจะไมปฏบตตามกฎหมายแรงงาน นายจางใชวธปกครองลกจางไมเปนธรรม หรอไมเขาใจชวตจตใจของลกจางทตองการเรยกรองใหขนคาจางเนองจากคาจางตาไมเพยงพอตอการครองชพและนายจางไมยอมขนใหเหลาน เปนตน ทาใหเกดความขดแยงขน ปญหาระหวางนายจางกบลกจางเหลานถอเปนปญหาหนงท

144

ผลกระทบตอระบบเศรษฐกจ ถานายจางกบลกจางมความสมพนธทดเขาอกเขาใจกนกเปนผลดตอการผลต แตถานายจางกบลกจางมความสมพนธทไมดตอกน กเปนผลเสยตอการผลต และปญหาตาง ๆ ตามมาเชน การประทวงหยดงาน เปนตน พระพทธเจาไดทรงวางหลกการสรางความสมพนธอนดตอกนระหวางนายจางกบลกจาง เพอใหเกดประสทธภาพในการทางาน และใหงานไดผลด ซงตรสไวเปนคสมพนธหนงในหลกทศ 6 เรยกวา “ทศเบองลาง”99 อนเปนหนาททงนายจางและลกจางพงปฏบตตอกน ดงน หนาทนายจางพงปฏบตตอลกจาง 5 ประการคอ

1) จดการงานใหทาตามสมควรกบกาลง เพศ วย ความสามารถ 2) ใหคาจางรางวลสมควรแกงานและความเปนอย 3) จดสวสดการดมชวยรกษาพยาบาลในยามเจบไข เปนตน 4) มอะไรไดพเศษมา กแบงปนให 5) ใหมวนหยด และพกผอนหยอนใจ ตามโอกาสอนควร

จะเหนไดวา แมกฎหมายแรงงานกเปนไปตามหวขอใหญๆ 5 ประการ น บางขอยงแสดงนาใจทนายจางจะพงแสดงความเปนกนเองตอลกจางอก ลกจางทไดรบความเปนธรรมในการงานจากนายจางของตน ยอมจะมกาลงใจในการปฏบตหนาทอยางเขมแขง ดวยความรกใครเคารพนบถอนายจางของตนและยอมจะมนาใจทจะสนองงานใหสมกบทตนไดรบความสะดวกสบายความเปนธรรมในการงาน พระพทธเจาไดแสดงวธทลกจางจะพงปฏบตตอนายจางของตนไว 5 ประการ ดงน หนาทของลกจางทพงปฏบตตอบตอนายจาง 5 ประการ คอ

1) เรมทางานกอน 2) เลกงานทหลง 3) ถอเอาแตของทนายให 4) ทาการงานใหเรยบรอยและดยงขน 5) นาคณความดของนายงานและกจการไปเผยแพรและกลาวสรรเสรญในทตางๆ

เมอนายจางและลกจางไดมสายสมพนธอนดตอกนเชนน การนดหยดงานเพอประทวงคาแรงงานหรอขอขนคาแรงงานกจะไมม นายจางกจะไมบบบงคบหรอใหทางานอยางไมเปนธรรม หรอเกนกวาเหต ตางฝายกจะเขาใจกนและกนอานวยประโยชนตอกนและกนมงหมายในการทจะทาการงานพรอมเพรยงกนใหสาเรจเปนเหตใหไดมาซงความกาวหนาหรอพรอมใจกนแกไขการงานใหกาวหนาและบรรลเปาหมาย ปญหาความยงยากหรอความขดแยงใดๆ ระหวางนายจางกบลกจางกจะหมดไปโดยไมตองไปแกไขทใดเลย

99 ท.ปา11/203/205

145

⌫

10.1 ความสมพนธระหวางศาสนากบสงคม99

100 ศาสนาเกดจากความพยายามของมนษย ทจะแกไขปญหาชวตบางอยางของตนซงมทงปญหาเฉพาะบคคลและปญหาเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยดวยกนทเรยกวา “ปญหาสงคม” วถชวตของมนษยและศาสนามความสมพนธกนอยางแนบแนนโดยเฉพาะทางสงคมในฐานะทศาสนาเปนสถาบนทางสงคมอยางหนง ศาสนาจะมความสาคญไดรบการยอมรบนบถอจากหมมนษยเพยงไรกอยทวา ศาสนายงมประโยชนชวยสนองความตองการของมนษยในการแกไขปญหาของพวกเขาไดเพยงใด และมนษยยงมองเหนความจาเปนของศาสนาอยเพยงใด ดวยเหตนการดารงอย เจรญขน เสอมลง หรอสนไปของศาสนาขนอยกบประโยชนทมตอสงคมเปนสาคญ ซงอาจจะพจารณาไดจากบทบาทและหนาททศาสนามตอสงคม ซงอาจสรปไดดงน

1. หนาทในการใหคาอธบาย ซงในสงคมมนษยทกสงคมจะตองมคาถามวาทาไมมนถงเปนอยางนน ทาไมถงเปนอยางน ยกตวอยางเชนวา เมอมนษยเกดขนมนษยจะตองถามวาทาไมเราจงเกดมา เกดมาอยในสถานะในทางสงคมอยางไร ทาไมเราถงรวย ทาไมเราถงจน ทาไมเราถงเปนผถกปกครอง ทาไมเราถงยอมรบสถานภาพทเกดขนกบชวตของเรา ทาไมญาตพนองถงตองตาย สงทรกถงตองพลดพราก ศาสนาจะใหคาอธบายตอคาถามเหลานได

2. หนาทในการใหการสนบสนนกบสถาบนพนฐานตางๆ ของสงคม เชน สถาบนทางเศรษฐกจ ทางการเมอง วฒนธรรม คานยมเพอใหสถาบนตาง ๆ เหลาน สามารถตอบสนองวตถประสงคตางๆ ทางสงคม และประโยชนมากทสดแกมวลชน ดงนนศาสนาตางๆ มกจะมคาสอนบญญตแนวทางเศรษฐกจทยงประโยชนแกศาสนกชน การเฉลยประโยชนและความสขแกชนหมมาก ในทางการเมองเปนเขมทศและหางเสอแกระบบการเมอง โดยเฉพาะระบบการเมองทมรากฐานอยบนจารตนยม ในทางสงคม ศาสนาเปนสอของการอบรมใหรจกระเบยบสงคม หมายถงการรจกเรยนร รจกปรบตวใหสามารถอยรวมกบบคคลอนในสงคมได โดยการยดถอแนวทางปฏบตอยางเดยวกน มปรชญาชวตทสอดคลองกน

3. หนาททเกยวกบปจเจกบคคล คอศาสนาจะทาหนาทใหพลงใจแกบคคลหรอปจเจกบคคลในกรณทเกดวกฤตขนมา และไมสามารถทจะหาเหตผลทเหมาะสมหรอเพยงพอมาอธบายได เชน ในกรณทเกดภยพบต เกดอบตเหตแกผทเรารกชอบตาง ๆ เหลาน กจาเปนตองมคาอธบายทนอกเหนอจากทวาเปนการบงเอญ

100 สมบรณ สขสาราญ, การพฒนาตามแนวพทธศาสนา: กรณศกษาพระสงฆนกพฒนา,(กรงเทพฯ : บรษทพมพสวย จากด,2530), หนา 19 –20.

146

4. หนาททางดานการผนกสวนตางๆ ของสงคมใหเปนเอกภาพ กคอวา ทาใหขนบธรรมเนยมประเพณ ระบบความเชอตางๆ ทเปนระบบความเชอยอยๆ ในสงคม ไดรวมกนเปนอนหนงอนเดยวกน อนนาไปสบรณาการภายในชาต

10.2 ความสมพนธของพทธศาสนากบวถชวตของสงคมพทธศาสนา100

101 พทธศาสนามความเกยวพนกบวถชาวพทธในฐานะทเปนสถาบนหนงของสงคมทมความสาคญใหความหมาย และเปนสญลกษณแหงความเปนอนหนงอนเดยวกนของชาต เปนทมาและถายทอดวฒนธรรมและขนบธรรมเนยมประเพณของชาตไทย กลาวโดยรวบยอดพทธศาสนาเปนเสมอนรากเหงาแหงความเปนชาตและเอกลกษณดงเดมของชาตไทยทงทางดานสงคม วฒนธรรมและการเมอง การพจารณาความสาคญ บทบาท และอทธพลทพทธศาสนามตอวถชวตประชาชนชาวพทธนนจะตองคานงถงสวนประกอบอน ๆ ซงรวมกนเปนพทธศาสนาดวย องคประกอบทเปนพทธศาสนานน ไดแก พระพทธเจา พระธรรมคาสงสอน พระภกษสงฆ วด และอบาสก อบาสกา ดงนน การพจารณาความสมพนธระหวางพทธศาสนากบสงคมไมวาจะเปนการพจารณาเชงปรชญาเชงเศรษฐกจ การเมองหรอสงคม ความเกยวพนของแตละองคประกอบมความสาคญ ความสาคญของแตละสวนประกอบอาจจะยงหยอนกนไปกตอเมอประเดนปญหาทนามาพจารณานนเกยวของกบเรองใดเปนการเฉพาะ กลาวโดยสรปสวนทมความสาคญและเกยวของกบวถประชาชนชาวพทธมากทสด ไดแกพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจาในรปแบบตางๆ เชนดงปรากฏในพระสตรในชาดก ฯลฯ นอกจากพระธรรมแลวกไดแกพระสงฆ และวดซงเปนสวนประกอบทเปนรปธรรม และมปฏสมพนธกบสงคมอยตลอดเวลา การทศาสนาและสงคมมความเกยวพนกนอยางใกลชดและตอเนองตลอดเวลากดวยแนวความคดทวาบรรดาสรรพสงทประกอบกนขนเปนสงคมนมมากมายหลายสวนเชน ทงทจบตองได หรอทเรยกวาเปนรปธรรม และทจบตองไมไดเปนความคดความดงาม หรอศลธรรมจรรยา หรอทเรยกวาเปนนามธรรม เปนตน สวนประกอบตางๆ เหลานลวนอยเพอกนและกน หากขาดสงหนงสงใดไปเสยจะทาใหขาดความสมบรณในสงคมไมวาจะเปนระดบใด เชน ในชมชนหมบาน ชาวไทยหากขาดวด ขาดพระสงฆ กจะทาใหคณภาพทางดานศลธรรมและจตใจของชาวบานอาจหยอนยานไป นอกจากน สวนประกอบตางๆ เหลานยงจะตองปฏบตหรอกระทากจของตนใหสอดคลองกนไปดวย ดงเชนตวอยางเดม หากชมชนหมบานมวด มพระสงฆ แตวดและพระสงฆมไดทาหนาททเหมาะสม เชน พระไมสวดมนตภาวนา เอาแตปลกเสกเครองรางของขลง ใหเบอรหวยใตดน ดงน สภาพจตใของชาวบานกคงไมดขนและความสมพนธของชมชนในหมบานไมนาจะปนไปดวยดขาดขนตธรรม ขาดความละอายตอบาป เพราะไมมสถาบนทางศาสนา จะคอยกลอมเกลาเหนยวรง ในทสดสงคมหมบานนคงไมนาอยนก ลกษณะความสมพนธทเกยวพนและขนตอกนทงสภาวะความเปนอย สถานะภาพทคงอยของสรรพสงทรวมกนเปนสงคมหรอทเรยกวาโครงสราง กบสภาวะทแตละสวนประกอบจะพงกระทาตามปกตวสย และมความยดหยนปรบตวใหสอดคลองกบความเปลยนแปลงภายในและภายนอก หรอทเรยกวา การกระทาหนาทกบการปรบโครงสรางและหนาทน เปนไปเพอรกษาสภาพสงคมใหคงอยไดและเปนไปเพอการปรบระเบยบสงคมมใหแตกสลายไป

101 เรองเดยวกน, หนา 20-21.

147

โครงสรางและหนาทของสรรพสงทกลาวมานมมากมายหลายอยาง ทสาคญเชนสวนทประกอบกนและทาหนาททางเศรษฐกจเรยกวา โครงสรางทางเศรษฐกจ สวนทประกอบกนทาหนาททางการเมองเรยกวาโครงสรางทางการเมอง สวนทเปนเรองของความเชอ ความศรทธา ใหความหมายแกชวตและเปนแหลงทมาของความเชอไดแก โครงสรางทางศาสนา แนวทางการพจารณาความสมพนธของพทธศาสนากบสงคมดงกลาว นาจะเหมาะสมเพราะศาสนาทเกดมาในโลกนน เปนการคดคนของมนษย เพอใหกระทาหนาทตอบสนองความตองการตางๆ ของมนษย ศาสนาหรอผกอตงศาสนาแตละศาสนายอมจะเลงเหนความสาคญและความจาเปนของการมศาสนาเพอทาหนาทอธบายความเปนไปของสภาวะของสงทงหลาย หรอธรรมชาต ความเปนไปโดยธรรมดาของสงทงหลาย ซงเรยกวาสจธรรม หรอความจรงอนเทยงแท ในขณะเดยวกนผทศกษาและเขาใจสจธรรมดงกลาวแลว ยอมสามารถจะเอาประโยชนจากความรความเขาใจสภาพและสภาวะความเปนไปของสงทงหลาย 10.3 หลกคาสอนของพทธศาสนากบสงคม101

102 หลกคาสอนของพทธศาสนาเกยวกบสงคมมอยมากมายและจาแนกออกเปนหลายหมวดหม แตละหลกคาสอนแตละหมวดมจดมงหมายทจะอธบายปรากฏการณทเกดขนทงสาเหตและผล และทางทจะแกปญหาแตละอยาง นอกจากนระดบของความลมลกและความกวางไกลของแตละหลกคาสอน ยงมจดหมายเพอสนองความตองการทแตกตางกนของบคคลดวยเหตนการตความของหลกคาสอนจงมกจะโนมเอยงไปตามทศนะประสบการณอนเนองมาจากอาชพ สาขาวชาทศกษาเลาเรยน ตวอยางเชนนกศกษาวชารฐศาสตรบางทานอาจจะตความสนโดษเพยงวาเปนความพอใจสภาพทเปนอย และสภาพเชนวานไมเออตอการพฒนาประเทศ ในทางตรงกนขามนกธรรมชาตนยมหรอนกรกษาสภาวะแวดลอมอาจจะเหนวาการตความสนโดษดงกลาวเหมาะแลวเพราะการรกษาสภาพทเปนอย เปนการอนรกษสภาวะสงคมซงการตความทงสองดานนน ถาพจารณาจากนกการศาสนาแลวยงขาดความสมบรณอยางมาก ดวยเหตผลดงกลาวน ระดบความเขาใจพทธศาสนาของชาวพทธในสงคมไทย จงมความแตกตางกนอยางมาก หากจะแบงเปนฝกฝายใหญๆ 2 ฝาย อาจจะกาหนดไดเปน

1. ฝายทยดถอศาสนาพทธตามหลกพระคมภร ซงเปนคาสงสอนของพระพทธเจาทปรากฏอยในคมภรพระศาสนา เชน พระไตรปฎก พระสตรตางๆ เปนตน ผยดถอและปฏบตตามแนวทางนจะปฏเสธหลกการคาสอนและวธปฏบตอนๆ ทมไดมอยในพระคมภร เชน ความเชอในภตผเทวดา ความเชอเและการปฏบตทรบมาแปลงมาหรอปรบปรงมาจากลทธความเชอศาสนาอนๆ พทธศาสนกชนประเภทนถอวาเปนคนสวนนอย ซงมกจะจดวาเปนผทมระดบการศกษาสง

2. ฝายทถอพทธศาสนาแบบชาวบาน (Poppular Buddhism) อนหมายถงการเชอมหลกคาสอนของพทธศาสนาทไดผสมผสานกบความเชออยางนน และศาสนาอนๆ เชน พราหมณ จนผถอและปฏบตไมอาจจะแยกออกไดวา สวนใดเปนหลกคาสอนทมาจากพระพทธศาสนาจรง ๆ และสวนใดไมใช

102 เรองเดยวกน, หนา 22-24.

148

สาหรบการปฏบตพธกรรม ซงเปนสวนประกอบสาคญของศาสนานน ถาหากเปน “พทธศาสนาแบบชาวบาน” จะมพธกรรมหลากหลาย และใหความสาคญแกพธกรรม พธกรรมในศาสนาจะมลกษณะทงผสมผสานและผสมปนเป เชน พธแตงงาน ทมทงพธทางพทธศาสนา เชนการทาบญตกบาตร พธพราหมณ เชน การเชญพราหมณมาทาพธสวมมงคล การรดนาสงข นอกจากนอาจจะมการเซนไหวศาลพระภม เจาทเจาทางและการไหวบรรพบรษ เปนตน สวนการปฏบตศาสนพธ ของผทถอพทธศาสนาโดยยดตามคมภรนน มกจะใหความสาคญแกพธทเปนหลกการทางพทธศาสนาเทานน การทประชาชนชาวพทธสวนมากถอและปฏบตพทธศาสนาแบบชาวบานดวยเหตผลทวา ในชมชนมนษยบางแหง ไมวาจะระดบอารยธรรมจะเจรญสงหรอตาสกเพยงใด จะตองมระบบความเชออยเสมอ ความเชอทวานนอาจจะเปนลทธทางไสยศาสตร การเชอภตผเทวดาธรรมชาตบางอยาง เชน ชนบางหมเหลาบชาพระอาทตย หรอบางกลมกบชาแมนา ทะเล ฯลฯ ดงน เปนตน บางกลมชนอาจจะมระบบความเชอทเปนศาสนาแลว เชน ศาสนาพราหมณ ซงเปนศาสนาทเกาแกถอปฏบตกนอยในอนเดย หรอในประเทศจน กมลทธเตาและขงจอ ในชวงระยะเวลาทพทธศาสนาแพรขยายมาสภมภาคเอเซยอาคเนยนน ชมชนตางๆ ในภมภาคนกมระบบความเชอและศาสนาอนอยแลว เชน การถอไสยศาสตร การนบถอบรรพบรษ การนบถอศาสนาพราหมณ เปนตน เมอประชาชนในภมภาคนโดยเฉพาะดนแดนทเปนประเทศไทย ลาว กมพชา ในปจจบนนรบเอาปรชญาของศาสนาพทธ ผนวกเขากบระบบความเชอเดมทตนมอยแลว อกทงปรชญาพทธศาสนามลกษณะยดหยนสงและไมมคาสอนทกดกนศาสนาอนอยางรนแรงดงนน ลกษณะการผสมผสานจงเปนไปไดโดยไมยากนก หลกธรรมหรอคาสงสอนของพระพทธเจามอยมากมายหลายหมวดหม และมชอแตกตาง ๆ กนไป เชนหลกธรรมทวาดวยความจรงอนประเสรฐเรยกวาอรยสจจ ซงกลาวถงสภาวะธรรมชาตอนเปนเหตทเปนทมาของความทกข ความดบทกข และหนทางใหดบทกข หรอหลกธรรมทสอนใหบคคลสามารถครองชวตทางเศรษฐกจใหปราศจากความเดอดรอนในชวตประจาวน เรยกวา ทฏฐธมมกตถประโยชน หรอ ธรรมทเรยกวา อทธบาท 4 ดงนเปนตน แตหากพจารณาโดยรวบยอดแลว จะเหนไดวาคาสงสอนของพระพทธเจามงทจะอธบายสงเหลานคอ

1. อธบายถงสภาวะธรรมชาตของชวต เชน สรรพสงเกดขนมาไดอยางไร คงอยไดเพราะเหตใด สาเหตของความเสอมและการสลายเนองมาจากอะไร

2. อธบายและสอนถงวธการทจะครองชวตอยไดอยางมความสข สอดคลองกบสภาวะธรรมชาตการบรรเทาความทกขอนเกดจากสภาวะ นานา ประการ เชน การเจบ การผดหวง การประสบกบมรสมชวตตางๆ

3. อธบายและสอนแนวทางการดารงอยรวมกนของมนษยในสงคม ตงแตระดบปจเจกบคคลจนถงปวงชนทงชาตและทงโลก เชน เรองความสมพนธระหวางบคคลตอบคคล ความสมพนธในครอบครว ความสมพนธของครอบครวตอครอบครว ระหวางครกบศษย สมณชพราหมณกบบคคลธรรมดา เพอนกบเพอน นายจางกบลกจาง ผปกครองกบผอยใตปกครอง รฐบาลกบประชาชน แมกระทงความสมพนธระหวางประเทศ

4. อธบายและแนะนาแนวทางทจะนาหลกธรรมคาสอนไปประยกตใชในการดารงชวตประจาวนตามลกษณะของปญหาตามระดบสตปญญา และความประสงคของแตละบคคล ดงนน ระดบคาสอนของพระพทธศาสนาจงมหลายระดบทงทเปนสจธรรม

149

เบองตน เบองกลาง และเบองสง มทงสวนทเรยกวาเปนโลกยธรรม และโลกตตรธรรม เปนตน

สาหรบวธการทจะนาหลกธรรมของพทธศาสนาเผยแพรใหเปนทเขาใจแกบคคลแตละระดบความรนน ยอมจะแตกตางกนไป การแสดงสจธรรมและการประยกตสจธรรมเพอประโยชนการดาเนนชวตประจาวนสาหรบปญญาชนและบรรดาผมระดบการศกษาสง และมความสนใจจรงจงตอพทธธรรมนน อาจจะแสดงหลกธรรมทมความลกซง ตวอยางเชน ขนธ 5 ไตรลกษณ และปฏจจสมปบาท เปนตน แตถาหากจะแสดงและชแนวทางแกสามญชนทวๆ ไป ทเปนชนสวนใหญและเขาใจพทธศาสนาแบบ “พทธศาสนาชาวบาน” แลว การยกหลกธรรมตามตวอยางดงกลาวมาอธบายจะยากแกการเขาใจ ดงนนจงควรจะเปนหลกธรรมทงายแกความเขาใจ เชนการกลาวถงกฎแหงกรรม หรอการสอนหลกธรรมโดยอางองชาดก หรอเรองราวในพระสตรตาง ๆ เปนตน 10.4 สภาพปญหาของสงคมไทยทผานมา : เศรษฐกจด สงคมมปญหา การพฒนาไมยงยน102

103 ดร.สเมธ ตนตเวชกล เมอครงเปนเลขาธการคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ไดสรปผลการพฒนาประเทศในชวงแผนพฒนาฯ ทผานมาวา “เศรษฐกจด สงคมมปญหา การพฒนาไมยงยน” ในระยะ 30 ป ทผานมา เศรษฐกจของไทยขยายในอตราทสง เฉลยกวารอยละ 7 ตอป รายไดตอหวประชากรเพมจาก 2,000 บาท ตอป เปน 60,000 บาท ในป 2537 หรอเพมขน 30 เทาตว รฐบาลมฐานะการเงนทมนคงและประชาชนมรายไดสงขน ในขณะเดยวกน สงคมมปญหาเพมมากขนและรนแรงยงขน เชน ปญหายาเสพตด ปญหาโรคเอดส ปญหาครอบครว ปญหาอาชญากรรม ปญหาความเสอมโทรมดานศลธรรมและจตใจ คนมความเหนแกตวมากยงขน เหนแกผอนนอยลง สงคมมทศนคต “มองแคบ คดใกล ใฝตา” นอกจากน ยงมปญหาทรพยากรธรรมชาตถกทาลาย โดยปาไมถกทาลายปละกวา 1 ลานไร ในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 7 ปญหาสงแวดลอมเปนพษ เชน ปญหานาเสยหรอมลพษทางนา ปญหาอากาศเสยหรอมลพษทางอากาศ ปญหาดนเปนพษ หรอมลพษทางดน เอกสารประกอบแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 ไดกลาวถงสภาพแวดลอมทางสงคมทสงผลกระทบตอคนไทยและสงคม ดงน 1) ปญหาการกระจายรายไดและความยากจน แมวาในระยะ 34 ป ทผานมา เศรษฐกจไทจะขยายตวสง คอเฉลยกวารอยละ 7 ตอป และรายไดตอหวของประชากรจะเพมจาก 2,000 บาท ตอป เปน 60,000 บาทตอไปในป 2537 หรอเพมขน 30 เทาตว แตยงมคนไทยบางกลมโดยเฉพาะอยางยงในชนบทหางไกลและในภาคเกษตรยงยากจน ดงจะเหนไดจากกลมครวเรอนทมรายไดสงสด 20% มรายไดสงกวากลมทมรายไดตาสด 20% ถง 15.8 เทา ประชาชนในกรงเทพมหานคร มรายไดสงกวาประชาชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 11.9 เทา ประกอบกบการท

103 สมพร เทพสทธา , การพฒนาเศรษฐกจ การพฒนาสงคม และการพฒนาคน, (กรงเทพฯ : บรษทกรงสยามพรนตงกรฟจากด,2539) หนา 22-33.

150

ภาครฐบาลยงไมสามารถจดบรการขนพนฐานทางสงคมไดอยางทวถงและมคณภาพเพยงพอ ทาใหคนไทยมคณภาพชวตทแตกตางกนและนบวนความแตกตางดงกลาวจะขยายตวและเพมความซบซอนยงขนและนาไปสปญหาอน ๆ เชนการอพยพจากชนบทเขาไปหางานในเมอง ปญหาความปลอดภยในชวตและทรพยสน ปญหาความเสอมโทรมของสงแวดลอม ฯลฯ

2) สงคมไทยกาวเขาสภาวะ “ครอบครวแตกแยก ชมชนลมสลาย” มากขน จากการทโครงสรางเศรษฐกจของไทยเปลยนจากภาคเกษตรกรรมเปนภาคอตสาหกรรมและบรการ และสงคมเปลยนจากสงคมชนบทเปนสงคมเมองมากขน ประกอบกบภาวะเจรญพนธทลดลงสงผลทาใหโครงสรางของครอบครวมขนาดเลกลงเรอยๆ นอกจากนความจาเปนในการดนรนหาเลยงชพของประชาชนทาใหความผกพนความสมพนธของสมาชกในครอบครว ชมชน เจอจางลง ความเมตตาและความเอออาทรทมตอกนลดลง แนวโนมทเดกและผสงอายจะถกทอดทงมมากขน กอใหเกดปญหาทงทางดานจตใจและปญหาสงคมตามมา 3) สงคมไทยมความสบสนและคลายพลงลง จากการพฒนาประเทศในระยะทผานมาและผลกระทบจากกระแสโลกาภวตน ทาใหคนไทยและสงคมไทยมลกษณะสงคมวตถนยม หรอสงคมบรโภคนยมมากขน คานยมของสงคมทมในอดต เชน ความสนโดษ การพงตนเอง ความเออเฟอโอบออมอารทมตอกนลดลง ทศนคตของผคนและสงคมมแนวโนมทจะกาวเขาสลกษณะ “มองแคบ คดใกล และใฝตา” มากขน ซงนาไปสปญหาตาง ๆ เชน ปญหาการเอารดเอาเปรยบกน ปญหายาเสพตด ในป 2536 มคนตดยาเสพตดกวา 1.2 ลานคน ซงสวนใหญเปนผใชแรงงาน คนยากจนทงในเมองและชนบท และทนาเปนหวง คอเปนนกเรยน นกศกษา จานวนกวา 70,000 คน ปญหาอาชญากรรม ปญหาละเมดสทธเดกและสตร โดยเฉพาะอยางยงการใชแรงงานเดกและปญหาโสเภณ ปญหาโรคเอดส ปญหาความประพฤตมชอบ ทงในวงราชการและวงการธรกจ ฯลฯ เปนตน การทคนไทยและสงคมไทยไมสามารถปรบตวไดทนกบโลกทเปลยนแปลงอยางรวดเรว และขาดการประสานงานเพอนาเอาจดเดนทมอยมาใชประโยชนรวมกน สงผลกระทบตอการพฒนาประเทศโดยสวนรวม โดยเฉพาะอยางยงคนขาดเจตคตในการทางานรวมกน ขาดจตสานกในหนาทความรบผดชอบตอตนเอง ครอบครว และชมชน การรวมตวของคนมงหวงผลประโยชนเฉพาะกลม ซงนาไปสความขดแยง เพราะกระบวนการคดของคนในสงคมยงเปนวธการคดแบบแยกสวน ไมคานงถงความเชอมโยงของปจจยตางๆ อยางเปนระบบ ประกอบกบระบบการศกษาไมสามารถสรางสรรคใหคนรกการอาน การฟง การคด และวเคราะหหาเหตผล รวมทงความลาหลงของวงการศาสนา ทาใหคนไทยบางกลมยงหลงงมงายกบเรองไรสาระไรเหตผลยงขน สงคมไทยออนแอลง สอตางๆ ทมอยมากมายยงขาดคณภาพและยงไมไดถกนาใชในการพฒนาคนและสงคมเทาทควร นอกจากนการทการพฒนาคนและสงคมเทาทควร นอกจากนการทการพฒนาประเทศในชวงทผานมาเนนใน “เชงรบ” เชน การผลตกาลงคนเพอสนองความตองการของตลาดเฉพาะหนาหรอระยะสน การรบการถายทอดเทคโนโลยจากภายนอก โดยขาดการสนบสนนการวจยเพอตอยอดฐานความรทมอย และการขาดการพฒนาและการนาภมปญญาพนบานมาใชประโยชน ทาใหสงคมไทยขาดพนฐานในการพฒนาตนเองใหอยรอดภายใตวถชวตความเปนอยในทองถนของตนเอง

151

4) ความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม การพฒนาประเทศในระยะทผานมาอาศยทรพยากรธรรมชาตทมเหลอเฟอและแรงงานราคาถกเปนฐานประกอบกบการขาดความเอาใจใสในการอนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาต อยางจรงจง ทาใหทรพยากรธรรมชาตโดยเฉพาะอยางยงปาไม แหลงนา และทดนเสอมโทรมลง แมกระทงในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 7 ปายงถกทาลายปละกวา 1 ลานไร มปญหาเรองดนเปรยว ดนเคมถง 182 ลานไร นาในบางพนทขาดแคลนในขณะทบางพนทหรอบางฤดกาลมปญหานาทวม นอกจากนปญหาสงแวดลอมกขยายตวเพมขน เชน ปญหานาเสย อากาศเสย ในกรงเทพมหานคร และเมองใหญตางๆ ขยายตวและเพมความรนแรงขนเรอยๆ ซงปญหาดงกลาวสงผลกระทบตอคณภาพชวตของประชาชน ทงในเมองและชนบท 5) ระบบรหารจดการยงขาดประสทธภาพและไมเออตอการพฒนาคนและสงคม การพฒนาระบบบรการพนฐานดานสงคไทยในระยะทผานมายงมปญหาดานคณภาพและประสทธภาพของการบรการจดการโดยเฉพาะอยางยงในดานการศกษา ยงมงเนนดานปรมาณและเนนการศกษาในระบบโรงเรยน ซงปรากฏวายงไมเออตอการพฒนาศกยภาพของเดก เพราะหลกสตรและกระบวนการเรยนการสอนยงไมเหมาะสม ไมสามารถสนองตอบความตองการของทองถน เพราะมรปแบบเดยวและกาหนดจากสวนกลาง การศกษานอกระบบยงไมครอบคลมเดกทดอยโอกาสอยางจรงจง เพราะมเดกในวยเรยนอกจานวนมากทจบการศกษาระดบประถมศกษาตอนปลายหรอมธยมตนหรอมธยมปลายแลวไมมโอกาสเขารบการศกษาในระดบทสงขนอยางตอเนอง การจดการศกษาในระดบอดมศกษายงขาดเอกภาพและประสทธภาพ ทาใหเกดปญหาดานคณภาพการศกษาในทกระดบ รวมทงยงมความลกลนกนระหวางสถาบนการศกษา กระบวนการวางแผนและการพฒนายงรวมศนยอยทสวนกลางและยงมลกษณะแยกสวน รฐบาลยงเขาไปมบทบาทรบภาระในเรองทภาคเอกชนสามารถทาไดอยางมประสทธภาพและมคณภาพดกวา การใหบรการดานการศกษาและฝกอบรมรวมทงการพฒนาฝมอแรงงานยงทาไดจากดและยงไมสอดคลองกบความตองการสาธารณสขยงขาดประสทธภาพ เพราะเนนเรองการรกษาพยาบาลมากกวาการสงเสรมสขภาพและปองกนโรค รวมทงการปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพและขาดกลไกทจะกากบดแลคาใชจายดานสาธารณสข ทาใหมการใชจายดานยาเครองมอ และอปกรณทางการแพทยทฟมเฟอยสง แตปรากฏวาสขภาพอนามยของประชาชนโดยสวนรวมยงไมดเทาทควร เมอเทยบกบประเทศเพอนบานทมคาใชจายตากวา 6) ระบบการเมอง ระบบความยตธรรมและความปลอดภยในชวตและทรพยสน และระบบราชการไทยยงกาวไมทนกบการเปลยนแปลง และยงไมเออตอการพฒนาคนและสงคม

6.1 ระบบการเมองไทยยงไมสามารถปรบตวไดกบการเปลยนแปลง ในปจจบนแมวาระบบประชาธปไตยและระบบการเมองของไทยจะมพฒนาการทกาวหนาไปไดระดบหนง แตกยงไมอาจปรบตวไดทนทกบกระแสการพฒนาเศรษฐกจ สงคมและเทคโนโลย ทเปลยนแปลงไปอยางรวดเรวในยคโลกาภวตน ทงน เนองจากมขอจากดทสาคญหลายประการ เชน ระบบพรรคการเมองของไทยยงไมเขมแขงพอ เนองจากในระยะทผานมาขาดความตอเนองของการพฒนา เนองจากในระยะทผานมาขาดความตอเนองของการพฒนา การรวมตวของพรรคการเมองตางๆ ยงไมมเอกภาพเทาทควร นอกจากนระบบประชาธปไตยในปจจบนยงมขอจากดเกยวกบการ

152

กระจายอานาจทงดานการเมองการปกครอง และการบรหาร ซงสวนใหญยงมการรวมศนยอยในสวนกลางและขาดกลไกควบคมอานาจ อกทงยงมปญหาความแตกตางดานแนวความคดประชาธปไตยและการเลอกตงระหวางประชาชนในเขตเมองกบประชาชนในชนบท นอกจากนคนสวนใหญยงมทศนคตวาการเมองเปนเรองของนกการเมองและเปนเรองเฉพาะการเลอกตง ทาใหขาดจตสานกในการเขารวมกจกรรมทางการเมองและการเขารวมกจกรรมการตดสนใจในทกระดบ ประกอบกบความเปนชมชนหรอการเปนประชาสงคมยงออนแอ เนองจากขาดโอกาสและขาดการสนบสนนอยางตอเนองจรงจง ฯลฯ ซงขอจากดดงกลาวขางตน หากไดรบการปรบปรงและพฒนาอยางจรงจง กจะชวยทาใหระบบประชาธปไตย และระบบการเมองของไทยมความเขมแขงและสงผลดตอการพฒนาดานอน รวมทงการพฒนาคนและสงคมอนจะนาไปสการพฒนาทยงยนตอไปในระยะยาว

6.2 ความมนคงปลอดภยในชวตและทรพยสน และกระบวนการยตธรรมยงไมเออตอผดอยโอกาสในสงคม จากการทสภาพเศรษฐกจและสงคมไทยเปลยนแปลงอยางรวดเรว ทาใหปญหาสงคมขยายตวและเพมความซบซอนยงขน ระบบยตธรรมและกระบวนการดานความปลอดภยในชวตและทรพยสนทเปนอยปรบตวไมทนทาใหปญหาอาชญากรรมเพมขน โดยเฉพาะอยางยงเรองการประทษรายตอรางกายและทรพยสนมมากขนและรนแรงขน ผดอยโอกาสในสงคมถกละเมดสทธมากขน

6.3 ระบบราชการไทยไมเออตอการมสวนรวมของประชาชนในการพฒนาประเทศและประสทธภาพดอยลง โครงสรางระบบบรหารงานของภาครฐในปจจบนยงลาสมย ขาราชการไทยบางสวนยงมกระบวนทศนเกา คอใหความสาคญกบระบบอานาจ ระบบอปถมภ มากกวาการใหบรการประชาชน มลกษณะแยกสวน ขาดกลไกการประสานงานทสนองตอบความตองการหรอแกไขปยหาไดทนเหตการณ กระบวนการกาหนดนโยบายการวางแผนและการตดสนใจยงรวมศนยอยทสวนกลาง และมลกษณะการสงการมากกวาการเปดโอกาสใหประชาชนเขามามสวนรวมในการพฒนา ขาดการกระจายอานาจอยางจรงจงไปยงทองถนและชมชน และมองปญหาจากสวนกลางเปนหลก ทาใหไมสามารถเขาใจปญหาทเกดขนในชมชนและในชนบทอยางจรงจง และบางครงมอคตตอประชาชนและการรวมกลมของประชาชน รวมทงขาดความศรทธาทจะนาเอาภมปญญาทองถนพนบานมาใชใหเกดประโยชนในการพฒนาอยางจรงจง การใหบรการของภาครฐทาในลกษณะของการใหการสงเคราะห ขาดความยดหยนทจะดาเนนการใหเหมาะสมกบแตละพนท โดยเฉพาะอยางยงทาใหชมชนและสงคมไมสามารถปรบตวภายใตพนฐานวฒนธรรมของทองถนได ประสทธภาพของระบบราชการ และขาราชการมแนวโนมลดลง และไมสามารถสนองตอบตอการพฒนา เพราะระบบราชการลาสมย ไมสามารถปรบตวไดทนการเปลยนแปลงดานตางๆ รวมทงเทคโนโลย ผมความรความสามารถไมสนใจทจะเขารบราชการและเกดปญหาสมองไหลจากวงราชการเพราะคาตอบแทนและสงจงใจตาเมอเทยบกบภาคธรกจเอกชน และบรรยากาศในการทางานยงไมเอออานวย หากไมมการปฏรประบบราชการและพฒนาคณภาพของขาราชการเปน

153

การดวน ปญหาจะยงทวความรนแรงมากขนและสงผลกระทบตอการพฒนาประเทศ รวมทงการใหบรการตอประชาชน นอกจากนน บคลากรภาครฐยงขาดแคลนแนวความคดในพนฐานของระบบการบรหารราชการแผนดนตามหลกของปรชญากฎหมายมหาชนทถอวาการกระทาของรฐเปนการดาเนนการเพอประโยชนสาธารณะอกดวย

10.5 สงคมไทยเปนเมองพทธทาไมจงทรดลงทกท103

104 “สงคมไทยเปนเมองพระพทธศาสนาแตทาไมจงมสภาพเลวรายตางๆมากมาย” จะตอบคาถามนอยางไร? ศาสตราจารยนายแพทยประเวศ วะส ใหขอคดเหนวา ประเทศไทยมวดกวา 25,000 วด มพระกวา 200,000 รป สามเณรกวา 100,000 รป มอบาสกอบาสกา และผทถอวาเปนพทธศาสนกชนอกเตมประเทศ แตไฉนเรามปญหาทางสงคมเพมขนมากมาย เชนอาชญากรรมตางๆ ลามกกรรมทางเพศ ยาเสพตด การฉอราษฎรบงหลวงหรอคอรปชนนานาชนด และปญหาอนๆ อกนปการ ซงเพมขนถงขนวกฤต ฤาวาพระพทธศาสนานมนไมเกยวของกบเรองของสงคม ? ฤาวาศาสนามนเปนยาเสพตดอยางคนเขาวากน ? ทวาพทธศาสนาอาจจะไมเกยวของกบสงคมนน เหนไมจรงและเปนการดถกพระพทธเจามากไปหนอย ถาลงความเหนวาศาสนาเปนเรองของสงคม แตทงๆ ทเราเปนพทธ ไฉนจงทรดลงทกทๆ กหนไมพนทจะตองลงความเหนวา เปนเพราะเราประยกตใชพทธธรรมไมถกตองกระมง ศาสนาตางๆ เปนระบบปญญาอนเลศของโลก ทไมไดสรางขนโดยคนธรรมดา แตโดยอจฉรยบคคลทบรรลธรรมะ การละเลยศาสนาในการพฒนาจงเปนเรองทไมสมควรอยางยง แตกควรตงคาถามวา ทาไมทงๆ ทศาสนาเปนระบบปญญาอนวเศษ และศาสนาใหญๆ กมมาในโลกราวๆ 2,000 ปแลว โลกจงวกฤต พทธธรรมเปนความรเกยวกบการพฒนามนษยอนละเอยดประณตลกซงสดประมาณ การมความรเปนของด แตความดยงไมเกด ถาปราศจากการเรยนรของมนษย ตองทาความเขาใจอยางแยกแยะระหวางความรกบการเรยนร การเรยนรเปนสงสาคญ ความรเปนเครองประกอบการเรยนร คนจะเรยนรหรอไม หรอมโอกาสเรยนรหรอไมขนกบฉนทะและสภาพแวดลอม ฉนทะไมไดเกดขนลอยๆ โดยไมมเหตปจจย เอาเขาจรงฉนทะกขนจากสภาพแวดลอมเหมอนกน สภาพแวดลอมตงแตครงพทธกาลจนถงบดนไดเปลยนแปลงไปมากอยางเหลอคณานบ แมหลกการดแตถายงปฏบตเหมอนเดมในสถานการณทเปลยนแปลงไปยอมไมไดผล สงคมครงโบราณเปนสงคมทบคคลพงตนเอง ดชวดวยตนเอง แตปจจบนสงคมเขามาถกถอกนเปนโครงสรางทสลบซบซอนโครงสรางทางสงคมไดทารายมนษยอยางรนแรง และปองกนคนไมไดเขาถงพทธธรรม หลกทสาคญอยางหนงของพทธธรรมคออทปปจจยตา หรอความเปนกระแสของเหตปจจย กระแสของเหตปจจยเชอมโยงถงกนหมดทงในตวมนษย และนอกตวมนษย ถาอาศยหลกอทปปจจตายอมตามศกษา

104 สรปจาก ประเวศ วะส , เปนเมองพทธทาไมทรดลงทกท (พทธธรรมกบสงคม) , (กรงเทพฯ: หมอชาวบาน,2539) ตองการรายละเอยดเพมเตมโปรดอานจากหนงสอเลมนโดยตรง

154

ไปไดทกเรองทเชอมโยงสมพนธ และทาใหเขาใจสงคมทเปลยนแปลงไป ชาวพทธมกหยดการศกษาอทปปจจยตาไวแคในตวมนษย ไมเชอมโยงไปสปจจยภายนอก ทาใหไมสนใจทจะปรบปรงสงคมใหเอออานวยใหคนเขาถงพทธธรรม การศกษาทสาคญทสดคอการศกษาใหเขาใจตนเองและเขาใจระบบ แตการศกษาทกวนนเนนทการศกษาเทคนค ไมเนนทการเขาใจตนเองและเขาใจระบบ ทาใหไมสามารถจดระบบการดารงชวตรวมกนอยางไดดลยภาพ ทาใหเกดวกฤตการณขน ในฐานะทประเทศไทยเปนเมองพทธ จงมความสาคญทจะพจารณาวาเหตใดทงๆ ทเปนเมองพทธ ปญหาในชวตและสงคมของคนไทยจงเพมมากขนและมนษยธรรมตกตาลง ทงนเปนเพราะพทธศาสนาปองกนเหตเภทภยตางๆ ทกลาวมาไมได หรอวายงมการประยกตพทธธรรมใชแกปญหาสงคมไมถกตอง ถาศกษาพทธธรรมจนเขาใจแกนหรอหลกทแทจรงแลว ตองลงความเหนวาพทธธรรมเปนเรองของเหตผลลวน ๆ เปนความจรงหรอสจธรรมทวาดวยความเปนไปของธรรมชาตหรอกฎของธรรมชาต จงเรยกวา ธรรมะ เมอพทธธรรมเปนสจธรรม หลกของพทธธรรมยอมนาไปประยกตใชไดกบทกสงทกอยางรวมทงปญหาสงคมดวย ธรรมชาตของสรรพสงทงหลายมความเปนอนจจง คอเปลยนแปลงไมมอะไรอยนงกบท ไมวาจะเปนจกรวาล ดวงดาว โลก อณ ปรมาณ หรออนๆ ถาถามวา สรรพสงทงหลายเปลยนแปลงอยางไร ? พทธธรรม ตอบวาเปลยนตามเหตปจจยทเขามาผลกดนกนตอๆ มา และตอๆ ไป ไมมทสนสดทเรยกวา หลกแหงอทปปจจยตา หลกแหงอทปปจจยตา เปนบรมธรรม เปนความจรงของสรรพสงทงหลาย ไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรม ไมวาจะเปนเรองจกรวาล หรอเรองของปฏกรยาเคมหรอเรองของสงคมหรอเรองของความสขความทกข ลวนมกระแสของเหตปจจยทผลกดนตอเนอง ไมมอะไรเกดขนหรอทรงตวอยตามลาพงโดยไมเกยวของกบเหตปจจยอนๆ หลกแหงอทปปจจยตา จงเปนเครองมอทรงทจะวเคราะหสงตางๆ อยางเปนเหตเปนผล และเปนทางแหงปญญาโดยแท มใชทางแหงอารมณ สงคมกเชนเดยวกนกบสรรพสงทงหลายทมความเปนอนจจง นบตงแตมนษยแยกตวออกมาจากลงใหมๆ ยงอาศยการลาสตวเปนอาหารตอมาตงบานเรอนเปนหมบานเกษตรกรรม และมาสรางเปนเมองใหญๆ ขนอยางปจจบน การรบร ความคด และพฤตกรรมของมนษย ทเรยกวา ชวตจตใจยอมเปลยนแปลงไปมากมาย ในขณะทสงคมมนษยไดววฒนาการจากสงคมแบบสตวมาเปนสงคมทสลบซบซอน สงคมของสตวไมไดเปลยนแปลงมามากเทา ถาถามวาเหตปจจยอะไรททาใหสงคมของมนษยกบสงคมของสตวแตกตางกนถงเพยงน คาตอบคอ การสะสมความรและเทคโนโลยของมนษย สตวไมมการสะสมความรและไมมเทคโนโลย แตมนษยเรยนรไดมากและพฒนาเทคโนโลยขนมาไดเรอยๆ สะสมและถายทอดความรและเทคโนโลยเหลานมากขนๆ ความรและเทคโนโลยเหลานเปนเหตปจจยใหลกษณะทางสงคมเปลยนแปลงไป ในขณะทสงคมเปลยนแปลงไป ความสมพนธระหวางมนษยกเปลยนแปลงไปเหลอคณานบ ในสงคมดกดาบรรพและในขณะทตงบานเรอนเปนหมบานยงไมมการไดเปรยบเสยเปรยบกนมาก เพราะแตละบานกตางทามาหากนของตวเอง ไมเกยวของกนมากกบบานอนหรอไมเกยวของกนเลยกบเมองหรอกบตางประเทศ แตความเกยวของสมพนธของมนษยในปจจบนไดเปลยนไปในเชงทมการไดเปรยบเสยเปรยบกนมาก ทงระหวางบคคลกบบคคล ระหวางเมองกบชนบท และระหวางประเทศ ความทกขของบคคลจง

155

ไมไดขนอยกบตวของตวเองเกอบทงหมด คลายสมยโบราณอกตอไป แตขนอยกบสงคมทงในและนอกประเทศเปนอยางมากอกดวย ผมทนและเทคโนโลยยอมไดเปรยบและเอาเปรยบทาใหผทไมมยากจนลงได ฝรงเปนเจาของทนและเทคโนโลยจงมอานาจมอานาจมาก เดมทกใชอาวธเทยวยดประเทศนอยใหญไวเปนเมองขนทเรยกกนวาจกรวรรดนยม และบงคบใหประเทศตางๆ ตองรบเทคโนโลยเขาไปซงทาใหสงคมเปลยนแปลงอยางรวดเรว โดยประเทศตางๆ ยงปรบใจ ปรบการกระทา ปรบวฒนธรรม และปรบระบบไมทนตอการเปลยนแปลงของสงคม ทาใหเกดความปนปวนขน นอกจากนนการแยงผลประโยชนระหวางประเทศมหาอานาจทาใหเกดสงครามนอยใหญ รวมทงสงครามโลก 2 ครง ซงประเทศไทยกไดรบความกระทบกระเทอนดวย ในระยะหลงแมตางประเทศจะเลกการยดครองในทางทหารโดยตรงไปมากแลว แตกมการยดครองหรอครอบงาทางการเมอง เศรษฐกจและทางความคด ซงมผเรยกวา จกรวรรดนยมแผนใหม ทาใหประเทศดวยพฒนาหรอประเทศกาลงพฒนาอยางประเทศไทย ไมสามารถทจะเปลยนทศทางไปในทางทจะพฒนาเพอการพงตนเองได ในขณะทครงกรงสโขทยและกรงศรอยธยา ชวตของชาวบานไทยไมเกยวของกบความเปนไปในโลก หรอไมเกยวของแกกนและกนมากนก ในสมยปจจบนเราเหนความเกยวของเชอมโยงของกาย ใจ สงแวดลอม ระบบการเมอง เศรษฐกจ วทยาศาสตรเทคโนโลย ระบบการบรหารประเทศ ระบบการทหาร และการตดตอสมพนธกบตางประเทศ ตามหลกอทปปจจยตาชดเจนและเปนไปในเชงทวา ชนบทเสยเปรยบเมอง คนจนสวนใหญเสยเปรยบคนรวยสวนนอย และประเทศไทยเสยเปรยบตางชาต และประเทศไทยพงตนเองไมได ความเชอ การเมอง เศรษฐกจ ระบบราชการ ระบบการศกษาและระบบอน ๆ เทาทผานมาไมชวยใหประเทศหลดพนจากสภาพทพงตนเองไมได ฉะนนในสภาพหรอทศทางปจจบน แมพระสงฆจะใหศลวนละหลายหมนเทยว ถงแมจะมชาวพทธทประพฤตปฏบตดจานวนหนงและถงแมจะมผปรารถนาดอน ๆ กยงไมเพยงพอทจะสรางความอยเยนเปนสขขนไดในสงคมไทย เพราะทศทางสภาพ ระบบตาง ๆ ลวนผลกดนสงคมไทยไปในทางอยรอนนอนทกข และความเสอมโทรมทางมนษยธรรมยงขน ยงเมอชาวพทธไทยบอกวาถาจตใจดเสยอยางทกอยางจะดเอง อยางอนไมตองทาอะไร การเมองไมสาคญ เศรษฐกจไมสาคญ ระบบราชการไมสาคญ หรอเชอกรรมเวรแบบผดๆ อนไมสอดคลองกบหลกอทปปจจยตาหรองมงายหลงไหลในไสยศาสตร ซงพระพทธองคทรงประณามอยางหนกหนา แตไดรบการสงเสรมสนบสนนโดยรฐบาลเหลานลวนเปนสลพพตปรามาสและเปนเหตปจจยททาใหแกปญหาสงคมไมได “นตถ ปญญาสมา อาภา” แสงสวางเสมอดวยปญญาไมม การแกปญหาของสงคมนนตองการ ปรชาญาณ (wisdom) ทรแจงแทงตลอดทงทางโลกและทางธรรม มความจาเปนอยางยงทชาวพทธจะตองศกษาแกนแทของพทธธรรมใหถกตองลกซงยงขน และศกษาใหรเทาทนความสลบซบซอนของสงคมปจจบนและความเกยวของสมพนธในปจจยาการทงมวลของสงคม เชน การเมอง เศรษฐกจ ระบบราชการ ระบบการศกษา ความสมพนธกบตางประเทศ อทธพลของวทยาศาสตรเทคโนโลยทงทมอยแลวและกาลงเกดขนอกอยางรวดเรว ซงจะทาใหสงคมเปลยนแปลงไปอกอยางมากมาย ในสมยโบราณประเทศของเรามความอดมสมบรณอยางทเรยกวาในนามปลาในนามขาวเปนสงคมทสขสบาย แตขณะเดยวกนความสขสบายทาใหเกดความประมาทหรอความไมพรอมทจะเผชญกบภยพบตสมยใหม ในสมยโบราณถงเราจะมนสยเรอยๆ เฉอยๆ ขาดอทธบาท 4 ไปบาง ไมไดคดอะไรใหลกซงบาง

156

ไมมนสยในการวางแผนบาง ขาดการทางานเปนระบบบาง ไมมนสยในการรวมมอกนทางานบาง หลงงมงายในไสยศาสตรบาง กไมเปนไร เพราะในนามปลา ในนามขาว แตเมอรบอารยธรรมวตถนยมเขามาอยางคอนขางกะทนหน สงคมเปลยนแปลงโดยรวดเรว นสยและความเคยชนแตเดมไมเพยงพอแกการแกปญหาสงคม จงปนปวนเควงควางไปหมด ทงในทางการเมอง เศรษฐกจ ระบบการปกครอง ระบบการศกษา ศาสนา และวฒนธรรม คณภาพของประชาชนเปนสงสาคญทสดในการพฒนาสงคม ถาเรามคนทมความรความสามารถและมคตธรรมสงกมทางทจะพฒนาสงคมใหอยเยนเปนสขไดงาย คณภาพของคนกบการพฒนาระบบและสงแวดลอมตองควบคและประสานสอดคลองกน ระบบการเมอง เศรษฐกจ ระบบราชการ ระบบการศกษา สถาบนทางศาสนา ในสภาพปจจบนไมอยในฐานะทจะพฒนาคณภาพของประชาชนไปสความอยเยนเปนสขได อวชชา นาความทกขมาใหมนษยในฐานะปจเจกบคคลฉนใด อวชชาในทางสงคมกนาความทกขหรอปญหาทางสงคมมาใหประเทศฉนนน เราไมสามารถแกปญหาของประเทศไดดวยอวชชา ประเทศในยามนตองการวชชาหรอความรจรงรแจงแทงตลอดทงในทางธรรมะทางวฒนธรรม ทางวทยาศาสตรเทคโนโลย และทางรฐศาสตร เพอสรางปรชาญาณขนในชาต แททจรงมหาวทยาลยควรเปนแหลงสรางปรชาญาณในชาตไดอยางสาคญ แตมหาวทยาลยไทยไดลมเหลวแลวเกอบสนเชงในการสรางปรชาญาณใหชาต เพราะระบบราชการเปนสาคญ มความจาเปนอยางรบดวนทจะตองแกไขเปลยนแปลงระบบราชการบรหารประเทศ กอนทจะระบบเชนนจะผลกดนประเทศไปสหายนะยงขน ในขณะเดยวกนประเทศควรมแหลงทจะสงเสรมการสรางปรชาญาณในรปใหม ซงจะเรยกวาสถาบนหรออาศรมเพอพฒนาสงคม หรอชออนกตามททงของรฐบาลและเอกชน สวนของรฐบาลนนจะตองสรางโดยพระราชบญญตพเศษทไมใหเหมอนหนวยราชการเยยงมหาวทยาลยในปจจบน สวนของเอกชนนนมใชเพยงมลนธกระจอกประเภทวดวายกระตว แตรฐบาลควรสงเสรมใหองคกรเอกชนเขามามสวนในการสรางปรชาญาณในชาตอยางจรงจง จะตองมกฏระเบยบและการสงเสรมใหสอมวลชนของรฐบาลทงหมดเผยแพรความรทมประโยชนไปสประชาชนอยางกวางขวาง และลดการโฆษณาสงทเปนพษเปนภยทางวตถนยมลง รฐบาลกด รฐสภากดและหนวยงานอนๆ กด ควรจะใชขอมลทไดมาจากการศกษาวจยทางวชาการประกอบการตดสนใจมากขนมใชอาศยปฎภาณไหวพรบเฉพาะหนาเปนสวนใหญ ประเทศไทยมโอกาสทจะสรรคสรางทงทางวตถ ทางระบบระเบยบในสงคม และทางจตใจ เพอพฒนาไปสสงคมทอยเยนเปนสขได หากประเทศมสมมาทฏฐและสมมามรรคา ทงนขนอยกบวา ชาวพทธจะเขาใจพทธธรรมแทยงกวาพทธเทยมทระบาดอยทวไป และนามาประยกตใชไดทนการทนเวลาหรอไมเพยงใด 10.6 สงคมเขาสโลกาภวตน คนตองขนสโลกตถจาร104

105 เมอพดสภาพของสงคมไทยในปจจบน เวลานแทบจะไมมใครพดในแงดเลย มแตพดในแงของความเสอมโทรม เรองของปญหาตางๆ เรองของความนาเปนหวง นาหนกใจทงนน ยงปรากฏเปนขาวใหเหนทงทางสอโทรทศน และสอหนงสอพมพรายวนแทบทกวน

105 สรปจาก พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), ธรรมกบไทยในสภาพการณปจจบน, (กรงเทพฯ:โรงพมพครสภาลาดพรอม,2541) หนา 4-6.

157

มองในแงธรรมะ ไมวาสถานการณจะเสอมโทรม นากลวและเลวรายเพยงใดกตาม จะตองถอเอาประโยชนจากมนใหได ตามหลกพระพทธศาสนาวา คนทประสบสงเลวรายทสด ถารจกใชปญญาพจารณากสามารถหาประโยชนจากมนได อยาวาแตเรองทไมนาพอใจเลย แมแตสงทนากลวทสดคอความตาย ทางพระถอวาแมในวาระสดทายของชวตกยงสามารถเอาประโยชนจากความตายมาใชในทางปญญาทาใหบรรลธรรมสงสดและเขาถงประโยชนสงสดของชวตได เพราะฉะนนอยาไปหมดหวง อยาไปทอใจ มองในแงธรรมแลวตองทาใจได วางใจใหถกและตองมองปญญา หมายถงมองตามความเปนจรง เชนมองตามเหตปจจย และรกษาจตของตนเองใหเปนอสระได อยางนอยกเหนความเปนอนจจงของสงคม การทอะไรๆ เปลยนแปลงไปนน ไมใชวามนจะเปลยนแปลงไปอยางเลอนลอย แตตองมเหตปจจยททาใหเปลยนแปลงไป ถามนเปลยนแปลงไปในทางเสอมโทรม กตองมเหตปจจยทไมดทจะทาใหเกดความเสอมโทรมนน ถาตองการใหสงคมมความเจรญงอกงาม กตองพยายามแกไขเหตปจจยทไมด และสรางสรรคเหตปจจยทดขนมาแทน ฉะนนอยาไปมวเศราเสยใจหรอทอใจอย จตใจจะหดห ไมมประโยชน ตองทาใหใจใหสบายและเปนอสระ แตถามองเปนอสระแลวนอนสบาย กไมถกตองเชนกน เปนการตกอยในความประมาท เมอทาใจใหเปนอสระแลวตอจากนนจะตองพจารณาดวยปญญาอนแทจรง ทไมมกเลสเขาไปครอบงาหรอปรงแตงทจะทาใหผดพลาดหรอบดเบอนไป เมอมองตามความเปนจรงหรอตามเหตปจจยกจะทาใหแกปญหาได เหตการณรายทเกดขนนน ในแงดกเปนเครองเตอนสตททาใหตนตวรบลกขนมาคนหาเหตปจจยและแกไขตอไป เพราะถาหากไมมเหตรายปรากฏกอาจจะหลงเพลนกนตอไป ฉะนนธรรมจงเปนประโยชนแกคนเราตงแตตนเรมแตสอนวา เมอประสบกบสถานการณทเลวราย เราจะตองหาทางเอาประโยชนจากมนใหได แปลงวกฤตใหเปนโอกาส และตองใชหลก 2 ประการคอ

1. ใชปญญาวเคราะหวจยใหรเทาทน มองเหนความจรงหยงถงเหตปจจยในสงทงหลาย

2. มสตเตอนตวใหลกขนมาเรงแกไขปญหาตาง ๆ โดยไมประมาท เมอทาไดอยางนกจะรกษาอสรภาพของชวตไวได และสามารถทากจเพอสงคมสาคญ ขอสาคญทจะตองระวงตวเองไมใหตกไปในทสด 2 อยาง ของคน 2 จาพวก คอ

1. พวกทเหนสภาพสงคมเลวรายไมนาปรารถนาแลว กมความโนมเอยงทจะปลกตวหลบลหนไปเสย

2. พวกทเหนสภาพสงคมวาเลวราย แกไปไมไดแลว กเลยปลอยมนไปตามยถากรรม ไมอยากแกไขอะไร เลยอยไปวน

การแกปญหาตองใชทางสายกลาง คอทางแหงปญญา โดยเรมตนกตองใหจตใจของตวเองตงหลกไดวา ในทามกลางสภาพทเลวรายอยางนเราจะตองมชวตทดงามได พรอมกนนนกไมทงความเพยรพยายามทจะแกไขปญหาของสงคม คนทยงพฒนาตนไดมากเทาไร กยงพรอมทจะรบผดชอบตอโลกไดมากเทานน คอจะชวยใหโลกบรรลจดหมายดวยการบาเพญกจตามอดมคตทวา “พหชนหตายะ พหชนสขายะ โลกานกมปายะ” ซงแปลวา ผพฒนาตนดแลวทากจ เพอประโยชนเพอความสขแกชนจานวนมาก และเพอเหนแกความสงบสขของโลกทงหมด ในปจจบนมนษยไดเขาสยคโลกาภวตน คอสภาพความเจรญของโลกแผขยายทวไป มอทธพลครอบคลมและครอบงาโลก เชน ขาวสารขอมลทแพรไปทวโลก ระบบธรกจแบบแขงขนหาผลประโยชนทแผขยายไปทวโลก เทคโนโลยตางๆ ทยอมรบกนไปทวโลก ปญหายาเสพตดทระบาดไปทวโลก ตลอดจน

158

ปญหาสงแวดลอมทคกคามไปทวโลก การเอารดเอาเปรยบกนมากขน คนมความเหนแกตวกนมากขน นาใจเออเฟอความเอออาทรกนแทบหาไมได ยคโลกาภวตนมทงสวนทดและไมด สวนทปญหานนมมากมายตามตดมากบความเจรญแทบทกอยาง การทคนทงหลายบนวาพดกนถงปญหาตางๆ กเปนเครองฟองวา ยคโลกาภวตนยงเปนสภาพทไมพงประสงค สภาพการณเชนนเปนการเรงเราใหเราหวนกลบมามองคตเดมตามหลกการพทธศาสนา คอ “โลกานกมปะ” มาสรางดลยภาพในโลกยคโลกาภวตน ไดแกการมนาใจตอผอน ความหวงดปรารถนาดใหผอนมความสข มจตใจประกอบดวยเมตตา คอความรก ความปรารถนาด อยากจะสรางสรรคความสขใหแกเพอนมนษย และกรณา คอความปรารถนาทจะปลดเปลองความทกขของสงคม การปฏบตตามหลกการน เรยกวา “โลกตถจาร” ผประพฤตประโยชนแกโลกหรอดาเนนชวตใหเปนประโยชนแกโลก โลกยคโลกาภวตนกจะเปนโลกแผกวางดวยความรกความปรารถนาดตอกนใชเทคโนโลยตางๆ เพอการสรางสรรคสงดงาม กาจดสงชวรายใหออกไปสงคมมนษย เชนนแลวความสงบสขกแผกวางไปทวโลก 10.7 แกปญหาสงคมไทย ตองรและแกใหตรงเหตปจจยจรง105

106 ปญหาของสงคมไทยในปจจบนจะมวธแกไขไดอยางไรนน จะตองยอมรบกอนวา การแกปญหาตองเรมดวยการรเหตปจจย เหตปจจยแหงปญหาของสงคมไทยในปจจบนมมาก แบงโดยยอเปน 2 ประเภท คอ

1) เหตปจจยในวงกวางของสวนรวม 2) เหตปจจยในวงแคบของแตละคน

ประการแรก มองในวงกวางของสวนรวม ปญหาของสงคมไทย ปจจบนนมมาก และเหตปจจยกมมาก แตปจจยทเปนตวการใหญอยางหนง คอคนไทยขาดจดหมายรวมของชาต หรอขาดอดมการณของสงคม คอขาดจดหมายรวมกน ทจะรวมใจและรวมความคดของผคนในสงคมใหเปนอนหนงอนเดยวกน และมงไปในทศทางเดยวกน เราอาจจะพดวา ใหทกคนมจตสานกรบผดชอบตอสงคม ใหเหนแกประโยชนสวนรวมมากกวาประโยชนสวนตว แตกพดกนไปลอยๆ คาวาประโยชนสวนรวมนนไมมเปาหมายทชดเจนวาจะเอาอะไรและจะไปทางไหน ไมรวารบผดชอบตอสงคมทจะเดนไปทศทางไหน ถาเรามจดหมายททกคนตะหนกและมจตสานกคดหมายใฝฝนอยตลอดเวลา ใจคนทรวมเปนอนเดยวนจะทาใหกจกรรม พฤตกรรม ภมปญญาตางๆ มาระดมรวมกนเขาทาใหเกดผลสาเรจได การสรางสรรคจะเกดขน และปญหาตางๆ มากมายจะเบาบางไปเอง โดยไมตองหนกแรงสญเสยเวลาในการแกไข เชนในโรงเรยนเดกทะเลาะกนวนวาย ถามววนแกปญหาแตละอยางกไมรจกจบ แตถาใหมกจกรรมททกคนเหนคณคารวมใจกนทจะสรางสรรคขนมาสกอยางหนง พอทกคนมาใสใจทากจกรรมน จะปรากฎวาปญหาตางๆ หายไปเอง สงคมกเชนเดยวกน ในเมอไมมจดหมายรวมอนใหญททกคนใสใจคดหมายรวมกนวาจะทาใหได แตละคนกเลอนลอย แลวกมวแตครนคดถงประโยชนสวนตวเปนใหญ กลายเปนวาเราไมมแรงทจะไปแขงขนกบสงคมอนกเลยตองแขงตกนเอง เวลาน สงคมไทยเปรยบเหมอนกนไกในเขง ในเทศกาลตรษจนเขาจะเอาไกเปดใสเขงไปขนเขยง เพอทาเปนเครองไหวเจาในตรษจน แลวคนกไดกนดวย ไกทงหลายแตละตวในเขง มองไปทางไหนกเหนแต

106 เรองเดยวกน, หนา 8-12.

159

พวกเดยวกน แลวกกระทบกระทงกน จกตกนวนวาย จนกระทงในทสดกไปขนเขยงตายไปดวยกนทงหมด สงคมไทยทไมจดหมายรวมใหญทจะรวมสายตาใหมองไกลออกไปขางนอกนน แตละคนกจะจองมองแตพวกตวเอง มองกนไปมองกนมากมแงทจะกระทบกระทงกนแลวกขดแยงทะเลาะววาทกนไป ในทสดกจะมสภาพเปนอยางนนเหมอนกนหมด ตงแตระดบใหญทสดในประเทศลงมาจนถงเลกทสด ประการทสอง มองอยางแคบทตวคนแตละคน เมอมองในวงแคบจะเหนวาปญหาตางๆ มาจากตวคนแตละคนนเอง และทตวคนแตละคนนนปจจยสาคญทสดคอคณภาพของคน คณภาพของคนมเทาไรกสรางสงคมไดเทานน คณภาพของคนจะเกดขนไดอยางไร กตองพฒนาคน อะไรเปนตวตวพฒนาคนกคอการศกษา ปจจบนนกยอมรบกนทวไปและเนนกนมากในเรองการพฒนาคน อยางไรกตาม การพฒนาคนนนยงมปญหาทวา กระบวนการพฒนาคนนนเปนทนาพอใจหรอไม ทงทรอยแลววาจดเนนคอตองพฒนาคนเพอสรางคณภาพคน แตเราจะพฒนาคนกควรจะรวาจะใหคนเปนอยางไร สงคมไทยกอยากจะบรรลความสาเรจในการแขงขน ซงเปนคานยมของยคนคอการมชยชนะ คนทจะมชยชนะไดตองมความเขมแขง ถาเราหนมามองดคณภาพของคนไทยทอยในระบบแขงขนนวาสามารถเอาชนะไดหรอไม เชนดวามความเขมแขงพอไหม เรากจะมองเหนตดสนไดพอสมควร ถาคนไทยจะชนะการแขงขนในเอเชยหรอในโลกกตาม คนไทยจะตองมคณภาพขอทหนง คอตองมความเขมแขง ปจจบนคนไทยมความเขมแขงเพยงพอหรอไม เมอดไปเรากลบมองเหนในทางตรงขามวาสงคมไทยในปจจบนกาลงออนแอ และดจะออนแอลงไปเรอยๆ ถาสงคมไทยออนแลวจะไปแขงขนกบสงคมอนไดอยางไร ฉะนน ขณะนสงทจะตองทาใหไดคอ ตองพฒนาคนไทยใหมความเขมแขงขนมา เขมแขงทงทางรางกายสขภาพด ความคดพลงทางปญญาความรความสามารถ 10.8 เหตปจจยททาใหสงคมไทยออนแอ106

107 สงคมไทยเรามภมหลงทเปนเหตปจจยแหงความออนแออยหลายประการ ตามธรรมมนษยนนเมอถกทกขบบคนหรอถกภยคกคามกจะลกขนมาดนรนขวนขวายหาทางแกปญหา จงเปนเหตเรงเราใหเขมแขง แตเมอสขสบายกมแนวโนมทจะนอนเสวยสข สงคมไทยนนโดยทวไปเปนสงคมทสะดวกสบาย ไมคอยมทกขภยมาบบคนคกคาม จงเปดโอกาสใหเพลดเพลนมแนวโนมเอยงทจะเฉอยชาและนอนเสวยสขแลวกออนแอ ถาไมรจกระวงตวกจะตกอยในความประมาท เมอประมาทกยงออนแอลงไปอก

คนไทยมภมหลงและสภาพแวดลอมเอออานวยทจะใหออนแอซงจะตองตระหนกและพยายามระมดระวงไมปลอยตวใหออนแอตามสภาพแวดลอมทใหโอกาสนน คนทประมาทกคอคนทไมรใชโอกาสใหเกดประโยชน แทนทจะไดประโยชนจากสภาพแวดลอมทเอออานวย กกลายเปนวาเอาโอกาสนนมาเปนเครองเปดชองทางแหงความเสอมและทกขภยใหแกตนเองหรอแกสงคมของตน

เพราะฉะนน สภาพแวดลอมทเอออานวยนจงเปนเครองมอวดคณภาพของคนไทยดวยวา คนของเรามศกยภาพในการพฒนาแคไหน เมอโอกาสดมอยอยางชดเจนแลวเรากควรจะเอามนมาใชประโยชน เพราะถาเราใชเปน สภาพทดนนกกลายเปนขอไดเปรยบ แตเทาทเปนมาคนไทยโดยทวไปไดปลอยตวใหเพลดเพลนอยภายใตอทธพลหลอหลอมชกจงในทางลบของสภาพแวดลอม คอ

107 เรองเดยวกน, หนา 15-19 , 28-32 .

160

1) สภาพอดมสมบรณของธรรมชาตแวดลอม เชน ในนามปลาในนามขาว ทาใหไมตอง

ดนรนตอส 2) สภาพการพบและรบเอาเทคโนโลยแบบสาเรจทตนเองไมตองผลต ไมตองเพยร

พยายามสรางสรรค กบทงเปนเทคโนโลยประเภทบรโภค ทมาชวยอานวยความสะดวกให เพมความสบายทจะไมตองดนรนขวนขวาย ความสมพนธของคนไทยกบเทคโนโลยเปนไปแบบรบมาเพอเสพบรโภคเปนสวนมาก ซงแตกตางจากฝงตะวนตกทมองเทคโนโลยในแงเปนผลงานจากความเพยรพยายามสรางสรรคมาตลอดกาลเวลาเปนรอยๆ ป โดยผานวฒนธรรมวทยาศาสตรอนเปนเรองของใฝร ใฝศกษา คนควางทดลองตามแนวเหตผล และมวฒนธรรมอตสาหกรรมอนเปนเรองความขยนหมนเพยร ชอบผลต คดจะทา รวมทงความอดทนสยากบากบนไมยอมแกงานหนกและความเหนดเหนอย

3) วฒนธรรมนาใจ วฒนธรรมนเปนสงดแตถาใชผดกเปนสงมาหนนระบบอปถมภและทาใหเกดความออนแอ การเปนอยางนนกเพราะคนไทยสวนใหญปฏบตธรรมตามหลกพรหมวหารไมครบ 4 ขอ คอใชเพยงขอทหนงและสองไดแกเมตตากบกรณา แตไมถงขอสามและขอสไดแกมทตากบอเบกขา แงดของหลกธรรมนทาใหคนทวไปในสงคมไทย เปนคนมนาใจพรอมทจะชวยเหลอกน แตในแงเสยแลวเมอปฏบตไมถงขอสคออเบกขา กเสยความสมดลย ทาใหคนจานวนมากมนสยชอบรอยคอยความชวยเหลอจากคนอน ไมดนรนขวนขวาย เพราะหวงพงผอนไดแลวกกลายเปนคนออนแอ

4) ลทธรอผลดลบนดาล กระแสความเชอในลทธศาสนาทมาคกบสงคมไทยม 2 สาย คอศาสนาแบบพงตนเอง ไดแกพทธศาสนา กบ ศาสนาแหงการพงอานาจดลบนดาลของสงเรนลบ ไดแกไสยศาสตร ลทธผสางเทวดา เทพเจา คนไทยปจจบนมแนวโนมไปในทางนบถอลทธพงอานาจดลบนดาลมาก เมอหวงพงอานาจภายนอกใหมาชวยเหลอ กแนนอนวาจะตองออนแอลงๆ เพราะไมคดพงตนเอง และไมพฒนาสตปญญาความสามารถ

5) คานยมเสพบรโภค สงคมไทยปจจบนมคานยมบรโภคมาก มนสยชอบซอ มคาพดถงนสยคนไทยวา “คนจนวงขาย แตคนไทยวงซอ” ตองการไดรบการบารงบาเรอเหนแกสะดวกสบายไมอยากทาอะไร ไมเปนนกผลต ไมเปนนกสรางสรรค เปนสงคมทบรโภคเทคโนโลย ไมใชสงคมทผลตเทคโนโลย จงเปนผรบและผตามคอตองคอยรอดวาใครเขาผลตอะไรใหมๆ คอยตามดตามฟงขาวและตามรบ เมอเปนผบรโภคกตองซอ เขากลอใหตดเหยอ เลยเปนผรบ เปนผตาม และเปนเหยอของประเทศผผลตเรอยไป

เมอกลาวเหตปจจยททาใหสงคมไทยออนแอในภาพรวมแลว สรปได 2 อยาง คอ

161

1. การหวงพงอานาจดลบนดาล ซงทาใหไมเพยรพยายามทจะทาการใหสาเรจดวยตนเอง ซงเกดขนจากวฒนธรรมนาใจทเสยดล และความเชอในลทธไสยศาสตร อานาจฤทธเดชปาฏหารย

2. การเหนแกความสะดวกสบายและคานยมเสพบรโภค ชอบความโกเก เปนตน ขอนเกดจากความเพลดเพลนปลอยตวตามธรรมชาตแวดลอมทสะดวกสบาย ไมมภยคกคาม และเคยชนกบการเสพบรโภคเทคโนโลยสาเรจรปอนผลตเสรจมาแลว

เพอรบมอและแกไขเหตปจจยดงกลาวน ผบรหารประเทศ นกการศกษาและคณะสงฆจะตองมาตกลงกาหนดเปนแนวทางใหชดเจนวา เราจะพฒนาคนของเราอยางไร และพรอมกนนนกจะตองทาตวเปนแบบอยางดวย ถาแก 2 ขอนไมไดสงคมไทยคงจะตองยาอยกบท หรอไมกถอยหลง การหวงพงอานาจดลบนดาล สาระสาคญของลทธความเชอถอเทพเจา ผสาง เทวดา ปาฏหารยหรอไสยศาสตร กคอหวงอานาจดลบนดาลจากภายนอกมาทาให หรอรอคอยความชวยเหลอ ประเดนอยทวาการหวงหรอรอความชวยเหลอนนดหรอมโทษ ไมวาอานาจหรอฤทธเดชนนจะมจรงหรอไมจรงกตาม ถาหวงพงหรอรอความชวยเหลอแลวมโทษ เกดผลเสย ถงจรงกไมควรไปหวงพง การหวงพ งอ านาจดลบนดาลนพระพทธศาสนาเหนว าม โทษมาก ทานจง ใหพ งตนเอง พระพทธศาสนาไมปฏเสธเทวดา ทานสอนใหแผเมตตาและทาบญอทศใหเทวดา พระสวดมนตกชมนมเทวดาคอเชญเทวดาทกหมเหลามาฟงธรรมดวย แตอยาไปออนวอนรอคอยความชวยเหลอหรอหวงพงเทวดา พระพทธเจาเปนยอดของผมฤทธ ทรงปราบฤาษโยคชฏลทอวดฤทธไดหมด แตขอใหตรวจดเถด ตามประวตการบาเพญพทธกจตลอด 45 พรรษา พระพทธเจาไมเคยใชฤทธบนดาลผลสาเรจใหใครเลย แมแตคนเดยว เพราะหลกพระพทธศาสนาไมตองการใหคนงอมองอเทาคอยรอหวงพงผอน แตทานสอนใหทาการใหสาเรจดวยความเพยรของตน ฉะนนจงบอกไดเลยวาการหวงพงอานาจดลบนดาลนนไมถกตอง ทานไมไดปฏเสธวาไมมหรอไมจรง พทธศาสนาถอวา การปฏบตใหถกตองในเรองนเปนขอสาคญมาก จงมหลกอยในองคของอบาสกอบาสกาวาไมใหถอมงคลตนขาวใหหวงผลสาเรจจากการกระทา และมนใจในการกระทา มฉะนนจะเปนคนโอนเอนไมมนใจในตวเอง การหวงพงอานาจดลบนดาลจากภายนอกม 2 อยาง คออานาจดลบนดาลจากสงเรนลบ กบ อานาจดลบนดาลจากคนดวยกนทมทรพยมอานาจมากกวา การหวงพงอานาจดลบนดาลจากเบองบนภายนอกขดกบหลกพระพทธศาสนาในขอทสาคญ 4 ประการคอ

1. ขดหลกการทาใหสาเรจดวยความเพยรของตน คอ หลกกรรมวาท และหลกวรยวาท 2. ขดหลกการฝกฝนพฒนาตน คอ หลกไตรสกขา 3. ขดหลกเรงทาการดวยความไมประมาท โดยใชเวลาใหเปนประโยชน ดงทพระพทธเจา

ตรสสอนวา “ขโณ โว มา อปจจคา” เวลาแมขณะหนงอยาใหลวงเลยทานไปเสยเปลา นคอ “หลกอปปมาทะ”

162

4. ขดหลกพงตนเองและความเปนอสระ ซงสอนยานกวาพงทาตนใหเปนทพงของตนเองได เพอใหบรรลจดหมายแหงความหลดพนมอสรภาพทแทจรง คอ หลกพงตนเอง และวมตต

การหวงพงอานาจดลบนดาลภายนอก จากมนษยดวยกนกตามหรอจากสงเรนลบทมองไมเหนกตาม ไมเฉพาะขดกบหลกพระพทธศาสนาในแงการพฒนาชวตของบคคลเทานน แตยงมผลรายในแงสงคมดวยกลาวคอ ในแงสงคมนน การทคนมวหวงพงอานาจจากภายนอกมาชวยเหลอ จะทาใหเขามองขามเพอนมนษยรวมถนรวมชมชนไปหมด เพราะวาเมอคนตองการผลประโยชนหรอความสาเรจ และผทจะใหผลประโยชนหรอบนดาลความสาเรจแกเขาอยขางนอกไมเกยวกบเพอนมนษยในชมชนและทองถน เขากจะไมตองคานงหรอใสใจถงเพอนรวมชมชน ดงนน ความหวงพงอานาจภายนอกนจงทาใหคนไมแสวงหาความรวมมอจากเพอนมนษยทอยในชมชนหรอในทองถนของตน ซงขดกบหลกประชาธปไตยทวา การจะพฒนากจการใดใหสาเรจ คนในชมชนจะตองรวมกนคดรวมกนทา มนษยทอยในชมชนทกคนจะตองระดมศกยภาพความรความสามารถมาชวยแกปญหา แตถาคนมวหวงพงอานาจดลบนดาลภายนอกมาชวยเหลอ กไมตองหาความรวมมอจากคนทอยในชมชนดวยกน การพฒนาประชาธปไตยกเปนไปไมได ไมมสาเรจ มนษยตองไมรอคอยความชวยเหลอจากเทวดา แตตองรบทาการตามเหตปจจยใหเตมความสามารถ มฉะนนมนษยกจะไมพฒนา พระพทธศาสนาสอนเรองนไวชดเจน ถามนษยไมเพยรพยายามทาการใหสาเรจ กคอไมพฒนาตนเอง แลวกจะจมอยอยางน ไมไปไหน แตถาเราสปญหาเจอปญหาไมโยนไปใหเทวดาแก ตวเองพยายามคดแก การคดแกนนกจะทาใหเกดปญญา กวาจะแกปญหาไดสาเรจ ตวเองกไดพฒนาไปมาก ปญญากเกดขนมาก ถาเรายงคดไมสาเรจ ลกหลานมาคดตอ สงคมกมการพฒนา สงคมกจะพฒนามาไดกเพราะเจอปญหาแลวพยายามดนรนหาทางแกไขกนมา ฉะนนในการพฒนาสงคมไทยตามหลกพระพทธศาสนา ตองพฒนาคนใหมคณสมบตพนฐานดงตอไปน

1. ถอหลกทาการใหสาเรจดวยความเพยรพยายาม ทเรยกวา หลกกรรม 2. ถอหลกเรยนรฝกฝนพฒนาชวตใหดยงขนเรอยไป ทงทางพฤตกรรม ทางจตใจ และทาง

ปญญา ทเรยกวา หลกไตรสกขา 3. ถอหลกทาการทงหลายอยางเรงรดไมรอเวลาดวยความไมประมาท ทเรยกวา

หลกอปปมาทะ 4. ถอหลกทาตนใหเปนทพงเพอพงตนเองไดและเปนอสระ ทเรยกวา หลกอสรภาพแหง

การพงตนได หลกการดงกลาวน ชาวพทธตองถอปฏบตอยางจรงจงมนคงและเมอมปญหาเกดขนในสงคมตองพยายามชวยแกปญหา การชวยกนแกปญหาจะทาใหชมชนเขมแขงขนมาเอง

163

คานยมเสพบรโภค เรองทสอง คอ เรองคานยมเสพบรโภค หมายถงการเหนแกความงายสะดวกสบาย เปนนกเสพบรโภค เอาแตสนกสนาน รวมไปถงคานยมทชอบโกเก เอาพฤตกรรมเสพบรโภคมาอวดกน ไมเปนนกผลต ไมขยนอดทน ไมสงาน เมอคนไทยไมเปนนกผลต สงคมไทยกไมเขมแขง โดยเฉพาะเมอมองอยางเปรยบเทยบกนในระบบแขงขน ขณะทสงคมไทยเปนสงคมทบรโภคเทคโนโลย ไมใชสงคมทผลตเทคโนโลย สงคมไทยกยอมเสยเปรยบเพราะเปนผรบ เปนผตาม และเปนเหยอของสงคมทเปนผผลต เปนฝายถกกระทา ถกกาหนด หมดความเปนตวของตวเอง ไมมอสรภาพ ยงกวานน เมอรบเทคโนโลยมาแลว เรายงนามาใชเพอการเสพมากกวาใชเพอการศกษาและสรางสรรค และไมรจกหาความสขจากการใชเทคโนโลยเพอการสรางสรรค การแกปญหาในเรองนตองเปนการแกระยะยาวและแกใหถงเนอตวหวใจของการศกษา หมายความวา การศกษาจะตองพฒนาคนขนมาเปนนกศกษาและนกสรางสรรค ไมใชใหมาเปนนกเสพบรโภค ซงกคอกลายเปนคนไมมการศกษา เวลานเมองไทยเตมไปดวยนกเสพบรโภค หานกศกษาและนกสรางสรรคไดยาก สาระของการศกษากคอการพฒนาคน ททาใหเขาเปลยนแปลงจากผเปนอยเพยงเสพบรโภคมาเปนผมชวตทรจกศกษา เมอมองในแงนกหลายเปนวา ในสงคมไทย การศกษายงไมไดเรมตนเลย เพราะสงคมไทยยงคงเปนเพยงสงคมของนกเสพนกบรโภค ยงไมมอะไรเปลยนแปลง ในการสรางสงคมไทยใหเขมแขงนน ความเขมแขงแบงออกได 3 ระดบ คอ

1. ความเขมแขงทางพฤตกรรม (ศล) 2. ความเขมแขงทางจตใจ (สมาธ) 3. ความเขมแขงทางปญญา (ปญญา)

คนสวนใหญจะมองแคภายนอก คอดแคความเขมแขงทางพฤตกรรม เชน การแสดงออกทางรางกาย และทางวาจา ความเขมแขงทางพฤตกรรมไมใชความกาวราวแขงกระดาง ความเขมแขงทางพฤตกรรมทยอมรบได คอความขยนขนแขงจรงจงในการทางาน แตถงกระนน ถามแตการเขมแขงทางพฤตกรรมอยางเดยวกยงไมใชความเขมแขงทแทจรง ความเขมแขงทแทตองเกดจากฐานภายใน คอทางจตใจและปญญา เชน การไมเปนผคอยรอความชวยเหลอจากภายนอก แตมกาลงใจเขมแขงมงมนตงใจเดดเดยว พยายามทาการทงหลายใหสาเรจดวยตนเอง โดยใชปญญาเปนเครองมอในการแกปญหา เมอเปนดงนกจะเปนผชนะอยางแทจรง สามารถฟนตวและแมแตขนไปนาเขาได ผนาทแทจรง คอผนาทางปญญา สงคมไทยจะตองเลอกเอาวาจะเปนผทางเศรษฐกจ หรอเปนผนาทางปญญา ถาคดแคจะเปนผนาทางเศรษฐกจกตองพดวา มวสยทศนแคบ ยคนเปนยคของโลกแหงขาวสารขอมล ชยชนะทแทจรงอยทปญญา และปญญานจะเปนตวผนเงนอกทหนง ถาไมชนะทางปญญาจะชนะจรงไมได แมแตเงนเองกตองเอามาทาใหเปนปจจยแหงปญญาใหได ปจจบนนทสาคญทสด คอสงคมไทยใหความสาคญแกปญญานอยอยางยง แทบจะพดไดวาเปนสงคมทไมนยมปญญา เอาแตผลประโยชนนยมแตเงน อยากจะเปนผนาทางเศรษฐกจ ซงไมใชเปนผนาทแทจรง และนาไมสาเรจ อยามวภมใจกบเศรษฐกจกลวงใน เศรษฐกจขายทนเกาเศรษฐกจตามกระแส ทพลอยฟฟาไปตามสถานการณ โดยไมมความสามารถอยในตวเอง เศรษฐกจจะมคณคาและเขมแขงจรง ตอเมอเอามาใชเปนฐานของการพฒนาใหเกดความสามารถขนมาในตวเรา โดยเฉพาะจะตองเอาเศรษฐกจมาทาใหเปนปจจย

164

แหงปญญาใหได สงคมไทยจงจะพฒนา และปญญาจะมาเปนหลกประกนใหแกเงนตราตอไป เวลานสงคมไทยใหความสาคญกบการศกษาเพอพฒนาปญญานอยเหลอเกน การใหความสาคญแกเศรษฐกจนนถกตอง แตมสงทสาคญกวานน เศรษฐกจและเงนนนเปนปจจย ไมใชจดหมาย ปจจย หมายความวา เปนเครองสนบสนนใหเขาถงซงสงทดงามกวานน การพฒนามนษยไมไดอยทเงนตรา แตกตองมวตถเปนเครองอาศย ทางพระพทธศาสนาเรยกยาวาเปนปจจย เราขาดมนไมได แตมนกเปนแคปจจย ซงจะตองเอามาใชใหเปนประโยชน และใหเปนปจจยแกความเขมแขงทางปญญาใหได พระพทธเจาตรสวา “ปญา ว ธเนน เสยโย” แปลวา ปญญานแหละประเสรฐกวาทรพย ในยคปจจบนจะตองเนนหลกนใหมาก และยงมพทธศาสนสภาษตอกขอหนงวา “วชชา อปปตต เสฏฐา” แปลความวา ในบรรดาสงทงอกขนมาวชาประเสรฐสด บรรดาสงทงหลายจะงอกเทาไร กไมประเสรฐเทากบวชางอก คอปญญาเจรญแขงกลา แกปญหาลลวง และคดการสาเรจ นาพาสงคมไปสความสนตสข 10.9 หลกพทธธรรมเพอสรางสรรคสงคมทดงาม ตามทกลาวมาทงหมดชใหเหนวาสภาพสงคมไทยปจจบนเปนสภาพทไมพงประสงค มความเสอมเกดขนมากมาย สงคมไทยมพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาต เปนสงทมคาอยในเมองไทยแตคนไทยกลบไมเอาใจใสนาสงดๆ มาใช เขาทานองใกลเกลอกนดาง ถงเวลาแลวทคนไทยจะตองดาเนนชวตทดงาม และรวมสรางสรรคสงคมใหเจรญมนคงและสนตสข ตามหลกพทธศาสนาซงเปนเสมอนวนยของชวตคฤหสถ เปนการบงคบจดระเบยบตนเองใหในอยกรอบแหงความดกรอบนกจะชวยประคบประคองชวตไมใหตกไปในทชวเสยหาย สนบสนนใหพบแตความสขความเจรญ มชวตทไมตดขด ไมกอใหเกดความเดอนรอน หากทกคนปฏบตอยในกรอบวนยนแลวกจะสงผลใหสงคมในภาพรวมมสนตสข เปนสงคมทนารนรมยในทสด หลกธรรมเพอการสรางสรรคสงคมทดงาม เพอใหเกดสมพนธภาพทางสงคมทเอออาทรเกอกลกนและกน ไมเบยดเบยนกน มความปรารถนาดตอกนดวยปฏบตตามวนยแหงชาวพทธ ซงพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต)ไดจดหมวดหมไวเพองายตอปฏบตดงน 10.9.1 กฏขอท 1 : เวนความชว 14 ประการ ก. เวนกรรมกเลส ไดแกบาปกรรมททาใหชวตมวหมอง 4 คอ

1. ไมทารายรางกายทาลายชวต (เวนปาณาตปาต) 2. ไมลกทรพยละเมดกรรมสทธ (เวนอทนนาทาน) 3. ไมประพฤตผดทางเพศ (เวนกาเมสมจฉาจาร) 4. ไมพดเทจโกหกหลอกลวง (เวนมสาวาท)

ข. เวนอคต ไดความลาเอยง ความประพฤตคลาดเคลอนจากหลกยตธรรม 4 คอ 1. ไมลาเอยงเพราะชอบ (เวนฉนทาคต) 2. ไมลาเอยงเพราะชง (เวนโทสาคต) 3. ไมลาเอยงเพราะขลาด (เวนภยาคต) 4. ไมลาเอยงเพราะเขลา (เวนโมหาคต)

165

ค. เวนอบายมข ไดแกชองทางเสอมทรพยอบชวต 6 ประการ คอ 1. ไมเสพตดสรายาเมา 2. ไมเอาแตเทยวไมรเวลา 3. ไมจองหาแตรายการบนเทง 4. ไมเหลงไปหาการพนน 5. ไมพวพนมวสมมตรชว 6. ไมมวจมอยในความเกยจคราน

10.9.2 กฎขอท 2 : เตรยมทนชวต 2 ดาน ก. เลอกสรรคนทจะเสวนา คบคนทจะนาชวตไปในทางแหงความเจรญและสรางสรรค โดยหลกเวนมตรเทยม คบหาแตมตรแท คอ 1. รทนมตรเทยม หรอ ศตรผมาในรางมตร (มตรปฏรปก) 4 ประเภท 1) คนปอกลอก มแตขนเอาของเพอนไป มลกษณะ 4

(1) คดเอาแตไดฝายเดยว (2) ยอมเสยนอย โดยหวงจะเอาใหมาก (3) ตวมภย จงมาชวยทากจของเพอน (4) คบเพอน เพราะเหนแกผลประโยชน

2) คนดแตพด มลกษณะ 4 (1) ดแตยกของหมดแลวมาปราศรย (2) ดแตอางของยงไมมมาปราศรย (3) สงเคราะหดวยสงทหาประโยชนมได (4) เมอเพอนมกจ อางแตเหตขดของ

3) คนหวประจบ มลกษณะ 4 (1) จะทาชวกเออออ (2) จะทาดกเออออ (3) ตอหนาสรรเสรญ (4) ลบหลบนนทา

4) คนชวนฉบหาย มลกษณะ 4 (1) คอยเปนเพอนดมนาเมา (2) คอยเปนเพอนเทยวกลางคน (3) คอยเปนเพอนเทยวดการเลน (4) คอยเปนเพอนไปเลนการพนน

166

2. รถงมตรแท หรอ มตรดวยใจจรง (สหทมตร) 4 ประเภท 1) มตรอปการะ มลกษณะ 4

(1) เพอนประมาท ชวยรกษาเพอน (2) เพอนประมาท ชวยรกษาทรพยสนของเพอน (3) เมอมภย เปนทพงพานกได (4) มกจจาเปน ชวยออกทรพยใหเกนกวาทออกปาก

2) มตรรวมสขรวมทกข มลกษณะ 4 (1) บอกความลบแกเพอน (2) รกษาความลบของเพอน (3) มภยอนตราย ไมละทง (4) แมชวตกสละใหได

3) มตรแนะประโยชน มลกษณะ 4 (1) จะทาชวเสยหาย คอยหามปรามไว (2) แนะนาสนบสนนใหตงอยในความด (3) ใหไดฟงไดรสงทไมเคยไดรไดฟง (4) บอกทางสขทางสวรรคให

4) มตรมใจรก มลกษณะ 4 (1) เพอนมทกข พลอยไมสบายใจ (ทกข ทกขดวย) (2) เพอนมสข พลอยแชมชนยนด (สข สขดวย) (3) เขาตเตยนเพอน ชวยยบยงแกให (4) เขาสรรเสรญเพอน ชวยพดเสรมสนบสนน

ข. จดสรรทรพยทหามาได ดวยสมมาชพ ดงน ขนท 1 ขยนหมนทางานเกบออมทรพย ดงผงเกบรวมนาหวานและเกสร ขนท 2 เมอทรพยเกบกอขนดงจอมปลวก พงวางแผนใชจาย คอ

- หนงสวน เลยงตว เลยงครอบครว ดแลคนเกยวของทาความด - สองสวน ใชทาหนาทการงานประกอบกจการอาชพ - อกหนงสวน เกบไวเปนหลกประกนชวตและกจการคราวจาเปน

10.9.3 กฎขอท 3 : รกษาความสมพนธ 6 ทศ ก. ทาทกทศใหเกษมสนต ปฏบตหนาทตอบคคลทสมพนธกบตนใหถกตองตามฐานะทง 6 คอ ทศเบองหนา คอ บดามารดา ทศเบองขวา คอ ครอาจารย ทศเบองหลง คอ สาม ภรรยา ทศเบองซาย คอ มตรสหาย ทศเบองลาง คอ คนรบใช คนงาน ทศเบองบน คอ พระสงฆ สมณพราหมณ

167

ทศท 1 ในฐานะทเปนบตรธดา พงเคารพบดามารดา ผเปรยบเสมอน ทศเบองหนา ดงน 1. ทานเลยงเรามาแลว เลยงทานตอบ 2. ชวยทากจธระการงานของทาน 3. ดารงวงศสกล 4. ประพฤตตนใหเหมาะสมกบความเปนทายาท 5. เมอทานลวงลบไปแลว ทาบญอทศใหทาน

บดามารดาอนเคราะหบตรธดา ตามหลกปฏบตดงน

1. หามปรามปองกนจากความชว 2. ดแลฝกอบรมใหตงอยในความด 3. ใหศกษาศลปวทยา 4. เปนธระเมอถงคราวจะมคครองทสมควร 5. มอบทรพยสมบตใหเมอถงโอกาส

ทศท 2 ในฐานะทเปนศษย พงแสดงความเคารพนบถอครอาจารย ผเปรยบเสมอน ทศเบองขวา ดงน

1. ลกขนตอนรบ แสดงความเคารพ 2. เขาไปหา เพอบารง รบใช ปรกษา ซกถาม รบคาแนะนา เปนตน 3. ฟงดวยด ฟงเปน รจกฟงใหเกดปญญา 4. ปรนนบต ชวยบรการ 5. เรยนศลปวทยาโดยเคารพ เอาจรงเอาจงถอเปนกจสาคญ

อาจารย อนเคราะหศษย ตามหลกปฏบตดงน 1. แนะนาฝกอบรมใหเปนคนด 2. สอนใหเขาใจแจมแจง 3. สอนศลปวทยาใหสนเชง 4. สงเสรมยกยองความดงามความสามารถใหปรากฏ 5. สรางเครองคมภยในสารทศ คอสอนศษยใหใชวชาเลยงชพไดจรง และรจกดารงตน

ดวยด ทจะเปนประกนใหดาเนนชวตดงามโดยสวสดมความสขความเจรญ ทศท 3 ในฐานะทเปนสาม พงใหเกยรตบารง ภรรยา ผเปรยบเสมอน ทศเบองหลง ดงน

1. ยกยองใหเกยรตสมฐานะทเปนภรรยา 2. ไมดหมน 3. ไมนอกใจ 4. มอบความเปนใหญในงานบาน 5. หาเครองแตงตวมาใหเปนของขวญตามโอกาส

168

ภรรยาอนเคราะหสาม ตามหลกปฏบตดงน 1. จดงานบานใหเรยบรอย 2. สงเคราะหญาตมตรทงสองฝายดวยด 3. ไมนอกใจ 4. รกษาทรพยสมบตทหามาได 5. ขยน ชางจดชางทา เอางานทกอยาง

ทศท 4 ในฐานะทเปนมตรสหาย พงปฏบตตอมตรสหาย ผเปรยบเสมอน ทศเบองซาย ดงน

1. เผอแผแบงปน 2. พดจามนาใจ 3. ชวยเหลอเกอกลกน 4. มตนเสมอ รวมสขรวมทกขดวย 5. ซอสตยจรงใจ

มตรสหาย อนเคราะหตอบ ตามหลกปฏบตดงน

1. เมอเพอนประมาท ชวยรกษาปองกน 2. เมอเพอนประมาท ชวยรกษาทรพยสมบตของเพอน 3. ในคราวมภย เปนทพงได 4. ไมละทงในยามทกขยาก 5. นบถอตลอดถงวงศญาตของมตร

ทศท 5 ในฐานะทเปนนายจาง พงบารง คนรบใช และคนงาน ผเปรยบเสมอน ทศเบองลาง ดงน 1. จดงานใหทาตามความเหมาะสมกบกาลง เพศ วย ความสามารถ 2. ใหคาจางรางวลสมควรแกงานและความเปนอย 3. จดสวสดการด มชวยรกษาพยาบาลในยามเจบไข เปนตน 4. มอะไรไดพเศษมา กแบงปนให 5. ใหมวนหยด และพกผอนหยอนใจ ตามโอกาสอนควร คนรบใชและคนงาน แสดงนาใจตอนายงาน ดงน 1. เรมทางานกอน 2. เลกงานทหลง 3. เอาแตของทนายให 4. ทาการงานใหเรยบรอยและดยงขน 5. นาความดของนายงานและกจการไปเผยแพร

169

ทศท 6 ในฐานะทเปนพทธศาสนกชน พงแสดงความเคารพนบถอตอพระสงฆ ผเปรยบเสมอน ทศเบองบน ดงน 1. จะทาสงใด กทาดวยเมตตา 2. จะพดสงใด กพดดวยเมตตา 3. จะคดสงใด กคดดวยเมตตา 4. ตอนรบดวยความเตมใจ 5. อปถมภดวยปจจย 4 พระสงฆ อนเคราะหคฤหสถ ตามหลกปฏบตดงน 1. หามปรามสอนใหเวนจากความชว 2. แนะนาสงสอนดวยความปรารถนาด 3. ใหไดฟงไดรสงทยงไมเคยรไมเคยฟง 4. ชแจงอธบายทาสงทเคยฟงแลวใหเขาใจแจมแจง 5. บอกทางสวรรค สอนวธดาเนนชวตใหมความสขความเจรญ ข. เกอกลกนประสานสงคม ชวยเหลอเกอกลกน รวมสรางสรรคสงคมใหสงบสขมนคงสามคคมเอกภาพ ดวย สงคหวตถ 4 คอ 1. ทาน เผอแผแบงปน (ชวยดวยเงนดวยสงของ) 2. ปยวาจา พดอยางรกกน (ชวยดวยถอยคา) 3. อตถจรยา ทาประโยชนแกเขา (ชวยดวยกาลงแรงงาน) 4. สมานตตตา เอาตวเขาสมาน (ชวยดวยรวมสรางสรรคและแกปญหา เสมอกนโดยธรรม และรวมสขรวมทกขกน) มคาประพนธทจางายๆ คอ “โอบออมอาร วจไพเราะ สงเคราะหทกคน วางตนเหมาะสม” หลกธรรมตางๆ ทนาเสนอมาทงหมดเปนคาสอนสรางความสมพนธอนดระหวางมนษยกบมนษย มงใหเกดความสนตสขทางสงคม การปฏบตทเรมจากแตละบคคลมความปรารถนาดตอกน หนหนาเขาหากนเพอรวมสรางสรรค สรางสนตสขในใจแลวแผขยายไปยงสวนรวม ปญหาตางๆ ทไมพงประสงคจะหายไปจากสงคมไทย มาสรางกจกรรมดวยการมสวนรวมแหงชมชนสงคม รวมสรางสรรค รวมเรยนร รวมปฏบตใชหลกรรกสามคคเพอแกไขปญหาทเกดขน สงคมทอยเยนเปนสขจะเกดขนได หากชาวพทธเขาใจพทธธรรมและนามาประยกตใชไดทนกบการเปลยนแปลงตางๆ สงดงามตางๆ จะเกดขนไดกดวยทกคนรวมมอรวมใจปฏบตดตอกน ลดละความเหนแกตว จะทาสงใดๆ กคานงถงคนอนและสวนรวม ทาพทธศาสนาทอยใกลตวเรานเปนประโยชนใหมากทสด

170

⌫

ความหมายของคาวา “ธรรมะ” เมอกลาวถงคาวา “ธรรม” จะมความรสกวาคานเปนคาเชงบวก เปนคาทใหเกดความดงาม เปนคาทมงไปในทางการประพฤตปฏบตใหเปนคนด คนทพงประสงค แลวคานมความหมายเปนอยางไร จะขอประมวลความหมายของธรรมในทตางๆ มาเพอความเขาใจดงน พจนานกรม ฉบบบณฑตราชสถาน พทธศกราช 2525 หนาท 420 ใหความหมายธรรมไวหลายประเดนวา

1) คณความด เชน เปนคนมธรรมะ เปนคนมศลธรรม 2) คาสงสอนในศาสนา เชน แสดงธรรม ฟงธรรม ธรรมของพระพทธเจา 3) หลกปฏบตปฏบตในศาสนา เชนปฏบตธรรม ประพฤตธรรม ความจรง เชน ไดดวงตา

เหนธรรม 4) ความยตธรรม ความถกตอง เชน ความธรรมในสงคม 5) กฎ กฎเกณฑ เชน ธรรมะแหงหมคณะ 6) กฎหมาย เชน ธรรมะระหวางประเทศ 7) สงทงหลาย สงของ เชน เครองไทยธรรม

ทานพทธทาสภกข ใหความหมายของธรรมะวา คาวา “ธรรม” นนมรากศพทมาจากคาวา ธร คอ ทรง หรอ ดารง หรอมนคง มนทรงตวมนเองอยได จงไดเรยกวา ธรรม ฉะนนเรามธรรมเปนเครองยดถอ มนกสามารถทจะทรงหรอดารงตวอยได โดยแบงธรรมเปน 4 ลกษณะ107

108 คอ 1) ธรรมะ คอ ธรรมชาต (สภาวธรรม) หมายถงรปธรรม นามธรรมทงหมด ไมยกเวน

อะไร หรอสงทไมใชรปธรรมนามธรรม แตกเปนธรรมชาตดวย กรวมอยในคาวาธรรมความหมายน

2) ธรรมะ คอ กฎของธรรมชาต (สจธรรม) หมายถงกฎ ตวกฎของธรรมชาต ทมอยในธรรมชาตนนๆ คอมน เปนสจจะ อยางหนงๆ ซงเปนตวกฎ ควบคมธรรมชาตนนๆ อย เรากตองรจกสจจะเหลานน หรอ กฎของธรรมชาต เหลานน เราจงใชธรรมชาตใหเปนประโยชนไดทงทางวตถ ทางโลกและทางธรรม เพราะรเรองกฎของธรรมชาต มนษยจงเอาธรรมชาตมาใชใหเปนประโยชนมากมาย

108 พทธทาสภกข ,รากฐานทมนคงแหงความเปนมนษย (กรงเทพฯ: ธรรมสภา, ม.ป.ป.) หนา 4-6.

171

3) ธรรมะ คอ หนาทตามกฎธรรมชาต (ปฏบตธรรม) หมายถง หนาททสงทมชวตจะตองประพฤตปฏบตใหถกตองตามกฎของธรรมชาต นคอหนาทอนสาคญตามกฎของธรรมชาต แมทสดแตสงทเรยกวา การรกษาความสงบภายในนนมนกเปนธรรมในความหมายท 3 น คอเปนการทาหนาทใหถกตองตามกฎของธรรมชาตเพออยกนอยางสงบ ถาไมมการทาหนาทมนกไมมความสงบ คาวา “หนาท” นเปนคาสามญ เปนความหมายของคาวาธรรม จะเปนสตวดรจฉาน หรอจะเปนมนษยกตองทาหนาท แมแตตนไม มนมชวตอยางตนไม มนกตองทาหนาท ไมอยางนนมนไมรอดอยได แลวมนไมเปนไปตามทตองการ มนกตองทาใหเปนไปตามทควรจะตองการ ฉะนน ธรรมในความหมายน มความสาคญทสดเกยวของกบมนษยอยอยางจาเปน คอมนษยตองทาหนาท

4) ธรรมะ คอ ผลจากการทาหนาทตามธรรมชาต (ปฏเวธธรรม) คอผลทจะไดรบจากการทาหนาท จะเปนวตถ เงนทอง ขาวของ ความสข มรรค ผล นพพาน อะไรกตาม เรยกวาผลทเกดมาจากการทาหนาท นกเรยกวาธรรม

เมอถามวา ธรรมคออะไร ? บทนยามทถกตองทสดกคอตอบวา ธรรมคอการประพฤตกระทาทถกตองแกความเปนมนษย ทกขนตอนแหงววฒนาการของเขา นอกจากน พทธทาสภกข ไดใหความหมายของ “ธรรม” โดยทางปฏบต ไวหลายประการดงน108109

1. ศล สมาธ ปญญา 2. ศล สมาธ ปญญา ทอยในรปของอรยมรรคมองคแปดและอนๆ 3. ทางปฏบตนนตองไมถอวาเปนไปเพอวตถหรอจตโดยสวนเดยว หากถอเอาความถกตอง

ของวตถและจตรวมกน 4. ตองเปนการฝกเพอเดนจากความมตวตน ไปสความไมมตวตนเสมอไป 5. ปฏบตอยางถกตองตามกฎของธรรมชาตทกความหมาย 6. การปฏบตนนเปนอรยสมมาสมาธมบรวารเจด ทพระพทธเจาตรสวา “เอเสว มคโค

นตถโญ” แปลวา ทางนเทานน ทางอนไมม 7. ฝกความมสตสมบรณในทกกรณ 8. แทงทะลสมมตสจจะ เขาถงปรมตถสจจะอยเปนปกต 9. ถาจะมการศกษาพจารณา กเอาสงทกาลงรสกอยในจตใจเปนวตถสาหรบการศกษาพจารณา 10. ปฏบตตามหลกโอวาทปาฏโมกขทวา ละชว ทาด มจตสะอาด ปราศจากการยดถอ เปน

ใจความสาคญ 11. ปฏบตธรรมคอปฏบตหนาท ทเปนไปเพอความรอดทกระดบ เพราะคาวา ธรรมะ แปลวา

หนาท

109 พทธทาสภกข, ธรรมโฆษณ อรรถานกรม เลม 1, (กรงเทพฯ : หจก. ภาพพมพ, 2535), หนา74.

172

12. การปฏบตธรรมมไดหลายทาง คอ แมในขณะทเปนผฟงธรรม แสดงธรรม สาธยายธรรม ใครครวญธรรม หรอทาสมาธภาวนา

13. เพอความสะดวกและเปนไปโดยงาย ควรมการเกยวของกบสตบรษ คอ คบสตบรษ นงใกลสตบรษ ฟงธรรมของสตบรษ และใครครวญธรรมของสตบรษอยเปนประจา

พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) ใหความหมายของ “ธรรม” ไววา109

110 “สภาพททรงไว ธรรมดา ธรรมชาต สภาวธรรม สจธรรม ความจรง เหต ตนเหต สง ปรากฏการณ ธรรมารมณ สงทใจคด คณธรรม ความด ความถกตอง ความประพฤตชอบ หลกการ แบบแผน ธรรมเนยม หนาท ความชอบ ความยตธรรม พระธรรม คาสงสอนของพระพทธเจาซงแสดงธรรมใหเปดเผยปรากฏขน” นอกจากนทานยงแบงธรรมะออกเปน 4 ความหมายใหญ ๆ ดงน

1) ธรรมชาต - ตวธรรมชาตหมายถงทกสงทกอยาง 2) ธรรมดา - กฎของธรรมชาต หมายถง ความเปนไป ความเปนเหตผลของ

ธรรมชาต ความเปนธรรมดาของธรรมชาต 3) ธรรมจรยา - การปฏบตตามกฎของธรรมชาต การดาเนนชวตตามเหตปจจย

เปนเรองพฤตกรรมของมนษย 4) ธรรมเทศนา - คาสอนทแสดงถงธรรมชาตใหเขาใจธรรมชาตและปฏบตตอ

ธรรมชาตใหถกตอง

ธมมจาร สข เสต ผประพฤตธรรม ยอมอยเปนสข หลกธรรมบางประการในชวตประจาวน หลกธรรมในพระพทธศาสนามมากมายทงประเภทโลกตตรธรรมและโลกยธรรม แตทจะนามากลาวตอไปนเปนหลกธรรมบางประการประเภทโลกยธรรมและคหปฏบต เพอเปนแนวทางการนาไปประพฤตปฏบตในชวตประจาวน และเปนแงคดใหเกดการนาไปประยกตกบการดาเนนชวตในหนาทตางๆ กน การดาเนนชวตถามธรรมะเปนเครองเกอหนนสนบสนนแลว กจะเปนชวตทไรปญหา หรอมปญหานอยทสด ยงในชวตปจจบนเขายคโลกาภวตนตองพบเจอกบเรองราวตางๆ ทจะใหจตใจเกดความทกขไดงาย จาเปนอยางยงทตองเรยนรธรรมะ ศลปะการใชชวตทไมเปนทกขในเมอเจอกบความทกข พทธศาสนาสอนใหมนษยอยกบทกขโดยไมเปนทกข เรยนรทกข เรยนรชวต แลวจดการมนดวยสตปญญาอยางรเทาทนปญหาตางๆ ปญหา

110 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2536) หนา 105.

173

หรอความทกขนนๆ กจะเปนเรองเลกนอย ไมหนกเกนไป จงขอเสนอหลกธรรมทจะนาไปประยกตใชในการดาเนนชวตประจาวน ดงตอไปน ธรรมทมอปการะมากแกชวต หลกธรรมน เปนหลกธรรมทมงสอนใหเปนคนทมความรอบคอบในการดาเนนชวตประจาวน หลกธรรมนมองคประกอบ 2 อยางคอ 1. สต แปลวา ความระลกได

2. สมปชญญะ แปลวา ความรตว ความแตกตางระหวาง สต กบ สมปชญญะ สต และ สมปชญญะ ถาดอยางผวเผนคลายกบมลกษณะอยางเดยวกน หรอใกลเคยงกนมาก เพราะเปนคณธรรมทเกดขนตอเนองกน คนทวไปจะรสกคนเคยกบคาวา “สต” มากกวา “สมปชญญะ” หลกธรรมทงสองนเกยวเนองกนยากทจะแยกความแตกตาง แตถาพจารณาพเคราะหใหละเอยดกจะเหนความแตกตาง สต หมายถงอาการทจตฉกคดขนได เชน คดขนไดวาถงเวลาทานยาตามทแพทยสงไวแลว สมปชญญะ หมายถงอาการทรตวในขณะททาอย วา เรากาลงทานยาอย เพอใหจาความแตกตางทงสองคานไดงายขนมหลกสอนดงน สต เกดกอนทา พด คด สมปชญญะ เกดขณะกาลงทา พด คด สตมอปการะมาก เมอไดทราบลกษณะของสตแลว ปญหาทวาสตมอปการะมาเปนอยางไร ? กจะเหนจะตอบไดทกทาน โดยตรงกคอสตชวยไมใหงานเสยหายเพราะลม เพราะการนดบางอยางถาลมเสย ยอมจะเกดความเสยหายรายแรง เชนนกศกษาลมวนสอบไล กอาจตด F (ขาดสอบ) พลเมองลมเสยภาษกตองถกปรบ จาเลยลมวนนดใหการศาลกอาจตดคก หมอลมใหยาคนไข คนไขกอาจถงเสยชวต ถามองในทางตรงขามจะเหนวาการทคนเหลานไดทาสงทควรทา ไมถงเสยหาย กเพราะคณธรรมขอสต อปการะไว เพราะคาทสต เปนธรรมมอปการะมาก และมอปการะแกการทาความดทกสถาน ในหมวดธรรมหลายหมวดจะมหวขอสต แทรกอยดวย เฉพาะทระบชอสต ตรงๆ เชน ในหมวดอารกขกมมฏฐาน 4 หมวดสตปฏฐาน หมวดมรรค 8 หมวดพละ 5 หมวดโพชฌงค 7 หมวดนาถกรณธรรม 10 และหมวดอนสสต 10 เปนตน ขอนแสดงใหเหนวา สต มอปการะแกผทาความดทกชนทกระดบ มพทธศาสนภาษตกลาวใหความสาคญสตวา “สต สพพตถ ปตถยา”111 สตเปนทตองการในททกแหง

111 ส.ส. 15/306

174

คนเรามจตเปนผคดการ จตนนเปนธรรมชาตอนหนง แตสตเปนคณธรรมเครองกากบจตใหคดไปตามลทางทควรคด จตกบสตจงเปนคนละอยาง จตเปนธรรมชาต สวนสตเปนคณธรรม เปรยบเหมอนเรอกบหางเสอ เรอเปนพาหนะเคลอนไป แตหางเสอเปนเครองมอคดวาดใหเรอไปตรงตามรองนาทควรไป ถาขาดหางเสอเสยอยางเดยว เรอทงลากอาจเกยตน ไปไดไมถงไหน จต กบ สต กคลายๆ กนกบเรอกบหางเสอ สาหรบคนไขโรคจตอนทจรงจตของเขายงคงคดการไดอย แตเพราะขาดสตกากบจต ความคดจงเรอยเปอยใชการไมได เราจงเรยกวาคนสตวปลาส บางทกเรยกตรงๆ วา คนเสยสต ซงคนประเภทนอาจทาความผดไดทกอยางแมแตฆามารดาบดาของตน ศตรของสต ดงทกลาวมาแลว จะเหนวาสตมความสาคญอยางยงตอชวตของมนษย คนเราถาขาดสตเสยแลว กไมผดอะไรกบคนตายทงเปน นาเวทนายงนก ฉะนน พระพทธศาสนาจงพราสอนใหระมดระวงสตของตนอยาใหเสยหายได สตนนวาตามจรงกไมใชสงเสยหายงายดายอะไรนก ปวยไขแรมปสตกไมเสย อดขาวทงวนสตกไมเสย ทางานเหนอยสายตวแทบขาดสตกไมเสย แตมอยสงหนงซงทาใหสตเสยหายไดอยางงายดาย สงนนกคอเหลาสรา พระพทธเจาทรงทราบวาวาเหลาเปนศตรของสต แลวทรงทาอยางไร ทรงหามดมเหลา ทรงหามไวในศลหา การททรงหามดมสราเมรยไวในศลหานน เปนการเนนใหเหนความสาคญของสตวาเปนสงทควรหวงแหนอยางยง แตในปจจบนนสงคมเปลยนแปลงไปวทยาศาสตรเจรญกาวหนา สามารถแปลงรปของมนเมาออกมาหลายรปแบบมลกษณะตางๆ เชนเปนเฮโรอน มอรฟน ยาอ ยาเค ยาบา เปนตน สงเสพตดเหลานทาใหคนเราเกดความมวเมา มนเมา ลมหลง จนครองสตไมไดลวนแตเปนอนตรายตอสตทงสน การฝกใหเกดสต นกทางานเหนความจาเปนของสต จงพยายามหาวธชวยใหเกดสตหลายแบบหลายวธดวยกน เปนแบบแกปญหาเฉพาะหนาบาง แบบถาวรบาง ยกตวอยางเชน ก. การแกปญหาเฉพาะหนา

- จดทาบนทกนดงานไวในสมดปฏทน (Diary) - ตดตงกระดานชวยความจาไว - ตงเลขานการไวคอยเตอนการนดหมายตางๆ - ปจจบนมเครองเตอนเวลาอตโนมตใชเตอนสต

ข. การแกปญหาระยะยาว การแกปญหาในระยะยาวนน เพอใหเกดสตทมนคง ตองปฏบตกมมฏฐาน ฝกทาสมาธใหจตเกดความตงมนอนจะสงผลใหมสตสมบรณพรอมใชงานไดอยางเตมท สมปชญญะ ธรรมทมอปการะขอท 2 คอ สมปชญญะ แปลวา ความรตว ความหมายเบองตนกคอวา รตววากาลงทาอะไร เชน ตนกาลงขบรถอย กรตววาตนกาลงขบรถอย ตนกาลงเขยนหนงสอ กรตววาตนกาลงเขยนหนงสออย

175

ตนกาลงเดน กรตววาตนกาลงเดนอย ตนกาลงขามถนน กรตววากาลงเดนขามถนนอย สต เปนคากลางๆ จงมการใชสตไปในทางทผดกได เพราะบางทคนทกาลงการทจรตกรตวเหมอนกนวา ตนกาลงทจรต จงพยายามทาทจรตใหแนบเนยนยงขน อยางนกม บางคนรตววาตนกาลงโกหกแฟน ของตนเอง กพยายามโกหกใหเหนสมจรงมากๆ จนแฟนเชอในสงทเขาโกหก ฉะนนเราจะตองใชสมปชญญะในแนวทางทถกตองเพอเกดประโยชนไมสรางความเดอดรอน ลกษณะสมปชญญะทแท ในคมภรอรรถกถาปาฏกวรรค ทานกาหนดลกษณะสมปชญญะในแนวทางทถกตองไว 4ประการ คอ

1) รตววาการทตนกาลงทานนเปนประโยชนหรอไม 2) รตววาการทตนกาลงทานนเหมาะสมกบตนหรอไม 3) รตววาการทตนกาลงทานนเปนความสขหรอทกขอยางไร 4) รตววาการทตนกาลงทานนเปนความงดงามหรอไม

หมายความวา สมปชญญะ ทเราแปลวา ความรตวในขณะททานน เอาเขาจรงแลว มใชเพยงแตรตววากาลงทาเฉยๆ หากแตตองเปนความรตวซงประกอบดวยองคลกษณะ 4 ประการดงกลาว ยกตวอยางเชน เรากาลงดการละเลนอยางหนง กเกดคาถามอนเปนสมปชญญะขน 4 คาถาม วาการดการละเลนน

1) มประโยชนตองานของเราไหม ? 2) เหมาะกบตนอยางเราหรอไม ? 3) เปนวธทสะดวกสบายหรอไม ? 4) เปนความฉลาดหรองมงาย ?

ความรตวอยางนแหละเปนองคสมปชญญะ ทถอวามอปการะมากกเพราะรตวแลวไดปรบปรงแกไข ใหงานไดผลดยงขน ไมมวทาในสงทไรประโยชน ไมมวทาในสงทไมเหมาะสมกบเพศภาวะของตน ไมมวทาในวธการผดๆ และไมมวทาในเรองงมงายไรสาระ ธรรมโลกบาล : ธรรมะทคมครองโลกใหคงอย หลกธรรมหมวดน มองคประกอบ 2 คอ หร คอความละอายแกใจ โอตตปปะ คอความกลวตอบาป คาอธบาย

1. หร คอความละอายแกใจ หมายถงการละอายตอบาป ทจรต ความไมเหมาะสมไมควรตาง ๆ ทตนจะกระทาลงไป แตกเกดความละอายไมกระทาสงเหลานน เชนการลกขโมย เปนเรองนา

176

ละอาย กไมทา การดาวากนดวยคาหยาบเปนเรองทนาละอายจงไมทา เรองของความละอายเปนตวการสาคญทแยกคนใหหางไกลจากสตวเดรจฉาน เพราะสตวดรจฉานจะทาอะไรไมมความละอาย แตคนรจกวาอะไรควรทาในทเชนไร อะไรไมควรทาในทเชนไร ความละอายนนหมายถง การละอายตอบาปตอโทษทจรตตางๆ

2. โอตตปปะ คอความกลวตอบาป หมายถง ความกลวทเปนเรองของความกลวตอบาป ซงเกดขนจากความคดทมเหตผลของบคคล

สงคมโลก ชวตความเปนอยของเราเกยวกบโลก เพราะเกดมาในโลก เกดแลวกอาศยโลกเปนททามาหากน ญาตพนองของเรากอยในโลก ครบาอาจารยของเรากอยในโลก ศาสนาทเรานบถอกประดษฐานอยในโลก ทรพยสมบตทงปวงทเราหวงจะมจะไดกมอยในโลก เราทาดกคนในโลกสรรเสรญ เราทาชวกคนในโลกนแหละประณามลงโทษ อาหารทกคาทเรากนเลยงปากเลยงทองกเปนวตถของโลก แมตายแลวรางกายของเรากคงทงไวในโลก รวมความวา โลกคอนวาสสถานของเรา ดวยเหตนเราจงควรสนใจกบโลก การสอนธรรมจรยาของพระพทธเจานน โดยปรกตพระองคจะทรงสอนขนมาจากพนฐาน จะสงเกตไดวา ในทางละความชวกทรงสอนใหละความชวขนพนฐาน ในทางทาความดกเหมอนกน ทรงสอนใหเรมทาจากพนฐาน ไมใชทาดอยางสกเอาเผากนหรอทเรยกวาทาอยางผกชโรยหนา โปรดนกดเถด การฆากนกคนฆา การปลนกนกคนปลน การทาชกนกคนทา การหลอกลวงกนกคนหลอกหลวง การดมสราอาละวาดกคนดม คนทงนน ไมไดมผสางนางไมทไหนมากอเรอง เพราะฉะนน การทจะคมครองโลกใหสงบเรยบรอย ตองใหคนเรานแหละเปนผคมครอง ชวยกนคมครองโลกจงจะเรยบรอย แตทงนทงนนคนเราจะตองมธรรมะในใจ 2 อยาง เปนพนฐานไว คอ หร และโอตตปปะ หร คอ ความละอายตอบาป โอตตปปะ คอ ความกลวตอบาป ความแตกตาง ระหวาง “อาย” กบ “กลว” ประการแรกควรทาความเขาใจอาการจตเสยกอน คอ หร เราแปลวา ความอาย โอตตปปะ เราแปลวา ความกลว ความอาย กบ ความกลว นน มนตางกนอยางไร ลกษณะแตกตางกนนน มตวอยางทพอใหเขาใจไดงาย เชน ตวทานเองซงกเปนคนทผคนรจก กาลงเดนผานหนาคนหมมาก บงเอญเทาไปเหยยบเปลอกกลวยหอมทใครทงควาไว กเลยลนลมตอหนาคนทงหลาย ความรสกทเกดขนในใจของทานขณะนนเปนอยางไร ? รสกอายใชไหม เอาทนสมมตวาทานเดนตอไป ผานปาแหงหนง บงเอญมเสอโครงกระโจนโฮกออกมายนจงกาอยขางหนา ขอถามวา ขณะนนความรสกของทานเปนอยางไร รสกอายเสอเหมอนกบตอนทหกลมไหม ? เปลาเลย แตมนเปนความรสกกลว ถาเชนนน อาย กบ กลว ตางกนอยางไร? ในคมภรอรรถกถาอตวตตกะวาไวเขาใจงายดมาก คอทานวาไววา หร ปรารภเหตภายในเปนสมฏฐาน สวนโอตตปปะ ปรารภเหตภายนอกเปนสมฏฐาน ไดความวาสมฏฐานตางกน ตามทยกตวอยางไวขางตน

177

คนหกลมเพราะเหยยบเปลอกกลวย แรกทสดตวเขาจะตองนกวาตวเขาเองนน ไมควรหกลมเลย ไมนาเลย เรากโตแลว ใครกนบถอเรา คนอยางเราไมนาเปนอยางน ความคดอยางนแหละทพระอรรถกถาจารยทานบอกวาปรารภเหตภายใน ทนคนตกใจเมอเสอกระโจนออกมา แรกทสดเขาจะตองคดดวา ตวอะไรนน ? เสอโครงน ตวโตจรง มนรายมาก รวมความวาพอเจอเสอความนกคดทงหมดของเราจะไปรวมอยทเสอ สวนตวเองชออะไร เปนนกศกษา เปนผหญง เปนผชาย ไมไดคดทงนน… ความคดอยางนแหละทพระอรรถกถาจารยทานบอกวาปรารภเหตภายนอก แตอยางไรกตาม ความหมายขนเดดขาดของหร และโอตตปปะ ตองจาไวใหขนใจกคอ หร ไดแก ความอายบาป…. ไมใชอายคน โอตตปปะ ไดแก ความกลวบาป…. ไมใชกลวคน เขตแดนแยกคนกบสตว สตวโลกในพภพนมอย 2 ชนด คอมนษยกบเดยรจฉาน ทงสองอยางมสญชาตญาณคลายๆ กน คอมความรก ความกาหนด ความโกรธ ความอยากมชวตอย ฯลฯ ฉะนน สตวทกชนดจงทาอะไรคลายๆ กน เชน ฆากน ขมเหงกน แยงกนกนสรางเสพกน ไมเลอกวาใครเปนใคร เวนสตวโลกจาพวกเดยวคอมนษยเทานน ทประพฤตตนอยในขอบเขต แมวาตนอยากจะได อยากทา แตกทาเฉพาะบางอยาง เวนเฉพาะบางอยาง ยกตวอยาง เชน การเสพกาม กเวนบางคน เวนบางเวลา เวนบางสถานท ดวยเหตนสงคมมนษยจงสงบเรยบรอย การทมนษยรจกเวนทควรเวนอยางน กเพราะม หร โอตตปปะ ประจาใจ ฉะนน เราจงกลาวไดวา หร โอตตปปะ เปนเสนคนพรมแดน ระหวางสงคมมนษยกบหมเดยรจฉาน ในทางตรงขาม ถาชกธรรม 2 ขอนออกทงเสยแลว มนษยกบเดยรจฉานกไมมอะไรแตกตางกนในทางความประพฤต ปญหาเกยวกบหรและโอตตปปะ มขอทนาหยบยกขนมาขบคดสดทายประการหนง คอเรองความอายกบความกลว ความมงหมายของการปฏบตกคอเปนธรรมคมครองโลก ทนถาจะมปญหาถามวา เราจะมแตอยางใดอยางหนงเพยงขอเดยวจะไมพอหรอ? เพราะคนเราถาอายบาปแลวเขากไมทาบาป และถากลวบาปเขากไมบาป ซงไดผลเหมอนกน ตอบวา มอยางเดยวไมพอ เพราะสนดานความชวรายของมนษยมอย 2 ลกษณะ คอ พวกหนง ขอาย แตเรองทจะใหกลวนะเปนไมกลว ยกตวอยางเชน บางคนถกคนอนมาหยามหนาใหไดอาย จงไปฆาเขาตาย เพอแกแคน แมวาตนจะตองถกจาคกตลอดชวตหรอถกประหารชวตกไมกลว

178

พวกหนงขกลว แตเรองทจะใหอายนนไมมวนเสยละ ดแตคนบางคนตดหนคนอน เจาหนตามทวงเปนปๆ กไมรสกอายแกใจ ในทสดเจาหนนาความขนฟองรองในโรงศาล พอโดนหมายเรยกตวกลวเขาคก กวงแจนไปขอชาระเงนใหเขา ในเรองการปกครอง บรรดาทานทมประสบการณมามากแลวยอมทราบแนแกใจวา คนทปกครองยากทสดกอกวนความสงบมากทสด นาออนใจมากทสด แกไขยากทสด คอคนทขาดโอตตปปะ วธฝกหรโอตตปปะ สงยวยวนในโลก ทจะทาใหคนเราละทงหรโอตตปปะ มอยเปนอนมาก ในคมภรอรรถกถาอตวตตกะทานแนะหลกปฏบตไว 4 ประการ คอ

1. ใหพจารณาถงชาตตระกลของตน เชนคานงถงวา เราเปนลกคนมตระกล เปนมนษยชาต มารดาบดาอบรมมาในทางด หาควรทจะเกลอกกลวดวยความชวไม

2. ใหพจารณาถงวยของตน เชนคานงวา ตวเรามอายอานามมากแลว เปนผใหญเปนพอคนแมคน หาควรทจะทาชวอยางเดก ๆ ไม

3. ใหพจารณาถงกาลงของตน เชนพจารณาวา ตวเราเองกเปนคนมกาลงความรความสามารถ รางกายกแขงแรงอย หาควรทจะทากรรมเลวทรามเยยงคนทพพลภาพไม

4. ใหพจารณาถงความรของตน เชนคานงถงวา เราเองเปนคนมวชาความร จบปรญญา เคยบวชเรยนมา แมแตคนทมความรนอยกวาเราเขายงทามาหากนโดยสจรตได การทาบาปนนเปนเรองของคนไรการศกษา เราจงไมควรทา ธรรมะททาใหคนงาม หลกธรรมหมวดน มงสอนใหคนพฒนาตนเองใหเปนคนทนานยมและเปนทรกใครของคนอน มบคลกสงางาม มองคประกอบ 2 อยางคอ

1. ขนต ความอดทน 2. โสรจจะ ความเสงยม

ความรกเครองมอสนบสนนชวต ทกสงทกอยางทจะงอกงามขนได จกตองไดอาศยสงอน เปนปจจยสนบสนน เชนตนไมกตองไดอาศยนา ปย และอากาศ รางกายของคนและสตวกตองอาศยอาหาร เครองนงหมและหยกยา ดงนเปนตวอยาง ลาพงสงใดสงหนงอยางเดยวลวนๆ ไมไดรบการสนบสนนจากภายนอกเลย ยอมงอกงามขนไมได มนษยเรากเหมอนกน จะเจรญดวยวชาความร กตองมครอาจารยสนบสนน

179

จะเจรญในทางการคาขาย กตองมลกคาพากนอดหนน จะเจรญในทางราชการ กตองมผใหญผนอยคอยอปถมภ จะเปนผแทนราษฎร กตองมประชาชนใหคะแนนนยม จะเปนรฐบาลปกครองประเทศ กตองมสมาชกสภาสนบสนน เมอพดใกลตวเรา เฉพาะปญหาการสรางตว สรางครอบครว และสรางหนวยงานขนาดเลกของเรา การสรางตวเรากคลายๆ กน คอคนเราจะเจรญกาวหนาโดยลาพงตวคนเดยวลวนๆ ยอมเปนไปไมได จาเปนตองอาศยคนอนสนบสนน หรออปถมภคาชตามสมควร ปญหาถามวา ทาอยางไรคนอนเขาจงจะชวยสนบสนนใหเรา ? ตามหลกจตวทยา เมอกลาวโดยสรป คนเราจะชวยเหลอกนกเพราะมความรก คอถารกกนแลวกชวย ถาเกลยดกนเขากไมชวย ความรกทวานโปรดเขาใจวา หมายถงความรกทกสถาน เชน มารดาบดารกบตร เพอนรกเพอน หนมสาวรกกน ครรกศษย ฯลฯ คนเรานถามผอนรกใครนบถอมากเทาไร กยงมทางเจรญกาวหนาไดมาก มนษยรกความงาม ทาอยางไรเลาคนอนเขาจงจะรกเรา ? ขอนกตองตอบตามหลกจตวทยา คอ จตของคนเรามปรกตรก “ความงาม” มความงามอยทไหนจตของคนกจะไปรกพวพนอยทนน ตนไมงามกรก ปางามกงาม ทวทศนงามกรก นาตกงามกรก ดอกไมงามกรก ไมใชแตธรรมชาต แมสตวงามกรก ไกงาม แมวงาม สนขงาม ลงงาม ชางงาม มางาม คนกรก รกทมนมความงามปรากฎ ความงามนน แมไปมอยในของทไมมจตมใจและในสตวดรจฉาน กยงมอทธพลทาใหคนรก ถาสงทวานไปมอยในคนซงพดกนรเรองแลว กยงจะมอทธพลทาใหคนรกไดมาก แนนอนทสด มนษยเรานตกอยภายใตอทธพลแหงความงามแทบทกลมหายใจกวาได ไมวาคนจะคดอานทาอะไร ทาวด ทาบาน ทาถนนหนทาง ทาเครองนงหม ทามดทาพรา ทาหอกทาดาบ โดยเฉพาะการแตงกาย กไมลมทจะเอาความงามแทรกเขาไวทงสน จะวาอะไรมแมแตนางพยาบาลเขาจะเอาผาพนแผลใหคนไข เขากตองพนงามๆ คนไขตายลงสปเหรอเขาจะมดใสโลกเขากมดงามๆ โลงทจะใสเขากแตงสวยงาม หลมทจะฝงและเตาทจะเผาเขากประดษฐประดอยใหงาม จนกระทงเผาแลวโถทจะใสกระดกเขากเลอกเอาใบงามๆ….. บางสงบางอยางมนของรายแทๆ อยางเชนลกระเบดทาลาย ทคสงครามจะเอาบรรทกเครองบนไปทงใสขาศก ใหมนแตกกระจดกระจายทาลายลาง นกสรางลกระเบดกยงอตสาหตกแตงเสยงาม แมแตเครองจองจานกโทษในเรอนจา กอดไมไดเหมอนกนทจะไมใสความงามเขาไว เหนหรอยงวา จตใจของคนในโลกนตกอยภายใตอทธพลของความงาม เปนอนรวมความไดวา ความงามนแหละเปนศนยกลางแหงความรก เมอถามวา อะไรทาใหคนเราคดอยากชวยเหลอกน? กถาเราตองการความเจรญ และอยากใหคนทงหลายรกใคร จะทาอยางไร? ตองสรางความงามขนในตวเรา…..

180

วธสรางความงาม กลาวโดยทวไปเสยกอน เพราะคนทงโลกตางกนยมความงาม ไมวาพาลหรอบณฑต ไมวาคนยากจนหรอคนมงม นยมความงามกนทงนน ฉะนนเราอาจวเคราะหความงามของคนออกด คนเรามความงามอยตรงไหนบาง และความงามในทนนๆ มความสาคญยงหยอนกวากนอยางไร ความงามของคนแตละคนอาจมได 4 ชน จางายๆ วา “อาภรณ-รางกาย-มารยาท-ใจ”

1. งามอาภรณ คองามเครองแตงตว นยมทรง นยมส นยมชนด งามอาภรณน เปนความงามชนนอกทสด ไมชาไมนานกลาสมย หมดความนยม และเปนเพยงความงามทซอหาขอยมหรอขโมยกนมากได สงามรางกายไมได ความงามอาภรณอยทแตงเตมเขามา เชนดงสภาษตไทยทวา “ไกงามเพราะขน คนงามเพราะแตง”

2. งามรางกาย คองามทเรอนราง ทรงงาม ผวงาม ผมงาม ฟน ใบหนางาม มองาม นวงาม ฯลฯ งามรางกายนมคากวางามอาภรณ แตกเปนความงามไมจรงยงยน และเปนประกนวาผนนเปนคนดหรอคนรายไมได ถาจะใหแนนอนกวานตองดทมารยาท

3. งามมารยาท คองามกรยา งามวาจา เชนเปนคนรจกออนนอมถอมตว มสมมาคารวะ พดจาไพเราะ ยมแยมแจมใสคนทมมารยาทงามนนยอมมเสนหผกมดจตใจของคนอนใหแนนแฟน แตกอกแหละ มารยาทของคนเปนสงทแสรงทาได แมแตเพชฌฆาตกยงพดจาไพเราะกบนกโทษทตนจะประหาร คนโบราณทานจงไดกลาวเตอนไวหลายอยางเชนวา “ปากปราศรยนาใจเชอดคอ” หรอ “ ปากหวานกนเปรยว” หรอวา “หนาเนอใจเสอ” เหลานเปนตน

4. งามจตใจ คอเปนคนใจงาย ใจบญ ใจเมตตา ใจกรณา ฯลฯ งามทใจน เปนยอดงามของมนษย เพราะงามใจเปนเสนหลกซง เปนความงามทไมจด เปนความงามทไมลาสมย เพราะฉะนน พระบรมศาสดาจงทรงสอนใหเราตกแตงจตใจของตนใหเปนคนใจงาม

ธรรมะสาหรบแตงใจ ตามความเปนจรง ธรรมทกขอทพระพทธเจาทรงแสดงไว กลวนเปนเครองแตงใจใหงดงามทงสน แตเปนธรรมสรางความงามโดยตรงในระดบพนฐานจรง ๆ จาเปนตองมธรรมะ 2 ขอ คอ ขนต ความอดทน โสรจจะ ความเสงยม 1. ขนต ความอดทน หมายถงการรกษาปกตภาพของตนไวไดในเมอถกกระทบดวยสงอนไมพงปรารถนา จาแนกตามเหตทควรอดทนเปน 4 อยาง คอ

1) ทนตอความลาบากตรากตรา ไมแสดงความขแบะแงะงอน 2) ทนตอทกขเวทนา คอเมอเจบปวยไมแสดงอาการทรนทรายเกนเหต 3) ทนตอความเจบใจ คอทนตอความกระแทกแดกดนของคนอน 4) ทนตออานาจกเลส คอเมอไดลาภยศกไมแสดงอาการตนเตนตาโต

181

2. โสรจจะ ความเสงยม คอเมอตนอดทนแลว กพยายามสงบใจ ทาใจใหเยนลงดวยอบายอนชอบ เมอใจสงบแลว กรยามารยาททแสดงออกมากจะสงบเสงยม เหมอนไมมอะไรเกดขน เมอเปนเชนนความงามทกสวนของตนทเคยมอยกจะไมเสอม จะคงงามอยและคงชนะใจของคนอนไดเปนอยางด เบญจศล – เบญจธรรม : หลกมนษยธรรมของโลก

ความหมายของศล ศล คอ การสารวม กาย วาจา จดเปนศล โดยความวา ทากาย วาจา ใหเปนปกต โทษอนใดทไมพงประพฤต การลวงโทษอนนน ผมศลเทานนยอมละได ผมศล ชอวา ไมเบยดเบยนตนและบคคลอนยอมอยเปนสข ปราศจากเวรภย และควรเปนทเคารพนบถอไววางใจของคนทงหลาย ผเชนน ยอมเปนทไหลมาแหงความคณความดอนๆ องคประกอบของศล 5 ศล 5 มองคประกอบ 5 ประการ ดงน

1. ปาณาตปาต เวรมณ การเวนจากการทาชวตใหตกลวงไป 2. อทนนาทานา เวรมณ การเวนจากการถอเอาสงของทเจาของไมไดใหดวยอาการแหง

ขโมย 3. กาเมส มจฉาจารา เวรมณ การเวนจากประพฤตผดในกาม 4. มสาวาทา เวรมณ การเวนจากการพดเทจ 5. สราเมรยมชชปมาทฏฐานา เวรมณ การเวนจากการดมนาเมา คอสราและเมรยอนเปนทตง

แหงความประมาท ความมงหมายในการรกษาศลหา การรกษาศลหามความมงหมายในการปองกนรกษาตนไมใหเสยหาย หมายความวาอยางไร คอของทกสงทกอยางจะดหรอเสย จะคงทนถาวรหรอชารดหกพกโดยงายสาคญอยทพนฐานของสงนน ๆ ฉะนนชางกอสรางทฉลาดเขาจะสรางสงใด เขาจงตองทาพนใหแขงแรงพอตว ถนนพนฐานไมแขงแรงพอกจะรบนาหนกยวดยานไดนอย ไมชากทรดเปนหลดเปนบอ ตกรามใหญถาตอกเขมลงรากไวไมแขงแรงพอ อยไมนานกราวโบสถวหารกเหมอนกนถาลงรากไวไมด ไมชากแตกราวแลวพกทลายลง ชวตของเรากเหมอนกน คอตองแบกนาหนก เพราะบรรทกภาระเรองครอบครว เรองหนาทการงาน เรองสงคม และเรองยากดมจน ความสขความทกขรอยแปด จาจะตองสรางพนฐานแหงชวตใหมนคง พอทจะรบภาระหรอกระทบกระแทกเขาเลยตองทาความผด ถงกบตดคกตดตารางกม นนแสดงวาชวตพงทลายไป นาเสยดายมาก บางคนชวตพงทลายนอยกพอซอมแซมคนได บางคนเสยหายมากจนแกไมไหว ตองปลอยไปตามกรรม

182

สงปลกสราง เขาจะลงรากตอกเขมไวเปนจดๆ ตรงทรบนาหนก ชวตของคนเรากเหมอนกน ทางศาสนาชจดสาคญทจะตองสรางพนฐานไวใหมนคงเปนพเศษ 5 จด เปนการปดชองทางทตวเราจะเสยหาย 5 ทางดวยกน และวธทวานคอการรกษาศลหาขอใหเปนปกต เมอพระสมมาสมพทธเจาทรงอบตขนในโลกแลว ทรงยอมรบศล 5 เปนหลกคาสอน และศล 5 เปนหลกรบประกนความมนคงของสงคม ศล 5 เปนหลกรบประกนสนตภาพของโลก โดยมความมงหมายดงน ศลขอท 1 เพอเปนเครองรกษาอวยวะและชวตของสรรพสตว เปนหลกมใหเบยดเบยนกนและกน อนเปนทางสงบสข เปนประการทหนง ศลขอน ปองกนทางทตนจะเสยหายเพราะความโหดราย ศลขอท 2 เพอเปนเครองปองกนทรพยสนของบคคล ตลอดจนทรพยสนของประเทศชาต ควบคมมใหมการลก การปลน การฉอโกง การฉอราษฎรบงหลวง ซงเปนทางสงบสข เปนประการทสอง ศลขอน ปองกนทางทตนจะเสยหายเพราะความมอไว ศลขอท 3 เพอใหคนเคารพในสทธทางประเวณและใหคนมสทารสนโดษ อนเปนสวนปองกนโทษทางแตกสามคค อนเปนทางแหงความสงบสข เปนประการทสาม ศลขอน ปองกนทางทตนจะเสยหายเพราะความใจเรว ศลขอท 4 เพอปองกนการหลอกลวง การมมารยา ใหคนปลกความซอสตยสจรตตอกน อนเปนมลเหตใหประชาตไววางใจกนและกนไดอยางสนท นบเปนทางแหงความสงบสข เปนประการทส ศลขอนปองกนทางทตนจะเสยหายเพราะความขปด ศลขอท 5 เพอปองกนการเสพสงเสพทกอใหเกดความเมา สงยวเยาอนใหเกดความลมหลง หามกนมใหประมาท ปองกนการพนน ปองกนอบายมข อนนบวาเปนคณธรรมทใหเกดสนตสข เปนประการทหา ศลขอนปองกนทางทตนจะเสยหายเพราะความหมดสต คาอธบายของศล 5 ศลขอท 1 เจตนางดเวนจาการฆาสตว : เลกโหดราย ปาณาตปาต คอ การฆาสตว การทาใหชวตสตวตกลวงไป สตวในทนหมายถงสตวมชวตทกชนด ทงมนษยและเดยรจฉาน และทวามชวตนนนบตงแตสตวนนมปราณ หรอลมหายใจ ตงแตอยในครรภ หรอในไข จนกระทงสนลมหายใจคอตาย สตวทกชนดยอมมสทธโดยชอบในการมชวตของตนไปจนตายเอง ผใดทาใหเขาเสยชวตดวยเจตนา ศลขอท 1 ของผนนขาด ปาณาตปาต นน จะชอวาเปนปาณาตปาตไดนน ตองประกอบดวยองค 5 คอ

1) ปาโณ เปนสตวมชวต 2) ปาณสญตา รวาสตวมชวต 3) วธกจตต มจตคดจะฆา 4) อปกกโม ความพยายามเพอจะฆา 5) เตน มรณ สตวตายดวยความพยายามนน

183

ฉายาปาณาตปาต ผรกษาศลขอน นอกจากระวงไมใหศลขาดเพราะปาณาตปาตแลว ถาวดจากการกระทาทเปนฉายาของปาณาตปาตไดดวย กจะทาใหศลของตนบรสทธยงขน ถาเวนไมได ศลของเขาดางพรอย เหมอนผาทไมขาดแตสกปรก ฉายาของปาณาตปาต คอ

ก. การทารายรางกาย คอทาใหรางกายผอนเจบปวดพกลพการ ข. การทรกรรม คอทาความลาบากแกสตวเกดเหต เชน

- ใชการหนกเกนกาลง - กกขงในทคบแคบจนเปลยนอรยาบถไมได - นาสตวไปโดยวธทรมาน เชน ลากไป - ผจญสตว เชน เลนกดปลา ชนไก ชนโค

การงดเวนจากการทาสงเหลานเปนบรวารของการรกษาศลขอท 5 โทษของการละเมดปาณาตปาต ถาทาปาณาตปาตครบองค 5 และประโยคของปาณาแลว ยอมจะไดรบผลทงในปฏสนธกาล (กาลเกด) และปวตตกาล(กาลทดารงชวตเปนไปอย) สาหรบในผลในปวตตกาลนน แมผททาไมครบองคกตาม จะไดรบผลในขณะทเปนมนษยอก 9 ประการ คอ

1. เปนคนทพพลภาพ 2. เปนคนมรปรางไมงาม 3. เปนคนออนแอ 4. เปนคนเฉอยชา 5. เปนคนขขลาดตอภย 6. ฆาตวเองตาย หรอถกผอนฆา 7. มโรคภยเบยดเบยน 8. มบรวารกพนาศสญหาย 9. เปนคนมอายสน

อานสงสการงดเวนปาณาตปาต ในอรรถกถาปรมตถโชตกา ทานแสดงอานสงสของศลไว 23 ประการดงน

1. เปนผมอวยวะทกสวนสมบรณด 2. บรบรณดวยทรวดทรงงาม ไมสง ไมตา ไมดา ไมขาวเกนไป 3. บรบรณดวยกาลงเรยวแรง 4. เปนผมเทางาม พนเทาราบ หาทตาหนมได เมอยางเหยยบไป จะประทบลงดวยด 5. เปนผมผวพรรณรงเรองเหลองอรามงามดงทองคาธรรมชาต 6. เปนผมรปโฉมงามสะอาด เปนทเจรญใจของเทวดา และมนษยทงหลาย 7. เปนผออนโย และมผวพรรณออนนมดจปยนนและยวงสาล

184

8. เปนผมความสข 9. เปนผองอาจแกลวกลา 10. เปนผมกาลงมาก 11. มถอยคาไพเราะสละสลวย 12. เปนทรกของชาวโลก 13. มบรษทสวามภกด รกใครด ไมแตกแยกสามคคกน 14. ไมหวาดสะดง ตอภยเวร 15. มความสามารถกาจดศตรเสยได ทงไมมใครจะมาคดกาจดได 16. ไมตายเพราะความพยายามของผอนทจะมาลางผลาญ 17. มบรวารมากหาทสดมได 18. มรปรางสายงาม 19. มทรวงทรงงาม หรอมสณฐานงาม 20. มความเจบปวดนอย หรอไมมอาพาธไมมโรคเบยดเบยน 21. ไมมความเศราโศก 22. ไมพลดพรากจากของรก ของชอบใจ 23. มอายยนยาว

ศลขอท 2 เจตนางดเวนการลกทรพย : เลกใจอยาก การลกทรพย หมายถงการละเมดกรรมสทธในทรพยสนของคนอน ของหมคณะหรอของสวนรวม เอามาเปนของตนโดยวธของโจร ทเรยกวา โจรกรรม การรกษาศลขอน กคอการเวนจากกระทาโจรกรรม 14 อยาง ดงตอไปน

1. ลก ไดแกการขโมยเอาลบหลง 2. ฉก ไดแกชงเอาซง ๆ หนา 3. กรรโชก ไดแกขใหเขากลวแลวใหทรพย 4. ปลน ไดแกการรวมหวกนหลายคนตปลนเอาทรพย 5. ต ไดแกการอางหลกฐานพยานเทจเอาทรพยของคนอน 6. ฉอ ไดแกการทาอบายฉอฉลใหเจาทรพยตามไมทนแลวเอาทรพย 7. หลอก ไดแกการปนเรองขนหลอกใหเขาหลงเชอแลวใหทรพย 8. ลวง ไดแกการใชเครองมอแลกเปลยนผดมาตรฐานตบตาคนอน 9. ปลอม ไดแกการทาของปลอมใชของปลอมแลกเปลยนไดทรพยมา 10. ตระบด ไดแกบดพรวคามนสญญาเพอเอาทรพย 11. เบยดบง ไดแกการปกปดซอนทรพยจนเจาของทอดอาลยแลวเอาเสย 12. สบเปลยน ไดแกการสลบทรพยของตนกบของคนอนถอเอาสงทตนตองการ 13. ลกลอบ ไดแกการหลกเลยงไมจายตามพกด เชนเลยงภาษ 14. ยกยอก ไดแกการใชอานาจหนาทจาหนายทรพยของผอนมาเปนของตนโดยมชอบ

185

ผใดกระทาโจรกรรม 14 อยางน ไดทรพยมา ศลขาด และขอใหสงเกตดวยวา ทวาไดทรพยมานน หมายถงการไดทรพยของตนเองกม เชน ขอท 13 ตนควรจะจายเงนเสยภาษไปเทาไร แตหลบเลยงไมเสยภาษตามกาหนดทรพยสวนทตวไมเสยไปนนกบไดมาดวยโจรกรรม องคประกอบของอทนนาทาน อทนนาทาน การลกทรพย จะชอวาเปนการลกทรพยไดนน ตองมประกอบดวยองคประกอบ 5 อยางคอ 1) ปรปรคคหต เปนทรพยทเจาของหวงแหน 2) ปรปรคคหตสญตา ตนรวาทรพยอนเจาของหวงแหน 3) เถยยจตต มจตคดขโมย 4) อปกกโม มความพยายามเพอขโมย 5) เตน หรณ ลกไปนาไปดวยความพยายามนน ฉายาโจรกรรม ผรกษาศลขอน นอกจากระวงไมใหศลขาดเพราะทาโจรกรรมแลว ถางดเวนจากการกระทาทเปนฉายาโจรกรรมเสยได กจะทาใหศลบรสทธผดผองยงขน ถาเวนไมไดศลของผนนกดางพรอย ฉายาโจรกรรม ในทบางแหงทานแยกลกษณะออกเปน 2 อยาง คอ เปนอนโลมโจรกรรม และเปนฉายาโจรกรรม ดงน

ก. อนโลมโจรกรรม ไดแก 1) การสมโจร คอสนบสนนใหคนอนทาโจรกรรม

2) ปอกลอก คอคบคนอนเพอหวงลอกเอาทรพย 3) รบสนบน คอคนรบสนจางใหตนกระทาผดหนาท

ข. ฉายาโจรกรรม ไดแก 1) ผลาญ คอการทาใหทรพยสนของคนอนเสยหาย เชน เผาบานเรอนเขา 2) หยบฉวย คอเอาสงของของคนอนมาดวยความมกงาย ทานองถอวสาสะ

อานสงสการงดเวนจากอทนนาทาน บคคลผประพฤตตามศลขอไมลกถอเอาสงของของบคคลอนซงเขาไมไดใหเปนปกตแลวจะไดรบอานสงส 11 ประการ

1) มทรพยสมบตมาก 2) มทรพย มขาวเปลอกอยางเพยงพอ 3) มโภคะไมมทสนสด คอมเครองใชสอยมากหาทสดมได 4) โภคทรพยทยงไมเกดขน กเกดขน มขน 5) โภคทรพยทเกดขนแลวกมนคงถาวรด 6) ไดโภคทรพยตามปรารถนาโดยเรวพลน

186

7) มทรพยแลว ไมถกรบทรพย ไมถกโจรลก ไมถกนาทวม ไมถกไฟไหม ไมตกไปอยในมอของผทตนไมชอบ เปนตน

8) ไดทรพยสมบตเฉพาะตว ไมทวไปแกคนอน 9) ไดโลกตตรทรพย คอมรรค ผล นพพาน 10) จะไมร ไมไดยนคาวา ไมม ดจพระอนรทธเถระเปนตวอยาง 11) อยเยนเปนสขทกอรยาบถ

โทษของการกระทาอทนนาทาน บคคลผประพฤตอทนนาทาน จะไดรบโทษ 6 ประการ คอ

1. เปนคนดอยทรพย 2. เปนคนยากจน 3. เปนคนอดอยาก 4. ไมไดสมบตทตนตองการ 5. ตองพนาศในการคา 6. ถงมทรพยตองพนาศไปเพราะภย

ศลขอท 3 เจตนางดเวนจากการประพฤตผดในกาม : เลกมากรก คาวา กาม ในทนหมายถงเมถน คอการสองเสพระหวางชายหญง การผดในกาม หมายถงการเสพเมถนกบบคคลทตองหาม ผใดเสพเมถนกบคนทตองหาม ผนนทาผดประเวณ ศลขอนขาด องคประกอบแหงกาเมสมจฉาจาร ลกษณะทจะเปนกาเมสมจฉาจารไดนน ตองมองคประกอบ 4 ประการคอ

1. อคมนยวตถ เปนวตถทไมควรลวงละเมด 2. ตสม เสวนจตต คดจะเสพในวตถทไมควรลวงละเมดนน 3. เสวนปปโยค ความพยายามในอนเสพ 4. มคเคน มคคปฏปตตอธวาสน การยงมรรคใหถงมรรคหยดอย

ลกษณะผดประเวณ ก. ฝายชาย การกระทาของฝายชาย ทถอวาผดประเวณนน ไดแกการลวงเกนทางเมถนธรรมในหญงตองหาม 3 ประเภทคอ

1. หญงมสาม (สสสามกา) หมายเอาหญงอยกนกบชายอนในฐานะเปนภรรยาสาม ทงนไมวาเขาจะไดทาพธแตงงานกนหรอไมกตาม ขอสาคญอยทวา เขาไดอยกนเปนภรรยาสามกนโดยเปดเผยเทานน การสมสหญงประเภทนเรยกวา ทาช ผดศล เปนบาป และเมอเลงถงการทาลายความไววางใจกน มใชหามแตการรวมสงวาสเทานน แมการผกสมครรกใคร การพดเกยวพาราส พดเคาะ หรอเพยงแตเลนหเลนตา แสดงพฤตกรรมเยยงชสาว กหามดวย

187

2. หญงมญาตปกครอง (ญาตรกขตา) คอหญงทพอ แม พ ปา นา อา หรอ ผหลกผใหญปกครองดแลอย ไมไดเปนอสระแกตว หญงประเภทน ถาชายอยากไดมาเปนภรรยา กตองตดตอสขอจากผใหญ ใหชอบดวยประเพณ จกไดเปนศรแกตนและวงศสกล ชายใดลกลอบสมสหรอฉดคาลกพาเอาไป เปนผดศล

3. หญงทมจารตรกษา (จารตา/ธมมรกขตา) บางทเรยกวา หญงมธรรมรกษา ทวาจารตหรอธรรม หมายถงขนบธรรมเนยมประเพณคมครองรกษา หามรวมสงวาส แยกเปน 3 ประเภท คอ

1) หญงทเปนเทอกเถาเหลากอของตนเอง ทวา เทอกเถา คอญาตผใหญ นบยอนขน 3 ชน (ยาทวด-ยายทวด-ยา-ยาย –แม) สวนเหลากอ หมายถงผสบสายจากตนลงไป 3 ชน เหมอนกน คอ ลก- หลาน-เหลน นจดเปนเหลากอ

2) หญงทตองหามโดยจารต ไดแก หญงทมขอปฏบตหามการสมสกบชาย เชนภกษณ สามเณร หญงรกษาอโบสถ ตลอดจนหญงอน ๆ ทมกฎหมาย หรอศลธรรมหามสมส

ข. ฝายหญง การกระทาของหญง ทวาผดประเวณ แยกเปน 2 ลกษณะ คอ

1. หญงมสาม ลอบสมสกบชายอนนอกจากสามตน 2. หญงไมมสาม แตมผหลกผใหญปกครองดแล ถาลกลอบสมสกบชาย กเปนอนนอกใจ

ทาน ทาใหทานตองเสยใจ เสยชอเสยงและไดรบความอบอาย ฉายาแหงกาเมสมจฉาจาร โดยทศลขอนมความมงหมายในการรกษาจารตประเพณ ปองกนการเสยหายเฉพาะเรองรกๆ ใครๆ ผรกษาจงควรงดเวนจากการกระทาทกอยางอนเปนการลอานาจแกความรกใครระหวางเพศ (ความกาหนด) เชน การลวนลามเพศตรงขาม การหยอกลอตอกระซกคครองของคนอน ฯลฯ เพราะการทาเชนนนทาใหศลเศราหมอง ไมผองใส อานสงสการเวนจากกาเมสมจฉาจาร บคคลผรกษาศลขอท 3 โดยบรสทธบรบรณยอมไดอานสงส 20 ประการ ดงน

1. ไมมขาศกศตร 2. เปนทรกของชนทงปวง 3. หาขาวนาผาและทนอนเปนตนไดงาย 4. นอนกเปนสข 5. ตนกเปนสข 6. พนจากภยในอบายภมทง 4 7. ไมตองเกดเปนหญง หรอกะเทยอก 8. เปนไมโกรธงาย

188

9. มปกตกระทาโดยความเคารพ 10. มปกตกระทาโดยประจกษ คอเปดเผย แจมแจง 11. มรางกายไมบกพรองสมบรณด สงาผาเผย 12. มหนาตาเบกบาน ไมกมหนา มอานาจ 13. เปนทรกใครชอบใจของสตรและบรษทงหลาย 14. มอนทรยสมบรณ 15. มลกษณะสมบรณ 16. ไมมใครรงเกยจ ไมมความระแวงสงสย 17. มความขวนขวายนอย ไมตองเหนดเหนอยทรพยสมบตกเกดขน 18. มปกตอยสบาย อยเยนเปนสข อยทไหนกเปนสข 19. ไมมภย ไมมเวรแตทไหน ๆ คอไมตองกลวภยกลวเวร 20. เปนผไมพลดพรากจากของรกของชอบใจ

โทษของการละเมดศลขอท 3 สวนผทลวงละเมดศลขอท 3 กจะไดรบโทษ 20 ประการ ซงมนยตรงกนขามกบอานสงสดงกลาว นอกจากนการละเมดศลขอน จะทาใหเกดผลเสยหาย 3 อยาง ดงน

1. ทาลายความเปนปกแผนของสงคม ความเปนปกแผนของสงคมนนตงอยบนความรกใครและความไววางใจกน การทาลายความรกใครของผเหยาเรอนนนไมมอะไรรายแรงเทากบการลวงละเมดในคครองของเขา แมในระหวางมตรกบมตรทรกกนสนท สามารถหยบฉวยขาวของเงนทองรวมกนได ไมมจากด แตถาฝายหนงเกดลอานาจกเลส ลวงเกนในภรรยาของอกฝายหนง มตรภาพกเปนอนขาดสะบนลงทนท

2. ทาลายสนตสขของครอบครว สนตสขของครอบครวจะตงอยได กเพราะสามภรรยารกใครปรองดองกน ถาเปนเชนนน แมบตรธดาตลอดจนผคนในบานกจะพลอยรมเยนเปนสขดวย เมอมการนอกใจจะเปนการทาลายความรกของสามภรรยา ผใดกระทานอกใจ กชอวาเปนการทาลายสนตสขของครอบครวนนดวย

3. ทาลายอนาคตของอนชนในตระกล อนาคตของอนชน ยอมฝากไวกบมารดาบดา ไดอมชอปถมภ มความอบอน และไดความกาวหนา เมอสามภรรยาประพฤตนอกใจกน บรรดาบตรธดากจะเกดความระสาระสาย มแตความวาเหว เพราะความพดพราก แมจะไปอยกบใครหอมลอมรอยชนพนชน จะใหอบอนเหมอนพอแมบงเกดเกลาคอยอมชเปนไมมแลว มใชจะเปนการทรมานแตจตใจเทานน การทานบารงในการศกษาและความเปนอย กจะถกบนทอนลงตามไปดวย ตกลงวาผใดกระทานอกใจคครอง ผนนจะเปนผผลาญชวตจตใจของอนชนลงไปดวย และนนกเทากบเปนผบนทอนอนาคตของชาตไปดวย

ศลขอท 4 เจตนางดเวนจากการพดเทจ : เลกปากชว การพดเทจ หรอมสาวาท ซงเปนขอหามในการรกษาศลขอน หมายถงการแสดงออกดวยเจตนาบดเบอนความจรง ใหคนอนหลงเชอ แสดงออกได 2 ทาง คอ

189

1. ทางวาจา คอ พดใหผดจากความจรง โกหกชด ๆ 2. ทางกาย คอ การกระทาใหผอนเขาใจผดจากความเปนจรง เชน เขยนรายงานเทจ หรอแกลง

พยกหนา แกลงสนศรษะ แกลงแสดงกรยาอยางอนซงเปนทรกน ใหคนอนหลงเชอผดไปจากความจรง

ผใดมเจตนากระทามสา เมอผทตนตองการโกหกนนเขาใจความหมาย ศลขอนเปนอนขาด องคประกอบแหงมสาวาท การจะเปนมสาวาทได ตองมองค 4 คอ

1. อตถ วตถ เรองไมจรง 2. วสวาทนจตต จตคดทจะกลาวใหคลาดเคลอน 3. ตช โช วายาโม ความพยายามเกดจากจตนน 4. ปรสส ตทตถวชานน ผอนรเรองนน

มสาวาท 7 วธ ทานจาแนกกรยาทเปนมสาวาทไว 7 วธ ดงตอไปน

1. ปด คอโกหกชด ๆ เชน ไมรวาร ไมเหนวาเหน 2. ทนสาบาน คอแสดงตวฝนความจรง เชนคนทาผดหลายคน ครสงวาใครทาผดใหยน

ขน แตผทาผดกทนนงอย 3. ทาเลหกระเทห คอโกหกดวยการแสรงทากรยาอาการใหคนอนตความผดไปเอง เชน ทาท

นาเปนคนพการ ใหไมตองถกเกณฑทหาร 4. มารยา คอแสดงทวงทลวงคนอนใหเขาใจผด เชนเจบนอยแตครวญครางมาก 5. ทาเลส คอแสดงนยใหคนอนเขาใจผด เชนพดเลนสานวนวกไปวนมา มใครถามวา บาน

คณฝนตกหรอไม เราตอบวา แดดออกจายงถามหาฝนอกหรอ ทพดนประสงคใหเขาใจวา ฝนไมตก แตความจรงฝนตก

6. เสรมความ คอเรองมมลนอย แตพดใหเหนเปนมาก เชน เหนไฟไหม เศษกระดาษเลกนอย กตะโกนวาไฟไหม ๆ

7. อาความ คอเรองมากแตพดใหเหนเปนนอย ปดความบกพรองของตน เชนรายงานเหตการณเพยงบางสวน เพอปดความบกพรองสงตางๆ ของตน

ฉายาแหงมสาวาท นอกจากงดเวนจากมสาวาท 7 อยางนนแลว ผรกษาศลขอนควรเวนจากการแสดงอนมลกษณะประหนงมสาวาท ซงจะทาใหศลของตนมวหมอง คอ

1. อนโลมมสา ไดแกการแสดงทอาจทาใหผฟงหรอเหนเขาใจผดจากความจรง เชนการคยโวโออวดเกนสมควร

2. ปฏสสวะ ไดแกการรบคาของคนอนดวยเจตนาบรสทธ แตภายหลงเกดกลบใจไมทาตามทรบปฏเสธน แมไมเปนการพดเทจโดยตรง แตเปนการทาลายประโยชนของคนอนได เชน

190

ตกลงวาจางแลวไมทาตามทจาง ตองเสยงานเปนอนมาก การพดสบปลบกลบกลอกฝายผพดกเสยนสย เปนคนเหลวไหลไวใจไมได ตอไปจะไมมใครเชอถอ

ขอยกเวนไมจดเปนมสาวาท มการแสดงออกบางอยางทไมเปนความจรงแตไมผดศลเพราะผแสดงออกไมมเจตนาจะกลาวเทจ คอ 1. ยถาสญญา พดไปตามทตนจาไดอยางนน เขาใจอยางนน 2. โวหาร พดไปตามแบบฟอรมของการพดในสงคม ถอยคาทใชเปนธรรมเนยม เพอความไพเราะทางภาษา เชน เราเขยนจดหมาย ลงทายวา “ดวยความนบถออยางสง” นเราเขยนตามธรรมเนยมจดหมาย ความจรงเราไมไดนบถออยางสง อาจจะไมนบถอเขาเลยกได แตเรากตองเขยนตามธรรมเนยม ถาจะเขยนวา “ดวยความนบถอเพยงเลกนอย” กผดธรรมเนยมการเขยนจดหมาย 3. นยาย การเลานทานซงผกขนเพอฟงกนเพลน ๆ และใหเกดความสนกสนาน เชน คนผกนยายขนเปนลเก ละคร เขาบอกผดวา เขาเปนเชนนน เขาเปนอยางน มนามกรวาอยางนน ครอบครองเมองโนน ความจรงไมไดเปนเชนนน ถอวาไมผดศล เพราะเขาไมตงใจใหคนฟงหลงเชอ เพยงแตแสดงไปตามเรอง 4. สาคญผด ผพดเขาใจอยางนน พดไปตามความเขาใจของตน เชน เราจาวนผด ถามใครถาม เราตอบไปตามทจาได กไมเปนอนผดศล 5. พลง คอพดพลงไป ไมมเจตนา เชนคนทเกดการตกใจแลวพลงออกวา “อย ! เจกตกนา” อยางนไมผดศลแตอยางใด เปนอนวา คาพดมลกษณะอยางน เปนขอยกเวน ผพดไมผดศล รวมความแลว เราจะเหนวา คนเราผดศลขอน สาคญอยทเจตนา คอตองมความจงใจทจะพดใหคนอนเขาใจผด สวนเขาจะเชอหรอไม ไมสาคญ โทษของการกลาวมสาวาท บคคลทมกกลาวมสาวาท จะไดรบโทษเกดขน 8 ประการคอ

1. เปนคนพดไมชด 2. เปนคนมฟนไมเสมอกน คอโยไป โยมา 3. เปนคนมกลนปากเหมน 4. กายมไอรอนผดกวาคนธรรมดา 5. มตาไมปรกต คอมตาเหลอกโปน 6. มวาจาไมไพเราะ 7. มทาทางไมสงา 8. คลายกบคนวกลจรต

อานสงสการเวนมสาวาท ผรกษาศลขอท 4 เวนจากการพดเทจ ใหบรสทธ ยอมไดอานสงส 14 ประการ คอ

1. เปนคนมรางกาย มตาเปนตนผองใส 2. เปนคนกลาวถอยคาไพเราะสละสลวยออนหวานนมนวล

191

3. เปนคนมฟนขาวสะอาดขณะยมเสมอ 4. ไมเปนคนอวนเกนไป 5. ไมเปนคนผอมเกนไป 6. ไมเปนคนเตยเกนไป 7. ไมเปนคนสงเกนไป 8. เปนคนมสมผสอนสบาย คอไดสมผสทด ๆ 9. เปนคนมกลนปากหอม 10. เปนผมบรวารทเชอฟงถอยคา 11. เปนผพดแตคาทควรพด มถอยคาทเชอถอได 12. เปนผมลนออนสดใส 13. เปนผมใจไมฟงซาน 14. เปนคนไมพดตดอาง ไมเปนใบ มคนรกใครพอใจ

ศลขอท 5 เจตนางดเวนจากการดมนาเมาอนเปนทตงแหงความประมาท : เลกมวเมา นาเมาอนเปนวตถตองหามในศลขอน ทานจากดไววา เฉพาะสงทเปนทตงแหงความประมาท คอเมอเสพเขาไปในรางกายแลวทาใหสตเลอนลอย ขาดการควบคมตนเอง ตรงกบทเรยกกนในสมยปจจบนนวา สงเสพตดใหโทษ ในตวศลทานยกขนเปนตวอยางสองชนด คอ สรา กบ เมรย สราไดแกนาเมาทกลน เมรยไดแกนาเมาทไมไดกลน หรอเหลาดบ ตรงกบศพทในคาสมาทานศลทวา “สราเมรยะ” ททานระบไวเพยงสองอยางน ขอใหเขาใจวาทานระบเพยงตวอยาง ในทางปฏบตเราตองถอหลกการใหญเปนหลก คองดเวนจากการเสพสงมนเมาอนเปนทตงแหงความประมาท (ปมาทฏฐาน) ทกชนด ไมวาจะมผคนพบสงดงวานใหมหรอประดษฐขนใหมและเรยกชออยางไรกตาม ในปจจบน ไดมสงเสพตดใหโทษรายแรงระบาดอยในหมประชาชน เทาททางราชการไดพบแลว 6 ชนด คอ

1. สรา นาเมาทกลนแลว 2. เมรย นาเมาทไมไดกลน 3. ฝน เปนยางไมชนดหนง 4. กญชา เปนใบไมชนดหนง 5. มอรฟน เปนผลตภณฑททาจากฝน 6. เฮโรอน เปนผลตภณฑทาจากมอรฟน

รวมความวาวตถตองหามของผรกษาศลขอน คอสงเสพตดใหโทษ ซงไมวาจะนาเขาสรางกายโดยวธดม หรอสบ หรอฉดกตาม และไมวาสงนน ๆ จะมผตงชออยางไร และจะมการผลตขนมาอกในรปแบบใดกตาม หากทาใหผเสพเกดความมนเมาถงความประมาทขาดสตอนเปนหามทงสน

192

องคประกอบการการละเมดศลขอท 5 ผทชอวาไดละเมดศลขอ 5 น ตองประกอบดวยองค 4 ดงน

1. นาดมอยางใดอยางหนง ซงเปนทตงแหงความเมา 2. จตมความเปนผใครจะดมปรากฏ 3. ผดมถงความพยายาม อนเกดแตจตนน 4. นาเมาทดมแลวไหลเขาไป

โทษแหงการละเมดศลขอท 5 บคคลทประพฤตละเมดศลขอท 5 น จะไดรบโทษความเสยหาย 6 ประการคอ

1. เปนเหตใหเสยทรพย 2. เปนเหตกอววาท 3. เปนเหตใหเกดโรค 4. เปนเหตใหเสยชอเสยง 5. เปนเหตใหทาสงอดส 6. เปนเหตทอนกาลงสตปญญา

อานสงสศลขอท 5 บคคลผทปฏบตตามศลขอท 5 คองดเวนจากการดมเสพสงมนเมา จะไดรบอานสงส 35 ประการคอ

1. รกจการทควรทาทงหลายในอดต อนาคต และปจจบนไดโดยรวดเรว 2. เปนผมสตเขาไปตงมนทกเมอ 3. เปนผไมเปนคนบา 4. เปนผมญาณ มปญญาด 5. เปนผไมหวนไหว ถอเหตถอผล 6. เปนผไมงนงง ไมเซอ 7. ไมเปนใบ 8. เปนผไมจมอยในความเมา 9. เปนผไมประมาท 10. เปนผไมหลงลม 11. เปนผไมหวาดสะดง 12. เปนผไมแขงด ไมมความราคาญ 13. ไมมความรษยาและไมถกคนรษยา 14. มความขวนขวายนอย 15. เปนผมความสข 16. เปนผมคนนบถอยาเกรง 17. เปนผพดแตคาสตยจรง 18. เปนผไมสอเสยดใคร และไมมใครพดสอเสยด

193

19. เปนผไมพดคาหยาบแกใคร และไมมใครพดคาหยาบ 20. เปนผไมพดเพอเจอแกใคร 21. เปนผไมเกยจครานทงกลางวนกลางคน 22. เปนผกตญรคณทาน 23. เปนผรตอบแทนทานผมคณ 24. เปนผไมมความตระหน 25. เปนผรจกเฉลยเจอจาน เสยสละอยเสมอ 26. เปนผมศลบรสทธ 27. เปนผซอตรง 28. เปนผไมมกโกรธ 29. เปนผมใจละอายชวบาป 30. เปนผสะดงกลวตอบาป 31. มความเหนถก เหนตรงทาง 32. เปนผมปญญามาก 33. เปนผมปญญาด 34. มความเปนบณฑต 35. มความเปนผฉลาดในสงทเปนประโยชนและสงอนหาประโยชนมได

อานสงสของการรกษาศลหา อานสงสของการรกษาศลทง 5 ขอ คอผลดทผรกษาศลหาจะพงไดรบอยางแนนอน ปรากฏตามคาบาลทพระผใหศลจะกลาวทกครงเมอใหศลจบลง ดงน “สเลน สคต ยนต สเลน โภคสมปทา สเลน นพพต ยนต” หมายความวาผปฏบตตามหลกแหงศลหาแลวจะไดรบอานสงส 3 ประการ

1. ทาใหเขาถงคตทด ไมตกไปสคตอนชว (สเลน สคต ยนต) 2. ทาใหไดโภคสมบต ไมตกไปสความวบต (สเลน โภคสมปทา) 3. ทาใหถงความดบทกข ไมจมดงลงสความทกข (สเลน นพพต ยนต)

คากลอนสอนใจ อนสตร ไมมศล กสนสวย บรษดวย ไมมศล กสนศร ภกษเลา ไมมศล กสนด ขาราชการ ศลไมม กเลวทราม ฯ

194

สรา บหร เปนผกนคน ทาให ยากจน เปนคนเหลวไหล ทรพยสน ฉบหาย รางกายเปนภย ใครงด เสยได สบายจรงเอย ฯ ปญญาชน รด บหรเหลา นาโรคเขา รางกาย ตายผอนสง เหตไฉน ใยลม ดมสบลง หรอวาปลง แลวทกอยาง ตายชางมน ฯ เลอดชวทมอยในนาสรา

1. เลอดหมา 2. เลอดหม 3. เลอดง 4. เลอดเสอ 5. เลอดลง 6. เลอดนก

สงคหวตถ 4 : หลกผกใจคน องคประกอบของหลกธรรมหมวดน ม 4 ประการ คอ 1) ทาน ใหปนสงของ ๆ ตนแกผอนทควรใหปน 2) ปยวาจา เจรจาวาจาทออนหวาน 3) อตถจรยา ประพฤตสงทเปนประโยชนแกผอน 4) สมานตตตา ความเปนผมตนเสมอ ไมถอตว คณธรรมทง 4 อยางนเปนเครองยดเหนยวใจของผอนไวได เปนทรกทชอบพอของผอน สามารถกมใจของผอนได มคาประพนธทใหจาคณธรรมทง 4 ประการไดงายขนดงน 1) โอบออมอาร (ทาน) 2) วจไพเราะ (ปยวาจา) 3) สงเคราะหทกคน (อตถจรยา) 4) วางตนเหมาะสม (สมานตตตา)

195

คาอธบายแตละองคธรรม 1. ทาน แปลวา การให คอใหสงของ ๆ เราแกคนอน ในทางธรรมะ คาวาทาน มความมงหมาย 2 อยาง คอ

ก. ใหเพอกาจดกเลส ข. ใหเพอสงเคราะห

ประเภทแรก ใหเพอกาจดกเลส เชนบรจาคทานแกสมณชพราหมณ เปนตน ความหมายนไมใชความหมายของการใหในสงคหวตถขอน การใหทเรยกวา ทาน ในสงคหวตถน ไดแกการใหประเภท ข. คอใหเพอสงเคราะหผรบ เจตนาของการใหอยทตองยดเหนยวนาใจผรบ เปนสาคญ เชนญาตพนองแบงปนสงของเครองใช หรอเฉลยขาวปลาอาหารแกกน เปนตน วธปฏบต พงทราบวา การใหตามแบบสงคหวตถนหมายถงการแบงให ปนให เฉลยให ไมใชใหจนเขารารวยหรอใหจนเราหมดเนอหมดตว แตเปนการแบงปนใหเพอแสดงอธยาศยไมตรอนนารกนานบถอเทานน และโดยความมงหมายอยางน ผใหไมจาเปนวาจะตองรารวยหรอมฐานะดกวาผรบเสมอไป แมจากจกวณพกอาจใหสงใดเทาทตนมอย แกมหาเศรษฐกได 2. ปยวาจา คอการเจรจาคานารก ไดแกการพดถอยคาทสภาพออนโยน ทาใหผฟงเกดความเบกบานสาราญใจ คาพดทเราพดกนอยทกวนน ม 2 ชนด คอ

ก. คาพดทพดออกไปแลว ทาใหคนฟงเกลยดชงคนพด ข. คาพดทพดออกไปแลว ทาใหคนฟงรกคนพด

คาพดประเภท ก. คอคาทพดใหคนฟงเกลยดคนพด หมายถงคาทไมสภาพตาง ๆ ซงรวมเรยกวา คาหยาบมหลายชนดเชน คาดา คาประชด คากระทบ คาแดกดน คาหยาบชา คาสบถ คาประเภทนรวมเรยกวา อปปยวาจา คอคาพดไมเปนทนารก สวนคาพดทเปน ปยวาจา ตามนยแหงสงคหวตถขอนหมายถงคาพดทออนโยน ตรงกนขามกบคาพดหยาบคายดงกลาวนน เชนคาวา คณ ทาน ผม เธอ ฯลฯ ตลอดจนคาอน ๆ ตามทนยมกนวาสภาพ ในหมชนนนๆ เชน ลง ปา นา อา พ นอง ฯลฯ รวมความวา ปยวาจา คอคาพดทไพเราะของคนทฟงนนเอง นกศกษาพงเขาใจวา ความมงหมายของปยวาจาในหมวดสงคหวตถน มงเพยงใหคาพดนารกเทานน เพราะฉะนน การพดใดๆ ทกอใหเกดความรกใครนบถอกเปนอนใชได เชน เขาใจพด พดใหตองกาละเทศะ เปนตน อนง ปจจบนน คนเราสามารถใชการเขยนแทนการพดดวยปาก เชนเขยนจดหมาย หรอประพนธหนงสอ หรอตพมพขาวสาร เชนออกหนงสอพมพ งานเหลานกจาเปนตองใชปยวาจาเหมอนกน 3. อตถจรยา แปลวา ประพฤตประโยชน ไดแกการบาเพญประโยชนชวยเหลอกน ธรรมะขอนหมายถงการปรบปรงตวเอง 2 ประเดน คอ

3. การทาตนใหเปนคนมประโยชน 4. การทาสงทมประโยชนแกกน

196

ในประเดนแรก ทวา ทาตนใหเปนคนมประโยชนหมายความวา ทาใหตวเรามราคา มความด ทพอจะเปนประโยชนแกคนอนไดดวย วธทาตวใหเปนคนมประโยชน อาจทาไดหลายวธเชน การศกษาอบรม และการฝกฝนตน ใหเปนคนมสมรรถภาพพอทจะชวยคนอนได เมอรวมความแลว คนมประโยชนกคอคนมกาลงในตวเอง คอ

4. กาลงกาย 5. กาลงความคด 6. กาลงปญญา ฯลฯ

สวนประเดนท 2 คอการทาสงทเปนประโยชน เรองนเปนเรองจายกาลงออกไปชวยคนอน คนใจกวางจงจะทาได คนใจแคบเหนแกตวยอมทาไมได การทาสงทเปนประโยชนแกคนอนนน โปรดอยาเขาใจวา ตองถงกบยอมตวลงเปนใชของคนอน ไมใชอยางนน ความมงหมายเพยงพอบาเพญตนใหเปนประโยชนแกคนอน แสดงอธยาศยอนนารกนานบถอเทานน การบาเพญประโยชนดงกลาวน เชน ชวยเหลอเพอนบานในคราวมกจ ชวยบอกลาวสงสอนวชาความร ชวยหางาน ชวยแนะทางอาชพให ฯลฯ และคนทบาเพญประโยชน จะตองปฏบตตนอกอยางหนง คอเวนจากการกระทาทจะเปนภยแกผอนเสยทงสน แมแตเรองเลกนอย เชนทงเศษแกวตามถนนหนทางหรอทาลายสงทเปนสาธารณประโยชนใหเสยหาย 4. สมานตตตา แปลวา ความเปนผมตนเสมอ โดยความหมายทางปฏบต คอ การวางตวสมกบฐานะ หมายความวา เรามฐานะเปนอยางไร เชนเปนลก เปนพอ เปนแม เปนผว เปนเมย เปนคร เปนศษย ฯลฯ กใหวางตวสมกบทตวเปน อยาเยอหยงจองหองเกนฐานะ อยาปลอยตวใหตาตอยนอยหนาจนเกนด การปรบปรงตวเอง วางตวเอง ใหเหมาะสมกบฐานะทตวเปน นนแหละคอสมานตตตา ทฏฐธมมกตถประโยชน : หลกเศรษฐ หลกธรรมหมวดนมองคประกอบดงน

1) อฏฐานสมปทา ถงพรอมดวยความหมน ในการประกอบกจเครองเลยงชวตกด ในการศกษาเลาเรยนกด ในการทาธระหนาทของตนกด

2) อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา คอรกษาทรพยทแสวงหามาไดดวยความหมน ไมใหเปนอนตรายกด รกษาการงานของตว ไมใหเสอมเสยไปกด

3) กลยาณมตตตา ความมเพอนเปนคนด ไมคบคนชว 4) สมชวตา ความเลยงชวตตามสมควรแกกาลงทรพยทหาไดไมใหฝดเคองนกไมใหฟม

ฟายนก มคาประพนธทจางายๆ ดงน

1) อฏฐานสมปทา ขยนหา 2) อารกขสมปทา รกษาเกบ 3) กลยาณมตตตา คบเพอนด 4) สมชวตา เลยงชวเหมาะสม

197

คาอธบายแตละองคธรรม ธรรมะ 4 ขอขางบนน เรยกวา ทฏฐธมมกตถะ แปลวา ประโยชนปจจบน เปนธรรมะทคฤหสถผปฏบตแลว ยอมจะไดรบประโยชนปจจบน คอในชาตน ประโยชนปจจบน มจดหมายอยทการตงตวใหเปนหลกแหลงไมเปนคนหลกลอย และการตงตวนน จดสาคญอยทการมทรพย ธรรมะ 4 ขอน อานวยประโยชนโดยตรงในการตงตว อาจารยรนกอนทานยอไวใหจาขนใจวา “อ-อา-กะ-สะ” คอถอดเอาอกษรตวหนาของธรรมะ 4 ขอนนแลวกวากนวา สคานเปนหวใจเศรษฐ แตละขอมความหมายดงตอไปน 1. อฏฐานสมปทา แปลวา ความถงพรอมดวยความหมน หมายความวา เปนคนมความขยนขนแขง บกบน ไมยอทอ รดหนาในการทางาน ขอทวา “ถงพรอมดวยความหมน” นน คอมความหมนขยนพรอมอยในตวแลว หรอหมนขยนโดยนสยของตนเอง คนทมธรรมขอนประจาใจแลวจะไมอยนงเฉยโดยไมทางาน เมอยงไมมงานทากพยายามหางานทา เขาจะรสกเปนทกขใจและอบอายคนอนถาหากตนเปนคนวางงาน ครนเมอมงานทาแลวกรกงาน สนใจในการทางาน และมงมนทจะทางานใหกาวหนาดวยใจรกทแทจรง ตรงกนขาม คนทขาดธรรมขอนจะเปนคนเกลยดงาน ขอบหาขออางตาง ๆ ทจะใหตนไมตองทางาน รวมความกคอเปนคนมนสยเกยจครานนนเอง แมจะแสดงวาตนขยนขนแขงตอเมอถกคนอนบบบงคบ และกขยนไดเพยงระยะหนงเทานน ทานเปรยบคนทขาดธรรมขอนไววาเหมอนกงกา ซงวงไปหนอยหนงแลวหยด ไมเคยทจะวงไปรวดเดยวเหมอนสตวชนดอน 2. อารกขสมปทา แปลวา ความถงพรอมดวยการอารกขา หมายความวา ใหมนสยรกและบารงรกษาทรพยสนของตน ใหปลอดภยและเพมพนขนโดยลาดบ คนบางคนแมจะขยนทามาหากน มรายไดมากพอสมควร แตไมอาจตงตวได เพราะขาดธรรมขอน คอรจกแตจะหาทรพย แตไมรจกรกษาทรพยทหามาไดแลว ในทางปฏบตสาหรบอารกขาทรพยตามความหมายของธรรมะขอน มขอทควรจะสนใจเปนพเศษอย 4 ประการ ดงตอไปน

(1) การปองกนอนตรายแกทรพย เชนระวงโจรผรายทจะลกหรอตชงเอาไปการเกบของมคาไวในบานกตองเกบในทมดชด การแตงตวดวยของมคามากเชนเพชรและทองเปนตนไปในทเปลยว หรอไปลาพงคนเดยวอาจถกคนใจบาปชงเอา และอาจทาอนตรายเราถงแกชวตกได จงเปนสงไมควรทา อนงเราตองชวยกนปองกนอนตรายซงจะเกดแกทอยอาศย เชนชวยกนปองกนอคคภย กาจดสงทเปนเชอเพลง และปดประตหนาตางกอนจะหลบนอนดงนเปนตน

(2) ทาการสะสมทรพย คอตงกองทนไวสาหรบตวเองแมวาเราจะมรายไดเพยงเลกนอยกตาม กสะสมทละนอยได เพราะเงนกอนใหญกไปจากเงนจานวนนอยทรวมกนเขานนเอง

198

(3) ปองกนกรรมสทธ คอทรพยสมบตนนเราตองมกรรมสทธโดยชอบดวยกฎหมาย ฉะนน ตองหมนตรวจตราดวา ทดนกด เคหสถานบานเรอนกด หนงสอสญญาตางๆ กด ยงมสทธสมบรณตามกฎหมายหรอไม แลวดาเนนการตามทควร

(4) ถนอมทรพย คอใหรจกถนอมสงของเครองใชตางๆ เชน โตะ เกาอ เสอผา รองเทา ถวยชาม และอนๆ ใหใชการไดนานทสดทจะทาได

3.กลยาณมตตตา แปลวา ความเปนคนมมตรทด หมายความวาใหรจกตดตอคบหาสมาคมคนอนไวเปนมตรสหาย และในการคบมตรเชนนนกใหเลอกคบแตคนทดอยาคบคนชวเปนมตร การคบมตรเปนสงสาคญมาก หากเราไดมตรทดไว มตรกจะคอยใหความสนบสนน ทาใหเรามความกาวหนาไดอยางรวดเรว แตถาเราคบคนชวไวเปนมตร เขากจะคอยเปนบอนทาลายลางผลาญเราใหถงแกความลมจมในทสด 4. สมชวตา แปลวา ความดารงชพพอเหมาะสม หมายความวารจกจายทรพยเลยงชพ ใหพอเหมาะกบรายไดของตน ไมใหฝดเคองเกนไป พงเขาใจวา ประโยชนของการมทรพยกคอการจบจายใชสอยเลยงตนเลยงครอบครวและบดามารดา หาความสนกเพลดเพลนเปนการพกผอนและบาเพญบญกศล ใครทมทรพยและไมใชสอย เพราะความตระหน มการกนอยอยางแรนแคน แมเจบไขกไมกลาจายเงนรกษาตวหรอทอดทงบดามารดาใหตกระกาลาบาก พระพทธเจาตรสวาผนนเปนคนโง แตในขณะเดยวกนพระองคกทรงสอนใหเรารจกประมาณในการจายทรพย คอตองคานงถงรายไดของตน และกะประมาณการจายใหเหมาะสมปองกนเงนขาดมอในคราวจาเปนและจะไดไมตองเปนหนคนอน คณธรรม 4 ประการนในหมวดน การฝกปฏบตใหไดครบทกขอจนกลายเปนนสยประจาตว และมผลทาใหเราสามารถตงตวไดเปนหลกแหลง ฆราวาสธรรม 4 : หลกครองเรอนครองรก ฆราวาสธรรม ประกอบดวย 4 องคประกอบ คอ 1. สจจะ สตยซอตอกน 2. ทมะ รจกขมจตใจของตน 3. ขนต อดทน 4. จาคะ สละใหปนสงของ ๆ ตนแกคนทควรให ฆราวาสธรรมน เปนธรรมะสาหรบผครองเรอน เปนขอปฏบตโดยตรงของพวกฆราวาสทมครอบครว ถาฆราวาสใดขาดธรรมะ 4 อยางนแลว การดารงชวตจะไมมความราบรนและไมมความสข แตถาฆราวาสผใดยดธรรมะทง 4 นนเปนขอปฏบตแลว การครองเรอนกจะราบรน มความสข ความเจรญ ความหมายของฆราวาสธรรมแตละมดงน 1. สจจะ แปลกนวา ความสตย หรอความซอตรงตอกน แปลอยางน เรยกวาแปลทบศพท ถาจะขยายลกษณะของสจจะ ใหเขาใจทางปฏบตกนจรงๆ แลว สจจะมลกษณะ 3 อยาง คอ

199

1. เปนความจรง คอไมเลน ไมหลอก 2. เปนความตรง คอมความประพฤตทางกาย ทางวาจา และทางใจ ซอตรง

ไมคดโกง หรอบดพรว เบยงบายจากความถกความเทยงธรรม 3. เปนความแท ไมเหลาะแหละเหลวไหล ในกจอนเปนหนาท

นอกจากน ผครองเรอนพงตงอยใน สจจะ 5 สถาน คอ 1. ตรงตอหนาท คอปฏบตหนาทใหเตมตามหนาท 2. ตรงตอการงาน คอตงใจทางานใหด 3. ตรงตอเวลา คอรกษาคามนสญญา 4. ตรงตอบคคล คอประพฤตดตอคนอน 5. ตรงตอความด คอยดมนอยในทางด 2. ทมะ แปลไดหลายอยาง แปลวา ฝก กได แปลวา ขม กได ซงรวมความคอการปรบปรงตวใหกาวหนากบการงานและสงคมนนเอง นกศกษาพงเขาใจทางปฏบตวา ทมะ มลกษณะ 3 อยาง คอ

1. การฝก 2. การหยด 3. การขม

ลกษณะท 1 การฝก หมายความวา ฝกทางานใหเปน ในโลกนมงานตาง ๆ อยเปนอนมา เชนงานทานา งานทาสวน งานชางไม งานชางเหลก ฯลฯ ทนเราเองเกดมาในลกษณะเปนคนทางานไมเปน การทเรามชวตอยในโลก ทง ๆ ทเราทางานไมเปนยอมเปนอนตรายตอตวเอง และเปนภาระแกสงคมอยางยง เพราะคนททาอะไรไมเปนเลยนน จะทาไดมากทสดอยอยางหนง คอทาความลาบากแกคนอน เพราะฉะนน พระพทธองคจงทรงสอนใหม ทมะ คอฝกอบรมตนเอง ใหเปนงาน ทามาหากนเปน จะฝกตนไดอยางนกตองขมใจ ฝกใจตวเอง ลกษณะท 2 การหยด หมายความวา การยบยงตวเอง ไมใหถลาไปสความชวความผด ตวเรานนถาไมมการยบยงไวเลย ในคราวทตนหนเหไปทางผดหนกเขากจะนาความลาบากเดอดรอนกลบมาสตว และครอบครว ตลอดจนสงคม เชนเราจะกลายเปนคนตดเหลา เปนนกการพนน เปนนกเลงเจาช ฯลฯ เปนไปไดทงนน ถาเราไมรจกยบยงตว การหยด จาเปนอยางยงในคราวทเราจะถลาไปสความชวความผด เชน

- ในคราวทจะทะเลาะววาทกน - ในคราวทจะทาทจรต - ในคราวทจะไปสอบายมข - ในคราวทจะหนไปสคนเลว

ทงนกตองขมใจตวเองฝนใจตวเอง ลกษณะท 3 การขม ไดแกการขมใจขมตว อยาใหกาเรบเสบสานจนเกนไป ตามปกตตวของเรา ถาปลอยไปตามอาเภอใจ ยอมจะมความจองหองพองขนขนไปมาก ทงในการกนอย การเทยวเตร และอนๆ หนกเขาตวเราเองกจะไมสามารถปรนเปรอใหแกตวเองได กลายเปนคนมความกนอยสงเกนฐานะ

200

ผทเปนอยางนถาเปนคนอยในอปการะของคนอน กนาความเดอดรอนอดหนาระอาใจแกผอปการะเลยงด แมวาเปนผหาเลยงตวเอง กไมวายเดอดรอน รายจายทวมรายได หนกเขากมหนสนรงรง ตงตวไมตด ยงถาเปนคนมครอบครว กจะพากนระสาระสายไปทงครอบครว ดวยเหตนพระพทธองคจงตรสสอนใหบาเพญ ทมะ คอรจกขมใจไวมใหเหอเหมเกนฐานะของตว 3. ขนต แปลวา ความอดทน เปนลกษณะความเขมแขงของจต ในการพยายามทาความด และถอนตวออกจากความชว ทวาอดทน ๆ นน โปรดเขาใจวา อดทนตอฝายทไมด เพอยนหยดอยในทางดใหได ไมใชหมายความวาใครตกอยในสภาพอยางไรแลว กจะจนอยในสภาพเดมนนเสมอไป หามได เชนเปนคนยากจน แลวกทนอยในความจน ไมพยายามขวนขวายหาทรพยหรอตวเกยจครานงานการไมทา แมจะถกคนอนสบโขกอยางนกทนเอา อยางนไมใชขนต ไมใชความอดทนทพระพทธองคใหบาเพญ แตเปนลกษณะความ “ตายดาน” หรอ “หนาดาน” มากกวา ขนต จาเปนสาหรบคราวทเราตองเผชญกบเหตการณตาง ๆ ทจะทาใหเราหนเหไปจากงานทด เหตการณดงกลาวนนมอย 4 ประเภท เพราะฉะนน ทานจงกาหนดลงไววา พงบาเพญขนตใน 4 สถาน คอ

1. อดทนตอความลาบาก 2. อดทนตอความทกขเวทนา 3. อดทนตอความเจบใจ 4. อดทนตออานาจกเลส

1. อดทนตอความลาบาก หมายความวา คนทางานมาก ๆ แลวไดรบความเหนดเหนอย หว กระหาย หรอถกแดดลงฝนกระทบเกนสบาย คนทไมมขนตเมอเผชญกบความลาบากตรากตรา มกจะทอดทงการงานเสย เปนคนมอบางเทาบาง ทาอะไรทง ๆ ขวาง ๆ แตผมขนตยอมอดทนตอสงเหลาน กดฟนทนทางานของตนใหสาเรจ 2. อดทนตอทกขเวทนา หมายความวา ทนตอทกขเวทนาอนเกดจากการเจบไขไดปวย คนทขาดขนต เมอถงความเจบไขไดปวย มกจะแสดงมารยาทอนไมสมควร เชนไมพอจะรองกรอง ไมพอจะครางกคราง มอาการกระบดกระบวน เปนคนเจามารยา โทโสโมโหราย บางคนอางความเจบปวยเปนเลศ กระทาความชวตาง ๆ กม แตผมขนตยอมรจกอดทนกลนทนทาน ไมปลอยตวใหเสยหรอตกไปในทางชวดงกลาวนน 3. อดทนตอความเจบใจ เมอถกผอนกระทาลวงเกนใหเปนทขดใจ เชนถกดาวา หรอสบประมาท ผขาดขนตยอมเดอดดาลแลวทารายตอบดวยการกระทาอนแรงเกนเหต เชนวาเหนบแนมดวยวาจาหยาบคาย หรอกอความววาท ตรนฟนแทง สรางเวรกรรมไมสนสด เปนทางนามาซงความหายนะแกตวและครอบครว แตผมขนต ยอมรจกอดทนสอนใจตวเอง หาวธแกไขใหเรยบรอยเปนผลดดวยอนวธสนต 4. อดทนตออานาจกเลส การอดทนตอความเจบใจในขอท 3 นน เปนการอดทนตออารมณฝายขดใจ แตขอท 4 น หมายถงอดทนตออารมณขางฝายเพลดเพลน เชน ความสนก การเทยวเตร การไดผลประโยชนในทางไมควรเปนตน แมวาอารมณทนารก นาพอใจดจะไมตองใชความอดทน เพราะไมทาใหเราลาบาก แตทตองใชความอดทน เพราะทาใหเราเสยหายได คนทไมมขนต มกจะทากรรม อนนาบดสตาง ๆ เพราะ

201

อยากไดสงทตนรก เชน รบสนบน ผดลกเมยเขา เหนเงนตาโต รมาก เหอยศ เมาอานาจ ขโอโออวด ฯลฯ การอดทนตออานาจกเลสน วายอ ๆ กคอ อดทนตออานาจ ความอยาก นนเอง 4. จาคะ แปลวา ความเสยสละ หมายถง ความตดใจหรอตดกรรมสทธของตน ตดความยดถอเสย ความเสยสละในทนม 2 นย คอ

1. สละวตถ 2. สละอารมณ

สละวตถ หมายความวา สละทรพยสงของของตนเพอประโยชนแกคนอน เชน สละเงนสบทบทาสะพานสรางโรงพยาบาล สรางโรงเรยน ซอรถดบเพลง บารงการทหารของชาต บารงศาสนา ตลอดจนบรจาคสงเคราะหผประสบภยและผตกทกขไดยากตาง ๆ คนครองเรอนยอมเปนผไดประโยชนจากสงคม นบตงแตการทามาหากน ตลอดจนการดารงชพในแงตาง ๆ เพราะฉะนนผครองเรอนจาเปนตองถอเปนหนาท ในการบรจากชวยเหลอสงคมตามกาลงความสามารถ คนทอยในสงคม ไดรบประโยชนจากสงคม แตไมอดหนนบารงสงคมเปนคนทชาวสงคมรงเกยจ ในฐานะเปนคนรมาก และเปนกาฝากของสงคม สงคมใดมคนประเภทกาฝากมาก สงคมนนยอมจะมความมนคงนอย เพราะฉะนนพระพทธองคทรงสอนใหจาคะทวกน สละอารมณ หมายความวา เปนคนรจกปลอยวางอารมณทเปนขาศกตอความสงบใจเชนความโกรธเคองขดใจกบคนอน จะเปนกบภรรยาสาม กบเพอนฝง หรอกบเพอนบานกตาม ซงเปนเรองทคนชาวบานจะหลกเลยงเสยมได แตการเกบอารมณเหลานหมกหมมไวในใจยอมนามาซงความราวรานไมสนสด และทาใหตนเองทกข พระพทธองคจงทรงสอนใหมจาคะ คอใหเสยสละ ปลอยวางอารมณประเภทนเสย การปลอยวางอารมณอยางนกเปนจาคะอยางหนง สขของฆราวาส 4112 : หลกความสข ความสขของชาวบาน สขทชาวบานควรพยายามเขาถงใหไดสมาเสมอ สขอนชอบธรรมทผครองเรอนควรม

1. อตถสข สขเกดจากความมทรพย คอความภมใจ เอบอมใจ วาตนมโภคทรพยทไดมาดวยนาพกนาแรงความขยนหมนเพยรของตน และโดยชอบธรรม

2. โภคสข สขเกดจากการใชจายทรพย คอความภมใจ เอบอมใจ วาตนไดใชทรพยทไดมาโดยชอบนน เลยงชพ เลยงผควรเลยง และบาเพญประโยชน

3. อนณสข สขเกดจากความไมเปนหน คอความภมใจ เอบอมใจ วาตนเปนไท ไมมหนสนตดคางใคร

4. อนวชชสข สขเกดจากความประพฤตไมมโทษ คอความภมใจ เอบอมใจ วาตนมความประพฤตสจรต ไมบกพรองเสยหาย ใครๆ ตเตยนไมได ทงทางกาย ทางวาจา และทางใจ

112 อง. จตกก 21/62/90

202

อบายมข 6 : ทางเสอมแหงชวต อบาย แปลวา ความเสอม มข แปลวา ปาก อบาย + มข ปากแหงความเสอม หมายถงปากทางทจะตกไปสความเสอม เมอมนเปนเพยง “ปากทาง” เราจงมกมองไมเหนความเสอม เพราะตวความเสอมจรงๆ มนเปน “ปลายทาง” ซงเรายงมองไมเหน เพราะเรายงไมไดตกไปถงภมนนแตพระพทธเจาและทานผรทงหลายมองเหน แตจะพดกนแตปากทางแลว กอาจเหนเปนความเจรญดวยซา ปากทางทจะไปเขาคก กเปนถนนอยางราบเรยบ แตปลายทางมนเปนคกททรมาน ปากทางทจะตกลงบอ กเปนพนดนสะอาด แตกนบอมนมนาทจะทาใหผตกแลวสาลกตาย ปากทางทจะตกลงเหว กเปนปาหญางามด แตกนเหวลกมากจนทาใหคนตกแลวตายในทนน ฉนใดกฉนนน ความประพฤตทพระพทธเจาทรงชไววาเปนอบายมขกเปนเพยงปากทาง บางอยางจงดเปนความเจรญ หรอดเหมอนจะไมมพษสงอะไร อบายมข ทานจาแนกไว 6 ขอดวยกนคอ

1. ดมนาเมา 2. เทยวกลางคน 3. เทยวดการละเลน 4. เลนการพนน 5. คบคนชวเปนมตร 6. เกยจครานทางาน

1. ดมนาเมา ไดแกดมสงททาใหผดมใหมนเมา ซงสงเหลานไมวาดวยการเสพ การสบ หรอการฉดเขาไปในเสนเลอดกตาม ถาหากวามผลในทางใหเกดความมนเมาเปนการทาลายสขภาพกาย สขภาพจตของบคคล กจดเขาไปในเรองของนาเมาทงหมด อาจจะเปนเมรย เหลา เบยร วสก ยาบา ยาขยน เหลาแหง ฝน มอรฟน ยาอ ยาเลฟ เฮโรอน เหลานทงหมด ลวนเปนสงเสพตดใหโทษซงไมเกดประโยชนอะไรแกผทเขาไปเสพไปสบไปดม จงถอวาเปนอบายมข 2. เทยวกลางคน หมายถง การใชเวลาแหงชวต ซงเหนดเหนอยในการทางานตอนกลางวนมาแลว ไปหาความสนกสนานดวยการเทยวไปในทตางๆ มการเทยวดมหรสพ ดคอนเสรตตางๆ การนงรานบารเบยร การเขาดสโกเธค จบกลมคยกน เลนกน เปนตน ชอวาเปนทางแหงความเสอม 3. เทยวดการละเลน การละเลนนน ถาเปนการพกผอนหยอนใจชวครงชวคราวตามความจาเปนทเกดขน กเปนเรองจาเปนในการดารงชวต แตทจะเปนเหตแหงความเสอมนนคอมการละเลนอะไรทไหนโดยใคร กพยายามไปเรอยไป ซงถาเราไหลตามไปในลกษณะนน เพราะการละเลนกมอยทกวน และวนละหลายแหงหลายเรอง ถามวเมาหมกมนในการละเลน กกลายเปนทางเสอม ปลอยเวลาใหเสยไปกบสงมประโยชนนอย แทนทจะใชเวลานไปในทางสรางสรรคใหชวตตนเองและผอน เชนการศกษา การแสวงหาความรเพอพฒนาตนเอง เปนตน

203

4. การเลนการพนน เปนอบายมขทออกจะมความสาคญ สมยโบราณนน เลนการพนนกนจนเสยบานเสยเมอง และในปจจบนเรองการพนนกยงเปนอนตรายอยางรนแรง ทาใหบคคลประสบความเสอมในดานตางๆ เปนอนมากเปนเหตใหเกดความไมมนคงในครอบครว สรางความแตกแยกในชวตค เพราะผพนนเขาสง 5. คบคนชวเปนมตร ไดแกการคบหาสมาคมกบพวกบาปมตร คอมตรทสรางความเดอดรอนใหแกตนเองในลกษณะทเปนคนปอกลอกบาง ดแตพดบาง หวประจบบาง หรอคนทชกชวนในทางฉบหายบาง 6. เกยจครานการทางาน ถอวาเปนรากเงาของความเสอม คนเราจะประสบความสาเรจในดานการศกษาเลาเรยน ในการทางาน ในการสรางฐานะ ตลอดถงในการประพฤตปฏบตนน จาเปนจะตองมความหมนขยน มความตงใจจรง เอาจรงในกจการงานเหลานน แตถาหากวาเปนคนเกยจครานเสยแลว ทรพยสมบตทมอยกตองเสอมไป ทรพยสมบตทจะเกดขนมาใหมกเกดขนไมได เพราะสงเหลานนลวนแลวแตจะเกดขนเพราะการใชความเพยรพยายามของบคคลทงนน โทษของอบายมขแตละขอ 1. โทษของการดมนาเมา ม 6 อยางคอ 1.1 เสยทรพย ซงขอนคนบางคนอาจจะเหนวาเรองอนกเสยทรพย แตวาการเสยทรพยเพอดมนาเมานน เปนการเสยทรพยในลกษณะทรพยกเสย สขภาพกเสย แลวกจตใจกเสย เปนการเสยทไมคมคา 1.2 กอการทะเลาะววาท จะเหนไดวาปจจบนนน สราเปนสาเหตใหเกดจากววาทมาก เพอนกนไปดมสราดวยกน อานาจสรากทาใหขดแยงกนทะเลาะววาทกน บางครงทาใหฆากนตาย และยงเลวรายไปกวานน คออาจจะนาไปสอาชญากรรมตาง ๆ เชน ฉดคราอนาจาร ขมขน กระทาชาเรา ซงมขาวคราวใหไดยนไดฟงกน ตามหนาหนงสอพมพแทบทกเชา เหลานกสบเนองมาจากดมสรา เปนตน 1.3 เปนเหตใหเกดโรค ซงเปนสารพดโรค โรคทนากลวทสดกคอโรคพษสราเรอรง ซงทาใหคนทตดสรานนไมอาจจะเลกได และตองตายไปเพราะโรคเหลานน ยงมโรคอกสารพดอยางทสบเนองมาจากสรา 1.4 ตองตเตยน คนทดมสรายอมถกตาหนตเตยน ตงแตตอนตนแลววาเปนคนดมสราเพราะผดศล เวลาพดไปเพราะสรากถกตเตยนเพราะการพด จะทาอะไรเพราะอานาจสรากถกตเตยนในการกระทา คนทเปนนกเลงดมสรา จงไมไดรบการสรรเสรญยกยอง ไมวาในกรณของการดม การพด การทากตาม 1.5 ไมรจกละอาย เมอสราสาแดงฤทธออกมาเตมทแลว เพราะพษของสรานนจะทาใหบคคลทาการบางอยาง พดบางอยางในลกษณะทขาดความละอาย ถาหากวามบนทกภาพเอาไว และเอามาฉายใหดเวลาสรางเมา แมคนนนเองกจะรสกขยะแขยงในการประพฤตการกระทาของตนในยามทเมาเหลา 1.6 ทอนกาลงปญญา สตปญญาของคนทดมสรานน จะเสอมลงไปตามลาดบเพราะไปทาลายเซลลประสาทตาง ๆ ทาใหเกดการมนการชาขนภายในสวนนนๆ แลวบางครงบางคราว กกลายเปนคนทพดจาอะไรไมคอยจะรเรอง ซงเกดขนมาจากสราไปบนทอนประสาทตางๆ

204

2. โทษของการเทยวกลางคน ม 6 อยางคอ 2.1 เปนการไมรกษาตว คอไมรกษาสขภาพของตว ไมรกษาไมปองกนอนตรายทจะเกดขนแกตว ออกไปจากบานแลว อนตรายอาจจะเกดขนในลกษณะใดกได คนทเทยวกลางคนจงไดชอวาไมรกษาตวเอง 2.2 เปนการไมรกษาลกเมย คอเปนการทอดทงลกเมยใหอยบานตามลาพง ซงทางบานอาจจะเกดอนตรายขนได 2.3 เปนการไมรกษาทรพยสมบต เวลาทเจาของบานไมอยโอกาสทขโมยจะเขาบานไปลกทรพยสมบตนน กทาไดงาย 2.4 เปนทระแวงสงสย คนไปเทยวกลางคน บางครงบางคราวไปเขาจงหวะ เชนวาโจร ขโมยทรพยสมบตของคนอนวงสวนตนไป เจาทรพยไลตามมากอาจจะถกจบได เปนทระแวงของเขา การไปไหนมาไหน คนกสงสยในความประพฤต มเรองเลวรายอะไรขนได มกจะปกใจเอาวาคนนนเปนผกระทาเรองเหลานนกได 2.5 เปนเปาใหเขาใสความหรอขาวลอ คอถกใสความไดงาย มนเปนโอกาสเปนจงหวะเขามาพอด คนทจะโยนความผดใหกไดงาย บางครงไมมประจกษพยานทจะยนยนความบรสทธของตวเอง กอาจจะตองตดคกตดตะรางไดเชนเดยวกน 2.6 เปนทางมาของเรองเดอดรอนเปนอนมาก เมอออกไปจากบานแลว จะหาความสขสบายตามทอยในบานตนไมได ในการเดน ในการใชอรยาบถ ในการนง การนอน ในสถานทเหลานน กไมไดรบความสะดวกสบาย 3. โทษของการเทยวดการละเลน มดงน ในกรณนแสดงวา ราทไหนไปทนน รองทไหนไปทนน ดดสตเปาทไหนทนน เสภาทไหนไปทนน เพลงทไหนไปทนน เถดเทงทไหนไปทนน เมอกลาวโดยสรปกคอวา มการละเลนมการแสดงมการโชว มนทรรศการทไหนไปกบเขาเรอย การไปแตละคราวกเสยเวลา เสยเงน เสยสขภาพ เปนการทอดทงทางบานใหเปนหวงเปนใยเปนตน การละเลนกระจายออกไปเรอย แตทเราเหนไดชดกคอวาเสยทรพย เสยเวลาทามาหากนเปนการทอดทงครอบครว ไมหวงใยทรพยสมบตภายในบาน อาจจะไปเกดเรองในสถานทนนๆ 4. โทษของการเลนการพนน ม 6 อยาง คอ 4.1 เมอชนะ ยอมกอเวร คนอนทเขาแพเรา จะตองพยายามแกแคน ทวงทรพยสมบตเหลานนใหได กกลายเปนการสรางศตรขนโดยไมรตวกลายเปนเราเปนเขามากขน เพราะวาเมอเลนไปแลว ตางคนตางกอยากจะชนะ แตวาการพนนทกชนดไมมใครชนะได ปญหาวาใครแพมากแพนอยเทานน 4.2 เมอแพ กเสยดายทรพยทเสยไป จงพยายามทจะเอาคนมา บางครงอาจจะตองไปหยบยมคนอน โดยคดวาคงจะชนะและจะไดคนกลบมา อาจจะจานองจานาสวนไรนาบานชอง เพราะเสยดายทรพยทเสยไปมนกกลายเปนลกษณะทวา เสยนอยเสยยากเสยมากเสยงาย คมใจไวไมอยเพราะผการพนนเขาไปสง

205

4.3 ทรพยยอมฉบหายไป นกเหนไดชด ๆ อยางการพนนเลก ๆ กสามารถทจะดดเอานา เอาสวน เอาบาน เอาทรพยสมบตเขาไปอยในการพนน เศรษฐกอาจจะกลายเปนยาจกได เพยงเพราะเลนการพนน 4.4 ไมมใครเชอถอถอยคา คนเลนการพนนน หาคนทเชอถอไดยาก คนวางใจกวางใจยาก เชน เปนขาราชการ ไปเลนการพนน โอกาสทจะคอรปชนจะโกงกนจะยกยอกเงนไดงาย เพราะแกคดวาเลนชนะแลวจะเอามาคน พอแพซาซอนเขาหนามดขนมากทาใหทจรต กกลายเปนคนทาลายอนาคตทาลายชวตของตนเอง 4.5 เปนทดหมนประมาทของเพอนฝง นกเลงเลนการพนนใครไมคอยเชอศกดศร ไมคอยยอมรบนบถอ เพราะวาวางใจอะไรไมคอยได นบถออะไรไมคอยได 4.6 ไมมใครประสงคจะแตงงานดวย คอผหญงเองถาเลนการพนนกไมมผชายไหนเขาเอามาเปนภรรยา ผชายทเปนนกเลงเลนการพนน กไมมผหญงคนไหนอยากไดเปนสาม นอกจากจะเปนนกการพนนดวยกนกพาเขารกเขาพงดวยกน ประสบความพบตดวยกน 5. โทษของการคบคนชวเปนมตร 6 ประการ การคบในทน หมายเอาการคบประเภทท เปนการรวมความคดรวมกจกรรม รวมผลประโยชนกบคนเหลานน และเรากจะประสบความเสอมตามเขาไปดวย เชน 5.1 ทาใหเปนนกเลงการพนน การคบคนประเภทน กอาจจะหดอาจจะฝกสอนหรอเหนเขาชนะไดมาก ๆ กอยากจะชนะ ในทสดกฝกหดเลนการพนน กกลายเปนนกเลงการพนนไป 5.2 ทาใหเปนนกเลงเจาช ไปคบเพอนทเปนนกเลงหญงเขาตอนแรกๆ กชกชวนไปเทยวไปดดไปสนทนา หนกเขาๆ กกลายเปนนกเลงหญงไป 5.3 ทาใหเปนนกเลงหลา การคบเพอนซงเปนนกเลงเหลา ในชนแรกอาจะไมดม ตอไปกไปรวมวงกบเขา ดมบางเลกๆ นอยๆ ตอไปกกลายเปนนกเลงเหลาไป 5.4 ทาใหกลายเปนคนลวงเขาดวยของปลอม หมายถงวาไปคบกบเพอนชวทเปนพวกมจฉาชพ ชอบฉอ ชองโกง ชอบหลอกหลวง ปลอมแปลงสงตางๆ หลอกขาย เหนวาไดกาไรดๆ ในทสดกคลอยตามกนไป 5.5 ทาใหเปนคนลวงเขาซงหนา หมายความวา เมอทาความชวแกกลาขน จตใจมนชาชนกบการกระทาตางๆ บางทกลวงเขากนซงๆ หนา อยางฉอโกงเอาสรอยดๆ ไปทาตกหลน ใหคนหยบแลวขอแบง แลวกเปลยนสรอยเทยมใหแทน เปนตน 5.6 ทาใหเปนคนหวไม ถาไปคบกบนกเลงอนธพาลเขาทสดไปรวมความคด รวมกจกรรมกบเขา ไปไหนมาไหนกสบเขา เรากกลายเปนนกเลงหวไมตามไปได 6. โทษของการเกยจครานการทางาน ม 6 ประการ คนทเกยจครานแลวมกอางสงตางๆ ขนมา แลวไมการงานใหสาเรจได คอ

6.1 มกใหอางวา หนาวนก แลวไมทาการงาน 6.2 มกใหอางวา รอนนก แลวไมทาการงาน 6.3 มกใหอางวา เวลาเยนแลว แลวไมทาการงาน

206

6.4 มกใหอางวา ยงเชาอย แลวไมทาการงาน 6.5 มกใหอางวา หวนก แลวไมทาการงาน 6.6 มกใหอางวา กระหายนก แลวไมทาการงาน

มตรเทยม มตรแท : หลกการคบเพอน การคบเพอนเปนสงสาคญ มผลตอความเจรญกาวหนาและความเสอมของชวตอยางมาก จงควรทราบหลกธรรมเกยวกบเรองมตรทเปนขอสาคญๆ ไว ในทนจะแสดงเรองคนทควรคบ คนทไมควรคบ และหลกปฏบตตอกนระหวางมตรสหาย ดงตอไปน ก. มตรเทยม พงรจกมตรเทยม หรอศตรผมาในรางของมตร (มตรปฏรปก) 4 ประเภท ดงน

1. คนปอกลอก ขนเอาของเพอนไปถายเดยว (หรชน) มลกษณะ 4 1.1 คดเอาแตไดฝายเดยว 1.2 ยอมเสยนอย โดยหวงจะเอาใหมาก 1.3 ตวมภย จงมาชวยทากจของเพอน 1.4 คบเพอน เพราะเหนแกประโยชนของตว

2. คนดแตพด (วจบรม) มลกษณะ 4 2.1 ดแตยกของหมดแลวมาปราศรย 2.2 ดแตอางของยงไมมมาปราศรย 2.3 สงเคราะหดวยสงทหาประโยชนมได 2.4 เมอเพอนมกจ อางแตเหตขดของ

3. คนหวประจบ (อนปยภาณ) มลกษณะ 4 3.1 จะทาชวกเออออ 3.2 จะทาดกเออออ 3.3 ตอหนาสรรเสรญ 3.4 ลบหลงนนทา

4. คนชกชวนในทางฉบหาย (อปายสหาย) มลกษณะ 4 4.1 ชกชวนดมนาเมา 4.2 ชกชวนเทยวกลางคน 4.3 ชกชวนใหมวเมาในการละเลน 4.4 ชกชวนใหเลนการพนน

207

ข. มตรแท พงรจกมตรแท หรอมตรดวยใจจรง (สหทมตร) 4 ประเภท ดงน 1. มตรมอปการะ (อปการก) มลกษณะ 4

1.1 ปองกนเพอนผประมาทแลว 1.2 ปองกนทรพยสมบตของเพอนผประมาทแลว 1.3 เมอมภย เปนทพงพาพานกได 1.4 เมอมกจจาเปน ชวยออกทรพยใหเกนกวาทออกปากขอ

2. มตรรวมทกขรวมสข (สมานสขทกข) มลกษณะ 4

4.1 บอกความลบแกเพอน 4.2 รกษาความลบของเพอน 4.3 มภยอนตรายไมละทง 4.4 แมชวตกสละใหได

3. มตรแนะนาประโยชน (อตถกขาย) มลกษณะ 4 3.1 จะทาชวเสยหาย คอยหามปรามไว 3.2 แนะนาสนบสนนใหตงอยในความด 3.3 ใหไดฟงไดรสงทไมเคยไดรไดฟง 3.4 บอกทางสขทางสวรรคให

4. มตรมความรกใคร (อนกมป) มลกษณะ 4 4.1 เพอนมทกข พลอยไมสบายใจ (ทกข ทกขดวย) 4.2 เพอนมสข พลอยแชมชนยนด (สข สขดวย) 4.3 เขาตเตยนเพอน ชวยยบยงแกให 4.4 เขาสรรเสรญเพอน ชวยพดเสรมสนบสนน

⌫ ⌫

208

บรรณานกรม คมภรสมนตปาสาทกาแปล ภาค 1. กรงเทพฯ : มหามกฏราชวทยาลย, 2525. คณ โทขนธ . พทธศาสนากบชวตประจาวน. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร, 2537. เฉก ธนศร . สมาธกบคณภาพชวต . กรงเทพฯ : บรษท อกษรสมพนธ จากด, 2533. ตช นท ฮนห . เมตตาภาวนาคาสอนวาดวยรก . แปลโดย ธารา รนศานต. กรงเทพฯ : มลนธ โกมลคมทอง,2543 . นวม สงวนทรพย. สงคมวทยาศาสนา. กรงเทพฯ : โอ เอส พรนตง เฮาส, 2537. ประเวศ วะส . พทธธรรมกบสงคม เลม 1 และ 2 . กรงเทพฯ: หมอชาวบาน, 2539. ปรชา ชางขวญยน. ทรรศนะทางการเมองของพระพทธศาสนา. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, 2540. ปรชา บญศรตน . พทธศาสนากบชวตประจาวน . เชยงใหม : บ.เอส.การพมพ, 2544. พระพทธปปยเถระ, ปทรปสทธ แปลโดยพยญชนะ พระราชปรยตโมล (สมศกด อปสโม),ผแปล . กรงเทพฯ : สขภาพใจ,2527. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) .สจธรรมกบจรยธรรม . กรงเทพฯ:มลนธพทธธรรม,2532. __________. ธรรมนญชวต . กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535. __________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท . กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราช วทยาลย,2536. พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต). ปรชญาการศกษาไทย. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราช วทยาลย,2530 __________. ทาอยางไรจะหายโกรธ . กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2537. __________. เศรษฐศาสตรตามแนวพทธศาสตร. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2537. __________. นตศาสตรแนวพทธ . กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2539. __________. เศรษฐศาสตรแนวพทธ .กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2539. __________. จะพฒนาคนไดอยางไร . กรงเทพฯ : สหธรรมก,2539 __________. ธรรมะกบการทางาน . กรงเทพฯ : สหธรรมมก,2540. __________. ศลปศาสตรเพอการศกษาทยงยน. กรงเทพฯ : สองศยาม จากด, 2540. __________. ธรรมกบไทยในสภาพการณปจจบน . กรงเทพฯ:โรงพมพครสภาลาดพราว,2541. __________. การศกษาเครองมอพฒนาทยงตองพฒนา. กรงเทพฯ: มลนธพทธธรรม, 2541. __________. ทางสายอสรภาพของการศกษาไทย. กรงเทพฯ: มลนธพทธธรรม, 2541. __________. มองสนตภาพโลก ผานภมหลงอารยธรรมโลกาภวตน .กรงเทพฯ : บรษท ธรรมสาร จากด, 2542. __________. พทธธรรม .กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2542.

209

__________. สมาธฐานสสขภาพจตและปญญาหยงร. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราช วทยาลย,2542. __________. การศกษาเพอสรางบณฑตหรอเพอเพมผลผลต. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม,2542. __________. การศกษากบการพฒนาทรพยากรมนษย. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2542. พระมหาสมจนต สมมาปโญ . พทธปรชญากาเนดและพฒนาการ (เอกสารโรเนยว). กรงเทพฯ : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2542. พทธทาสภกข . การเกบความโกรธใสยงฉาง. กรงเทพ : บรษท ธรรมสาร จากด, ม.ป.ป. __________. ธมมกสงคมนยม . โดนล เค. สแวเรอร บรรณาธการ. กรงเทพฯ : มลนธโกมล คมทอง,2529. __________. ศกษาธรรมะอยางถกวธ . กรงเทพฯ : สขภาพใจ,2534. __________. ธรรมโฆษณ อรรถานกรม เลม 1. กรงเทพฯ : หจก. ภาพพมพ,2535. __________. ธรรมโฆษณอรรถานกรม ฉบบยอ . กรงเทพฯ : หจก. การพมพ จากด, 2535. __________. คมอมนษย . กรงเทพฯ : ธรรมสภา, 2541. ไพโรจน อยมณเฑยร. ธรรมเทศนา กณฑการเมอง. กรงเทพฯ : รงแสงการพมพ, 2537. สนท ศรสาแดง . พทธศาสนากบหลกการศกษา ภาคทฤษฎความร . กรงเทพฯ : นลนาราการ พมพ, 2534. สมบรณ สขสาราญ. พทธศาสนากบการเปลยนแปลงทางการเมอง . กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, 2527. __________. การพฒนาตามแนวพทธศาสนา : กรณศกษาพระสงฆนกพฒนา . กรงเทพฯ : บรษทพมพสวย จากด, 2530. สมพร เทพสทธา . การพฒนาเศรษฐกจ การพฒนาสงคม และการพฒนาคน .กรงเทพฯ : บรษท กรงสยามพรนตงกรฟ จากด,2539. สชพ ปญญานภาพ . ประวตศาสตรศาสนา . กรงเทพฯ : รวมสาสน, 2532. สมน อมรววฒน . การสอนโดยสรางศรทธาและโยนโสมนสการ.กรงเทพฯ:โอ.เอส.พรนตง เฮาส, 2530 เสฐยร พนธรงษ. ศาสนาเปรยบเทยบ . กรงเทพฯ : แพรพทยา, 2527. อภชย พนธเสน . พทธเศรษฐศาสตร : ววฒนาการ ทฤษฎ และการประยกตกบเศรษฐศาสตร สาขาตางๆ .กรงเทพฯ:อมรนทร, 2544.

210

⌫ ชอและนามสกล

วฒการศกษา

• เปรยญธรรม 9 ประโยค (ขณะเปนสามเณร)

• ศษ.บ. (มธยมศกษา-การสอนภาษาไทย) มสธ.

• รป.บ. (บรหารรฐกจ) มสธ.

• อ.ม. (ศาสนาเปรยบเทยบ) มหาวทยาลยมหดล ททางาน ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม โทร. 053-943263 ,943-280 e-mail : sayam50@hotmail.com ภาระงานสอนตงแตป 2545 – ปจจบน

• เปนผบรรยายประจากระบวนวชาหลกพระพทธศาสนา, พระพทธศาสนากบชวตประจาวน, จตวทยาศาสนา, ขบวนการศาสนาในสงคมปจจบน, ศาสนาฮนด, ศาสนาครสต และศลปะแหงการเปนมนษยทมคณคา

• เปนวทยากรพเศษบรรยายกระบวนวชาปรชญาและศาสนา วทยาลยพยาบาลบรมราชชนน เชยงใหม

• เปนวทยากรพเศษบรรยาย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม วดสวนดอก

ผลงานทางวชาการ

• เอกสารประกอบการสอนกระบวนวชา “หลกพระพทธศาสนา” 012271

• เอกสารประกอบการสอนกระบวนวชา “พทธศาสนากบชวตประจาวน” 012371

• เอกสารประกอบการบรรยายกระบวนวชา “ศาสนาฮนด” 012273

• บทความเรอง “ความรก”

• บทความเรอง “จะสอนศลธรรมอยางไรเมออบายมขถกกฎหมาย”