-
21
TOMASZ PRZERWA
RICHARD TAMM BUDOWNICZY WIE¯Y WIDOKOWEJNA WIELKIEJ SOWIE
Dnia 24 maja 1906 r. na szczycie Wielkiej Sowy miało miejsce
doniosłe wy-darzenie [13]. Oto staraniem Federacji Towarzystw
Górskich przy Sowie (Verbandder Gebirgsvereine an der Eule) została
otwarta i udostępniona turystom betonowawieża widokowa, nosząca
wówczas nazwę Wieży Bismarcka (Bismarckturm).Szczęśliwym zbiegiem
okoliczności zachowała się ona do naszych czasów.Wprawdzie jest
obecnie zdewastowana, ale pojawiła się nadzieja, iż wkrótcezostaną
podjęte odpowiednie kroki, które przywrócą jej dawną świetność.
Warto przypomnieć postać inicjatora jej budowy, przewodniczącego
wspo-mnianej Federacji, Richarda Tamma1. Wieżę można uznać za
największy i naj-trwalszy owoc jego jakże aktywnego życia. Nie
sposób odmówić racji dzierżo-niowskiemu dziennikarzowi piszącemu w
1909 r., iż wspomniana wieża pozo-stanie pomnikiem, przypominającym
kolejnym pokoleniom postać tego nie-zwykłego miłośnika gór, któremu
zawdzięcza ona swoje powstanie [21].
Richard Tamm urodził się 7 marca 1846 r. w Chocianowie [4].
Kształciłsię w Akademii Rycerskiej w Legnicy, a następnie na
Uniwersytecie Wrocław-skim, gdzie podjął studia filologiczne2. Po
ich ukończeniu rozpoczął pracę wznanym wrocławskim gimnazjum św.
Elżbiety3. W 1877 r. przeniósł się doŚwiebodzic, gdzie objął posadę
nauczyciela w tamtejszej szkole średniej4. Prze-
1 Trzeba tu oddać honor Arturowi Kwaśniewskiemu, który jako
pierwszy w powojennejhistorii przypomniał postać Richarda Tamma i
poświęcony mu kamień pamiątkowy [41].Drobne wzmianki znalazły się
również w słowniku geografii turystycznej Sudetów [42].
2 O pobycie Tamma w Akademii Rycerskiej w Legnicy zachowały się
informacje z rokuszkolnego 1862-63, gdy był uczniem najwyższej
klasy (prima) [1]. Tamm studiował na Uni-wersytecie Wrocławskim w
latach 1864-1871, ale egzaminy państwowe zdał dopiero 23 X 1874,24
III 1876 i 27 VII 1877 [2, 4].
3 Nauczał w tej szkole w roku szkolnym 1875-1876 języka
łacińskiego, francuskiego,matematyki i religii [3, 4].
4 Pracę rozpoczął 12 IV 1877 i uczył języka łacińskiego,
francuskiego, niemieckiego, geo-grafii oraz religii. Był też
opiekunem klasy (sexta) [4, 5].
-
22
łomem w jego życiu była decyzja władz oświatowych o mianowaniu
go w 1884 r.powiatowym inspektorem szkolnym w Dzierżoniowie5.
Richard Tamm przyjąłstanowisko i do końca życia związał się z tym
miastem. Dał się poznać jakoaktywny działacz społeczny. Największe
sukcesy i zasługi zdobył kierując Fe-deracją Towarzystw Górskich
przy Sowie, ale o tym nieco później. Wartobowiem przypomnieć jego
pozostałe osiągnięcia.
Praca zawodowa Tamma jest stosunkowo słabo znana. Jej
zwieńczeniembył nadany mu przez władze zwierzchnie tytuł radcy
szkolnego (Schulrat)6. Cie-szył się niewątpliwym szacunkiem, nie
tylko w kręgach dzierżoniowskiegonauczycielstwa, ale i całej
miejscowej społeczności. Do jego osobistych sukce-sów należy
zaliczyć utworzenie funduszu, z którego zimą finansowano ciepłe
Ryc. 1. Richard Tamm – (wg [24], zbiory Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu).
5 Trudno określić dokładną datę mianowania. Podawane są różne
informacje; może więcchodzić o lato 1884, 1 XI 1884 lub 1 I 1885
[5, 21, 24]. Poprzednik Tamma, powiatowy inspektorszkolny Höpfner,
zmarł 5 VI 1884 [6]. Tamm piastował początkowo stanowisko
komisarycznegopowiatowego inspektora szkolnego i dopiero w maju
1886 r. został oficjalnie mianowany kró-lewskim powiatowym
inspektorem szkolnym [8, 9].
6 Nie dotarłem do informacji o nadaniu mu tytułu radcy
szkolnego. Najstarsza znana miwiadomość, iż posługiwał się tym
tytułem, pochodzi z 1902 r. [11].
-
23
posiłki dla biedniejszych uczniów szkół całego powiatu [15, 21,
27]. Tammczynnie udzielał się także we władzach samorządowych.
Nieprzerwanie od1892 r. pełnił funkcję radnego, a od 1903 r.
obowiązki sekretarza rady miej-skiej w Dzierżoniowie [16, 23]. Dał
się poznać jako gorący obrońca przyrody,chroniący zagrożone
wycięciem drzewa. Był też wzorowym przykładem ówczes-nego patrioty
niemieckiego i pruskiego, wiernym poddanym Hohenzollernów.Zgodnie
więc ze swoimi poglądami należał do zarządu miejscowego
konser-watywnego komitetu wyborczego i Towarzystwa Weteranów
(Kriegerverein) [15,21, 27]. Do tego ostatniego przynależał z racji
swego udziału (jako oficer Land-wehry) w wojnie z Austrią w 1866 r.
i z Francją w 1870-1871 r. [21, 40]. Byłponadto mistrzem
dzierżoniowskiej loży masońskiej7 i członkiem
wrocławskiejkorporacji studenckiej „Marcomannia”8. Jak już
wspominałem, najwięcej swo-jej energii poświęcił jednak
popularyzacji Gór Sowich, które pokochał z całegoserca.
Niemal natychmiast po osiedleniu się w Dzierżoniowie wstąpił do
miejs-cowego Towarzystwa Sowiogórskiego (Eulengebirgsverein) [7],
które zostało za-łożone w 1882 r. Jego zaangażowanie i pomysły
musiały sobie szybko zyskaćszersze uznanie wśród pozostałych
członków, skoro już w 1887 r. został wybra-ny jednogłośnie
przewodniczącym wspomnianego związku. Od tego momentupoświęcał
sprawom stowarzyszenia jeszcze więcej czasu i energii. Starał się
po-pularyzować turystykę i rejon Gór Sowich. Wytyczał nowe szlaki
turystycznei dbał o konserwację już istniejących. Wiele wysiłku
kosztowało go przekony-wanie posiadaczy ziemskich, by udzielali
zgody na udostępnianie najciekaw-szych obszarów górskich dla ruchu
turystycznego. Natychmiast po otrzymaniupozwolenia, brał puszkę z
farbą oraz pędzel i jako pierwszy ruszał, by wyzna-czyć nowe szlaki
turystyczne. Funkcję przewodniczącego Towarzystwa Sowio-górskiego
piastował do końca swego życia, przy czym w 1907 r. przyznano
mutytuł honorowego członka tej organizacji [24].
Jego zaangażowanie i zdolności organizacyjne sprawiły, że w 1901
r. zostałwybrany prezesem Federacji Towarzystw Górskich przy Sowie
[24]. Także tąorganizacją kierował do swej śmierci. Pisano później,
iż tchnął w Federację no-we życie, doprowadzając ją do rozkwitu
[21, 25]. Trudno dziś odnieść się dotej opinii, można jedynie
ocenić trwalsze owoce jego starań, jakim jest prze-de wszystkim
wieża widokowa na Wielkiej Sowie. Pomysł budowy betonowejwieży
przeforsował Tamm wbrew silnym obawom, iż zrzeszenie nie zdoła
ze-
7 Loża masońska, na czele której stał Tamm z tytułem „Meister
von Stuhl”, miała nazwę„Loge Aurora zur ehernen Kette” [12,
21].
8 Tamm nie należał do zwyczajnych członków „Corps Marcomannia”,
ale był filistrem (AlterHerr) tejże korporacji studenckiej, tzn. że
po ukończeniu studiów pozostał w związku ze swoimimłodszymi
kolegami i wspierał ich finansowo [21,24].
-
24
brać na ten cel wystarczają-cych środków finansowych[24].
Przypomnę, iż ustawionaw 1886 r. na szczycie Wiel-kiej Sowy
drewniana wieżawidokowa została rozebranaw 1904 r. ze względu na
złystan techniczny. Pomysł od-budowy wieży drewnianejwydawał się
mieć tę zaletę, iżbył dużo tańszy. Tamm rozu-miał wagę budowy wieży
mu-rowanej, z którą wiązałwzrost prestiżu Federacji.Znaczne koszty
jej wysta-wienia miały się na dłuższąmetę zwrócić, ponieważ wie-że
drewniane służą przezdość krótki okres, a ich kon-serwacja jest
droższa. Dziękiswojemu autorytetowi Tammprzeforsował koncepcję
sto-jącej do dzisiaj wieży i, conajważniejsze, potrafił póź-niej
zdobyć potrzebne na jej
Ryc. 2. Wieża Bismarcka na Wielkiej Sowie – (wg[39], zbiory
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wro-
cławiu).
Ryc. 3. Schronisko„Eulenbaude” po prze-budowie (fragm.
wido-kówki z ok. 1910 r., zezbiorów T. Dudziaka).
budowę środki ma-terialne. Stał sięwięc jej
faktycznym„ojcem”.
Wieża widoko-wa na Wielkiej So-wie jest największymsukcesem
Tamma,
-
25
ale nie jedynym. Mimo skromnych możliwości, wiążących się z
pełnioną przezniego funkcją, przyczynił się również do rozbudowy
schroniska turystycznego„Eulenbaude” w Sokolcu [24]. Doprowadził
też do otwarcia dwóch schroniskszkolnych – we wspomnianej
„Eulenbaude” i hotelu „Kaiserhof” w SrebrnejGórze9. Popierał
powstanie pisma „Der Eulengebirgsfreund” („Przyjaciel GórSowich”),
które było organem prasowym Federacji10. Pośrednim dowodem narozwój
zrzeszenia pod jego kierownictwem może być poważny przyrost
liczbyczłonków organizacji (z 1256 do 2102)11.
Nic nie wskazywało, że energia 63-letniego Tamma wyczerpała się,
gdy 21maja 1909 r. (w piątek) wydarzyła się tragedia [14, 17, 21,
40]. Nieopodal Ka-mionek, na Ruskiej Drodze (Fritscheweg), w
trakcie samotnej wędrówki na
Ryc. 4. Winietka czasopisma „Der Eulengebirgsfreund”.
9 Budynek hotelu „Kaiserhof” w Srebrnej Górze został wyburzony
po II wojnie światowej.Schronisko „Eulenbaude” w Sokolcu (a
właściwie w jego kolonii – Sowie, czy też Sowim
Przysiółku) zostało zamienione po II wojnie światowej w dom
wczasowy „Marysieńka”, którypowoli popadał w ruinę [42]. Obecnie
znów funkcjonuje jako schronisko prywatne.
10 Pismo „Der Eulengebirgsfreund” powstało w 1908 r. i było
wydawane w Dzierżoniowiedo 1923 r.
11 W 1902 r. należało do zrzeszenia 1256 członków skupionych w 6
towarzystwach (Ząb-kowice, Niemcza, Pieszyce, Świdnica, Walim i
Dzierżoniów – w tym oddziały Dzierżoniów,Bielawa, Piława i Srebrna
Góra) [10].
W 1909 r. należało do zrzeszenia 2102 członków skupionych w 10
towarzystwach(Ząbkowice, Niemcza, Pieszyce, Świdnica, Walim,
Dzierżoniów, Bielawa, Piława i Srebrna Góra,Wrocław) [26].
-
26
Wielką Sowę, dostał on nagłego zawału serca i zmarł na miejscu.
Wybrał sięw góry, gdyż chciał sprawdzić, czy zostały zakończone,
podjęte przez Towarzys-two Sowiogórskie, prace przy
zagospodarowaniu turystycznym tego obszaru.W niedzielę miał
poprowadzić wycieczkę Morawsko-Śląskiego TowarzystwaSudeckiego z
Nysy (Mährisch-Schlesischer Sudeten-Gebirgsverein) [21]. Wieśćo
śmierci Tamma obiegła całą prowincję, w czym ogromną rolę odegrała
prasa[14-27]. Świadczy to o uznaniu, jakim cieszył się Tamm w
Dzierżoniowie i nacałym Śląsku. Listy kondolencyjne przesłały
zarządy sudeckich towarzystwgórskich [29].
Uroczysty pogrzeb, na który przybyły liczne delegacje i tłumy
mieszkańcówpowiatu, odbył się w Dzierżoniowie 24 maja 1909 r.
Dramatyzmu temu wy-darzeniu dodawał fakt, iż równo trzy lata
wcześniej świętowano otwarcie WieżyBismarcka, uważanej powszechnie
za dzieło życia Tamma. Kondukt żałobnymiał niezwykle oficjalny i
uroczysty charakter. Przybyły władze miejskie i po-wiatowe oraz
oddział wojska ze Świdnicy, który oddał na zakończenie
uroczys-tości salwę honorową. Zmarły został pochowany na
nieistniejącym już cmen-tarzu ewangelickim (niewielki park koło
Wzgórza ks. Dzierżonia) [21, 24].
Federacja Towarzystw Górskich przy Sowie, której poświęcał Tamm
takwiele swojej uwagi, musiała dotkliwie odczuć jego odejście.
Podjęła zatemdecyzję, by w znaczący sposób utrwalić pamięć o nim
[28, 30]. Ufundowano mutablicę pamiątkową, którą rok później
umieszczono w górnej hali Wieży Bis-marcka na Wielkiej Sowie12.
Jego imieniem nazwana została również drogawiodąca z Kamionek na
Kozie Siodło13. W sali związkowej Federacji w schro-nisku
turystycznym „Eulenbaude” postanowiono powiesić jego portret [30].
To-warzystwo Sowiogórskie w Dzierżoniowie podjęło się wystawienia
kamieniapamiątkowego, który umieszczono w miejscu śmierci Tamma,
tj. koło Kamio-nek14. Monument wykonano z połowy głazu narzutowego
– bloku czerwonego
12 Odsłonięcie tablicy nastąpiło 6 VIII 1910 [37, 38]. Na
tablicy znalazł się napis o nastę-pującej treści: „Bez wytchnienia
się trudziłeś, by kamienie na budowę przynosić, o czym nie
za-pomniano Tobie oddając cześć w gotowej budowli! Radca Szkolny
Richard Tamm † 21 maj1909” (Rastlos warst Du bemüht, Zum Bau die
Steine tragen. Deiner am fertigen Bau, wurdedrum ehrend gedacht!
Schulrat Richard Tamm † 21. Mai 1909) [35, 38, 40]
13 W ten sposób powstała „Droga Tamma” (Tammweg lub Tamm-Weg),
której udo-stępnienie miało nastąpić w lipcu 1910 r. [36, 40].
14 Wystawieniem kamienia pamiątkowego zajmował się specjalnie w
tym celu powołany ko-mitet Towarzystwa Sowiogórskiego, w skład
którego wchodzili: aptekarz Max Fritsche, prof.Emil Lehmann, dr
Heyn, pracownik banku Krüger i radca sądowy dr Fuhrmann.
Fragmentgruntu, na którym ustawiono kamień pamiątkowy, przekazał
bezpłatnie wymieniony już apte-karz Max Fritsche, który po śmierci
Tamma zastąpił go na stanowisku przewodniczącego Fede-racji
Towarzystw Górskich przy Sowie i Towarzystwa Sowiogórskiego w
Dzierżoniowie [29].Kamień pamiątkowy został ustawiony na swoim
miejscu 26 VII 1909. Jego uroczyste odsłonięciemusiało być jednak
odłożone do września, ponieważ czekano na przyjazd rodziny zmarłego
[31, 32].
-
27
granitu skandynawskiego, pochodzącego ze Wzgórz Kiełczyńskich15.
Zadbanoo otoczenie kamienia – ustawiono go na ułożonym z
miejscowych skał gnej-sowych kopcu i zasadzono w tym miejscu
paprocie. Na głazie wykuto napis:
„W tym miejscu zmarł21 maja 1909 r.radca szkolnyRichard
Tamm,szlachetny człowiek i przyjaciel gór.Towarzystwo Sowiogórskie
z Dzierżoniowa”16
Uroczyste odsłonięcie kamienia pamiątkowego nastąpiło 19
września1909 r., co ponownie zgromadziło dużą liczbę ludzi
[33].
Ryc. 5. Pomnik Richarda Tamma koło Kamionek – (wg [39], zbiory
BibliotekiUniwersyteckiej we Wrocławiu).
15 Druga część głazu została wykorzystana na kamień pamiątkowy
dr Karla Winklera,innego zasłużonego działacza Towarzystwa
Sowiogórskiego w Dzierżoniowie. Odsłonięcie tegokamienia nastąpiło
10 X 1909 r. na Wzgórzach Kiełczyńskich, które dr Winkler starał
się popu-laryzować. Warto wspomnieć, iż dzięki jego staraniom
powstała drewniana wieża widokowa,stojąca w latach 1886-1904 na
szczycie Wielkiej Sowy [34].
16 W oryginale napis ten brzmiał: Hier verschied am 21. Mai 1909
Schulrat Richard Tamm,ein edler Mensch und Freund der Berge.
Eulengebirgsverein Reichenbach [33, 40].
-
28
Szczęśliwym zbiegiem okoliczności wspomniany głaz zachował się
do na-szych czasów. Przewrócony przeleżał szereg lat w zapomnieniu
i to go zapewneuratowało przed zniszczeniem. Staraniem członków
PTTK z Dzierżoniowa idziałaczy Stowarzyszenia „Wielka Sowa” udało
się go w 1999 roku odnowić iumieścić na pierwotnym miejscu. Richard
Tamm był Niemcem, ale był też czło-wiekiem, który kochał Góry Sowie
i uczynił wiele, aby je spopularyzować. Niewszyscy potrafią to
jednak zrozumieć i zapewne dlatego ten górski pomnikwkrótce po
przywróceniu mu dawnej pozycji uległ dewastacji.
Odnowienie pomnika Richarda Tamma niech będzie zapowiedzią
remontuwieży widokowej na Wielkiej Sowie, najcenniejszej spuścizny
po tym zasłu-żonym człowieku.
* * *
Dnia 21 maja 1999 r. – w 90. rocznicę śmierci Richarda Tamma –
odbyłosię powtórne odsłonięcie jego górskiego pomnika oraz
ustawionej w pobliżupłyty pamiątkowej poświęconej zmarłemu w 1998
r. Bogdanowi Grabowskie-mu, inicjatorowi i współzałożycielowi
Stowarzyszenia „Wielka Sowa”. W ka-meralnej uroczystości wziął
udział ksiądz prałat Sylwester Irla z Dzierżoniowa,który dokonał
poświęcenia obu kamieni pamiątkowych. Może utrwali się zwy-czaj
upamiętniania w ten sposób zasłużonych dla Gór Sowich działaczy i
wprzyszłości powstanie w pobliżu symboliczne cmentarzysko.
Uroczystość pozostawiła również inny trwały ślad. Jest nim
Ścieżka im.Bogdana Grabowskiego, która prowadzi przedwojenną drogą
turystyczną. Zo-stała ona uprzątnięta i oznakowana przez członków
PTTK z Dzierżoniowa idziałaczy Stowarzyszenia „Wielka Sowa”. Swój
początek bierze koło hotelu„Sowia Dolina” w Kamionkach i prowadzi w
kierunku Wielkiej Sowy, mijającpo drodze oba górskie pomniki.
BIBLIOGRAFIA
[1] Nachrichten über die Königliche Ritter-Akademie zu Liegnitz
aus dem Schuljahre 1862-1863,[w:] Einladungsschrift zu dem
öffentlichen Rede- und Entlassungs-Actus in der
KöniglichenRitter-Akademie in Liegnitz am 27. März 1863, Liegnitz
1863, s. 21.
[2] Personal-Bestand der Königlichen Universität zu Breslau.
Sommer-Semester 1864, s. 26; Win-ter-Semester 1870-71, s. 27.
[3] Gymnasium zu St. Elisabet. Bericht über das Schuljahr
1874-1875, Breslau 1875, s. 46, 49.[4] A. L. MEYER, Vierter
Jahresbericht über die Höhere Bürgerschule zu Freiburg i.
Schl.,
Freiburg 1878, s. 10-13, 16, 21.[5] Mühlenpfordt, Geschichte der
Städt. Oberrealschule zu Freiburg in Schles., Freiburg (1924),
s. 17, 21.[6] Reichenbacher Wochenblatt, nr 46 z 9 VI 1884, s.
2.[7] Eulengebirgs-Verein zu Reichenbach u. d. Eule. Vierter
Jahresbericht 1885, s. 24.[8] Reichenbacher Kreis-Blatt, nr 19 z 11
V 1886, s. 103-104.[9] Reichenbacher Wochenblatt, nr 39 z 14 V
1886, s. 2.
-
29
[10] Jahresbericht des Verbandes der Gebirgsvereine an der Eule
für 1902, s. 4.[11] Schulblatt für den Kreis Reichenbach 1902, s.
748.[12] Handbuch für die Provinz Schlesien, Breslau 1904, s. 80,
144, 437, 439.[13] Einweihung des Bismarckturmes auf der Hohen
Eule, „Reichenbacher Tageblatt”, nr 61 z
26 V 1906, s. 2.[14] Reichenbach. 21. Mai, „Schlesische
Zeitung”, nr 352 – Morgenblatt z 22 V 1909, Bogen
2, s. 6.[15] Schulrat Tamm †, „Schlesische Zeitung”, nr 354 –
Abendblatt z 22 V 1909, s. 1. [Nekrolog],
„Schlesische Zeitung”, nr 355 z 23 V 1909, Bogen 6, s. 21.[16]
nekrolog, w: Schlesische Zeitung, nr 355 z 23 V 1909, Bogen 6, s.
21.[17] Kreisschulinspektor Schulrat Tamm †, „Reichenbacher
Tageblatt”, nr 60 z 22 V 1909, s. 2.[18] Kreisschulinspektor
Schulrat Tamm †, „Tägliche Rundschau”, nr 119 z 23 V 1909,
Beilage
1, s. 1.[19] Schulrat Tamm †, „Der Bote aus dem Riesen-Gebirge”,
nr 119 z 23 V 1909, s. 5.[20] Schulrat Tamm †, „Liegnitzer
Tageblatt”, nr 120 z 25 V 1909, Beilage 1, s. 1.[21] R.N., Schulrat
Tamm †, „Schlesischer Volksbote (Reichenbacher Stadtblatt)”, nr 61
z 25
V 1909, s. 1.[22] Kreisschulinspektor Schulrat Tamm †,
„Langenbielauer Anzeiger”, nr 42 z 26 V 1909, s. 1-2.[23]
Stadtverordneten-Sitzung, „Reichenbacher Tageblatt”, nr 63 z 29 V
1909, s. 2.[24] Unser Verbandsvorsitzender Schulrat Tamm †, „Der
Eulengebirgsfreund”, nr 6 z 1 VI 1909,
s. 45-48. [Nekrolog], „Der Eulengebirgsfreund”, nr 6 z 1VI 1909,
s. 52.[25] nekrolog, w: Der Eulengebirgsfreund, nr 6 z 1VI 1909, s.
52.[26] E.G.V. Reichenbach, „Der Eulengebirrgsfreund”, nr 6 z 1 VI
1909, s. 51.[27] Schulrat Tamm (Reichenbach) †, „Glatzer Zeitung”,
nr 42 z 25 V 1909, Beilage 1, s. 1.[28] Eine
Verbands-Ausschußsitzung, „Der Eulengebirrgsfreund”, nr 6 z 1 VI
1909, s. 51.[29] E.G.V. Reichenbach, „Der Eulengebirrgsfreund” nr 7
z 1 VII 1909, s. 60-61.[30] 27. Verbandstag der Gebirgsvereine an
der Eule, „Der Eulengebirrgsfreund”, nr 7 z 1 VII
1909, s. 59.[31] E.G.V. Reichenbach, „Der Eulengebirrgsfreund”,
nr 8 z 1 VIII 1909, s. 69.[32] E.G.V. Reichenbach, „Der
Eulengebirrgsfreund”, nr 9 z 1 IX 1909, s. 77.[33] Die Einweihung
des Tamm-Gedanksteines, „Der Eulengebirrgsfreund” nr 10 z 1 X
1909,
s. 82-83.[34] Die Einweihung des Dr. Winkler-Gedenksteines, „Der
Eulengebirgsfreund”, nr 11 z 1 XI
1909, s. 90.[35] Ausschuß-Sitzung des Verbandes der
Gebirgsvereine an der Eule, „Der Eulengebirrgsfreund”,
nr 5 z 1 V 1910, s. 36.[36] E.G.V. Reichenbach, „Der
Eulengebirrgsfreund”, nr 7 z 1 VII 1910, s. 53.[37] Einladung zur
Einweihungs-Feier der Eulenbaude sowie der Tamm-Gedenktafel im
Bismarckturm, „Der Eulengebirgsfreund”, nr 8 z 1 VIII 1910, s.
57.[38] Einweihung der Tamm-Gedenktafel im Bismarckturm, „Der
Eulengebirgsfreund”, nr 9 z 1
IX 1910, s. 67-68.[39] Das Eulengebirge als Sommerfrische,
Reichenbach 1909, s. 44.[40] F.H., Der Tammstein in Eulengebirge,
„Der Wanderer im Eulengebirge” nr 40 z 2 X 1937,
s. 2.[41] KWAŚNIEWSKI A., Zapomniane tragedie w Górach Sowich,
„Karkonosz. Studenckie Ma-
teriały Krajoznawcze” 1992, z. 6, s. 169-175.[42] Góry Sowie.
Wzgórza Włodzickie, red. M. Staffa, Słownik geografii turystycznej
Sudetów,
t. 11, Wrocław 1995, s. 190, 208, 363-365, 399.
