w■U

- 1958

1957-1958 Ders y ı l ı Ankara İ mam-Hatip okulu ikinci devre ilk mezunlar ı na Cenabi Hak- tan muvaffakiyetler temenn- siyle bu kitap okulumuz tara- f ı ndan hediye edilmi ş tir.

Ankara Imam - Hatip O.

Müdürü

ZAKIR GÜVEN

ANK ARA ÜNIVERSITESI ILAHIYAT FAKÜLTESI YA YINL A RINDAN

XIII

BUHÂRN İ N KAYNAKLARI HAKKINDA ARAŞ TIRMALAR

Dr. M. Fuad Sezgin

İ stanbul Edebiyat Fakültesi İ slam Ara ş t ı rmalar ı Enstitüsü Doçent i

İ BRAH İ M HOROZ BASIMEV İ İ STANBUL

1 9 5 6

İ Ç İ NDEK İ LER

ÖNSÖZ

V — IX XI—XVI

XVII—XXIX

ENGLISH TRANSLATION OF THE PREFACE BIBLIYOGRAFYA ve KISALTMALAR

B İRNCt KIS1M

Hadislerin ilk yaz ı l ı kaynaklar ı 3— 11 Hadislerin tedvfni 11— 16 Hadislerin nakli (Tahammul al-cilm) 17— 23 Buhari ve tahammul al-cam 37— 46 Butı ârrnin kaynaklar ı 47— 68 BulArrnin, bâblarm ı n tasnifinde kendin- den evvelki edebiyata tabi olmas ı 69— 82 Buhârrnin 83-108 Hadis edebiyat ı nda tacliglerin istimali 108-114

IKINCI KISIM

Buhârrnin Qur'ân tefsiri ve Kaynaklar ı 117-123 Buhârrnin filolojik kaynaklar ı 124 Abû `Ubayda ve Farra'n ı n Buhârl üzerindeki te'siri Umumi mülâhazalar 127 Abû `Ubayda'nin tesiri 131 Buhârrnin Abû ( Ubayda'den naklinin hususiyetleri 138 Abû ( Ilbayda'nin itiraza u ğ rayan fikirlerinin al ı n- m ış olmas ı 147 Farrâ'n ı n Butıâri üzerindeki te'siri 156 Buhârrnin filolojik kaynaklar ı yla münasebetine dair şârihlerin mütalâalar ı 158

— IV —

ÜÇÜNCÜ KISIM

Al-Câmic rivayetleri 167-181 Al-Câmic al-Yüntinis taraf ı ndan meydana getirilen edisyonu 181 ;Salı '

metnine râvi ve müstensihlerin müdahelesi 188 te'lifinin istinad etti ğ i prensipler (= şartlar) 193-194

Bunârrnin tenkidi 195-199

DÖRDÜNCÜ KISIM

I. L AFIIKA

«Bubârrnin kaynaklar ı » 203-304

II. I.AFIIK A

<Bulı ârrnin Imâm Mâlik'in Muwatta' ı aras ı ndaki mü ş terek k ı s ı mlar> 305-317

III. L'AHIK A

«Ab ıl `Ubayda'nin Macaz al-Qur'dn' ından yap ı - lan iktibaslar»

321

IV. L:4.H' K A

Farrâ'n ı n Mdâni'/-Qur`ân' ı ndan yap ılan iktibaslar 369-379

indeks I. (yaln ız 1. ila 204. sahifeyi te şkil eden kı sma tahsis olunmu ş tur. 381-391

indeks Il. d3irinci L â h i k a (s. 205 — 304) 'da BuOrrnin kaynakları diye ayr ılan k ı sma tahsis olunmuş tur.> 392-404

Düzeltmeler 405-406

ÖN SÖZ

Bundan alt ı sene kadar önce, arab filologlar ından Abü da (öl. 210) 'nin Macâz al-Qur'ân adl ı eserinin tenkidli ne ş rini ha-zı rlarken, ehemmiyetli addedilebilecek bir k ı sm ı n ı n Buhâri taraf ı n-dan iktibas edildi ğ ini tesbit etmi ş tim. Mahiyeti tamamiyle filolojik olan bu iktibaslar ın, Peygamber'in söz ve sünnetlerini toplamay ı gaye edinen bir hadis kitab ın ı n bâbları aras ı na geli ş i güzel serpil-mi ş bulunmas ı keyfiyeti bende, Buhârrnin filolojik eserlerle müna-sebeti, metodu ; eserinin -bu vasf ı yla- mensub oldu ğu edebiyat ı n diğer musannefat ı na ne dereceye kadar benzedi ğ i, musannaf bir hadis kitab ı n ın s ı nı r ı n ı n dışı na ç ı k ıp çıkmad ığı hususlar ın ı ara ş t ı r-mak merak ı n ı uyand ı rm ış t ı . Buhârrnin filolojik kaynaklar ın ı tetkik ederken, dolay ı s ı yla, ilk as ı rlarda muhaddislerle filologlar aras ı nda-ki münasebetin bir k ı smı da ayd ı nlanm ış olacakt ı .

Bir hadis kitab ı n ı n filolojik kaynaklar ın ı veya umumi olarak kaynaklar ı n ı ara ş t ı rmak meselesi, bidayette -hildi ğ ime göre- daha evvelce üzerinde durulmam ış olan ve neticesi tamamiyle meçhul bulunan bir mevzu idi. Mevzuu ele al ı rken, Buhârrnin kitab ın ı ası rlardanberi meydana getirilen ş erhleri, teracim-i ahvâI ve hadis usülü kitaplar ı ve sair ilgili eserlerin verdi ğ i bilgi muvacehesinde tetkik, daha evvelki filologlardan yapt ığı iktibaslar ı tesbit etme ğ i tasarlam ış t ı m. Netice çok ümid verici olmasa bile, filolojik bak ı m-dan Buharrnin, Macâz al-Qur'ân'dan faydalandığı muhakkak gibi görünüyordu. Bu keyfiyet gerek Macâz'a baş vurmak ve gerekse ş ârihlerin verdi ğ i bilgiden faydalanmak suretiyle ö ğ renilebiliyordu.

Buhâri ile di ğ er hadis kitap ve meselelerini muhtelif bak ı m-lardan ele alan modern tetkikler, hadis musannefat ı n ı n kaynakla-rı n ı ve hususiyle filolojik kaynaklar ı n ı tesbiti gaye edinen bir ara ş -t ır ı cı için, mesaisine yard ı m etmek ş öyle dursun, cesaret k ı rı c ı mahi-yet arzediyordu. Zira, altm ış kadar sene önce, hadise ve islâmi riva-yete dair, ortaya konan bir tetkikin neticeleri günümüze kadar hemen hemen hiç de ğ i ş memi ş , Buhârrnin -di ğer hadis musann ı f-

— VI —

lar ı gibi- kendinden evvel mevcut bir literatürden faydalanmak im-kamndan mahrum kald ığı , Islam ülkesinin muhtelif yerlerini bir bir dola şı p hadis ravileriyle temas etmek suretiyle toplad ığı ş ifahi haberlerden te'lif etti ğ i ş eklindeki kanaat hâkim bulunu-yordu. Ayni ara ş t ı r ı c ı -bu k anaat ı n tamamiyle aksine- hadislerin ilk yaz ı l ı kaynaklar ı n ı ke ş fetmi ş olmak gibi bir ş öhret kazanm ış t ı . Baz ı selefleri gibi, hicri birinci as ı rda, hadislerin baz ı yaz ı l ı vesi-kalar ı bulunduğ una dair kay ı dlara rastlayarak, müslüman alirr ı lerin, yanl ış olarak hadisleri tamamiyle - ş ifahi malzemelerden ibaret ad-dettikleri zehab ı na kap ı lm ış ; buna mukabil müteakip as ırlarda mey-dana getirilen musannaf hadis kitaplar ı n ı n -daha evvel baz ı hadis vesikalar ı n ı n mevcudiyetini kabul etmesine ra ğ men- malzemelerini hadis ravilerinin ş ifahi haberlerinden toplad ı klar ı neticesine var-m ış t ı .

İş te, "Buhfirrnin kaynaklar ı hakk ı nda ara ş t ı rmalar„ adlı tetkike asr ı m ı zda hakim böyle bir anlay ışı n te'siri alt ında, Bulı arrnin, ş ifahi malzeme yan ı nda faydaland ığı muhtemel birkaç filolojik kayna ğı -n ı n ortaya konulabilece ğ i ümidiyle ba ş lanm ış t ı r. Böyle bir te'sirle bir müddet aksi istikametlere teveccüh eden ara ş t ı rmam ı z ancak islami rivayetin di ğ er rivayetlere benzemeyip raviler zinciri alt ı nda yaz ı l ı kaynaklar ihtiva etmekten ibaret hususiyetinin dikkati çek-mi ş olmasından sonra verimli bir mecraya girmi ş tir. Bu sebeple-dir ki, Bubarrnin filolojik kaynaklar ı n ı n tesbitini gaye edinen tet-kikin plan ve gayesi bilâhire de ğ i ş mi ş , Buharrnin ve di ğ er hadis musennefat ı n ı n, hatta k ı smen Islam tarihinin kaynaklar ı na umumi olarak temas etmek, hadislerin ilk tedvin ve tasnifi gibi meselele-ri, mevzuumuzu ayd ı nlatmağ a yetecek kadar gözden geçirmek zaru-reti has ı l olmu ş tur.

Kitab ı n birinci k ı smın ı te ş kil eden bu meselelerin ele al ı nma-s ı yla yap ı lmak istenen ş ey, islami rivayetin gözden kaç ı r ı lan ve araş t ı rmalarda yan ı lt ı c ı neticelere götüren bir hususiyetinin izah ı d ı r. Kitab ı n nihayetindeki I. ve II. lah ika lar bu izah ın takviyesi maksad ı n ı istihdaf eder. I. 1 â h i k a bir hadis kitab ı n ı n rivayetler zincirinden faydalanmak suretiyle yaz ı l ı kaynaklar ı n ı bulmak husu-sunda giri ş ilen bir denemenin neticelerini ihtiva ediyor. Ayni lahi-kaya ilave olarak haz ı rlanan, Bubari'nin bilümum ravilerinin indek-si, baz ı teknik zaruretler yüzünden bu edisyondan ç ı kar ı lm ış tı r. Kanaat ı m ızca, islam ın Il. ve III. as ır müellefat ı ndaki ravileri top-

— —

layan indekslerin, islami edebiyat ın kaynaklar ı n ı tesbit bak ı m ın-dan büyük bir ehemmiyeti vard ı r. Râviler zincirindeki isimlerin, haberlerin takviyesi maksad ı yla uydurulmu ş rivayet halkalar ı oldu-. ğ u ş eklindeki bir mülâhazan ı n bilâfma, kaynaklar ı n ya sahipleri veya rivayet hakk ını haiz salâhiyetli râvileri olarak de ğ erlendiril-mesi lâz ı md ı r.

II. lâhik a, Bulı ârrnin, kaynaklar ı n ın en ba şı nda mülâhaza edilebilecek Imam Mâlik'in Mu ıvattd ı ile olan münasebetlerinin tesbitine tahsis edilmi ş , kitab ı n hacminin büyümesi endi ş esi yüzün-den iktibaslar ı n aynen verilmesinden vazgeçilerek Bullâri ile Mu-wattd ı n sahifelerine i şaret ile iktifa edilmi ş tir. Her halde, yaln ı z bu mukayese bile, Bulı âri'nin kendinden evvel mevcut bir yaz ı l ı edebiyattan faydalanmak imkân ı ndan mahrum olduğ u ş eklindeki bir hükmü red için tatminkâr bir delil olabilecektir.

Bubâri'nin kaynaklar ı , hadis edebiyat ı nı n anlay ışı na uygun bir ş ekilde mülâhaza edilirken, onun, di ğer hadis külliyat ı ndan, biri takriben sekizde birini te ş kil edip bilâhire <<tactiq» diye adland ırı -lan raviler zinciri bertaraf edilmi ş hadis ve haberlerden, di ğeri ha-dis ve bâblar aras ı nda bol bol bulunan filolojik malzemeden ibaret iki mühim hususiyetiyle ayr ı ld ığı görülmü ş tür. Ş alliifin her iki hu-susiyeti de tatminkâr bir izahtan mahrum kalm ış ve ideal olarak ta-n ınan VIII. ve IX. as ı r ş erhlerinde, Bubâri'nin filolojik kaynaklar ıy-la olan münasebetinin tayini bak ı mı ndan vuzuhsuz olarak ele al ı nan meseleler modern tetkiklerin mevzuu olmam ış t ı r.

Ş aiı iiı 'in mühim ve bariz bir vasf ı n ı te ş kil eden «ta`liq» tar-zı ndaki haberlerin kaynaklar ı n ı n izah ında, hadis edebiyat ın ın izahm-dan ayr ı lan bir neticeye var ı lm ış t ı r. Bu hususiyetin izah ı nda,

bâblarm ın tasnifinde daha evvelki musannefat ı n bâblarma uyulmuş olmas ı keyfiyetinden faydalan ı lmış t ı r. Bubâri'nin kendin-den evvel mevcut literatürün bâblar ı na tabi olu ş u meselesi „ş ârilı ler aras ı nda zaman zaman bir münaka ş a mevzuu olmu ş sa da kanaat ı -m ı zca kitab ı n ikinci derecede mühim di ğ er baz ı mü ş killerinin izah' bak ı m ı ndan kab ıllü kaçı n ı lmaz bir vak ı adı r.

Rivayetler zincirini bertaraf edip hadis ve haberleri <qâla»., zakara» «dedi, zikretti») gibi tabirlerle kitab ı na geni ş ölçü-de almış olan 13utı âri, kanaat ı m ı za göre, rivayetler zincirini Pey-gamber'e kadar yükselten müsned bir hadis kitab ı meydana getirmek ş eklindeki prensibe sad ı k kalmam ış , ciddi bir ş ekil-

— VIII —

de, isnâd ı n otoritesini sarsan ilk kimse olmu ş tur. Devrinde, say ı s ı ço ğ alm ış bulunan hadis külliyat ı n ı n bir nevi hulâsas ı n ı yap-maya te şebbüs eden Buhârrnin, ilk as ı rlarda, bir zaruret neticesi olarak ortaya ç ıkan isnâd ın ehemmiyetini ikinci dereceye .indirmi ş bulunmas ı n ı , hadis edebiyat ı nda aç ı lmış yeni bir ç ığı r diye de ğ erlen-dirmek lâz ı md ı r. Bu hususiyeti gözönünde bulundurulunca, isnâd ı n ilk defa Buhâri taraf ı ndan bir ilim haline getirildi ğ i ş eklinde, asr ı -mızda mevcut bir kanaat ı n, dikkatlice miitalâa etmeden, verilmi ş acele bir hükmün mahsülü oldu ğ u kabul edilebilir.

Bulı arrnin kaynaklar ı hakk ında umumi ve zaruri bir fikir elde edildikten sonra, Şalı iiı 'in ihtiva etti ğ i filolojik malzemenin tetki-kine geçilmi ş , kitab ı n her yerinde bulunmakla beraber bu gibi malzemenin en kesif bir ş ekilde rastland ığ t «Kitdb at - tafsir> nam ı y-la ayr ı lan kı s ım, neticeleri di ğer fas ı llara da ş âmil olacak ş ekilde ele al ı nm ış tır. Hususiyle Abü `Ubayda ve Farrâ'dan Buhârrnin yapt ığı iktibaslar bir araya toplanm ış , bu malzemenin kaynaklar ı n ı , iktibas eden kitapla münasebetlerini mülâhaza etmeleri bak ı m ı ndan ş ârihlerin durumu gözden geçirilmi ş tir. Kaynaklara i ş aret hususun-da di ğ er ş ârihlerle mukayese edilemiyecek bir mevkide bulunan İ bn klacar'e, Bub,ârrnin kaynaklar ı n ı n tetkiki i ş inde çok şey borç-lu oldu ğ umuzu ifade etmeden geçemiyece ğ iz.

Kitab ın muhtelif bâblar ı nda geli ş i güzel bir ş ekilde mevcut filolojik malzemenin hemen hemen hepsine İ bn Hasar taraf ı ndan iş aret edildi ğ i, bir çok yerlerde, baz ı ş ârihler, batan da İ bn klacar taraf ı ndan kitab ın mevzuu ile ilgili bulunmad ığı belirtildi ğ i halde,

islâmi edebiyatta te'min etti ğ i ş öhretin bu keyfiyet ile uygunluk derecesi üzerinde durulmam ış t ı r. Kanaat ı m ı zca Buhâri kendisinden evvel mevcut hadis edebiyat ı n ı hülâsa i ş inde muayyen bir plâna ba ğ l ı kalmam ış , malzeme bollu ğuna kavu ş mu ş olmakla beraber, me ş hur hadis musann ı flar ı aras ı nda, kitab ı muayyen bir sistemden en çok mahrum kalan kimse olmu ş tur. Bu hususiyet, ha-dis ve haberlerden ibaret k ı s ı mlarda mevcut olmakla beraber, en bariz ş ekilde filolojik malzemenin tetkiki s ı ras ı nda mü ş ahede olun-maktad ır. Bu mülâhaza ile, mezkür malzeme Şah -filin bâblar ı ndaki yerleri gösterebilmek suretiyle III ve IV numaral ı lâhika larda aynen verilmektedir.

Buhârrnin umumi ve daha sonra filolojik mahiyetteki kaynak-lar ı nı n izah ı ndan sonra ,,S'afı fl.ı 'in müteakip nesillere intikal eden

— IX —

rivayetlerinin tetkikine geçilmi ş tir. Buhürrnin kitab ı , rivayetleri ba-k ı m ı ndan pek alâka çekici bir tetkike mazhar olmu ş sa da, metninde mevcut bir çok mü ş killerin bidayette iyi intihab olunmam ış ve fa-kat muhtelif kollar ı aras ındaki ihtilâflar ı pek dakik bir surette iş lenmi ş bulunan Firabri rivayetine râci oldu ğuna hükmedebilmek için bir çok sebepler mevcuttur. Mükemmeliyetini ş erhlerde mah-hı z bulunan k ı sı mlar ı ndan öğ rendi ğ imiz Nasafi rivayetine ba ğ lanan bir nüsha ele geçirmek hususunda bütün aramalar ı m ı z maalesef neti-cesiz kalm ış t ı r. Ele geçirildi ğ i takdirde, Buhârrnin hal-i haz ır metnin-de mevcut mü ş killerden bir k ı sm ı n ı n, her halde, halledilebilece ğ ini ümid ediyoruz.

Bul aL.rnin kaynaklar ı n ı araş t ı rmay ı gaye edinen bu tetkik, her halde, şâmil oldu ğ u meselelere nihai ş eklini vermi ş olmaktan ziya-de, meseleleri vaz' ve hal ş ekillerini arayan bir deneme mahiyetin-de kabul edilmelidir. Ayni mevzuda ş imdiye kadar örnek ittihaz edebilece ğ imiz her hangi bir tetkikin bulunmamas ı ve doğ rudan doğ ruya kaynaklar ı n tetkikinden ç ı karı lmış neticelere istinad edil-mi ş olmas ı bak ı mı ndan, vukuu muhtemel hatalar ı n orijinal hususi-yetine atfedilece ğ ini umuyoruz. Ş uras ı na da i ş aret edelim ki, tet-kikin hitam ı ndan tab' ı na kadar geçen k ı sa zaman fas ı las ı zarf ı nda ele geçen yeni malzeme kar şı s ı nda baz ı ilâve ve de ğ i ş iklikler yap ı lmas ı zarureti ve tesbit etti ğ imiz hal ş ekillerine yeni deliller bulmak im-kân ı has ı l olmu ş tur. Devaml ı bir mesainin ve yap ı lacak tenkidlerin yeni bir edisyonu icab ettirece ğ ine kani bulunuyoruz.

Son söz olarak, bu tetkiki haz ı rlamam esnas ı nda, hassaten Buhârrnin filolojik kaynaklar ı n ı n tesbiti i ş inde, k ı ymetli vaktim esirgemeden, bana yard ı m eden arkada şı m Bekir Kütüko ğ lu'na ve bu önsözü ingilizceye çevirmek lütfunda bulunan arkada şı m Martin Dickson'a te ş ekkür etmeyi zevkli bir vazife sayar ı m.

15 Ekim 1956

Fuad SEZG İ N

English Translation of the Preface

About six years ago, while preparing a critical edition of the Arab philologist Ahu `Ubayda (d. 210 A. H.) 's Macâz al- Qur'ân, I established the fact that a rather considerable portion of that work had been quoted by Bukhari. The fact that these quotations in Bukhari, completely philological in nature as they were, were randomly scattered among the bâb of a book on hadith devoted to the compilation of the Prophet's words and sunna, provoked my interest to study Bukhari from the following points of view : (a) his relationship to philological works and his methodology ; (b) the degree to which his work (in this philological respect) resembl-ed other compilations in this type of literature and (c) the de-termination of whether or not his work was outside the proper scope of a classified work on hadith. It was also felt that a study of Bukhari's philological sources would indirectly shed light on some of the relationships between hadith-compilers and philolo-gists in the first centuries of the Hegira.

At the outset, I realized that the problem of investigating the philological sources of a book on hadith— or of its sources in gener-al, was a subject which had not previously been dwelled upon and that the results of such a study were entirely unforseeable. In tak-ing up the subject, I had planned to study Bukhari's work on the basis of the various information giyen in the commentaries, biographies, book on hadith methodology and other pertinent works which have been produced for centuries, and to establish Bukhari's quotations from the earlier philologists. The results of such a pro-cedure rnight not perhaps have seemed very promising : but we did know for certain that Bukhari had used the Macâz al- Qur'ân as a philological source. This fact could be ascertained by recourse to either the Macâz or to the information giyen us by the com-mentators.

— XII --

Modern research undertaken from various viewpoints on the problems in Bukhari and the other books on hadith, was more a discouragement than an aid for the scholar who would establish the sources of the hadith compilations —particularly, their philolo-gical sources. I say this because the conclusions of a study made sixty years ago on the hadith al-1d the Islamic rivayet have scarce-ly changed and the conviction stili prevails that Bukhari, like the other hadith compilers, was denied the possibility of using the pre-extent literature, and that he compiled the Safı iiı . from oral reports collected from the ravis of the hadith whom be met in his travels through each of the various regions of the Islamic world. In contrast with this conviction is the fact that this same scholar did earn credit for having discovered the first written sources for the hadith, for, like some of his predecessors, he came across references to the effect that there were certain hadith documents in the first century of the Hegira. (He was, however, mistaken in his idea that Muslim scholars claimed that the hadith was entirely taken from oral materials.) The point is that although he accepts the existence of previous hadith documents, he nonetheless arrives at the conclusion that the material in the classified hadith works produced in the following centuries was gathered from the ravis' oral reports.

The present work, entitled Studies on Bukhari's Sources, was begun under the influence of these prevailing concepts of our age. It was hoped, however, that in addition to Bukhari's oral materi-als, some of the philological sources which he most likely used would also be exposed. Under this influence our research was, for a while, heading in misleading directions. Our course did not be-come productive until it finally struck our attention that the Islam-ic rivayet (tradition) does not resemble other ricayets: its special characteristic lies in the fact that the chain of ravis (authorities) contains written sources. With this new consideration in mind, the plan and purpose of this study, which was originally rneant to es-tablish Bukhari's philological sources, was ultimately changed. It accordingly became necessary to handle the sources for Bukhari and the other hadith compilations, and even to some extent the general sources for Islamic history. Similarly, for the proper illum-ination of our subject, sufficient cognizance had to be taken of

— XIII —

such problems as the first recording and systematization of the hadith.

These problems are taken up in the first part of our book where we attempt to explain this special feature of Islamic riva-yet which has escaped attention and which has led to misleading conclusions in research. The first and second appendices at' the end of this book are devoted to a bolstering of this thesis. The first appendix contains the results of an attempt undertaken to find the written sources for a book of hadith by using its rivayet chain. A general index of Bukhari's ravis was prepared as an ad-dition to this appendix ; however, owing to technical difficulties this index does not appear in this edition. We feel that indices compiled of the ravis mentioned in the writings of the second and third Islamic centuries are of great importance for establishing the sources of Islamic literature. Instead of considering the rivayet links as forgeries made to bolster the names and <repoits» in the chain of ravis, we should rather evaluate the authors of the sources, or their authorized and competent ravis.

The second appendix has been devoted to establishing the re-lationship between Bukhari and Imâm Mâlik's Muwatta, which may be considered the major source. To avoid increasing the bulk of this volume unnecessarily, we have dispensed with repeating the verbatim citations and have deemed it sufficient to refer to the pages in Bukhari and the Muwatta. As a matter of fact, this com-parison alone would be sufficient to refute any claim that Bukhari was denied the possibility of using the pre-extent written literature.

When we considered Bukhari's sources from the viewpoint of their conformity to the usual concept of hadith literature, a diverg-ence from the other hadith collections was noted in two import-ant ways : (1) the hadith and haber section, later called the tacliq,

is about 1/8 of the total ; and (2) there is abundant philological matter found among the hadith and bâb. These two features of the Ş ahih have not met with a satisfying explanation the standard eighth and ninth century (A. H.) commentaries were obscure on the matter of fixing Bukhari's relationship to the philological sources ; nor have these problems in any way been the object of modern scholarship.

In the explanation of the sources for the haber in the tacliq

— XIV —

form —so important and prominent a quality of the şaiı iiı — a con-clusion is reached which differs from the usual explanation in the hadith literature. To explain this characteristic, we have used the fact that the arrangement of the .Sahi s bâbs has been adapted to the bâbs of previous compilations. Although the question of Bukh-ari's having fellowed the bâb in previously extent literature is a subject of dispute among the commentators, it must, in our opin-ion, be accepted if we are to explain other important, although secondary difficulties in the book.

Bukhari put aside the chain of riva yets and included such ex-pressions as <qâla> (<he said») and «zakara» (<he mentioned») on a large scale in his book. It can therefore be said that he did not remain faithful to his purpose of producing a book of hadith based on the isnâds going back:to the Prophet. He can, in fact, be regarded as the firsth3erson to seriously shake the authority of the isnâd. He was trying to make a kind of summary of the ha-dith collections which had so increased in his period, and reduced to a secondary degree the importance of the isnâd which had come into being as a contingent necessity in the first centuries of the Hegira. He must therefore be appreciated for having opened a new method in hadith literature. As long as we are discussing the subject, it may here be said that the conviction in our age that the isnâd was first brought to a science by Bukhari, can only be accepted as a rash judgement made from reading the ,Sahib with-out any great care.

After obtaining these general and compelling ideas on Bukhari's sources, we turned to the study of the philological matter con-tained in the ş altliı . We took up the separate section entitled the Kitâb al- Tafsîr , since, while this type of material is found every-where in the work, it is met with in its most concentrated form here, and the conclusions would apply to the other chapters as well. We collected together Bukhari's quotations, particularly from Abi"' (Ubayda and Farrâ, and then examined the attitude of the commentators as to their ideas on the sources for this material and on the connections of this material with the Şahîh. While on the subject of pointing out the sources, v ı e cannot pass without stating that we are greatly indebted to lbn klacar, who is incom-parably superior to the other commentators.

— XV —

The phililogical matter found scattered throughout the various bâb of the ,S'aigh were almost all signalized by Ibn klacar, and it is clear that in many places several of the commentators, includ-ing sometimes Ibn klacar, did not find this material pertinent to the subject of the book. Nonetheless, it must be stated that in view of this feature they did not sufficiently question the appropriatness of the fame the Ş aigh has secured in Islamic literature. Bukhari, in his task of summarizing the pre-extent hadith literature, did not, in our opinion, remain bound to any specific plan of arrangement. Ile did handle a mass of the material,• but he is, among his contempora-ries, the one whose work is the most devoid of a specific system. This lack of system, although found as well in the hadith and haber portions, is best seen when the philological matter is studied. With this consideration in mind, the philological material is giyen verbatim in the third and fourth appendices where references are giyen to their location in the bdbs of the .,S'abilı .

After the exposition first of Bukhari's general sources and then of his philological sources, our study turned to the recensions (rivayet) of the Şalaiiı itself which were passed on to the succeed-ing generations. Bukhari's work, from the viewpoint of its recen-sions, has been the object of interesting study. There are several reasons for believing that some of the difficulties in the text re-late to the Firabri recension, and although the variants in the various readings have been carefully worked out, it must be said that this recension was ill-chosen in the first place. There is also the Nasafi recension, the superiority of which we know from its preserved portions in the commentaries. Despite all our efforts it has been impossible to secure a copy of the ,..Sabilz based on this recension. If a copy were to be secured, we are sure that at least some of the problems found in the present text of Bukhari would be cleared.

This study which has as its aim the investigation of Bukhari's sources, rather than giving a final form to the problems involved, should be regarded as an essay which would pose the problems and seek their solutions. In this connection, we hope that the err-ors which probably exist will be attributed to the original nature of this study ; for there has as yet been nothing which could have served as a guide, and we rely for our conclusions on the direct

— XVI —

study of the sources. To this we should also like to note that in the short time between the completion of this study and going to press, 1,w material came to hand which obliged us to make cert-ain additions and changes. These additions furnished new proofs for the solutions we had established. Continued efforts and the criticism which will be made, will, we are sure, make a new edi-tion necessary.

It is now my pleasant duty to thank my good friend, Bekir Kütükoğ lu, for not sparing his valuable time in his assistance to me during the course of preparing this study— particularly in the task of establishing Bukhari's philological sources. I should also like to thank my good friend, Martin Dickson, for being kind enough to translate this preface into English.

BIBLIYOGRAFYA

VE

KISALTMALAR

Abi.1 `Ubayd, Ğ arib al-hadis =, Ğ arib al-hadis BAM' `11bayd al-Qâsim b. Sallâm al-Harawi. Köprülü Ktb. nr. 455.

Abu'l-Walid al-Bâci, al-Carh wa't-ta`dil = Kitâb al-carh wa't-ta`dil fi asmâ) ar-ricâl al-mazkiı ra fi Ş alı ih al-Bulıâ-ri wa Muslim liAbi'l-Walid al-Bâci. Nuruosmaniye Ktb. nr. 766.

Ad a b al -imlâ = Kitâb adab al-imlâ wa'l-istimlâ, talif `Ab-dalkarim b. Muhammad as-Sam`âni. N ş r. Max Weisweiler. Lei-den, E. J. Brill 1952.

Agâni= Kitâb al-ağâni Abi'l-Farac al-I ş fahânt Cuz' 1-21. (Bita ş hilı Ahrnad a ş - Ş inqiti). M ı s ı r 1322-3.

Ahâdis al-Muwatta' --= Ahâdîs al-Muwâtta' Iva ittifâq ar-ruwwât can Mâlik wa ihtilâfihim fihâ ziyâdatan wa naqşan, ta'lif Abil-Hasan 'Ali b. 'Umar ad-DâraquIni Wa yan Kaşf al-Mu ğ attâ ii facil al-Muwatta), talif Abi'l-Qâsim b. al-Hasan b. `Asâkir. N ş r. Muhammad b. al-Hasan al-Kawsari. Kahire 1946.

A h 1 w a r d t Verzeichnis der arabischen Handschriften, von W. Ahlwadt. Bd. 1-10. Berlin 1887-99. (bie Handschriften-Verzeich-nisse der Kgl. Bibliothek zu Berlin.)

'Alâ'i, Mu ş kil a ş - ş ahlhayn = Mu şkil aş -şahilı agnli'ş -Ş aytı Ş alâhaddin Halîl al-cAlâ'i. Süleymaniye Ktb. -Çelebi Abdul-

lah k ı sm ı nr. 476/2.

— X V III —

`A y n î = cUmdat fi şartı Şalı flı al-Buhârt, liBadraddin Abi Muhammad Mahmûd b. Ahmad Cuz 1-11. İ s- tanbul 1308-1309.

Bac Bk. A.bu'l-Walid

Br. G'. = Geschichte der Arabischen Litteratur von Carl Brok-kelmann, zweite den supplementbaenden angepasste Auflage. Band 1-2. Leiden, E. J. Brill 1943-9.

Br. S up pl. = Ayn. esr., Supplementband 1-3. Leiden 1937-42.

Buhârî = Ş ahiti Abi `Abdallah Muhammad b. İ smacil b. al-Muğ ira b. Bardizbâh al-Bubari. Cuz' 1-9. Sulak, 1311-3.

Caetani, Annali = L. Caetani, Annali dell' Islam (Milano 1905 v. dd.) Türkçe trc. İslam târîhi, mütercim Hüseyin -Cahid İ stanbul 1924 v. dd. (tercümenin bir k ı sm ı tabolunmu ş tur.)

Cami` bayân al-cilm = Cami' bayân wa fadlih wa ma ganbağ t fî riwâyatih wa lıamalatih /fl-imam al-muhaddis al-muctahid Abi 'Umar Yûsuf b. `Abdalbarr an-Namari, al-Qurtubt al-Andalüsi. Cuz' 1-2. Kahire, tarihsiz.

C am i` M a'mar b. R â ş i d (Ankara nü ş has ı) = Cami` Macmar b. Raş id riwâyat Abi Muhammad (Abdarrahman b. Asad b. al-Munzir al-Farisi al-Kazarûni Can Abi Yacciab b. İ shaq b. İbrahim ... Can `Abdarrazzaq b. Nafi"an Ma`mar, b. Ra ş id. Ankara Dil-Tarih ve Coğ rafya Fakültesi Ktb. - İsmail Saib Sencer k ı sm ı , nr. 2164.

— (Feyzullah ef.) = Kitâb al-Câmic li'Mdmar b. Râş id. cAbdar-razzaq b. Hammam' ı n Musannaf'ı ile birlikte Feyzullah ef. Ktb. nr. 541 (92 a-213 a).

Charles Pellat, Le millieu basrien = Charles Pellat, Le milieu basrien et la formation de Cahiz. Paris 1953.

Damiri, Hayat al-haya wan = Haydi al-lıayawân al-kubrâ, talif Muhammad b. Mûsa'd-Damiri. Cuz 1-2. Bulak, 1275.

— XIX —

= talif Ahmad Amin. Cuz 1-3. Kahire 193$.

E 1 = Encyclop&lie de l'Isld ın.

F a t h= Fath al-bârt (yaln ız III. ve IV. lâ h i k a larda bu şekil-de k ı salt ı lmış t ır).

F a t h al-bâri = Fath al- bârt bişarh ;Sahib al-imâm Abi `Abdallâh Muhammad b. İ smâ'll al•Buhâri li' ş -Şayh al-Ş ihabad-din Ahmad b. 'Ali b. Muh. b. Nacar al-cAsqalâni a ş -Ş âfici. Cuz)

1-13. Bulak 1300-1.

Fihris D â r al - Kutub = Fihris al-kutub al -carabiyaq- maw-crıda bi'd-Dâr Cuz' 1 -8. Kahire 1924-42.

Fihrist ibn klayr = Fihrist wa mit rawith şuyülı ih min ad- dawdıdin al-muş wznafa fî duritb al- c ilm wa anwd mddrif, Ş ayh... Abi). Bakr Muhammad b. Hayr b. 'Umar b. Halîfa al-i ş bili... Ed. Fd. Codera et J. Ribera Tarrago. Bibl. Hisp. IX, X. Caesraugustae 1894-5.

Fihrist at-Tüsi = Fihrist at- T(1st (Abi Ca`far Muhammad b. al-Hasan). Kalkutta 1853.

Goldziher, Muh. Stud. = Muhammedanische Studien, Theil 1-2. Halie 1889-90. (Bu kitab ın hadise aid k ı sımlar ı için, fran-s ı zca tercümesinden faydalan ı lm ış t ır. Tercümesinin kenar ında asl ı n sayfalar ı na işaret edildiği için, elinde sadece almanca asl ı bulunan okuyucuya kolayl ı k maksadiyle, asl ı n ı n sayfala-r ı na iş aret edilmi ş tir. Tercümesi: Etudes sur la tradition isla-mique. Extraites du tome Il des Muhammedanische Studien. Traduites par le:on Bercher. Paris 1952.)

Goldziher, Zahiriten = Die Zahiriten. Ihr Lehrsystem und ibre Geschichte. Beitraege zor Geschichte der Muhammedanischen Theologie, von Dr. Ignaz Goldziher. Leipzig, 1884.

XX

Guillaume, The Tradition of Islam A. Guillaume, The Tradition of Islam, an Introduction to the Hadith-Literature with Bibliography, Glossary and Index. London 1924.

H a d y u's -sâri Hadyu's-sâri, li'şalyih Abi (Abdallâh al-Bu- al- İ slâm... Abi'l-Façll ş ihâbaddin Ahmad b.

`Ali b. Muhammad b. Muhammad b. klacar al-cAsgalâni. Bulak 1301.

Hadis 'Ali b. klucr = Hadis Ali b. 1:lucr b. lyâs as-Sdoli Can İ smâcil b. Ca`far al-Madani. Köprülü Ktb. nr. 428.

kiâkim Nisâbüri, Ma crifat cul ılm al-hadis -= Kitab mdrifat culânı al-hadis, taş nif al- İ mam al-Hâkim Abi `Ab-dallâh an-Ni ş âbüri. N ş r. Husayn Difil. Kahire, Matbac-at ad-Dâr al-Kutub al-Mi ş riya, 1937. (Dâ'irat al-Macârif al:U ş -mâniya-Haydarabâd ne ş riyat ı ndan.)

kiilyat al-awliyâ --= Hilyat al-awliyâ wa tabaqât al-aşfiyâ Abi Ndaym Ahmad b. (Abdallâh al- İş bahâni cüz'

1-10. Kahire 1932-1938.

Hatib Ba ğ dâdi, al-Asmâ' al-Mubhama = al-Asmâ ) al-mubhama fi'l-anbâ) al-muhkama, li Abi Bakr Ahmad b. 'Ali b. Sâbit al-Bağdâdi, Feyzullâh efendi Ktb. nr. 497.

Hattâbi, Ş a r h a l- B u h â r i= Şartı Şahfh al-Bu/idi-t al•mu-sammâ bi ickirn as-sunan, Abi Sulaymân Hamd b. Muham-mad b. İ brâhim al-Hattâbi Feyzullâh efendi Ktb. nr. 437.

Hizânat al-adab = Ilizânat al-adab wa lubb lubâb lisân al-Sarab calâ şawâhid şarh al-kâfiya... 'Abdalqâdir b. 'Umar al-Bağdâdi. Cuz' 1-4. Sulak, 1299.

H u z â a l- F i tan = Kitâb taş nif Ndaym b. klammâd al-Huzdi. At ı f efendi Ktb. nr. 602.

İ b n (Abdalbarr, al-intiqâ fi fatjâ'il as-sahi- sat al-dimmat al-fugahâ Mâlik wa'ş -Şâfici wa Abi Ilanifa

— XXI —

wa zikr (ufiân min alıbârihim wa abbâr aşhâbihim Wt-tdrif bicalâlat aqdârihim, al-I:Iâfiz Abi 'Umar Yûsuf b. `Abdalbarr an-Namari al-Qurtubi. Kahire 1350.

Taqa şş i = Tacrid ut-tamhid Zimâ fi'l-Muwatta ) min al-ma-`ani wa'l-asânid wa't-Tagaşş i li hadis al-Muwatta' wa Suy ıllı al-Imâm •Mâlik wa fî âMsEh mâ lam yuzkar fi'l-Muwatta )

min riwâyat Yalı yâ b. Yahyâ can al- İmâm Mâlik... Abi 'Umar Yûsuf b. `Abdalbarr an-Namari. Kahire 1350.

İ bn klacar, Na?m = Naım bimi'at al- cawâti, li Sihâbaddin Ahmad b. 'Ali b. klacar al-cAsqalâni Köprülü Ktb. nr. 428/ 2 (136 a-217 b).

İ bn Abi klâtim âr-Râzi, al-Carh wa't-taccIll = Kitâb al-Carh talif ... Abi Muh. `Abdarrahmân b. Abi Hâtim Muhammad b. İdris b. al-Munzir at-Tamimi ar-Râzi Cuz' 1-6. Haydarabad 1952.

İ bn H a 11 i k â n — Wafayât al-dyân wa anbâ) abnâ) az-zamân ta)lif al-Qâçli Ahmad a ş -Sahir bi'bn Hallikân. Cuz 1-2. Bulak 1273.

İ bn Mâca -= Sunan al-İmâm... Muhammad b. Yazid Abi `Ab-dallâh b. Mâca'l-Qazwini. Cuz' 1-2. Kahire 1313.

İ bn Mâlik, Sawâhid at-tawçlilı = Sawâhid at-tawd'ilı wa't-taş lı iiı limu şkilât al-Câmic aş - ş ahilı , taş nif al-cAIlâma... Camâladdin Muhammad b. `Abdallâh b. `Abdallâh b. Mâlik

Haydarabad 1319.

İ bn Sa`d, T a b a g â t= Kitâb at-tabaqât al-kâbir. Biographien Muhammeds, seiner Gefaehrten und der spateren Traeger des Is-lams bis zam Jahre 230 der Flucht. Nş r • E. Sachau (Leiden 1904 v. dd.)

İ bn an-Nadim, al-Fihris = Kitâb al-fihris. Mit anmerkun-gen hrsg. von G. Fluegel. Leipzig 1871.

— XXII —

ı bn al-mdrilf bi Muqaqqimat ibn aş -Şalâiı lig- İmâm al-klâfiz Abi 'Arnr `Usmân b. `Abdarrâb-mân al-ma ş hür bi'bn a ş -Ş alâh wa şarhuh at- Taqyid ma utliqa wa uğ liqa min muqaddimat İbn aş -Şalâtı li Ş ayh al- Islâm Zaynaddin cAbdarrabim b. al - Husayn al -cirâql wa tacliqât calayhi al- Miş bâiı calâ muqaddimat ibn aş -

Haleb 1350.

1.1 y â' a 1- cu 1 û m = ilıyâ) talif al- ı mâm Abi klâmid Muhammad al- Ğ azzâlf. Cuz' 1.4. Kahire 1278.

r â q at- Ta cor d = Bk. İ bn aş -Ş alab.

Ir ş üd al - arisb = Yaques Dictionary of Learned Men. Mocam al-odaba. Nş r. Ahmad Farid Cuz' 1-20. Kahire, senesiz.

I ş lâtı hata' al-muhaddisin = Islâtı hata al-mulı addisin 1P1-linâm... Abi Sulaymân Hamd b. Muhammad al-Hattabl. Nş r. Burhanaddin Muhammad ad-D4istâni. Kahire 1355.

I t g â n= al-Itqân f î 'idam al- Qur'ân, Calâladdin as-Suyüti. Cuz' 1-2. Bulak 1287.

Kalâbâzi al.irşâd fî mdrifat ricâl al-Buhârt, Abi ' Naş r Ahmad b. Muhammad b. al-Husayn al-Kalâbâzi Topkapu Saray Ktb. - III. Ahmed k ı sm ı nr. 2889.

K a ş f al-mugat t â = Kaşf al-muğattâ) talif 'Ali b. al-Hasan al-Hafi,z Ibn `Asâkir. Bk. Ahâdis al-Muwatta'.

K a ş f a.?-unün = Kaşf az -zuntin, Kâtib Çelebi. Ş erefettin Yalt-kaya ile Kilisli Rifat Bilge taraf ı ndan haz ı rlanm ış t ı r. Istanbul 1941-3.

Kifâya = Kitâb al-kifâya fî cilm ar -riwâya, taşnif... Abi Bakr Ahmad b. 'Ali b. Sübit al-macrüf al-Bagdâdi. Hay-darabad 1357. `Dâ'irat al-Macârif al-cUsmâniya ne ş riyat ı ndan).

Kir m âni = al-Bul-Arî bişarh al-Kirmâni. Cuz' 1-25. Kahire 1935- 1945.

— XXIII —

Lisân al- ca r a b = Lisân al`arab li'l-Imâm Abi'l-Façll Cama-laddin Muhammad b. Mukarram b. Man?Cır. Cuz' 1-20. Bulak 1300 8.

Lisân al-mizün =- Lisân al-mizân li'l-Imâm... Ş ihâbaddin Ahmad b. 'Ali b. klacar al-cAsqalâni. Cuz' 1-6.

Haydarabad 1329-31.

Ma`âni'l-Qur'ân li'l-Farrâ Mdâni'l-Qur'ân litAbi Zaka- riyâ, Yahyâ b. Ziyâd al-Farrâ. Süleymaniye Kütüphanesi - Ba ğ -dadl ı Vehbi k ı sm ı nr. 66.

Macâz = Macâz al- Qur'ân (yaln ı z III. ve IV. lahikada bu ş ekil-de kı salt ı lmış t ı r).

Macâz a 1- Q u r n == Macâz al-Qur'ân şadat Abi `Ubayda Mdmar b. al-Musannâ at-Taymi... `Âraçlah bi u ş illih wa çal-laq calayh ad-Doktor Muhammad Fuad Sezgin. I. Cuz' Kahi-re 1954.

al - Ma ş cad al - ahmad = al-Mascad al-ahmad, fi hatm ınus-nad al- imâm Ahmad, Ş amsaddin b. al-Cazârl. Ka-hire 1949 (Musnad Ahmad b. Hanbal'in birinci cildinin baş taraf ı nda bas ı lmış t ı r. «Maş cad» kelimesinin «Mu ş 'ad> ş eklinde de okunmas ı mümkündür.)

Ma ş âriq a l - a n w â r = Ada şâriq al•anwâr, calâ sihâh al-âsâr, li'l-Imâm... al-Qâçli lyâçl b. Müsâ b. `Iyâçl

Cuz' 1-2. Fas 1328-9.

(Kahire) = Cuz' 1. Matbdat as-Sdâda 1332.

Mingana, an Important Manuscript of the Tradi-tions of B u h â r i = An Important... Bukhari, with Nine Facsimile Reproductions by A. Mingana. Cambridge 1936.

Muccam al-buldân --= Kitâb Muccam al-buldân, talif Ş ihâ-baddin Abi `Abdallâh Yâgeı t b. `Abdallâh al-Hamawi. N ş r. Wüstenfeld. Cuz' 1-6. Leipzig 1866.

— X XIV —

Mu ccam ğ arib a 1- Q u r'â n= Md cam ğarîlı al-Qur'an mustah-racan min Şahih wa fih mâ warada Can İ bn `Abbâs min Tariq İ bn Abi Talha hassatan... Muhammad Fu'âd `Ab-dalbâqi. Kahire 1950.

Mudrac al-Baldâdi Kitâb al-faş l waş l al-mudrac fi'n-naql, li Abi Bakr Ahmad b. 'Ali b. Sâbit

al-Bağdadi. Topkapu Saray Ktb. - III. Ahmed k ı sm ı nr. 612.

Mu ğ ni fi tabaqât al-muhaddisin =-- al-Muğ ni fi tabaqât al-mulı addisîn = li Abi `Abdallâh Muhammad b. Ahmad b. `Uş mân az-Zahabl. Feyzullâh Efendi Ktb. Nr. 1528.

Muhaddis Bk. Râmahurmuzi.

Muqaddimat al-carh wal-ta`dil = Taqdimat al-mdrifa li kitab al-carh wa' t-td ta'lif al- İ mâm... Abi Muhammad `Abdarrahmân b. 'Abi klâtim Muhammad b. Idris b. al-Munzir at-Tamimi al-Hanzali ar-Râzi. Haydarabâd 1952.

Muslim = al-Câmic aş -şahih, ta'lif Abi'l-klusayn Muslim al-Qu-şayri. Cuz' 1-8. İ stanbul 1329-33.

Musnad Ahmad İ bn Hanbal al-Musnad li'l- İ mâm Ah- mad b. Muhammad b. Hanbal. Nş r. Ahmad Muhammad Ş â-kir. Cuz' 1-10. Kahire, 1949-1951.

Mu ş a n n af İ bn Abi Ş ayba = Mu şannaf Abi Bakr 'Abdal-lâh b. Muhammad b. İ brahim b. Abi Ş ayba. Köprülü Ktb. Nr. 438.

Mu ş annaf (Abdarrazzâq = Mu şannaf `Abdarrazzâq b. Hammâm b. Nâfic al-klimyari a ş San'ani Cuz' 1-5. Murad Mol-la Ktb. Nr. 596-600; 6. cuz' Feyzullâh efendi Ktb. nr. 541.

Mutawâri calâ tarâcim al-Buhâri Kitâb al-mutawdri calâ tarâcim abwâb ta'lif Naş raddin Abi'l-cAbbâs Ahmad b. Wacihaddin Muhammad b. Man ş ûr

— XXV --

b. Munir 1:latib al-iskandariya. Umumf Ktb. Nr. 1115.

Muwat t a) = al-Muwatta) Mâlik b. Anas. Tunus 1280.

(Ş aybâni rivayeti) = al-Muwatta) li'l- İ mâm Mu-hammad rahimahullâh taşâlâ ma` a ta`liq al-mumaccad calâ Muwattd Muhammad... min ta ş nif mawlânâ Abi'l-klasanât Muhammad `Abdalhayy. Lokno 1898.

Nahhâs, an-Nâsilı = Kitâb an- nâsilı fi'l-Qur)ân al-kartm mimma uctumica calayh wa'htulifa

fih Can al-culamâ min aş hâb Rasulillâh... , talif Abi Cacfar an-Nahhas. Kahire 1323.

Nawaw I, Ş arh Muslim = S'arh al• ı mâm an•Nawawl (alâ Muslim. Cuz. 1-10. (Qastallânrnin kenar ı nda).

Nihâyâ = an-Nihâya ft ğartb al-hadis wa'l-âsâr, Abu's -Sa-câdat al-Mubârak b. Muhammad b. al-Cazari al-Mdrüf bi'bn

Cuz' 1-4. Kahire 1322.

O L Z = Orientalistische Literaturzeitung.

Qâçli clyâd, al - ilmâ` = Kitâb ilâ macrifat uşıll ar- riwây2 wa taqytd as-samd wa cumal min façlâ'il 'ilin al-ha-dis wa ahlih wa nukat ınin adabi hamalatih wa naqlih. Aya-sofya Ktb. Nr. 433.

Q as t allâ ni = İrşâd as-sârt li sarh şahllı al-Buhcirt, Cuz' 1 -10. Kahire 1307.

Q û t al-qulûb = Kitâb qât al•qultib ft mdâmalât al-Malı bâb wa waşf tarty al- murtd ilâ maqâm at-tawhtd... li Abi Tâlib Muhammad b. 'Ali b. `Abbâs al-Makki. Ouz ) 1-2: Kahire 1310.

Râmahurmuzi (Köpr.) , al-Muhaddis al- fit ş il bayn ar- râwt wa'l-wâ't li Abi Muhammad al-Hasan b. `Abdarrahmân b. I-jallâd ar-Râmahurmuzi. Köprülü Ktb. N ı-, 397.

— XXVI —

(Ş e h i d Ali) = al-Muhaddis al-fâş il bayn Şehid Ali Pa şa Ktb. Nr. 531.

Ricâl a ş - ş ahlhayn = Kitâb al-cam` bayna kitabay Abî Na şr al-Kalâbâı i wa Abi Bakr al- İş bahâni... fi ricâl al-Buheiri wa Muslim li'l- İ mâm Abi'l-Façll Muhammad b. D-hir b. `Alt al-Maqdist ydraf bi'bn al-Qaysarânt a ş -Ş aybânt. Cuz) 1-2. Haydarabâd 1323.

Risâlat Abi Dâwûd as-Sicistâni ft wa ş f taltfih li kitâb as - sunan = Risâlat Abi Dâwûd as-Sicistâni fi waşf ta)lifih kitâb as-sunan riwâyat b. `Abdaraziz al-Hâ ş imi. N ş r. Muhammad Zâhid al-Kawsari. Matb. al-Anwâr, Kahire 1369.

Rs = Ricâl aş şahilıayn (yaln ız I. lâhika da bu ş ekilde k ı salt ı l-m ış t ı r). .

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurispru-dence = The Origins of Muhammadan Jurisprudence by Joseph Schacht. Oxford 1950.

Su'âlât al - Acurri = al-Cuz) as-sâlis min su'âlât Abi `Ubayd Muhammad b. 'Ali b. `Usmân şayhah Abâ Dâwûd as-Sicistâni. Köprülü Ktb. Nr. 292.

Sunan Abi Dâwûd = Sunan Abi Dâwûd Sulaymân b. al -A şcas as-Sicistâni al-A ıdi. Nş r. Muhammad Muhyaddin cAbdalhamId. Cuz' 1-2. Kahire 1950.

Sunan ad - Düriml = fi's-sunan al-maşhâr biMusnad ad-Ddrimi. Haydarabad 1309.

Saclabi, al-Ka ş f wal-bayân = al-Kaşf wa1 -bayan liAbi Ishâq Ahma.d b. Muhammad as-Salabt. İ stanbul Üniversite Ktb. A. Y. 1731.

Ş a ğ ânt, Ş uyiltı al-Buhârt = Kitab f'ih asâmi ş uyâh, Abi `Abdallâh Muhammad b. Ibrâhim b. al-Mu ğ irat al-Buhârt, IP-

— XXVII —

Abi'l-Façlâ'il al-Hasan b. Muhammad b. al-Hasan a ş -Ş ağ âni. Karaçelebizade (Süleymaniye Ktb. k ı s ı mlar ı ndan) nr. 68.

Ş ahifat Hammârn b. Munahbih = Aqdam tadwin an-nabawl ;Saliha' Hammâm b. Munabbih. Nş r. Muham-

mad Hamîdullâh. (Matbucât al-Macmd al- İ lmiyy19-`Arabi bi-Dimaş q, 1953.)

Ş ahit> n ş r. L. Provençal -= Le Sahih d'al- Buhâri. Reproduction en photocopie des manuscrits originaux de la recension occidentale dite recension d'Ibn Sdada. Publ. avec une introduction par E. Uvi-Provençal. Vol. I. Paris.

Ş âf i` î, ar-Risâ la = ar-Risaila, al-Mutallabi Muham- mad b. Idris a ş -Ş afict. Nş r. Ahmad Muhammad Ş â,kir. Kahire 1309.

Ş araf a ş hâb al-hadis = Şaraf aş hâb al-hadi,_s li Ahmad b. b. Sübit al-Hatib al-Ba ğdâdi. At ı f efendi Ktb. nr. 601.

Ş arh Muslim = Bk. Nawawi, Şarh Muslim.

Ş ark Nuhbat al-fikar = Şarh Nuhbat mu ş talah ahl al-aşar, talif Ahmad b. 'Ali a ş -şahir bi'bn Hacar al-`Asqalâni. Kahire 1934.

Ş ark at-Tir mi zi = Şahîh at-Tirmizi bişarh al- İ mâm İ bn al-`Arabi al-Mâliki. Cuz' 1-13. Kahire 1931-1934.

T â c al-carüs = ;Sarh al-Qândis al-musammâ Tâc al-canis min cawâhir al-Qâmüs, al-Luğ awi Muhibbaddin as-Say-yid Muhammad Murtaçlâ... az-Zabicli. Cild 1.10. Kahire 1331-34.

Tafsir `Abdarrazzâq = Tafsir `Abdarrazzâq b. Hammiim biriıvâgatih Can Mdmar b. Râş id. Ankara Dil-Tarih ve Coğ -

rafya Fakültesi Ktb. Sâib k ı sm ı nr. 4216.

Tazkira fi ricâl-al ca ş ara = Tazkirat ricâl-al`aşarali'Abi'l-Mahâsin

Muhammad b. cAll b. al-Hasan al-Husayni. Köprülü

— XXVIII ---

Ktb. nr. 263. (Burada Kutub sitta'dan baş ka, Abû klanifa, Sâfici ve Ahmad b. Hanbal'in Musnad'leri ve İ mâm Mâlik'in Muwat-ta'ı mevzuu-bahs edilmi ş tir).

Tazkirat al - h u f f â z= Tazkirat al-lı uffâz talif Samsaddin Abi 'Abdallâh az-Zahabi. 2. ci tab' ı . Cuz' 1-4. Haydarabad 1333-34.

Tafsir at-Tabarl Cami' al-bayân ft tafstr al-Qur'ân, Abû Cdfar Muhammad b. Carir at-Tabari. Cuz' 1-30. al-Matbdat al-Maymaniya bi-M ış r 1321.

Taf sir ibn Abi H â tim — Tafstr Abi Muhammad 'Abdar-rahmân b. Abi klâtim b. İdris ar-Razi. II. Cu ı '. Ayasofya Ktb. nr. 175. (Bu kitab ı n bize kadar intikal etmi ş olan ve ikinci cildden ibaret bulunan nüshas ı ba ş tan itibaren üç sûrenin tefsirini ihtiva etmektedir.)

T a h z i b a t-tahzîb = Tahı lb at-tahzib İ mâm... Sihâbad- din Abi'l-Façll Ahmad b. 'Ali b. klacar al-`Asgalânî. Cuz' 1-12. Haydarabad 1325-27.

Ta cliqât as-Suyüti cala'l-Buhâri = at-Taw ş ilı wdt-tdllq aş -Şalı th li 'Abdarrahmân b. Abi Bakr as-Suyüti.

Topkapu Saray Ktb. -Medine k ı sm ı nr. 261.

T a '1 i q at-ta '1 I q= Tactiq at-tdliq li Abi'l-Façll Atımad b. Muhammad b. Hacar al-cAsqalâni. Ayasofya Ktb. nr. 472.

Tanwir al-hawâlik = Tanwtr al-hawâtik şark Muwatta' al-İmâm Mâlik, Calâladdin 'Abdarrahman as-Suyüti. Cuz' 1-2. Kahire, tarihsiz.

Taqyid al-'ilm Tadyid al-cilm 1-klatib al-Bağdâdi, Sadda- rahu wa haqqaqahu wa 'allaqa 'alayh Yûsuf al- 'A şş . Dimaş q 1949. (Institut français de Damas ne ş riyat ı ndan).

Taqyid al-muhmal li'l- Ğ assâni = Taqyid al-muhmal Iva tamyiz al-mu şkil li Abi 'Ali al-klusayn b. Muhammad b. Ahmad al- Ğ assâni al-Cayyâni. Umûmi ktb. nr . 1211.

— XXIX —

Tarih Ba ğ - dad = Tdrih Bağdâd aw Madinat as-saldm, Abi Bakr Ahmad b. al-Hatib al-Bakdadi, wada'ab

fi azhâ cu ş ûr al-islam munz ta'sisiha ila wafâtih Cam 463. Cuz' 1-14. Kahire 1931.

Tarih at-Tabari = Annales Quos Scripsit, Abû Cacfar Mu-hammad b. Carir at-Tabari. Ed. M. J. De Goeje. Cuz' 1-13. E. J. Brill, 1876-1901.

at-Tarih = Kitâb at-tarih Abi `Abdallah Muhammad b. İ smacil b. İ brahim al-Cdfi al•Buhâri. Cuz' 1-6. Haydarabad 1941-1945.

Ta'wil mubtalif al-hadis = Ta'wfl muhtalif al-hadis fi )r-radd ala dda) ahl al-hadis wa'l-cam` bayn al-ahbdr allatî idda`â calayha't-tawaqquf wa'l-ihtilâf wa'l-cawdb 'amma aw-radah min aş • şubah ba`d al-ahbâr al-mutaşabiha aw al-mu şkila badia'r-ra'y, talif al- İ mam İ bn Qutayba'd-Dinawari Kahire 1326.

T ir mi z I = Ş ahilı Abi `Abdallah Muhammad b. ` İsa b. Sahl Cuz' 1-2. Sulak 1292.

Tt = Tahz1b at tahzib (yaln ız I. Lâhika da bu ş ekilde k ı salt ı l-mış t ır).

W e i s w e i l e r= Istanbuler Handschriftenstudien zur Arabis-chen traditionsliteratur, von Max Meisweiler. İ stanbul 1937. (Bibliotheca Islamica ne ş riyat ı ndan).

Yûnini, ar-Rumûz =- ar•Runı dz 'ata Şahilı al-Buharl li Abi'l-Hasan `Abdallah b. Muhammad b. Ahmad b. `Abdallah al-Yûnini. Nushat Maktabat Cami' al-Azhar.

Z D G M = Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesell-schaft.

Zurqâni = Muhammad az-Zurqâni `ala Sabith al-Mu- watta'... Malik b. Anas. Cuz' 1-4. Kahire 1310.

BIRINCI KISIM

HAD İ SLER İ N İ LK YAZILI KAYNAKLARI

Hadislerin tedvin tarihi bak ı m ı ndan mebdee pek yak ı n say ı -- larniyacak bir devrenin mahsulü olan But ı ari'nin al-C â m i` a ş -ş abib'inin veya bu mahiyette hadis mecmualar ı n ı n kaynaklar ı -n ı n ara ş t ı r ı lmas ı , hadis edebiyat ı n ı n birçok mes'elelerinin izahiyle s ı k ı s ı k ı ya alâkal ı d ı r. Hadislerin ilk defa yaz ı ile tesbiti, tesbit edilen malzemenin toplanmas ı - veya kendine has tabiriyle « t e d vin>i- ve nihayet muayyen <bâb> lar halinde «ta ş nif > i , mev-zuu bahs hadis mecmualar ı n ı n te ş ekkülüne kadar geçen tekâmill safhalar ı n ı ifade eder. Kaynaklar ı n ı n tesbiti bak ı m ı ndan Bulı ârV-nin Ş abi b ' i , - ileride tafsil edilece ğ i veçhile - ayn ı kategori-ye dahil musannaflar için olduğ undan daha ziyade, zikredilen merhalelere âid mes'elelerin izah ı na muhtaçt ı r.

Hadis edebiyat ı n ı n kaynaklariyle alâkal ı ilk ve belki de en mühim mes'ele, hemen hemen hadisler kadar eski olup onlar ı n yaz ı ile tesbit edilmesine cevaz veya adem-i cevaz ı n vârid olup olmadığı yolunda aç ı lan münaka ş alar ve bunlar ı n neticelerine âiddir.

Hadis'in yaz ı yla tesbitini yasak veya yaz ı lm ış hadislerin im-has ı n ı emreden 1, buna mukabil, haf ı zas ı n ı n zay ı flığı ndan ş ikayet edenlere : <sağ elinden faydalanmas ı n ı > tavsiye eden hadisler 2 in, bazan bizzat Peygamberden, bazan da ayn ı sahâbeden 3 veya birçok sahâbeden nakledilmesi 4 keyfiyeti veya kendine mahsus ifadesiyle < t a k y i d > in aleyhindeki rivâyetlerin mevcudiyetine rağ men, yaz ı ile tesbit faaliyetinin zarureti, daha nisbeten erken bir devirden itibaren mezkfir tezad ı ortadan kald ı rmay ı istihdaf eden te'vilci bir faaliy etin ortaya ç ı kmas ı na âmil olmu ş tur. Ayn ı

Ta'avil muiı talif al-hadis s. 365 ve Taqgid al-film 30-35.

2 Tirmizî Il, 111 ; Taqy'id al- f ilm 62-68.

3 Tagyird al-film s. 93.

4 Riimaharmrı zi s. 67 a.

meyzu üzerinde birbirini nakzeder gibi görünen hadislerin arzet-tiğ i tezad ı te'vil etmek maksadiyle müstakil bir eser meydana getiren İ bn Qutayba (ö'. 275) 1, 'A bû Said al- ud ri" nin Peygamber'den naklen rivâyet etti ğ i : «Qur'ân'dan ba ş ka benden 'bir ş ey yazmay ı n ı z ; Qur'ân'dan gayri benden bir ş ey ya-. zan, yazd ı klar ı n ı yok etsin» ş eklindeki hadise ile bu husustaki ,müsaadekâr hadisler aras ı ndaki tenakuzu, ya sünnet'in sünnet ile -neshi veya yaz ı ya vukuflar ı yahut bilgi seviyeleri bak ı m ı ndan birbirinden farkl ı bulunan sahâbenin bâz ı s ı na bu hususta müsaa-de verildi ğ i, bâz ı s ı n ı n ise bundan mahrum b ı rak ı ldığı ş eklinde te'vil eder 3. Bu mes'eleyi - kitab ı n ı n bir bâb ı nda ele alan R â m a-b ur iri u z I (öl. 360)'nin te'vili 4 bir tarafa b ı rak ı l ı rsa - ciddi' bir tenkide tâbi tutup a ş a ğı yukar ı halleden ilk kimse, 1:1 atib Ba ğ -dâdf (öl. 463) olmu ş tur. O, mezkûr mes'elenin halline tahsis etti ğ i •Taqy'id al-cilm ad ı ndaki eserinde 5, birbirine mütenak ı z malzemeyi 'sistemli bir ş ekilde toplam ış , leh ve aleyhdeki haberleri adetâ kronolojik bir tasnife tâbi tutarak hadislerin yaz ı ile tesbitile-bindeki tabiî tekâmülün seyrini muvaffakiyetli bir şekilde çize-bilmi ş tir. klatib Ba ğ dâd'i, bu husustaki haberleri s ı ralay ı p okuyu-cuya kâfi bir fikir verdi ğ ine kanaat getirdikten sonra, mes'elenin halline âid dü ş üncelerini ş öyle ifade ediyor: <Demek ki islâmi-yetin ilk devirlerinde, Qur'dn'dan gayri ş eylerin Qur'ân'a benze-tilmemesi ve Qur'ân b ı rak ı l ı p da ba ş ka ş eylerle u ğ raşı lmamas ı .için, yaz ı y ı ho ş görmüyorlard ı . Kadim kitaplardaki do ğ ru ve yan-l ış taraflarla hak ile bât ı l ı n tefriki kolay olmad ığı ndan bunlarla

1 Ta'w11 muljtali f al-hadis adl ı eseri için bk. Brock. Supp. I, 185. 2 ('‘.-13 Tauid al.cilm, s. 93. 3 «Bunun iki manas ı vard ı r. Evvela bu, siinnet'in sünnet ile neshi olabilir.

Ş öyle ki, Peygamber, önce sözlerinin yaz ı lmas ı n ı yasak etmi ş , sonra sünnet'in ço-t almakta oldu ğ u ve baf ı zan ı n bunu tamamen sakl ı yarruysca ğı tebeyyün edince, yaz ı lmas ı laz ı m geldi ğ ini beyan etmi ş tir. Saniyen, hadislerin yaz ı lmas ına âid mü-saade c Abdallah b. c Amr'a tahsis edilmi ş tir ; zira o, kudeman ı n kitaplar ı n ı oku-makta, siiryani ve arabi yazmakta idi. Birkaç ı müstesna di ğ er sabaha ümmi idi; yaz ı y ı iyi ve do ğ ru yazmak kendileri için mümkün olmad ığı ndar, yanl ış l ı k yap-mas ı nlar diye, hadisleri yazmaktan nehyolun ı nu ş lard ı ; `Abdallah b. cAmr'a ise,

, bu hususta yanl ış l ı k yapm ı yaca ğı bilindiğ i için, müsaade olun ı nu ş tu» (Ta' ıv ı l nı nh--tatil al-hadis 3i5--366).

4 R(Imaharmuzi, 67 a. 5 Taq01 al- 'ilm'in yazmalar ı için bk. Brock. Suppl I, 563. Basmas ı için

,bk. «Bibliyograf ya ve k ı saltmalar».

5* iş tigal etmek yasak olunmu ş tu. Qur'dn zaten onlardan müstagni k ı l ı yordu. Islam ı n ilk devirlerinde hadislerin yaz ı lmas ı memnu,

idi; zira, hadis ve sünnet'in inceliğ ine vak ı f ulema (= < f uka-h â > ) ile Qur'dn metnini sair elfazdan tefrik edebilecek seviyede-kimseler azd ı . Araplar ı n çoğ u dakih> değ ildi ve dukaha> mee-lislerinde devaml ı olarak bulunan-nyörlard ı ; kar şı lar ı na ç ı kan ale-Iade yaz ı lar ı Qur'dn'a sokup Allah ı n sözü zannetmek tehlikesin-den uzak de ğı ldiler> 1 .

klarib Ba ğ cladi ve muas ı r ı İ bn `Abdalbarr (öl. 463)'in faali-yetleri , bu mevzuda daha sonraki devirlerde i ş tigalden müstag-ni k ı lmam ış olmas ı na rağ men 3, hadislerin kitabeti veya ttagyid ,

al cilm> mes'elesini kâfi derecede aydı nlatm ış t ı . Geçen asr ı n ortalar ı nda hadislerin ilk yaz ı l ı vesikalar ı n ı ara ş -

t ı ran Sprenger, her iki gurubun fikrini destekleyen bol malzeme toplam ış ve klatib Ba ğ dadrnin ad ı geçen eserinden geni ş çapta

1 t,s :ırbly

t4114 Cy° t4Z,- j‘l

-

•

4.) a ı>j r t 1 ı _,4 j ,ziji..:7,1*.D

(. .,•jr- )1 SSK ,-_ş ■ cfjk Taqgfcl al Cilm, s. 57 v. dh. bl. Mesela, biz ı at 'Abü Said al.ljudrrnin, naklet-tiğ i ilk hadisi nesh eden di ğ er bir hadis rivâyet etti ğ ine i ş aret olunarak ş öyle-denilmektedir :

Abû Sa c it al-Uudri, kendisinden Peygamber'in «benden Qur'tin'dan ba ş ka, bir ş ey yazmay ı n ı z ; bu mahiyetde benden herhangi bir ş ey yazan kimse, hemen-yazd ığı n ı yok abin» hadisi rivâyet olunan kimsedir ; ayn ı zamanda «a ı..hab Qur' gın' ıl ve Allah' ı n birli ğ ine aid sözleri vaz ı yorlard ı » ş eklindeki haberin de sahibi-dir. Bu haberde, daha önce ileri sürdü ğ ümilz dü ş üncenin delili meveuddur: Bi-diyette Allah' ı n kitab ı ndan ma'dud ohn ı yan ş eyin kendisine benzetilmesinden ve-Qur'dn ihmal edilip ba ş ka ş eylerle u ğ ra şı lmas ı ndan endise duyulayordu. Bu en-di şe ortadan kalk ı p hadislerin yaz ı lmas ına ihtiyaç has ı l olunca, sabaha nas ı l Al-lah' ı n birliğ ine âid sözlerin yaz ı lmas ı nda mahzun görmedilerse, hadislerin yaz ıl-mas ı iş ini de naho ş kar şı lamad ı lar ; zira bu iki keyfiyet aras ı nda, Qur'ân'dau.

ma'dnd olmama bak ı m ı ndan, bir fark yoktur. Ashâb, yazd ığı ş eyleri ancak ihti-

yatli olmak ş artiyle yazarlard ı ; yazmay ı ho ş görmemeleri de ancak, ihtiyatl ı ▪ arzusundan ibarettir (Taqyid al-cilm, s. 93-94).

2 İ bn 'Abdalbarr, Comi C baydn al-cilm wa facjIih adl ı eserinin bir k ı sm ı n ı , (I, 44-47) bu hususa tahsis etmi ş tir. Mezkür kitap için bk. Brock. G l 2, 454 Suppl. 1, 629 ve «Bibliyografya ve k ı saltmalar».

3 al-Qiirit al-'11mci"I (40 ıı •43 b) ve İ bn Cawzrnin Talbis (348-350); daha fazla bilgi için bk. Taciyid aVilm s. 14, not.

,faydalanm ış t ı r'. Onun bu tezini esas olarak ele al ı p yeni bir çok malzeme ilave eden Goldziher islami kaynaklar ı n noktai nazar ı n' göz önüne almadan, bu mütekabil hadisleri «aş lı db al-hadis> ile < )cış lı âb ar-ra'y» ı n faaliyetinin mahsulü olarak mülâhaza etmi ş tir. Ona göre eski <ra'y> mektebine mensup kimseler hukukun hür teş ekkülünün önüne engel olarak ç ı kan yaz ı l ı emirleri ortadan kald ı rmağ a çal ış m ış lard1 2. Yaziyle tesbitin lehindeki hadislere mukabil di ğ er hadisleri bu mektebin mensuplar ı vazetrni ş lerdi 3. 'Ve ashâb ar-ra'ydan olan 'Abû Dav ıld as-Sicistâni (öl. 277) 4, Sunan'inde ara s ı ra yaz ı l ı notlardan faydaland ığı için hadislerin yaziyle tesbitini yasak eden rivâyetlere i ş aret etmerni ş ti 5.

Hatîb Ba ğ dâcli'nin yukar ı da ad ı geçen eserinin na ş irif' Gold-ziher'in bu görü ş ünü bir vehim olarak adland ı rmakta ve okuyu-cuyu bu vehimden kurtarma ğ a çal ış maktad ı r 7 . Burada meselenin mevzuun d ışı nda kalan münaka ş as ı na i ş tirak edilmeden sadece, Bulı arrnin Salph'ine tekaddüm eden devrin veya onu ortaya ko-yan literatürün ilk safhalar ı n ı n ayd ı nlat ı labilmesi için bu hususta 'baz ı misaller, bir çok benzerleri aras ı ndan seçilerek kendilerin-den faydalanma ğ a çal ışı lacakt ı r.

Yaz ı ile tesbitin lehinde isti ş had edilen birçok hadislere mu-kabil aleyhteki rivâyetlerin daha birkaç as ı r devam ı nca ileri sü-

t The Origine and progress of writing ad ı yla The Joarnal of the Asiatic Society of Bengal, XXV, 803-329 da ne ş retmi ş oldu ğ u etüdünden maalesef mez-

kür mecmuan ı n Istanbul'da nüshas ı bulunmad ığı ndan do ğ rudan do ğ ruya istifade

mümkün olmam ış Goldziher'in yapt ığı nakillerden faydalan ı lm ış t ı r. Muh. Stud. , 6, 175, 198.

2 Muh. Stud. II, 194- 195. 3 Muh. Stad. II, 198. 4 Bk.. Goldziher, Zahiriten s 27.

5 Muh. Stud. II, 114 8, not 2. 'Abil Dâv ıld as-Sicistâni"nin ara s ı ra yaz ı l ı not-

-kardan istifade etmi ş olmas ı keyfiyeti Goldziher'in hadis kitaplar ı n ı n kaynaklar ı -

na dair hususi' fikridir. Ileride izah edilece ğ i veçhile, mevzuubahis kitaplar ı n bü-

tün kaynaklar ı yaz ı l ı d ı r. 6 Bu kitap 1949 da Ş am'da Yiisuf al- c A şş taraf ı ndan ne ş rolunmu ş tur. Bk.

'Bibliyografya ve k ı saltmalar.

Togyld mnIcaddime s. 16-17 ; na ş irde biraz da Goldziher'in

Taqyid al-'ilm'in k ı ymetini azsltm ış ve onu okuyucblara yanl ış arzetmi ş olma-s ı ndan doğ an bir gayret vard ı r. Hakikatte bu eseri notunda dolay ı siyle mevzuu bahseden Goldziher daha ziyade Sprenger'in malzernesinden faydalanm ış görün-rnekte, Taqytd al-ci/m'den bu hususta herhangi bir ibare nakletmemektedir. Bk.

_Muh. Stad. II, 193.

7

7ülmesi, hattâ bunlar ı n bizzat hadisleri yazanlar taraf ı ndan tek-rarlan ı p durmas ı keyfiyeti bize, kitabetten nehy i ş inin ba şka bir vechesini göstermektedir. I ş aret edilen râviler, herhalde, elde et-tikleri bilgiyi sadece kâ ğı tta bulundurup asla haf ı zalarma yerle ş -irmiyen kimselere kar şı , bu kabil haberleri birer ihtar olarak

ileri sürüyorlard ı . Meselâ böyle bir ihtar, al-Cdrnic al-kabtr ve al-Cdmic aş - ş ağ fr gibi musannaf kitap sahibi olan as-Sufyân as-Sawri• (öl. 161) 1 taraf ı ndan ileri sürülmü ş tü 2. Hatta böyle bir en-di ş enin sevkiyle bir çok kinteler, hadis ezberlemek için yaz ı dan faydalan ıyor ve tam olarak ezberlediklerine kani olduktan sonra, -haf ı zalar ı ndakinin günün birinde ihmaline sebebiyet vermemesi için yaz ı l ı metni imha ediyorlard ı 3. Yazd ı klar ı n ı yok edenler aras ı nda çok zaman yapt ığı na pi ş man olanlar'', örnürlerinin bir k ı sm ı nda yazrnay ı ho ş görmediklerine 5, veyahut hiç yazmam ış olmalar ı na nedamet duyanlar da bulunuyordu 6. Ömürlerinin sonlar ı na doğ ru kitaplar ı n ı yok edenler veya kendinden sonra imhas ı n ı vasiyet edenler de az de ğ ildi. Bunu, kendilerinden sonra kitaplanna bir çok ş eyler ilâve edilmesi veya baz ı ş eylerin dü ş ürülmesi ve niha-yet yanl ış l ı klar ı n esas sahibine atf ı endi ş esiyle yap ı yorlard ı '.

Yaziyle tesbite kar şı mütereddit bir vaziyet tak ı nan kimsele-rin yan ı nda kitabeti, hadisin daha çok müstamel tabiriyle filmin ilk ş art ı addedenler vard ı . Daha, tâbi'in aras ı nda yaz ı l ı olmayan filmin ilim addedilemiyece ğ ini söyleyenlere raslamak mümkündüs. l ınâm Mâlik'in kendisine vedaa gelmi ş olan bir dostuna, sonuncu üç tavsiyesinden biri <hadisleri salâhiyetli zevattan yazmak» ol-mu ş tu 9.

Hadislerin yaz ı lmas ı n ı n lehinde ortaya konabilecek bir çok

an Na(Urn, Fihrist s. 225. Bu kabil haberler için bk. Taqyid s. 58; Sunal? aza-Dtiriml I, 125.

3 Birçok misalleri için bk. Tagyiar al-cilm s. 58-60 ; mi' bayân al-cam 1, 66 v. d.

4 Bk. Tagyid al-film 60; Câmic bayân al-elim I, 75. 5 Tagytd s. 60. 6 Tazkirat al huff4. 1, 137.

Tagyicl al-cilm s. 61; Câmic bayân al-cam I, 67. S Sunan ad-Dâriml böyle bir haberi tâbiinden Mucaviya b. Qurra'dan nak-

'etmektedir. (1, 126), ayn ı zamanda bk. Taqyicl al- ilm 109 ve Câmic bayân aleilm I, 74.

Cârnit bayan al -cam I, 74.

8

misallerin yan ı nda, tabiin zaman ı nda ve hattâ daha sonraki de-virlerde yaz ı y ı ay ı pl ı yanlar ı n bulundu ğ unu da görmek mümkün-dü. Fakat onlar herhalde ehemmiyetsiz bir azl ı k idiler. Onlar ı n muaralarm ı n red delilleri aras ı nda Qur'ân'dan ayetler göstermek yok' da vard ı . Kitabetin me ş ruiyetinin bir çok âyetlerle te'yid edildiğ ini, hatta. bunun bir «sunnat-i ildhige» olduğ unu iddiaya da imkan buluyorlard ı '.

Hadislerin yaz ı lmas ı kar şı s ı ndaki zay ı f mukavemet adetâ fan-tezist bir mahiyette ta alt ı nc ı asra..kadar zaman zaman görüldü. Bu görü ş ün mensuplar ı , kitabetin bekas ı n ı n kar şı s ı na haf ı zan ı n parlak misallerini vererek ç ı k ı yorlar, bazan bu misallerini bir çok beyitlerle ifade ediyorlard ı '. Herhalde onlar ı n mukavemeti hadi-sin daha sahabe zaman ı nda yaziyle tesbitine mani olamam ış t ı . Geçen as ı rda Sprenger, islami kaynaklar ın muhtelif vesilelerle mevzuu bahsetti ğ i hadisin ilk yaz ı l ı vesikalar ı n ı ara ş t ı r ı p muhtelif < Ş abifa> lerin isimlerini bir araya toplamak imkan ı n ı buldu 3 ve daha sonra Goldziher bunlara yeni isimler ilave etti'. Ş al3ifa veya Cuz' diye adlanan bu ilk hadis vesikalar ı , ileride görece-- ğ imiz vechile, ikinci ve üçüncü as ı rda meydana gelecek olan mu-sannaf külliyat ı n, gerek doğ rudan doğ ruya ve gerekse dolay ı -siyle, malzemelerinin bir k ı sm ı n ı teşkil etti. Sahifeleriyle me ş hur olan sahâbeden mervi hadislerin kontrolü ikinci ve üçüncü as ı r-- larda, bu sahâbenin <sahife> lerinde bulunup bulunmad ığı ara ş t ı -r ı lmak suretiyle yap ı l ı rd ı °.

TauEd al-cilm s. 110.

2 Bunun bir çok misalleri için bk. Malı . Stad. II, 200-201. 3 jow,nal of Asiat. Soc.. Of. Bengal, 1866, s. 317 v.dd.

4 Muh. Stud. II, 8—il.

Ileride mufassal olarak üzerinde duraca ğı m ı z bu mesele için burada ay-

dinlat ıci bir misal verelim : Muslim'in, Hammâm b. Munabbih'in Ş alı ifa'sinden bir

çok hadis ald ığı n ı Ş arih Nawawl vaz ı h olarak ifade etmektedir. Esasen Muslim'iu

bu gibi kaynaklardan nakl hususunda kendine has bir metodu vard ı , bk. Nawawi, .

Şarh Must.rn 1, 34 ve Muslim I, 16, Şarh Muslim Il, 259, 6 Burada iki misal verelim: Ya'qub b. 'Ata babas ı n ı n sahübeden rivayet

etmi ş oldu ğ u bir .ş aNfagi, onun esas ravilerinden ba şka yollarla dinlemi ş oldu ğ u

hadislerle mukabele edince, şabifanin bunlar ı n hepsini ihtiva etmedi ğ ini görmü ş -

tü. (« 'ik j•Vi

: I 4.«,* s.

ilfaqaddimat al-Carlı wa't-tacclil 39 Sufyan b. ( Uyayna (öl. 198)

9'

< Ş alyifa> siyle en çok me ş hur olanlar ı n ba şı nda `Abdallâh b. `Atm gelmektedir. Hasseten onun sahifesi ca ş • Ş adiqa> diye ad-lan ı rd ı °. Kaynaklar ı n bize saklad ığı malürnata göre, sahifeleriyle me ş hur olan sahabe okur, dinleyiciler hadisleri kaydederlerdi. Bu kay ı t i ş i için Iiizumlu ka ğı t bulunmaymca bazan hadisler ya nal ı nlara veya «alwab , ad ı verilen muhtelif yass ı maddeler üze-rine yaz ı l ı rd ı Mesela Sdid b. Cubayr'in `Abdallab b. `Abbas' ı n ş alı.ifasinden zaptettikleri bu ş ekilde idi 3. `Abdallah b. `Abbas' ı n sadece hadisleri ihtiva eden kitab ı değ il, ayn ı zamanda baz ı filo-lojik malümat ı havi Qur'an tefsiri de « şailifa, diye adlan ı yordu 4 .

* *

Sahabenin baz ı lar ına isnad edilen ve hadis musann ı flar ı n ı n-elinde bir kaç as ır kaynak vazifesi gören şal3ifa ve cuı ler bir tarafa b ı rak ı lacak olursa cAbdallah b. `Abbas'a nisbet edilen tef-sir müstesna, kaynaklar ın, muhtelif vesilelerle mübhem olarak haber verdi ğ i kitaplar yığı n ı ndan bize kadar muayyen isimler halinde herhangi bir ş ey intikal etmi ş değ ildir. Meselâ hadisleri yazm ış olmas ı bak ı m ı ndan 'AlIallah b. (Amr'i, kendisine tercih, ettiğ i söylenen 'Abiı Hurayra 5'nin yan ında Peygamber'in sözlerini ihtiva eden bir çok kitaplar ın bulunduğu rivayet edilir F. Hasan,

al-Baş ri de, yan ı nda bulunan bu mahiyette bir çok kitaplar ı , me-rakl ı lar ı na zaman zaman arzedermi ş 7. Kaynaklarda bu kabil umu-mi mahiyetteki kitap haberlerine s ı k s ık rastlamak mümkündür s.

da Câbir b. cAbdallâh'dan ravisi >Abii Sufyön'm rivâyet ettiklerinin onun sahife sinin muhtevas ı ndan ibaret oldu ğ unu söylemiş ti.

J‘i; u:;,1 mu-

ecıddinı at al-Caı* wa"t-taectil s. 46. İ bn Qutayba, K al- ındârif 156-157, Tagyid al-cilm s. 84-85; Câmi

baydn at:dm T, 72. 2 Bunun misâlleri için bk. Tagygd s. 100-107. 3 Tagy"id s. 4 Bu sahifenin mevzuu bahsedilen niishasi için bk. an-Nabi:16s, an Nâsiiı

waq- ınansılljt s. 12 ve Fatly ni-bdri VIII, 332; filolojik malzeme ihtiva etti ğ ini ileride giireee ğ iz.

5 Câmic bayan al. ( ilın I, 70. 6 Ayn ı eser I, 74.

raq!ı iti ni-film s. 102. Meselâ Câmic brryön stf-ciim I. 70-77.

10

Mezkür kitaplar ı muayyen isimler alt ı nda meydana getirenlere, hadis ravilerini tabakalara ay ı ranlarca, umumiyetle tabi`inin orta tabakas ı diye adland ı r ı lan kimseler aras ı nda rastlanmakta-d ı r °. Bu tabakan ı n ba şı nda zikredilen Hasan al-Ba ş ri (öl. 110), Mucâhid (öl. 103) ve c ı krima (öl. 107) gibi bir çoklar ı n ı n birer-tefsir sahibi olduklar ı anla şı lmaktad ı r 3. Kaynaklarda zikri geçen bu tefsirlerin, daha sonraki as ı rlar ın müfessirlerine, sahih rivâ-yetlerle intikal etti ğ i anla şı lmaktad ı r. Mesela as Saclabi (öl. 427), al- Kaşf waV - bayân adl ı tefsirinin 3 mukaddimesinde, bu gibi ki-taplar hakk ı nda oldukça k ıymetli maliimat vermektedir. Onun vaz ı h olarak bildirdiğ i senedlerden anla şı ld ığı na göre, tefsirinin te'lifi esnas ı nda, bu kabil kitaplardan bir ço ğ unun muhtelif rivâ-yetler halinde gelen niishalarma miiracaat etmek imkan ı na sahip bulunmu ş tur 4. Taban (öl. 311)'nin kendisinden önceki literatürün büyük bir k ı sm ı n ı nakleden tefsirinin daha sonraki miiellifler taraf ı ndan, rivayetlerinin kaynaklar ı olarak say ı lan eserler ara-s ı nda bu ilk devrin mahsulü bir çok tefsirler bulunmaktad ı r 5 . Bize kadar gelmemi ş olmakla beraber, sahabe ve tabilnin ilk ve ikinci tabakas ı na ait bir çok tefsir kitaplar ı n ı n, ş alı flı ve Sunan musannaflar ı ndaki hadisleri tahric ederken ş arihlerin bize dola-y ı siyle vermi ş olduklar ı maltimattan ve ayn ı tip tefsirlerin, daha müteahhir olup bize kadar intikal etmi ş bulunanlar ı ndan, muhte-valar ı n ı n büyük bir k ı sm ı n ı n hadislerden ibaret oldu ğ unu öğ re-niyoruz. Tâbi'inin ikinci tabakas ı ndan bugün elimizde, bir kaç nüshasiyle bulunan, Hasan al-Basrrnin, Mekkeinin şeref ve fazai-line tahsis olunmu ş risalesi° nin muhtevas ı da ayn ı mahiyettedir.

Kaynaklar ı n daha ziyade kitap çoklu ğ undan bahsetti ğ i devir, tabicinin müteahhir devresini te şkil eden ve hasseten Zuhri-

1 Burada daha ziyade ZahabNin Tazkirat al-1:111114'min tabakalar ı na tabi

,olunacakt ı r. Onun al-Muğni it tabaqiit al-nıal.laddisin adl ı eseri (bk. Weisweiler

nr. 84) taksim bak ı m ı ndan farkl ı d ı r. 2 Mucâhid'in, tefsirini tilmizlerine imlâ ettirdi ğ i, kitaplar ı n ı n istinsah ı için

onlar ı evine götürmeyi itiyad edindi ğ i rivâyet edilir (Tw ıyid .21-cit ın s. 105).

3 Brock G. 1 2, 429; Suppl. I, 592.

4 ilı n an-Nadim, Kâtib Çelebi ve terceme-i hîllerin zikri s ı ras ı nda bir çok

kaynaklar bu tefsirlerden bahsederler.

5 Bk. al-)arib XVIII, 64. 6 Niishalar ı için bk. Brock. G. 1 2, 66, Suppl. 1, 11(33.

11

<öl. 124)'yi içine alan safhad ı r i. Bu saf ha umumiyetle kaynaklarda hadisin tedvin devri ve Zuhri ilk müdevvin say ı l ı r 2. Hadislerin ço ğ almas ı üzerindeki âmillerden sarf- ı nazar ş alzifa ve cuı ler halinde tesbiti üzerinde siyasi mülâhazalar veya mezheb müca-deleleri de rol oynuyordu. Meselâ ş ia mensuplar ı kendi doktrin-lerini takviye için vesika mahiyetinde olan yaz ı l ı kaynaklara siin-nilerden daha çok ehemmiyet veriyorlard ı 3 . Bir k ı sm ı apokrif olmakla beraber, 'Ahu Ça`far atTusî (öl. 403)'nin Fihrist'i 4, bu-devre ait bir çok isimler saklam ış t ı r. Buna mukabil sünni olan Zuhrirnin de emeviler taraf ı ndan hadislerin cem'ine memur edil-di ğ ini biliyoruz 5 .

HAD İ SLER İ N TEDV İ N İ

Hadisin tedvini mevzuu bahs edildi ğ i zaman umumiyetle Zuhri ilk müdevvin olarak gösterilir'. Ve onun devrinin Emevi idaresinin 'Umar b. caziz'in hilâfetine raslayan safhas ı ha-dis tedvininin ba ş lang ı c ı say ı l ı r. Hadis edebiyat ı n ı n, terceme-i haller münasebetiyle, hadislerin nakl kaidelerinin izah ı nda (ta-

m m u l meselesinde), hulâsa muhtelif vesilelerle, ya-z ı l ı kaynaklara ait verdi ğ i haberler bu ad ı geçen devri böyle bir mebde olma ğ a müsait gösteriyor. Hadislerin « ş alzifa> adl ı bir tak ı m yaz ı l ı vesikalara dayand ığı n ı göstermek hususunda selefi Sprenger'in mesaisini devam ettiren Goldziher?, aksine islâmi kaynaklar taraf ı ndan gösterilen ilk tedvin ça ğı ra takriben bir

Tadkircd al-4uffdg I, 101 vdd. 2 Bk. mesel5 C&ni` baytin I, 73. 3 Goldziher, Muh. Stad. I, 10 ve bunun delilleri için bk. ayn ı miiellIfin

Beitrage zur Literatur geschichte des Schia s. 55. 4 Brock. Suppl. I, 707. 5 al-Muwattci (a ş - Ş aybâ ıl1 rivayeti) s. 389 ve bk. Goldziher Mal]. Star.

39, ınüellif ayn ı zamanda Journal of asiatic Society of Bengal, 1856, s. 322, no. 71 e i ş aret ediyor.

6 Câmic baydn I, 73, Fatlt al btiri I, 147, Tadrib ar-rtoi, s. 25, 'Tanwir al-bawdlik 1, 4, ZurciânI I, 10.

7 Muh. Stad. II, 8-11.

12

as ı r kadar geç ba ş latmak ve bu devri Zuhri'den ilk musnad ha-dis kitaplar ı n ı n meydana geldi ğ i üçüncü as ı r ba ş lar ı na kadar indirmek istiyor. Bu tedvin i ş inin ba ş lang ı c ı na, kitab ı nda ay ı rm ış . olduğ u k ıs ı m ehemmiyetli bir yer i ş gal eder 1 . Hadislerin tedvin ,

devrini değ i ş tirmek veya bir as ı r kadar tehir etmek için takibet-tiğ i yol oldukça çetrefildir ve tezatlar ı bizzat kitab ı nda mevcut-tur. Nedense bir defa tasavvur etmi ş olduğ u neticeye varmak için baz ı garip izahlar ı vard ı r. Bunun münaka ş as ı na giri ş meden evvel kaydedelim ki,.Goldziher'in tezat olarak tasavvur etti ğ i ve dolay ı siyle ortadan kald ı rma ğ a çal ış t ığı iki ayr ı men ş e vard ı r. Bunlardan biri hadislerin tedvini, di ğ eri ise hadislerin tasnifidir. Islami kaynaklar ı n bu ikisi için ileri sürmü ş olduklar ı tarif bariz ş ekilde birbirinden ayr ı d ı r. Birincisi için ('awwal man dawwanal-hadis) 2 , ikincisi için <,..„:_ÇJI J;1• ('awwal

man ş annafal-kutub) 3 tâbirini kullan ı rlar. Birincisile hadislerin kitaplarda toplanmas ı n ı , ikincisi ile müdevven hadislerin muayyen-bablara göre tasnifini kasdederler. İş te kaynaklar ı n bu iki mebde için mevzuu bahsetti ğ i tarih ayr ı d ı r ve ş üphesiz ki tedvin tasniften evveldir. Nas ı lsa Goldziher bu farka dikkat etmemi ş yani tedvin ile tasnif devrini birbirinden ay ı rmam ış ve dolay ı siyle islami kaynaklar ı n bu ikisi için farkl ı olarak gösterdi ğ i iki tarih ara-s ında bir tezad ı n mevcud oldu ğ unu farzetmi ş , birini ortadan kal-dı rmağ a çal ış arak, tedvine aid haberleri ve kaynaklar ı n ı zay ı f addederek bu neticeye ula ş m ış t ı r. Onun sözü geçen münaka ş a ve görü ş lerini oldu ğu gibi nakle ve sonra münaka ş as ı na çal ışı -lacakt ı r. Ş öyle demektedir :

<Müslüman müelliflerin, hadislerin cem'ine dair vermi ş olduk-lar ı en eski haber, Muh. b. al-Hasan a ş -Ş aybani vas ı tasiyle Ma-lik b. 'Anas'ten II. `Umarin, 'Abü Bakr b. `An ı r b. Hazm'a "Pey-gamberin hadisini veya sünnetini veya `Umar'in ahbar ı na dair ne varsa topla ve bana yaz, ben filmin silinip alimlerin ortadan

Muh. Stad.. II, 208.211.

2 Cdmi cbaydn al• cilm 1,73 ; Fath al•bdri 1,174; Tanwir al-lı awdlik 1,6 Zurqânf 1,10.

3 Ramahurmuzf, al-Mulı addis ol-fâsil ( Ş ehid Ali Ktb.), 126 b; Tanwir - al-hav.,idik 1,7. Ayr ı ca, tadwfn ve tamil' f ı st ı lâhlar ı aras ı ndaki fark için bk.. Lisdn al-carab, Tac al•cards (d, w, n ve ş , n, f madd.).

13

-çekilece ğinden korkuyorum„ ş eklinde verdi ğ i yaz ı l ı emirden iba-ret olan rivâyettir. Bu haber çok zaman ele' al ı nm ış ve s ık sı k hadislerin yaz ı l ı mebdeini tesbit için kendisinden faydalan ı hn ış tı r. Modern edebiyat tarihi bir çok defa buna tarihi bir karakter atfetmi ş tir. Ş üphesiz biz bununla daha ziyade II. `Umar' ı n, selef-lerinin dine kar şı lakaydilerini silmek ve İslâm idaresinde yeni bir devri ba ş latmak gayretinden ibaret bir hamiyetin mevzuu bahsedildi ğ ini hat ı rl ı yoruz. Bundan ba ş ka II. `Umar' ı n hadisleri yazd ı rma ve cemettirme arzusu ile beraber, baz ı hadisleri bahu-sus `Amra bint cUbaydallüh b. Ka `b b. Mâlik (öl. 106) tara-f ı ndan mahfuz sahifeleri istinsah ettirdi ğ ini biliyoruz. Söylenil-dikine göre, Halife, İ bn Ş ihâb az-Zuhrrye hadislerin yaz ı lması em-rini vermi ş tir. (Kitâb al- )awâ'il'inde kadim otoritelere i ş aret eden) Suyütrye göre bu mecmua, bu sahada yap ı lan ilk deneme ol-mu ş tur. Böylece, ad ı geçen Halifeye kar şı hürmet ve takdirle dolu bir neslin, onun ismile hadis edebiyat ı aras ı nda s ıkı bir münasebet kurabilmek için ne kadar gayret gösterdi ğ ini ve ayni zamanda, onun, Peygamberin sahih hadislerinin bir k ı sm ı nı ezberlemek hususundaki gayretinde, fukahadan geri kalmad ığı na inand ı klar ı n ı görüyoruz.

Bununla beraber, muhtelif men ş eden tedavüle ç ı kar ı lm ış ha-berlerin arzetti ğ i tezatlar yüzünden, hadislerin sistematik cem'ini 'Umar b. `Abdal'aziz'in te ş vikine hasreden Ş aybânrnin i şaret ettiğ i tarihin bu edebiyat ı n mebdei oldu ğ unu kabul etmiyoruz...> Bu husustaki haberlerin biraz daha münaka şas ı n ı yapt ı ktan sonra ş öyle demektedir: « Fakat islami edebiyat tarihi, hadis edebiya-t ı n ı n mebdei ile ilgili daha çok müsbet di ğ er haberler vermek-tedir. Hattâ bu haberler dahi, görece ğ imiz veçhile, ikinci as ır litteratürünün eri ş mi ş olduğ u - hakikatte bir müddet sonra eri şe-bileceğ i - mertebenin daha ileriye al ı nan vaktinin tayinine i ş tirak .ederler.» O, bu söziyle de islami kaynaklarda ilk musannaf eserler için zikredilen tarihi bile bir hayli önce olmas ı laz ı m gelen ilk tedvin için caiz görmeyerek, nedense ayni ş ey olarak farzetti ğ i tedvin ve tasnifin mebdeini bir as ı r kadar bu tarafa almak. isti-

.yor ı . Onun, bu tedvin ve tasnifin mebdei için islami kaynakta-;r ı n zikretmi ş olduğ u iki ayr ı devri birbirine kar ış t ı rm ış olduğ u.

Agah. Stad. 11, 211.

14

ifadesinden vaz ı han anla şı l ıyor. Bu yüzdendir ki kaynaklar ı n ha-berlerini mütenak ı z buluyor. Hakikatte hiç bir kaynak hadislerin sistematik cem'ini `Umar b. `Abdal'aziz'in te ş vikine hasretmi ş ve hadislerin tasnifini onun devrine kadar götürmü ş de ğ ildir. Kaynaklar sadece hadislerin tedvini ile onun aras ı nda bir mü-nasebet kurma ğ a çal ışı rlar. Emevi devletinin, hadisin kitabetine yabanc ı olmad ığı , Zuhri'yi yazmağ a zorlad ı klar ı ve bunun delilleri bizzat Goldziher'in kitab ı nda zikredilmi ş tir 1 . Di ğ er taraftan o, ayni ş ey için ileri sürülen iki tarihten birincisini ortadan kald ı -rabilmek için Muwattâ' ı n Ş aybâni rivâyetiyle gelen haberini za-yı f buluyor 2 diğ er kaynaklarla takviye edilmemi ş olduğ unu ifade etmek istiyor. Ayni haberi İ bn Sa'd K. at-Tabaq& al- kabir'in-de Buhari, Kitâb al-cilm k ı sm ı nda 3 ve at-Tkrib, a ş - Şaki r'inr4 e 4 , Dârimi, Sunan'inde 5 ve daha sonraki bir çok kay-nakta! zikretmi ş lerdir. Bununla beraber hiç biri 'Abil Bakr b. cUma ı - (öl. 120) Goldziher'in iddias ı hilâf ı na, ilk müdev- vin k. etmi ş olmay ı p sadece 'Umar b. `Abdal'aziz'in ona bu hususG.1 emir verdi ğ ini, onun da bir kaç kitab meydana getirdi-ğ ini kay dederler 6 . İ lk müdevvin olarak daima Zuhri gösterilir. Zuhrrnin devrinde, hadis kitablariyle, muhaddislerle ve hayatla-riyle ilgili rivâyetlerden de anla şı ldığı vechile, haf ı za al t ı k hadis ,

naklinin tek vas ı tas ı olmaktan ç ı km ış , fonksiyonu geni ş ölçüde yaz ı ya intikal etmi ş bulunuyordu. Zuhri'ye hadis ihtiva eden: kitablar getirilir, kendisinden rivâyet edilip edilemiyece ğ i sorulur ve böylece kitab ı n muhtevas ı n ı te ş kil eden hadisler onun ad ı n ı

14fuh. Stud. II, 38 ; bu haber için bk. al-MuwaWi ( Ş aybâni rivâyeti) bab "iktitab cilm, s. 389.

2 T ı'fbagFit II/2, 134, VIII, 353. 3 B bari I, 31 ; Fath al-beıri I, 174; (Ayni I, 526-527 ; Goldziher mü-

teahhir I“,ynaklarda mesela Zurqâni'de bunun Buhar": taraf ı ndan da nakledil- rmü ş se de yerini tesbit edemedi ğ ini söylemektedir (Muh, Stad. Il, 210,

not 11 4 at Tarih aş - şakir s. 105. 5 ..ı unan au-Darimi I, 68. 6 In. am Malik, Buharî ve Dfirimi'nin rivayetlerinde, 'Mü Bakr b. 'Umar b.

klazio' ıo. ! ∎ u emir üzerine bir kaç kitap meydana getirdi ğ i ve 'Umar b. `Abdal-cazIz'io, bu kitaplar kendisine günderilmeden vefat etti ğ i rivayeti yoktur. Mezkür rivayet, dolay ı siyle elde edilebilen bir rivâyettir (bk. Tanwir al-hawalik II, 6; Zurqâni I, 10).

isnâd silsilesine alan senedlerle rivâyet edilirdi °. Yahud bizzat o, elinde yaz ı l ı hadis ınecmualann ı , tilmizlerine kendinden rivâ-yet etmeleri maksadiyle verirdi 2 . Mamafih ayni devre ait haber-ler Zuhri'nin mas ı rlann ın da bir çok kitaplara sahib oldu ğ unu göstermektedir. Hadisleri yazma ğa Emevi halifeleri taraf ı ndan zorland ığı n ı söyleyen Zuhrrnin s bilâhere yazm ış olduğ u hadis-lerin Halifa Walidin öldürülmesinden sonra saray kütüphanesin-den nakledilirken bir kaç yük te şkil edecek kadar ço ğ alm ış t ı 4 . Biraz daha genç muas ı n Hi şâm b. klassân (öl. 147), Hasan al-Ba ş ri ve 'Atâ'n ı n ravisi klaw ş ab'm bir çok kitaplar ı n ı ele geçir-mi ş ti 5 . Di ğ er muas ı r ı al-cAlâ b. `Abdarratımân (öl. 139) daha sonra imârn Mâlik'in yan ı nda bulunan <şal5ifa> sinden nakletmek isteyenler için «ya tamam ı n ı almalar ı n ı veya hiç almamalar ı na> ş art ko ş ard ı Mezkür devrin kitablar ına ait ço ğ alt ı labilecek ha-berlerin belki de en enteresan olan ı , Zuhrrnin kar ı s ı n ı n, kocas ı n ı n etraf ı nda daima gördü ğü kitab y ıkman ı n, eve getirilecek olan diğer üç zevceden daha tahammül fersa oldu ğ unu söylemi ş ol-mas ı d ı r 7 .

* *

Zuhri ve muas ı rlan zaman ı nda veya hien' ikinci asr ı n ba şı n-da kitaplar ı n art ı k mevzuu bahsolma ğ a baş ladığı zamanlarda halâ hadislerin bir k ı sm ın ı n ş ifahl nakl usuliyle rivâyet edildi ğ i görü-lüyor. Esasen hangi devirden sonra, hadis kitaplar ı n ı n, malze-melerini tamamen yaz ı l ı kaynaklardan ald ığı hususunda kat'i bir ş ey söylemek imkân ı ndan mahrum bulunuyoruz. Bununla bera-

1 j ı ,$) : J .• • »

("'d J • (5."; .3 Ji3-3 d k ı3} yl:-(--/ I, 3, ı al-Kifâya s. 318.

2 ıs:" P-3 .> -72.Y 1 t:r. C)'••" )

j171.9' ji..31, 4,3 4,1.c..1 A yn ı eser,. s. 319.

3 (..0, 1:J ■ a.:z. 1.;_f : ,£„mji,;1;») ıiilyn t

aVaraliyil II[, 363 4 Vi.r1 ..t; it; ,:11 :jU':ç' •••"):'

‹e ‘sy&jy,. JJk al-'azoliyâ 111, 36

S ıViilLit at-)iicarri 2 I>.

6 ibn Qutayba, K. al -macdrif s. 168.

7 Ibn llallikân, al- Wafayât I, 644.

1. 6

ber, bize kadar gelmi ş olan hadis ınüdevvenat ı nda bulunan se-nedler zincirindeki râvilerin, ileride izah edilece ğ i vechile, yap ı -lacak mukayesesinden sonra, bu devrin tayininin, takribi bir ş ekilde mümkün olaca ğı n ı tahmin ediyoruz. Muhakkak olan bir ş ey varsa, hadislerin men ş einden uzak şaşı idıkça ve materyel ço ğ al-d ı kça, kitaplar, hadislerin muhafazas ı nı n inkar kabul etmez bir vas ı tas ı olduğ unu, pek gecikmeden bir zaruret halinde ortaya koymu ş bulunuyordu. klatib Ba ğ-da& hadislerin kitaplar halin-deki tedvininin tabii geli ş mesini şöyle izah etmektedir: , Hadis-lerin yaz ı lmas ı iş i, bir müddet nahoş karşı landı kları sonra, geniş çapta tatbik sahası buldu ve hadislerin kitaplar halinde tedvinine baş laruldı , zira rivdyetler yay ı lm ış ve isnddlar uzam ış , ricalin adları , künyelerini, nisbetleri çoğ almış ve senedlerin ifade tarz ı muhtelif ş ekiller almış , huldsa insan hafı zas ı şu saydı kları m ızt zaptedebilmekten aciz kalm ış , (yaz ı lı) hadis filminin sadece ha-f ı zaya dayanan bir bilgiden daha sağ lam olduğ u hakikati ortaya ,ç ı km ış t ı ... ilh>°.

1 ,_,'L ■ .3)1 , tc't rth.,"

ıy. „t., t; „9---; ragyid al-'ilfrt 64.

HAD İ SLER İ N NAKL İ

(Taha mmul al-cilm)

Bubari'nin el- Ciimi c - as- şaiı iiı 'inin kaynaklar ı n ı n etüdünü ko-layla ş tı rmak maksadile mevzuu bahs etti ğ imiz «k i t âba t a 1-`i I ma meselesi kadar ve belki de daha çok mühim olan, hadislerin naklinin kanunlarmdan ibaret « t a 1.1 ammul al ci 1 m > meselesi vard ı r. Hadis edebiyat ı n ı n bu iki meselesinden ikincisi ba ş lang ı ç safhas ı nda ehmmiyetini di ğ eri kadar isbat edememi ş ise de hadis veya rivâyetlerin tesbiti üzerindeki faaliyetler bak ı m ı ndan daha mühim bir yer i ş gal etmektedir. Kitâbat al-cilm veyahut hadis-lerin yaz ı lmas ı meselesi üzerindeki münaka ş a, Emevi Devletinin sonlar ı na doğ ru hemen- hemen ciddi olarak ehe ı nmiyetini kayb-etmi ş , yahut hadislerin yaz ı yla tesbitine muhalefet pek zay ı f bir gayretten ileri geçmemi ş bulunmas ı na ra ğ men, ikincisi yani <talı ammul muhaddisler aras ı nda daha ziyade Emevi Devletinin hitam ından üçüncü asr ı n 1 sonlar ı na kadar çok s ı kı

.ş artlara tabi tutulmu ş tur. Hadislerin ve haberlerin yahut kendine has eski ifadesile

` i l m » in ş ah ı sdan ş ah ı sa, dolay ı sile nesilden nesile intikali, esas kaynaktan uzakla şı ld ı kça, gittikçe ehemmiy et kesbeden bir hal al ı yor, Peygamber'den ve eshab ı ndan devral ı nan hadislerin nakli etraf ında, yeni ş ah ı slar araya girdikçe yeni yeni meseleler ortaya ç ı k ıyordu. Çok zaman geçmeden yaz ı n ı n bu i ş e ciddi bir ş ekilde i ş tirakile, tamamile Islam camias ı na has ve di ğ er muhitlerle münasebeti bulunmayan bir müessese meydana geldi 2 _ Bunun esa.s ı n ı bir hadisi mümkün oldu ğ u kadar ilk kayna ğı ndan ç ı kt ığı ş ekilde muhafaza etmek, bir ş ey ilavesine yahut herhan-

Mal<im oldu ğ u üzere bu as ı r «al-kutub as-sitta» nin ortaya kondu ğ u

devirden ibarettir.

2 Bunun tamamile isifı mf muhitin mal ı olu ş u fikri için bk. Goldziher, M u h. S t u d. 2 H, 188.

Buhari'niu kaynaklar ı F. 2

18

gi bir ş eyin dü ş mesine mani olmak arzu ve gayreti te ş kil edi-yordu. Bir rüvi bir hadisi diğ er bir râviden naklederken, rivâ-yeti ifade için hangi tâbiri kullanacakt ı ve hatay ı önlemek için en salim yol hangisi idi, hangisi caiz de ğ ildi ve rivâyeti rnatlub. olan hadis bulunduğ u yaz ı l ı kayn:ktan nas ı l nakledilebi-lecekti ? i ş te bu ve benzer meseleler «yr ı n ş ta/olı al-hadlş > kitap-lar ı nda, birbirlerinden farkl ı k ı ymetler ifade eden sekiz k ı s ı m halinde incelenir' . Teferruat bir tarafa b ı rak ı ldığı takdirde, bunlar, <samac, q ı rddt, icâza, munâwala, kitâba, veya mukâtaba, bir ş eyhin tilmizine bir hadis veya kitab ı n diğ er bir sahı stan

kendine samd yoliyle geldi ğ ini ifade ile iktifasr, fakat tilmizine kendisinden rivâyet için izin vermemi ş olmas ı hâli, tıfe ş 'yya ve

wieâda» dan ibarettirler ; kendi aralar ı nda diğer bir çok tâli k ı s ı mlar ihtiva ederler. Biz burada sadece BuhârVnin, kendinden evvelkilerden ne ş ekilde ald ığı n ı ayd ı nlatmağ a yetecek kadar, pek muhtasar olarak ve en basit tarifleriyle mevzuu-bahsedece ğ iz.

S a m â` ` ş eyhin h ı fz veya kitab ında bulunan hadisin tilmiz taraf ı ndan dinlenihnesidir. Burada ş eyh kendisine dahammul al-`ilin> in mutabar yollariyle, mevzü-bahs hadisin rivâyeti gelmi ş olan kimsedir.

Q ı r a' a. t: tilmizin veya di ğ er bir ş ahs ı n bir veya bir çok hadisi, kitaptan veya ezberden ş eyhe okuyup ş eyhin bunu, h ı f-z ı nda bulunan ile veya elindeki nüshadan takib ederek dinleme-- sidir.

Icaz a: Umum1 olarak iki k ı s ı md ı r. a) Rivâyet sahibinin, muayyen bir ş eyin rivâyeti için izin vermesidir. Mesela: «Sana, Bul35.1-1 veyahut rivâyeti uhdemde bulunan kitaplar ı n rivâyet hak-kı n ı verdim> demesidir. b) Muayyen bir ş ahsa gayr-i muayyen bir ş eyin icazetini vermesidir. Mesela : <Sana bütün mesmuat ı m ı veya bütün rivâyetlerimin icazet hakk ı n ı verdim» demi ş olmas ı -d ı r ki, bu da rivai bak ı mdan k ı ymeti gittikçe azalan dokuz k ı s ı m ihtiva eder.

Mun â ala: Ş eyhin tilmizine semac ı n ı n ad ı n ı veya o7-Jun. ile mukabele edilmi ş bir nushas ı n ı verip : « bu benim filândan semac ı mel ı r veya rivâyetimdir, benden rivâyet et veya sana benden rivâyet etme hakk ı n ı verdim » diyerek bunlar ı ona ya tamamen.

Mesel bk. Tadrib ar-rdıvi 129-149.

19

veya istinsah ş artiyle vermesidir, veyahut tiimizin ş eyhinin as ı l nüshas ı na veya ondan istinsah ve mukabele edilmi ş bir nüshas ı nı şeyhine arzetmesi, ş eyhin de bunu dikkatlice ve teemmül ederek-gözden geçirmesi, tilmizine «bu benim hadisimdir veya rivâye-timdir, bunu benden rivâyet et» demesidir.

K itâba veya mukâtab a: Ş eyhin, mesmuunu veya mes-- rnuu olan hadislerin bir k ı sm ı n ı , huzurunda veya uzakta bulunam bir kimseye kendi yazisiyle yazmas ı veya yazd ı rmas ı d ı r. Bu da iki ş ekilde, şeyhin ya sana yazd ı klar ı m ı n icazetini verdim> de mesi veya böyle bir ş eyi kaydetmemesi ş eklinde olur.

«Ta bammul al- - il m> kaidelerinin alt ı ncis ı tarifinden de anla şı laca ğı veçhile ş eyhin tilmizine bir hadis veya kitab ı n sa-ınâ` yoliyle kendisine geldi ğ ini söylemiş fakat «Bunu benden rivâyet et> kayd ı n' tasrih etmemi ş bulunmas ı d ır.

Wasiyya: Ş eyhin vefat ına yak ı n veya yolculuğ a ç ı kacağı esnada, kitab ı n ın, herhangi bir kimse taraf ından rivâyetini vasi-yet etmi ş olmas ı d ı r.

Wicâda: Bir kimsenin, muas ı r olsun veya olmas ı n, rivâyet yoliyle kendisine gelmi ş olmayan - kitab ı n son râvisinin el yaz ı siyle bulunan - hadislerin veya kitaplar ı n ele geçirilmi ş olmas ı dı r.

Muhaddisler aras ı nda birbirinden farkl ı değ erler bulan hadis rivâyetinin bu muhtelif k ı s ı mlar ı bir dereceye kadar nevi'lerine delâlet eden ifadeler kazanm ış lar& Bunun için hadis naklinin muhtelif aksam ı na mevzuu•bahs eden kaynaklarda, bu k ı sı mlarla birlikte «alfâz> diye bir ı st ı lâh ı n geni ş bir yer i ş gal ettiğ i görü-lür. Bunlar hadislerin senedlerinde bulunup ilk ve son râvinin aras ı nda geçen ş ah ı slar ı n say ı s ı na göre art ı p azalan L. ,W.A.,>

(samicnâ, baddasanâ, abbarana anba'nâ) ve bir de müf red şekillerinden ibaret tâbirlerdir. Istimâlleri çok zaman muhaddisin hususiyeti ve hadis naklindeki titizlik ve lâkaydisiyle sı k ı s ı k ıya bağ l ı d ı r.

Hadis senedlerinin mü ş terek ifadesinden anla şı ldığı na göre, ashâb, Peygamber'den «J ı:4> (gala) tâbiriyle naklediyordu. İ lk

sahâbe'den nakilde hangi uslübu kulland ığı n ı vaz ı h olarak bilemiyoruz. Belki pek te mü ş terek bir uslüba sahib de- ğ ildiler. Esasen bu tâbirin hadislerin men ş eine nisbetle yeni ş ah ı slar araya girdikçe ehemmiyeti art ıyordu. Oldukça eski

20

kaynaklar ı n bize saklad ığı mâlümata göre hadisleri ilk defa isnâd eden Zuhri (öl. 124) idi.' Filhakika ona tekaddüm eden devir-den bize kadar kalan bir kaç risalenin ihtiva etti ği hadis ve ahbar ı n isnaddan ve isnad ı n mezkür elfaz ı ndan mahrum oldu-ğ unu görüyoruz. Hasan al-Basri (öL 110)'ye a;c1 Facjd'il Makka 2 ,

`Abid b. Ş ariyyat al•Curhumi'ye nisbet . edilen A1:1;5dr al-Yaman

wa o ş ciiruhâ wa arı sdbAd cald'I-wafd wa'l-kamâl" adli risaleleri, Wahb b. Munabbih (öl. 114)'in İ bh Hi ş am (öl. 218) redaksiyo-nundaki <Kitâb al-ticân ti rauldk Hirnyar 4 inden ınahfuz k ı sı m-lar ı , Peygamber ve eshab ı ndan menkul hadis ve haberlerin ne -aradaki ravilerini zikrederler ve ne de bunlar için devaml ı bir şekilde kulland ı klar ı tâbirler vard ı r. Hieretin 152 nei y ı l ı nda ölen .Matmar b. Râ ş id'in devrimize kadar intikal etmi ş olan al-Cilmicinin 've Imam Muwattâ' ı n ı n ihtiva etti ği hadis senedlerindeki «affa?» i ı k ı snacl i ş inin Zuhri ile ba ş lad ığı veyahut onun devrine

hususundaki haberleri te'yid eder mahiyettedir. takib eden veya ondan sonra gelen ilk muhaddisler

tabak:,s ı , hadislerde isnâd i ş ini ve raviler zincirini birbirine ba ğ -.layan ı hadisin s ı hhat ı için ş art ko ş uyorlar& Hatta bu laf19:L ı.ri iWiva etmiyen hadisler hiç bir ehemmiyeti haiz de ğ ildi. şı u`ba (öl. 160) < 1::„3 L,15"» yani

‹senedinde alabarana ve haddasana tabirleri bulunmayan ha--disler abur cuburdur> derdi'. Umumiyetle bu laf ı ziarla «talı am-mut al.` ı irn.'in muhtelif k ı s ı mlar ı aras ı nda münasebet kurulma ğ a çal ışı l ı r ve. birbirlerinden farkl ı k ı ymetierine ada geçen «alf4. 1■-

• dan münasib olan ı kullan ı lmak suretiyle i ş aret edilir. Bunlar ı n, muhtelif as ı riardaki istimalle ı i ı ':z ,:.,rinde yap ı lan tarihi bir tenkit, Muslim (61. 261)' e tekadchim eden muhaddisler aras ı nda, henüz bir seyyaliyet ifade etti ğ ini gösteriyor. Beharrnin kaynaklar ı n ı

- tenkit ederken, bu tabirlerin istimal ı nde, sonraki nesiller taraf ı n--dan ona izaf, edilenlerin bir k ı sm ı n ı n tahakk ıı ktan uzak oldu-ğ unu göreeej ı z.

: K ...› çad.li ınat "al-carly

,zoa't-ta cdil s. 20 2 Brock. G 12, 67, Suppl. I , t03:-

3 Broe. 4 Brock. I. 101. 5 al Kiiiiya s. 283.

21.

klatib Ra ğ dadi senedlerdeki elfaz ı n değ er bak ı m ı ndan en yükse ğ inin «samcitu» sonra thaddasana» daha sonra <abbarana> ve <)anba'ar ı a ve nabba'ana ,> oldu ğ unu söyler. Daha sonraki usulcular buna itiraz ederler'. Ad ı geçen laf ı zlar, ehemmiyetsiz denebilecek ihtilaftan ve devirlerin istimalleri aras ı ndaki de ğ i ş ik-liklerden sarb nazar edilecek olursa, umumiyet ile «samâc ve q ı ra'at> a delalet ederler Bir hadisin senedinde son râviye ge-len `laf ı zlar kendilerinde herhangi bir de ğ i ş iklik yapdam ı yacak. kadar mutlak bir de ğ er ifade ederdi. Mesela dı addasana fulân gala baeldasana fulân> ş eklindeki bir senedin laf ı zlar ı n ı <abba-ranâ> veya <baddasani> gibi küçük bir de ğ i ş ikliğe tâbi tutmak kat' ı yyen tecviz edilemezdi. Ancak bunu hadis rivâyetinde ma-nay ı esas tutan kimseler ho ş görürdü 3 .

Umumiyetle ikinci asr ı n ikinci yar ı s ı nda ya ş ayan muhaddis-ler hadis naklinin bir çok k ı sunlar ı na tatbik edilebilmesi bak ı -m ı ndan <atı barana> y ı tercih ediyorlard ı . Butı ari'nin ş uyuhunun şeyhlerinden `Abdallah b. al-Mubarak (öl. 181) ve Hu ş aym b. Ba ş ir (61. 183), clibaydallah b. Müsâ (61. 213), `Abdarrazzaq b. Hammâm (61. 211) ve Yazid b. Harün (61. 212) bunu tercih ,

ederlerdi4 . Baz ı muhaddisler bu tabirlerini hiç de ğ iş tirmezlerdi. Hatta Blitı arl'nin ş arihleri, bazan <baddasana islı aq» ş eklinde mübhem kalan yerlerde bu ş ahs ı n hangi Islıaq oldu ğ unu tesbit için müteakip lafza bakarlard ı . Ş ayet bu lafz baddasana ise .

onun 'istiaq b. IVIan ş ür, <ahbarana> ise 'Islıaq b. Rahtiya oldu-ğ unu anlarlard ı . Zira ikincisinin, hadislerinde asla chaddasana» kullanmad ığı n ı biliyorlard ı '.

İ mam Ş afici (051. 204)'ye göre, tilmizin ş eyhine okudu ğ u ha-disler için <abbarana», ş eyhin tilmize okuduklar ı için de «lı adda-sana» tâbirini kullanmak laz ı md ı '. Bununla beraber bir çok

t al-Kif ıly,.-ı 283-24; taclrib ar-rawl s. 130. 2 bk. mesela Tadrib ar-a rui 132-183. 3 al- Kifa ya s. 292. 4 al- Ki f aya :.84 285. 5 Fatlı al b&I VIII, 197. 6 al- Ki f âya s. 303. Me ş hur muhaddislerin bu husustaki tercihleri hakk ı n-

da Nawawf bize oldukça k ı ymetli maliı mat vermekte ve Muslim'i kasdederek şöyle demektedir: ‘0, Ikisini (yani haddasana ile abbaranf ı 'yl) birbirinden ay ı r-makta idi. kladdasana tabirini ancak ş eyhinden dinlemi ş , <alı barana» y ı ş eylae-okumuş oldu ğ u hankile.r için kullan ı rd ı . Bu Ş af ı c rnin ve arkada ş lar ı n ı n, şark

22

me şhur muhaddisler nazar ı nda, mezkür elfazdan biri di ğerinin yerine geçebilirdi. Sufyân b. `1Jyayna (öl. 1S6)'nin nazar ı nda elfâz ı n hepsinin ayni de ğ erde bulundu ğ unu Butı ljı ri' rivayet eder ı . al Awzâ`i (157) «Senden pek çok şey yazd ı m, buhar için hangi tâbiri kullanay ı m?> diyen tilmizine ş öyle cevap vermi ş ti: <Sana yaln ı z olarak okuduklar ı m için -haddasani., bir çok kimselerle beraber bulundu ğ un esnada okuduklar ı m için -haddasana., senin, yaln ı z olarak bana okucluklar ı n için -abbarani-, senin de arala-r ı nda bulundu ğun bir çok kimselere okunanlar için -ahbaranâ-tek ba şı na sana icâzetini vermi ş olduğ um ş eyler için -habbarani-sana di ğ er bir çok kimse ile birlikte icâzetini vermi ş olduklar ı m için ise -habharanâ- tâbirini kullan ı rs ı n> 2 .

Hadis naklinin, k ı saca mevzüu-bahsetti ğ imiz ş ekillerinin bir k ı sm ı n ı n oldukça erken bir devirde ele al ı nd ığı ve değ erlendiril-diğ i anla şı l ı yor. Hattâ kaynaklar bize esamâ'; , ve «Q ı râat> in `Ali b. 'Abi Tâlib ve lbn `Abbâs zaman ı nda bilindiğ ini, birinci-sinin, ş eyhe okumak ile ş eyhden dinlemeyi miisavi buldu ğ unu, diğ erinin, sâmi'lerine: <Benim size okumam ile sizin bana oku-man ı z aras ı nda bir fark yoktur> dedi ğ ini naklederler 3 . Tâblin-den olan baz ı muhaddislerin de ayni mesele üzerinde muhtelif fikirlerini kaynaklar muhafaza etmektedirler. Ezcümle Zuhri bu hususta müsamahakâr davran ı r ve huzuruna getirilen bir kitab ı n kendisinden dinlenmemi ş veya huzurunda okunmam ış olmas ı na rağ men, ş ahs ı ndan rivayet etmelerine cevaz verirmi ş 4 .

Mu ş talah al-hadis kitablar ı nda bir çok kollara ayr ı lan bu

(Magrib mukabili olarak kullan ı l ı r) muhaddislerin ekserisinin, Muhammad b. al-

Hasan al-Cawharl İ bn Curayc, al-'Awzaci, İ bn Wahb ve an Nasa'Vnin

mezhebidir. Ahl•i hadis aras ı nda en çok yayg ı n ve maruf olan budur. Ş eyhe

okunanlar için •haddasana» ve «abbarann» tâbirini kullanman ı n eevaz ı na bir çok

kimseler zahib olmu ş tur. Bu, Zuhrl, Mâlik, SuMı n b. cUyayna, Yalı yâ b. Said

al-Qattan' ı n... Buharl'ain, klieâzl ı ve Basra% bir çok muhaddislerin mezhebidir

(ş ar11 Muslim I, 33).

Buhârf I, 22. 2 : JI; `r : J1-5-

.4;1)

gy.c

...Lk

ıA (.1: 4 -k,. d: al - Kifdya s. 302.

3 Râmahurmuzl, al-Mubaddis al-fdsil 76 b ve Tadrib ar-rârvi s. 131; ' İ bn 'Abbâs'dan rivâyet edilen için bk. T ı rmiz-1 II, 337.

4 al•Kif4a s 318

23

Iç ı s ı mlar ı n her biri s ı hhatlar ı bak ı m ı ndan birbirlerinden ayr ı k ı y-metlere sahibdirler. Muhaddisler de kendi prensiplerine göre bir k ı sm ı n ı tercih, di ğ er bir k ı sm ı n ı terkederier. Umumiyetle usul kitaplar ı , meş hur ınuhaddislerin, hangile ı ini muteber tan ı d ı klar ı n ı

, skaydeder.

Bubari ve tahammul :

Hadis naklinin, tabir-i mahsusiyle <, ta hammul al- 'il ın>; irr muhtelif k ı s ı mlar ı ndan hangisini Bubal rnin tercih etti ğ i hususunda oldukça mühim bir ihtilâf vard ı r. Bu ihtilaf gerek kitab ı n ı n ş er-hinde ve gerekse usul al-hadis kitablar ı n ı n alakal ı bâblar ı nda göririir. Büyük hadis kitablar ı n ı n değ eriyle, tercih ettikleri nakit yollar ı aras ı nda daima bir münasebet kurma ğa çal ışı ld ığı için, Bubârrnin Ş abily'indeki baz ı hususiyetlerin izah ı nda, tahammul

Bubâri için tecviz edilmeyen k ı s ı mlarm ı n izlerini ara-yanlarla, bu kitab ı en üstün ş artlar ı n çerçevesinde mülâhaza

- eden ş arihlerin tevilleri aras ı nda oldukça mühim bir fark vard ı r. Biraz ileride mümkün mertebe mufassal bir ş ekilde izah ı na çalışı -lacak olan bu mesele hakk ı nda daha evvel ş unu söyleyelim ki, Bubârrnin, tahammul al- cilm ad ı verilen hadislerin nakli i ş inde ta-kib etti ğ i yolun izah ı ndaki ihtilaf, Ş ahih'inin bir çok hususiyetlerine kar şı gösterilen anlay ış ta da tebarüz etmektedir. Birincisinde esas neticeye var ı lamad ığı için, bir çok hususiyeti de - biraz ileride gö

,rece ğimiz - veçhile vuzuhtan mahrum kalm ış t ı r. Hadis edebiyat ı n ı n bu en çok i ş lenen musannaf ı n ı n kaynaklar ı n ı n izâh ı nda ayni devir-

, de ya ş ayan ş ârihlerinin anlay ış lar ı aras ı nda, büyük tezadlar bulun-duğ un ıı , hatta bir ş-arihin, Kitab ı n muhtelif yerlerinin ş erhinde, ayni meselenin mükerrer izâh ı nda bazen tenakuza dü ş tüğ ünü görece ğ iz.

Bulnar'i, Ş a inin < Kitâb al- cilm» ad ı n ı vermi ş olduğ u nd ı m ı h!el f 1:5..'blar halinde <t ahammul al - 5 i I m> in

muhtelif ş ek ı lieri ı i tesbite çal ış m ış tır. Fakat, kitab ı n ı n mezldı r k ı sm ı nda, mevzuu-bahs meselede daha evvelki bir çok muhad-dislerin mezhebi hakk ı nda ehemmiyetli denecek derecede bir bilgi bulunmas ı na rağ men kendi kitab ı nda, neyi tercih etti ğ ini vaz ıh olarak öğ renmek kaabil de ğ ildir. Daha sonraki as ı rlarda onun tahammul. al-cilm`deki mezhebinden bahsetmek isteyenler, Ş abilıcinde vermi ş olduğ u materyelden vaz ı h neticeler ç ı karacak ,kadar faydalanamam ış iard ı r. Umumiyetle m u s n e d hadisler

24

iread etmesi laz ı m gelen kitab ı nda bol bol mucallaq haberler -ileri süren Buharrnin, «K. al- tilm> diye ay ı rm ış oldu ğ u fasl ı nda-- geni ş çapta, hocas ı al-klumaydrnin «Kitâb an-nawddireinden fay-daland ığı anla şı lmaktad ı r .

Buhari, kitab ı n ı n mezkür yerinde tat ı ammul al-cilmin en mu-teber vas ı tas ı olarak kabul edilen «sa ına` , 1 yani ş eyhin tilmizine -okudu ğ u hadisleri adetâ izahtan müsta ğ ni addedip = di ğ er bab-lar ı k ı smen ele almaktad ı r. «Q ı ra'a ve ',a ı çl ı ı n TE:lasan al Ba ş ri, Sufyân as-Sawri ve Imam Malik taraf ı ndan caiz görüldü ğ ünü ri. vayet ile adetâ kendisinin de ayni ş eye kail olduğ unu ifade etmek-tedir 3. Sufyân as-Sawri'nin, tilmiz taraf ı ndan ş eyhe okunan ha-disler için <haddasani tabirini kullanmakta bir beis görmedi ğ ini, . yine Sufyân ile Mâlik'in nazar ı nda, ş eyhin tilmize okumasiyle›

tilmizin ş eyhe okumas ı aras ı nda bir fark bulunmad ığı n ı ;, Sufyân b. `Uyayna indinde <haddasana, alı barana, anba'ana» tabirlerinin müsavi oldu ğ unu, ş eyhi Humaydrden nakleder

Tahammul al-'ilm'in «q ı ra'a ve a r» nev'inden sonra <munawala> yi ele al ı r. Fakat Bulı arl'nin ifadesinde munâ-wala ile mukâtaba birle ş mi ş gibidir : «al-Muna ,,vala wa kitab al- ila'l-cilm , 'i. Bu bab ı n ş erhi esnas ı nda, Ibn klacar ş öyle söylemektedir : «Musann ı f samâc ve carc,i'dan fari ğ olduk-tan sonra ekseriyet nazar ı nda nakl i ş inin muteber di ğ er nev'i-lerine : ş eyhin, tilmizine kitab ı n ı : «Bu benim filan kimseden, se-

Onun burada «QUas tabirini müteakiben irâd etti ğ i hadislerden ba ş ka- veya gibi, ba ş kalar ı ndan ald ığı n ı sarar

olarak gösteren ibareler de vard ı r. ilı n Hacer bize bu hususta Bubürnain ş eyhi al•HumaydUnin Kitâb an -nawadir'inden ald ığı n ı söylemektedir (Fatlı al bari' 1, 137). Onun ifadesinden anla şı ld ığ ma göre kendinden evvel Bulı arrnin, mezkûr eserle olan münasebetine : şaret edenler varm ış . Ve bk. ayn. esr. 1, 142.

2 Zira bir çok muhaddisler ancak bizzat ş uyuhtan dinledikleri hadislere itibar ediyorlar, ş eyhe .)kuuaular ı kabul etmiyorlard ı . Bk. Foth al-bârt I, 137.

Bulı arl 1, 22. Alın. esr. I, 23. Ayn. esr. 1 21

6 Ayn. esr. I, 32. Ibn Hacar'in bu ifedesine ra ğ men, Bubarrnin «samâc , dan babsetmedi ğ L

ve tahammul al ilm'in en müreccah nev'i olu ş u sebebiyle zikrinden isti ğ na göster-di ğ i anla şı lmaktad ı r.

6 Burada tilmiz diye tesmiye edilen ş ahs ı n muhakkak ş eyh ile do ğ rudan do ğ -- ruya temasta bulunmas ı gerekmez. Bunun, hadis talebinde bulunan herhangi, bir ş ah ı s oldu ğ u da vakidir. Esas tabiri galib al. hadis , tir.

25,

mâ' ı m ve lau benim asılifimdir, benden rivayet et» diyerek ver-mesi demek olan <muriawala> ye ... ve şeyhin hadisini kendi eliyle yazmas ı veya güvendiğ i bir kimseye yazd ı rmas ı veya yaz-d ırd ı ktan sonra isteyene göndermesi, kendisinden rivâyetine izin vermesi dernek olan mukâtaba'ya geçmi ş böylece her ikisini bir seviyede göstermi ş tir. Halbuki bir çok kimseler ınunawala'yi diğ erine tercih ederler'.

Daha sonraki usul kitaplar ı nda sekiz k ı s ı m halinde mülahaza. edilen « t a l ı a in in ii t a ci 1 m > in, di ğ er nevilerini Buharl'nin saymamas ı ndan, bunlar ı tecviz etmedi ğ i manas ı n ı anlayanlar olmu ş tur. Mesela ,Ş â ı ih İ bni klacar: <Musann ı f, hadis naklinin muhtelif k ı s ı mlar ı ndan, muralwala'n ı n gayri al- icâzat al-mucarrada 'an al-munâwala veyahut mukataba' yi, wicada ve wa ş iyya'yi s ı hhatlar ı -na kail olmuyormu ş gibi zikretmemi ş tir> demektedir 2. klatib Bağ -- da" Bulı arrnin ad ı n ı hadisin, icâza yoliyle rivayebni tecviz -eden muhtelif tabakadan bir çok büyük muhaddislerle birlikte zikretmekte ise de tbn Hacer, Buharryi icaza'nin cevaz ı na mu-halif göstermekle ı srar etmektedir'. Fakat onun bu ı srar ı n ı n, Kitab' ı n kaynaklariyle olan münasebetlerinin tedkikinin do ğ rir-duğ u netice ile ba ğ da ş am ı yaca ğı n ı biraz ileride görece ğ iz.

Bubari'nin, Ş ablVinde mukâtebeyi zikretmemi ş olmas ı na ra ğ -men, baz ı tabirierinden buna kail oldu ğ u neticesini ç ı karmakta güçlük çekrnemi ş lealr. Bir hadisin senedi esnas ı nda «kataba 'ilayya Muhammad b. Ba şş ar (öl. 252)> kayd ı için SuyUlt: «Buha-- ri, ş eyhlerinden, bundan başka hiç birinden muleataba yoliyle ri-vayet etmemi ş tir Fakat gerek Butı arf ve gerek Muslim'in hadis-lerinin senedlerinde ayn ı yollardan ç ı karm ış olduklar ı hadisler aras ı nda mukataha ile gelmi ş olanlar vard ı r> demektedir 5. Butı a-rrnin mezk ı.ir hadisini izah etmek mecburiyetinde kalan İ bn Na-car, ondan ayni zamanda mukâtabayi uzakla ş t ı rmak istedi ğ i için :

Muhammad b. Ba şş ar'a çok itimad etmemi ş olsayd ı on-

Path d"-bdri t, - 2 Ayn. ,?sr. I, 143. 3 s. 314. 4 Fath al-timi I, 143.

5 Tadrib ar-raw 3. 147. Bir hadisin senedinde mukâtaba alâmetlerinin

bulunmas ı seyb.in, veya ş evhin bir kaç tabaka ötedeki seyhlerinin bu hadisi mukâ-

tebe yoliyle alm ış oldukk ı na gösterir bir tabirin bulunmas ı demektir.

"26

dan mukâtaba yoliyle rivâyet etmezdi> dernektedir t. Huffisa ola-rak burada ş unu kaydedebiliriz ki, Ibn klacar, Bul ı ânin tabam-mul al-c ilm'in muhtelif envâ ı ndan •samâ'>, cl ırâ'a wa'arçl, muni-wala> ve bir dereceye kadar mukâtaba'yi tecviz, di ğ erlerini red-

- dettiğ ini göstermeğ e çal ış maktad ı r. Yukar ı da teferrüat ı m bir tarafa b ı rakarak izah ı na çal ış tığı -

m ı z, muhaddislerin ı st ı lâch ı nca <t abammul a 1-c i l n ı » ad ı veri-len, hadis naklinin muhtelif nevilerinin tarifinden anla şı l ı yor ki, üçüncü asr ı n mahsulü büyük hadis musannafat ı na tekaddüm eden as ırda tamamiyle yaz ı l ı olan bir edebiyat ve bunun nak-linin kanunlar ı mevzuu-bahistir ; ve <talyarr ı mul al-'ilm> adiyle an ı lan muhtelif kaideler, esas ı nda yazı l ı bir hadisin nakil yolla-r ı n ı n muhtelif ş ekilleridir. Fakat hadislerin ilk nakii s ı ras ı nda, baz ı < Ş drifa> lerin varl ığı na rağ men, ş ifâhi rivâyetin de bir nakit vas ı tas ı olmas ı ve bir hadisin s ı hhat ı için, onu Peyga ınber'den kimin duyduğ unun tesbiti zarureti isnâd müessesesini meydana getirmi ş ti. Kaynaklarda <Hadisleri ilk isnâd eden kimse Zuhri (öl. 124)'dir> ş eklinde bir kayda 2 raslandığı zaman, isnâd zarü-retinin daha ziyade, mebde'den uzakla şı ld ı kça kendisini daha çok hissettirdi ğ i anla şı l ıyor. Ikinci as ırda, yaz ı l ı hadis edebiya-t ı n ı n ehemmyetli bir surette yerle ş miş oldu ğ u bir devirde bile hadislerin bir kitâbdan di ğ erine nakit esnas ı nda râvilerin isim-lerinin zikri i ş i k ıymetinden herhangi bir ş ey kaybetmemi ş ti. Muhaddisler, isnâd ı hadis vazim ı n ehemmiyetli bir mânias ı say ı -yorlard ı . `Abdallâh b. al Mubarak OL 181)., kitab ı nda zanadiga'- dan ve hadis uydurmalanndan bahsederken : «tsnâ,d dinin bir k ı sm ı d ı r, e ğ er isnâd olmasayd ı isteyen istedi ğ ini söylerdl» de-mi ş ti'. Ona göre <dinini isnâds ı z arayan kimse evinin dam ı na merdivensiz ç ı kmağa çal ış an kimse gibi idi'. isnâd ı n zaruret

1 Tahzib at•tahzib IX, 73.

2 Muqaddirnat d-carh nra't-tacdil s. 20. 3İ bn 'Abi 13âtim' ı n rivâyetiue göre,

Zuhri'yi isnâd ı n müessisi olarak ifade eden bu hüküm aiddir.

Tirmizrnin de verdi ği bir habere göre (,Sarp at Tirrnizi XIII, 829.4 Zuhrl isaâcl-

siz bir hadisi sakat bir vücuda benzetirmi ş . Tirmizrni:t verdi ğ i misale göre

,rı âds ı z bir hadis, tâbiinden bir kimsenin «Qâla d'.y ı p aradaki

râvileri aç ı klamadan nakl ş eklinde olurdu.

3 Adab s. 7.

4 Agn. esr. s. 6.

27

ifade eden bu izahm ın yan ı nda < İ-ayinin, ismini Peygamber'in ismiyle birlikte ayni sat ı rda yaz ı lm ış görmek'' gibi fantezist bir arzunun mü ş ahedesi de kabildir.

İ snael ı n muhtelif âmillerle, hadis rivâyetinde birinci derecede L.r ı thsur olarak ortaya ç ı kmas ı , tabii vas ı tas ı halinde bulunan yaz ı y ı veya kitab ı n değ erini adeta ikinci dereceye indirrni ş ti. Talı ammul al-c ı lm'in bütiin nevilerinin tarif ve izah ı ndan anla şı l-dığı vechile bir hadisin nakli için kitab kâfi de ğ ildi. Onun ihtiva etti ğ i hadisi almak veya rivâyet edebilmek için, di ğer bir ş eyh-ten dinlemi ş olan ş ey hten bizzat dinlemi ş olmak laz ı md ı. Yani bir taraftan kitabda mevc ıld olan hadisi isnâd yoliyle rivâyet edebilmek için «filân kimseden dinledim» veya «filan kimse bana haber verdi.> diyebilmek laz ı md ı . <Samat> ad ı verilen bu şekil, hadis naklinin en muteber yoluydu. Daha sonra biraz geni ş leti-lerek, tilmizin, yaz ı l ı hadisi ş eyhine veya, hadisin rivâyetini ken-

,dinde bulunduran bir kimse huzurunda okumas ı , bununla bera-ber tamamiyle aksine olarak <filan kimse bana haber verdi» diyebilmesi ş ekli ve di ğ er bir çok kolayl ı klar ortaya ç ı kmış tı . Nlesela imam Malik sâdece <sama`» ı kabul eden kimselere tabi olmaz, g ı raat ş eklini tercih ederdi. Muzuctrd' ı n ı on yedi sene müddet ile hiç kimseye okumam ış , tilmizleri onun huzurunda okumu ş , rivâyet hakk ı n ı alm ış lard ı '.

Hadis naklinde, yaz ı n ı n, isnâd müessesesi arkas ı nda bu ga-rip saklan ışı nı göz önünde bulundurmayan kimseler için, hadis edebiyat ı n ı n uslübu biraz ş a şı rt ı c ı olmu ş tur. Muhaddislerin kendi aralar ı nda çok marilf olan mezkûr uslübun kitablardan nakli tazammun etti ğ ini bir kaç misalle izah faydal ı olacakt ı r. Zira bu an'anenin tam kavranmamas ı yüzünden ileride bahsedilece ğ i üzere modern etüdlerde ehemmiyetli baz ı yanl ış l ı klar meydana gelmi ş tir.

Rivâyet edildi ğ ine göre, Ba ş ir b Nahlk, Hurayra'dan bir çok hadisleri bir kitab halinde yazm ış , ayr ı ldığı , zaman, bu hadisleri Hurayra'dan rivâyet edip edemiyece ğ ini sormuş , o da muvafakat etmi ş ti'. Imam Malik, kendisine arzolunan ki-

1 İ bn klacar, Nazm al la'ali 187 b. 2 Patlz al-bari I, 187.

3 Tagyia' al.dilm s. 101; `Abdallâh b. cArar'dan merv1 di ğer bir haber için hk. ayn. esr. s. 98.

28

tablar ı tilmizlerinin «}:iaddasani , tabiriyie nakledip edemiyecek-lerini sorduklar ı nda : <Bir kimse di ğ er bir kimse huzurunda-Qur'an' ı okuduğ u halde : filan bana okuttu, ifadesini kullanm ı yor mu ki ?> ş eklinde cevab vermi ş ti. - Ahmad b. Hanbal (kil. 241), Bu-harrnin ş eyhi al-Hakam b. Nafi' (öl. 222)te, a ş -Ş dayb (öl. 162)'den <kitablar ı nas ı l dinledin ?, diye sormu ş , o da ş öyle cevab vermi ş ti <Bir k ı sm ı n ı huzurunda okudum, bir k ı sm ı n ı da o bana okudu, bir k ı sm ı n ı icâzet, bir k ı sm ı n ı da munâvele yoliyle verdi. Hepsi için : bba ranâ Ş ucayb tâbiriri kullan ı rs ı n derdi» 2 Ahmad b. Hanbal'dan, o ğ lu ş öyle rivâyet eder : <1;laccac b. Muhammad

206)'in yan ı nda Sunayd (öl. 226)'i gördüm. klaccac b. Mu-hammed, ona ibn Curayc (öl. 150)'in Cdir ı i'ini <U tı bir tu 'an az-Zuhri wa uhbirtu 'an Safwan... ilh.> diye okuyordu. Sunayd, ona ş öyle diyordu: -Ey 'Aba Mul:,ammad, İ bn Curayc b ze Zuh-ri'den haber verdi, diyiver... ilh ".>

Bir kitab ı n şeyhten dinlenmesi ile tilmizin ş eyhe okumas ı esnas ı nda ayni tâbirin kullan ı lmas ı bir çok muhaddislerin adem-i' memnuniyetini mucib oluyordu. Bu fark ı gösterecek bir uslüba ihtiyaç hissediyorlard ı . Imam Ş afici ve baz ı muhaddisler tilmizin,, ş eyhine okuduklar ı için de «atı barana> tâbirini kafi gürdükleri halde di ğ er bir çok muhaddisler <abbarana> lafz ı na <qtra'atan»- ilavesini, ş ayed ş eyhin ve tilmizin yan ı nda bu okuma i ş ini diğ er- bir ş ah ı s derühde etmi ş ise <quri'a wa'ana 'asma`u> ibaresini za-ruri buluyorlard1 4 . Zira, quaat i ş ini, bazan tilmizlerden biri üze-rine al ı r veya, okuyan, ş eyhin hususi râvisinden ibaret olurdu. Mesela imam Ş afiti'nin Risala'sinin rivâyet hakk ı n ı önce Mulyam-mad b. al-Hasan a ş - Şı bbaly (öl. 257) alm ış t ı . 'Alymad b. Hanbal ve 'Abü Sawr gelip Ş afici'den kitab ı n ı dinleyip rivâyet hakk ı m almak istedikleri zaman, huzurunda okuma i ş ini, bu ravi temin etmi ş ti 5 .

Hadislerin rivayetinde, kitab ı n mevki ve ehemmiyeti inkar-kabul 'etmez bir vak ı a olarak tahakkuk etmi ş bulunmakla beraber,, hala haf ıza= k ı ymeti sars ı lm am ış t ı . Haf ı za ile yaz ı ve nakilde sada--

al Kifdya s. 3()8 2 Tahzib at tahzîb II , 442. 3 Ayn. esr. IV, 249. 4 al-Kifdya s. 297 5 Tahzib af-tahzib II, 318.

29

kat filmin üç zaruri unsuru addeeliliyordu Ne sadece h ı fz ne de sadece yaz ı ya itimad kâfiydi. Bu ikisinin mü ş terek vazifesi etraf ı nda zengin bir literatür te ş ekkül etme ğ e ba ş lam ış t ı . Haf ı zan ı n sakla-d ı klariyle, kitab n sat ı rlann ı n tesbit ettikleri aras ı nda bir fark görüldü ğ ü zaman, tahkiki için ba ş kas ı n ı n kitap veya h ı fz ı na baş -vurulurdu 2 . Haf ı zas ı zay ı f olup sadece kitab ı na güvenen bir kim-seden rivâyet bir ihtilaf mevzuuydu ; tecviz edenlerin yan ı nda et ıniyenler de vard1 3. Çok zaman hadis kitaplar ı evvela ezberle-nir, sonra da rivâyeti al ı n ı rd ı . Mesela İ mam Ş afici (öl. 204) daha küçük ya ş ta, Muwatta' ı • ezberlemi ş , sonra İ mam Malik'in bulun-duğ u yere gitmi ş rivayetini alm ış t ı 4 .

Hadis naklinde, kitaplar ın i şgal ettiğ i mevkie, <alı barana ,, -«baddasana> ve benzer laf ı zlar ı n arkas ı nda bu kitaplar ı n nası l sakh kald ı klar ı na dâir say ı s ı z misallerin içinden ancak bir kaç tane-sini seçtik. Hadis edebiyat ı , kitap ve h ı fz ın bu mü ş terek faaliye-tine, bahusus kitap ile naklin çok dakik ihtimallerine kar şı ileri sürülmü ş bir çok kaideleri muhafaza etmektedir. Biz burada, sadece kaynaklar ı n ı ele alaca ğı m ı z Bulyaritnin etüdünü kolaylaş-t ı rmağ a yetecek kadar misaller almakla iktifa ettik. Bu bahsin tamamlanmas ı için, bir kitab ı n bütün halinde rivayetiyle, rivayeti bütün halinde al ı nm ış bir kitaptan bir veya bir kaç hadisin nak-linin ş eklini k ı smen izah etmek için Hatib Ba ğdadrnin, bu hu-susta vermi ş olduğ u mühim bir haberi nakledelim :

«',11;-11db al-lı adfs'in bir çok me ş hur niishalar ı vard ı r. Bu nüs-halar da bir çok hadisler ihtiva ederler ki, ravi ilk hadis metni ile birlikte nWhan ı n senedini, raviler zincirini verir. Nüshanm nihayetine kadar di ğ er hadisleri s ı ralar. Mesela 'Abul '1-Yaman al-Hakam b. Nafi' (öl. 222)'in, Şucayb b. 'Ab ıl 'z-Zinad - al-'Acrac vas ı tasiyle 'Abfı Hurayra'dan rivâyet etti ğ i bir nüsha ve yine 'Ab ıl '1-Yaman' ı n Ş ucayb - Nafi' İ bn `1.1mar'dan rivâyet etti ğ i diğ er bir nüsha ve Yazid b. Zuray` (öl. 182)'in yan ı nda Rawly b. al-Qâsim - al-`Ala b. `Abdarrahman ve babas ı vas ı tasiyle 'Abü Hurayra'dan rivâyet etti ğ i bir nüsha ; `Abdarrazzaq b. Hammam

1 ai•Kifâya s. 230. 2 AyIL esr., 216-217, 219-220 3 Ayn 26-229. 4 Zurq. di 1, 6.

30

(öl. 211)' ı n, Ma`mar b. Râ ş id - Hammâm b. Munabbih ve Ab ıl Hu-rayra'dan rivâyet etti ğ i bir, ve bundan ba ş ka, say ı ld ı klar ı takdirde fazlaca uzayacak olan di ğ er bir çok nüshalar vard ı r. Bunlar ı bir şeyhten dinleyen kimsenin muhtevas ı ndan istedi ğ i kadar ı n ı al ı p,

birbirinden ayı rmas ı ve niishan ı n ba şı nda bulunan ilk isnâd ile rivâyet etmesi câizdir. Zira bunlar birbirleriyle ba ğ l ı bulunmayan iki hüküm ifade eden bir hadis mesâbesindedirler. Bir hadiste mevcut iki ayr ı hüküm için nas ı l iki isnâd caiz ise, bir metnin iki veya daha fazla pa ı çaya bölünmesi de câizdir 1 .

Demek ki bir rivâyet yoliyle gelmi ş olan bir kitap hem bütün , olarak, hem de münferid hadisler halinde, o kitab ı n ba ş taraf ı n-da bulunan rivâyet ile birlikte di ğer bir kitaba al ı nabiliy ordu. Mesela klatib Ba ğ dadrnin bahsetti ğ i bu risalelerden, 'Ab ıl 'z-Zi-nâd vas ı tasiyle °Abeı Hurayra'dan mervI olan ı ndan Bubarl bir taraftan ş eyhi 'Abc! '1-Yaman'dan rivâyet ile kitab ına doğ rudan doğ ruya sokuyor 2, diğer taraftan 'A`rac'in ravileri 'z-Zinâd (öl. 130), Ş ah], b. Kaysân (öl. 144), Sa`d b. İ brahim (öl. 125) ve Zayd b. 'Aslam (öl. 130)'den alan ve muhtelif yollar de ğ iş tiren rivayetlerden temin ediyor. Bugün için bize kadar gelmi ş olup *Abil Hurayra'n ın mezkür hadislerini 'z-Zinad'dan alan Mu-wattâ' mukabele ile etti ğ imiz takdirde, Buharl'nin yan ı nda bulun-durduğ u risâlenin muhtelif hadislerini di ğ er bir kaynaktan nas ı l alm ış olduğ unu görürüz. Butı arf, 'A`rac'in rivâyetinden Muwatta'a 'Abû 'z-Zinad vas ı tasiyle intikal etmi ş bulunan hadisten yirmi yedisini alm ış t ı r 3 . Şeyhi '1-Yaman' ı n rivayetiyle mezkür risa-leden bilvas ı ta alm ış olduklar ı bu rakamdan çok daha azd ı r.

Elarib Bağ cladVnin bahsetti ğ i risâlelerden, bize kadar intikal edip te, Hammam b. Munabb ıh (öl. 313)'e âid olan ı n ın takri-

1 ,s 3 1,5 ı J.J.:_r" js- ty:1, ile.>Î tji j 0.4 ıq J J;

&.53 1 ,4I ;_y_ve ‘3. 1 .4;2- L4. 1

,:j5.

t^-.) °J., Q % ı ..> gıo c.fr e ■P 3‘.:JA-1. "1-;---9 ‘3 1 ıjL. .=Z; ji f3,11 ■ .:u=

U41, ıj ,31.1* 'J •41:,5" 13 Ck.1. 1 al-Kifeıya s. 214.

2 Buhfı rl'nin bu ş ekilde al•'iCrac'dan mervi' ilk hadisi için bk. Buf3'dri I, 12. 3 Burada, mukabele maksadiyle sadece bir kaç tanesine i ş aret edece ğ im ı .

ni-Munia!tif s. 6, 10, 56, al-Bulı dri 1, 44, 45, 91.

3t

ben üçte bi ı4ni, do ğ rudan do ğ ruya ilk kayna ğı yerine, onlar ı ki taplar ı na sokmu ş olan muhtelif muhaddislerden alm ış t ı r. Zira ş a hilfde bu hadisler pek de ğ iş ik râvilerin isimleriyle bulunurlar '— Buna mukabil mezkür risâlenin, bütün halinde 'Ahmad b. klan-barin Musnad'inde, klatib Ba ğdâdrnin zikretrni ş olduğ u yukar ı -daki rivâyet senediyle bulunmaktad ı r.

Böylece hadisler herhangi bir kitaptan münferid veya gu-ruplar halinde ç ı kar, di ğ er muhtelif kitaplarda yerle ş irdi. Bir musann ı f ı n, bir hadisi çok eski kayna ğı ndan almas ı ile bilvas ı ta diğ er kaynaklardan almas ı ayni ş ey demekti. Mühim olan ya bu kitab ı müselsel bir rivâyet ile okumu ş olmak veya onun cüz'lerini ihtiva eden di ğ er kitaplar ı n rivâyetini ele geçirmekti. Bir hadisin mevcut olmas ı veya bilinmesi ba şka, onu rivâyet edebilme veya râvIleri aras ına girme daha ba ş ka bir ş eydi. Emevi Halifesi `Umar b. `Abdal'aziz bir hadisi esas râvi'si 'Abe ı Sallâm al « klaba ş rden dinlemi ş olmak için onu oldukça uzak mesafelerden davet etmi ş ti 2•

Imam Ş âfiti, ezberlemi ş oldu ğ u Muwattâ'm rivâyetini alabilmek için İ mam Mâlik'in bulundu ğ u yere gitme ğ e mecbur kalm ış t ı 3 . Bubâ rrnin şuyühundan Ali b. (Cı l. 234) hacca, daha ziyade, orada bulunan Sufyân b. 91.Jyayna (61. 193)'den hadisleri do ğ ru-. dan doğ ruya dinlemi ş olmak için gitmi ş ti 4 . Al-Mustahrae calâ 's-ş ahilı ayn adiyle her iki ş ahltı 'in noksanlar ı n ı tamamlamak iste-yen `Abü `Abdallâh an-Nisâbürf (bi 404) Ba ğ dâd'a gitmi ş , bir kaç ay kalm ış , 'Abi Bakr b. Mâlik'ten, ibn Hanbal'in Musnad'ini baş tan sona kadar dinlemi ş ve Mustahrac'inin hadisini Musnad'- dan ç ı karm ış t ı '' b. al.CaCd (öl. 230)'in hadis kitâb ı n ı n rivâ-yeti, Ba ğ dâd'da, be ş inci as ırda inkita'a u ğ ram ış t ı . Yani bunun rivâyetini uhdesinde bulunduran kimse kalmam ış t ı . Ancak 'Abü-l-Qâs ı m Hibatallâh a ş - Ş irâz1 (öl. 495) Musül civar ı nda Ş arisfün'a uğ rad ığı nda bir mescide girmi ş , orada imâml ı k eden 'Ab ıl Mu-bammad a ş - ş arifini ad ında bir zattan, herhangi bir hadis rivâ-

Haminrivn b, Munabbih'in «Şalı ifa» siyle Bulı âri'nin Saiı ikı 'i aras ı ndaki miinasebet için bk. M. Fuad Sezgin, Hadis musannafatinzn rnebdei ve Macmer-b. Carnaic Türkigat Meemuas ı, c. XII, s. 115- 134.

2 Tirmizi II, 72. 3 Zurqâni. 1, 6. 4 Tirrnizi 11, 196. 5 al-Mas'ad al-alynad s. 32.

32

yerine sahib buiunub bulunmad ığı n ı sormuş o da babas ı n ı n onu baz ı muhaddislere götürdü ğ ünü, onlardan bir çok l ı adisler din-ledi ğ ini ve bunlar ı hala saklacl ığı n ı söylemi ş , 'AbCı 'I. Oas ı m a ş-Ş irazi'yi evine götürüp bir hadis yq,rth ı göstermi ş , -me ğ er bun-lardan bir k ı sm ı 'Ali b. al-Ca`d' ı n hadisi imi ş . 'Abü'l-Qas ı m he-men 'AbCı 'Mulı ammad a ş -Ş ariffr ı Vnin huzurunda okuyarak riva-yetini alm ış , sonra Bağ dadhlara yazm ış , onlar da. Ş arifün'a gelmek suretiyle kitab ı ravisinden okuyub rivayet etmek.ve böy-lece 'Ali b. al-Ca`d' ı n hadislerinin rivâyet zincirini tekrar ba ğ -lamak imkan ı n ı buladilmi ş lerdi°.

«Talab veya «talab s, diye islami edebiyatta mühim bir şey ifade eden faaliyet sadece hadislerin cem'inden ibaret bulunmay ı p di ğ er taraftan cem'olunmu ş veya malCı m hadislerin rivâyet selâhiyetini ele geçirmeyi de hedef edi-niyordu 2 . Sarna` ve q ı ra'at gibi tabammul al-cilrn'in do ğ rudan. do ğ ruya ş eyh ile tilmizin temas ı n ı zaruri k ı lan kaidelerinin ya-n ı nda, ş eyh ile tilmizin birbirlerini görmeden, uzak mesafeler ötesinde birbirlerinden rivâyet edebilme imkan ı n ı veren icaza, mukataba ve sair nevilerin ortaya ç ı km ış olmas ı na ra ğ men an-la şı l ı yor ki, as ı rlar. boyunca kitablarm veya hadislerin rivayetini esas ravisinden almaya kar şı gösterilen ra ğ bet asla zapflama-m ış t ı .

Birinci asra aid sahib bulundu ğ umuz ınünferid baz ı isimler bir tarafa b ı rak ı lacak olursa, ikinci as ı rda varl ığı na bariz bir ş ekilde sahil oldu ğ umuz kitablar ı n çoklu ğ u etraf ı nda tekrarlan ı p duran zengin bir literatür meydana gelmi ş tir. Hemen hemen her muhaddisin, kaynaklardaki hayat veya tercüme-i hali esnas ı nda bir veya bir çok kitab zikrine veya o muhaddisin kitabla olan alakas ı na aid bir çok rivayetlere raslamak Mümkündür. Ikinci asr ı n ortalar ı nda, muayyen bir mevzuda veya bir araya gelen bir kaç mevzuda ortaya konmu ş musannaf eserler müstesna tutu-lacak olursa, bu asr ı n hadis kitablar ı nm, her muhaddise kendi ş eyhinden intikal eden hadislerden ibaret old ı igu anla şı l ı yor. Bir

,muhaddisin,, kendinden evvel muteber otoritelerin hadislerini ihtiva eden bir veya bir kaç şeynin kitab ı ndan kendi ölçü ve

1 Mu' ca n al-buldan III, 385. 2 Bk. 1-!.ânla . ı ur rnuzi, al-fdş zl Ktb.) 4 b, 23 b, 24 a.

33

imkanlar ı na göre, yukar ı da izah ı na çal ışı lan <tahammul al `ilmi in muhtelif yollar ı ndan biriyle, hadisler almasiyle yeni bir hadis kitab ı meydana gelirdi. Karakterlerini, kaynaklar ı n muhafaza ettiğ i bol mahlmatla ö ğ renebildiğ imiz bu tip eserlerin iyi bir örneğ i üzerinde bunu tesbit etmek imkan ı na mâlikiz. İ mam Ma-likin tilmizlerinden ' İ smacil b. Cdfar b. 'Abi Kasti- (öl. 180)' in `Ali b. al-klucr rivayetiyle gelen hadisleri bunlar ı n iyi bir örne-ğ ini teş kil etmektedir i. ' İ s ındil b. Cdfar, mezkür kitab ı n ı bir kaç ş eyhin hadislerinden seçmi ş tir. Anla şı lan bu hadis kitaplar ı sa-dece ya <Kitâbu fulân> veya <kladisu-fulan> diye adlan ıyordu. Burada, bu tip kitaplara ve hususiyetlerine ait toplam ış olduğ u-muz bir çok misallerden bir kaç ı n ı , zikredece ğ iz

Bubari Yahya b. Bukayr'dan ş öyle rivâyet ediyor : <170 se-nesinde 2 İ bn Lahica (öl. 174)'nin kitaplar ın ı n yandığı n ı cU ş man b. Ş ahlı as-Sahmi babas ından rivayet etti, hepsinin de ğ il sadece, tilmizleri taraf ı ndan kendisine okunanlar ı n bir k ı sm ı n ı n yandığı n ı söyledi... ilh. Ve yine onun için Bubarrnin • ş eyhlerinden 'Abmad b. Salih (öl. 248)'in şöyle söylediğ ini rivayet ederler : « cAbdallah b. Lahica sahih kitab sahibidir. Kitaplar ı n ı ç ı kar ı p halka imla ettirmi ş ti. Tilmizleri hadisleri imlâ suretiyle yazd ı lar. Titizlikle kaydedebilenlerin hadisleri mükemmel oldu. Yaln ız o bu hususta dikkatli olmayanlar' da meclisinde haz ı r bulunduruyordu. Bundan sonra İ bn Lahica yan ı nda asla kitap bulundurmam ış ve kendi-siyle birlikte hiç kitap görülmerni ş ti. Kendisinden samd yoliyle hadis nakletmek isteyenler evvelce imlâ ettirdiklerinden istinsah eder, getirir huzurunda okurlard ı . Sahih bir nüsha ele geçirebi-lenlerin hadisi sahih olurdu. İ yi zaptolunmam ış bir nüshadan kopye edenin de hadisinde bir çok yanl ış l ı klar bulunurdu 3.

Bu nüs'ha Küprülü Ktb. nr 428 de bulunmaktad ır Bk. Brock. Suppl. I,

256. Ayr ı ca, daha ufak hacimde olmakla beraber, Sufy5.n b. cllyayna 198)'nin

hadislerinin günümüze kadar mahfuz kalan bir k ı sm ı da ( Ş ehid Ali Ktb. nr. 546/1)

bu tarz ı n diğ er bir ürne ğ ini te ş kil ediyor.

2 Tuhzib at-tah ı lb V. 376.

3 Agn eser. V, 376. Butıari ve Muslim ve diğ er bir çok muhaddisler,

kitaplar ında, bunun ismini tasrih etmemi.tir. Kitaplar ın ı n nakindeki ihmülden

ve hadislerinin ihtiva etti ğ i bir çok ıntinker ahvülden ve rivâyetindeki müsama-

has ı ndan umumiyet ile ismi ihtiyatla kar, ı lanm ı çt ı r. Gerek Bubari gerekse Mus-

lim bir kaç defa onun rivâyetlerinden bahsetmek mecburiyetinde kald ıklar ı zaman

muhaddislerin sonradan «nuctrfin» diye tabir ettikleri tarzda kaydetmi ş lerdir. Bu-

nun için Bk, Fail: al-bâri VIII, 198, 32.

34

Eserlerinden baz ı lar ı bize kadar gelen `Abdallah b. al-Mubâ-rak (451. 131) 1 kitaplarla geçirilen vakti, Peygamber'in ashabiyle birlikte sohbet telâkki ederdi 2. Onun çok rağbet gören kitapla-r ı n ı `Abdallâh b. `Usmân al-Mar wazi (öl. 220) tek bir kalem ile istinsah etmi ş ti 3 .

Buhârl, en ya ş lı ş eyhlerinden biri olan `Abdallâh b. Mûsâ' 1- (Absi (öl. 213) için Sufyân' ın Câmici onun yan ında bulunu-yordu, fakat o kitab ı küçümserdi> demi ş ti 4 .

İ mam Mâlik'in muas ı r ı Layş (94 ---175)'e, baz ı hadislerini ki-tab ı nda bulamad ı klar ı nı söyledikleri zaman h ı fz ı nda bulunanlar ı n hepsini yazman ı n mümkün olmad ığı n ı ifade etmi ş ti b.

Ayni as ı rda, hadislerini herhangi bir kitapta toplamay ıp ba ş -kalar ı n ı n eserinden faydalanan ve kendisinden rivâyet istendi ğ i zaman ba ş kalar ı n ı n kitab ı ndan imlâ ettiren muhaddisler de vard ı . Hadislerini tesbit etmiyen Waki' e (öl. 197)'in, ş eyhi Sufyân as-sawri (öl. 156)'nin hadislerini diğ er ş eyhlerinin eserlerinden imlâ ettiğ ini gören bir tilmizi bir daha onun meclisine i ş tirak etme. miş ti 7 .

Ba ş kalar ı nı n kitaplar ı ndan okumak suretiyle geçinen Sacid b. Kusayyir b. `Ufayr (öl. 228) de bu hareketi yüzünden muteber bir muhaddis addedilmiyordu

BubârVnin şeylerinden Mutıammad b. `Abdallâh al- )Anş ârf (120-21.3)'nin de, baz ı kitaplar ı n ı n kaybolmas ı üzerine tilmizi 'Abû klakim'in kitaplar ından rivâyet etmi ş olmas ı , hadislerine kar şı gösterilen itimad ı sarsm ış t ı

Qays b. Sa`d (öl. 119)' ı n kitab ı n ı yan ı nda bulunduran klam-mâd b. Salama (öl. 176), muhtevas ı n ı ezberlemiş olduğu bu kitab ı kaybedip sadece h ı fz ı na isnâd ettirdiğ i ve yahut kitab ın ı saklay ı p, muhtevas ın ı halka h ıfziyle arzettiğ i için ş ayan- ı itimad olamam ış -

1 Bk. Brock. Suppl. I, 256. • Taqyid al-cilm s. 126. • Tahzîb at-tahzib V, 314. 4 Ayn. esr. VII, 53, 5 Ayn. esr. VIII, 453. o SiPâlât al-)Acurri 4 a. 7 Ayn. esr. 3 b. 8 Tahzfb at-tahzib IV, 74, 9 Ay ı:. esr., IX, 275.

35

t ı 1. Bir muas ı r ı , onu baş kalar ı ndan kitap iare yoliyle hadis rivâ-yetinden ş iddetle nehyetmi ş ti.

Bir hadisin, kitab ı n sat ı rlarında muntazam bir surette yaz ı l ı bulunmasiyle herhangi bir taraf ı na ilâvesi de tamamiyle ayr ı kıy-metleri haizdi. Zira kitab ın zahr ı ndaki bir hadisin, o kitab ın şeyh. ten samâ' veya qırd'atinden sonra herhangi bir yerden al ı n ı p ek. lenmiş olmas ı ihtimali vard ı . 'Abû Salamat at-Tabildaki (öl. 223), kitab ı n ı n sadr ında değ il de zahr ı nda bulunan bir hadisi şey-hinden dinleyip dinlemediğ i hususunda Yal.ıyâ b. Macin (öl. 233) taraf ı ndan yemin ettirilmi ş ti 3.

Hadis kitabetinin çok zengin bir devrini te şkil eden bu ikin-ci as ı r için, kitaplar ı her vesile ile zikreden ve bunlar ın oldukça dakik kanunlara tâbi tutulduğ unu gösteren bir çok haberleri bol bol, Hatib Bağdâdrnin al- Ki f âga'sinde bulmak mümkündür. Onun kitab ı nda muayyen bâblar halinde toplam ış olduğu bu gibi me-selelerden <Kitab ı nı n asl ı n ı yan ı nda bulundurmadan, ş eyhin, til-mizin nüshas ı ndan rivayetinin keraheti> bâb ı ndan bir haberi nak-ledelim : < )Abil Bakr al-)Ismâ'ili ad ı nda bir muhaddise, baş kas ı nı n kitab ı ndan hadis rivâyet eden bir muhaddisin durumu sorulmu ş tu. Ö da : Bunun kendi hadislerinden oldu ğunu biliyor ve kitab ı nın muhtevas ı n ı ezberinde bulunduruyorsa caizdir, demi ş veya buna benzer bir cevap vermiş ti. Ş ayet hadislerini ezberinde bulundur-muyor ve kendisine getirilen kitab ı çok güvendiğ i birisi istinsah etmi ş ise ş eklindeki suale de benzer bir cevap vermi ş ti : — fakat baz ı ş eylerin dü ş mesi ve fark ı nda olmadan veya sehven baz ı ş ey-lerin metne girmesi tehlikesinden kurtulmu ş olmadığı na göre na-s ı l câiz olur, diye sorulunca cevap olarak : — Böyle bir kimse kendi kitab ı nda da hata yapmaktan beri de ğ ildir, diye cevap ver-miş , bu defa da : — insan kendi kitab ı nda elinden geleni yapt ı k-tan ve bütün gayretini sarfettikten sonra hatadan mazür say ı lır. Fakat ba ş kas ı n ı n hatas ı için bu mevzuubahs değ ildir, diye soru-lunca, ş eyh cevap vermemi ş ti, fakat katibin dikkat ve sadakatin-den emin olduktan sonra böyle bir kitaptan rivâyeti tecviz ediyordu 4.

Tah ı fb at-tahzfb III, 14-15. 2 Sii'eliüt ai- )..ACUrri 15 a. 3 Tahzil ı at-tah ı fb X, 334. 4 al-Kifâya 257-278. Uatib Bağ clâcli bu bâbda ikinci asra âid bir çok mi.

dller vermektedir. Burada ald ığı mız misal müteakib asra âiddir.

36

Herhalde bu devirde, kitab ın nail olduğ u itibar ın en bariz misalini imam Ş aficinin ş u hükmü ifade edecektir. O < Ş ahadetin-de hatas ı çoğ alanlar ı n ş ahadetini nas ı l kabul etmiyorsak sahib bir kitap sahibi olmay ıp hatas ı çoğalan muhaddislerin hadislerini de öylece kabul etmeyiz> diyordu °.

ar-Risâla s. 332;

HADISLERIN BÂBLARA GÖRE TASNIFI

Baş langıçta, nisbeten geli ş i güzel veya sübjektif bir k ı ymet ölçüsüne göre, isimsiz kitaplar halinde toplanan hadislerin -nakl ve tenkidleri etraf ı nda te ş ekkül eden kanunlar ın zuhuruna hemen hemen muvazi olarak 2- önce nisbeten mandut olup gittikçe geli-şen sistematik eserlerin malzemelerini te ş kil ettiğ ini görüyoruz. Ancak önceden te ş ekkül ve gittikçe inki ş af etmiş böyle zengin bir literatürün mahsulü olup üçüncü as ırda ortaya konan «al-Kutub as-sitta> nin, hassaten Butıârrnin Ş ahilı > i taraf ı ndan tem-sil olunan hadis musannafat ı n ı n kaynaklar ı n ı n ve bir çok hususi-yetlerinin izah' kendine takaddüm eden bu sistematik hadis kitap-lar ı nı n bahsini zaruri' k ı l ı yor.

Bundan önce, hadisin ilk tedvininden, ve ilk tedvinin ilk tas niften tamamiyle farkl ı bir şey olduğ undan bahsetmi ş , nedense bu nüans ı dikkatinden kaç ı rm ış olan Goldziher'in arada bir te-zad ı n varl ığı n ı gördüğ ünü ve bunu ortadan kald ı rmak için islâmt kaynaklar ı n, tedvinin ba ş lang ıc ı olarak zikretti ğ i haberleri zay ı f say ıp, ancak <tasnifin men ş ei için gösterilen devri uygun buldu-ğ unu> görmü ş tük. Fakat onun mezkür ikinci tarih hususunda da ileri sürdüğ ü ş üpheler vard ır. Onun bu fikri biraz daha sonra, Butıârrnin ve al-Kutub as-sitta'nin diğ er musannafat ın ı n, kendi-lerinden önce mevcut bir yaz ı lı edebiyat ı n mahsulu olmad ıklar ı

Hicretin 152. y ı l ında vefat eden MaCmar b. Râ ş id'in, al-cami adl ı mu-sannaf hadis kitab ı nın nüshalar ı n ı n ele geçmesi münasebetiyle hadis musannafa-t ı n ın mebdeini bir sene önce ne ş rolunan bir yaz ı m ızda hulLsaten mevzuubahs et-mistik. Baz ı k ı s ı mlar ı n ı burada tekrarlamay ı , mevzuu ayd ı nlatmak bak ı m ı ndan zaruri' bulduk. Bk. Hadis musannafatı n ı n mebdei ve Ma'mer b. Ra ş id'in Cami'i Türkiyat Mecmuas ı , cild XII, s. 115-134.

2 İ bn Hibbân' ı n K. as- ş igât'ıncla riviıyet edildiğ ine göre, muhaddislerin yan-lış lar ından ve «ducafit» dan ilk olarak korunmak mecburiyeti kar şı s ında tedbir alan Ş ucbat b, al-klaccâc (öl. 160) olmu ş tu. Daha sonla )Ahl onun faaliyetini inki şaf ettirmi ş di (Tahzfb at-tahzfb IV, 345).

38

ş eklinde> 1, bu tedkikin neticeleriyle tamamen z ı d bir hükme vas ı l olduğ u, hadis sahas ı ndaki modern mesaiye hemen hemen her za-man me'haz vazifesi gördü ğ ü için 2 burada üzerinde biraz fazla durmadan geçemiyece ğ iz.

O, ilk tedvin hususundaki haberleri reddettikten sonra ş öyle söylüyor: <... Fakat islâmi edebiyat tarihi bize hadis edebiyatı -

nı n men şeiyle ilgili daha müsbet haberler vermektedir. Bu ha-berleı dahi göreceğ imiz üzere - ikinci as ır literatürünün eriş mi ş olduğu, hakikatte daha sonra vası l olabileceğ i- tekâmülün de-

recesinin tayini hususunda acele ediyorlar. Şöyle ki, Ahmad b.

I-janbarin, `Abdalmalik b. Curayc (61. 150)'i, Sac -ki b.

Abi 'Araba (öl. 156)'yi Iraq'ta mevcild malzemeyi bâblara göre ilk

tasnif eden kimseler olarak gösterdiğ i rivöyet olunuyor. Hemen

hemen bütün müteahhir kaynakları n, alâkalı k ısı mlarında rasla-

yacağı m ız vechile, edebiyat tarihçileri bu haberden, adı geçen

muhaddislerin, hadisin musannaf eserlerinin mebdeini temsil et-tikleri neticesini ç ı karıyorlar. Halbuki 'Ahmad b. Hanbal'in habe-rinin mefhumu bir yanl ış anlayış a dayanıyor. Bu iki muh7ddisin eserlerine sahib bulunmuyoruz. Onları n tarz ve üslübları hakk ı n-

da bir hükme varmay ı mümkün k ı lacak metinlere istinad etmek

mümkün de ğ ildir. Fakat ikinci asıı n bu iki âliminin faaliyetle-

rinin bir hadis musannafı olarak mevzuu bahsedilemiyece ğ i neti-

cesini mümkün k ı lacak iş aretlere sahip bulunuyoruz. Evveki, tim 'Ahi `Arüba ile alâkah olan haberi ele alalı m. <Onun bir

kitabı yoktu; hadisleri ezberlerdi> 3 . işte, 'Ahmad b. Han-

haberinden çzkarı lmak istenen tarihi kayd neticesi üze-rinde haklı olarak ş üpheye dü şüren şey budur. Bu devirde siste-

matik eserlerden bahsedildiğ i takdirde mevzuu bahs olan hadis

musannafatı değ il, devrin anlayışı na göre, hukukun muhtelif fa-sı llarına uygun olarak kaleme alı nm ış kanuni tedvinin ilk dene-mesini te ş kil eden hukuki kitaplard ır. Bu şekilde kaleme al ı nm ış

Muh. Stud. II, 180. 2 Mesela 'Ahmed 'Amln Daha Goldziher'in fikirlerini adeta ter-

cüme edercesine alm ış t ı r. (puha '/-ish'im II, 106-109. Goldziher'in kitab ı nın ha-disle alalcal ı k ı smı n ı frans ı zeaya tercüme eden Leon Bercher, tercümenin önsö-zünde «aradan yarı m astrdan fazla zaman geçtiğ i halde, isleı mi edebiyatla uğ -raşan kimseler için kitab ı n k ıymetinin azalmam ış olduğ unu» söylemektedir.

$ Tazkirat al-I3uff ılz I, 167 ; Tahzib at-tahzib IV, 63.

39

bir kitabın, ele alınan mevzularla akikal ı sünnet malzemesinden bol bol faydalanmamasz mümkün de ğ ildi. Nâdir olmayan bu hu-kuki mahstı ller denemesi «Sunan> diye adlanıyordu. Tarif edil dikl,ri zaman fıkh ın muhtelif maddelerine uygun bir şey anlaşı l-dığı na işaret edilir. İbn 'AbiArisı ba'nz ız eserleri bu cinsten olma-lı dır. Zira İbn ar-Nadim'in bize, bu hususta v&rdiğ i toplu mali-İ mattan ş üphe edilemez. Su halde yukar ıda adi geçen âlimlere, 'Alıı nad b. Hanbal'in atfettiğ i mübe şş irlik bu gibi eserlerden iba-ret olmalzdzr. Bundan başka İbn an Nâdim'in daha eski sunan kitabların ın, meselâ birine iş aret edecek olursak Makhül (öl. 116)'un Kitab as-Sunan fi '1-f ıkhznin zikredildi ğ ini görürüz> 1 .

Bundan sonra Goldziher İ mam Mâlik'in Muwattâ' ı nı mevzuu bahsederek ilk hadis mecmuas ı kabul edilemiyeceğ ini, onun, daha ziyade sünnet ve icmd cihetinden hareket ederek nazar? bir düsturun ihyas ı na çal ış tığı n ı söylüyor 2 . Musannaf hadis ede-biyat ı n ı n mebdeine âid tam bir bilgi sahibi olunmad ığı n ı, daha yukar ıda hat ı rlat ı ldığı vechile müslüman müelliflerin verdi ğ i ha-berlerin pek şüpheli neviden olduğunu iddia ediyor ve ancak bu hususta üçüncü as ı rda, müsned kitaplar ı n, bâblara göre tasnife baş land ığı devre âid müsbet i ş aretler ele geçirilebilece ğ ini ileri sürüyor 3. Daha sonra, musannaf kitaplar ın doğ uş undaki âmille-rin 'a ş bab al-hadis ile 'a â b a r-r a' y'in mücadelesi olduğunu bu mücadelede 'a ş 1.1 âb al- h adis 'in, malzemelerini bâblara göre tasnif etmek mecburiyetinde kald ığı n ı 4, Islânıda ilk musanntaf kitap olarak, Buhârrnin Ş ahiVinin takdir edildiğ ini 5

söylüyor. Böylece, Goldziher, islârhi edebiyatta hadislerin tedvin ve

tasnifi için ileri sürülen mebdeleri ayni gösterdikten sonra, bu kaynaklar ın çok daha mufassal olarak ileri sürdü ğ ü ilk musan-naf kitaplara âid haberlerden yaln ı z birini ve belki de en muh-tasar ı nı ele al ı p mütenak ı z buluyor. Onun ileri sürdüğü tenakuz, 'Atı mad b. Hanbal'in Kitapları ilk tasnif eden kimse İbn Curayc

1 Muh. Stud. II, 211-212. Miiellif burada alâkal ı kaynaklara i şaret ediyor. 2 Ayn. esr. II, 213 - 214. 3 Ayn. esr. II, 232, 4 Ayn. esr. II, 233-234. Onun isbat edilebilmekten çok uzak olan bu fik-

rini 'Atı mad )Amin al ıp kendine malediyor (bk. puha 7-)is/âm II, 108, 5 Muh. Stud. II, 234,

40

150) ile 'İbn 'Abi 'Aruba (öl. 154)'dir> ve <Onun bir kitabı yoktu, lı ddisleri ezberlerdi> ş eklindeki sözleri üzerindedir. İ slami kaynak-lar ı n hadislerin tasnifine dair çok daha eski ve mufassal olarak verdiğ i rivâyetler bir tarafa b ı rak ı lacak olursa, bizzat bu iki ibare-de de bir tenakuz yoktur. Her iki ibareyi birbiri ard ı s ı ra Sdid b. 'Abi `Arüba'n ı n tercüme-i halinde ;.,-.2- 11! »

: •1,1 J3 ş eklinde nakleden Zahabi herhangi bir tenakuz görmemi ş tir. Zira muhaddisler İ bn

İ bn `Arüba hakk ı ndaki ifadesini, mü ş arünileyhin haf ı zas ı n ı n kuvveti manas ına ve hadisleri ezberledi ğ ine hamledi-yordu. Yani hadislerini bizzat yazmam ış t ı . Fakat, daha önce bahsettiğ imiz ş ekilde, devrinde mevcut olan hadis kitaplar ı ndan faydalanarak ve bunlar ın bir k ı sm ı n ı al ı p tasnif etme imkan ı na malikti. Hadis edebiyat ı nda bunun misalleri çoktur. Hattâ hiç hadis yazmad ığı n ı söyleyen İ mam Mülik 2 Muwattâ' ı nda kendin-den evvel mevcut hadis müdevvenat ı ndan faydalanm ış t ı . Mama-fih bu tarz ı n en ayd ı nlat ı c ı misâlini 'Abü cArüba al.klusayn b. Mub. b. Mawdad (210-318) 8 hakk ı nda <yalnız şeyhlerirdn yaz ı lı ha-dislerini tasnif suretiyle terkib ederdi, bundan başka kitab ı yok- tu> ş eklindeki haber 4 te ş kil eder. Ayni zamanda Goldziher, 'Ab-mad b. klanbal'in sözünden hiç kitap sahibi olmad ığı neticesini çı kardığı İ bn 'Abi `Arüba'n ın ve İ bn Curacy'in, İbn an- Nadim taraf ından zikredildiğ i için, yine yukar ı da aldığı m ız parçada, <Kitab as-Sunan fi 'Ll ı qh> sahibi olabileceklerini söylüyor. Onun, ba ş langıçta, sunan ile hadise dair meydana getirilen esefferi ayr ı şeyler kabul edi ş i ve bu bak ı mdan İ mam Mâlik'i de ilk musann ı f tanı may ı p, tasnifi üçüncü as ırda, Bubüri'ye kadar getiri ş ine kar şı itiraz ı biraz ileriye b ı rakarak islami kaynaklar ı n, hadislerin ilk tasnifi hususundaki rivayetinden bahsedece ğ iz.

Bubârrnin genç muas ı r ı Tirmizis (öl. 279), hadisin ilk tasni-fini al-Kutub as -Sitta ad ı verilen hadis mecmuas ı n ı n zuhurundan en aş ağı bir as ı r öteye götürerek ş öyle diyor : <Hadislerin tas-

1 Goldziher de bu haber için ayni kayna ğa i şaret ediyor (bk. Tazkirat al-

4uffk? 1, 167 ve Tahzib at-Tahzib IV, 63, VI, 403-404. 2 Bk. al-Kifdga s. 308. Bu hususta geni ş maltı mat için bk. Tirmizi II,

322 v. dv. 3 Hayat ı için bk. Tazkirat al-I:luffa.ç 304.

' Ibn an-Nadim, al-Fihrist s. 230

41

nifine çalışı p bu hususta rehberlik eden bir çok muhaddis biliyo-ruz. Hişâm b. Hassan (61. 147), `Abdalmalik .b• Abdaraziz b. Curayc (61. 150), &cid b. 'Abi `Areıba (61. 156) ve Mâlik b. 'Anas (61. 179), fiammâd b. Sulama (51. 176), (Abdallâh b. al-Mubârak (61. 181), Yahya b. Zakariyâ b. Abi Zâ'ida (61. 182), Waki` b. al-Carrâh (61. 196), `Abclarrahman b. Mandi (61. 198) ve bir çok ilim ve fail ahli kimseler musannaf eserler meydana getirdi> 1 .

Muş talah al hadis'e dair ilk eseri ortaya koyan Râmahurmuzi (öl. 369) 2, kitab ı n ı n sonuna yerle ş tirmiş olduğ u <al- Musannifân min ruwwat al-fiqh ft '1 2amsâr> adl ı bâbda, bize bu hususta daha geni ş malâmat verip şöyle demektedir: Bilindiğ ine göre hadisleri ilk tasnif edip bâblara ayı ran kimse, Basra'da ar-Rabic b. Subayfz (61. 160), Sacid b. 'Abi `Araba (61. 156), Yemen'de `Abd diye adlanan Hâlid b. Câmil ve Ma`mar b. Raş id (61. 152), Mekke'de İbn Curayc (61. 150) sonra Keıfe'de Sufqân as-Sawri (61. 161), Basra'da Hammâd b. Salama (51. 176) ve yine Mekke'de Sufyân b. `Ugayzina (61. 198), Şam'da b. Muslim (61. 194) ve Rây'de Cad ı. b. `Abdallı amid (51. 182), Horasan ve Marv'de `Abdallâh b. al-Mubarak (61. 181), Wasit'ta Huşaym b. Basir (61. 183) ve bu as ırda Kilfa'de İbn 'Abi Zâ'ida (61. 182) 3 İbn Fudayl (61. 196) 4 ve daha sonra Yemen'de `Abdarrazaq (61. 211) ve Qurra Mûsâ b. Tariqs olmuş tur 6.

Tâlib al-Makki (öl. 386) de hadislerin tasnif devrini mevzuu bahsederek ş öyle söylemektedir : Bu musannaf ki- taplar 120 veya 130 senelerinden sonra ortaya çı km ış tır. İslâm- da ilk musannaf eserlerin İbn Curayc'in hadislere dair kitabı

Tirmizii II, 332 ve $arh at Tirmizi XII, 304-305. 2 Mustalah al-hadis'in tarihçesi Için bk. şarli mul3bat al-fikar s. 4-5 ;

Tadrib ar - ravi s. 9. İ bn Abi Zâ'ida için Hatib Bağdadı' de «K ılfe'de hadisleri ilk tasnif eden

kimsedir demektedir (Tarih Bağ ddd XIV, 118). 4 İ bn Hacar, bunun bir çok musannaf kitaplar ı bulunduğunu söylemektedi ı .

(bk. Ta/Izi') at-tahzib IX, 406). 5 İ bn. Hacar, mü şarinileyhin tercüme-i halinde ş öyle demektedir: Wablara

göre tasnif etmi ş olduğ u Kitalı as - sunan'ini bir cild halinde gördüm. Hadisle-rinde «Ş addasanâ yerine zakara fulânun» diyordu... (Bk. Tahzib at-tahzil, A, 350).

e Râmahurmuzi (sehid Ali Ktb.) 126 b-127 a.

42

ve Mekke'de tefsire dair meydana getirilmi ş baz ı kitapları n ol-

duğ u söyleniyor. Sonra Yemen'de Mdmar b. Râ ş id gerek geliş i

güzel bir şekilde ve gerekse muayym bâblar halinde bulunan sunani topladı Mâlik b. 'Anas, Muwattâ' ını Medine'de, İbn

`Uyayna Kitâb al-Câmi'i, Qur'an ve hadise ait bir çok doğı nı k

malzemeyi toplad ı . Sufyân as Sawri de musannaf ı n ı bu devirde

meydana getirdi°. Görülüyor ki hadis musannafat ı na ait oldukça eski ve yeni

zamanda mühim bir çok rivâyetler vard ı r. Bu musannaf eser-ler hiç bir zaman İ bn Curayc'a ve İ bn 'Abi cArilba'ya inhisar ettirilmi ş değ ildir. Hadisi muhtelif bâblar halinde toplayan bu kitaplar ı n büyük bir k ı sm ı nı n, musann ı flar ı taraf ı ndan kendile-rine verilmi ş muayyen bir isimden mahrum bulunduklar ı anlaşı -lı yor 2. Onlar muhtelif ş ah ı slar taraf ı ndan muhtelif devirlerde, «mu ş annaf », <câmic», <sunan fi'l-f ı qh» gibi ano-nim isimlerden birile adlan ı yordu 8.

Diğ er taraftan kaynaklar bir çok münasebetlerle, a l- K u t u b a s -sit t a devrine tekaddüm eden as ı rda meydana getirilmi ş olan muhtelif musannaf kitaplar ın ad ı n ı muhafaza etmektedir. :bn Hayr al- İş bili (öl. 585)'nin Endülüs'e girmi ş olan kitaplardan, okuyup bize sahih rivâyetlerini verdikleri aras ı nda Mu şannaf İbn

al-Carrâh (öl. 196)4, Câmi `Sufyân as-Sawri (öl. 161) 5, Mu şan-

nâf Hammiid b. Salama (öl. 168) 6, Mu şannaf İbn 'Llyayna (öl. 198) 7, Mu şannaf cAbdarrazzâq b. Hammâm (öl. 211) 8, Mu şannaf

Qdt al-quldb I. 350. 2 SuyütI kendinden evvelki müelliflerin birinden ş unu nakleder İ mam

Mâlik'ten önce kitab ın ı Muzaâtta diye adland ıran olmam ış t ı . Onun devrinde bu

gibi eserler telif edenler ya «Ceı mi» veya «mu ş annal» ve baz ı s ı da «mu 3allaf»

diye adland ı rıyordu (Tanzuir al-hawdlik 1.7) 8 Bu eserlerin bir k ı smı n ı «sunan» maddesinde zikreden Katip Çelebi

an-Nukat al-wafigya adl ı bir kitaptan ş unu naklader ı Sunan İbn Curayc hazım

cAbdalmatik b. cAbdalcaziz (v. 150) ma Sunan li'bn İshaq ğ ayr as-Siyar anad

taqaddamat wa Sunan li'bn Qurra... wa Muş annaf CAbdarrazzaq aş -Ş ancâni

(211) wağ agruhd kaza zakarahu ş dhib an-Nukat al-wafiyya (s. 1108-sunan madd.).

4 Fihrist İbn Hayr e. 126. 5 Ayn. esr. s. 136-137. 6 Ayn. esr. s, 134. 7 Ayn. esr. s. 134. 8 Ayn. esr. s. 126.

43

'Abi Bakr `Abdallâh b. 'Abi Şayba (öl. 235) 1, Mu şannaf Said b. Manş iir (öl. 227) 2 vard ı r.

İ mam Mâlik'in Muwattâ' ı ndan ba ş ka bu musannaf eserlerden bir k ı sm ı bize kadar gelmi ş tir. Mdmar b. Ra ş id'in <Cdınic> i bundan az bir zaman evvel ele geçen iki nüshasiyle oraya ç ı k-mış t ı r 3. `Abdallah b. Wahb b. Muslim al-Qura ş? (125-197)'nin Cdmi'inden bir k ı s ı m müellifin hayat ına çok yak ın bir devrin yaz ı siyle papürüsler üzerine yaz ı lı olarak bulunmu ş tur". Kitab al-ansâb, k. a ş ş umt, k. al hatim, k. as-salam, k. 'aenas Baril 'Isra'il gibi fas ı llar ı ihtiva etmektedir. Ad ı geçen muhaddis İ bn. Wahb, bize kadar gelen Câmf'inden ba şka bir de Muwattâ meydana ge-tirmiş ti 5.

Buharî taraf ından, munker al-hadis tan ı nıp reddolunan Rabic b. Habib al-B ış ri (ölm. 160)'nin 6 hacimli ve bir çok fas ı llar ih-tiva eden Câmii 7 ve `Abdarrazaq b. Hammâm (öl. 211)' ı n hacimli musannafı 8, bir kaç nüshasiyle bize kadar intikal et. miş olan Mu şannaf `Abdallah b. 'A bt Ş ayba (öl. 235) 9 bunlar ın aras ı ndad ır. Bütün bunlardan ba şka İ bn an-Nadim, Fihrist'inde bir çok isimleri muhafaza etmektedir". İ bn an-Nadim'in verdiğ i malâmat, pek büyük bir k ı sm ı kaybolmn ş bulunan bu kitaplar ın muhtevas ı hususunda da bizi ayd ı nlat ı c ı mahiyettedir. Mesela İ bn Curayc 150) için diğer kitab as-sunan'lar gibi onun da kitab at-tandra, şigâm, salât... gibi kısı mları ihtiva eden bir sunan kitabı vardırll demekte ve 'Abâ `Abdarrahmiin Muhammad

Fihrist İbn-ljagr s. 138. 2 Ayn. esr. s. 135. 3 Bk. Türkiyat Mecmuasz Cild XII, s. 115-134.

Bk. Brock. G 2. I, 164, bu nüsha Dar al-Kutub al -Misrigya'da bulunmak-tad ır (Cild. I, s. 13 ilave). David Weil taraf ından L'institut F. A. O. C. (III. IV, 1942) de ne ş rolunmu ş tur.

İ bn cAbdalbarr, s. 5. • Bk. Talı zib at-tahzib III, 241. 7 Brock. G. I, 163, Suppl. I. 259, 691, dört cild halinde Kahire'de 1349 da

bas ı lm ış t ı r. Nüshalar ı için bk. Brock. Suppl. 1. 333, Weisweiler nr. 48. Bu miielliften

bize bir de K. at-tafsir intikal etmi ş tir (Kahire 1,90). 9 Nüshalar ı için bk. Brock. Suppl. 1, 215 ve istanbuldaki , nüshalar ı için bk.

Weisweiller nr. 49. ı o al-Fihrist 225-232. 11 Aya. esr. s. 226.

44

b. `Abdarrübman b. al-Muğ ira (61. d59)'nin Kitab as-sunan° i hak- k ı nda da buna benzer bir mal ılmat vermektedir 2.

Muhtelif bâbl ı bu sunan kitaplar ı n ın yan ında, münferit bâbl ı kitaplar ın da meydana getirildi ğ ini öğ reniyoruz. Münferit ve muayyen bir bâbda toplaman ı n, mufassal sunan kitaplar ı na nis-betle daha kolay olmas ı na, filolojik sahada, muayyen cinslere ait küçük hlgatlerin arap diksiyonerini meydana getirmi ş bulun-mas ı na mukabil, hadis sahas ındaki sistematik faaliyette müte-addit bâbl ı kitaplann zaman bak ı m ı ndan diğ erlerinden geri kal-madığı anlaşı lmakta, gerek hadis tasnifinin ilk asr ında ve gerekse üçüncü asr ı n meş hur musannafat ı zaman ı nda ve müteakip devir-lerde her iki nev'in yan yana ya ş adığı görülmektedir.

Kaynaklarda bu münferit bâbl ı hadis kitaplar ı ve mahiyet-leri hakk ı nda da kâfi bir bilgi bulunmaktad ı r. Ezcümle, Sunan sahibi Ibn Curayc (öl. 150) umumiyetle ba ş kalar ı n ın kitab ı n-dan dinleyicilerine hadis rivâyet etti ğ i halde hac mevsiminde kendi tasnifi <K. al-mandsikı i ç ı kar ı r hadislerini, dinleyicilerine mezkûr kitab ı ndan nakledermi ş a. `Abdallâh b. al-Mubarak (öl. 181) müteaddit bâbl ı musannaf ı ndan ba ş ka, hadisin bir çok mün-ferit bâblar ı nda kitaplar meydana getirmi ş ti 4. Onun, bu münferit bâbl ı kitaplar ı ndan baz ı lar ı bize kadar intikal etmi ş tir 5 .

Butıârf, rdrih'inde ara s ı ra bu gibi münferit bâbl ı kitaplar ı n adlar ın ı zikreder. Umumiyetle bunlar ı , muhaddisler taraf ı ndan çok me şhur olmalar ı na binaen müelliflerini zikre lüzum görme-den <ti Kitâb al-=iymân6 ı , <Kitâb al-atiq> şeklinde mevzuu-bahseder. Kaynaklar ın, isimlerini muhafaza etti ğ i bu kitaplardan 'Asad b. Mûsâ b. İ brahim al- )Umawr (öl. 212)'nin K. az-zuhdii 8

ve nev'inin mühim örneklerinden birini te ş kil eden, Nucaym b.

1 al-Fihrist s. 225. 2 Goldziher'in, bu ikinci as ı r «sunan» kitaplar ı n ı f ık ı htan ibaret addet-

mesi, bugün bir k ı smiyle doğ rudan do ğ ruya temasa geçilebilmesiyle, ö ğ rendi-ğ imiz muhtevalar ı kar şı s ı nda, kendili ğ inden ortadan kalk ı yor. Goldziher'in bu fikri için bk. Mak Stud. II, 212.

3 al-Kifdya s. 258. 4 Tahzib at-tahzib V, 386.

Brock. Suppl. I, 256. 6 al-Teı rib al-kabir II/I, 158.

Agn. esr. II/I" 95, 303. Brock. Suppl. I, 257.

45

klammâd alkjuzdi 228)' nin K. al-fitan'i° gibi, bir kaç ı , bize kadar intikal etmi ş tir. Ayni zamanda kendi çerçevesi dahi-linde bir çok bâblara ayr ı lan bu kitaplar ı n tetkiki, oldukça mü-him bir tekâmül devrini geçirdiklerini gösteriyor.

Zikri geçen musannaf kitaplar ın yan ı nda, üçüncü asr ın ba-şı nda meydana gelen, ayni zamanda kendi dahilinde de bir tas-nife tabi tutulan musnedlerin ortaya konu ş u 2, Zuhri (451 124), Ş u`ba (öl. 160) Sufyan as-Sawri (öl. 161) ve Imam Mâlik (öl. 178) gibi bir çok mütekaddiminin yaz ı lı hadislerinin yine, bu üçüncü as ır muhaddisleri taraf ından musnedler haline getirili ş i 3 hadis edebiyat ı n ın, burada mufassal izah ından vazgeçece ğ imiz ayr ı bir faaliyet safhas ı nı te ş kil ediyordu.

Buraya kadar, kaynaklar ı nı etüd edece ğ imiz, Buhârrnin Câmicrnin hangi ş artlar alt ında ortaya kondu ğunu izah maksa-diyle, hadis edebiyat ı n ı n çizmeğ e çalış tığı m ız seyrinin, ayni ede-biyat ın müteahhir mümessillerinden birine âid olup cidden mühim bir hülâsas ı n ın nakli ile iktifa edelim :

<Peygamberin sünnet ve hadisi sahabe ve tâblinin ilk taba-kası devrinde, câmr adi verilen kitaplarda, iki sebepten dolayı toplanıp tasnif edilmemi ş ti Evvelâ, onlar, iş in baş langı cı nda ha-disleri Qur'an'la karış tırırlar diye yazmaktan nehyolunmu ş lardı . Saniyen, haf ı zoları çok geni ş ti ve zihinleri müsatti. Ço ğu yaz ı yazmas ı n ı bilmiyorlardı . Tâblin devrinin sonlarına doğ ru hadis ve sünnetin tedvini, haberlerin bâblara göre tevzii iş i baş ladı . Art ı k muhtelif ülkelere hadis erbabz yay ı lm ış , havaric, revafız ve kaderi reddedenler ortaya çı km ış tı . Hadisleri ilk toplayıp tasnif edenler arası nda ar-Rabr b. ş ubayh (öl. 160) ve Sdid b. 'Abf `Arizba (öl. 156) zikredilebilir. Her bâbz birbirinden ayr ı olarak tasnif ediyorlardı Nihayet üçüncü tabakaya mensup olanlar ah-kâmz tasnif ettiler. inuim Mâlik, ehl-i Hicaz' ın şayan-ı itimat hadislerini toplamayı gaye edinerek ashabın sözlerini, kiblinin fetvasiyle mezcederek, Mc ı watta'ını tasnif etti. 'Abisı Muhammad `Abdalmalik b. 'Abdal'aziz b. Curayc, (öl. 150) Mekke'de, 'Ab ıl

I Ayn ı yerde zik ı edilen Br. Mus. 9449 nüshas ına, Atıf Ef. Ktb. nr. 602 nüshas ı n ı ilave edelim,

2 Bk. Hadgu's-stı rf s. 13. 3 Bk. Fihrist ibn Hayr 144-149. Bu gibi hadisleri musned kitaplar haline

koymak hususunda an-Nasâ )Pnin büyük bir faaliyet gösterdi ğ i anlaşı lmaktad ı r.

`Amr 'Abdarraiı man b. 'Amr al-Awzaci (51. 157) Dimisq'da, Suf yön as-Sawri (51. 161) Küle'de, Hammâd b. Salama (61. 168) Basra'da musannal kitaplar meydana getirdiler, sonra bunları yeni faaliyette bulunan diğ erleri takip etti. Nihayet üçüncü asrzn eş iğ inde baz ı muhaddisler, hassaten Peygamberin hadislerini di-ğerlerinden ayırmak iş ine teşebbüs ettiler. `11baydallâh b. Musâ'l-cAbst (61. 213) Küfe'de, ve ayr ıca Musaddad b. Masarhad al-Bı sri (öl. 228), 'Anad b. M ılsâ'12 Umavıi (öl. 212), M ı sır'da mukim Ndaym b. ljammâd al-Huzii`f (61. 228) birer musned meydana getirdiler. Bunun üzerine, hemen hemen bütün muhaddisler ha-dislerini musnedlere göre tasnif ettiler Meselâ 'Alımad b. Hanbal (61. 241), './s/Aq b. Râhüya (öl. 238), `Usmân b. .5iiyba (61. 239) ve diğ er bir çokları böyle yapt ılar. Bir kzsm ı , meselâ 'Abâ Bakr. b. Şayba (öl. 235)'nin yaptz ğ z gibi aldıkları musnad hadisleri, ayni zamanda kendi aralarında bâblara affirıyorlardı . Bulı ârf bu musannaf at ı görüp rivâyetlerini aldıktan ve onlarla iyiden iyiye haş ru neşr olduktan sonra, onları tasnif ederken, <sahih> gibi görünen bir çok zayıf malzemeyi de muh-tevi bulundu ğunu mü ş ahede edip ancak şüpheden âzâde olan hadisleri bir araya getirmek arzusunu duydu. Hadisde ve fı k ı hta <)Amir al-mu'minin» diye tan ı nan üstadı 'İslıâq b. Râhâya de onun bu azmini kuvvetlendirdi. Zira bize... (sahil: senetlerle) rivâyet edildiğ ine göre BuOri: 'İslıâq b. Râhilya'nin nezdinde bulunurken, bir defasında bizlere: Peygamber'in sahih sünnetini ihtiva eden muhtasar bir kitap meydana getirseniz, ş eklinde bir arzu izhar etmiş ti. Bu temenni zihnimde yeretti ve al-Câmi

telife baş ladı m'. >

İ bn Hacar, Hadgu's-sdri 4-5 ; Tadı-1h ar-rând s. 24. Suyflti'nin ifadesine göre İ bn klacar'in yukarda iktibas edilen ifadesi, Rarnahurmuzrnin al-Mulı addis-al-fâprı ndaki ve klatib Bakdödrnin al-Câmi [1i)abkârn ar-rdwi. J ve İ bn al-'Astr'in al-uvIrundeki sözlerinin hüliisasmdan ibarettir (bk. Tanwir al-h.atodlik s. 7), İ bn klacar'in bu ifadesini Zurqfini (9-10) da k ısmen iktibas etmi ş tir.

BUIJARI'NIN KAYNAKLAR I

« Al- Kutu b as- sitta> diye adlanan ve daha ziyade Buharrnin al-Cd ınic aş - ş a zih'i taraf ı ndan temsil olunan me şhur hadis musannefatma, yahut zaman ölçüsiyle ifade edilecek olursa üçüncü as ı r ortalar ı na kadar hadis edebiyat ı n ı n seyrinin hülâ-sas ı na çal ış tık. Hadislerin yaz ıyla tesbiti etraf ı nda toplanan rivâyetleri, ve mevcut ihtilafa ra ğ men hadislerin pek erken bir devirde yaz ı lmaya ba ş ladığı n ı , yine oldukça erken bir devirde, kı smen ş ifahi ve k ı smen yaz ı lı gelen dağı n ı k hadislerin kitaplar halinde tedvin edildiğ ini, ve çok geç say ı lmayacak bir devirde, ikinci asr ı n ortalar ı nda, bu toplanm ış olan materyelin muay-yen bâblar halinde tasnife tabi tutma yoluna girildi ğ ini ve git-tikçe geli şen bir tasnif faaliyetinin ortaya ç ı ktığı n ı , üçüncü asr ı n, bu edebiyat ın başı değ il, kemal ço ğı oldağ unu gördük. Ve yine gördük ki, bu edebiyat ın tedvin ve tasnifi ile birlikte, müteakip nesillere intikalinin kanunlar ı meydana gelmi ş tir. Hakikatte yaz ı l ı kaynaklardan naklin etraf ında te ş ekkül eden bu kanunlar, zahirde, tamamiyle islami muhite has bir ş ekilde, birinci as ı rda, zaruri olarak, daha hadislerin tamamiyle ş ifahi yollardan kurtulmad ığı bir devirde ortaya ç ı kan, fakat müteakip as ı rlarda da k ı ymetini kaybetmiyen isnâd müessesesinin bir rüknü gibi görünmü ş tür.

Hadis an'anesinin ya ş ad ığı devrin pek tabii bir ifadesi olarak yaz ı l ı bir kaynaktan, ancak «t ahammul al- ci 1 n ı > ad ı n ı ver-dikleri kanunlar çerçevesi dahilinde almak veya yaz ı lı bir kay-naktan al ı ndığı halde, o kaynağı n sahibinden ş ifahi bir nakl gibi veya ,331, j.**.A.- veya 1,,T Î veya ,.»t; tabirlerini kullan-mak hadis edebiyat ı n ı n yaş ad ığı devrin pek tabii bir ifadesi olduğ u halde, bu an'anenin kayboldu ğ u asr ı m ı zda nisbeten garip ve ayni zamanda biraz da yan ı ltı c ı olmu ş tur. Ad ı geçen devirden bize kadar intikal eden hadis kitaplar ı ndan veya « a 1- K u t u b as - sitta> musannefatzndan herhangi birini alıp her hadisin senedlerindeki vesair tabirleri takip eden isnad ı n

48

altında bir yazı lı kaynak bulundu ğunu düşünmek, iş te bu kaybo-lan an'anenin esas ı n ı te ş kil ediyor. Daha önce misalleri verilip izah ına çal ışı lan bu mesele Buhârrnin al-Câmic aş - şahil.ı 'ine tat-bikinden sonra daha iyi anla şı lacaktır. Fakat sadece Buhâri veya diğ er hadis kitaplar ı nda değ il, islami' edebiyat ı n diğ er bir çok kollar ı nda, bahusus ilk bir kaç as ır zarf ı nda meydana getirilen teliflerine, mesela tarihi ve fiolojik sahada hâkim olan bu üslû-bun zaman zaman yanl ış anla şı lm ış olmas ı n ı n modern etüdlerde doğ urduğu bir çok yanl ış l ı klar vard ı r. Mezkûr yanl ış l ı klara baz ı misâller vermeden evvel Buhârrnin kaynaklar ıyla ilgili bu tet-kikin, <Bulı ârrnin yazı lı kaynakları > diye adland ı r ı l ıp ayni yan-lış anlayış la ba ş lanan bir ara ş tı rman ı n mahsulü olduğ unu söyle-yelim. Biraz daha aç ıkça ifade edilecek olursa, ilk önce Bulı ü-ri'de baz ı yaz ı lı kaynaklar ı n izleri aranma ğ a çal ışı l ı rken, kitab ı -n ın ba ş tan a ş ağı yaz ı l ı müdevvenattan yap ı lmış bir müntehap olduğu görülmüş tür.

Hadislerin bir k ı sm ı nı n daha birinci as ı rda yaz ı l ı vesikalara dayand ığı hususunda selefi Sprenger'in etüdünü devam ettirmi ş olan Goldziher, hadis edebiyat ı ndaki derin vukufuna rağmen, nas ı l olmu şsa, muhaddislerin üslübunun bugün bizim için yan ı l-tıcı olan taraf ı ndan kendini kurtaramam ış t ı r. Bu yakaya kitab ı nda s ık s ı k raslayabiliyoruz. Burada onun vaz ı h bir iki ifadesini nakledelim : Hadislerin aranmas ı (talab al-hadis) bahsinde ş öyle diyor :

<Hukuki kanun musennef at ı (Kutub-u sitte'yi kasdediyor), musannzflar ı tarafından intihap olunmuş , tenkide ve bir metoda tâbi tutularak daha önce mevcut bir edebiyattan seçilmiş hadis müdevvenat ı değ ildirler. Müellifleri tarafından k ıymetli olduk-larzna, kendilerine has ölçülere göre hükmolunup seçilen ha-disler ve binlerce hike ıng sözler, bizzat bu müellifler taraf ından uzun seyahatler neticesinde toplanm ış tzr. Bulıârf, islâm ülemi-nin her tarafında bin kadar şeyh ile temasa gelmi ş ti °. Müte-akiben bunların ve râvilerinin szhhatini tahkike ve iyiyi kötüden tefrike mecbur kalm ış tı . Hadis edebiyatının bu kabil diğe mu-

Buhâri'nin bin ş eyhle temasa gelme meselesini de ilerde münaka şa edece-ğ iz, hakikatte Buhüri-nin, Ş af.ı iiı 'inde doğ rudan doğ ruya kendilerinden hadis nak-lettiğ i son râvilerin say ıs ı mezkür adedin dörtte biri kadard ı r.

49

sennefat ı nı ortaya koyan diğer otoriteleri için de bu, ayniyle vâki idil.

Goldziher, Muslim'in .531:dlyinden de bahsederken ş öyle söy-lüyor : <Bu hadis mecmuasz da İslam âleminde adiyle me ş -hur olmu ş tur, ş ayet biz Buhfirrninkiyle ayni szhhatte olup yaln ı z diğ er ş ifahi kaynaklardan gelen bu kitabı mukayese edecek olur-sak şekil bak ı m ından diğer bir fark ile karşzlaşnaz 2 .»

Goldziher'in fikirlerine hemen hemen istisnas ı z bir ş ekilde tâbi olan 'Alı mad 'Amin de 2 Dulyâ'/-'is/ânI adl ı eserinde, Buhâri ve diğ er muhaddislerin kitaplar ı n ı n kaynaklar ı hususunda ayr ı bir ş ey dü ş ünmemektir. Ona göre de, Buhâri on alt ı sene müddet ile bütün İ slam âlemini dolaş mış yüzlerce muhaddisi ziyaret etmi ş ve hadislerini bir bir zaptetmi ş , bunlardan kitab ı n ı meydana getirmi ş tir

1 Muh Stud. II, 180.

2 Muh. Stud, II, 214, Goldziher'in bu anlay ışı na kitab ı n ı n hemen her yerinde

raslamak mümkündür, mesela II. 196 not 5 te Goldziher Muslim'in Mawattâ'dan

ald ığı bir hadis hakk ı nda, Muslim'in İ mam Mâlik'ten, ravilerinden birisi vas ı ta-

siyle bir hadis nakletti ğ ini, İ mam Mâlik'in bu hadisi Mnvattâ'da da rivayet

ettiğ ini söyler. Yani Goldziher, Muslim'in bu hadisi di ğ er yüzlerce hadis gibi

Muwattâ'dan aldığı meselesini farketmemi ş gibi görünüyor. Goldziher di ğ er bir

yerde, bilmünasebe )Ab ıl Davild hakk ı nda <, Yaz ı l ı notlardan sı k s ı k Sunan'i

için bir kaynak olarak faydalanan... (Muh. Stad. 2/198)» ifadesini kullanmak ile

de ayni anlay ışı göstermitir. O Lun ı nla, Sunan )Abi Deı vüd'da zaman zaman

yaz ı l ı kaynaklardan al ı ndığı n ı sarih olarak gösteren rivayetleri kasdediyor. Ayni

mülöbazaya Schacht'in islam hukukunun men ş eine tahsis etmi ş oldu ğ u eserinde

de raslamak mümkündür, İ mam Ş afici'nin

ş eklindeki ibaresini görünce, «Imâm Ş Cı ficr nin, rivayetlerinin hepsini ş ahsf bir

kaynaktan almadığı n ı , yaz ı l ı bir rivâyete de zaman zaman müracaat ettiğ ini»

söylüyor. (The Origins of Muhammadan Jurisprudence s. 38, Ş afici'nin sözü için

bk. Ihtilâf al-hadis VII, 359). Böylece Schacht, râviler silsilesiyle gelen haber-

lerin ancak bir kitaba delâlet etti ğ i takdirde yaz ı l ı bir kaynaktan geldi ğ ini ifade

etmek istiyor.

Ilâhiyat Fakültesi Mecmuas ı (sene 1926, c. IV, s. 132-210)' ı nda «Dini ve

gayri dini rivayetler» ad ı yla yaz ı lan bir makalede de, Buhari"nin, isnadlar ı n ı ravilerin haf ı zalar ı ndan ald ığı , binnetice bunlar ı n doğ ruluğ unun ş üpheli olduğ u ş ek-

linde bir mülühaza mevcuttur (Bk. ayni cild s. 196, s. 4-7),

3 Krş . Muh. Stud. Il, 180 ile Dulı d'/-'islam II, 106-109).

4 Duhdl-'islam II, 108-111.

50

Bu anlay ışı n tesiri sadece hadis sahas ı na münhas ı r kalm ı yor. Telifinde riva1 yollardan faydalan ı lan bütün eserlerin kaynak-lariyle olan münasebetleri hususunda yanl ış neticelere götürüyor. Burada mezkûr anlay ışı n bir çok modern etüdlerdeki izlerinden bir bir bahsetmeyip 1, iki sene kadar evvel Fransa'da ç ı kan bir esere i ş aret edece ğ im. Mevzuu Basra muhiti ve Cah ı z'in formas-yonundan ibaret olup müellifinin büyük bir gayret sarfetti ğ ini gösteren bu etüdün, böyle bir anlay ış yüzünden hemen hemen her fasl ı nda yanl ış neticelere götürdü ğ ü görülmektedir. Basra muhitini incelerken, yaz ı l ı mahsullerinde, islami rivayetin kendi-ne has ifadesini gören müellif, bunlar ı n kaynaklar ı nı n sadece ş ifahi olduğ unu anl ıyor. Mesela' bu devirdeki Qur'ân tefsiri faaliyetinden bahsederken ş öhretlerini öğ rendiğ i alimlerin bile Qur'ân' ı ş ifahi rivayetler vas ı tasiyle tef sir ettiklerini bu halin Taban (öl. 310) zaman ı na kadar böyle oldu ğunu, daha önce mevcut yaz ı l ı kaynaklardan istifade mümkün oldu ğ u halde, hala üstaddan tilmize intikal suretiyle gelen ş ifahi haberlerden, diğ er bir çok müfessirler gibi faydaland ığı nı zannediyor 2. Fakat bil-gilerini kitaplarda yaz ı yla tesbit ettiklerini tahmin etti ğ i I-II. as ı r Basra alimlerinden müteakip as ırlarda meydana gelen eserlere intikal ede ıı rivayetlerin, tilmizleri taraf ı ndan al ı n ı p ş ifahi ola-rak nakledildiğ ini ve böylece müteakip as ı rlara kadar ş ifahi ş e-kilde intikal etti ğ ini anl ı yor. Binnetice, etüdiyle me ş gul olduğ u Câbl? ı n da eserlerindeki bu gibi rivayetlerin ş ifahi olarak al ı nd ı -ğı n ı ve bunlar ın kendisi için kabulünün imkans ı z olduğ unu söy-lüyor 3 . Tabiatiyle, Câbl?' ı n eserlerinde geçen hadislerin de kay-nağı nı mevzuu-bahsederken hep bu anlay ış yüzünden çok garip ş eyler söylüyor 4 .

Bu gibi yanl ış lı klara «isldm tarihinin kaynaklara arası nda hadisin ehem-migeti» adl ı bir yaz ıda tafsilâtiyle i şaret etmek istiyoruz.

2 Charles Pellat, Le milieu basrien et la .formation de Caluz s. 82.

3 Ayn. esr. s. 83.

4 Bunlar ı n aras ında daha çok garip mülâhazalar var, müteahhir müellifle-

rin, CLib ız' ın kitaplar ındaki hadislerin râvilerini tesbite çal ış m ış olmalar ı ndan

onun bu hadisleri ş ifahi olarak ald ığı ve ş ifahl olarak da kendi hesab ına rivayet

ettiğ i manâs ına hamlettikleri neticesini ç ıkarm ış olmas ı da var. (Ayn. esr. s.

91-92).

51

Tenkidini gaye edinmi ş olmadığı m ı z mezkür kitab ın, hemen hemen her fasl ında bu gibi yanl ış l ı klar ı ihtiva ettiğ ini bir tarafa bı rakarak islami" edebiyattaki neticeleri üzerinde duracak olur-sak, mesela otuz cildlik Tabanl ı' tefsirinin » v e « » ta-birlerine bakarak, verdi ğ i bütün malümat ı n ş ifahi yollardan gel-diğ ini kabul etmenin hem müellifin hem de eserin bizim için kıymetini azaltaca ğı n ı tabii' olarak dü şüneceğ iz. Yaz ı lı kaynak-lar ı n sahih rivayet yoliyle müellifine kadar geldi ğ ini ve bu ki-taplar ın rivayet hakk ı n ı ald ığı n ı ifade edebilmek için kulland ığı tabirleri ş ifahi nakle harnledersek, yaz ı l ı kaynaklara hiç k ı ymet vermediğ ini, ş ifahi rivayetleri bunlara tercih etti ğ ini ortaya koy-muş oluruz. Halbuki hadis ve ahbara dair kaynaklardan bu şartlarda, al ışı ş öyle dursun onun filolojik eserlerden bile <I,ud-distu> (= ) tabiriyle naklettiğ ini, B u h ar Unin ta'likleri bahsinde görece ğ iz. Bu anlay ışı n mesela' al- )A ğâni için de çok tehlikeli olduğ unu görmek kabildir. Bilfarz, 'Abül-Farac

«haddasaı iı veya <abbarcniı tabirlerini takiben râviler silsilesiyle, 'Abu `Ubayda, ibn al- )Acrabi, al•Mada'inis gibi bir çok müelliilerden, eserleri dururken ş ifahi yollarla ald ığı n ı düş ünmek çok gariptir. Gerek mezke ı r kitap ve gerekse mensup oldu ğ u edebiyat çok ş ey kaydeden

* *

Sunan ve tefsire dair eserleri bulunan ' İ slıaq b. Ra-haya. (öl. 238)°, devrinde ş ahit oldu ğu muazzam musannafat karşı s ında, aralar ında Butrarl'nin de bulundu ğu tilmizlerine, bir gün Peygamberin <sunen» ini cemeden muhtasar bir kitap meydana getirmelerinin çok iyi ol2ca ğı n ı söylemi ş , bundan mülhem olan Bulı cid, Şahih'ini meydana getirmeğe baş lamış tı 2. Rivayet edil-

!bn an-Nad ı m, al-Fihrist s. 225 2 An-Nawawl ,,Sarp al-Buhfiri 7 a, 3Abul-Walid al-Bac ı bunu al-Hakim

an-Nisabarrnin Tdrilyinden biraz farkl ı bir şekilde. rivayet etmektedir rrnin, «lshâq b. İ brahim (b. RahayaY nin kap ı s ı önun'de bulunuyordum. Arkada-ları m ı n, sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir ctirni meydana getirilse de Peygamberin sünnet ve had ı slerini ökrenebilsek, dediklerini duydum, bu kitab ı meydana getirmeke ba ş lad ı m" dediğ ini naklederler (al-Bac ı , al-Carh wa't-tacctil 9 a).

52

dikine göre on alt ı senede ikmal edip ı al—Cami a ş -sahi/3 at-muhta şar men )umiir Rastı lillâh ş allallâhu calayhi wa sallam diye adland ı rd ığı kitab ı kendinden bir as ır kadar sonra İ slam âle-minde Qur'ân'dan sonra en çok itibar edilecek bir mertebeye yükselmi ş ti 3 .

Buhârrnin, Şahily'ini, kendinden evvelki musannaf ve gayr-i musannaf hadis müdevvenat ından, hattâ biraz da uzak sahalardan nas ı l intihap etti ğ inin izah' ayni edebiyat ı n bize saklamakta bu-lunduğ u bilginin ışığı alt ı nda pek güç olmayacakt ı r. Bunun için, usul-i hadis kitaplar ı nın <tahammul al-Cilm» ad ı alt ında verdiğ i malûmattan ve bu malâmat ı n Buharrnin hadislerine tat-bikinden, hadislerin serdinde Buhârrnin ş eyhleriyle münasebet-lerini gösteren ifadelerinden, kitab ı n ın etraf ında teş ekkül eden literatürün muhafaza etti ğ i bilgiden ve kaynak olarak kulland ığı eserlerin bugüne kadar intikal edenlerile mukayesesinden fayda-lanacağı z.

Buhârrnin aş - şahfh'i, muhtevas ı bakı mı ndan umumi- yetle- iki k ı sı mdan te ş ekkül eder. Bunlardan biri, i s n â d bak ı m ın-dan muhtelif dereceler ifade eden hadisler, di ğ eri hadis edebiyat ı-n ı n hassaten Buhâri için kulland ığı tâbiriyle = t a r âcim> den iba-rettir 4 . Buhârl, kitab ı n ı n bu ikinci hususiyetiyle hadis musannı flar ı n-dan bariz bir şekilde ayr ı l ır. Bâblar ı n isimleri ve muhtevalar ı nın bir nevi hulâsas ı mahiyetinde olan tariflerden ibaret bulunan bu kı s ı m, kitab ında mühim bir yer i ş gal etmekte,dir 5. Buhârrye bir hadis musann ı fı ndan ziyade bir f akih üslübu veren bu k ı sı m-lar° bir bak ı mdan kitab ın ı n meziyetini bir bak ı mdan da zay ı f taraf ı n ı te şkil eder. Onun bu hususiyeti baz ı muhaddisleri tercihe sevketmi ş tir 7. Bir meziyet olarak kabul edenler, say ı s ı üç bin dört yüzü geçen bâblar ı n 8 isimleriyle ihtiva ettiğ i hadisleriiı münasebetlerini bulmak hususunda, büyük bir gayretin mahsulü

aI-Kalabazi şı zytih al-B ıdikri 2 b, 2 an-Nawawl, Şarh al-BulOrf 6 a — 6 b. 3 Qastallâni I, 28. 4 Bu ist ı lah hakk ında mufassal mal ılmat için bk. Hadyu's-sâri 11-12. 5 'Abu'l-Walid Buhâti'nin bu halini tenkid eder mufassal mabl-

mat al-Mutazodrf cala taracim al-Bulı etri'de bulunmaktad ır 3 b. 5 al-Mutaweı rt calet tardcim al-Buliüri 3 a. 7 İbn aş -Salah s. 14, al-c İ râql, at-Taqgid zua'1-'ided.1 s. 14.

8 Qastallâni I, 27.

53

olan ayr ı bir literatür meydana getirmi ş lerdir I Ekserisi kaybolan mezkür eserlerin, bu etüd esnas ı nda ele geçirilen mühim bir ör- neğ inde' müelliflerinin katland ı klar ı zahmet, fakat «b âbla r» ile

arâci m> aras ı nda çok zaman irtibat bulmaktan mahrum kal-d ı klar ı vuzuh ile görülüyor. Yine bu kitabda, « L:4 L5,t..,i1 »

yani Buhdrr ızin f ı kh ı , kitab ı nın bdbları arası nda saklıdı r, ş eklin- deki hükmün de bir münaka ş a mevzuu olduğ u, ezcümle

'hadis senetlerindeki râviler hakk ı nda < C a r ly ve < t a` d i I> edi-ci bir eser meydana getiren 'Abu'l-Walid al-Büci (öl. 470)' nin, b â b ve t a r â c i m aras ı nda böyle bir irtibat ı kurmak hususunda lüzumsuz tevil ve tekellüfü gaye edinen kimselere 3 kar şı tariz ve tenkitleri gizlenmemektedir 4 .

Buharrnin .S'alı iiı 'inin büyük bir k ı sm ı nı te ş kil eden, bazan kendisi için eri ş ilmez bir meziyyet bazan da tenkit vesilesi olan ve <t a r âcim» ad ı verilen bu k ı s ı mlarda, hey'et-i umumiyesi itibariyle, bazan ,< L1,1» ve bazan J3» tâbirini takip elen muhtelif cümlelerden, bazan kaili zikrolunmamakla zahiren Bu-hârrninmi ş gibi görünen bir çok fikirler vard ı r. Bâblar ı n ı n ara-s ı na yay ı lan bu gibi fikirler kitab ı n ı n hemen hemen her taraf ı nda bol bol bulunmakta ise de en kesif bir ş ekilde <at-Taf sir> k ı sm ı nda göze çarpmaktad ı r. Kitab ı n muhtelif yerlerinden misal-ler vermekle beraber daha ziyade, ilerde, ad ı geçen fas ı ldakiler üzerinde durulacakt ı r.

Muhtevas ı bak ı m ından gösterdi ğ i baz ı ayr ı l ı klar müstesna, Buhârrnin ayni as ı rda meydana gelen di ğ er me ş hur ha-dis musannefat ı gibi, islâmi edebiyat ın rivayet müessesesinin hususiyetini bilenlerce pek tabii olarak kendine zaman bak ı m ı n-dan tekaddüm eden di ğ er hadis müdevvenat ı n ı n bir mahsulü olarak kabul edilmi ş tir. Kendilerine < t a ly am mul al- ci l m > in muhtelif nevileri suretiyle intikal etmi ş olan eserlerden, kitapla-

Hadyu's-stiri s. 12. 2 KiMb al-mutawârIcalâ tard)cim al-Buljeı ri ta'lif al-klâf ı z NâsiraddLn, 'AM%

cAbbâs Muh. b. Mansür b. Munayyir Hatib al- İ skandariya. Umuml ktp. nr . 1115.

3 Hadyu's-sarL s. 6. 4 al-Mutawar'i cara tarâcim al-Buhârî 2 b-3 a,

54

r ı n ı n malzemelerini alan müellifler islami edebiyat ı n men ş eine nisbetle oldukça müteahhir devirlere kadar, bizzat kullanmakta olduklar ı « tâbirlerini veya benzerlerini hadis ki-taplar ı nda gördükleri zaman asla ş ifahi rivayete hamletmiyor-lard ı . Onlar bu hadis musennefat ı nın etraf ı nda sonradan meydana

- getirdikleri mütemmim kitaplarda hep ayni esastan yürüyorlard ı . Bu tamamlay ı c ı kitaplardan ş e r h ve m üst e h r e c a t şeklinde bize kadar intikal etmi ş olanlar ın hemen hemen hepsinde, hadis kaynaklar ı na kar şı ayni anlayış tarz ı n ı mü ş ahede etmek mümkün-dür. Buharrnin kaynaklar ı için de, <t aha mm ul al-cil m> in yu-kar ı da hülâsa halinde zikredilen nevilerini hat ırlatt ı ktan sonra ha-dis edebiyat ı nda dolay ı siyle mevzuu-bahsedilen bir kaç misali vereceğ iz. Burada dolay ı siyle kayd ı suret-i mahsusuda kullan ı l-m ış t ır. Zira «al-Kutup as-sitta» nin yaz ı lı kaynaklar ı n mahsulü olu ş u keyfiyeti ve onlardaki rivayet tabirlerinin ş ifahf nakle delâlet etmeyi ş i, üzerinde durulacak bir mesele de ğ ildi. Böylece hadis edebiyat ı nda yaz ı l ı kaynaklar ın tesbiti yerine, hadis müellefat ın ı n, daha ileride görece ğ imiz üzere, ihtiva ettiğ i <r i c â 1> in tayini kaim olmu ş tu. Onlar için kitap sahibi bir < ş eyh> in ad ı , eserini ifade ederdi. Ş erh ve izahiyle meşgul ol-duklar ı bir kitaptaki herhangi bir hadisin kayna ğı na iş aret etmek istedikleri zaman «... tâbirini kullan ı rlard ı . Bu tâbirin yerine « t a h r î c > masdar ı n ın da kaim oldu ğu vakiydi. Bu-rada, Buhari ile Muslim'in eserlerinin mukayesesine dair bir ibareyi, mezkûr tabirleri ihtiva edi ş i bak ı m ı ndan aynen naklede-lim : 3,S1

j". 1k3,51

0%,11 .5 .7 d.11.; 4:1i

(= Buharf, Muslim'den ayr ı olarak <2.c, ş eyhleri aras ı nda itiraza uğ rayanlardan, hadis naklederken ifrata varm ış değ ildir. Bu tip hadislerden `Ikrama'nin İ bn `Abbas'dan toplad ı klar ı müstesna, ba ş tan aş ağı veya ekserisini alm ış olduğ u bir çok nüsha yoktur. Bunun tamamiyle aksine olarak Muslim, mesela Zubayr`in Câbir'den, Suhayl'in babas ından, al-`Ala b. `Abdarrahman' ı n babas ı ndan ve klammad b. Salama'nin Sabit'ten rivayet etmi ş olduklar ı bir çok nüshan ın büyük bir k ısm ı nı

55

alm ış tı r Mezkür tâbiri ihtiva eden enteresan misallerden biri de, Muslim'in Bubarrden ald ığı manas ı na a as » ifadesi 2 te ş kil eder. Bununla al-Câmi Bubarrden hiç hadis nakletmediğ ini bildikleri Muslim'in, hakikatte, ba ş ka raviler gösterdi ğ i halde, hadisleri bazen Suba ı-Filin kitab ından çıkard ığı nı ifade ediyorlard ı . Rivayete göre Bubari, kitab ı n ı alt ı yüz bin hadisden intihap ederek ortaya koymu ş tu. c:41

3 ş eklindeki ifadeden muhaddisler kendi ara-lar ı nda da kulland ı klar ı veçhile, haberlerinin mecmuu alt ı yüz bini bulan hadis kitap ve vesikalar ı n ı n kasdedildiğ ini anl ı yorlard ı . Onlar hadis kitaplar ı nın tabii karakteri diye tan ı dı klar ı bu na- kilden baş ka, <Buhfirrnin, kitabını f ı kki materyelden ve hiken ı f sözlerden de mahrum b ırakmamak için kendi zevk ve anlay ışı na göre kaynaklardan bir çok malümat çı kardığı nı , ve kitab ın ı n bâb-ları arasına münasebetlerini arastırarak dağı ttığı nı ... ilh. kabul ediyorlard ı 4. Muslim, kitab ı n ın, hadis edebiyat ı bak ı m ı ndan bü-yük bir k ıymet ifade eden mukaddimesinde bu <tahrfe> keli-mesini kullanarak 5 yaz ı l ı kaynaklar ı kasdetmi ş ti. Ş arihler bu ta-biri, bir hadisin kaynağı n ı görtermek istedikleri zaman kullan-dı klar ında, bazan kayna ğı n adını aç ı klarlar bazan da bu çok maruf olduğ u veya tayini mümkün olmad ığı için zikretmezlerdi. Bunun zikrinin bariz misallerinden birini, Buharrnin Barâ'a su-resinin tefsirinde senediyle iyrâd ettiğ i bir hadisin ş erhi esnas ında, bu hadisin isnad ına râvilerden biri taraf ından ilave edilen söz hakk ı nda, Ş adh ibn Hacar'in ş u ifadesi teşkil etmektedir Lj 31 » (Bu Sacifq ar-Rawf nin 'Abu 6 < 4:t .a.ZaA

Mas`üd'dan rivayet etti ğ i ve ' İ sbaci b. Rahûya (öl. 238)'nin Mus-nad'inde belirtmi ş olduğu bir sözdür ki, Bulı ari ondan alm ış t ı r.) Fakat umumiyet itibariyle ş arihler eserin ad ın ı zikre her zaman lüzum hissetmezlerdi. Mesela Sufyân'dan rivayet demek, eseri

Tadrib ar-retwi 25-26 2 Ayn. esr. s. 26. 3 Ş uy ılh al-Buljarf li'ş -Ş ağ ifini 3 a. 4 Haclyu' s-skri 5-6.

Muslim 1,3. 6 Bk. Fatia al-Bari VIII, 251.

56

«al-Câmic> den nakletmek demekti'. Ş arihler ondan menkul bir hadisin kayna ğı na i ş aret etmek istedikleri zaman böyle yapar-lard ı . Ş ayet herhangi bir ese ı iyle me ş hur bir muhaddisin o eseri d ışı ndan bir ş ey nakledilmi ş ise buna i ş aret ederlerdi. Mesela cAbdallah b al- ( Adanis için <Sufyan'dan, Câmicinden gayri garip hadisler nakletmi ş tir» denilmektedir 2 .

Kaynaklarda, Bul ı arrnin kitaplarla olan münasebetine aid bir çok malûmat vard ı r. Ezcümle : Muslim'i Bulı arrye tercih edenler, Buharrnin Ş al/idı 'inde baz ı hatalar bulundu ğunu, bunun da <A h 1 a' ş - Ş â m» ı n kitaplar ına itimat etmesinden ileri geldi ğ ini söylemi ş lerdi 3 .

Buharrnin kâtibi olan 'Abû 'Abdallah' ı n Firabr'da, üstad ı n ı , ş alytlYin k. at-tafsir k ı sm ı n ı tasnif ettiğ i bir sı rada (kitaplardan) hadisler ç ı karmakla çok yoruldu ğunu görünce : <Ey 'Aba `Abdallah kendimi idrak etti ğ im gündenberi hiç bir ş eyi bilmeden ileri sür-medim, dediğ ini hat ı rl ı yorum, bugünkü bitkinliğ in ne ? diye sor-duğ unu, Buharrnin de : — Ne olur ne olmaz, ba şı m ıza bir fela-ket gelmeden ş u bo ş luğ u doldurmağa çal ış t ı m, diye cevap ver-diğ ini naklederler 4 .

Bizzat Buharrnin kendi „Saiı ilı 'inde ş eyhlerinin kitaplar ı na ait ayd ı nlat ı c ı malûmat vard ı r. Mesela, Muslim b. ' İ brahim vas ı ta-siyle `Abdallah b. al-Mubarak (öl. 181)' den nakletti ğ i bir ha-disin sonunda ş öyle demektedir : j

j 1.11 u. I Ş arih İ bn Hacar bunun ş erhinde < İ bn al-Mubarak hadislerini Horasan'da tasnif etmi ş ve orada tilmiz-lerine okumu ş sonra da kitaplar ı n ı , ailesi efrad ı taşı mak üzere

Fath al-bârf VIII, 140.

2 QI• • • .AU-bı :c- ,Si) -6j) Tahztb at-tahzib VI, 70 ; Hadyds-

sârf s. 481.

3 J . JJA "Jv -t; ) .3 .3 e • L- ••

• tr.§ Tarih Bağ dâd XIII, 102.

Ayrı . esr. II, 14. Ayni râvl"nin rivayetine göre BuhârI geceleri on be ş ilâ yirmi ş er defa kalk ı p, eserlerden hadisler ç ı kar ı p üzerlerine mürekkeple muh-

telif i ş aretle vazedermi ş (Ayni esr. II, 13).

5 Buhar-L III, 130.

57

ondan alm ış t ı , İbn al-Mubarak seyahatlerinde, kitaplar ı nda baz ı bulunmayanlar ı da haf ızas ı ndan, rivayet etmi ş ti' demektedir.

Bulı ari, ,..Salı tbsnin bir yerinde ş eyhi Musaddad b. Musarhad (öl. 228)'i medhederek, bir arkada şı nın ona çok itimad etti ğ ini ve kitaplar ı n ı n kendi yan ı nda bulunmasiyle Musaddad' ı n yan ı nda bulunmas ı aras ı nda bir fark görmedi ğ ini nakleder 2 . Böylece, bize hadis kitaplar ı n ın o devirdeki ra ğbetine ve diğer taraftan maruz bulunduğ u tehlikeye de dolay ı siyle i ş aret eder.

Bulı arVnin alm ış olduğ u hadislerin, ş eyhlerinin kitaplar ı ndaki hususiyetlerini hiç değ iş tirmeden naklettiğ ini gösterdiğ i yerlerde de, kaynaklariyle olan mânasebetleri zaman zaman bariz ş ekilde görülür. Mesela ( j„, jıc- ) senediyle irad etmi ş olduğu bir hadiste a bir kelimenin yerini bo ş b ı rakm ış ve akabinde de (L„..1- : demekle ş eyhlerinin kitaplar ı ndan ne kadar titizlikle nakletti ğ ini göstermi ş tir. Yaln ı z notun Bulı arrnin ş eyhi -Amr b. 'Abbas (öl. 235)' ı n m ı yoksa şeyhi Mutıammad b. Cacfar 194)'in mi kitab ı nda bulunduğ u-nu tahmin mümkün değ ildir. Zira 'Amr'in bunu rivayet ettiğ i kitaba not olarak ilave etmiş bulunmas ı da mümkündür 4.

Diğ er muhaddisler gibi Bulıarf'nin de, ,Y2Iyillindeki ( ( <ra> ) ve ( ) ( ) laf ızlariyk alm ış olduğu hadislerin

143a-i Jl w 1„- ‘7 1 Fath al-bürf V, 76. Ş arih böyle ( lt:..

bir mallimat verdikten sonra, İ bn al-Mubârak'in Horasan'daki kitaplar ı nda mezkür

hadisini bulunmamas ıyla bunlar ı Horasan'da imla etmi ş olmamas ı laz ım gelmez, di-

yerek Bubari'yi, mülühazas ından dolay ı tenkit etmi ş tir. 4'Ş i A ruh .ıA

0,0 J .43., r wt.,.• II c_re

2 .__ If y ta J1; ,)!< : Ji

j ,1 Ly. 1

Bubari II, 145. Kaynaklarda bulunan bir çok ( ınalümat o devirde telif edilen kitaplar ı n bazen gizli tutuldu ğ unu, muhtevalarm ı n

intihal tehlikesine maruz bulundu ğ unu göstermektedir. Mesela, s ı hhat ı ş üpheli ol-

makla beraber, Bul ıari'nin, ş eyhi 1 Ali b. al-Madini (51. 234) nin K. al-cildrini, birgün

evinde bulunmay ışı n ı fırsat bilerek o ğ lundan iaretten ald ığı n ı ve hemen o gün is-

tinsah ettirdi ğ ini ve kitab ı iade etti ğ ini naklederler (Tahzfb at-tahzib IX, 54-55

Bu haber, İ bn Hacar taraf ından s ı hhati şüpheli bulunarak reddedilmi ş olmas ına rağmen, devrinin bir âdetine i ş aret etmekten geri kalmamaktad ı r.

3 Buhari VIII, 6. 4 Hadisin ş erhi için bk. Fail:L al-beırf X, 351.

58

ş ifahi nakli değ il, yaz ı l ı kaynaklar ı ifade ettiğ ini gösterebilmek hususunda yukar ıki misallerle iktifa edilecektir. Esasen böyle bir gayret muhaddislerin ve hadis ş arihlerinin çok iyi bildi ğ i bir ş eyi tekrarlam ış olmaktan ibarettir. Mesela Buharrnin <haddasa-ni» lâfziyle Muhammad nam ı ndaki ş eyhinden nakletti ğ i bir hadi. sin ş erhinde Ş arih İ bn . Hacar: <`Abû 'Ali al Ğ assani o (Muham-mad) az- Zuhlrdir. Mezkûr hâdisin Zuhrrnin `İ/â/ bulunmas ı da bunu teyid eder... Buhar ı' çok zaman ondan fay-dalan ı r ve nisbetinin tasrihini ihmal eder> i demektedir. Hadis ş arihlerinin en müteahhir kaynaklar ından biri say ı lan az-Zurqâni (öl. 1122) hadis musannafat ı ndaki senedlerde ad ı geçen Mâlik'in Muwattâ yerine kaim olduğ unu 'Ahmad,13. Hanbal'in, Musnad in-de, Muwattcrdan, ibn Mandi ; Buharrnin, at.Tanaysi ; Muslim'in Yahya b. Yahya ; 'AVİ Dawûd'un al-Qacnabi ve an-Nasa'rnin Qutayba b. Sacid rivayetiyle ald ı klar ı n ı biliyordu 2 . Esasen Butı a-rrnin kendinden evvelki kaynaklarla münasebetinin en bariz bir misali olmak üzere, Muwattâ'dan ald ı klar ı n ı bir arada toplu olarak bu etüde ekleyece ğ iz. Bundan tek maksad ı m ı z Buharrnin Muwattâ-dan aldığı n ı isbat etmek değ il, fakat kitab ı nı n tertibinde, kendisin-den evvelki kaynaklardan hadisleri al ı rken bunlar ın bablanna ne kadar tabi kald ığı n ı da göstermek hususunda faydalanaca ğı z. Zira Bubarrnin, Şaii ıyini kendinden evvel mevcut bir yaz ı l ı edebiyat-tan ç ı kardığı hususunda, islami edebiyat ı n en küçük bir ş üphe-den uzak bilgisinin yan ı nda, şüpheden âzade olmayan veya mü-naka ş a mevzuu olan, kitab ı n ı n bablann ı n tanziminde, di ğ er bir deyiş le kitab ı n ı n muhtevas ı n ı işleyiş inde ş eyhlerinin eserlerinin taksim ve tertibine tabi olup olmay ışı meselesi vard ı r. Ve bununla alakal ı , fakat Buhârrnin kaynaklar ı bak ı m ı ndan çok mühim olan, çok münaka ş a edilmiş ve muhtelif cevaplar verilmi ş olmas ı na

L'11..z Î jA:ıi I (..) ft,b j=1J)) ( Fatly al-bari VIII, 259.

2 O daha evvelki müelliflerden nakletti ğ i bu fikrin sonuna kendi fikirlerini de ilave etmi ş , bu hükmün umuml bir ş ey ifade etti ğ ini, esas ı nda mezkür musan-n ı flar ı n, Muwatra'a diğer rivayetlerinden de icab ında faydaland ıklarm ı biliyordu (bk. az-Zurqâni I, 330). Ş arihler Bulı ari'nin ş alı flı 'inde Mu ıvatta'dan miicerred olarak değ il İ mam Malik'in, hadislerin isnad ında ileri sürmü ş olduğ u ş üpheleri de ald ığı n ı biliyorlard ı (bk. al-Muwatta, as- Ş aybani rivayeti, s. 12 ; Buhâri VI, 31 ; az-Zurcian£ I, 320.

59

rağmen tam bir ş ekilde halledilmemi ş , hattâ görece ğ imiz vechile tezatlarla dolu kalan, Buharrnin, hadis naklinin maruf elfaz ını istimal etmeden Ş alı th'ine ald ı klar ın ın izah' meselesi vard ı r.

Meş hur hadis musannefat ı nda, gerek ch adda san â, ahba-r a n â> ve sair tabirlerle irâd edilen ve gerekse bu lafalar ı n hazfiyle al ı nan merviyat ı n senedlerindeki ş ah ı slar ı n tarifini hedef tutan bir literatür meydana gelmi ş tir ki, Buharl'nin Şalı iiı "nin her bak ı mdan olduğu gibi, bu bak ı mdan da diğ erlerine nisbetle nasibi büyük olmu ş tur. Bu mevzuda, dördüncü as ı rda ad-Dara-qutni (öl. 385) ve al-Kalabazi (öl. 396) taraf ı ndan meydana geti-rilen eserlerden sonra yak ı n as ı rlara kadar bazan müstakil, bazan da diğ er muhaddislerin şeyhleriyle birlikte Buharrnin ş eyhlerinin tesbiti etraf ında bir çok faaliyetler vard ı r °. Bu eserlerde hadis musannefat ı nı n senedlerinin ihtiva etti ğ i bütün râviler ele al ı n ı r. Yahut senetlerin son halkas ı n ı te ş kil eden sahabe 2 veya tâbiinin ve onlar ı takip eden ravilerin 3 veyahut da isnad ı n ilk ve son halkalar ı nın tesbiti esas tutulur. Sonuncular «a t r â f al-hadis> diye adlan ı r 4 . Fakat bunlar ın hiç biri Buhari"nin isnadlar ı ndaki ravilerin sonuncular ı n ı yani musann ıfla temasta bulunanlar ı n ı müs. takil olarak tesbit etmemi ş lerdir. Buna alâka göstermeyi ş lerinin bir sebebi vard ı r. Şöyle ki, bir hadis kitab ı nda, isnad ı n ihtiva ettiğ i raviler ya o muhaddisin kitab ına kaynak vazifesi gören diğ er hadis kitab ı nı n sahibidir, hadisleri kendinden evvelki ş eyh-lerin kitaplar ı ndan toplayarak bir <camiC> meydana getirmi ş tir ; veya onun böyle bir kitab ı yoktur, sadece bir hadis kitab ı n ı n rivayet hakkı n ı alm ış tır ; o kitab ı n mücerret râvisidir ; bu kitap ta ya onun şeyhine âiddir veya ş eyhi de yine bir kitab ı n sadece ravisidir. Demek ki bir hadis musannaf ındaki röviler iki şey ifade ediyor. Ya mücerred olarak bir kaç nesil öteden toplanmış bir hadis kitabının muhtelif halkaland ır ; veyahud bunların so-

Bu tip eserler için bk, Weisveiler s. 128-153 ; Bulı ar1 ile alâkal ı olanları için bk. Brock. Suppl. I, 264.

3 Mesela; ar-Rigâd al-mustattiba fi cumlati man rawâ fi'ş -şalı flı agn man

aş:ş al.zeı ba li )A131 Bakr al-cAmiri (öl. 893) için bk. Meisweiler nr. 107.

3 Meselâ Zikr at-teıbicin wa man baCdahum ~İ man ş at.113at riwaga-

taha man as-siqât'inda Muhammad b. )ismâ'îl li'd-Daraqutni (öl. 385) bk. Weisweiler nr. 92.

4 Bk. Malı . Stad. II, 266 ; Weisweiler s. 67-72.

60

nuncuları , doğ rudan doğ ruya, musann ıfın yan ında bulunan kita-

bı n sahidir. Umumiyet itibariyle, bir musann ı f ın, senetlerini irad ettiğ i bir hadisin, o musann ı f ı n faydaland ığı yaz ı lı kaynağı n ın isnaddaki hangi râviye âid oldu ğ unu sadece o hadise bakmak suretiyle tayin imkans ı zd ı r. Muhakkak ki, bir çok hadis kitapla-r ı n ı n kaybolmad ık' bir devirde ya ş ayan muhaddisler bizden daha çok bilgiye sahip bulunuyordu. Senedlerdeki hangi isimlerin o kitab ı n kayna ğı olduğunu umumiyetle biliyordu. Fakat bu ba-zan onlar için de güç oluyordu. Mesela, Bulı arrnin 4:laddasani Ishaq baddasanâ Rawh baddasanâ Ş ibl an Mucâhid wal-lazina yata-waffawna... calayha. Zu'ima zâlika 'an İ bn 'Abi Nacilp ş eklinde bir k ı sm ı n ı hazfetti ğ imiz uzun bir hadisin sonuna eklenen < zu'ima zalika Can Mucâhid> sözünün sahibini bulmak ravilerin haliyle ve eserleriyle s ı k ı s ı k ı ya bağ lı bir bilgiye mütevakk ı ft ı r. Bunun kaili Buhari gibi Ş ibl veya İ bn 'Abi Nacib da olabilir. Ş ayet kail Bulıari de ğ ilse Mucahid'in fikrini kitab ı na al ı p sonradan buna tenkidini ilave eden ş ah ı s da olabilir. Acaba bu ş ah ı s, haberin senedinde ad ı geçen hangi ravidir ? Bu takdirde Buhari ile Mu-calnd'in aras ı ndaki üç râvinin ş ahsiyetleri ve eserleri hakk ı nda tam bir bilgiye ihtiyaç has ı l olur. Diğ er taraftan Suba ı-1'11in ayni mevzuda rivayet etmi ş olduğ u <atı bar.» ı da göz önünde bulun-durur ve bu gibi haberlerin muhtelif râviler vas ı tasiyle Ş ibl'de birleş tiğ ini görürsek, ayr ı ca bir tefsir sahibi oldu ğ unu tesbit ede-bilirsek sözün kaili olduğu hususunda bir tahminde bulunabili-riz. Filhakika Ş ibl'in tefsirinin bir kaç as ı r tedavülde bulundu-ğunu öğ renebiliyoruz 1. Ayr ı ca muhaddisler aras ında bu kailin tayini mevzuubahs olmu ş Ş ibl'den ibaret bulunduğu neticesine var ı lm ış t ı r 2 .

Muhaddisler bazan rivayet zincirindeki râvilerin isimlerinden faydalanmak suretiyle kaynaklar ı n ı bulabiliyordu. Bu hususta ol-dukça eski bir haber nakledece ğ iz.

Abû Dawüd as-Sicistâni (öl. 275) <`Ali b. al-Mubârak'in yan ında Yahya b. 'Abi Kasir (öl. 129) e 3 âid Kitab ı sama` ve Kitab 'irsal diye iki kitap vard ı . 'Abbas al-(Anbari (öl. 246)'. ye : Kitab al-cirsal'i nas ıl tan ı yacağı z ?» diye sordum : — Wakr-

as-Saclabi al-Kaşf wa'l-bayan I, 4 a.

2 Fath al-bari VIII, 145. 3 Tabi'inden olduğ u kaydedilen bu zat ı n hayat ı için bk. Tahzfb at-tahzib

Xl. 268.

61

in kitab ında senediyle alm ış olduklar ı , Kitdb al-cirsdPi •gösterir. Halk Kitâb as- samd ı yazard ı , cevab ını verdi> demektedir i.

Hadisin tedvin hattâ tasnifine nisbet ile oldukça müteahhir say ılan bir musannı f, mesela Bullal- 1' herhangi bir hadisi bir çok şeyhinin kitab ı nda bulabildiğ i gibi ayr ı ca rivayeti kendisine ra-viler silsilesiyle gelmi ş ve ş eyhlerinden daha önce ya ş am ış diğ er bir muhaddisin de kitab ından alabilirdi. Bulıarrnin kaynakla-r ını n böyle bir zaviyeden ara ş tı r ı lmas ı , onun bu iki tip aras ı nda bir tefrik gözetmedi ğ i neticesini ortaya koyuyor. Herhangi bir kaynaktan menkul bir haberi di ğ er bir kaynakta bulurken sonun-cusuyla iktifa edip birincisine müracaat etmedi ğ i anla şı l ı yor. Me-sela Sufyan as-SawrI (öl. 161)' nin <al-Cami> inde bulunan bir hadisi mühim bir fark ile mütevass ı t iki kaynaktan kitab ı n ı n ayr ı ayr ı bablar ı na ve ayr ı münasebetlerle al ırken bu mühim fark ı n izalesi için hadisin bir evvelki kayna ğı na müracaat etmemi ş tir. Burada misal olarak mevzuubahs edilen hadis <1-1accat al-vadd> da nazil olan me ş hur ayetin, niizul gününün, rivayetlerin birinde cuma olup olmadığı nda izhar edilen şüpheyi diğ er bir yerde Suf-yân'dan ayr ı bir kanal ile rivayet olunup ihtiva etmiyen hadistir. Bubari, kitab ı nın bablar ı m meydana getirirken, mezkür hadisi, ayr ı ayr ı kaynaklardan nakletmi ş , nedense bu aradaki farka i ş aret etmemiş tir 2 .

Bubarrnin muhtelif isnadlarla alm ış olduğ u hadisler için, hangi yaz ı l ı kaynağa müracaat etti ğ ini tayin bu gün bizim için çok güç, , bazan da imkans ız olmakla beraber, onun hadisleri hak-kı nda ş arihlerinin verdiğ i mal'ilmat ile devaml ı temasa gelmenin temin ettiğ i bir nevi tecrübeye dayanarak baz ı tahminlerde bu-lunmak kabildir. Mesela Bubarrde iki veya daha ziyade ravi ta-raf ından ayr ı ayr ı ayni ş ah ı stan rivayet edilen bir hadis görür-sek bu hadisin 13ubarl yan ı nda bulunan yaz ı lı kaynağı n ın o iki ravi değ il, mü ş tereken rivayet ettikleri ş ahs ın kitab ı olduğ una kanaat getirece ğ iz. Buhar?, o eseri en a ş ağı iki râviden dinlemi ş

L5s JS) :

J3 Su)âlât al- )Acurri 15 b,

Tabzib at-tabalb VII, 376. 2 Hadis için bk. Buljdri I, 18, V, 177, VI, 50, Fat1.2 al-bâıl 1,97, VIII, 83, 203.

62

demektir. Mesela, ( ,s-C L:4s. ) ve

( rl ••• j43 ) senediyle rivayet edilmi ş olan hadisin kayna ğı n ın Lay ş 'in kitab ı olduğuna hükmedeceğ iz. Esa-sen Buharrnin bu ( ) ş eklinde müphem b ıraktığı ş ahs ın Layş -in katibi 'Abii Ş ahlı olduğ unu yani sadece kitab ı n ravisi bulun-duğ unu ş arihler göstermi ş lerdir i.

Yukar ı daki ş ekilden ayr ı olmak üzere, Buharrnin Ş ahih'inde bir mevzu etraf ı nda, bir raviden bir kaç hadis rivayet edildi ğ ini, senedlerinin ikinci derecede 'ravilerinin ayr ı ayr ı ş ah ı slardan iba-ret olduklar ı n ı gördüğümüz zaman Buharrnin elinde bulunan ki. tab ı n sonuncu râviye âid oldu ğ una hükmedeceğ iz. Mesela, Kitâb at-tafsir'de ayni mevzuda `Abdallah b. Muhammad al-Musnadrden ard ı ard ı na naklolunan üç rivayete bakarak Buharrnin onun kitab ı ndan ald ığı na hükmedece ğ iz 2 . Misal olarak zikri geçen her iki nakli a ş ağı daki şemalarla gösterebiliriz :

'Umar b. al-Hattâb 'Aba Bakr İ bn 'Abbas İ bn CAbbas I -

cAbdallah b. 'Abbas 'Anar b. İ bn İ bn )Abl Mulayka Mulayka Mulayka

(Ubaydallah b. cAbdallah Sâbit İ bn Curayc lbn Curayc

İ bn ş ibâb

(1441

Haminam lbn `Uyayna

Haccâc

Hibban Yalı ya b.

Lays ı Ma' in ı Yahya b. cAbti )Abdallah b. 'Abdallah b. D.Abdallah b. Mub.

Bukayr Sâlîh Muhammad Muhammad

I Buhar£ Buhârî

I II

Bir kitab ı n muhtelif rivayet zincirlerinde bulunan ravi isim-lerinin tekerrürüyle o kitab ı n kaynaklar ı aras ında bir münasebet bulunduğuna delâlet eden bu münferid misallerden faydalanarak kaynaklar ı n ı n bütünü hakk ı nda daha geni ş bir bilgiyi temin ede-cek bir metoda ihtiyaç has ıl oluyor. Kaynaklar ı araş t ı r ı lan hadis kitab ı n ın veya ayni mahiyette malzemeye sahip di ğer bir eserin,

1 Bulefiri VI, 68, Fatiı al-bâııi VIII, 254. 2 Buhar? VI, 66. Fail> al-barf VIII, 245, 246.

63

müellifi ile temas ifade eden sonuncu râvilerinin hey'eti umumi-yesinin bir arada mülahazas ı bu hususta çok verimli bir netice-ye götürecek gibi görünüyor. Ş öyle ki, kaynaklar ı ara ş tı r ı lmak istenen kitab ın bütün rivayet zincirleri ayr ı ayrı fi ş lenip müellife zaman bak ı m ı ndan en yak ı n isimleri sonuncu râvi olarak ihtiva deden rivayetler bir araya toplanacak, bu suretle elde edilen mü ş -terek sonuncu râvilerden hadisin mebdeine do ğ ru ç ı k ı p diğ er müş terek noktalar aranacakt ı r. Ş ayet iş tirak sadece sonuncu râ-vilerde ise ve müteakip râviler da ğı l ı yorsa sonuncu râvinin, üze-rinde durdu ğ umuz kitab ı n kaynağı n ı n müellifi olduğunu ve ondan sonraki râviler da ğı lı m ı nın da o kitab ı n malzemelerinin muhtelif kaynaklardan al ı nm ış bulunduğ unu ifade eder. Bunun aksine ş ayet râviler ikinci, üçüncü hattâ daha yukar ı kademelerde i ş tirak edi-yorsa, onlar ı müellifin yan ı nda bulunan kayna ğı n rivayet zinci-rini müteakib nesillere ula ş tı ran râviler ve ancak da ğı l ı mdan bir evvelki ismi, bul ınağ a çal ış tığı m ız kaynağı n sahibi olarak dü ş ü-neceğ iz.

Nazara olarak bu metod yani rivayetlerdeki mü ş terek nokta-lardan bir kitab ı n kaynaklar ı n ı elde etme i ş i çok verimli görünü-yor. Fakat tatbikatta bir çok mü ş küllerden hali bulunmuyor. Mesela kaynağı nı araş t ı rdığı m ız kitabda, sonuncu ravi vas ı tasiyle gelen tek bir rivayet bulundu ğu takdirde maddeten ravilerde iş tirak noktas ı aramak imkan ı kalm ı yor demektir. O isim, ara ş -t ı rdığı m ı z kaynaklardan birinin sahibine olduğu kadar kayna ğı n rivayet hakk ı n ı uhdesinde bulunduran bir raviye de delalet edebilir.

Diğ er taraftan yaln ı z sonuncu râvileri mü ş terek olan bir çok rivayetler buldu ğumuz takdirde bu sonuncu ravi, kaynaklar ı n ı ara ş t ı rdığı m ı z kitab ı n müellifine hem kendi kitaplar ı n ı n, hem de üstadlar ı n ın kitaplar ı n ı n rivayetini vermi ş olabilir. Birden fazla üstadm ın kitap rivayetini o müellife vermi ş , o da eserinde hep-sinden faydalanm ış sa rivayet zincirleri haliyle da ğı lı m göstere-cek, bu metottan faydalan ı larak kaynaklar ı hususunda kat'i bir ş ey söylenemiyecektir. Bu gibi hallerde diğ er hadis kitaplar ı na mü-racaat ederek o ravilerin rivayet zincirlerindeki durumlar ına bak-mak, muhaddisler aras ı nda kendisine bir müellif olarak m ı , yoksa kitap râvisi olarak m ı itibar edildiğ ini ara ş t ı rmak zarureti has ı l olur. Bu da me şhur hadis kitaplar ı üzerinde ayni ameliyenin ya-pılmas ına ve ileride 1 numaral ı lahikada izah edileceğ i veçhi-

64

le râviler indeksinin yap ı lmas ı na bağ l ı kalacakt ı r. Gerek Islami' edebiyat ın, büyük bir k ı sm ı kaybolmu ş kaynaklar ı n ı n izlerinin tes-biti ve gerekse hadisin ve islam tarihinin modern çal ış malar ı nda rivayet zincirlerindeki isimlerin sonradan uydurulmu ş kronolojik halkalar oldu ğ u ş eklinde pek müteammim yanl ış bir fikrin 1 gide-rilmesi için zaruddir.

K ı saca izah ı na çal ış tığı m ı z deneme Bubarrnin kaynaklar ı nı araş t ı rma i ş ine tatbik edilince onun, kitab ı n ı geniş bir literatür-den meydana getirdiğ i, bu yüzden ravilerinin pek geni ş bir dağı l ı m gösterdi ğ i neticesini ortaya koymu ş tur. Son râvilerin mü ş terek mülahazas ı esas ı na dayanan bu denemeye göre kaynak-lar ı n ı n büyük bir k ı sm ı bariz ş ekilde ortaya ç ı kmakla beraber diğ er bir k ı sm ı halen diğ er hadis kitaplar ına ayni ameliyenin tatbi-kine bağ l ı kalmaktad ı r. <1> numaral ı L â Ilik ada Bubari'nin bütün ş eyhleriyle olan münasebetleri yani onlardan ne kadar ha-dis aldığı ve ş eyhlerinden sonra rivâyetlerin da ğı l ı m ı gösteri-lecektir. Orada mü ş ahade edileceğ i üzere, vazolunan ş emalar Butı arrnin kaynaklar ı n ın bir k ı sm ına dair bize vaz ıh bir bilgi verememektedir. Diğ er hadis kitaplar ı n ı n da kaynaklar ı ayni ş e-kilde tesbit edilmeden bunlar hakk ı nda ş imdilik kat'i bir ş ey söylenemiyecektir.

Burada iki ayr ı hadis kitab ı n ı n raviler zincirinden faydalan-mak suretiyle muayyen bir rivayetin o iki kitab ı n müellifleri elin-de bulunan yaz ı l ı kaynağı hususunda nas ı l bir tahminde bulunabile-ceğ ini bir kaç misalle, gösterme ğ e çal ış aca ğı z. Bu misaller birbirine muas ı r Bulıarl ve Muslim'in «Sahib> lerinin Kitâb al-'iman adl ı fa-s ı llar ı ndaki, metinleri mü ş terek olan hadisleri aras ı ndan seçilmi ş tir.

Bubari 2 „ı tz yI J3 -ıf j 41,31-1.

Lçai...11

‘3.1

J..

Müslim

L31

J3 A.J.c. 4:14L0 4:31 vL p, vtb

•

Bk. Mesela Caetanis, Annali dell 'Islam I, 19 (türkçe tre. I, 86-87). Bulı arl' I, 11.

3 Muslim I. 46.

65

Hadisin senedinde aran ı lan 'Abû 'Âmir al-cAqadt (öl. 204) 4

Buhârî

ALO j „3:1 y J

4:1.4:1.31 4.:11J\ J3 :;_j ve.

,_51 L. J1E0 j ?. tj) l?

Bu hadiste i ş tirak lsma'il b ba ş l ı yor,

iş tirak noktas ı ikinci râvi olan den itibaren ba ş l ı yor.

Muslim 2

j ct.

‘.f. 4 ii

1.4y.

.

. ' İ brahim (öl. 194) den itibaren

Buhârî 3

J 3,3...d ı „t...p.A.,

411 , jk,r-

• • • >3)L—k> ',2r)e; J 3

Muslim 4

JeL J1 JL3

„:".c, 4r 51i L3:1

Bu hadiste i ş tirak cAbdalvahhâb as-Saqafi (öl. 194) 5 den iti-baren ba ş l ı yor.

Ş ayed Buhâri ve Muslim, senedlerinde bu sonuncu râvilerin bir k ı sm ı ndan vaz ı h bir fikir verecek kadar hadis almam ış larsa ve faydalan ılan kayna ğı n sahibi olduğ u hususunda bir netice elde edilemiyorsa yukar ı daki mukabeleden faydalanarak ve bunu di-ğ er fas ı llara da tatbik ederek onlar ı n kitap râvileri olduğ unu, esas

Buhdri I, 19.

2 Tahzib at-tahzib I, 275. 3 Bulı ari 1, 12. 4 Muslim I, 48.

Tahzîb at-tahzîb VI, 449.

66

kaynağı n sahibinin, senedde onlar ı takib eden muhaddisten ibare bulunduğ unu dü ş üneceğ iz 1 .

Kaynaklar ı ara ş t ı rma i ş inin sonuncu râvilerden hareket esas ı n-t dan ba ş ka diğ er bir ş ekli de mevzuubahs olabilir. O da bir hadis ki-tab ı n ı n rivayetlerinin ikinci ve üçüncü kademelerinde bulunup ki-tap sahibi olduğ unu bildiğ imiz bir ravinin ismini ihtiva eden bü-tün hadisleri bir araya toplama, kayna ğı n ı ara ş tırdığı m ız eserin müellifine kadar olan râvilerinin da ğı l ı m ı n ı tesbit etme ş eklinden ibarettir. Yaln ı z bu şekil, bir kitab ı n kaynaklar ın ı ortaya koymak-tan ziyade rivayet zincirinde ismi bulunup kaynaklardan biri ol-duğ u tahmin edilen bir muhaddisin durumunun tayini için mevzuu-bahstir. Ş öyle ki Bulıari taraf ından al ı nmış olup mesela, 'Imam Mal ı k'in ad ı n ı ihtiva eden alt ı yüz kadar hadis, (tekrarlariyle bir-likte) ilk bak ış ta Muwattâ'dan iktibas edilmi ş gibi görünüyor. Fil-hakika ş arihlerin de zaman zaman yapt ı klar ı vechile bir mukabele-ye _baş vurulduğu taktirde hadislerin büyük bir k ı sm ı n ı n Muwattd da bulunduğ u görülmektedir 2 . Fakat bu keyfiyet <Malik> ismini ihtiva eden bütün hadi ş lerin Buhari taraf ından doğ rudan doğ ruya Maz ı, atra'dan al ı ndığı n ı göstermiyor. Zira «Malik> ismini havi bü-tün hadisler cem olunup bir araya getirildi ğ i taktirde arada bulun-mas ı zaruri tek bir raviden de ğ il de otuz kadar raviden faydalan ı ldığı görülmektedir. (Bk. «3 ı numaral ı ş ema). Bulıarrnin Muwotrd' ı ayr ı ayr ı otuz raviden okudu ğ unu ve her defas ında bunlardan birinin rivayetinden faydalan ı p iktibasta bulundu ğunu tasavvur etme ye-rine, Buharrnin bazen do ğ rudan doğ ruya Muwattddan faydalanm ış çok zaman ondan istifade etmi ş bulunan diğ er üstadlar ı nı n ki-taplar ı na ba ş vurmu ş Olmas ı ihtimali daha uygun görünüyor. Esasen Buhârrnin kaynaklar ı n ın büyük bir k ısm ı n ı bir kaç nesil ötedeki muhaddislerin musannaf kitaplar ı değ il de kendilerine mü-

1 Muslim'in ve diğ er hadis kitaplar ın ın râviler indeksi henüz yap ı lmam ış ol-

duğ undan Buhürl'nin kaynaklar ı n ı tesbite çal ışı rken kat'i bir neticeye ula ş amad ı -

ğı m ı z rivayetleri için di ğ er kitaplar ı n senetlerine müracaat i ş inden fnydalanamad ı k.

Yukar ıdaki misaller sadece bir kitab ı n kaynağı n ı tayin ederken di ğ er bir kitaptan

nas ı l faydalan ı lacağı n ı göstermek için zikredilmi ş tir. Infihab esnas ı nda ayni isimli

bâblardaki mü ş terek metin mü ş terek senedli hadislere dikkat edilmi ş tir. Oysa ki

sonuncu üç râvinin (cAbdallüh b. Muhammad al-Cucfi, Musaddad, Mal ıammad b.

al-Musannü) Buhüri,nin ileri gelen şeyhlerinden bulundu ğu, kitaplar ı n ı doğ rudan doğ -

ruya kaynak olarak kulland ığı vaz ı h olarak anla şı imış t ı r. (Bk. 1. numaral ı lâhik â)

2 Bk. «1» numaral ı 1 âhik a.

cAb

dalM

h b.

Yfis

uf

Abû cA

sim

ad-

Dah

hâk

Ab

ıl N

uca

ym a

l-Fa

dl

Abu

l-W

alid

HiA

m

cAbd

alca

zîz

b.

cAb

dall

â

Qu

tay

ba b

. sa

qd

Yah

ya b

. Q

aza

ca

Yak

ıyâ

b.

Bu

kay

r

cAbd

allâ

b b

. M

asla

ma

(272)* (146) (101) (20) (14) (8) (5) (5) (4) (1) (1) (1) (5) ('

B

3. Buhârryi imam M .

(*) Parantez içindeki rakamlar Bulı arrnin, yukar ıda i şaret edilen râvile biri vas ıtasiyle Imam Mâlik'ten alm ış olduğu hadislerin say ıs ı n ı göst

(**) Rivayetlerin dak ı l ış lar ı ve râviler hakk ı ndaki malâmat için bk. L L (s. 205-304) ve indeks Il (s. 392-404).

Aba Ahmad Marrâr

•••••• Yahya b. Sulaymân

Muh, b. al-Musannâ

cAmr b. (Ali

al-Munzîr b. al-Walid

■•-■ al-Humaydi cAbdallah b. • az-Zubayr

,rS'adaqa b.

Musaddad b. Musarhad

Yalı ya b, Sulaymân

Muh. b. Yabyâ Abû Gassân

cAbdallah b. Wahb

cAbdarrahman b. Mandi

cAbdarrahman b. Mandi

Aba Qutaybat al-Gar -adi

Sufyân b. cUyayna

cAbdarrahman b . Mandf

Yahya b. SacId

cAbdallah b. Wahb

cAbdarrahman b. Mand'i cAll b, cAbdallâh al-Madîn'i

MaCn b. cisa

cAbdallah b. Muh, b, Asma Cuwayriya b, Asma

ibrahi'm b. al-Munzir Maya b. risâ (**)

i" sT o o

N

tl

67

lâki olduğu en yak ı n neslin daha evvelki faaliyetinden faydalana-rak meydana getirdi ğ i k ı smen müteaddit k ısmen de münferid bâb-l ı eserlerinin te şkil ettiğ i anla şı lmaktad ı r.

Bu neticeye götüren bir deneme son zamanlarda iki nüshas ı eli-mize geçmi ş bulunan Maş mar b. Ra ş id (öl. 15'?) 'in Câmi"i ile Bulı aris nin ve Muslim'in Ş alı iilleri aras ı ndaki münasebete dair taraf ı m ı z-dan yap ı lm ış t ı '. Muslim'in doğ rudan doğ ruya ad ı geçen esere mü-racaat etmi ş olmas ı na mukabil Bulıart'nin yirmi kadar ş eyhi vas ı -tasiyle faydaland ığı , onlar ı n kitaplar ına ayr ı ayr ı baş vurduğ u gö- rülmü ş tü.

Ayrıca ayni a ıneliye, tabi'inden Hammâm b. munabbih (öl. 101) 'in son zamanlarda bulunup ne şrolunan 'sinden Bu-lı arrye intikal eden hadislere tatbik edilince Na ş it-in tahmini hila-f ına ilk kaynaktan de ğ il de mütevass ı tlardan faydaland ığı anlaşı -l ı yor L.

Mevzuubahs eserlerin büyük bir k ı sm ı n ı n kaybolduğu bu de-virde, kesin bir ş ey söylemek mümkün olmamakla beraber, Buba-rrnin kendi şeyhlerinin dahi bütün eserlerinden faydalanamad ığı n ı , Ş cı hilı 'ini mümkün mertebe elde edebildiğ i irili ufakl ı eserlerden hulâseten meydana getirdi ğ ini tahmin ediyoruz. Mesela o, Muslim'-in 1540 kadar g, 3:1 <j ,JÇ » diyerek hemen hemen kitab ı nı n her fasl ına naklettiğ i `Abdallah b. 'Abi Ş ayba (öl. 255)'-nin bir kaç cildlik hacimli musannaf ı ndan, yaptığı m ı z mukabeleye göre rivayet zincirini aç ı klayarak 4 tek bir hadis nakletmemi ş tir.

L3 1 413 LI■ • ifadesiyle serdetti ğ i hadisleri ° onun diğ er muhtelif kitaplar ı ndan a aldığı n ı zannediyoruz. Bu taktirde Bulıarf nin, üstad ı n ı n büyük musannaf kitab ın ı n rivayet hakk ın ı alamam ış olmas ı icab etmektedir.

Türkiyat Mecmuas ı Cild XII, s. 116-134 2 Ayn. esr. s, 121 i takibeden «1» numaral ı ş ema (Bubari'yi Hammâm b.

Munabbih'e bağ l ı yan rivâyet zinciri). 3 Bk. Tah ı lb at-tahzib VI, 6. 4 Rivayet zincirini göstermeden ad ı geçen kitaptan faydaland ığı n ı zannedi-

yoruz. Bu hususu «B u bar î 'nin ta ( Ii' ıl I e r i» bahsinde görece ğ iz. 5 Bk. «3» numaral ı lahik 6 C Abdallâh b, cAbî Ş ayba'nin müteaddid eserleri için bk. İ bn an-Nadim,

al-Fihrist s. 225.

68

Bulıârrnin kaynaklar ı na dair bu umumi mülâhazadan sonra, malzemeleri gibi fas ı l ve bâblariyle birlikte kendinden evvelki edebi. yat ı n mahsulü olup olmad ığı meselesi üzerinde duraca ğı z, Bulı ârf nin henüz halledilemiyen bir çok müş küllerinin, bu hususiye ıtinin izah ı na bağ l ı olduğ una kani bulunuyoruz.

BUHÂRPN İ N, BÂBLARININ TASN İ F İ NDE KENDINDEN EVVELK İ EDEB İ YATA TABI OLMASI

Umumiyetle Bulıârrnin evvelâ kitab ı n ı n bâblar ı n ı meydana getirdi ğ i ve bundan sonra hadislerini yerle ş tirdiğ i, baz ı bâblara uygun hadisler bulunmad ığı için ileride doldurulmak üzere veya ş art ı na göre uygun hadis bulunmad ığı n ı göstermek maksadile bo ş b ı rakt ığı i iddia edilir. Yüze yak ı n fas ı l ve üç bin dört yüzü mü-tecaviz bâb ı ihtiva eden bir kitap 2 için böyle bir ş emay ı önce-den haz ı rlaman ı n maddeten imkâns ı zlığı ndan ba ş ka Sahil:1'in hu-susiyetlerinin bütün halindeki mülâhazas ın ı n neticesile asla bağ -da ş am ıyacak olan bu iddian ı n Goldziher taraf ından da ko-layl ı kla benimsendi ğ i 3 görülmektedir. Buhârrnin di ğer hadis musann ı flar ı nda bulunm ıyan bir çok hususiyetleri gibi, bâblar ı , bâblarla ihtiva ettikleri malumat ı n münasebetinin tayini ş arihleri uzun uzadiye me şgul etmi ş tir. Onlar ı n bu meselenin halli veya izah ında mü ş terek bir neticeye vas ı l olmad ı klar ı muayyen bir as ı r ş arihlerinin mütenak ı z izahlar ı ndan kolayl ı kla anla şı l ı r. Hatta, mu-ayyen bir ş arihin, kitab ı n mükerrer bir bâb ı mn izah ı ndaki fikirle-rinin birbirine uymad ığı da vakidir. Çok zaman bu gibi izahlar kitab ı n müş kiline kül halinde cevap vermekten ziyade daha ev-velkiyle irtibat ı ihmal edilmiş olup mevzii olarak kal ı r. Tabiatile Butıârrnin, bâblar ı n ın ve kitab ı n ı n ş emas ı n ı önceden meydana getirip getirmemi ş olmasile bu bablar ı doldurmak hususunda ken-di inisyativinin rolü, aksi takdirde evvelce mevcut musannaf bir edebiyat ı n bâblar ı nda bulunan hadisleri kendi ölçüsüne göre alm ış olmas ı aras ı nda bir irtibat vard ı r.

Butı ârrnin bâblar ı n ı n tanziminde ve muhtevalar ı n ı n tasnifinde ş eyhlerine tabi oldu ğunu s ı k s ı k ve en vaz ıh bir ş ekilde ş arihle-rinden al-Kirmâni (öl. 787) iddia etmi ş tir. Ş ârih, Bulı arVnin Ş ahiti-

] Bk. Hadyu's-sâri s. 6. 2 Bk. Qastallâni, I, 27. 3 Muh. Stud. II, 235.

70

ini ş erhi 1- esnas ı nda bir hadis kitab ı nda bulunmamas ı laz ı m gelen ş eylerle s ık s ık karşı la şı nca kendisini sert bir tenkidden geri ala-mamış , hatta müteakip ş arihlerin hayretini mucib olacak ş ekilde ş iddetli bir dil kullanm ış t ı r 2. Kanaat ı mı zca onun, müteakib ş arih-lerin reddine rağ men, bu itirazlar ı , Ş ahflı 'in hususiyetlerinin kül halinde göz önüne al ı n ışı nı n bir ifadesidir. Bulı arrnin, kitab ı n ı n bablar ı nı n tanziminde ve muhtevalar ı nda ş eyhlerine tabi olu ş u keyfiyetinin, meziyetlerini azaltaca ğı na inanan ş arihler, hassaten İ bn klacar bu gibi iddialar ı n reddini her ş eye rağ men ifaya çal ış mış t ı r.

Kirman!, mezkûr iddialar ı n ı ilk olarak Bulıarrnin K. al - 'ilm'de bir hadisi, birbirini takib eden farkl ı iki bâbda iki ş eyhinden ayr ı ayr ı alm ış olduğ unu görünce ileri sürüyor : <Bâblar ve münase-betler değ iş iyor, Buhârrnin Qutayba (öl. 240)' den gelen rivayeti hadis naklinin manâsı beyan ında Hâlid b. Mahlid (öl. 213)'den gelen rivayeti ise ş eyhin meseleyi tilmizlerine arz ı beyanı ndadır. Bunun için de Buhârf bu hadisi, şeyhi hangi mesele için rivayet etmiş ise o, meseleye aid bâbda rivayet ilh 3 demektedir. `Ayni"nin bu hususta tasdik edici vaziyetine mukabil 4 İ bn klacar : Kirmânr nin, bunu şeyhlerinin musannafatındaki bâblara tabi olu-şunun bir neticesi ... göstermesi ş ayan- ı itibar değ ildir, Buhârrnin halini, ilminin vüs'atini bilenlerden hiç bir kimsenin, onun, kitab ı -,n ın bâblarında taklid ettiğ ini söylediğ ini bilmiyoruz. Eğ er vaziyet böyle olsayd ı başkalarına nisbet ile bir meziyeti olmamas ı lâzı m gelirdi. Halbuki muhaddislerin bir çoğunun nazarı nda Buyi-rrnin meziyetlerinden birini <taracim> ve biiblarındaki iniszyativinin te şkil ettiğ ine dair bir çok rivayetler bize kadar gel-miş tir. Kirmânrnin, Buhârrnin şeyhlerini taklid etmi ş olduğ u ş ek-lindeki iddiası ise, onu böyle bir meziyetten mahrum k ı lar. Ayni zamanda Qutayba ve Hâlid b. Mahlid'den her hangi birinin, bu incelik mertebesine varm ış olmalar ı şöyle dursun bâblara göre tasnif edilmi ş eserlere sahib bulundukları , onları n hayat ve ahva-linden bahseden hiç kimse taraf ından iddia edilmemiştir. Kirmân'i

Bk. Brock. Suppl. I, 262. 2 Bk. cAydi VIII, 677. 3 cAydi I, 395-6. 4. Ayr ı . esr. I, 396.

71

bunu kitab ın ı n muhtelif yerlerinde iddia etmektedir. Bu hususta bir selefi bulundu ğunu da bilmiyoruz> demektedir'.

Kirmâni diğer bir yerde : <0 burada Sahl'in hadisini serdet-

medi. Zira daha evvel zikretmi ş ti. Ya evvelki zikrile iktifa etmi ş -

tir veya şeyhi bu bâb ın izah ında zikretmediğ i için böyle hareket etmi ş tir, demiş , İ bn Hacar : <İkinci ihtimal çok zay ıft ı r, Buhâ

bâbları nın izah ında şeyhlerinin mesaisinden faydalandığı n ı kimserin iddia ettiğ ini görmedik, bilâkis ekseriyet onun bâblar ı n ın ta fsilâtın ı n kendine has mesaisinin mahsulü olduğ unu söylemi ş lerdir.

Böyle b'r ihtimale yol yoktur. Kirinân'i bunu bir kaç kere t-krarla-mis durmu ş tur. Her hangi bir kıymeti haiz de ğ ildir» ş eklinde itiraz etmi ş tir 2 .

Fath al-bürf I, 136 İ bn Hacar'in bunlar ı n musannaf eserlerine aid her

hangi bir bilgiye sahib olmad ığı ş eklindeki iddias ı pek sağ lam değ ildir. Zira bu gibi

haberler umumiyet ile çok ş öhret sahibi olanlar hakk ında veya her hangi vesile-

lerle bize kadar gelmektedir, Bundan ba ş ka Qutayba b. Sacid'in «Hadise aid en-teresan bir kitab sahibi olduğ unu, ş eylerinin isimleri üzerine muhtelif renkli i ş a-retler koyduğ unu» bizzat İ bn Hacar nakletmektedir (Tahzib at-tahzib VIII, 360).

Zahab'i de onun üç tabakadan hadis yazd ığı n ı kaydetmektedir Tazkirat al-Huff4 II, 30). Ayni zamanda Bulıarî Ondan 308, Muslim ise 680 hadis nakletmi ş tir (Tahzfb at-tahzfb VIII, 361). «1» numaral ı Lahika 'da görülece ğ i veçhile

Qutayba'nin hadisleri geni ş bir da ğı l ı m arzetmektedir. Bu keyfiyet onun, Buhari .-

nin doğ rudan doğ ruya faydaland ığı eserlerden birininin sahibi o'Auğunu göster-

mektedir. Hali". Mahlid'e gelince, onun, Bul ı firVnin faydaland ığı kitab ı n sahibi değ il

değ il râvisi olduğ u anla şı lmaktad ı r. «1» numaral ı Lah ika 'da görülece ğ i üzere

Buhar'i 28 hadisin sonuncu ra‘;isi olarak onun ismini zikretmektedir, Bu hadislerin

26 s ı nda Sulayman b. Bilal ikinci ravl olarak geçmekte mütebaki iki hadisin de

ikinci râvisini Muğ îrat b. (Abdarrahman ile cAli b. Mushir te ş kil etmektedir.

Bunlardan Buhari-nin Ijalid b. Mahlid vas ı tasiyle üç kitaptan faydaland ığı n ı zan-

nediyoruz.

Esasen yukar ı da adı geçen Kirmani'de Buhari"nin, eserlerinin bâblar ına tabi

olduğ u ş eyhlerin isimlerini tasrih etmemi ş tir.

2 I 4, ..75.-' :1/44 .1z_n J.; .$1.- t:43 I j »

CS) I -A-s1 > <403.7 4;*-•••

,:şt »44-1 a J,» j.■ (7:> 1.C.

c:1A ftw v a L.3. 19 J.C.-3 1 ,31;:,-11 5t# y.2 cya

Fath al-bürf IX, 100, İ bn Hacar bir defa da İ mam Ş aficVnin, bâblar ı n ın hadisle-

rinde baş kalarına tabi olu şu iddiası karşı s ında ? « Ş afici bu bâblar ı telifinde baş -

kalar ı na tabi olmak derecesine dü ş mekten çok uzakt ır» dem4ti Fath al-bi:Iri IV, 328).

72

Bulı ârrnin bâblar ı na, Kirmânrnin ileri sürdü ğ ü itirazlardan biri kar şı s ı nda İ bn Haear bize Ş akı i12'in, kaynaklariyle olan müna-sebetlerine dair ehemmiyetli bir bilgi de vermektedir : <Bu ve bundan sonraki bâblarzn wudâ bâbzna mükerreren idhalinin sebebi baz ı ları için biraz güç anlaşı lıyor ... bâbları n birbirlerile olan mü-nasebetlerinin inceliğ i Kirmâni tarafından anlaşı lmam ış t ı r : Bu bâblar arası ndaki tertibin esası nedir ?... Buhârî tertibde güzelliğ e

ehemmiyet vermiyor, esas maksadz sadece hadislerin nakli ve onla-rı n szhhatlerine müteallik ş eylerdir, diyerek kendisi için tatminkâr bir cevap veriyor. Kitâb at-tatsir'de Buhârrnin, bazı kelimelerin izah ı nda ileri sürdüğ ü fikirleri münaka şa ederken: Buhâri eğ er

bunu terketseydi iyi olurdu. Bu onun kitab ı n ı n meuzuu de ğ ildir s6- züyle bizzat kendi iddias ı n ı Oriiimilş tür. Buhârrnin sözlerinin esa-sznz anlamadığı baz ı yerlerde bu gibi iddialarda bulunmuş tur. Hal-buki Bulı -dri garib kelimelerin izahı na dair, kitabında zikre'iiklerini bu ilmin mensublar ından `Ubayda (61. 210), an-Nadr b. mayl (61. 203) ve Farrâ (61. 215)'dan ve diğ er bir çoklarından al-m ış t ı r. Fıkhi meselelerin ekserisini Şâficrden, 'Ab ıl `Ubayd (61. 221 ) ve benzerlerinden, kelâmi meseleleri al-Karâbisi (öl. 245) ve İbn Kullâb ve emsalinden alm ış t ır. Kirmânrnin, Buhâri hakkznda : O bâblarz arasında tertibte güzelliğ i esas tutmuyor, sözü ne kadar

garibdir. Bununla beraber o, kitabı n ı bâblara göre tasnif eden hiç bir musannzf ın B ızhâri'den başka bununla uğ raş tığı n ı gösterememek-

tedir. Diğer taraftan muhaddislerin çoğu <Buhârrnin fzkhz bâblan arası nda bulunmaktad ı r, demiş tin °.

Bulı ârrnin bâblar ı n ın <tar â eim» yani isimlerile bu bâb-lar ı n muhtevas ı n ı umumiyet ile mukabele edip aradaki münasebe-tin vaz ı h olup olmad ığı n ı tesbite çal ış an fakat çok zaman böyle bir münasebeti bulmaktan mahrum kalan Ş arih 'Ayni bir defas ı n-da «Sulıârryi taklidin afetine tutulmu ş olmakla> itham etmi ş tir 2 .

Her ş eye ra ğmen, bâblar ı n ı n muhteva ve tertibinde Bubârryi, ş eyhlerinin kitaplar ı na tâbi olmak iddias ına kar şı müdafaa edip

Fail' al-bdri I, 212-213. İ bn Manda'n ın nakline göre Bulı nrî «Lafzi bi'l-QurYı n malı hiqun» meselesini kendisine arkada ş l ı k ettiğ i al-Karâbls'i'den alm ış t ı r (bk. Tahzib at-tahzib II, 362).

2 Ayni VIII, 677, Kirmâni”nin bu hususta serdetti ğ i çok ağı r hükümleri de

ileride göreceğ iz,

73

bir izah ve ç ı kar yol bulmağa çal ış anlar bazan da hiç bir ş ey yapam ı yorlard ı . Buhârrnin Ş abih'inin en ba şı nda <bad" al-walıy> f asl ı na idhal etmi ş olduğu hadisin, bulunduğ u fasl ile aralar ı nda her hangi bir münasebetin mevcud olduğ unu tesbit edememi ş ler-di. Ilk şarihleri ve Şalı ilı ayn'den « mustahrac> ad ı alt ı nda müntahab eserler meydana getiren baz ı kimseler, mezkür hadisi bulunduğu bâb ı n d ışı na ç ı karmak mecburiyetinde kalm ış t ı Mü-teahhir ş erhlere bak ı l ı nca ş arihlerin çok garip te'viller ileri sür-dükleri göze çarpar. Onlar çok zaman müellifin asla hat ı rından geçmiş olmas ı ihtimali bulunmayan münasebetleri ileri sürerler.

Buhârrnin yine kitab ı n ı n başı nda ayni ş eyhten yani Humaydi-(öl. 219) 'den nakletmi ş olduğu ikinci hadis de ş arihleri bir hayli hayrete dü şürmü ş tür. O. ş eyhinin bâblara göre tasnif edilmi ş musnad'inde tam olarak bulunan bir hadisi hiç caiz olmayacak bir şekilde yar ı m nakletmi ş tir. Buharrnin, bunu belki de ş eyhinin hı fz ı ndan aldığı veya h ı fzen zabtetti ğ i böylece hat ır ında yar ı m kald ığı ihtimalinden bahseden kimseye kar şı , bunun yani h ıfzen hadis naklinin ve ş eyhlerinden bu ş ekilde alman ın hadis musan-ruflarm ın adeti olmad ığı ileri sürülerek itiraz edilmi ş , diğer baz ı şarihler de Buhârryi mazur gösterecek bir sebeb olmad ığı n ı ifa-de etmi ş lerdir. Buharrnin bu yar ı m olarak iyrad ettiğ i hadisi ş ey-hinin kitab ı nda arayan ve hatada ona tabi olup olmad ığı n ı tesbi-te çal ış anlar ve böylece Buhârrnin ş eyhlerine tabi bulundu ğ unu normal bir ş ey düşünenler aras ı nda Hattâbt (öl. 388) 2 ve 'Abü Bakr b. al-cArabl (öl. 543) gibi, dokuzuncu asr ı n meş hur ş arihle-rine nisbetle erken bir devirde ya ş am ış olanlar da vard ı 8. Her halde Buhârrnin geni ş ş emal ı ve zengin babl ı kitab ı , ş arihleri muhtelif cihetlere sevkeden bir tak ı m hususiyetleri ihtiva ediyor-du. Bir kı smı : Kitap yar ı m kalm ış , Buhar ı' taraf ı ndan tebyiz edil-memiş , bir k ı smı : Buhari bâblar ı n ı tanzim edememi ş , demiş , di-ğer bir k ı sm ı bunlar ı cahil müstensihlerin tahriflerine atfetmi ş , bir kı sm ı hayret verici tevillere giri şmiş, al-Bâc£ gibi baz ı lar ı da Buharrnin, sahas ı nı n dışı na ç ı kmakla bütün bu garebeti celbet-tiğ ini ve onun bâblarlyla muhtevas ı aras ı nda tezadlar bulunduğ u-nu, Buhârrnin, hadis de ğ il de f ı kıhtaki selâhiyetini kabul edemi-

ş ar1.1 al-11 att&bi 5 a. Fatiı al-barl I, 7-8.

2 Bk, liattâbf, Sarp al-Buheıri 8 a. 3 Bk. Fath al-beırf I, 13 -14; Qastallâni I, 59-55.

74

yeceğ ini, bâblarla muhtevas ı aras ı nda gösterilmeğ e çal ışı lan müte-bakat ı n çok zaman tasannu'dan ibaret oldu ğunu... söylemi ş bulu-nuyordu 1. Kitab ı n ı n bablar ı aras ı na <acaba bu mümkün müdür ?› gibi bir tak ı m sualler doldurmas ı 2 'Abirl- Walid al-Baci 'ye göre, Şalı iiı 'e, ayni zamanda; vuku bulmas ı muhtemel fakat asla ortaya ç ı kmam ış meselelerle dolu bir f ı k ı h kitab ı manzaras ı vermi ş ti. Tabi-atile böylece baz ı yanlış l ı klar yapmak tehlikesile kar şı kar şı ya gelmiş ti. Halbuki Imam Malik vuku bulmam ış meselelere cevab vermekten ş iddetle kaç ı nm ış t ı 3 .

Buharrnin, bablar ı bak ı m ı ndan oldukça erken bir devirde ten-kide uğ rad ığı n ı öğ reniyoruz. Kendinden önce yap ı lmış olan ten-kid ve tacyibleri, tevilleri ile önlemek isteyen 'Abil'll ş ba"isa b. Sahl al• )Asadi (öl. 486) 4 nin bu iş te muvaffak olamad ığı nı , ten-kidlerinde pek çekingen İ bn Nacar bile, bu tip müdafaay ı bizzat bir hayli yapt ı ktan sonra, itraf mecburiyetinde kalm ış t ı 5.

Bâblarla muhtevalar ı n ı n aras ı nda bulunmas ı laz ı m gelen mü-nasebetin s ı k s ı k kaybolu ş sebebini zaman zaman, Buharrnin üs-tadlar ı n ı n bablar ına tabi olu ş unda aram ış olmalar ına rağ men, yu-kar ı da iktibas etti ğ imiz parçalarda görüldü ğü gibi, bu mesele bir ihtilaf mevzuu olmaktan kurtulmam ış tı r. Zaman zaman kitab ın ş erhlerinde, meselenin izah ı yla ilgili, raslan ı lan delillerden ba ş ka, Buharrden daha evvelki devre aid mevcud malzemeden fayda-'anmak suretiyle yap ı lacak bir mukayeseye ihtiyaç vard ı r.

Bu malzemeyi esas itibariyle biri rival di ğ eri de filolojik ol-mak üzere iki k ı sma ay ı racağı z. Rivai malzeme ile Buharrnin Ş alı ilz'inden daha önce telif edilmi ş olup nüshalar ı devrimize ka-dar mahfuz kalm ış bulunan <m u ş anna f> hadis kitaplar ı n ı kas-dediyoruz ki, bunlar ın büyük bir k ı sm ı n ı hukuki malzeme te ş kil eder. <M u ş anna f> kayd ı , malzemelerini bâblara göre de ğ il de hadisleri Peygamber'den nakleden ilk râvilerine göre tertip eden <M u s n a da kitaplardan tefrik zaruretinden do ğuyor. Kanaat ı m ı z-ca Buhari, kitab ı n ı n kaynağı olarak gerek münferid, gerekse mü-

Bu, hulasaten al-Mutawart cala taracim al-Bul3arrden al ı nm ış t ır (lb 2a).

2 Haclgu's-srı 11-12.

3 al-Mutatuari cella taracim al-Bul3arf 3b.

4 Eseri bize kadar gelmemi ş tir. 5 Fath al-bari VIII. 274-275.

75

teaddid bâbl ı mu ş anna f lara müracâat etmi ş esas itibariyle ayni malzemeyi havi olup onlar ı bâblara göre tertip etmemi ş , bulunan m u s n a d leri bir tarafa b ı rakm ış t ı r. Bu kanaat, Ş aM/y.'teki hadis-lerin kaynaklar ına s ık s ı k iş aret eden ş erhlerin devaml ı rnütalâa-s ı ndan has ı l olmuş tur.

Daha evvelki mu şannaf hadis kitaplar ı bahsine gelince, Bu-bari' uzak nesillerden ziyade kendilerine mülâki oldu ğu muhaddisle-rin kitaplar ı ndan faydalanm ış t ır. Bu netice «1< numaral ı 1 â h i k a-da görüleceğ i üzere — senedlerinin mü ş terek mülâhaza-s ı ndan doğuyor. Bu bakı mdan Buhârrnin kendinden evvelki ede-biyatın bâblar ı n ı n tasnifine tâbi olu ş unu göstermeğ e çal ışı rken bu tip kaynaklara ba ş vurmak daha verimli olurdu. Meselâ Buhârr nin otuz kadar yerde« `L';' LY » diye serdetti ğ i hadis-lerine, ibn 'Abi Ş ayba'nin bir kaç nüshas ı mahfuz kalm ış Mu ş annaf> ın ı n ilgili bâb ı nda hemen raslanaca ğı ümid edilirdi. Bu maksatla, ad ı geçen esere müracaat edilince « J. 1 Lf rivâyetiyle Şailillte bulunan hadisleri ihtiva etmediğ i, ancak Buhârrnin se-nedlerini hazfetmek suretiyle ald ığı <mucallaq> hadislerden bir k ı s-m ın ı n, ilgili bâblarda bulunduğu şârihlerin ifadesinden ı faydalan- mak suretiyle öğ renilmi ş tir. « c.3 1 ‘..! » kaydiyle ser- dettiğ i hadislerin muhtemel kaynaklar ı ise ad ı geçen müellife âid, İ bn an-Nadim taraf ı ndan kaydedilen 2 diğ er musannaf hadis ki-taplar ı d ı r.

Bu iş için iş aret edilen evsafta bir kaç hadis kitab ı , ezcümle Bulı ârrn üstadlar ı ndan al-klumayd1 (öl. 219)'nin Haydarabâd'da bir hususi kütüphanede nüshas ı n ı n varlığı haber verilen <Muş an-naf>1 3 ele geçirilinceye kadar, mukayese i ş inde daha evvelki ne-sillerin mahfuz kalm ış kitaplar ı ndan faydalanmak zarureti vard ı r. Bu hususta en müsaid kaynak, İ mâm Mâlik'in al-Muwattâ' ıd ı r. «2> numaral ı l â h i k a 'da görülece ğ i üzere, Buhâri takriben hadislerinin onda birini Muwattâ'da mevcut olanlardan intihab etmi ş tir. Ş alyily-ine gerek doğ rudan do ğ ruya gerekse üstadlar ını n kitaplar ı vas ı -tasiyle alm ış olduğu hadislerin çok zaman ayni bâblara idhali, bâblarma Imâm Mâlik'in bâb ba ş lar ı nda serdetti ğ i hadisleri alarak

Hadyu's-Seı rl s. 14. 20, 21, 29, 39, 41, 53. 2 al-Fihrist s. 225 3 Bu mal ılmat ı Prof. Dr. M. Hamidullâh'a borçluyum.

76

yerleş tirmesi, bu bâblar ı n taksimat ı nda da ayni unvanlar ı , kendi-lerini takib eden hadislerle birlikte alm ış bulunmas ı emetıcud hadis edebiyat ı n ı n tasnifinden faydalanm ış olduğ u> na kaail ş arihlerin lehine, hassaten İbn Hacar'in reddi aleyhine kuvvetli deliller ola-rak ortaya ç ı kmaktad ı r. Muwattâ'dan al ı nm ış olan hadisler ara-s ı nda böyle bir münasebeti ifade eden misallerden bir kaç ın ı ayı -rarak gözden geçirelim.

Mesela: Muwattâ' ın 4stiiıâçla» bahsindeki iki hadisin ayni isimle al ı nmas ı ı ve Muwattfi'm <ar-ruhsa ş -salât frs-ş awb al-wâttid» adl ı bab ı n ı n ihtiva ettiğ i hadisile birlikte al ı nmas ı 2 <mâ câ'a frş - ş alât> 3 ve cal-mascid» 4, <sutrat 5 <fadl şalât al-camda> s ve bunlar ı n en bariz misallerinden olmak üzere <Mu-wattâ'daki <kustıf» bal= te ş kil eden dört ayni hadisin fasl ı n bab-lar ı içine al ı nm ış olmas ı bu kabildendir.

Muwattâ

<5. 1 2..h. 1. Hadis

j

2. Hadis ,L1A

4,1

Buharl

J!

41.

tr:1 ;ii,

. ... j

• •• fi l. Iv j cjx-

.;•1

..._ 4-r"

Bulı iirii I, 68, st. 20 ve I, 69, st. 3 I, 81, st. 6

3 I, 89, st. 17 ve I, 99, st. 5 4

P, I, 1, st. 12 I, 105, st. 1

6 I. 131. st. 7 II, 34, st. 14 II, 36, st. 9

11 II, 37, st. 3 II, 37, st. 14 II, 38, st. 5

Muwatt'd s. 19. s. 47.

tl S. 66. s. 56. S. 52. S. 42. s. 62. s. 63. s. 62. s. 63. J/

s. 63.

‘,..111... 4. Hadis

,_1

77

Mu wattâ'

Bubari

2.111.. 3. Hadis j j .z1

I

. •

•4.1i J

j JI„)1 cLUI ;51„.

) .:d ı

Bu hususta enteresan misallerden biri olarak Imam Mâlik'in Muwattâ'n ı n a ş - Ş aybâni rivayetinden alm ış bulunduğ u bir k ı sma iş aret edece ğ iz. Bubâti Kitâb al-'ilm'ini meydana geti- rirken hemen hemen her fas ı lda gerek do ğ rudan doğ ruya gerek-se bilvas ı ta faydaland ığı rivayetlerinde bulamad ığı <iktitâb bâb ı için diğer bir rivayete müracaat etmi ş ti. Fakat Muwattâ' ı mahtaç oldu ğ u bâb ı n rivayetini yan ı nda bulunduran râvisinden dinlememiş veya râvisi huzurunda okumam ış olduğ undan veya «t:J...t,» tabirini kullanamam ış , a ş ağı daki iktibasda görüldü ğ ü gibi, haberi isnâds ı z b ı rakm ış t ı :

‘3 (el-J I

ybti:3, 41.1i :Al U., 4:4A

<.1.11 Zul 4:.11 j.;

• L;s. '" Bulı âri'nin kendinden evvelki hadis musannefat ı n ı n bâblar ı ile

olan bu münasebetinin tayini hususunda hayli verimli olan di ğ er bir mukayese Ma`mar b. Râ ş id (öl. 152)'in <Cânı i» inden ilgili bâblar ı na, rivayetlerinde Macmar ad ı n ı bulunduran hadisleri-nin tesbiti ile ortaya ç ı kı yor. Bu mukayesenin daha enteresan olan taraf ı Ma`mar b. Râ ş id'in tilmizi (Abdarrazzâq b. Hammâm (öl. 210)' ı n devrimize kadar intikal etmi ş olan MusannaPı run ayni bâblar ı nda tatbik imkan ı nda görülüyor. Burada sadece ad ı geçen mukayesenin tafsilât ı n ı havi yaz ı m ı za i ş aretle iktifa edece ğ iz 2 İ bn klacar'in, Ş abilydeki f ı khi malzemenin kayna ğı olarak Imam Ş âfici

Muwâtta (aş -Ş aybâni' rivâyeti) s. 389 ; Buhar î 31. Türkiyat Mecmuas ı , XII, s, 115-134.

78

(öl. 204) ve Ubayd al-Qâsim b. Ş allam (öl. 221)'i 'gös- termi ş olmas ı na rağ men i bu tesir bak ı m ı ndan İ mam Malik birin-ci derecede gelmektedir. Esâsen İ mam Ş afi`rnin ad ı Buharî ta-raf ından sadece iki yerde 2 İ bn ' İ dris diye zikredilmi ş tir. Ş arihler, Buharrnin, bunlar ı Ş aficrnin Kitâb al-'11mm'undan aldığı n ı tesbit etmi ş lerdir 3. Fakat o, anla şı lan Ş af`rnin kitab ı n ı n rivayetini elde edememi ş olmas ı yüzünden, bâblar ı n ı n muhtevas ı nın tanziminde fazlaca faydalanamam ış alduğu için sarih bir rivayete delâlet ede-cek tabirleri kullanamam ış t ı r. Ş alyilı 'inin bir yerinde İ mam Malik, 'Abû Hanifa ve Ş afici'nin fikirlerini bir araya getirip adeta bir ne-vi mukayesesesini yaparken, kitab ı bir hadis mecmuas ı karakteri-ni tamamen kaybetmektedir 4 'Abû klânifa'nin ad ı n ı neden tasrih-ten kaç ı n ı p kitab ı nda ilk olarak garip bir kinâya ile J 33 > tabirini kulland ığı bilinmemektedir 5 .

'Abû `Ubayd b. Sallâm' ı n bir kaç cepheli olan tesirinin f ı khi taraf ı Kitâb al-'amwâl'ine aid bulunmaktad ı r. Şalı tlyin hassaten <buyfıc> a aid olan k ı sm ı ndaki bâblarm ı n tanziminde K al-camwâl'- den ciddi bir ş ekilde faydalan ı lm ış t ı r 13 . Buhar?, İ mam Malik'in baz ı hadislerini, esas me'hazi olan Muwttâ'a rücu etmeden 'Abû (Ubayd'in K. al-'am ıvâPinden alm ış t ı r 7.

Buharrnin, evvelce mevcud kitaplar ın bâb ve muhtevalar ı na tabi olduğunu göstermek hususunda faydalanaca ğı m ı z ikinci yani filolojik malzemeyi daha geni ş bir ş ekilde tetkik etmek maksadiy-le bu kitab ın ikinci k ı sm ı na b ı rakarak, burada ş arihlerin, izahlar ı meyan ı nda bize verdikleri ipuçlar ı n ın bir k ı sm ı n ı tesbite çal ış al ı m.

Fatb al-btire I, 213. 2 Bur Il, 129, III, 75 ; bk. Qastallân1 I, 35. 3 Fath al-biiri III, 83, III. 288. 4 Buhâri IL 129. 5 Buhâri Il, 129; Fatb al-beırf III, 288 ; Hadgu's-sâri s. 32. 6 «Bab ma yustahrac man al-bahr man al-canbar» de «wa cialal-Hasan

canbar al-humus» sözünün 'Abü cUbayd'in K. al- 3amudirinin «Bal) al-hu- mus f1ma yuhracu man al-bahr man al-canbar» bilb ı nda ır hadislerin senedleri at ı la-rak al ı nm ış t ı r (bk. K. al- )amzudl 336-340) ve bu hususta şarihlerin verdi ğ i bilgi için bk. Fatb al-bârf III, 287-288).

K. al- )amwatin «al-humus WI-macadin wa'r-rikfiz» adl ı bâb ından bir çok kı s ımlar ı , Buhâri, kitab ı n ı n ar-rikâz wag-humus adli bâb ına nakletmiş tir (K. al-'amwd 336-340) ve bk. Fatb alebtirf III, 288.

79

Ş ahih'in ilk ş arihi Hattâbi : <Bu kitabdadki garib lugatlere ge-lince, ben sadece kelimelerin i ş tikaklariyle uğ raşan, ve izahları için bir takı m delil ve misaller getiren filologlar ı n takib ettiğ i yolda yü-râmeden ve onlar kadar iş in derinliğ ine varmadan, hadis ehlinin naklettiğ i bilgiler için zaruri olanile, şerhi uzatm ıyal ı m diye, iktifa edeceğ im. Arayan, tr ı nların esas menşe'ini 'Abâ `Ubayd'in Ğ arib ablıadis'ile benzer kaynaklarda bulur> demekle Buhârrnin, mu-haddislere laz ı m olduğ undan çok fazla bir ölçüde filolojik kaynak-lara istinad etti ğ ine, kitab ını n ilk ş arihi Hattâbi ş erhin en ba şı n-da iş aret etmi ş ti' .

Buhârrnin üzerinde ş eyhlerinin kitaplanna mevzuubahs tesisi-nin mevcudiyetini tasavvur veya iddia etmeyi ş erhile uğ ra ş -tığı kitab ı n meziyetlerini azalt ı r endi ş esile redde çal ış an ibn Ha-car bizi bu hususta dolay ı s ı yla ayd ı nlatanlar ı n ba şı nda gelmekte-dir. Onun, ş erhinde verdi ğ i malâmattan ba şka Tacliq at-tacliq ad-l ı eserini Buhârrnin bir nevi, kaynaklar ı n ı n tetkiki addedebiliriz. Şalı iiı 'de be ş te bire yak ı n bir yer i şgal eden m a 11 a q hadis-lerin tahrici esnas ı nda, bu hadislerin iysal edilmi ş olduğu kaynak-lardan, zaman bak ı mı ndan Buhârrninkine tekaddüm edenlerin zikri hadis edebiyat ı nı n kaybolmu ş bulunan k ı sm ı hakk ı nda geni ş bir bilgi vermekte, di ğer taraftan Kirmânrnin, Buhârryi kendin-den evvelki edebiyat ı n bâblanna tâbi olmu ş göstermesi h ılsusun-da reddettiğ i fikrinin kendi aleyhindeki delille ı ini ortaya koymak-tad ı r. Hattâ onun, Butrâ ıl ş erhi bu tip delilleri, reddiyle birlikte, yan yana muhafaza etmektedir. Tefsir fasl ı nda en bariz misalleri-ni göreceğ imiz bu tip münasebetlerden, kitab ın diğer fas ı llar ı na aid bir kaç ı nı burada zikredelim :

İ bn Macar, Buhârrnin k. akimân'da rn uallaq olarak b ı rak-dığı bir hadisin (Abdarrahmân b. 'Umar az-Zuhri (öl. 246) 'nin K. al- )imân' ında iysal edildiğ ini söylemektedir 1 . Ve yine ibn Ha-car K. al-cilm'de <tahammul al-cilm3 in muhtelif meseleleri için ş ey-hi al-Humaydryi tabii bir kaynak olarak gösterip isminin tekra- rı ndan kaç ınarak << -I,» veya «il".-1. 1 ş eklin- de kulland ığı tabirlerle ş eyhi klumaydryi kasdedib Kitâb an-na-

klattab1, Sarp al-Bulytrf 3b.

2 Hadyu's-sari s. 17.

80

wâdir'inden nakletti ğ ini söylemektedir 1. Onun ayr ı ca malzemeleri bâb esas ı na göre tasnif olunmu ş Musned'ini de Bubarrnin bir çok bâblar ı n ı n kaynaklar ı aras ı nda göstermektedir 2 . İ bn klacar'in Bu-harrnin al-Qur'dn'ı k ı sm ı ndaki malzemelerini 'AVİ `Uubayd (öl. 221)'in Fadad al-Qur'dn ile mukayesesi daha vaz ı ht ı r. Mesela o, Buhâ.ri'nin iyrad etmi ş olduğ u hadislerin farklar ı n ı Fadd'il al-Qur'- ân'dakilerle karşı laş t ı rarak gösterir 3. Çoğ u kaybolup ta bize ka-dar gelmemi ş olan Façlail al-Qur'dn unvanl ı müellefattan sadece 'Abtı `Ubayd'e aid olanla Bul ı ari'nin alakal ı bâb unvanlar ın ı n mu-kabelesi bize kafi bir fikir verecektir 1 . Bununla beraber Buharrnin

bablarm ı meydana getirirken ayni mevzuda bir tek kita-ba değ il bir çoklar ı na ınüracaat ile bir sentez yapt ığı anlaşı l ı yor. Esasen onun i ş ini bu sentezdeki muvaffakiyetile ölçmek laz ı md ı r. Yoksa kendinden evvelki hadis literatüründen muhtasar bir <Câmic> meydana getirme ğ e kalk ışı rken (3400) kadar bab ı n ı bizzat ortaya koymay ı p ş eyhlerinin eserlerine tâbi oldu ğunu söylemek elbette meziyetini azaltmak demek de ğ ildir. Bulıarrnin ş eyhi 'Abû Bakr b. 'Abi Ş ayba (öl. 235) ve ş eyhinin ş eyhi cAbdarrazaq b. Ham-mâm (öl. 211), in bize kadar gelen musannaf kitablar ı hatta 'Abû Nucay ı n al-kluzaci (öl. 228) nin, tek mevzudaki Fitdb al-fitan'-

i 5 Buhara' ile mü ş terek oldu ğu meseleler ve bunlara aid bâblar üzerinde hakikaten Sahih'in kendinden evvelki musannaf hadis edebiyat ı na nisbetle muhtasar oldu ğ unu göstermektedir. Muhtelif nevilere aid yüz m u sann af kitap meydana getirdi ğ ini bizzat Bu-hari'den naklettikleri, ş eyhi b. al-Madini (öl. 234) nin 6 kitab-

Fath al-bari I, 137-142. İ bn. Nacar birincisinde «Onun Buliarrnin şeyhi al Humaydi oldu ğ u mütelöas ı n ı kitab ı n mukaddimesinde ileri sürerken benden öncekilerden birinin fikrine tabi olmu ş tum, sonra aksine kani oldum...» demek-

tedir. Buna ra ğ men, i ş aret edilen di ğ er bir yerde benzer bir meselenin yine al-klu-

maydi'nin Kitab an-navadir'inden al ı nm ış olduğ unu söylemaktedir. Filhakika bu

kitab ı n bâblar ı hakk ı nda vaz ı h bir ş ey bilmiyorsak ta Buhâri'nin bir kaç kere da-

ha ayni mevzuda ondan «t acli q» yoliyle alm ış olmas ı , mezkür K. an-ntivadir'in stalı ammul al- 5ilm'e aid bâblar ihtiva etti ğ ini göstermektedir. Buhari'llin tacliqle-

rinin kaynak ifade etti ğ ini ileride görece ğ iz.

2 bk. Hadyu's s-sâri s. 28, 34, 46, 51, 65, 70.

3 Fath al-bâri IX, 17, 28, 56, 57, 62, 74, 86, 87, 88.

4 Fadd'il al-Qur-ân'm bâblar ı n ı n fihristi için bk. Ahlwardt I, nr. 451.

Bk. Brock. Suppl. I, 257 ; zikredilen yegâne nüshaya At ıf Ef. Nr. 602 de-ki k ı ymetli nüshay ı da ilâve etmelidir.

6 Tahzib an-Nawâwi II, 132.

81

lar ı ndan Ş aliiiiine 303 hadis al ırken i elbette bablar ı ndan da fay-dalanm ış t ı . Yine Buhari <benzerini görmedim> diyerek 'medhet-tiğ i 2 bu ş eyhinin muhtelif mevzulu musannaf kitaplar ı n ı n bab-larm ı benimsemiş ti. Buna mukabil hocas ı 'Ahmad b. Hanbal (öl. 234) 'in mu s ann af olmayan muazzam hacimli Musnad'inden tek bir hadis nakletmek imkan ın ı bulmuş tu >. Esasen Buharrnin ken-dinden evvelki edebiyattan bu şekilde faydalan ışı devrinin bir ade-tiydi. Ş eyhlerinden bir k ı sm ı n ın hayatta bulundu ğ u bir s ı rada, eser-lerinden alarak kitab ı n ın bablarma yerle ş tirmeyi gizli yap ı lmış bir ş ey değ ildi. Hatta ş alı iiı 'in baz ı rivayetlerinde <Bu bâbda hac bah- sinde Mâlik'in İbn S'ihâb'dan aldığı hadisi naklederler. Fakat ben tekrarlaımş olmak endi şesiyle alm ıyorum» ş eklinde, Buharrnin, ken- dinden evvel meydana getirilmi ş kitablar ın bâblarile olan münase-betini en aç ık bir tarzda gösteren bir ibare de vard ır 4 .

Daha evvelki edebiyat ı n bablar ı na tabi olma keyfiyeti <al-Ku-tub as-sitta» nin hepsinde müş ahade olunmaktad ır. Mesela ibn Ma-ca'nin hemen hemen her bab ı n ı 'Abû Bakr. b. 'Abi Ş ayba (öl. 235)'-den almış olduğ unu görmek hadis musann ıflar ı n ı n kendilerinden evvelki musannefattan ne kadar çok faydaland ıklar ı ve kitablar ı -n ın bablar ı m meydana getirirken daha evvel mevcud olan bâblar-dan ne kadar çok ş ey ald ıklar ı hususunda kâfi bir bilgi vermekte. dir.

Hatta <al-Kutub as-silta> diye meşhur olan hadis musannefa-t ı na, evvelce mevzulara göre tasnif edilmi ş malzemenin, hulâsa ş eklinde, yeni bir tertibi nazariyle bakmak bizzat musann ı flarm ı n te'lif maksatlar ı na uygun bir hareket tarz ı olacakt ır. Bu hususta Buharrnin Şalı fliine dair zikrettiğ imiz delillerden ba şka 'Ab ıl Dâ-wud as-Sicistâni'nin, Sunan'ini te'lif maksat ve metotlar ı ndan bâh-seden Ris â/a'sinde bizim için çok ayd ı nlat ı c ı olan bir ibare vard ır. O kaynaklara dair hayli enteresan malûmat verdikten sonra : «Sunan'da sadece ahkâmı tasnif ettim, zuhd kitaplar ı n ı , fazâil-i âmâl ve sair mevzularla ilgili kitapları tasnif etmedim. Buradaki

Tah ı fb at-Tahzfb VII, 357. 2 Bunu müstakil kitab ı Rafa al-yadagn'da söylemi ş ti, bk. Tahzilı at-tahı fb

VII, 356. 3 Rictil a ş -ş alı flı agn I, 5. 4 Hadgu's-saıl s. 13

82

hadislerin hepsi ahkâma dair olup dört bin sekiz yüz kadardır' demektedir.

BuharPnin, kendinden evvelki edebiyata tabi oldu ğ unu, ve ;Sa- bablann ı tanzim ederken kendine tekaddüm eden tasnif faa-

liyetine uyduğ unu söylemekte her halde, onu ş ahsi' tasarruftan mah-rum bir duruma dü ş ürmü ş olmuyoruz. O kendi intihab kabiliyetini ve bunlar ın te'lifindeki muvaffakiyetini her hadis al ışı nda göstere-biliyordu. Mesela, Muzuâttâ' ı n pek te ba ş taraflar ı na isabet etini. yen <Mâ câ'cı frl-Qur'ân> bab ındaki bir çok hadisin en uygunu-nu seçerek kitab ı n ın «bad'al-walıy» adl ı ilk bab ına geçirmekle kendi tasarrufunu da göstermi ş tir 2. Burada ş imdiden söyleyelim ki ButıarVnin, bu bâblardan intihab ederken kendi sübjektivitesini ha-kim k ı ld ığı mesele s ı hhat bak ı m ı ndan hadislerin tefriki meselesiy-di.

‘-;x:.0 1 r .,-"Y ı Y ı ,:r:_ıı ‘1,)

Risâlat 'Abi Dawticl as-Si- j lgK ûlr ‘;11 .9

cistânf f î wa şf likitâb as-sunan s. 8. 2 Muwatteı s. 68, Bulı âii I, 6, st. 8.

TAIIQLERİ

Buhârrnin a ş - ş adı ih'inin diğ er hadis kitablar ı na nisbet- le en garib taraf ın ı <t acli q> diye adland ı rı lan isnads ı z haberler te şkil eder. < )Abbaranâ> ve «baddasanâ> tabirleriyle serd edilen ha- dislerin yan ı nda « » , « cs>.) » , « J » gibi tabirlerle isnâd- siz olarak al ınan hadislerin hükmünün ne olduğ u ve Buhârrnin

» , » L u » tabirlerinin yan ında diğ er muhaddislerce hemen hemen hiç baş . vurulmayan diğer tabirleri s ık s ı k kullan-mış olmas ı n ı n sebebi, hususiyetleri, müteakip as ı rlarda izafe edilen şartlara uygun olup olmad ığı gibi sualler Buhârrnin

tasniiinden takriben bir as ır sonra hadis edebiyat ı n ın, üzerinde bir hayli münaka ş a edilen mevzuu olmu ş , aradan bir hay-li zaman geçmiş , ve Buhârrnin kitab ı etraf ı nda toplanan geni ş fa-aliyetlere rağmen, tatminkâr bir cevap verilememi ş tir. Bu isnads ı z haberler, (7397) kadar isnâdl ı hadise mukabil (1341) gibi bir ra-kamla i kitab ı n büyük bir k ı sm ı n ı teşkil eder, ve bunlar • ayni us-lûbla serd edilip Peygamberin zaman ına kadar ç ı kmayarak saha-bede kalan «m a w q û f >, tâbl'iinde duran «m a q t fıc> lardan harie-dir ; kitab ı n takriben be ş te birini te şkil eder. Aralar ı na, diğer mu-haddislerin hilâfma, Buhârrnin baz ı iilologiardan ald ıklar ı da gi-rer.

Kaynaklar ı n verdiğ i malûmattan anla şı ldığı na göre, de mevcud bu gibi merviyat ı ilk defa ciddi bir şekilde göz önüne al ı p <t a 1 î q> diye adland ı ran kimse, Buhâri ve Muslim'i iik cid-di tenkide tabi tutmu ş olan 'Abii'l-Hasan ad-Dâraq ı4ni (öl. 285) 2, daha sonra, ayni isimle, al-Cam` bagna'ş -şaiı ihagn'inde mevzuubah-

BuhörVnin bu hadisleri, muhtelif ta'dada göre bir tak ı m ihtilâflar arze-der. Bu rakam İ bn klacar'in tadad ı nın neticesidir. Mükerrerler dahildir ve kendin-den evvelkilerin tadad ına 129 hadis daha ilave etmi ş tir. İ bn aş -Ş alalı 'm ve an-Na-wawi'nin te ş bitine göre mükerrerlerle birlikte Buhâri'de 7275 hadis vard ı r. Mü-kerrerler ç ı kar ı l ı nca 4 bine iner (bk. Hadyd s -sifı ri s. 465, 468.

2 Bk. Hadyu's-sâri s. 344

84

eden 'Abû `Abdallâh al-Humaydi (öl. 420) olmu ş tur 1 . Bu tabire Bulı arrnin, 'İ clâm al-mulı addis ad ı yla Ş cı iı iiı 'in ilk ş arihi al-Hattâbi (öl. 388) taraf ı ndan meydana getirilen ş erhde 2 raslanamarnaktad ı r. Hatta Bul-At-1'11in Sahfh'inin bu hususiyeti onun yan ı nda, daha sonraki ş arihler aras ı nda olduğ u kadar alâka bulamam ış t ı r. Has-saten Humaycli' nin faaliyetinden sonra mu ş talab al-hadis kitab-lar ı n ı n bâblar ı aras ı nda yer alan <t a 1 i q> lere, İ bn Hacar (öl 852)- ifadesinden anla şı ld ığı na göre- ilk defa olarak müstakil bir kitab tahsis etmi ş tir 3 . Onun Tactiq al-tacliq adl ı eseri 4 Bu lı ârrnin kaynak- lar ı bak ı m ı ndan bizim için zengin malümat ihtiva etmesine ra ğ -men, «t a I i q> lerin sebep ve izahlar ı hususunda kendinden ev-vel ileri sürülen görü ş lerin vuzuhsuziu ğ unu giderememi ş tir.

İ bn Hacar, bir hadis istilah ı haline gelen, haddi zat ı nda Bu-hürl'nin Ş a/ı ii.l'inin bir hususiyetinden ibaret bulunan et a '1 i q> i ş öyle tarif eder :

«T a `1 i q ş eyhten s a m ü' yol iyle al ı ndığı n ı göstermeyecek, (meselâ. J3 , Say , ve Jlı gibi,) kat'i veya yar ı kat'i bir ifade ile isnâddan br veya daha fazla ş ah ı s hazfet-mektir. Eğ er kat'i bir ifade kullan ı l ı rsa (J3 gibi) kendin-den al ı nan ı n s ı hhatine delâlet eder. Yaln ı z (onun hazfolunan se-nedinin) râvileri üzerinde dü ş ünmek icab eder : Eğ er bunlar si-qâttan iseler ta'liqlerindeki sebeb bu hadisin, kitabda bir yerde da-ha, veya manas ı n ı n o bâbda, diğer bir vas ı ta ile bile olsa bulun-muş olmas ı d ı r ki ihtisaren ona bir nevi i şaret edilmi ş tir veyahud bu <t a i q, muhaddisin şeyhinden samâ` yoluyle al ı nd ığı n ı fakat bu ş eyhin t edl is le tan ı ndığı r ı (yani ınülüki olmadığı bir muas ı . r ı ndan mülâki olmu ş gibi rivayet eden kimselerden oldu ğ unu) ve-yahud hadisin m e v q u f bulundu ğ unu yani hadisin ancak sahabe-ye kadar ç ı kabildikini müsned olmad ığı n ı gösterir ki mawquf'da bu kitab ı n Ş alı iiı 'in mevzuuna dahil de ğ ildir (Çünkü Peygamber'e kadar ç ı kan hadisleri toplamay ı gaye edinmi ş tir). Veyahut ta bu-nun râvileri aras ı nda haddi zat ında siqat'dan olmakla beraber ha-

1 İ bn as- Ş al4 s. 72 ; al-c İra0, at- Taq yid s. 72 ; tacliq at-taciiq 2a ; Tadr?b ar-râvi 75-76.

2 Bk. Brock. Suppl. I, 261. 3 Hadyu' s-sârî s. 17. 4 Brock. G. II, 81, Suppl. II, 73.

85

disin zabt ve naklinde Müellif Abdallah al-Buharrnin kita- b ı nda ş art koş tuğ u dereceye yükselmiyenler vard ı r. Müellif hadi-sini bazen doğ rudan doğ ruya taliqan yani senedini k ı saltarak al ır. bazan da, miitabacat yoluyle al ır. Bu da yukar ı daki muhte-lif sebeplerden birile <cazm> (yani kat'i, mesela : gala fulânun, ra-wâ fulânun) sigasiyle yap ı l ı r... Musan ı f, ş ayed t a m r î çl (yani kati olmayan mesela : yucialu, yurwa) sigasiyle bir hadis alm ış sa bu takdirde hadisin isnad ı nda, t acliq de zikretti ğ i şahsa kadar zay ı f bulduğ u bir ş ah ı s var demektir. Yaln ı z bazen bu zay ı fl ık başka-lar ı n ı n seneddeki illeti görmemi ş olmas ı ndan veya mühimsememe-lerinden dolay ı sahih kabul edecekleri kadar ehemmiyetsiz dere-cede de olabilir. Bu tarzda, muallak olarak al ı nm ış bulunan hadi-sin birinci kategoride oldu ğ u gibi senedinde teernmüle sayan şüb-heli bir taraf var demektir.

İş te kitabdaki bütün talicilerin hükmü budur. Kendilerinden hadis dinlemi ş olduğ u ş eyhlerinden yapt ığı taş lisqlere gelince : İ mam DAbti 'Art ır b. aş -Salah (öl. 643) ' ı n zikrettiğ i vechile, bura-da <gala» «can» hükmündedir, bu da senedde ittisal mahiyetinde-dir, demektedir. Buhari'nin, al-Qacr ı abi gibi ş eyhlerinden ald ıklar ı -n ı ayni kategoride göstermi ş tir. Hakikatte Buharrnin, şeyhlerin-den yapt ığı taliqlerin de diğ erleri gibi olduğ u meselesi teslimin-den kaç ı n ı lmayacak bir hakikattir. Ş u kadar var ki, ş ayed 3uhari cazm sigasile kaydettiğ i taliqlerinde hadisle ı in ve senedle-rinin sahih olduğunu ifade ediyorsa bu takdirde onun, hadisi tac-

liqon rivaget ettiğ i şeghinden dinlememi ş olduğ u ihtimali ortaya ç ı - kar. Bunun delili de kitab ı nda taliq yoluyle zikretti ğ i baz ı hadis-leri, diğer bir yerinde ş eyhiyle kendi aras ı nda diğ er şah ı slar vas ı -tasile rivayet etmi ş olmas ı d ı r... T â r î h'inde şeyhlerinden baz ı ha-disleri taş lisqan al ı p ondan duymad ığı n ı tasrih ettiğ ine muttali ol- dum. Mucawiya'n ı n terceme-i halinde :

diyip bir hadis zikretmiş tir. Ş ayed sen : Bu, Buhârrnin müdellis olmas ı n ı iktiza eder„ dersen, 'Abla (Abdallah İ bn manda'den ba şka hiç himse Bulı arryi tedlisle itham etmemi ş -tir, onun bu itham]. merduddur.... BuharVnin <gala lana> veya "gala yahud zâdanâ veya zadani, "zakara lana„ , «zakara 11» tabirlerine gelince, hadisleri «a t r a f» adl ı kitablarda toplayan-lardan biri, bunlar ı taliciler s ı n ı f ı na idhal etmi ş ise de, mucallaq

86

değ ildirler. 'Abisi Cdfar b. Hamdan' ı n : Bunlar ca r çl ve munâw a-la'yi ifade eder, demi ş olmas ı na rağmen senedde sarih bir ittisal ifade etmektedirler. İbn Manda de benzer bir ş ekilde : Bunlar icaz a ifade ediyor, demi ş ti. Eğ er söyledikleri tahak-kuk etse bile yine umumun fikrine göre bu tarzda al ı nan hadisler senedde ittisal ifade eder. Ayr ı ca baz ı muhaddisler : Bunlar Buharrnin ş eyhlerinden müzakere esnas ı nda naklettikleri-dir, demiş lerdir. Hakikatte bütün bunlar indi hükümlerden ibaret-tir. Bulıarrnin bu ve di ğ er tabirleri kullan ışı nda muayyen bir maksad ı vard ır, ve bu tabiri sadece "mütaba ca t„ ve " ş a w â - h i d ,. olarak getirilen veya "mawqüf „ olan hadisler için kul-lan ı yor. ş alı tle'inde "gala lana„ tabirini kulland ığı bir çok ş eyler vard ır ki, bunlar ı diğer eserlerinde lafziyle kulland ığı nı ve bunun aksini yapt ığı n ı (yani eserlerinde ‘,13 tabirile ald ı k-lar ı ndan baz ı lar ı nı «tı addasana» tabirile iyrad etti ğ ini) da gördüm. Eğer bunlar onun yanında "icâza„ g3hud "mundıoala„ veya "mulditaba„ ifade etmiş olsaydı Bulı ari bunlara i ş aret etmeden « t~.a> » tabirini kullanmazd ı . Eğer bizim, cazm (kat'?, mesela gala) ve tamriçl (pek kat'? olmayan) tabirlerinin hükmüne dair ileri sürdüklerimize, Bulı arrnin ancak tek senede malik olan ha-dislerinden kitab ı na sokduğu ve bunlar aras ı nda ravileri üzerinde ş üpheler vaki olduğu halde bunlar için de cezm ifadesi kullanm ış olmas ı ileri sürülerek itiraz edilecek olursa o zaman cevab ı m ı z ş undan ibaret olacakt ı r : Bullat-I, bu ilimde Allah ı n, kendisini yük-seltmi ş olduğu bir mertebededir. O, "carb ve ta`dil" de oto-rite sahibi muhaddislerden biridir. Ba ş kas ı taraf ı ndan c a r I> ve t a d î l d e ş üphe izhar edilmiyen bir ş ahsi "siqa„ dan kabul ederse diğer bir ş ahs ın sözü onun hükmü aleyhinde bir delil te ş -kil etmez. Çünkü o müctehid bir muhaddistir. Bununla beraber " c a z m „ sigasiyle ta ş liq ettiğ i hadislerin, Ş ahilı 'indeki ide-al ş artlar ı na muhakkak surette uymas ı laz ı m geldiğ ini söylemiyo-ruz. Her kim bu t a h rie'i (hadislerin senedle iyrad edilen kay-naklar ı nı tesbit eden bu kitab ı ) dikkatle okuyacak olursa "caz m „ sigasiyle m u ca 11 a q olarak al ı nmış hadisler aras ı nda sadece za-yı f senedli bir hadis bulam ı yacağı n ı hatta merfû hadisler aras ı n-da da böylesinin olmad ığı n ı görür. Esasen büyük muhaddislerden hiç biri de bunu tecviz etmemi ş tir. Ş ayed : "tamri „ sigasiyle kitab ı nda baz ı hadisler iyrad ve sonradan diğ er yerlerde isnâd

87

etmi ş tir ve bunlar isnâd edilmedi ğ i halde onun ş artlar ı na göre veya ba ş kaları n ı n ş artlar ı na göre sahih olabilirler, denilecek olur-sa o zaman da ş öyle cevab verilir : Bulı ari, kitab ına bu şekilde hadis ald ığı takdirde, ya m u a 11 a q hadisleri ihtisar etmi ş , veya h ı fz ı ndan manas ı n ı rivayet etmi ş tir. Hadislerin bu iki tarzda riva-yetinin cevab ı nda ihtilaf bulundu ğ u için cezmedip kat'i bir siga kullanm ıyor ; bu, kitab ın ı n diğ er yerlerinde isnâd ettikleri için ile-ri sürülebilir. Kitab ı n ı n diğ er yerlerinde isnâd etmemi ş olduklar ı -n ı ise, gizli illetleri bulundu ğu, mesela, inqita ve ihtilafl ı veya zay ıf bulunduklar ı için ... böyle nakletmi ş olmas ı muhtemeldir. "T am r î çl „ siygas ı nın sahih hadisler için de kullan ı ldığı söyleni-yor, fakat benim anlad ığı ma göre, Bubari sadece bir illeti bulu-nan hadisler için « tam r î d > siygas ı nı kullanm ış t ır. Her ne kadar bu illetler pek kuvvetli olmasalar da ...

Ş ayed sen : Bubarrnin < caz m siygasiyle m u ca ila q ola-rak ald ığı hadislerin tamamile sahih olduklar ın ı ikrar ettiğ ine göre bu kitabda onlar ın senedlerini ortaya koyma ğ a te ş ebbüs külfetine katlanmaktaki maksad ı n nedir ?», diye soracak olursan, bu, Sözle-rimin delillerini ortaya koymak, muhalefet iddialar ı n ı reddetmek içindir ; muhalif, Bubarrnin ta'liken alm ış ve sonradan isnâd et-memiş olduğ unu görürse, bunun senedlerinin munkati oldu ğuna hükmeder ve hassaten Butiarrnin ş eyhinin şeyhlerinden ve daha uzak tabakalardaki ravilerden taliken alm ış olduğ u hadisler için böyle bir hükme var ı r> 1 .

Iş te Bubarrnin sonradan < t a '1 i q > ad ı verilen k ı s ı mlar ı için Ibn klacar'in ileri sürdü ğ ü izah budur. Bu, kendinden evvelki izah-lar ı ihtiva etmesi bak ı m ı ndan mühimdir. Bubarrnin Şahih'inin ş erhi için en uygun asr ı n mahsullerinden birini te ş kil ettiğ i halde, daha evvelkilerin < ta` 1 i q > diye adland ı rd ığı meselenin izah ı nda hiç bir terakki kaydetmedi ğ i, hatta daha çetref il bir hale sokdu-ğu görülüyor. Ibn Hacar kendinden evvelkilerin k ısa ve basit izahlar ı na mukabil muhtelif cepheli ve kompleks bir hal ş ekli ileri sürmeğe çalışı yor. Fakat tam olarak halledemedi ğ ini anlam ış olmal ı ki kendi kendine baz ı sualler sorup <Her halde Bulicirrnin bir maksadz vardı », diyerek bazan da münaka şayı , Butıarrnin merte-besinin yüksekliğ ine havale etmek suretile i ş in içinden çı kmağ a

İ bn Hacar, Tacliq at-tactiq 2a-8a.

88

çalışı yor. Ş erhinin mukaddimesinde de ayni vuzuhsuzlu ğ u hatta biraz daha ileri safhada muhafaza etmektedir. O kendinden evvel ileri sürülen bir çok ihtimalleri redde çal ışı rken bazan da tezada düş mektedir i.

Mu ş t alah al- lı ad? ş kitablar ı nda, bu mesele bir kaç yer-de, Buhârt ve Muslim'in muttas ı l isnâdlarla rivayet etti ği hadisler bahsinde, tacliq için ay ı r ı lmış olan müstakil bâbda ve < t a - ham m u 1 al -ci l m > in muhtelif bâblar ı nda 2 dağı n ık olarak ele al ın ı r. alirki muhtelif bâblarda, meselenin da ğı nık bir ş ekilde bulunan izahlar ı nı bir araya toplamak suretiyle okuyucunun i ş ini kolaylaş t ı rm ış t ı r 3.

Dâraqutni (öl. 385) ve 1:lumayclf (öl. 388) taraf ı ndan <tacliq» diye adland ı r ı lı p munkati senedler hükmünde bulunan ve di ğ er tam senedli hadislerle ayni derecede addedilmeyen bu tip mer-viyyat ı n daha sonraki müellifler aras ı nda zahiri ş ekilleri göz önüne al ı narak bir kaç k ı s ım alt ı nda mülâhaza edilmi ş tir. Onlara göre bütün ş ekillerin istimâlinde Buhârrnin ayr ı bir maksad ı vard ı r.

Dârakutnrnin muas ı rlar ından `Abdallüh b. Manda (öl. 395) me ş hur muhaddislerin, <q ı ra'a t, s a m ü', m u n â w al a, ve i c â z a> husundaki ihtilüflarma dâir telif etmi ş olduğ u eserinde, Buhürrnin <q âla la n â> tabirile naklettiklerinin «icâza», « » tabirlerinin, kendilerinden dinlememi ş olduğ u ş eyhlerden dinlemiş gibi gösterdiğ i manas ı na <t adli s> ifade ettiğ ini söylemiş ti 4. Fa-kat ona bu fikrinde tabi olmay ı p Bulı ürrnin mudellis olduğ u iddia-s ı n ı ş iddetle reddetmi ş lerdi 5 . İbn a ş - Ş alülı (öl. 643) ' ı n verdiğ i ma-lûmata göre daha önce -)Abü Caş far b. klamdân an-Nisübürf, Bu- hürrdeki J ı i» tabirinin ca r çl ve munâwala olduğ unu söylemi ş ti °. Fakat bu izah tarz ı Buhürrnin Ş alı iiı 'inin diğer bir çok yerlerinde benzer hadislerin senedlerle iyrad edilmi ş olduğ u hakl ı olarak ş arihler taraf ı ndan ileri sürülerek reddedilmi ş ti.

Bk. Hadgu's-sâri 12-17. 2 Maselâ bk. İ bn a ş -Salah 20-26, 72-78, 167-169 ; Tadr -ilı ar-rând 35-37,

75-76, 128-131. 3 Bu hususta Suyüti"nin hükmü için bk. Tadrib ar-râzuf s. 76. 4 a l-^ İ râg î , at-Tagyid wa'1-.)-Ic413 s. 74 ; tactiq at-tactiq 2b. Tadrfb ar-r'dw1

s. 130. 5 ayni yerler. 6 İ bn a ş -Salah s. 76, ve Tadrib ar-r&zoi s. 145.

89

İ bn Hacar'in yukar ıda nakledilen ifadesinden anla şı laca ğı üze-re, her halde usulcular ı n, Buhârrnin kitab ın ın bu hususiyeti üze-rinde ileri sürdüğ ü fikirler, içinden ç ı kı lmas ı imkâns ı z bir labirent manzaras ı arzetmektedir. Zira onlar bir taraftan < q â 1 a>, «r a w ü» ve «zakara> di ğer taraftan <gala lanâ, zakara lanâ>, <ravâ 1 a n â>, <z âdan â» ve öbür taraftan <q i 1 a>, «y u r w â», «y u z k a-r u> tabirleri için ayr ı ayr ı sebeb ve hükümler dü şünüyorlar ve bunlar ın biri veya bir k ı sm ı için kitab ın bir yerinde ileri sürmüş olduklar ı ihtimal ve tevilleri diğ er yerindekilere tatbik edemiyorlard ı . Esasen öncekilerin sadece "t a 1 i q„ diye adland ı rdığı bu nevi sonradan ‹q â 1 a> ve benzerleri için, "t aliq m a c z û m„ ve mechul siygasiyle olanlar için ise <t a '1 i q ğ ayr maczû m> ta-biri kullan ı lmak suretiyle ikiye ayr ı lm ış t ı 1. Dokuzuncu asnn ş arih-leri yan ında bu sonuncunun "t a`liq bi ş i ğ at at- tamri çl„ diye bir unvan kazand ığı n ı görüyoruz 2 . Hatta bu tabir o kadar yeni idi ki Ş ârih cAynT istimalinden evvel onu tarif etmek mecburiye-tinde kalm ış t ı 3.

Izah ve gösterilen sebeblerin tatminden uzak olu şu bir tarafa b ı -rak ılacak olursa, Buhârrnin kitab ı nda bu üslûbla bulunanlar ı sened-lerle zikredilmi ş olanlarla ayni hükümde tutmak ekseriyetin temayü-lüne daha uygundu. Çünkü içinde bulunan her ş eyin doğ ru olduğ una dair edilen yeminin cevaz ı teslim olunan bir kitab ın 4, böylece bü-yük bir k ı sm ı n ı menfi bir hükümle mahldı m etmekten korkuyorlar-dı . Bu gibi baz ı hadislerin münkati oldu ğ u iddias ı ndan istifade ede-bilen İ bn klazm az-Zahiri (öl. 452) baz ı ş eyleri reddetmek ve ba-zen de kendi görü şüne göre uygun deliller ç ıkarmak imkân ı n ı bul-muş tu. Meselâ Buhârrnin Mâlik'den t alik en ald ığı bir hadisin müknati olduğunu iddia ve dolayisiyle redde çal ış m ış t ı . Bunu yer-siz bulan 'Ayni, hadisin, şöhretinden dolay ı böyle munkati b ıra-kı ldığı n ı söylemiş ti. Filhakika hadisin muhtelif kaynaklarda isnad ı-n ı n bulunmuş olmas ı İbn Hazm'in iddias ı n ı tamamile mesnedsiz k ı -lıyorsa da `Aynrnin de izal-i ı Buhârrnin taliqlerinin, bütün halinde göz önüne al ı nmadan ileri sürülen mevzii bir izah' olmaktan ileri geçe-memektedir 5 . Buhârrnin taliqlerine dair müstakil bir eser meyda-

al-ciraqi, at-Tagyid s. 77. 2 Bu tabiri İ bn Hacar bol bol kullanm ış t ır (Tactiq at-tacliq 2b-3b).

3 cAyni I, 321. 4 İ bn as- Ş alalı s. 26, ciracii, at-Tag,yid wa'l ıft213 s. 26. 5 (Ayni I, 291.

90

na getirmi ş olan İbn klacar ise müşkili halletmekten uzak baz ı fikirleri s ı ralamak ile iktifa edip hiç bir ş ey söylemiyor ı Hadis kitaplar ı nda bu gibi delilleri toplamakta biraz aceleci olan İ bn klazm bir defas ı nda Bulı ârrnin kitab ı n ı n diğ er bir yerinde isnâd edilmiş olan bir mu` a Ilak hadis hakk ı nda : munkati'dir, sahih hük-münde değ ildir, diyerek oldukça mühim bir hükme varm ış t ı . Fa-kat muhalifleri Ş abib'de bir defa da isnâd edilmi ş olduğunu tes-bit ederek red imkân ı m bulabilmiş lerdi 2 . İ bn Hacar, Bubârrnin bu ta'likini sadece diğ er bir yerde zikredilmi ş olmas ı na hamlet-miş ti 3 .

İş te mu ş talabı kitablar ı n ın ilk defa olarak ortaya konduğ u 4 devirden itibaren, Bulı âri ve Muslim'in hadislerinin ten-kide tabi tutulup muhaddislerin «l ıaddasanâ» ve ahbaranâ> gibi meş hur laf ı zlar ı hilâf ı na «qâla> ile iyrad edilmi ş olanlar ı n ı n tacliq diye adlandı r ı lan nevileri üzerinde bir kaç as ı r ileri sürülen ihti-lafl ı görü ş ler bir taraftan münaka ş a edilip dururken di ğ er taraf-tan ayni kitaplar ı n bâblar ı ve «tabammul al-cilm» in k ı s ı mlar ı aras ı n-da <vicâda> diye di ğ er bir nevi'n, tarif ve izah edildi ğ ini görüyoruz. Bundan evvel, hadislerin nakli meselesinde, muhtasar bir ş ekilde göz önüne ald ığı m ı z, fakat ş imdi Butı ârrnin as ı rlardanberi müna-ka ş a edildiğ i halde bir türlü halledilemiyen mü ş kiline tatbik ede-ceğ imiz bu nev'in, cqâ 1 a» tabiriyle rivayet edilen hadisleri m u -`a Ila q diye ilk olarak adland ı ran Dâraqutni (öl. 385) 'nin devrin-de ilk mu ş talah al-hadis kitab ı n ı n müellifi Râmhurmuzi (öl. 360)'- nin al-Muhaddis al-fdsil bagn ar-rdwi wa'l-wâ'i adl ı kitab ı nda maruf olduğunu görüyoruz. Fakat nedense as ı rlarca bu iki nevi daima birbirinden ayr ı mülâhaza

Muş talab al-badis kitablar ı nı n <vicâda> hakk ı ndaki tarifini ş im-di gözden geçirip <t a I î q> diye adland ı r ı lan ş ekilde al ı nan hadis-lere ne dereceye kadar tatbik edilebilece ğ ini görelim :

<Wicâda> bedevi arablar taraf ı ndan kullan ı lm ış olmay ı p kökünden, sonradan yap ı lm ış bir masdard ır. Bir ş ahs ı n, diğ er bir

• Fatlı al-bâıl I, 91.

2 Bulı âr İ VII, 107, İ bn a ş - ş alâh s. 73. 3 Fath al-beı ri X, 45. 4 Bu mevzuda ilk eserin ar-Râmahurmuz'i taraf ı ndan meydana getirildi ğ ine

daha evvel i ş aret etmi ş tik, ayr ı ca bk. Tadrib ar-râwi s. 9, Râmahurmuzis (Köprülü Ktb.) nr. 94a-96b.

91

ş ah ı s taraf ından rivayet edilen hadisleri muhtevi ve bu ikinci ş ah- s ı n bizzat el yaz ı sile olan bir kitab ı n ı bulmas ı , fakat onun bu ki- tap sahibine mülaki olmam ış bulunmas ı , ş ayed müIak ıl olmuş ise muhtevas ı n ı ondan dinlememi ş olmas ı d ır ki bu takdirde, ,.:)% veya demesi, şeyhini zikr, isnâd ve metnini 'ol- duğu gibi nakletmi ş bulunmas ı veya, yahut ,:)54 di- yerek isnad ı n mütebaki k ı sm ı n ı saymas ı dı r. Eskiden ve ş imdi nor- mal olarak takib edilen yol budur. Bu tarzda al ı nan hadisler m u n- q a t i` ve m ur s a l bab ı na dahil sayı l ı r. Şu kadar var ki

ş eklinde almanlar bir nevi muttas ı l sened gibi görünür. Baz ı lar ı lâkaydi göstererek bu gibi nakiller için ve r ta- birini kullanm ış ve bu yüzden tenkid olunmu ş lard ı r.

Bir muhaddisin, kendi yaz ısından gayri bir yaz ıyla bir kitab ı bulundu ğu takdirde, bunun için « » veya « J ■3 »vega

« f ,))b j".*, » demi ş olmas ı laz ımd ı r. Bu tamamiyle munkati bir rivayettir, ittisal ifade etmez. Bütün bunlar, naklolunan habe-rin, ad ı zikrolunan râvinin yaz ı ve kitab ı ndan al ınm ış olduğ u (ya-ni yaz ı ve kitab ından nakledilmi ş bulunduğu) hususunda hiç bir şüphe bulunmadığı zaman mevzuubahistir. Aksi takdirde ,.5% veya :.)% veyahud benzer ifadelerden birini kullan- mak laz ı md ı r... Bir musann ıfa atfedilen bir kitaptan nakletmek is-tenildiğ i zaman ancak nüshan ın s ı hhatı ndan emin olunduğu, bu nüsha, faydalanmak isteyen kimse veya ba ş kalar ı taraf ı ndan di- ğ er bir kaç nüsha ile mukabele edildiğ i takdirde J ■3 tabiri kullan ı lmal ı dı r. Bu mümkün olmad ığı takdirde ,:)% demeli veya benzer ibareler kullanmal ıdı r. Fakat asr ım ı zda bir çok kim- seler, esasl ı surette ara ş t ı r ı p soru ş turmadan bunlar için geli ş i gü- zel bir şekilde kat'i sigay ı yani <J3» tabirini kullan ı yorlar... Mesela her hangi bir musann ı fa atfolunan bir nüsha görüp s ı hhatinden kat'i surette emin olunmadan <,3)4 J3» ... tabirini kullan ı yorlar ... Böyle bir nüsha ile kar şı laş an kimse ş ayed bütün melhuz hatalar ı gözden kaçırmayacak kadar dikkatli bir alim ise bu tabiri kullanmas ı n ı n caiz olaca ğı nı ümid ederiz. Ba şkalar ı n ı n kitab ı ndan nakleden bir çok musann ı f böyle bir esastan yürüyerek kolayl ığ a kavuş tu. İş te wicâ d a suretile hadis naklinin mahiyeti. Kendisile amelin cevaz ı na gelince, mâlikilerden birinin rivayetine göre, Ma-

92

lik ve diğ er bir çok muhaddisler bununla ameli tecviz etmiyorlar. l ınâm Ş âficrnin ve ileri gelen arkada ş lar ı n ı n büyük bir k ı sm ı n ı n bunu tecviz ettikleri rivayet olunuyor

İş te <tahammul al-cilm> in <wicada> bâb ı nda islâmi rivayetin, bir ş eyhten dinlemeden veya ş eyhe dinletmeden veya her hangi bir ş ekilde icâzeti al ı nmam ış olan bir kitabdan naklin cevaz ı n ı ve teferruat bir tarafa b ı rakı ld ığı takdirde bunun için «qâla> ve benzeri tabirlerin kullan ı ld ığı n ı ve bunu imâm Ş âfri gibi büyük muhaddislerin tecviz etti ğ ini ve dolay ısiyle bu riev'in daha ikinci as ı rda muteber ve maruf oldu ğ unu öğ reniyoruz. Aca- ba Buhârrnin « tabiriyle ald ı klarm ı n, her nas ılsa w icâda nev'ini hat ı rlamay ıp taliq diye adland ı ran Darâqutni (öl. 385) ye tabi olduklar ı için mi, izah ı nda bu bâbdan faydalanmam ış lard ı ?, yoksa kitab ı n ı n bir yerinde ş eyhi 'Abû Bakr b. 'Abi Ş ayba (öl. 235) 'nin (Mu şannafı ndan) senedindeki < wicâ d a> yi gösteren hadisler nakletmi ş olmas ı bak ı m ı ndan tenkide uğ rayan Muslim 2

gibi Buhâri için de bunu tecviz mi etmiyorlardı ?; Fakat Buhâri bu hadisleri <haddasanâ> veya <ahbaranâ> tabirile de ğ il <qâla» lafziyle naklediyordu, bu takdirde Muslim'in tenkide u ğ rayan ha-disleri nev'ine değ il de tamamile Ş âficrnin tecviz etti ğ i «wicada> ye uymuyor muydu ? bundan ba ş ka, o bu tabiri bol bol, hiç bir ş ekilde ş eyhlerinden addedilemiyen ve kendilerinden her hangi bir ş ey dinlemi ş olmadığı filologlarm kitablar ı için kullan ı yordu, bu-nunla aç ı kça <wicâda» yi tecviz etmi ş say ı lmazm ı yd ı ? 3.

Her halde muhaddisler, Bul ı ârrnin ş arihleri bunlar ı düşün-müş tü. Nitekim mevzuu-bahs tabirlerle, Buhârî'nin nakletti ğ i ha-berlerin hepsinin « ca r d» ve «icâ z a » ifade etti ğ ini dü ş ünenler

1 İ bn a ş -Ş al4 168-169 ; Tadrib ar-r.deaf 148-149. 2 Tadrilı ar-râwi s. 149. 3 Misâl olmak üzere takriben ald ığı ş u ibareyi zikredelim

011 9 1 : 1:1•,>

jft.11, j,113

İ ktibas edilen (Bulı üri' VI. 44) bu misal, Buhârl'nin ayni • j,...Jilj

tarzda alm ış olduğu yüzlerce ibareden biridir. » taLiriyle Ubayda

macmar b. musannâ'n ı n Macitz al-Qurca'n'ı ndan almış olduğu, gerek şarihlerin ifadesinden gerekse ad ı geçen kitaba müracaattan anla şı l ıyor (Bk. mac(rz al-Qur'- em I, 124 ve Fathal-btiri VIII, 186, cAyni, VIII, 547. Qastallâni VI. 77).

93

olmuş tu I. Fakat bu sonuncu kaideler nas ı l Buharrnin «qâla» ve benzer tabirlerle ald ığı bütün haberlere tatbik edilemiyorsa 2 < w i - c â d a» için de ayni i ınkâns ı zl ık ortaya ç ı kıyordu. Çünkü ilk na-zarda Butı âns'nin bu tabirleri ba ş ka ba ş ka hükümler ifade ediyor-du ; Bunun için de ş arihler bir çok sebepler dü ş ünmek ve muh-telif hal yollar ı bulmak mecburiyetinde kalm ış tı . «Qâla» tabirile al ı nm ış olan bir hadisin Ş al).'ilı 'de diğ er bir bâbda «haddasanâ» veya «ahbaranâ>> lafz ı yla serdedildiğ i vakiydi, ve nadir değ ildi. Şalfi.yde birinci tabirle al ınm ış olan bir hadis, müellifin diğ er müstakil bir kitab ı nda «ahbaranâ» veya haddasanâ» laf ızlanyla da nakledilmiş bulunabiliyordu. Bunun tamamile aksi de variddi. Ş u halde «qâla» veya benzer tabirlerle al ı nanlara «wicâda» yani muttas ı l bir rivayet yoluyla de ğ il de rivayetsiz kitablardan men-kuldur, diye hükmetsek ayni hadislerin di ğer tarafta «haddasanâ» gibi tabirlerle al ı n ıp rivayetin her hangi bir şekline delâlet etmesi bu hükmü tamamen ortadan kald ı nyordu.

Buhârrnin kitab ı n ı n telifinden bir as ı r kadar sonra münaka ş a-s ına baş lan ı p üzerinde her hangi bir neticeye var ı lam ı yan ve za-man zaman esas sebebinin izah edilemiyece ğ i söylenen bu mü ş • kilinin hallini, kaynaklanla olan münsebetlerinin bir hu-susiyetinde arayaca ğı z. Öyle zannediyoruz ki, onun bu hususiye-tine dayan ı larak, kitab ını n « t a 'I î q » diye adlanan k ı s ı mlar ı ndan ba ş ka diğ er bir çok mü şkilleri lje halledilecektir. Meselâ, tekrar-lann ı n sebepleri, niçin baz ı bâblar ı tamamile bo ş veya isimlerden ibaret b ı raktığı , neden baz ı hadisleri hiç de teçviz edilmeyen bir şekilde yar ı m olarak nakletti ğ i, ve kitab ı ndaki « m u t a b a ca t » ve < ş a w âhi d » hadislerinin hükmü anla şı lacakt ı r. Hatta, bizzat Bu-hârl «müdellis» yani kendisini, hadis dinlememiş olduğu bir muas ı rı ndan dinlemi ş gibi göstermi ş olma iddias ı ndan kurtulacak-t ı r.

Buhârrnin Şaililyinin bu muhtelif mü ş killerinin düğüm nokta-s ını te ş kil eden hususiyeti, acizâne görü ş ümüze göre, bâblann ın tanziminde kendinden evvelki nıusannaf edebiyat ı n bâblanna tabi oluş u meselesidir. Kanaat ı m ızca, daha evvel izah ı na çal ışı ldığı veçhile, Buhârî'nin, Ş akih'inin bâblann ı -tanzimde kendinden evvel

İ bn aş -Ş alalı s. 76. 2 Tactiq at-taclfq 2 b.

94

mevcud edebiyata tabi olu ş unun kabulü, kitab ı n bütün karakter-lerinin vaz ı h bir ş ekilde ortaya koydu ğ u kaç ı nı lmaz bir hakikattir. Mamafih, bu kendinden evvel mevcud bir musannaf hadis edebi-yat ı ndan faydalanan diğer muhaddislerin ve onun muas ı rlar ı n ı n ve binnetice haleflerinin pek tabii bir hususiyetiydi. Yaln ı z hadis edebiyat ı n ı n bu mü ş terek vasf ında da Buhârrnin ş ahs ı n ı n ileride göreceğ imiz üzere diğ erlerinin sahas ı n ı aş an bir taraf ı vard ı r.

Mevzuu bahs hususiyetle ş unu kasdediyoruz : Buhârrden evvel zengin bir yaz ı l ı edebiyat vard ı . Bunlar ı n büyük bir k ı sm ı bâblara göre tasnif edilmi ş bir haldeydi. Bir k ı sm ı da muayyen ve mah-dud bir kaç bâb veya sadece bir bâb ihtiva ediyordu. Bâblara göre tasnif edilmi ş kitablar ı n yan ı nda malzemeleri umumiyetle hadislerden ibaret olan tefsirler, hadisleri bâb-lar ı na göre isnâd eden, ve etmeyen müsnedler, oldukça eski devirden kalma hadis mecmualar ı , sahifa ve cuz'ler vard ı . Hadis-ler gibi bu kitablar ı da râvilerinden veya musann ıflar ı ndan oku-muş olmak veya ş eyhlere okumak veyahut ta <tahammul al-'ilm'in muteber ş ekilleriyle rivayet hakk ı n ı alm ış olmak laz ımdı . Ancak bu rivayetlerle gelen kitablardan faydalan ı p «haddasanâ» ve «ah-baranâ» gibi laf ı zlarla hadis nakledilirdi. Rivayeti temin olunma-m ış kitablardan nakl, ancak «vicâ d a» nev'inde tecviz edilen ta-birlerle, hassaten «qâla» ile olurdu. Hadis edebiyat ı nın yaz ı lı mah-sulleri çoğ ald ı kça ve İ slam aleminin muhtelif kö ş elerine dağı ld ı k-ça bir insan ı n, bütün kitablar ı n rivayetini alm ış olmas ı maddeten imkâns ı zd ı . Zira bu rivayetleri alabilmek için zaman imkâns ızlığı n-dan başka, kitablar ı n muayyen râvilerini gidip bulmak gibi mekâ-ni' bir imkâns ı zl ık ta vard ı . Hatta bu mülâhaza ile «icâza» yoluy-le nakl gibi bir kolayl ı k bulunmuş tu. Yani tilmiz şeyhinden dinlemeden veya ona dinletmeden icazetini alm ış olmakla bir ki- tab ı veya hadisi diye nakledebiliyordu. İş te, böylece zengin bir edebiyat ın hülâsas ı na kalk ış an Buhârrnin istifade saha-s ı nda her hangi bir ş ekilde «samâc» ve «K ı ra'at» yoluyla rivayeti-ni almam ış olduğ u kitablar vard ı . Bunlardan faydalanm ış t ı . Bunla-r ı bâblar halinde hulâsa ederken, rivayeti kendisine kadar ula ş -m ış kitablardan «haddasanâ» ve «at ı baranâ» lafzla ı ile, rivayetine sahib olmadığı kitablardan «qâla» tabirile al ı yordu. Şahilı 'inin diğ er bâblar ı n ı meydana getirirken, sonradan kar şı s ı na, önce «qâ-la» lafz ı yla ald ığı bir hadis, «Sama`» ve «K ıra'at» yoluyle gelen bir

95

kitabı n bâblar ı içinde bulunarak ç ı k ı yordu, veyahut önce <abbâ-ranâ» veya <haddasanâ» lafz ı yla alm ış olduğ u bir hadis, hayli za-man, belki seneler geçtikten sonra, di ğ er bâb ı meydana getirirken kendisine rivayet yoluyle gelmemi ş olan bir kitab ı n alâkal ı bâ-b ında kar şı sı na ç ı k ı nca <qâla tabiriyle al ı yordu. İ bn klacar, Bu-hârrnin böyle muallak b ı rakt ığı hadislerin en az bir senede ma-lik olduğ unu ortaya koymak için Tactiq at-tactik adıyla meydana getirmi ş olduğu müstakil kitab ı nda Buhârrnin, Ş aiı ih'in diğ er bir yerinde isnâdl ı olarak zikretti ği, isnads ı z b ı rakt ığı hal-de diğ er kitablar ında isnad etti ğ i, ne Ş alı fliinde ve ne de diğer kitablar ı nda senedini verdi ğ i fakat ba ş ka' muhaddislerin eserlerin-de isnâdlar ı bulunan hadisler diye üçe ay ı rmakta olduğu tagiqle-rin 1 izah ı ndan bunu aç ı kça istidlâl etmek mümkündür. Ş âlyilı 'te bol bol raslanacak olan misaller den bir kaç ı n ı burada gözden geçirelim.

Kitâb akiymân' ı n ilk bâb ı 2 bir çok hususiyetleri ihtiva etme-si bak ı m ı ndan bizim için iyi bir misal te ş kil etmektedir. Ş arihler bize bu bâbda meydana getirilen müstakil kitablardan ba ş ka, Bu-hârrden, evvelki bir çok musann ıflar ı n kitablar ı n ı n bu bâb ı ihtiva ettiğ ini bildirmektedir 3. Onlar ı n bildirdiklerine göre, `Abdarrahmân b. 'Umar b. YazId b. Rusta (188-245) 'nin müstakil Kitâb al-'ir- mân' ı n ın, Salı iı5'in ayni isimli fasl (kitab) ' ı ndaki muallaq hadisle• rin hepsini ihtiva etmektedir. Bir k ı smı n ı n DAbeı Bakr b. Abi Ş ay-ba (öl. 235) 'nin ınusannaf kitab ı n ı n ayn ı bâb ı nda bulunmas ı na rağ -men, ş alı flı 'in mevzuubahs tacliqlerrnin, hem bâb ı takib eden söz-lerini hem de arka arkaya gelen taliqlerini aynen birincisinde bu-labilmiş lerdi 4.

(,L3 •LAc• 4111 Lj..—. ,5:11 J,ii ,)Ly ı 41J3 4)) J.k,

tit.cf < 1, 4b..,L3 ,s-1/4"

j>41,i3 rf:1)1j.z."-Ç 1.l4 Ltrl r :ı

Bk. Hadgu' s-s&ri s. 71. 2 Bullari I, 12, st. 11. 3 Bk. mesela al-Qastallâni I, 84, o misal olarak İ bn. cUyayna, Sufyân

as-Sawri', İ bn. Curaye... İ lh. gibi bir çoklar ı nın musannafat ı n ı n bâblar ı aras ı nda bu bab ı bulundurduklar ı n ı söylemektedir.

4 Fath al-bdrf I, 42-46, 'Ayni I, 127-134.

96

zutj t;L1 )11 r,4 1.3 L, JU

,sac GAP

j1r1 ■ ,:j",

J ı ;., „,,LA

ı y. L. 1 :31., J3 3 L,.):3 Ç ..Cı Lyszacls J1; 3 .3 ..L,J1j

Kitab ı n diğ er bir fasl ı ndan her hangi bir misal alal ı m:

Lj

) 1 Ji; ‘.3 \<1..

j:ı ld.U1 _LA ) ,;_ba ı

41 ı7....41 7P» -t; 4b:i

(••

1

°J*. • V.,,

Bu babdal f ı kh ı n muhtelif imâmlar ı n ı n fikirlerini bir araya ge-tiren tagiqlerin çoğ unu ş arihlerin ifadesine göre, 'Abû (Ubayd'in Kitdb al2amwâi'inden alm ış tı r 2 . DAVI `Ubayd'in bize kadar gelen mezkûr kitab ında Butıârrnin ta'liken ald ığı k ı s ı mlar hususunda ş arihlerin verdiğ i bilgiyi tahkik etmek imkân ı na sahip bulunuyo-ruz 3. Bulı âri daha evvelki misâlde olduğu gibi burada da yine 'Abû `Ubayd'in kitab ı ndan 'Umar b. `Abdaraziz'e aid alm ış oldu-ğu haberi taş lici suretiyle, diğ er alm ış olduklariyle bir araya getire-rek tek bir senedli hadis iyrad ından müstağni kal ı yor. Yine ş a-lı flY de Kitdb al-buydun bir meselesi üzerinde onun muhtelif mez-hepleri gösterir ş u taliqleri 4 mühimdir:

,ş1 121,.11 )■,..; Ş , L>

j1; 3....31> 4.â t vı jr, J.39 a y lr, ‘.3 1 ,>4

Bubari II, 129. 2 Fath al-bari III, 288 ; )Ayni IV, 453. 3 )Abil CUbayd, K. al- )aınzval 336-340. 4 Bulı â ı-I III, 76.

97

„Wij j j'I

•

cj.L

2 1 J.3 ► « ı 1; ı: G las.

▪

JI 1.4) Buhari, yerle ş tirmi ş olduğu bu bâbda Muwattâ' ı n, yan ı n- da bulunan rivayetlerinde arad ığı malzemeye raslayamay ınca di-ğ er rivayetle ı inden faydalanmağ a mecbur kalm ış t ı . Muwattâ' ı n Yah-ya b. Yahya rivayetinden farkl ı k ı s ı mlar ını toplayan İ bn. 'Abdal-barr, Buharrnin Mâlik'den alm ış olduğ u bu «mucallaq» haberin İ bn Wahb rivayetile yan ında bulunan redaksiyonundan geldi ğ ini tes-bit etmi ş ti 1 . Fakat Şatı iiı 'in yukar ı daki diğ er tacliklerinin kaynak. ları nı bulmak hususunda ş arihler bir hayli güçlük çekmi ş tir. Bu-harrnin bunlar ı muayyen bir kitab ın bir bab ı ndanm ı naklen ald ığı , yoksa taliqlerinde isimlerini izhar etti ğ i muhtelif ş ah ı slar ı n eser-lerinden mi al ı p bir araya getirdi ğ i hususunu kaynaklar ı n çoğ unun kaybolduğu bu günde tahkik mümkün değ ildir.

* *

Buhari metninde mücerred <gala> ve <zakara» ve benzer tabir-lerden ba şka pek s ı k olmamakla beraber bir de <gala lî» veya <gala 'ana» veya «zadana» tabirlerinin kullan ı ldığı görülüyor. Mu ş -talah al-hadis kitablar ı nın ve Buhari ş arihlerinin ifadesine göre, bu tabirde bir muhaddisin <müzakara» suretiyle vaki sama` netice. sinde alm ış olduğ u hadisler için kullan ı lmaktad ır 2. Yani Buhari ı bu hadisi ihtiva eden kitap, ş eyhi ve tilmizleri ile birlikte müza-kere suretiyle okunurken yaln ı z onu şeyhinden dinlemek imkan ı n ı bul-muş tu. Diğer bir ifadeye göre, Buharrnin bu tacliqleri <card ve munawala> 3 ; Buharrnin kitab ı ndaki <gala» tedlis olarak vas ı f-land ı ran `Abdallah b. Manda'ye göre ise <gala Il» ve benzer ta-birler icâza ifade eder 4. Butı arrnin münhas ı ran bu tabiri, kitabla-r ı n ı n rivayetini almam ış olduğ u fakat kendilerile bir müddet te-masta bulundu ğ u şeyhlerinin kitablar ı ndan nakletmek istediğ i za-man kulland ığı n ı , yakı n bir temas gösteren bir zamirin <gala» ye ilavesiyle, kendisiyle bu ş eyh aras ı nda vaktile bu hadisi ihti-

1 Fati.ı al-bâr'i IV, 325-327. (Ayni V, 547-549. 2 Tadrfb ar-rând s. 130. 3 Agn. esr. s. 146. 4 Agn. esr. s. 146.

Bulı Etri'nin kaynaklar ı F. 7

98

va eden kitap üzerinde bir nevi müzakere vuku buldu ğ una iş aret-etmek istediğini anlamak mümkündür.

«Qâla lî» ve «qâla lanâ» veya «zâdanâ» gibi, ş al.ı filde pek s ı k bir şekilde geçmeyen bu tabirlerin, hassaten Buhârrnin hoca-s ı 'Ahmad b. Hanbal (öl. 242) için iki defa ; bir defas ı nda «qâla lanâ 'Ahmad ı diğ er defas ı nda «wa zâdan1 'A hmad» 2 şeklinde kul-lan ı ldığı görülüyor. 'Ahmad b Hanbal'in rivayetini almad ığı n ı bil-diğ imiz Musnad'inden 3 senedlerle nakletmek istediğ i zaman kitâ-bin ravisi 'Ahmad b. al-Hasan (öl. 250) vas ı tasiyle rivayet etmi ş ti 4 .

Buhârrnin yine bu tabiri, kendisiyle temasta bulundu ğu halde kitab ı nı n rivayetini almam ış olduğ u, musnad ve diğ er bir çok ki-tap sahibi Halifat b. Hayyat urf (öl. 240) için kulland ığı görülmektedir 5. Buhârf on kadar hadisi bazan <gala lig tabi-riyle bazan da bir râvinin ismini hazfedip bir üst derecedeki râvi-nin ismini b ı rakarak Ş ahilı 'ine alm ış t ı r °. Gerek ibn Hanbarden ve. gerekse Halifat b. Hayyârtan al ınan bu tip taltqlerin hepsi onun Ş alı th'inin baz ı fas ı llar ı n ın ya ba ş veya son taraflar ı nda mevcut bir hadisin takviyesi veya küçük bir rivayet fark ı n ı n gös-terilmesi sadedinde ş ahit olarak kullan ı ldığı anlaşı lmaktad ı r.

Buhâri taliqlerinin diğ er muhaddisler aras ı nda raslan ı lmayan hususiyetlerinden birisi de ş eyhlerinden ve muas ı rlar ı ndan yap ı l-m ış olanlar ı nda görülmektedir. Umumi olarak taliq nevi üzerinde ş arihlerin yanl ış esasa isnâd ettirdikleri görü ş leri muhtelif nevileri üzerinde de ayni tesirini göstermektedir. Buhârrnin bu tip taliq-leri, kitab ı nda çokça chaddasanâ= ve <abba ranâ» laf ı zlariyle muttas ı -lan râvilerini izhar etti ğ i ş eyhlerinin büyük bir k ı sm ı ndan diğ er yer-lerde senedlerini hazfederek alm ış olmas ı veyahut muas ırlar ı ndan sa-

BuhârI VII, 10 ; Fath al-bari XI, 132. 2 Buhârl VII, 158. 3 Bk. Path al-bari VIII, 116. 4 Bulı âri' VI, 17. 5 Ayn. esr. VI, 18 ; VIII, 68 ; IX, 157. 160 ; Fail> al-barf X1, 82.

(Ayni VIII, 461 ; Tahzfb at-tahzib III, 161.

99

dece ta`lician al ıp hiç isnâd etmedikleridir 1 . Onun taclicilerinin diğ er bir nev'i de kendine muas ı r baz ı muhaddislerden, talician ald ığı ha-dislerin bir k ı sm ı n ın kitab ı nı n diğ er yerlerinde bir vas ı ta ile zikredilmiş olanlar ı Ir. <Qala> tabiriyle Bubarrnin, ş eyhinden rivayetini almam ış olduğ unu göstermek ş eklindeki maksad ı yukar ı da izah edilen se-beplerle anla şı lamad ığı için <müdellis > addedilmi ş 2, yani mua-as ır ı ndan bir hadisi dinlememi ş olduğu halde kendini, dinlemi ş gibi gösterdiğ i iddia edilmiş tir. BuharPnin bu tacliqi için Şaffilı 'i-nin K. al-cand'iı kı sm ı nda 3 klaccac b. al-Minhâl (öl. 217) 'dan <gala> lafziyle alm ış olduğu halde < )ahadfs al2anbiya» k ı sm ı nda «haddasanâ> Muhammad, haddasanâ !Jacek b. al-Minhal> ş eklin-de iivayet ettiğ i hadisi misal olarak gösterirler. İ bn Manda (öl. 396) taraf ı ndan <tadlis» e hamledilip 5 usulcular taraf ı ndan, vaz ıh bir şey söylenemeyece ğ i aş ağı yukar ı beyan olunmu ş e, İ bn Nacar taraf ı ndan isnadı n muhtasar ve mufassal ş ekli diye ifadeye çal ışı lmiş 7 olan bu gibi taliqleri de Buhari 'nin, muas ı rlar ı ndan, kitablar ı n ı doğ ru-dan doğ ruya de ğ il de râvisinden dinlem i ş olduğ u hadisler için kul. landığı ş eklinde anlamak mümkündür. Buhart, muas ı rlar ı n ı n, kendi-lerinden dinlemek imkan ı n ı bulamam ış olduğu kitaplar ı nı , hayatta bulunduklar ı halde, diğ er ravilerinden rivayetini bazan tecviz ediyor, bazen de ravilerinin ad ı n ı hazfederek muallak bir ifade ile al ı yor-du. 'Alı mad b. klanbal'in musnad'i için de durum ayni idi. O, mü-

Bunun en iyi misallerinden birini, Buhari. 'nin ş eylerinden — Ya- man (öl. 221, mesela bk. Fath al-bar? VIII, 214. cAyn? VIII, 595) ve 'Adam b. )Abl 'yas (öl. 220, bk. cAyn? VIII, 671) 'dan yap ı lan tal?ciler te ş kil etmektir. Di-ğ er bir misali, Zuhri”nin hadislerini toplay ıp az-Zuhriyat diye adland ı ran Mut). b. Yahya z.Zuhli (51. 256) 'den yapm ış olduğu taclIqlerdir. İ bn Nacar Hadyu's-siirrde (s. 23, 24, 26, 28, 29, 31, 35, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 62, 64, 66, 67) Buhar?". nin muallak b ı rakt ığı bir çok hadislerin az-Zuhriyiit'ta iysal edildi ğ ini söylemek-tedir. Buhar?, miik.arün ileyhin ismini tam olarak hiç bir yerde tasrih etmemi ş , sadece bazen «haddasana Muharnmad» ve bazan da «Muhammad b. Hali& diye zikriyle iktifâ etmi ş tir. ş ahilI'de •Muhammad b. Yahya ş eklinde tam telaffuzuna asla raslanamamaktad ır (bk. TahzIb at-tahzib IX, 512).

2 C irâCti. at-Tagg'il wa'1-)ickı lz s. 74, Tactiq at-tacliq 2 b. 3 Buhar? II, 96 ; Fath al-bari III, 180 ; CAyni IV, 212. 4 Buhar? IV, 170-171; Fatb al-bari VI, 362.

Tacliq at-tactiq 2 b. 6 cirilq?, at-T(29..0d ıva'l-Weı lı s. 74.75. 7 Fath al-bari III, 180.

100

elliflerinden dinleyememi ş olduğu bu kitabdan' bir defa râvisi va-s ı tasiyle, iki defa da taligan nakletmi ş ti 2.

Buhart, kendi ş eyhleriden araya birer râvi koyarak iki yüz kadar hadis rivayet etmi ş ti. Bunlar ı n dördü Muslim ile mü ş terek hadisleri te ş kil ediyordu ki, Muslim bunlar ı ş eyhlerinden doğ ru-dan doğ ruya naklettiğ i halde B ı hari râviler vas ı tas ı ile al-mış tı 3. Hassaten Muslim'in 161 hadis rivayet edebildi ğ i cUbaydal-!ah b. Muz (öl. 238) 'dan ancak tilmizleri 'Ahmad ve Muhammad vas ı tas ıyla rivayete mecbur kalm ış t ı 4.

Buharrnin mechul fiillerle, kaydetti ğ i, sonradan müteahhir ş a-rihleri taraf ı ndan «tamrki» diye adland ı r ı lan taclicilerin izah' da, se-bebinin isnadlar ı n hususiyetinde aranmas ı ndan mütevellid yanl ış -l ı klardan kurtulamam ış t ı r. Usulcular ı n Buharryi bu gibi taclicileri yapmaya, senedlerindeki illetlerin sevketti ğ i ş eklindeki izahlar ı ş ed) -iiı 'de mevcud ayni mahiyetteki malzemenin hey'et-i umumiye-sinin bir arada mülahazas ı nı n verdiğ i netice ile ba ğdaş amamakta-d ır. Bunun nakzedici delillerinden biri, isnad ı muallak b ı rak ı lan bir hadisin, kitab ın bir bab ı nda « cazm> diğ er bir bab ı nda iyuzkaru» ş eklinde «tamriçl> sigas ıyla kaydedilmiş olmas ı d ı r. Filhakika bu te-nakuza müteahhir muhaddislerin baz ı lar ı taraf ından da iş aret edil-miş tir 5 . Şalı iiı le <tamriçl> sigas ı yla bulunan bir hadisin bizzat Buharl taraf ı ndan, al-'Adab al-mu frad adli kitab ı nda isnâd edilmi ş olmas ı 6

karşı s ında, ş arihlerin, senedlerin illetli bulunduklar ı takdirde <taınriçl» sigas ı n ı n kullan ı ldığı şeklindeki iddias ı tamamen çürümektedir. Esa-sen yukar ı daki tenakuz iddias ı kar şı sı nda ş arihlerin makul bir cevap veremedikleri görülüyor. Buharrnin, Ş alı iiı 'inde aras ı ra muayyen bir şah ıstan yapt ığı bu iki tarz <taliq> in di ğ er kaynaklarda ş a-rihler taraf ı ndan tesbit edilen senedleri de bunun nakzedici delil-lerinden birini te ş kil etmektedir. Mesela onlar <gala Ibn 'Abbas», «wa yuzkaru Can İ bn 'Abbas» ş eklinde gelen iki tarz taliq'in se-nedlerini tesbite çal ışı rken her ikisi için de ayni ve sahih senedi

Al-Mascad al- )ahmad 30-31. 2 Bk. Buhârl VII, 10, 158 ;Fatb al-bari VIII, 116 ; cAynl VIII, 457 ; Tahztb

at-tahzib I, 24. 3 Bk. Fath al-barf VIII, 116. 4 Bk. Tahzfb at-tah ı Lb VII, 48, Fath al-bari VIII, 21 ; 'Ayni' VIII, 627. 5 Bk. Buhârî I, 26 ; Fath al-barı 1, 159, cAyn1 I, 474. 6 Qastallanî I, 174.

101

buluyorlar I. Bu takdirde «tamrkl> sigas ıyla yap ı lan ta`lfq'lerin il-letli olmas ı iddias ı da çürümektedir.

»Taliq» in «tamrki» ad ı verilen tarz ı hakk ı nda ileri sürebile-ceğ imiz izah diğ er tarzda olduğ u gibi, Butı arl'nin, rivayetini elde edememi ş olduğu kitablar için bu tabiri seçmi ş bulunmas ı d ır. O-nun aras ı ra bu mechul sigay ı kullanm ış olmas ı ise, o hadis veya haberin, kitab ı n ı n alakal ı bab ı nda serdedi ş indeki ehemmiyetini ve-ya tesir derecesini tahfif maksad ına müstenid olmal ı d ır. Onun, hassaten filolojik tefsirleri nakl esnas ı nda biraz daha fazla kullan-d ığı bu tabiri takib eden sözün kendinden evvel ve sonrakilerle mukayesesi bu intiba ı uyand ı r ıyor. Yahud Bubari bu tabirleri te'- kid mahiyetinde kulland ığı haber veya hadisleri, kaynaklardan muhtasar veya sadece manas ı n ı naklederken yapm ış t ı . Sahih se-nedli haber veya hadislerin iyrad ı esnas ında bu tabirin kullan ı ld ı -ğı n ı gören şarih `Aynide ayni neticeye vas ı l olmuş , Bulıarrnin bu tabiri hassaten senedlerin illetli oldu ğu esnada kullanmad ığı -n ı söylemi ş ti 2.

Bubarrnin rivayetini almam ış olduğu kitaplardan yapt ığı na-killer için <gala» ve benzer tabirler kulland ığı n ı mülâhaza ettik. ten sonra bu tabirleri takip eden? isimle Bubarryle, o haber için kaynak vazifesi gören hadis kitab ını n münasebeti üzerinde pek k ı sa bir ş ekilde durmak gerekiyor. Zira kaynaklar ın ı n tedkiki ile me ş gul olduğ umuz Şah tiı 'de « t a 1 I' q > ad ı verilen nev'e dela-let eden lafzlardan sonra gelen ş ah ıs isimleri her zaman için, al ı -nan hadisin kaynağı n ı te ş kil etmemektedir. Bu gibi «t a 'I î q» le-rin hemen akabinde ş arihlerin verdiğ i malümat ı n mülahazas ından ç ı kan neticeye göre, bazen ta'liken al ınan bir rivayette sadece son râvi hazf ve di ğ er râviler ibka edilmektedir. Mesela şaiı iiı 'in «Kitâb at-tafsir » k ı sm ı nda «Yüsuf » süresinin ba şı nda 3 «gala» Fuçlayl can Hu ş ayn Can Mucahich ş eklindeki ta'likde, sadece, ken-disiyle ad ı geçen «Fuçlayb aras ında bir râvi hazfedilmi ş tir. Burada Bubarrnin yan ı nda bulunan yaz ı l ı kaynak ya Fuçlayl b. clyâçl (öl. 187) veyahut onun ile Butıari aras ı nda ismi hazfolunan râviye ait

«Wa yuzkaru can İ bn cAbbâs» tabiri için bk. Fatl> al-bdri VIII, 192. «wa qâla lbn <Abbas» için Fatlt al-bari VIII, 199.

2 cAynl I, 321. 3 Bubiri. VI, 75.

102

olabilir. Bunun tayini için ravilerin kitaplar ı hakk ı nda tamamlay ı c ı bilgiye ihtiyaç vard ı r. Fuçlayl'in kitaplar ı hakk ı nda vaz ı h bir bilgiye sahip bulunmamam ı za mukabil kendisinden rivayet edenler aras ı nda Buharrnin ş eyhi Musaddad b. Musarhad (öl. 228) 'in en az bir Musnad sahibi olduğunu biliyoruz. Ş arihler bu muallak haberden baş ka 2 Suba ı-Nin ayni tarzda al ı nm ış diğ er bir çok muallak ha-berlerini onun Mus ızad'inde muttas ı l senedli . olarak bulmu ş lard ı r 3.

Diğ er bir misal : Buharrnin «gala Zayd b. 'Aslam» tabiriyle alm ış olduğu muallak bir haberin 4, diğer kaynaklardaki, me-sela Taban tefsirindeki 5 isnad ı şayet «badda ş anî'l-Mu şannâ <gala.» baddasanâ isbaq, gala baddasanâ `Abdallah b. az-Zubayr Can İ bn 'Llyayna Can Zayd b. 'Aslam» ş eklinde ise Suba ı-Nin mua-s ı r ı Musannâ (öl. 240) bir tarafa b ı rak ı lacak olursa, mücerred olarak isnad ı n ş ah ı slar ı na bak ı p Buharrnin bunu hangi yaz ı l ı kay-naktan ald ığı na hükmetmek güçtür. Bu ş ah ı slar ve onlar ı n birbirle-riyle olan münasebetleri ve eserleri hakk ı nda mütemmim bilgi sahibi olmay ı gerektirir. Zira Bubarrnin kitab ı n ı n bir kül halindeki tet-kiki, kendisine rivayeti ula ş mış olan haberi «wa gala» tabiriyle ki-tab ı na sokarken bunu, onun ister ilk kayna ğı ndan ister rivayet silsilesinde bulunan her hangi bir ş ahs ı n eserinden alm ış olsun, sadece isnad ı n son ş ahs ına iş aret ettiğ ini göstermektedir. Mesela mevzuu•bahs ta'liki İ bn ` 11Jyayna'nin tefsirinden alm ış t ı r. Bunu, tefsiri bizzat görmek imkan ı n ı bulan İ bn Macar haber vermekte-dir 6 .

Buharrnin diğer bir çok taliklerinin ise bir kaç kaynaktan birden al ı nmış olma ihtimali vard ı r. Mesela 'Ata (öl. 114)'dan muallak olarak nakledilen bir tefsirin, Bubarrnin yan ı nda bulunan yaz ı l ı kayna ğı bizzat 'Ata'dan ba ş ka, onun bu tefsirini kitaplar ı -na nakleden bir çok muhaddisler olabilir. Ş arihler bunu `Abdar-razzâq b. Hammam (öl. 210) ve İ bn Curayc (öl. 150) kanaliyle vas-'etmi ş lerdir Mevzuu bahs haberin ad ı zikredilmeyen kaynağı bize

Bk. Tazkirat al-huffa II. 9. 2 Fath al-bari VIII, 270. 3 Hadgu's-seı ri s. 35, 36, 40, 41, 45, 47, 48, 53, 63. 4 Buhârl VI, 72. 5 Tafsir at-Tabari X1, 52. 6 Fath al-bari VIII, 260. 7 Fath al-bari VIII, 134.

103

kadar iki nüshas ı gelmiş olan 'Abdarrazzaq tefsiridir 1 . Ve yine yukar ı daki haberi takiben, Bubarrnin Hasan al-Ba ş ri ve Ibrahim an-Nabdrden serdetti ğ i talikler 2 için de vaziyet böyledir. Bunu, ş arihlerin mevsul olarak bulduklar ı 3 `Abd b. Humayd (öl. 249) 'ia tefsirinden ba ş ka bir çok kaynaklardan alm ış olabilir.

Hassaten Şaiiii'inde geni ş bir yer tutan talikleri bak ı m ı ndan diğ er muhaddislerden bariz bir ş ekilde ayr ı lan Bubarrnin «muta-bdat» hadisleri de diğerlerinkine benzememektedir. Veyahut onun «mutaba'at» lar ı usulcular ı n tarifine 4 uymamaktad ı r. Zira onun mu-taba'at hadislerinin, hemen hemen her zaman, senetlerini ş arihler veya m u s t a h r i c ler bulabilmi ş lerdir. Hatta bunlar ın bir çoğ u bizzat Bulıari taraf ı ndan kitab ı n ı n diğ er bablar ı nda isnâd edilmi ş -tir. Bir misal olmak üzere Kitâb at-tafsir'de «Barâ'a» suresinin sonunda, ( Usman b. `Amr ve Lay ş 'in mütabdat hadislerini zikre-delim 5 : Birincisinin 'Alı mad b. Han bal'in ve 'Isbaq b. Rahüya'nin Musnad'lerinde, ikincisinin bizzat Bullarl taraf ı ndan Façlâ'il al-Qur'an'da ve Kitâb al- tawlı tcl'de mevsul olarak iyrad edildiğ i gö-rülmektedir°. Bulı ari'ye mütabdat diye izaf e olunan nev'i, kendi-sine vicada yoluyla gelmi ş bulunan müellefattan, son ravileri hazfederek kitab ı na ald ığı ta'likler olarak kabul edece ğ iz.

Buraya kadar, Butıarrnin, kitab ı n ı hangi maksatla ve nas ı l bir edebi muhit içinde meydana getirdi ğ ini mümkün mertebe belirt-meğe çal ış tık. Bubarrnin her hangi bir bak ı mdan ba ş -langı ç te ş kil etmediğ ini, kendinden evvel mevcut zengin bir ya-z ı l ı hadis edebiyat ını n içinden, bu edebiyat ı n bir nevi hülasas ı

Tafsir 1Abdarrazzaq can macmar, Bk. bibliyografya. 2 Bulıârl VI, 31. 3 Fatl.ı al-bari VIII, 134 ; (Ayni' VIII, 484. 4 Râvilerden biri taraf ından rivayet edilen bir hadisin kendisinden ba ş ka

bir râvi taraf ı ndan rivayet edildi ğ inin ara ş t ır ı lmas ı ve bu râvinin ş eyhinden o ha-disi diğ er bir râvinin rivayet edip etmedi ğ inin tesbiti «ictibâr» diye addolunur. Bu bulunmad ığı takdirde, mevzuu-bahs hadisi, son rivayet halkas ında tek kalan ?iyinin ş eyhinin ş eyhinden dinliyen di ğ er bir râvi, bu bulunmad ığı takdirde rivayetin ilk kademelerine ikinci bir râvi ara ş t ı r ıp bulmak "mutabacat„ diye adlan ır. Bu ş ekilde delil mahiyetinde gelmi ş olan hadis de "mutabacat„ hadisidir. Bu da mümkün ol-madığı takdirde, o manada di ğ er bir hadis aran ı r ve buna ş ahid denir. Ş ahidi bu-lunmayan bir hadis "fard„ diye adlan ı r (Bk. Tadrib ar-razof s. 85).

Buharı' VI, 71-72. 6 Fath al-bari VIII, 260.

104

mahiyetinde ortaya ç ı ktığı n ı gördük. Hadis edebiyat ı n ı n da umu-mi manzaras ı ş öyle idi : Birinci as ırda hadislerin bir k ı sm ı yaz ı l ı vesikalara dayanmakla beraber ş ifahl rivayet te revaçta idi, ha-dislerin bir k ı sm ı ş ifahi rivayet ediliyordu. Hicri' birinci asr ı n so-nu ve ikinci asr ın ba şı nda veyahut tabiinin orta tabakas ı zama-n ında isnâd müessesesi ortaya ç ı km ış t ı . İ kinci as ırda art ı k hadis-lerin yaz ı lmas ı iş i hadis naklinin hakim vas ı tas ı haline geldiğ i halde, «isnad», hadislerin ravilerinin zikri adeti ortadan kalkma-mış , zayı flamam ış bilâkis kuvvetlenmi ş ti. Bir tak ı m kaidelerle tes-bit edilmi ş ti. Yani ortada kitaplar ın rivayeti meselesi vard ı . Bu kitaplar ı n muhtevas ı nı ş eyhten dinlemek, veya hiç olmazsa huzu-runda okuyarak ona dinletmek ve ancak böylece rivayet edebil-mek mümkün oluyordu. Bu takdirde, ikinci asr ı n sonuna doğ ru, kaynaklardan öğ renebildiğ imize göre hemen hemen her muhaddis taraf ı ndan bir veya bir kaç ı ortaya konmak suretiyle te ş ekkül eden muazzam bir kitap y ığı nı nın büyük bir k ı smı ndan, her muhaddis için faydalanmak imkan ı yoktu. Hepsini râvilerine ayr ı ayr ı oku-mak veya onlardan dinlemek veya İ slam aleminin muhtelif yerle- rinde ya ş ayan ravilerile bir bir temasa gelmek mümkün de ğ ildi. <kaza>, «Munawala», <mukataba> gibi, rivayetin kolayl ığı için ileri sürülen çareler bile bütün güçlükleri ortadan kald ı ramam ış tı . S ıh-hat ından emin olunan kitaptan rivayet hakk ı al ı nmam ış olsa dahi faydalanmak laz ı md ı . Onlar ı n <wicada> diye adland ı rd ı klar ı bu yoldan faydalanmak bir münaka şa mevzuu idi. Muslim, kitab ına alm ış olduğu bir hadisin senedinde bulunan ravilerin bir kaç ı böy-le bir nakilden faydalanm ış mahiyette görüldü ğünden, tâyib edil-miş ti'. Fakat Buhar?, kendinden evvel mevcut hadis edebiyat ı n ı hü-lâsaya te ş ebbüs ederken böyle mü şkil bir durum kar şı s ı n-dayd ı . Ya kendisine rivayeti gelmi ş olan kitaplar ı n muhtevas ı yla iktifa ve diğ erlerini feda edecekti. Veya bu zengin edebiyattan faydalan ı p s ı hhatlar ı ndan emin olduğ u kitaplann, ayr ı ca rivayetini alm ış olmaya tak ı lıp kalmayacakt ı . Filhakika, Buharî geni ş çapta ikinci şı kk ı tercih etmi ş , tabir caizse, o, kitaplar ı n tamamen yerle ş tiğ i bir devirde, rivayetin art ık fantazi ifade eden otoritesi-ni parçalamak istemi ş ti. Anla şı lan böyle bir harekete, „Sahil/ini te'li-fe te ş ebbüsüyle mecbur kalm ış t ı . Zira at- Tdrilı, al-kabir'i bir tarafa

Tadrib ar-rtizuf s. 149.

105

bı rak ı lacak olursa diğ er küçük hacimli kitaplar ı isnâd ve rivayet müessesesine mütevaat ı bak ı m ı nda selefinden ve muas ı rlar ı ndan ay-r ı lmam ış tı . Fakat Tiiriyinde aras ı ra muhaddislerin mutad ı ve ş ar-tı olan <alfâp yani <haddasana» ve <ahbarana> ve benzer tabir-ler yerine «gala» yi 'Sahl b. Yrı suf (öl. 190) 'un terceme-halinde

'N • şeklinde kullanm ış tı . Mamafih <gala» tabiri, onun kitaplardan faydalanma hususunda yegane ı st ı lahl değ ildi , zaman zaman « 11 J S ,j IaS» 2, veya « 4,1:5" 3 » 3, `Abdallah b. al-Mubarak (öl. i81)'in ki- tab ı n ı kaydederek «,31.c I » 4 tabirini kullan ı rd ı . Ş cı lı th'in- den daha evvel telif etmi ş olduğu Târtlı 'inde, kitaplardan naklin muhtelif ifadelerinden anla şı ldığı na göre, Buhari ancak, hadis ede-biyat ı n ı n bir nevi hülasas ı n ı yapmağa te ş ebbüs ettiğ i kitabı nda <gala» tabirini suret-i mahsusada, kuvvetli bir ihtiyac ı n karşı lığı olarak istikrarl ı bir ş ekilde seçmi ş ti. Baz ı haberler bize Buharr-den bir kaç tabaka ötede sema's ı z kitaplardan nakledildi ğ ini gös-termektedir. Hassaten İ bn 'Abi klatIna ar-Razi (öl. 327)'nin bize naklettiğ i ş u haber oldukça mühimdir : I ,.5"L »

I cjtiu 1 L.5)As I) jLe. cj.c.

Lkc••• k::••••••.) tf:1 ; jt.;

Demek ki, nadir olmakla beraber, Buharrden daha evvel ha-dis kitaplar ı ndan <sama`» s ı z olarak naklin yap ı ldığı vaki idi. Fa-kat Buharrnin <gala> ve benzer tabirleri muhaddislerden mi, yok. sa kitaplar ı nda bol bol kullanan filologlardan m ı aldığı hususunda kat'i bir ş ey söylemeğe imkan yoktur. Filologlar ı n kitaplardan nakl için vasi bir ş ekilde <gala» tabirinden faydalanmalar ı na mu-kabil muhaddisler bazen rivayet ettikleri kitaplar için bile kulla-n ıyorlard ı . Mesela klaccac b. Mulıammad al2A`war (öl. 206) İ bn Curayc'in kitaplar ı n ı rivayet eder ve bunlar için «iala İ bn Cu-

Taclfq at-tacliq 3 a. 2 Buhar?, al-kabir I/II, 95, I/II, 203. 3 Ayn. esr. I/II, 158. 4 Ayn. esr. 1111. 303. 5 İ bn 'Abi Hâtim, Muqaddimat al-carlft wa't-tacctil s, 71. Kitâb al-13,arâc'inde

umumiyet ile hadisleri isnad ederek alan )Ab ıl Yasuf bazen tefsirlerden naklet-mek istediğ i zaman «wa bala ğ anâ can» mesela, «Balağ anâ can Maklı ni» lafz ı n ı kullan-m ış t ı r.

106

rayc» tabirini kullan ı rd ı . Muas ı rlar ı bunun, rivayet ifade etti ğ ini ve ancak <samac> yoluyla kendisine gelenleri nakletti ğ ini bildikleri için muteber tan ı rlard ı 1 .

Bütün bu mülâhazalardan sonra, Buharrnin, «gala» ve benzer tabirleri kullan ışı nda, üzerinde büyük bir tesir icra etti ğ ini göre-ceğ imiz filologlara tabi bulundu ğ u ihtimalinin mevcut oldu ğ unu söyleyeceğ iz 2 .

Kendinden evvelki edebiyat ı n hulasas ı i ş inde Buhart plan ı n ı çok geni ş tutmu ş tu. Bir araya getirdi ğ i malzemenin bir biriy-le te'lif ve sentezindeki muvaffakiyet derecesinin münaka ş as ı nı etüdün sonuna b ı rakaca ğı z. Burada «gala » ve benzer tabirlerin te ş kil ettiğ i ta'liqlerin «vicâda» yoluyla gelen eserlere delâlet et-tiğ i fikrine dayanarak, Ş ah'ı ' fı 'in kayna ğı n ı te ş kil eden bu mahi-yetteki eserlerin di ğ erlerinden daha çok oldu ğu hususundaki tah-mini ileri sürece ğ iz. Her ne kadar tacliqlerin, mevsullere nisbetle kitaptaki hacimleri be ş te bire yak ı n ise de ikinciler aras ı nda, ay-ni, müş terek bir kaynaktan gelen k ı s ı mlar ı n çokluğ una mukabil birinciler umumiyetle çok zengin bir edebiyattan ayr ı ayr ı gel-mektedir. Buharrnin birinci tip kaynaklara, Ş alı flı 'inin malzemele-rini toplarken diğerleri kadar de ğ er vermemi ş olmas ı na rağ men, maddi imkan nisbetinde ikincilere yani yan ı nda rivayet yoluyla bulunan kitaplara da ehemmiyet verdi ğ i anla şı lmaktad ı r. Mesela, o bazan da hadis veya kitaplar ı n rivayetini kendisinden bir hayli genç olup, varrakl ığı n ı yapan tilmizi `Abdallah b. Hammad al- )Amull-(öl. 273) 'den alma ğ a mecbur kal ı rd ı 3 . Taliqlerin izah ı nda ş arihlerin verdiğ i bilgiden faydalanarak, Buharrnin daha ziyade muSan-n a f hadis mecmualar ı n ı n, muayyen bâblara münhas ı r hadis kitap-lar ı nı n, birinci as ırdan kalma me şhur hadis « ş a h ff a» ve «c u z-» lerinin büyük bir k ı sm ı n ı «s a m â`» yoluyla ald ığı nı , m u s n e d le-lerin ve hassaten tefsirlerin, malzemelerini bâblara göre sistema-tik bir tertibe tabi tutmayan kitaplar ın sema ı n ı elde etmediğ ini tahmin mümkündür. O, İ mam Mâlik'in Muwatta' ı n ı en az dört râ-

1 s. 290.

2 )Abil CUbayd b. Sallâm, Kitab al-'amtu'arinde zaman zaman bu tabiri kullanmaktad ı r (bk, meselâ s. 358, nr. 932).

3 Bk. Fath al-bari VIII, 228 ; CAyni VIII, 618; Tahzib at-tahzib V, 190- 191.

107

viden dinlemek imkan ı n ı bulduğ u halde i Ş eyhi 'Alı mad b.‘ Musnad'inin ravileri aras ı na girememi ş ti 2 . Bir hadis kitab ı

olmas ı bak ı m ı ndan kendisi için büyük bir kaynak te ş kil edecek kitaptan ancak üç defa faydalanm ış t ı . Esasen Şalı ilyin hemen he-men her fasl ı n ı n tetkiki s ı rf bir hadis kitab ı olarak kalmak gaye-sini hiç bir zaman gütmedi ğ ini göstermektedir. Onun bu karakteri malzemelerinin mahiyetinde, daha sonrakilerin «taliq» ad ı n ı ver-dikleri nakilde tuttuğu yolun diğ erlerinden yüzde yüz ayr ı lışı nda tezahür etmektedir. Kitab ı n mezkûr karakteri muhaddislerin naza-r ı ndan kaçmam ış olup mesela Nawavı l taraf ı ndan vaz ıhan ifade edilmiş tir :

Bulı iiri muhtelif ilimlerde, hadisin inceliklerinde ve bunlar-dan enteresan neticeler çzkarmakta kendisine kimsenin eri ş emiyece-ğ i yüksek bir mertebeye sahipti. şeyhlerinin ileri gelenlerinden ve diğ er bir çok kimseden bu hükmümüzii gösterecek şeyler naklettik. Kitabı na baktzğ zn takdirde şüphesiz buna kani olacakszn. Bundan başka, kitabzn maksad ı sadece hadislere inhisar etmek, metinleri çoğaltmaktan ibaret olmayıp, ayni zamanda bunlardan hükümler ç ıkarmak, usül ve furâ, ziihd ve edebiyata, darb-z mesellere ve di-ğer bir çok ilimlere ait ayı rmış olduğu bâblar için deliller bulmak t ı . Bu bak ı mdan bir çok bâblarznı isnâddan mahrum bıraktı ve fi-lan sahabenin Peygamber'den nakline ve yahut filânın hadisine göre veya benzer tabirlerle iktifa etti. Batan hadisin metnini isruids ız zikreder, bazan isnâdzn baş tarafı nda bir veya bir kaç râviyi hazfe-eder. Bu iki şekil ctactiq> diye adlandzrzhr. Bunu bâbı na yerleş -tirmiş olduğu meselenin isimli için yapar ve hadisin isnâd ı ndan veya hut is ıı iid ve metninden müsta ğni kalzr. Malüm olu şu bak ı -m ından sadece işaret eder, bazan ileride bazan çok yakı nda geç-miş olabilir. Bâblarm izah: esnasında bir çok ayetler zikreder, baz ı hâblada sadece ayetlerin zikrile iktifa edip başka bir şey söylemez. Bir çok bâblarda sahâbe ve tiiblinin ve daha sonrakilerin fetvâla-rını alzr. Bütün bunlar sana söylediğ imizi gösterme ğe kâfidir. Ga-yesinin bu oldu ğu anlaşı ldı ktan sonra bir çok yerlerde de münasip ş ekilde hadisleri tekrarı nı n zarureti ortaya çıkar ı 3 .

Bk. Zurcifini I, 6. 2 İ bn al-Cazart al-Mas1 ad al-)Alı mad 30-31. 3 Nawaw'i, Ş arl). al-Bulı âri 9 a-9 b.

HADIS EDEB İ YATINDA TAcL İ QLER İ N İ ST İ M ALİ

Buhârrnin ş alit ı 'inin, maksat ve de ğ eri üzerinde hicri dör-düncü as ı rdan itibaren münaka ş a edilip izah ında kat'i bir karara var ı lam ı yan ta'licilerinin kendi asnnda «al-Kutub as-sitta> müellif-leri aras ı nda nas ı l karşı land ığı hususunda vaz ı h bir bilgiye sahip bulunmamaktay ız. Yani onlar ı n, Buhârrnin bu hususiyetine ait müsbet veya menfi ne gibi bir tav ı r tak ı nd ı klar ı n ı bilmemekteyiz. Daha ilerde görece ğ imiz veçhiyle islâm âlemindeki malûm ş öhre-tinin geni ş manada bir nevi mebdei say ı lan dördüncü asra kadar, te'lifinden sonra geçen bir as ı r zarf ı nda, Buhârrnin bu hususiyeti-nin nas ı l değ erlendirildiğ i, hatta münaka ş a edilip edilmediğ i husu-sunda doğ rudan doğ ruya bir bilgiye sahip bulunmamaktay ı z. Yal-n ı z, dördüncü as ı rda, bu meselenin birbirinden ayr ı görüş lerin kar-şı la ş mas ı halinde daha önce ileri sürülmü ş bir hüküm ve görü ş ten faydalanmak imkân ı bulunmamas ı ndan -istidlâl yoluyla- daha evvel Buhârrnin bu hususiyetinin hadis edebiyat ı nda bir mesele te ş kil etmediğ ini öğ renmek kabil oluyor. Fakat Buhârrnin bu hususiye-tinin, gerek muas ı rlar ı ve gerekse halefleri aras ı nda bir mesele te ş kil etmeyi ş ini her halde meçhulleri oldu ğundan değ il, bilâkis ara s ı ra benimsedikleri bu hususiyetini, bildiklerine hamletmek lâz ı mçhr. Kaynaklar ın, tarihi kontrole tabi tutulmas ı lâz ı m gelen bir haberine göre, Buhâri, kitâbm ı te'liften sonra ş eyhleri Yalı ya b. Macin (öl. 233), 'Ali b. al-Madini (öl. 234), 'Ahmad b. Hanbal (öl. 241)'e göstermi ş , onlar dört hadis müstesna hepsini tasvib etmi ş lerdi 1 . Sonradan DâraquInl (öl. 385) 'nin bulup ç ı kard ığı se-netleri illetli bir çok hadis 2 ve ta.`lici> ler ş arihlerin itiraz ı na uğ -ram ış t ı . Buhârrye zaman bak ı m ı ndan tekaddüm eden hadis kitap-lar ı nda raslayamad ığı m ız bu hususiyete haleflerinin atfetti ğ i de-

Tahzib at-tahzib IX, 54, ş eyhlerinin vefat tarihleri göz önünde bulundu-rulacak olursa Buhari"nin ..Salı Wini 37 yaşı nda ve ölümünden asgari' 27 sene evvel te'lif etmi ş olmas ı laz ım geliyor.

2 An-Nawawl, Ş arh Msulim I, 41.

109

ğ er ne idi; veya art ı k tamamile yaz ı lı bir edebiyat ı n mahsulü olan diğ er musannafat için <samac> ve «k ı rdat» yoluyle gelmemi ş olan kitaplardan nas ı l faydalanacaklard ı ? Bu mesele muhaddisler için oldu ğu kadar eserlerinin muhtevas ı n ı , seleflerinin rivait bilgi-siyle besleyecek olan müfessirler, müverrihler için de mühimdi.

Mu ş talalı kitablar ı Buharrnin ta`likini ele al ı rken Muslim'de de bu gibi hadisler bulundu ğunu kaydeder. Onlar ı n ta-dad ı na göre Muslim'in Câmi"inde bu cinsten on dört hadis bu-lunmaktad ı r'. Yaln ı z Muslim bunlar ı münferid olarak de ğ il diğ er müsned hadisleri teyid mahiyetinde' nütaba'at» ve « ş ahid» olarak kullanm ış t ı r. Buhar- Nin taliqleri için umumiyetle « J ı..4 » tabirini kullanm ış olmas ı na rağmen Muslim'de zaten mandut olan bu ta-11q1er için muayyen bir tabir yoktur. O umumiyetle « ,s, ), » « » , » veya « » gibi tabirler kullan ı r.

Usulcülerin, talikleri Buharrye ve bir kaç ı n ı da Muslim'e inhi-sar ettirmi ş olmalar ına rağmen Butiârrnin tilmizi Tirmizrnin de Câmi"inde benzerlerine raslanmaktad ır. Belki onun taliqleri Mus-lim'inkilerden daha barizdir. Onda mesela: »

..ıfj, I senediyle gelen bir hadisin nihayetinde (s., ) ,5..4c y ,„h; »

c).»- Ly1

diğ er bir yerde: 2 «... ,:f .%.11 (s.,» .1,)

derdi 3. Filologlara müracaat etme ğe mecbur kald ığı zaman hemen hemen Buhar-Nin tabirini kullan ı rd ı Mesela 'Abû ( Ubayd al-Qa-s ı m b. Sallâm'dan « o) yl » diyerek alm ış tı 4. Muhtemelen Tirmizt hadislerin garip kelimelerinin izah ı nda ara s ıra 'Abû `Ubayd'in Ğ arib müracaat ediyordu.

Buhar-Nin muas ı r ı 'Abû Davûd (ölm. 275) 'un Sunan'inde ta-liklerin biraz değ iş ik bir ş ekline ve vaz ıh olarak «w icad a» tar-zı nda al ı nm ış olanlar ı na raslamak mümkündür : yl J »

j I ,:rc- „21"1 jt/1 „:r ji ÇIL

Agn. esr.Tadrfb ar-razof s. 35. 2 ş arly at-Tirmizt XI, 70-72. 3 ş ar13 at-Tirmizi XI, 86. 4 Ayn. esr. XI, 50.

110

a • • • • Misalinde kitap sarih olarak zikrediliyor. Hatta bunlar ın aras ı nda filologlar ı n kitaplar ı ndan nakledilmi ş bulunanlar-da vard ı r: 31., „A.» .5jb y J3 »

Üçüncü as ı r muhaddislerinin büyük bir k ı sm ı n ı isnadlar ı n ı n ba-z ı hususiyetleri bak ı m ı ndan tenkid eden dördüncü veya be ş inci as ı r muhaddislerinin, meydana getirdikleri < sunan> kitablar ı nda veya evvelki asr ı n otoritelerine ait noksanlar ı n ikmalini gaye edinen eserlerinde, hadisin bu nev'ine yani ta'lik suretiyle al ınm ış olanlar ı na, diğ er bir ifade ile, rivayet hakk ı al ı nmam ış kitaplardan nakiller yaparak isnad ı n münkati b ı rak ı lmas ı na raslan ı lmadığı halde, malze-melerinin çoğ unu isnadl ı olarak alan di ğ er bir çok müelliflerin ri-vayet hakk ı n ı haiz olmad ı klar ı kitaplardan faydalanmak mecburi-yetinde kald ı klar ı görülmektedir. «ccarlı wa tdctil» in otoritelerin-den biri say ı lan İ bn 'Abi klatim ar-Razi (220-327) 3 Kitâb at-taf-sir'inde iyrad ettiğ i hadislerin yan ı nda, muhtaç oldukça bu üslübu kullan ı rd ı . Kendinden bir kaç nesil öteden ta'likler yaparak : «ga-la 'Abeı Muhammad wa rawâ can 'Abi Malik wa'çl-pahhak wa Mu-câhid wa cikrima wa nahwa zâlika wa rawâ can ar-Rabi b. 'Anas 'annahu gala ilh. 4 veya» «gala 'Abla Muhammad wa rawâ can tâwüs» 6, «wa rawâ `Ikrima» 6 tabirlerini kullan ırd ı .

İ slami rivayetin bu hususiyetinin belki de en enteresan tara-f ına Muhammad b. Cad ı. at-Tabarf (225-310) 'nin kitaplar ı ndaki ş eklinde raslamak mümkün olacakt ır. O kendinden evvelki tefsir ve hadis kitaplar ı n ı n büyük bir k ı sm ı n ı yan ı nda bulundurup bun-lar ı n muhtelif rivayetlerinden istifade ederek meydana getirdi ğ i tefsirinde 7 ayr ı ca rivayet hakk ı n ı almadan müracaat imkan ı nı bul-duğ u bir çok kitaplardan faydalanmak mecburiyetinde kalm ış tı . Onun hemen hemen Buharrnin asr ı nda 270 senesinde te'lif etmi ş olduğ u tefsirinin malzemesini, rivayet hakk ın ı haiz olup «haddasa-

Sunan 3Abg Dawiid II, 139. 2 Ayn. esr. II, 143. 3 Tazkirat al-1;zuff4 III, 47. 4 Tafsfr İbı z )Abi Ijatim 8 b. 5 Ayn. esr. 10 b. 6 Ayn. esr. lla. 7 Bk. Yacı üt, )1r0c/ aParib XVIII, 63-65.

111

na» lafziyle ald ı klar ı yla ve rivayetsiz olanlarla temin ediyordu. Onun bu tip nakiller için seçmi ş olduğu tabirler Muslim'in kita-b ı ndaki taliqler için kullan ı lan 4ı uddistu» ile ". Buharrnin kitab ı n-da bol bol bulunan «:ala» idi. Mesela 236 senesinde ölen Mincab b. al-klaris'den 2, 228 de ölen ' İ brahim b. al Ba şş âr ve 242 de ölen `Ammar b. al-Hasan 3 ve 175 de ölen Nucaym b. Maysarat an-Nah -Wi den 4 nakletmek istedi ğ i zaman bu tabiri kullan ı rd ı . Tabiatile Tabarrnin d ıuddistu» tabiri, kendilerinden nakillerde bulunduğ u ş ah ı slar ı n bir kı sm ı n ı n, onun doğumundan önce diğ er bir k ı sm ı nı n da çocukluğu esnas ında ölmü ş olmalar ı bak ı m ı ndan muttas ı l bir senede delâlet etmiyordu. O, bu tabiri, 'Abû 'Ubay-da'nin bugün elimizde bulunan ve nüshalar ın ı n farklar ı n ı bile tes-bite çal ış tığı Maceı z al- Qur'ân'dan yapt ığı nakiller için bile, kita-b ı n ad ını zikre lüzum görmeden « » ş eklinde kullan ı rd ı 5. Esasen İ slami kaynaklar ı n umumiyetle mü-ellifin ad ı n ı kitab ı n yerine ikame etme adetleri Tabarrnin de üs-leı bunda tamamile hakimdi. Tefsir'inin kaynaklar ına dair pek mü-him bir haberine muhafaza etti ğ i isimlerden hiç biri ad ı geçen tefsirde tasrih edilmi ş değ ildir. Mamafih « » TabarVnin, ta'lik-* teri için kulland ığı tek tabir değ ildi. O hemen hemen pek keyfi bir ş ekilde «gala» yi bunun yerine geçirilebilirdi. Zira 'Abla 'Ubay-da'nin Macâz al- Qur'an'ı için bazan da « y i J3j» derdi '.

Tabarrnin gözden geçirilecek olursa «huddistu» ta- birini, yan ı nda bulunan eser kime ait olur ise olsun sadece riva-yetin son ravisini ibka eder bir ş ekilde değ il, faydaland ığı kay-nağı n, bütün ravilerinin ad ı nı , kendine en yak ı n zincirine kadar zikrederek kullan ı rd ı . Mesela Dahlıak'in bir tefsiri için »

<1 .L1 • • • J 1,---j1 ,S) 1 ,„-- ş eklinde isnad ı zikrederdi 8.

Bk. Nawaw1, Şark Muslim I. 26. 2 Tafsfr at-Tabarf I, 248. I, 354. 3 Ayn. esr. II, 248, 4 Ayn. esr. I, 323.

Tafsir at-Tabari VI, 87. 6 Yaq6t, rş 'ael al-)arib XVIII, 61-66, 7 Tafs'ir at- Tabari XII, 112. 8 Bk. ay n. esr. XV , 105.

112

Tabarrnin tefsirinden daha sonra te'lif etmi ş olduğ u Tarih:- inde de i vaziyet ayniydi. Rivayet hakk ı n ı haiz olduğu ve olma-dığı kitaplardan faydalan ı yordu. Yaln ız niriyinde bu ikinci tip kaynak için bazan « . I Ly » bazan da me- selâ « 1.1:-A J3) » 2 ş eklinde kulland ığı değ iş ik bir üsleı bu vard ı .

islâmi edebiyatta kitaplar ı n çoğ almas ı ndan sonra tabii olarak semâ's ı z kaynaklardan nakle do ğ ru geçmek zarureti gittikçe ken-disini hissettiriyordu. İ kinci asr ın filologlar ı bir tarafa b ı rak ı lacak olursa, bu ameliyeyi hadis kitab ı nda geni ş çapta ilk olarak Buhâ-ri yapmış t ı . Mevsuk kitablara, isnâd kadar ehetnmiyet verme i ş i her müellifin kendinden evvelki edebiyat ve kaynaklar ı feda ede-meme hususundaki alâkas ı n ı n derecesine bağ l ı ydı . Böylece muay-yen bir asr ı n müellifleri aras ı nda, sadece rivayet hakk ı alı nmamış bulunan kitaplara ba ğ l ı kalmaktan kurtulma i ş i ayni zaman zarf ı n-da olmam ış t ır. Her halde islami rivayetin, isnâda kar şı duyduğ u ilk ihtiyaç asr ı yla, dördüncü ve be ş inci as ı rlarda baz ı hususiyetle-riyle bir istihza mevzuu oluncaya kadar 3 geçen zaman zarf ı nda isnada atfedilen muhtelif değ erleri ve rivayeti al ınmam ış kitaplar ı n ar-t ı k, malzemelerini rivâi kaynaklardan alan eserlerde tam k ı ymetini bu-luncaya kadar takip.etti ğ i tarihi seyir etüd edilmeye de ğ er. Usul ki-taplar ı n ı n bir k ı sm ı nda «t ahammul al- ci 1 m> in «w icâ d a ı nev'- inden baş ka j`I I ...e 64.- j ,sI) v . »

diye ayr ı lmış olduklar ı bâbda bu « j£. •

tabii geçi ş e kar şı duyulan ihtiyac ı n bir nevi ifadesini bulmaktay ı z. Bu bâb ı n izahı nda Suyütrnin muhtelif kaynaklardan iktibas etti ğ i münakaş an ı n hulâsaten nakli, buraya kadar izah ı na çal ış tığı m ı z riva-yet hakk ı al ı nm ış olan ve olmayan kitaplardan naklin cevaz ı me-selesini muhtemelen biraz daha ayd ı nlatmağa yarayacakt ır.

« . . . İbn Hayr Birnâmac'inde : Muhaddisler bir müs-lüman ı n, Peygamber'in bir sözünü, yan ı nda sahih bir rivayeti bu-lunmad ıkça qâla Rasulallah, demesinin caiz olmad ığı hususunda mütteffktirler, demi ş ti. cirâqi bunun reddi hususunda bir ş ey söy-lemeli. Sadece Zarka ş i, yazm ış olduğ u bir risalesinde bu mese-

at-Tabari I. 175. 2 Ayn. esr. I, 202, 314. 3 al-Kifalla 3-4 ; Maşâriq al- )anwar I, 2-4. )iiıyâ' al-c ıdilm III. 374-376.

113

lede muhaddislerin icmâ etmi ş olmas ı pek gariptir. Bu muhaddis-lerin birinden naklolunmaktad ı r. İ bn Burhân ın, mezkûr meselenin cevaz ına dair nakletti ğ i şey ise muhaddislerin icmâ' ı na muhaliftir. Azusar ında da : Fukahan ın hepsi, bir hadisle amel etme onun se-mi' yoluyla gelmi ş olmas ına bağ l ı değ ildir, bu hadisi ihtiva eden nüshan ı n sahih olduğu tahakkuk ettiğ i takdirde samic yoluyla gelmemi ş olsa bile onun ile amel caizdir. 'Abu al-Isfari'int : Güvenilir kitaplardan naklin cevaz ı nda ve bu kitaplar ı n râviler sil-silesile gelmiş bulunmas ı n ı n ş art olmad ığı nda muhaddislerin icmi'l vard ır. Bu, hadis ve f ı k ı h kitaplar ı için de aynidir, demi ş tir. al-Kayyil at-Tabiri, Taliqsinde, Sahih bir kitapta bir hadis bulan kimsenin bunu rivayet ve onunla isti ş had etmesi caizdir, diyor. 'A ş bab al-hadis 'ten baz ı kimseler : Bir ş ahs ı n bir hadisi, ş ey-hinden dinle ınemi ş olmas ı ndan dolayı rivayet etmesi caiz de ğ ildir, dediler. Bu yanl ış t ı r. 'imam al-klaramayn de Bur liân' da, büyük muhaddisleri de ğ il de, s a m â a bağ lan ı p kalan baz ı ş ah ı slar ı kasdederek bunlar, metinlerin takdirinde sözlerine de ğ er verilmi-yecek bir guruptur, demi ş ti. Ş ayh cizzaddfn cAbdassalim, 'Abû Mukı ammad b. `Abdalhamid'in yaz ı l ı sualine ş öyle cevap vermi ş ti : Sahih f ı kı h kitaplar ına itimat edilip edilmiyeceğ i meselesine ge-lince, bu devirde ilimler, bu tarz kitaplara itimad ı n caiz olduğ u hususunda müttefiktirler. Zira rivayete nas ı l güvenilirse bunlara da öyle güvenilir. Bunun için de, nahiv, lugat, t ı b ve diğ er ilim-lere dair me şhur kitaplar, daha evvel s ı hhatlar ı ve apokrif olma-d ı klar ı teslim edildiğ inden, herkes taraf ı ndan itimat edilmi ş tir. Bu kitaplara itimat caiz olmasayd ı kendilerine mütevakk ı f bir çok meseleler muattal kal ı rd ı . Ş eriat kaidelerinin naz ı mlar ı bir çok meselelerde, kitaplar ı n ı ancak mü'min olmayan bir cemaatin gü-venilir kitaplar ından alm ış olan tabiblere müracaat etmi ş lerdir. Filo-lojide de mü ş rik olan araplar ı n ş iirlerine itimat edilmi ş tir. Hadis kitaplar ı bu itimada f ı khi ve sair kitaplardan daha lây ıkt ır. Zira muhaddisler nüshalar ı n zapt ı ve kayd ı ile daha fazla alikalanm ış -t ı r. Kim : bir kitaptan hadis ç ıkarmak ve faydalanmak onun riva-yetini muttas ı l râvilerle alm ış olmağa bağ l ı dır, derse icmi'l ayaklar alt ı na alm ış olur. Ş ificf, Risâla' sinde, bir kimse bir ha-beri bir şeyhten dinleyip dinlemediğ ini bilmese bile onu rivayet etmesinin caiz olduğ unu söylemiş tir °.

1 Tadrib ar-reavi 46-49.

al-Kifâga 3-6. 2 41;egfr )al-calüm III, 374-376. 3 Maş ârig al-)anwür I, 3-4. 4 Caetan1, Annali dell' Islam 1, 15, Türkçe tre„1, 84.

114 '

isnâds ı z gelen kitaplardan faydalanman ın cevaz ın ın yan ı nda mü-cerred olarak samâ'a ve kitaplarm rivayet hakk ı n ı almaya kar şı gösterilen alâka aleyhine, geni ş bir, cereyan da ba ş lam ış t ı . Üçüncü ve dördüncü asr ı n zay ıf tenkicli bir tarafa b ı rak ı lacak olursa, bu cereyan hasseten be ş inci as ı rda, islâm ı n en büyük ilim otoritele-ri taraf ından desteldeniyordu. Hatîb Ba ğdâcli (61, 464) 1 , İ mam Gazzâll (öl. 505) 2 ve Qâdi clyâd (61. 544) 3 kitaplar ı n icâzetinin beş ikte bulunan çocuklara bile yerilmesini ve hiç bir ş eyden, ha-berleri yokken isimlerinin isnâd silsilesine idhal edilmi ş olmalar ın ı sert bir tehekküm ile kar şı lamışh. •

Bu bahis sonunda bir hulâsa yapmak istersek, hadislerir ı ta-mamile yaz ı l ı kaynaklarda bulundu ğ u , üçüncü as ı rda Buhârl'nin,

tasnif ederken, kitaplardan faydalanmak için rivayet yo-luyla gelmi ş olmas ın ı şart ko ş may ıp, isnâd ın art ık hükmünü kay-betmeğ e mahkûm otoritesini ciddi bir surette sarsan ilk kimse olduğunu söyleyeceğ iz. Bu taktirde <isnâdz ikmal ve hakiki bir ilim haline çıkaran Bulıârrdir> ş eklindeki bir mülâhaza 4 Şalı 'illin dikkatlice okunmam ış ve hususiyetlerinin göz öni'nde bulundurul-mam ış olmas ını n bir neticesi addedilecektir.

İKINCI KISIM

QURDAN TEFSIRI VE KAYNAKLAR'

Hicri ikinci asr ı n ilk yar ı s ı nda ba ş lay ı p asr ın sonuna doğ ru çoğ alan ve üçüncü as ı rda tam inki ş af ı n ı bulan mu ş annaf "sunan'

kitaplar ı ndan birini te ş kil eden Buhârrnin di ğ erleri gibi Peygamber'in hadis ve sünnetlerini bâblar halinde ihtiva etmekte olup kendinden evvelki hadis edebiyat ı n ın bir hülâsas ı n ı yapmak gayesiyle ortaya ç ı km ış t ı . Mezkûr «sunan» kitaplar ı , esas itibariyle f ı kh ı n meseleleri etraf ı nda hadis ve sünnetleri kendi ölçülerine gö-re cemetmek gayesiyle ortaya konmu ş olmakla beraber «cihâd, mağ âzi, manâqib, al-'a ş hâb» gibi bir çok tarihi malzemeyi de ih-tiva ediyordu. Bu sunan müelliflerinin umumiyetle bir de Qur'ân

tefsirine aid kitaplar ı olduğ unu öğ reniyoruz. Tarâcim i ahval ki-taplar ı ndan baş ka eski devre aid, Fihrist İ bn an-Nadim, Fihrist ibn Hayr, Fihrist al-Tüsi gibi, islami edebiyat ı n çoğ u kaybolan mahsulleri hakk ında bizi ayd ı nlatan kaynaklardan bunu teyid et-mek imkan ı na malikiz ; hatta baz ı örnekleri zaman ı m ı za kadar intikal etmi ş bulunuyor.

Buhârrnin evvelki «s u n a n» kitaplar ı n ı n bâblar ı aras ı nda tefsir diye ayr ı lmış bir k ı s ı m bulunduğunu bilmiyoruz. Te'lifi bak ı m ı ndan Buhürrnin kitab ınclan biraz mütekaddem say ı lan Dârimî (öl. 255) 'nin Sunan 'inde 1 dahi böyle bir fas ı l bulun-mamaktad ı r. Buna mukabil Buhârryi hemen takip eden Muslim (öl. 262) ve Tirmizi (öl. 279) 'de bunun mevcut oldu ğ u görülmekte-dir. Fakat Buhüri, ŞaldYinin mezkür fasl ı ndaki malzemesiyle ken-dinden evvel meydana getirilen müstakil tefsir kitaplar ı ndan ve mu-akkiblerinden tamamiyle ayr ı lmaktad ı r. Onun mevzuubahs ayr ı l ışı bâblar ı n ı n malzemesinin kemiyetinde de ğ il, tamamiyle bir hadis kitab ı hüviyetini kaybederek geni ş ölçüde filolojik malûmat ihtiva etmi ş olmas ı ndad ı r. Sadece Kitâp at-tafsir diye ay ı rm ış olduğ u

Bk. Tadrfb s. 56 ; Tahzib at-tahzib V, 295.

118

kı s ı ma değ il, Şalı i,:ı 'inin hemen hemen her taraf ı na bol miktarda tevzi etmi ş olduğ u, Qur'ân'ı n filolojik tefsir malzemesi her halde onu diğ er hadis kitaplar ı ndan ay ı ran karakteristik taraf ı te ş kil eder. Biz burada «BuOrPnin Qur'ân tefsiri» ad ı alt ı nda bu husu-siyetini ele alaca ğı z.

Buharrnin, gerek «Kitâp at-tafs;r» kı sm ı na ve gerekse di ğ er bâblann ı n aras ı na alm ış olduğ u, Qur'ân tefsirine ait filolojik malze-meyi kitab ı n ı n karakteri ve kaynaklar ıyla olan münasebetleri ve hasseten onu diğ er hadis kitaplar ı ndan ay ı ran hususiyetleri bak ı -m ı ndan inceleyece ğ iz. Buharl'nin Qur'ân tefsiriyle alâ-kah filolojik malzemeyi, biri daha evvel meydana getirilmi ş tefsir kitaplar ı nda bulunan cinsten di ğ eri Buhari'nin ş alyily'inde bulunup ona bariz bir karakter veren filolojik malzeme diye iki k ı sma ay ı -racağı z. Bizi esasen me şgul edecek olan ikincisidir. Birincisine çok muhtasar bir ş ekilde temas edece ğ iz.

Buhari'de, kendinden evvelki tefsir kitaplar ıyla müş terek ola-rak bulunan filolojik malzeme ile, Qur'ân' ı s ı rf filolojik bir etüde tabi tutmu ş olmay ı p ayetlerin ş erh ve izahlar ıyla ve diğ er bir çok hususiyetleriyle alakal ı ş ah ı slar ı n bilgilerinden ibaret rivayet-leri kasdediyoruz. Bunlar ı n aras ı nda, Buharrnin üstadlar ı na, üs-tadlar ı n ın üstadlar ı na kadar bir kaç tabakaya mensup olanlar var-d ı r. Ekserisinin yaz ı l ı tefsirlere sahip oldu ğ unu öğ renmek imkan ı -na malik bulunduğ umuz, bir k ı sm ı için böyle bir bilgiden tama-men mahrum olduğ umuz bu ş ah ı slara ait malzemenin naklinde Butı,arrnin, kendinden evvelkilerle mü ş terek olduğ u hususu bize kadar o devirden gelen ayni neviden eserlerin ve hadis şerhlerin de mevcut materyelin tetkikinden anla şı l ı yor. Buharrnin kendindet ı evvel mevcut rival tefsir kitaplar ından sa-hâbe ve tâbiinin Qur'ân tefsirine dair, baz ı filolojik izahlar ı nı ri. vayet ettiğ i hususundaki bilgi, bu etüd esnas ı nda hassaten üç tef-sire müracaat etme suretiyle has ıl olmuş tur. B ı harl'nin ş eyhinin şeyhlerinden `Abdarrazzaq b. Hammam b. Nafi (öl. 211) 'e, bir sonraki nesle mensup 1 , Muhammad b. Cad ı- (öl. 311) 2 ve İbn 'Abi Halim (öl. 327) 3 e ait bulunan bu tefsirlerden ba ş ka Buhari

Bk. Brock. Suppl. I. 333. 2 Brock. G 1 2, 147. Suppl. I, 218. 3 Bunun Brock. da zikri geçmeyen yegâne nüshas ına Ayasofya Ktp. nr. 175

de raslanm ış t ı r. Sadece birinci cildi bulunmaktad ı r.

'1 19

ş erhieri ve ha.ssaten - İ bn I-jaCar' (öl. 852) 'in Tactiq at-tdliq adli eSe, ti I- böyle -bir neticeyi ortaya kOymaya kafi ;gelmektedir. Bu, kitap=

lar - Ve benzerleri, geni ş miktarda Ş cı i317,deki filololik izahlarni tarihini tesbit hususunda oldukça ayd ı nlatic ı bir bilgiyi Muhafaza etmek-tedir. Tarihi bir kontrola tabi tutulmas ı gereken bu malzemenin bilahare s ırf filolojik olmak iddiasiyle ortaya konupy kaynaklar ı n ı zikretmeyen Qur'ân tefsirlerinid zuburunu ha.zirlann ş ve kolayla ş t ırm ış bulunduklar ı rnuhakkakt ır. -

Butiarrnin kendinden daha evvelki tefsir kitaplanyla mü ş terek olan bu kı sm ın ı n diğ erlerine hiç benzemiyen bir taraf ı vard ı r. Diğer kaynaklar- kendilerinden evvelki otoritelerden alm ış olduk ları izahlar ı - isnadlarla vaslettikleri halde "Bubarl hemen hemen daima senedleri hazfedip sadece o izalim sahibi olan sahabe, in ve tabicinden sonra gelenlerin ismini b ı rak ı r. Daha evvel gör-düğümüz ..ta.`11q;» diye adland ırılan bu tarzla, Buharl kendinden evvel- bulunan -ve daha sonraki -müfessirler -taraf ı ndan ancak se-nedlerle nakledirebilen kitaplarni - muhtevalar ı ndan -kolayl ıkla de 'imkan ı n ı bulmu ş tur. Meselây Tabari, iefsirinin- kaynaklar ı ' olaak aldığı eserler 2 den fayda land ığı her yerde malzemelerini bir bir isnad ettiğ i halde Şal.âh'de bunlar ın hemen hemen hepsi muallak Olarak bırak ı lm ış t ır. Böylece, Butiari kaynaklardan nakil hususunda, men-sup olduğ u zürnrederı :hemen hemen tamamiyle müstakil hareket ederek, şayarm hayret - bir•kolayl ık ortaya koymu ş -Olmas ı na rağ rüen cal- Cami` aş -sahib al-rnutetasar min 'undir Rasâtillâh ş allallâhu calayhi wa sallanl> rnüsned bir eser meydana getirmek gaye-sini tamamen ihmal etmi ş tir. Onun içindir- ki, daha sonraki mu-haddisler, bu hususiyeti yiiliinden Muslim'in kitab ından daha dun derecede görmü ş lerdir 4.

«Qala» ve benzer tabirlerle, Müteakip niuhaddisler aras ında «taclig» diye adland ı r ı lan, isnadları -ha.zfOlunmu ş h idislerin, Buhar-1 taraf ından rivayet hakk ı al ı nmamış olan kitaplar için ,kullan ı ldığı yolundaki millahazarinZin di ğer bir` niesnedini Kitab a-taf -slr'de görmek mümkün oluyor. Zira taliq şeklinde al ınan, Qur'ân ayet-

,

Brock. G 112, 81, Suppl. II, 73. 2 Bk. al-)arib XVIII, 64. „,

NawawL, Ş ark al-Buljarl 6 a-6 • Hadyu's-s;14 s. 8 ; Tadrib ar-r&ul s. 26.

120

leriyle alâkal ı izâhlar ı büyük bir yer i ş gal etmektedir. Yaz ı lı bir tefsir sahibi oldu ğunu müteaddit vas ı talarla öğ rendiğ imiz bir çok şah ı slardan müteaddit ta'liklerin yap ı lmış olmasın ı bunun teyit edici bir delili gibi görüyor ve hassaten tefsir kitaplar ı nı n, Bulıâ-rrnin yan ında rivayet hakk ı al ı nmam ış olarak bulunduğunu tah-min ediyoruz.

Kendilerinden yukar ı da izah edilen tarzda Qur'ân'a dair filo-lojik malzeme rivayet eden ş ah ı slar ı kronolojik bir tasnif çerçe-vesinde üç k ı sma ay ı rmak kabildir. Sahâbe, tâbiin ve tâbilnden sonrakiler. Bu her üç gurup mensuplar ına ait malzemeyi, Bulı ârr. nin bütün Ş alı ilı 'inin muhtelif fas ı llar ı nda bulunan malzemeyi bir araya toplam ış olmakla beraber burada sadece, rakamlarla vere-ceğ iz. Buhârf ve Muslim'deki hadisleri isnâddaki «sahâbe> ye göre veya muhtelif bak ı mlardan rakamlarla ifade etmek, bildi ğ imize gö-re, İ bn aş -Ş alâtı 'dan beri hadis edebiyat ı n ı n bir adetidir. Onlar, iki şalı flı 'deki «t a'llq» lerin say ı s ın ı vermekte beraber, muayyen mevzua göre ta'll'q» lerin ne bir yekünunu vermi ş ler ve ne de her ferde ait olanlar ı n tesbitiyle alâkalanm ış lard ır. tefsirine ait, suret-i mahsusada filolojik olmayan kaynaklardan gelen, filo-lojik tefsir ta'likat ı n ı n bir yekünunu vermek ve Buhârrnin m u s n e d ve muallak hadislerine dair daha evvelkiler taraf ından tesbit olunan rakamlarla mukayese etmek suretiyle kitapta kendilerine ayr ı lan yer hakk ı nda nisbf ve umumI bir fikir teminine çal ış acağı z.

I — Sahâbeden isnâds ız gelen filolojik izahlar :

`Umar b. al-Hattâb (öl. 23) 3 `Abdallâh b. Mas`üd (öl. 32) 2 'Abû Musâ 'al-'A ş cari (öl. 44) 1 (Abdallâh b. az-Zubayr (öl. 73) 1 `Abdallâh b. al..`Abbâs (öl. 69) 187

II — Tabi`inden isnâds ız gelen filolojik izahlar :

Mucâhid (öl. 103) 144 `Ikrima (öl. 105) 12 Saş id b. Cubayr (öl. 94) 10

(öl. 90) 9 al-Hasan al-Ba ş rl (öl. 121) 12 Qatâda (öl. 117) 16

121

Sacit]. b. al-Musayyab (61. 95) 2 Ibrahim an-Naba'i (61. 95) 2 'Abil wâ'il (öl. 85) ar-Rab`I b. Hu şaym (öl. 63) `Aklama (61. 102) `Ali b. al-klusayn (61. 04) `Ata' (61. 104) 'Abû Maysara ( İ bn ş urabbil) `1.Jbayd b. `Umayr (öl. 68) 1

III — Tabicinden sonra gelenlerden al ı nan isnads ı z izahlar :

Sufyân as-Sawri (61. 161 1 Sufyân b. `Uyayna (61. 198) 10

Mecmuu 450 ye varan bu ta'liklerin hazfedilen isnadlarm ı n yerine kaim olan ş ah ı slar ı n çoğunun müstakil birer tefsir sahibi olduğ unu öğ reniyoruz 1. Daha önce izah olunduğ u vechiyle yaz ı lı bir tefsir sahibi olmayanlardan yap ı lan talikler ise ya yukar ıda ad ı geçen tefsirlerden veya BubarVnin yan ı nda bulunan diğ er kaynaklardan al ı nmış t ı r. Kitab ı nda say ı s ı 450 'ye varan mevzuu-bahs ta'ilkleri 7397 müsned ve 1341 muallak 2 hadise nisbetle ehemmiyetli bir rakam ifade etmektedir. Ayni zamanda bunlar, doğrudan doğ ruya filolojik kaynaklardan al ı nanlardan ayr ı d ı r. Takriben bu sonuncular kemiyet bak ı m ı ndan diğ erlerinden az de- ğ ildir. Birbirlerine ilave suretiyle onda birine yak ı nd ı r.

BubarVnin bu tip merviyat ı içinde, `Abdallah b. 'Abbas ve Mucahid'den gelenler mühim bir yer i ş gal eder. Her ikisinin de yaz ı l ı birer tefsir sahibi olduklar ı o kadar kuvvetli bir ş ekilde ve bizzat kaynak olarak kullananlar taraf ı ndan zikrediliyor ki varl ı klar ı ndan ş üphe etmeğ e mahal kalm ı yor. Yaln ız muhtevalar ı , ravi- lerine intikal şekli münakaş adan müstağni olmayabilir. Bahusus,

• i Bu zevat ı n tefsirlerini ' İ bn an-Nadim'in Fihrist'inden (226-235), Ka şf a?-

gundn'un «tafsir» maddesinden, Talıari>nin kaynaklar ı hakk ı nda eski bir rivayeti muhafaza eden Yfı qût'un pir ş tid al -)arib'inden (XVIII, 54-65), Saclabl'nin al-Ka şf wa'l -bagân adli tefsirinin mukaddimesindeki mufassal maliimattan ve Buhâri ş erh-lerinden, hasseten İ bn Hacer'in Tacliq at-ta-ctiq'inden ve bunlar ı n tereeme-i hal-lerini ihtiva eden diğ er bir çok kitaplardan ö ğreniyoruz.

2 Hadyds-seiri s. 468, 470 .

122

râvisine izafeten --b. 'AU 7'UP:ta> diye' maruf olan birincisi, rivayet silsilesi bak ı m ı ndan bir hayli, -münaka şay ı mucip olmuş tur'. `AlxIallâh b. `Abbâs'dan, divilerine intikal şeklinde çok şüpheler ileri sürülmü ş s- olmakla beraber böyle bir tefsirin M ı sır'da bulundu ğ u ve üçüncü asr ı n ilk rub'unda muhaddisler tara-fı ndan bilindiği, hatta <Mı sır'da b.Ab Talha tarafındanrivaget edilen bir tejsir-- vardzr, onun için Mı sır'a kadar gidilse çok şey ya- p ı lm ış sayı lmaz» diyen ) Ahniad - klanbarin hayat ı n ı n faaliyet devrinde orada bulundu ğ u ve `o devre kadar, = M ı s ı r'a nisbetle şark say ı lan bölgelere intikal etmedi ğ i ve bundan ciddi surette Bubâri-'nin faydaland ığ i anla şı lmaktad ır. Baliârrnin, bu kitabın bir nüshas ı n ı , M ı s ır'a 217 senesinde yapm ış _ olduğ u seyahati' esna-s ı nda m ı elde ettiğ ini yoksa, her hangi bir şekilde, RulArr ye diğ er bir yerde mi intikal ettiğ ini bilemiyoruz. Zira, Bulı ârrnin M ı s ı r seyahati esnas ı nda, kitab ı n son râvisi Salih (öl. 223) hayat-ta bulunmaktayd ı . Bulıârt ise 'Abü Ş alilyin yanenda bu/unan < ş a-bifa» dan, ancak xqâla .113n `Abbas»- < wa yuzkaru Can Ibn `Abbâs ı ş eklinde ta."Iiken rivayet etmektedir. Bu ve.- ayni zamanda nadiren diğ er rivayetler . için, ismini zikretti ğ i 'Abü Ş âlilyden al ,

dıklar ı n ı n hepsi Bubârrnin ondan bir şey dinlemediğ ini ve onun huzurunda bir şey okumad ı On ı göstermektedir. riatta 'Abû şeyhini kaydederek «vtra gala al-Lays» diye ald ıkla- r ı= da hepsi 'Abisi Ş alilYden gelmektedir. Bunun bizzat Bulı ari ta-raf ı ndan ifade edildiğ i naklolunur 4. Bulıârruin, yan ı nda bulunduğı i ihtilâfs ız olarak kabul edilen bu < Ş âtlifa» n ın'. ne kadar ın ı .,S'allifinĞ idhal ettiğ i bir münakaş a mevzuudur. Zira o, cAbdall'ah b. `Ab-bas'dan bu <Ş cilı ifa> vas ı tas ı yla sadece filolojik tefsirleri veya garip kelimelerin izah ını aldığı .halde Tabarrde, b. Talha rivayetiyle İbn `Abbas'a ait yaln ı z .«a 1), k â m» ve sebeb•i nüzula dair izahlar bulunmaktad ı r. Tefsirinin bir cildi bize kadar gel»

Bk. al-hgein II, 223. 2 -1\labhâs, an Nılsih zodl-tnangtih s. 12. - 3 Muccam ğarib 'al-Qur'ân adl ı kitab ı n mukaddimesini yazanlar M ı s ı r'a ne

zaman gittiğ i hususunda laynaklarda bir' kayda raslamacl ıklar ını söylemekte (Ön-söz s-d-k) iseler de, Buhöri, at-Tkrih.-al-kabir'indt (I/ 2,5) 217. y ı l ı nda,. M ıs ı r'da bulunduğunu kaydediyor. .

4 Riad aş -ş ah ihagn I, 268-269. Fath al-bari VIII, 332 ; )1tOn II, 223.

123

miş olan İ bn klâtim (öl. 327) ı 'de her iki nevi bir arada bu- lunmaktad ı r 2. Bahârl, garip kelimelerin izah ı n ı ad ı geçen «Ş cıfı -ifa> den, Ş aiı iiı 'inin gerek K. at-tafsir k ı sm ı nda ve' gerekse di ğ er yer lerinde, Qur'ân âyetleriyle alâkal ı diğer isnâdlar ı n ı hazfetmesine mukabil, haberleri niulitelif isnâdlarla İ bn cAbl.;âs'a kadar ç ı kar-maktad ı r 3. `Abdallâh b. `Abhâs' ın b. Talba rivayetiyle gelen <şalâta» sinden Buhâri, Ş alı tlyinde ancak muallak bir nakl yoluyla istifade ettiğ i halde muas ır ı klâtirn ar-Râzi (öl. 277) bilâhere Abû Bakr ar-Ra.zi (öl. 327), Mubarnmad b. Car1r at-Taba/1 (öl.

311), İbn al-Munzir (öl. 318) ancak muttaS' ı l bir rivayetini temin suretiyle fayclalanabilmi ş le -:.dir 4.

Bubasi'nin, garip kelirnelerin izah ı nda İ bn- `Abbâs'dan sonra geni ş çapta faydalanm ış olduğ u Mucallid'in tefsirinin s ı hhat ı he-men hemen bütün- alâkal ı larca kabul edilmi ş 5, imam Bubâri ve diğ er bir çok muhaddislerin ondan faydaland ı klar ı s ık s ı k ifa-de olunmu ş tur g.

Ayasof ya nr,. 175 ile bulunmaktad ır. 2 Tafsfr İbn 'Abi Ilatim 2 a, 5 13, 6 b, 7 b, 9 b. 3 Meselâ onun «Yazid can-Nahwi (an cikrima can ı bn cAbbils» rivayeti için

bk. Fath al-bari VIII, 199 ; Mulıammad b. Muqâtil -Asbât a ş -ş aybâni- al-Hasan

rivayeti için bk. Fatl? al-bari VIII, 185 ; « )Ahrnad b. Humayd-cUbaydallâh ab7A ş - . eacl-Sufyan- Ş aybâni-< İ krimâ. rivayeti için ayn. esr. V1II, 181 ve di ğ er bir rivayeti

için bk. s. 187. 4 Fath al-barf VIII, 332. 'AVİ Hâtim'in banu, râvisi )Abil Ş âtilı 'den alm ış

olduğunu oğ lu 'bn )Abi ş âtim'in senedlerinden ö ğ reniyoruz. Saclabl, al-Kaşf wa'l-bagdn I, 4 a--7 b.

6 al-)it ıOn II. 225.

BUWAR1'NIN F İ LOLOJ İ K KAYNAKLARI

Buhürrnin Ş abilı 'inde bulunan filolojik malzeme, kaynaklar ı yla olan münasebetlerinin en garip taraf ı n ı te ş kil eder. Hadiste c â m m u s n a d ve m u s a n n a f eserler meydana getirme devrinin he-men hemen sona ermesiyle, evvelkilerin ş erh, izah, tagik ve muh-telif bak ı mlardan etüdüyle uğ raşı l ı nca, Buharrnin kitab ı n ı n daha ev-velki ve sonraki musannefatta bulunmayan filolojik bir çok malze-me ihtiva etti ğ inin fark ı na var ı lm ış t ı . Meselâ ilk ş arihi Hattâbl (öl. 395), ş erhine te ş ebbüs etti ğ i jahilı 'in ad ı geçen hususiyetini gör-müş , mercii «ğarib al-hadis» kitaplar ı ndan ibaret olan mü ş killerinin izah ından vazgeçmi ş ti°.

Kitab ı n daha sonraki şârihleri, kendilerinden evvelki mesainin neticelerinden faydalanarak, bâblar ı aras ı ndaki filolojik malzemeye dair alâka çekici bir çok ip uçlar ı elde etmi ş lerdi. Esa-sen, Buhürrnin kaynaklar ı ve diğer bir çok hususiyetleri üzerinde, ancak ş arihlerin muhafaza etti ğ i zengin malümat sayesinde bizim için bir ş eyler söylemek kabil oluyor.

Peygamber'in sünnet ve hadislerini cem' ve ihtisar etme te ş eb-büsünde bulunan Buhâri, Ş ah th'in kaynaklar ı hakk ı nda en mühim malümat ı veren Ibn klacar'e göre 'Abil `Ubayda Ma`mar b. al-Mu-sannâ (öl. 210), al-Farrâ (öl. 215), an-Naçlr b. Şumayl (öl. 203) ve

`Ubayd al-Qâsim b. Sallâm (öl. 221) gibi dört büyük filo-logdan müteessir olmu ş tu.

Ş imdiden şuras ı n ı kaydedelim ki, Buhârrnin ş arihleri, mevzuu-bahs tesire zaman zaman temas etmi ş lerse de onu bir bütün ola-rak mülâhaza edip bu hususun, Ş ahih'in maruf ş öhretine neler ka-zand ı r ı p neler kaybettirece ğ ini gözönüne almam ış lard ı r. Ibn Hacar, Buhârryi Bâblar ı n ı n tertibine itiraz eden bir şarihe kar şı müdafaa ederken bilvesile, zik ı edilen filologlardan al ı nanlar ı n hey'eti umumi-

Ilattizbi, Ş ar1.1 al-Bu/ya-I 2b-3a.

125

yesini <T af s ir a a r t 13» diye tavsif eder 1. Bu tabirle hem «ğ arib al-Qur'ân> ı vehemde « ğ arib al-hadis>i kasdeder. Buharrnin bir muhaddis olarak, baz ı müşkil hadislerin halline te-vessülü ve bu hususta otorite kabul edilen kimselere istinad et-mesi tabii kar şı lanmış sa da, « ğ a r i b al-Q ur' a n> münasebetiyle, halli zor nahvi meselelerin münaka şas ı na, kitab ında s ık s ık yer vermi ş olmas ı yüzünden bazan çok ş iddetli itirazlara maruz kal-m ış t ı r. Buna mukabil hadislerin ihtiva ettiğ i garib kelimelere dair izahlar ın $21.1ilı 'de yer bulmuş olmas ı hemen hemen itiraz mevzuu olmam ış t ı r. Musannaflar ı nda, Qur'ân'ın <ka r i b> lerine umumi-yetle yer vermeyen <al-Kutub as-sitta> musann ı flar ı aras ı nda yal-n ız Buhürrnin tilmizi garib hadislerin izah' için zaman zaman, üstad ı gibi, 'Abü `Ubayd b. Sallâm (öl. 221) 'a mü-racaat etmi ş tir 2. Esasen daha önce ‹a ş h â b al-hadi s> in « ğ a-r î b al- hadi s» in şerhiyle meş gul olduklar ı anla şı lmaktad ı r. 'A bû cUbayd'in Ğ arib al-hadis'incle zaman zaman filologlarla « )aşhâb al-hadis» in mütekabil izahlar ı n ı n mukayeseli olarak verilmi ş bulunmas ı bu hususu aç ıkça gösterir. Zikredilen iki zümreden Buhârl, filo-logları iltizam eder. Mesela <ici`ü> kelimesinin izah' için kulland ığı ifade, daha ziyade, 'Abû `Ubayd taraf ından «'a ş hâb a 1- hadi s» e tercih edilen filolog Ubayda'nin tefsirine tetabuk etmekte-dir 3 . Ğ arib al- ha di ş bak ı m ı ndan Buharrye geni ş mikyasta 'Abü `Ubayd b. Sallam ve bir dereceye kadar an-Naçlr b. Ş umayl müessir olmuş tur 4. Nitekim İ bn klacar, gerek «Tattiq at-tactia». inde ve gerekse Fath al-bari adl ı ş erhinde, Buhürrnin «m u ca I I a q» hadislerindeki « ğ- a r î b» lere dair izahlar ı n ı n kaynağı olarak mün-has ı ran 'Abü ( Ubayd'in Ğ arib al-bactis'ine iş aret eder 5. Bir çok ba-k ı mlardan 'AVİ `Ubayd'in kitaplar ı ndan, mesela K. al-'amvı dl'in-den 8, Façlâ'il al-Qar'ân'ı ndan 7 , al-Ğ arib al-muşannafı ndan 8 hatta

Fath al-bari L 213. 2 Ş arh at-Tirmizi* Xl, 50. 3 arib al-hadis 59a ve Hadgu . 8-sarf s. 170. 4 Bk. Fath al-bari 1, 213 ; Narlr'in dal* al-13adis'i için bk. )1rşad al->arib

XIX, 242; anWiliaga 1, 5 ve Ğ arib al-Qur'dn'a için bk. Broek. 1 2, 101. 5 Tactiq at-tacliq 84b, ve mesela Fath al-bari IX, 71. 6 Fath al-bari III, 287-288. 7 Mesela bk. Fath al-bari IX, 17, 56, 64, 74, 86, 87, 88. 8 Fath al-bari VIII 123.

126

İbn klacar'e göre K. al-qırddeinclen° faydalanild ığı bilindiğ i hal-de hadislerin ihtiva ettiğ i garib kelimelerin izah' için do ğ rudan doğ ruya 'Abil `Ubayd'in mi yoksa; onun da kayna ğı olan 'Abi `11bayda'nin Jrı i «Ğ arib al-bactis> 'indek fayclaland ığı n ı bugün için söyleyebilecek değ iliz. Zira, _`Ubayda'nin, nüshas ı bize kadar gelmemiş olan ,<Ğ arib `Ubayd'in kitab ı na intikal eden kı sm ı ile, autıârr ıairı müş terek garib kelimelere dair ihtiva etti ğ i izahlar hemen hemen tetabuk etmektedir 2 .

'Abıl 1.1baycl, kitab ı n ı n biraz ilerisinden itibaren )bü `14bayda'den ald ığı n ı ihmal ettiğ inden bu hususta kat'i neticeye vard ı ran bir mukabele yapmak imkân ı ndan mahrum bulunuyoruz.

Şa•h'irı in bir, çok fas ı llar ı nda: faydaland ığı 'Abû Wbayd'in adı nı sadece iki. yerde zikretmi şfir. Birincisinde benimtad üshibuyla <01a ) 'Abû 'Ubay& ş eklinde, bir âyetin tefsirinde kaynak olarak göstermi ş tir 8. Manaafih ibn Hacar'e göre, müsten- sihler taraf ı ndan, 'Abü Ubayda'nin yanl ış yaz ı lmış şeklidir 4 . İ kinci yerdeki zikri ise B ıttıârt, .kendisiyle 'Ahû `1Jbayd aras ı nda 'Atunad

`Astm adı nda diğer bir râviyi zikrederek 'Abeı ; Ubaycl'in doğ -rudan 'doğ ruya temas halinde bulundu ğ u ş eyhlerinden olmad ığı n ı göstermeğe çal ışı r 8: Bundan ba şka Ş Ab ıl `Ubayd'in ad ı , Buhârrnin diğ er kitaplar ının _bir kı sm ı nda geçer. Onun «al-Qırd'a balf al-'fmâm» , «cd-cAdab at-mufrad> ve -«54f'Cı l al-'ibâd» adl ı müstakil küçük kitaplar ı rıçla 6 zikrettiğ i Abisi al-Vasin < b. Sallâ ıU' ı n hangi eserlerinden aldığı huşusunda şarihlerin yard ı mlar ından mahrum bulunmaktay ız. Zaman zaman fayçialand ığı m bildiğ imiz <al.Garib

Fatiı ul-büri VI. 328, 336. 2 Biityle bir netice, Bultari'nin kitab ındaki-garib kelimelerin. Ihn ş acat ta-

raf ından Fat6 al-bdri' nin mukaddimesinde (Hadgu's-sdri s. 71-203) toplanan izah-lar ından faydalanmak suretiyle elde edilebiliyor.

3 Buhar? IV, 165; Fath al-bârf VI. 342. 4 Tahzib at -tahzfb X, 247.

5 B ılls ari VIII, 104 (kenarda); Fat1.1 al-betr:i XI, 286. Mamafih )Alı fi cUbayd'-

in ismini ihtiva eden bu k ısint Buhari'nin, metin' d ışı nda' 'katibi cCacfar'e

ş ifahen bildirdiğ i bir habere benzemektedir. &fil/Yin me ş itur -editörü Yilnittl i ' bn-

nu metnin d ışı na ç ıkarmak suretiyle mezkar -hus ıtalyetine i şaret etmek istemi ş tir.

6 Bk. Brock. Suppl. I, 264-265. 7 Tahzfb at-tal26 VIII: 317.

1?7. al-mu şatınaP ı ndan mil yoksa f ıkha dair milteaddid kitaplar ından m ı 2 aldığı nı n tesbiti burada te şebbüs edemiyeceğ irniz ayr ı bir ted-kikin , ınevzuudur.

^-1ABO. CUBAYDA VE F"ARRA'NIN 1311WARY ÜZERINDEKI TESIR!

Umumt Millethazalar

Kendinden eVvelki edebiyal ı n muhtelif kollar ına karşı derin bir alâka duyup kitab ın ın 'bit çok bâblar ı nda 'bu alâkaS ı n ı izhar eden B ıihârrnin, Basra mektebinden 'Abfi çlJbayda Ma`mar b. al-Musannâ (öl. 210); Kûfa mektebinden Fa:rrâ (öl. 215) ile olan mü'- nasebetleri pek karakteristik bir mahiyet arietmektedir. Hakikat-te kitab ı nı n bu tarafı en- .çok itiraza uğ rayan ve en çok te'vile muhtaç olan taraf ı d ı r.

Buhârrnin, Q ın-Wn tefsirine dair bu iki filblogdan ald ı kları sa= dece Ş 131'lı 'ind-e <Kitâb at-tafsir» diye ay ı ran§ olduğ u fasla inhisar etmemektedir. Ş alfilı 'inin hemen hemen her- fasl ı na bir f ı rsat ı nı bularak her iki filologun - kitaplar ı ndan, 'bazen de tekrarlarla bol bol malzeme aktarm ış t ır. Biz burada; mevz ıni-bahs malzemenin mahiyet ve hust ı siyetini, şarihlerin - durumunu, itiraz ve te?villeriai Pek mufassal olmaMak şartiyle izaha çal ışı p. kı sa - bif muhasebe. Sini en sonra. yapaca ğı z.

Ş arihlerirı , kaynaklar hakk ında bize' verdikleri malûmat göz önünde bülundürulunca, .Bulı ftri'nin, bu iki'. filologun kitaplarnia, aradığı nı hadis müellefat ı nda bulanı adığı • zamanlarda değ il terci- hen müracaat ettiğ i anla şı lmaktad ır. Bir çok kelimele ıin ş erhi, ibn `Abbâs' ı n, baz ı tâbicinin ve daha sonrakileriw muteber tefsirlerin- de mevcut olduğu ve bu tefsirler onun yan ı nda bulunduğ u halde, filologlar ın biraz farkl ı ve bazan da di ğ erlerine tamamen mugayir

-izah ı n ı almaktad ır. 'Bu keyfiyet her iki <tip tefsire ait, ş â- rihlerin naklettiği kıs ı mla- ın mukayeseshrden kolayca anla şı lıyor

' Bk. Meselti Fatb al-bdri VIII, 123 ve al.rdaiiiı - ul;Utuşa-nnaf' ın niinhalari için Brock. Suppl. I, 166.

2 13k. cirş kd al-)arib XVI, 260

128

Hadis edebiyat ı n ı n izah ı na mugayir olduğu halde, tercihen filolog-lardan al ı nanlar ı n pek çok misâllerinden birini zikredelim : İ bn 'Abbâs'tan müteaddit kollarla, Tabarrnin rivayet etmi ş olduğ una tamamen muhalif (6/98), kelimeleri için 'Abil da'dan tercihen ald ığı « e`. 1 2-) j şeklindeki tefsiri bunun iyi bir misMidir. O, burada, « .91:.,» i <rahm» <sulb» a hamleden İbn `Abbâs, Sacid b. Cubayr ve Mucâhid'in tefsirine tamamen muhalif olan 'Abil (Ubayda'nin izah ı n ı alm ış t ı r i.

Buhârî zaman zaman filologlardan, ş arihlerin hayret ve deh-şetini celbedecek kadar garip ş eyler al ı r. Meselâ kitab ı n ı n baş taraflar ı nda «,.:> 1:'Y I *;:.111 j 4JI Ir I (25 : 77) ,5";",11, 2 ş eklindeki tefsirinin İ bn `Abbâs'a isnâd edilebilen birinci k ı sm ı istisna edile-cek olursa, ikinci k ı sm ı n ı , kitab ı n edisyonunu meydana getiren Y'ûnini metinden uzakla ş t ı r ı p ha ş iyede bırakmak mecburiyetinde kalm ış t ı . Bu rivayeti şerhine esas alarak alan İ bn klacar 3 için, şârih 'Ayni «Şdrihlerden biri Buljârrnin, duanzn lugattaki manasz iymândzr, dedi ğ ini kaydediyor, bunun isbat edilmesi kizzmdzr. Fi-lologlardan hiç birinin böyle bir fikre zahib olduğunu bilmiyorum» 4 diyerek itiraz etmi ş tir.

Buhâri, zaman zaman ad ı ad ı geçen filologlardan garip gra-mer meseleleri al ır. Bazen bunlar aras ı nda o kadar mufassal ve enteresan olanlar ı vard ır ki, bunlar ın bir hadis kitab ı nda bulun-mas ı insan ı hayrete dü ş ürecek derecededir. Burada, Farrâ'dan Rah-mân süresi (100) 'inde 5 ve 'Abü 1.1bayda'den Qadr süresi (97) nde almış olduklar ı iyi birer misal olarak gösterilebilir. Hassa-ten ikinci misâlde 'AVİ `1./bayda'ya mahsus olup daha sonrakiler taraf ı ndan kullan ı lmayan ve kolayca anla şı lamayan tabirler de bulunmaktad ır'.

Baz ı süreler vard ır ki, bir veya iki ayet istisnas ı yla veyahut

Bk. Bubari VI, 56, st 8 ; ad ı geçen tefsirler için bk, Tabari. VII, 171-177. 2 Bk. Buhârî I, 11, st. 7. 3 Fath al•b*dri I, 46. 4 `Ayni I, 139. 5 Butı ârî VI. 146, st. 10-12. 6 Ayn. esr. VI, 175, st. 4-5a. 7 Bk. cAynf IX, 249.

129

da ba ş tan aş ağı tefsirleri bu iki filologdan al ı n ı r. Zariyast süresiyle Qadr süresinin 2 tefsirleri bu hususta iyi birer misâldir.

Buhârrnin , bu iki filologdan al ı p kitab ın ı n muhtelif yerlerine dağı tL ıklar ı aras ı nda baz ı lar ı vard ır ki, yerle ş tirildikleri bâblarla aralar ı nda hemen hemen hiç bir münasebet tesbitine imkân bu-lunamaz. Onun bu tarzda ald ı klar ı , ş ârihler taraf ından bazan Bu-hürl'nin kitab ı n ı n hacmini geni ş letmek arzusuna atfedilir 3 bazan da bir istitrad olarak kabul edilir 4 .

Filologlardan alm ış olduklar ı aras ı nda, ş ârihlerin kitab ı n ş öh-retine hiç yak ış t ı ramad ı klar ı şeyler de vard ı r 5. Ona s ı k s ı k hü-cum eden ş ârih Kirmâni bir seferinde 6 « »

İ bn Mulaqqin (ol. 805) « » » -ı:It/ .j3.9 2-1).) ,:.tc 8 demiş -

lerdir. Bulı ari'yi Kirmâni'ye kar şı müdafaaya çal ış an İ bn klacar ise, Kirmânrnin ifadesini nak ı den sonra : «O iş te böyle söyledi,

başkas ı için abes gördüğü şeyden daha fenas ınz irtikâb etti, kitab ı-nı n ş erhine çalışı lan büyük bir indima karşı böyle bir dil kullanmak fenal ı k etmektir» dem ış tir 3.

Bulı ûri, muntelif yerlerinde, 'Ab ıl `Ubayda ve Far- râ'dan al ıı klar ı n ı umumiyetle sahiblerine nisbet etmez. O ı llar ı , çok zam n, kitab ı n ı n karakterini bilmeyen kimseler için kendi fikri zann ı n ı uyand ı racak b ı r i3.11110 ile nakleder. Fakat, kendinde,' ev-velki hadis edebiyat ı n ın bir hulâsas ı m yapmak ş eklindeki gayesi-ni bilen muhiti taraf ı ndan böyle bir zann ı n vukubulacağı nı hesaba

Butı ari VI, 139, st. 9-14, 15-16. 2 Agn. esr. VI, 175, st. 4-5. 3 Kirmani böyle bir iddiada bulunmu ş tur : 4,1.1 )

( 1.1* j., bk. Fath

VI, 259. 4 Mesela Barâ'a suresinde cUbayda'den naklettikleri aras ı nda bir de

Nacm suresinden bir kelime ve tefsirini görünce ancak bir istitrad olarak ta ırsif etmi ş lerdir (Bk. Bulyari VI, 63 ; Fath al-bari VIII, 236; `Ayni VIII, 632.

5 ve 6 Bk, Fath al-bari VIII, 271. İ barede geçen «cacrafa» laübalilik, şı -mar ı kl ı k demektir. Kr ş . Bulı arI VI, 75 st. (alttan 3).

7 Bk. (Ayni' IX, 677. Ibarenin manas ı t «Bu çok garip bir iddiad ı r». 8 Bk. cAyn1 VIII, 677. Manas' t «Layiki vechiyle ara ş t ı rmam ış t ı r, )Abü cUbay-

da'yi taklid etmi ş tir, hata taklitten ileri geliyor...». 9 Fath al-bciri VIII, 271.

I3ulı arls'nin kaynaklar ı F. 9

130

katmayarak sadece zaman zaman « yl J3 » diyerek diğerle- rinden tefrik etmek ister. Onun, isnads ı z b ı rakrnas ıyla kendi fikri imiş gibi görünen k ı s ı mlar sadece filologlardan yapt ığı nakillere in-hisar etmemektedir. Kendi ş eyhlerinden veya kendi ş eyhlerinin ş eyhlerinden ve dara eski kaynaklardan da ald ı klar ı n ı ayni hissi verecek ş ekilde kitab ı na yerle ştirir. Mesela ba ş taraf ında Kitâb al-igmân'ı n ilk bab ı n ı i bu ş ekilde alm ış t ı r 2. Mesela İ mam Mâlik'in Muwattâ' ı ndan alm ış olduğ u k ı s ı mlar ı da böylece naklet-tiğ i vakidir 3. Bununla beraber Butrari zaman zaman 'Abu 'Ubay-da ve Farra'y ı , isimlerini de aç ıklamak suretiyle birer kaynak ola-rak kabul ettiğ ini gösterir. Ayetlerin tefsiri için muhtelif kaynak-lara müracaat edip her hangi bir sahâbe ve tabi'inin ad ı n ı aç ı kla-dıktan sonra, bu filologlardan yapt ığı nakiller için « » veya « » tabirlerini kullan ı r.

Bubarrnin zaman zaman 'Abû `Ubayda için serdetti ğ i J3, > ve Farrâ için « j3 » tabirleri kitab ı n ı n muhtelif

rivayetlerine göre de ğ i şir. Bu değ iş iklik muayyen bir rivayetin muhtelif kollar ı nda da husule gelmektedir. şalı ih'in yedinci as ı rda yeni bir edisyonunu meydana getiren Yûn'ini (öl. 672) kendisine kadar intikal eden Firabrt rivayetinin muhtelif kollar ı nda mevcut olan müteaddid « J3, » tabirini metnin dışı na ç ıkararak 4 bü-tün kitap boyunca ancak bir tanesini ibka etmi ş ti 5. Kitab ı n riva-yetleri bahsinde daha mufassal olarak üzerinde duraca ğı mız vec-hiyle, Nasaff. rivayeti « kayd ı n ı değ erlerinden daha fazla ih-tiva etmektedir 8. Ayni hususiyetin, Nasafi rivayetini esas olarak

Bulı ari I, 10-11. 2 İ bn Hacar bu ş ekilde al ı nan k ı sı mlar ın mevsul bütün kaynaklar ı n ı göster-

miş tir. (Bk. Fall? al-bari I, 43-46). 3 Bunun için Kitelb (Buhari I, 31 st. alttan 2-5) İ mam Malik'in

Muwatta' ı n ı n «iktitab bab ından almış olduğ u kı sım misal olarak zikredi- lebilir (Kr ş . Muwatta-Ş aybânî rivayeti s. 389).

4 Bk. Bubari' VI, 44, st. 12 (notunda), VI, 117 not 3, VI, 173 not 3. 5 Bk. ayn. esr. VI, 164, st. 6. e Nasafi diğ er rivayetlerin aksine cAmma suresi (75) nde «wagala Matmar»

kayd ın ı muhafaza etmi ş tir (bk. Fati.c al-bari V111, 529) hatta bu rivayette )Ab ıl cUbayda'dan al ı n ı p diğ erlerinde bulunmayan k ı s ı mlar da vard ır. Mesela Yanin İ edisyonunda kailine i şaret edilmeden al ı nmış olan )Abil CUbayda'nin ibaresinin ba-şı nda Nasafi rivayetinde «wa gala MaCmar» kayd ı n ın bulunduğ u görülür (bk. Fatb al-bari V111, 388.

alan Nu'aym'in «al-Mustalı rac'inde de bulunduğ unu İ bn Ha- car'in iktibaslar ı ndan öğ renebiliyoruz °.

Bubâri, Farrâ'dan yapt ığı nakillerde de, ald ı kları nı kailine is-• nâd veya bunu terk hususunda ayni uslübu muhafaza eder. 'Abisi

`Ubayda'ye nisbetle daha az müracaat etti ğ i Farrâ'n ı n ad ı n ı kita-b ı n ın dört yerinde kaydetmi ş tir. Tesbit edebildi ğimize göre, Bubârt, Farrâ'n ı n ad ı nı ilk olarak « J3 » ş eklinde <façlâ'il aşbiib an-

Nabf» fasl ı nda 2, iki defa da <kitâb al-taf sir» de 3 ve diğer bir de-fa «kitâb at-tawlı td> de, zikretmi ş yalnı z « L5.‘J » tabiri, « obin 3,4 ş eklinde mütemmim maltimat veren Ytinint 4 taraf ından bir yerde metnin d ışı nda b ı rak ı lmış t ır 5. BubârVnin bütün bir surenin tefsinni bu iki filologdan ald ığı ve bunlar ı n isimlerini ayni surede «Yabyâ> ve <Ma`mar» diye zikretti ğ i vakidir, 6. Yaln ı z Yfinini baz ı nüshalarda mahfuz kalan Farrâ'n ın ad ı nı ne metne ve ne de kita-ba geçirmiş tir. Sârilı ler bunun, baz ı nüshalarda mevcud oldu ğ unu ittif akla söylemi ş lerdir.

)ABI.) CUBAYDA'NIN TE'S İ Rİ

Müteakip nesiller aras ında, k ı tab ını n bulaca ğı alâka ve tak-diri, her halde hesaba katmam ış olan Bubârf, bir çok şeyhlerinin adını kitab ı nda mübhem b ı rakm ış t ı . S ı k s ı k, sadece < )Alı mad» veya <Mubammad» gibi, ş eyhlerinin isimlerini mübhem olarak kul-lanan, bu mübhem isimleri takib eden diğer râvileri tan ı mak su-retiyle ibhamdan kurtulan devrinin, râvi ve eserleri hakk ı ndaki

)Abil Nu1aym'in Mustalirac'ı , Buhür1 (VI, 175 st. 4-5) 'de ki tefsir için «wa qâla Ma:mar» kayd ını ihtiva ediyor (bk. Fail> al-bârf VIII, 557).

2 Butı ürl V, 10 (sonuncu sat ı r) ve bk. Fatl:t al-bârt, VII, 37. 3 B ıı hürf VI, 151, st. 8, not 5 ; Fath al-bdri VIII, 491 ; cAynf IX, 221 ;

Qastallâni VI, 367. 4 Buhâri IX, 116, s. 1 ; Fatl> al-bari X111, 307. 'Ayni XI, 519, Qastallâni X,

351. 13uhüri VI, 151 not S.

6 Buhar1 VI, 164, al- İ nsan süresi ve Fatiı al•bari VIII, 164.

132

b.lgisini esas olarak alm ış t ı . Fakat aradan bir as ı r geçip Buharr-nin kitab ı , Islam aleminde Qur'ân'dan sonra en çok itibar edile-cek b;r mertebeye yükselince, kendi asr ı n ı n normal bilgisine tev-di edilen bir çok hususiye ı leri, halli ve izah' gereken birer meç-hul olmu ş lard ı Ravileri ve mübhem b ı rakt ığı isimlerin tarif ve izah' etraf ı nda bir as ı r sonra ba ş lay ıp inkiş af eden ayr ı bir lite-ratür meydana gelmi ş ti. Kendisi için taoii kaynaklar olarak kabul ettiğ i ve her halde muas ı r ı ar ı nca pek iyi bilinen filologlar da onun izaha muhtaç olan ve münaka ş adan hali kalmayan bir çok ş eyhleri aras ında yer alm ış t ı . Burada«Ma`mar» ve €Yal ı ya» n ı n kim olduklarn ıı tayin hususunda yap ı lan münaka ş alar ın seyrinden muhtasara ıı bahsetmekL', müteakip as ı rlardaki mesailerin, çok va-si olmakla beraber, Bubarrnin kitab ı n ı n baz ı hususiyetleri üzerin-de vaz ıh bir neticeye ula ş m ış olmaktan mahrum bulunduklar ı n ı da göstermi ş olacağı z.

Bubarrnin ravilerini ilk olarak ele alan 'Ab ıl Naş r al-Kalaba-zi (öl. 398) Ş :ı lfilı 'de ismi geçen «Ma`mar» i sadece iki ş ah ı stan ibaret addetmi ş tir. Ma`mar b. Ra şı d, Macmar b. Salim °. Bulı arrnin mübhem b ı raktığı k ı s ı mlara ait müstakil eserler meydana getiren-ler, mesela Hatib Ba ğ dadi (öl. 463) 2 , 3Abi..i `A ı i al• Ğ assâni (öl. 498 i 3 , Muln. b. al-Hasan al-Sam`âni (öl. 650) 4 hatta But ı ari'nin

`Ubayda ile olan münasebtlerinin, dokuzuncu as ırda, ş arih-ler taraf ı ndan yap ı lan münaka ş as ı ndan daha sonraki bir devreye raslayan Suyütl' (öl. 911), Babari'nin kitab ı için yazm ış oldu-ğ u ha ş iyesinin ba ş taraf ında, mübhemata dair ay ırd ığı bir fas ı lda bile 1\/la`mar» ve «Yahya» y ı mevzuu bahsetmemi ş tir. Yaln ı z se-kizinci as ı rda me ş hur on hadis kitab ı n ı n ravilerinden bir arada bahseden 'Aoû'l-Mat ı asin Muh. b. cAlî b. al-klusayn (öl. 765) 'Abû `Ubayda'den ibaret olan «Ma`mar» i Bubari'nin Sal.ı iiiinde değ il de sadece 'Abla `Davild'un Sunan'inde ad ı gzç-

1 20613. 2 al-'Asma al-mubhama fi'l-panbâ cal-muhkama için bk. Brock. Suppl. 1,

564 ve Weisweiler nr. 63. 3 « Taqgicl al-muhmal wa taıngiz al-mu ş kil» adl ı eseri için bk. Brock.

Suppl. 1, 629 ve Weisweiler nr. 96. 4 «Kit -abun fihi as'amiu Ş ugül: al-BuWi» için bk. Brock. Suppl, 1/615 ve

Weisweiler nr. 99.

133

miş olmas ı münasebetiyle kaydetmi ş tir °. «Yahya» y ı ise h:ç mev-zuu-bahs etmemi ş tir

Buharrnin ş eyhlerini, hadislerinde bulunan râvilerini ele alan müstakil eserlerin d ışı nda, bir de ş ârihlerinin, ş erhleri esnas ı nda, vas ı l olduklar ı neticeler vard ı r. Ş erhlerin saklad ığı malûmat ın mülâhazas ı ndan, içlerinden baz ı lar ı n ı n çok daha erken bir devirde, meçhul ş ah ı slar ve kaynaklar bak ı m ı ndan elde etmi ş olduğu neti-celerin ehemmiyetli denebilecek bir k ı sm ı ndan daha sonrakilerin baz ı lar ı taraf ı ndan faydalan ı lmadığı anla şı l ı yor. Onlar ı n zaman zaman bu kaynaklar ı kabul etme hususunda tak ı nd ı klar ı menfi tav ı rla, ayni kaynaklar ı , kitab ı n ş erhinin diğ er yerlerinde, kendi-lerinden evvelkilerin mesaisine tabi olarak hissedilmez bir şekilde tabii bir ş ey kabul edi ş leri aras ı nda garip bir tezad da has ı l olmaktad ı r.

Dokuzuncu asr ı n ş ârihleri aras ı nda, Buhârrnin zikretti ğ i 4da`- mar'in, 'Abû `Ubayda'den, Yabyâ'n ı n Farrâ'dan ibaret olup olma-d ığı meselesi bir münaka ş a mevzuudur. İ bn Hacar'in, ifadesinden anla şı ldığı na g öre, Buhârrnin bir kaç kere zikretti ğ i <Ma`mar'in Abû cilbayda Ma`mar b. al-Musannâ oldu ğunu ilk defa ortaya koyan kimse kendisidir. Bir yerde, Buhârrnin ,ke i » ş eklin-deki ifadesinia 2 ş erhi esnas ı nda : «Ben bu ş ahsi, şerhi sadedinde bulunduğumuz ibareyi, ismi Mdmar b. al-Musannâ olan 'Ab ı2 `Ubayddnin tefsirinde görünceye kadar, Mdmar b. Râş id zanne- diyordum.» 3 demektedir. İ bn klacar'in yukar ı daki sözünü kasteden `Ayni : «Şârihlerden biri.. Onu ben Mdmar b. Râş id zannediyor-dum, Abdarrazzâq'da bunu Mdmar b. Râş id'den rivayet ediyor. Buhârrnin zikretmi ş olduğ u Mdmar'i, Ma'mar b. al-Musan-nâ olan 'Abil tl.ibayda'ye inhisar ettirmek lâz ı m gelmez. Bunun ayni zaman da her iki <Ma`mar> olması da mümkündür» 4 . Qas-tallâni ; «Kirmânrye göre bu ş ah ıs, Mdmar b. Raş id aş -San cânr-dir; İbn Ijacar'e göre, Macınar al-Musannâ'dı r» 5 demektedirler.

at-Tazkira bimacrifat al-kutub al-caş ara 122 b. 2 Buhari VI, 44, at. 12.

jt1 j )ş .u.1 ryK.ıı

3

( Futh al-bari VIII, 186.

4 'Ayni VIII, 547. 5 Qastallâdi VI, 77.

134

Buhârrnin kitab ı nda, bir kaç kere zikretti ğ i «Yahyâ» n ı n, Farrâ oldu ğ unu kolayl ı kla kabul eden ş arih 'Ayni, bir yerde İ bn Hacar'e muhalefet etmi ş olmak için» 'Abil `Ubayda hakk ında ileri sürdüğü itiraz ı tekrarlamakta ve : Bunun Farrâ olduğunu kat'i bir

ifade ile iddia etmek do ğ ru değ ildir, zira bu tefsirin, Farrâ gibi diğer bir şahsa ait bulunması , sadece Farrâ'ya değ il başka şalusla-

ra da ait ayni mealde bir söze raslanmış olmas ı mümkündür. Bu-

nun için de ayni fikre kail di ğ er şaluslara da Ş amil olsun diye

böyle bir tabir kullanı lm ış tır» 1 demektedir. Bahusus «Ma`mar» in 'Abû `Ubayda'den ibaret olu ş u mesele-

sinin dokuzuncu as ı rda bir münaka ş a mevzuu halinde bulunmas ı - na, sekizinci as ı r ş ârihleri taraf ı ndan münhas ı ran Ma`mar b. Râ- ş id diye tan ı nmas ı na, İ bn Hacar'in de bunu, uzun zaman kendin- den evvelkiler gibi «Ma`mar b. Râ ş id'den ibaret zannetmekte ol- duğ unu iddia etmi ş olmas ı na ra ğ men, daha evvelki ş ârihlerin ve muhaddislerin, Buhârrnin 'Abû ( Ubayda'den ald ı klar ı hususunda kendilerinden sonrakilerden daha çok malûrnat sahibi bulundukla- r ı n ı öğ reniyoruz. Bu bilgimizi yine bu sonuncu ş âri' lere borçluyuz.

İbn klacar, Buharrnin 'Abû `Ubayda'dan alm ış olduğu k ı s ı m. lar ı n esas kayna ğı na I ş aret etmek isterken, bunu, yan ı nda bulu- nan «Macâz al-Qur'ân» nüshas ı nda ara ş t ı r ı r, bulamay ı nca, bu iba- reyi, müselsel bir isnâd yoluyla 'Abû 'Ubayda'ye kadar götüren diğ er ş ah ı slar ı n eserlerine müracaat eder. A/fes&â, 2 < ş eklinde Buhârrnin alm ış olduğ u filolojik izah', yan ı nda- ki «macâz al-Qur'ân» nüshas ı nda bulamam ış olacak ki: »

3 <I o• • J demektedir. Yaln ı z İ bn Hacar'in,

1 cAynî IX, 247. 'Ayni'nin İ bn Hacar'e bu ş ekilde itiraz ı na, ş erhinin bir

çok yerlerinde raslamak mümkündür. O bu itiraz ı n] bazan çok ş iddetli bir dille

yapar. Ibn Hacar. cAyni'nin bu gibi itirazlar ı n ı cevapland ıran müstakil bir ki-

tap da meydana getirmi ş tir. "lntiqc21 al-i ctirad„ adl ı bu eserinden, Türkiye'de

nüshalar ı bulunmad ığı ndan (tek nüshas ı için bk. Brock. Suppl, 11, 75), do ğ rudan

doğ ruya faydalanamad ık. Yaln ız büyük bir k ı sm ı n ı Qastallâni, bilmünasebe, nak-

letmektedir. Mesela cAyn'i'nin (1X, 96) ş iddetli tenkitlerinden birine kar şı İ bn

Hacar'in hakl ı bir cevab ı için bk. Qastallâni VI, 282, cAyni'nin Ibn Hacar'e kar-şı diğ er bir itiraz ı için bk. cAyni. IX, 248-9.

2 Buhar? IV, 107.

3 Fat11 al•bdri VI, 213. 'Ab ıl cUbayda'nin bu tefsirini Qadi clyâç/ da Maş d-

riq al- )anweı r (1, 187) 'da zikretmektedir.

135

bunu, Buhârrnin muas ı ri Ibrahim al-Harbi (198-28) 'nin eserlerin-den doğ rudan doğ ruya m ı tesbit ettiğ ini, yoksa ba ş kas ı ndan mı ald ığı n ı ve müteaddit eserler 1 inin hangisinden naklettiğ ini bilmiyo-ruz. Bununla beraber, 'Abû (Ubayda'nin, Buhârrnin muas ırlar ı nı n baz ı lar ı üzerindeki tesiri hususunda -pek vaz ı h değ ilse bile- bir fikir edinmi ş oluyoruz. Keza İbn Hacar, Buhârrnin, isnâds ı z ve kailsiz iktibas etti ğ i iki filolojik ibare hakk ı nda, daha evvelce, 'Abû Bakr. b. al-Munzir (318) taraf ı ndan 'Abû `Ubayda'nin ismi-nin, tasrih edilerek, al ı ndığı nı söyler 2 , bir yerde de `Ayni, onun sözünü benimseyerek al ı r 8. Filhakika, 'Abû Bakr. b. al-Munzir'in geniş ölçüde 'Abû `Ubayda'nin Macâz al-Qur'ân'ı ndan faydaland ı -ğı anlaşı lıyor. Son zamanlarda Ibn 'Abi klâtim Tefsir'inin, ele geçen nüshas ı n ı n kenar ında İ bn menzir tefsir'inden yap ı lan nakil-ler hemen hemen her âyetin izah ı nda 'Abû `Ubayda'nin Macâz al-Qur'ân'ı na müracaat edildi ğ ini gösterir mahiyettedir 4.

cUbayda'den iki' basiar yapan -yukar ı da zikretti ğvhiz-müelliflerden başka, bizz-'t Şalı Win ş âriblerinin pek müteahhir ol-mayanlar ı aras ı nda 'Abû `Ubayda't in Buhüri üzerindeki tesitinden haberdar olanlar ın bulunduklar ı n ı öğ reniyoruz. Ibn Hacar'in baz ı ifadelerinden, Ibn at-'Pr ı adl ı bir ş ârihin (takriben yedinci as ır) böyle bir münasebeti pek iyi bildi ğ i sarih olar k anlaşı l ıyor 5 . Ese-ri bize kadar gelmemi ş olan bu Mağ ribli ş ârihin '3 daha sonraki şerhlere ne zengin bir kaynak te şk ı l ettiğ i, kendisüı den s ı k s ı k yap ı lan nakillerden vaz ı hen anla şı lmaktad,r. Hatta onun, Farrâ'n ı n Bulı ârt üzer ndeki tesirini tesbit hususunda İ bn 1:lacar'e önderlik ettiğ ini öğ reniyoruz 7 . Bundan başka Ibn Hacar, Nawawrnin de

Bk. Vrş chl al-)arib 1, 128-129. 2 Fath al- bari V111, 461. 552. 3 (Ayni IX, 169. 4

Ili al-Munzîr'in Qur'ân tefsirinin bir k ı sm ı bize kadar gelmi ş tir, bk.

Brock G. 12, 191 (Gotha nr. 521, yaln ız, Mushaf ı n 2/27-4/94 üne tekabül eden kı sm ı n ı n tefsiri mahfuzdur).

Fatb al-barf VIII, 213, 388. 6 Kaşf aş -zuntin'da ad ı cAbdalwahid b. at-Tin as-Safâqus1 diye geçmekte-

dir (bk. caş -ş abtb madd.) 7 İ bn Hacar'in sarih olmayan bir ifadesinden anla şı ldığı na göre, İ bn.

Farrâ'n ın sözleriyle, Buhârl'nin ibarelerini mukabele ve tenkid ediyormu ş (bk.

Fatb al-beirf VIII, 548).

136

Bubarrnin kitab ı n ı n şerhinde 'Abil cUbayda'yi mevzuu- bahsetti- ğ ini söylüyor 1. 'ATA `Ubayda'nin Macdz al- Qur'dn'ı yla Bubarrnin

mukabelesi hususunda İ bn klacar'in, kendinden evvelki bir veya müteaddit kerhten faydaland ığı nı gösteren diğer bir çok iş aretler vard ı r 2 Bununla beraber, mevzuu bahs te'sirin, daha ön- ceki ,-ş arihlerden baz,lar ı n ın mechulü olmamakla beraber, bu hu- sustaki mülâhazalar ı n pek fazla taammüm etmedi ğ i ve -flevzii kal- dığı , dokuzuncu as ı rda `Ayni'nin «b5gle bir iddianzn varid olanu- gacağn yolundaki itirazindan istidlal edilebilir 3. Kendisinden ev- velkilerden müteessir olmakla beraber, her halde, 'Abû cUbayda'- nin Macâz al-Qur'ân'ı ve Farra'n ı n Macâni, 1- Qur'dn'ı ile ciddi bir şekilde mukabele eden ilk kimse, İ bn klacar'dir. Ş uras ı da şayan ı dikkatdir ki, İ bn Ilacar'den sonra, bu mevzu üzerinde ehemmiyetle durulup onun mesaisine her hangi bir ş ey ilave edil-miş değ ildir.

İ bn Macar, ilk defa 804 de te'lif etti ğ i <Tacliq at-tacliq> inde, `Ubayda ile Buhar-Nin münasebetini daha basit bir tarzda

ele almakta ve her halde, metinlerin bizzat mukabelesinden has ı l olan neticeleri tesbit etmekten ziyade, kendisinden öncekilerden intikal eden m ıltalar ı topladığı intiba ını vermektedir. Hemen he-men ilmi hayat ı nın son otuz senesi zarf ında vücuda getirdi ğ i Fatlı al-bârf adl ı şerhinde, meseleyi aaha ciddi ve mufassal bir şekilde ele almaktad ır. Mesela, Tacliq at-tacliq'de, (Ubayda'- nin Bulıari üzerindeki tesiri tesbit edilirken <Macciz al- Qur'an> ve

Fatb al-bari I, 213. 2 Mesela ; Beni İsrâ'il suresinde iki defa zikri geçen «ha ş iran» (18/8) keli-

mesinin iki ayr ı tefsiri bu şüpheyi art ı r ıyor. Birincisinde «ha ş iran mahbisan, muh-saran )amma mahbisan fahuwâ tafsir İ bn Abbas wa şalahu İ bn al-Munzir min ta-riq cAli b. )Abi Talha canhu, qâla n akıbigan wa qâla )Abil cUbayda fî qawlihi kıaş iran gala mub ş aran» (Fath al-bari VIII, 296); ikincisinde ; «Ha ş iran mahbisan huwa qawlu )Abi cUbaydata )ayzan wa huwa... wa rawâ İ bn )Al ı i Hâtim min ta-riq tAlî b. )Abi Taltıa can İbn cAbbils qâla ; ha ş ilan ay sicnan (Fatb-al-barf VIII, 298) denmektedir. Bu iki tef sir aras ı ndaki bariz fark, her ikisinin ayr ı ayr ı kay-naklardan al ı nd ığı n ı göstermektedir. Di ğ er taraftan Fatb al-bârrnin müstakil mu-kaddimesi (Hadgu's-stir1) nin «tacyin al-muhnı al wa tasmiyat al-mubham» k ı sm ı n-da )Abfı cUbayda'ye temas eden hususlarla as ı l ş erhte geçen i şaretler aras ı nda tam bir tetabukun bulunmamas ı ve hatta baz ı mübayenetlerin mevcudiyeti İ bn Ha-car'in kendinden önceki ş arihlerden de istifade etmi ş olduğunu teyid eder.

3 Daha önce zikredilenlerden ba şka bk. cAyni VIII, 676, VIII, 701 ve bil-hassa I, 616.

137

<Macâni, Qur'ân-- dan ibaret isimleri iki ayr ı kitaba delâlet eder gibi görünmektedir ki 1, 'Abû (Ubayda'nin eserinin iki ayr ı ad ı na tealluk eden bu zühul, mezkûr eseri ciddiyetle kullanmad ığı ve kendisinden önce vücude getirilen <tacliciat> a istinad etti ğ i key-fiyetiyle izah edilebilir.

Yan ı nda, as.Sukkart (öl. 275)— 'Abû Hâtim (öl. 250) rivayetinin bulund , ğunu söyleyen İ bn Nacar 2, 13 hârrnin, bu kitab ı n 'A' û Ca`far al-Ma ş âdiri rivayetinden faydaland ığ m ı iki defa kaydeden- 3.

Macâz al-Qur'ân'ı n, Buhârrnin yan ı nda bulunup, hususiyetle-rini dolayisiyle öğ rendiğ imiz nüshasiyle İbn Hacar'in yan ı nda bulunan ve bize kadar gelen nüshalar ı n ı n ehemmiyetli mikdarda bir. birlerinden ayr ı ld ı klar ı anla şı lmaktad ı r Nüshalar aras ı ndaki bu fark-lar ı zaman zaman hisseden İbn Hacar « » demekten çekinip sadece, Macâz'.n ibaresini, mukayeseyi okuyucuya b ı raka-rak nakletmektedir 4. Bu gibi hallerde bazan İ bn Hacar, Buhârrnin mânâ bak ı m ı ndan 'Abû `Ubayda'dan nakletti ğ ini söyler. Bu gibi ibarelerin, Buhârrnin 1:4 3 » kaydiyle Macâz al-Qur'an'dan

yapt ığı müteaddid iktibaslar ı n aras ı nda bulunmas ı n ı ve bir kitab ı n muhtelif rivayet veya nüshalar ı aras ı ndaki farklar kabilinden ol-mas ı n ı göz önünde bulundurarak 'Abû 'Llbayda'nin kitab ı ndan al ı ndığı n ı zannediyoruz. Esasen İ bn Hacar sadece, Buharrnin, 'Abti clibayda'nin ad ı n ı tasrih ettiğ i veya « » ş eklinde mübhem olarak b ı rakt ığı yerlerde de ğ il, ba ş kalar ından aldığ ma dair en ufak bir telmihte bulunmad ığı hallerde bile bir çok k ı s ı mlar ı n 'Abıl `Ubaycia'nin kltab ı ndan muktebes oldu ğ unu iddiadan çekinmemek-te ve bunu Macâz al-Qur'ân ile mukabele ederek isbata çal ış mak-tad ır. O bu gibi hallerde, aras ı ra Buhârrnin 'Abû `Ubayda'den faz-laca nakl ve bazan ismini tasrih etti ğ ini, hazan da mübhem b ı rak tığı n ı söyler 5. Fakat Buhârrnin bu halini yani ekseriyetle `Ubayda'nin ismini tasrih etmeden ald ığı halde zaman zaman «Ma `mar» ş eklinde aç ıklam ış olmas ı n ı , 'Ayni pek garip kar şı lamakta

Macâz al-Qur'ân için, Tacliq at-ctacliq 386 a, Macâni al-Qur'ân için 364a ya bak.

2 Tactiq at tacliq 386 a. 3 Fatlı al bari VIII, 339, 340. 4 Fath al•bâri V111, 336. 5 Bk. meselâ agn esr. VIII, 331.

138

ve bundan dolay ı musarrah ş eklini <Ma`mar b. Raş idı den ibaret tasavvur etmektedir i.

BUtl ıkRi'N İ N )ABIJ cUBAYDA'DEN NAKL İ 'N İ N HUSUSIYETLER İ

Buhari, kendinden evvelki devrin iki büyük filologunu diğ er bir çoklar ı aras ı ndan ay ı rarak kaynak olarak seçmekle -kitab ı n ın mevzu ve gayesiyle tetabuk edip etmeyece ğ i hususu bir tarafa bırak ı lacak olursa- muhakkak ki, filolojik meselelere kar şı kendi vukuf ve alakas ı n ı göstermi ş tir. Bahusus Bulıari, kendi asr ı nda, bir çok kimseler taraf ı ndan tenkit edilen 'Abû `Ubayda (öl. 210)'- yi ve onun, Macâz Qur'ân' ı n ı 2 en çok güvendiğ i bir kaynak mertebesine yükseltmekle, şahsi takdirini, tefekkürünün hür tara-fını izhar etmi ş tir. Onun bu inkâr kabul etmez hususiyetini teslim-den sonra, yapmak istedi ğ i ş eyde muvaffakiyet derecesi ve faali-yetinin mevzuu-bahs taraf ı n ı n mahiyeti üzerinde muhtasar bir ş e-kilde durmal ı y ı z.

'Abû `Ubayda'nin Buhari üzerindeki tesiri, kendisine kar şı du-yulan mutlak bir hayranl ık ile ifade edilebilir. 'Abû `Ubayda'nin Qur'ân tefsiri, ayetlerin bir çok mü şkillerinin «m a c â z» ad ı alt ı n-da halli şalfilz'in üzerinde kaynaklar ı n icra ettiğ i tesirlerin en ba-şı nda gelmektedir. Zira Buhari, kitab ı n ın her hangi bir yerinde en küçük bir münasebetini bularak 'Abil `Ubayda'nin ibarelerini almaktad ır. Fakat daha garip olan taraf ı , bu zay ı f münasebetleri-ni gözeterek ald ı klar ı nın yan ına, zaman zaman, bunlarla pek uzak ve zay ıf münasebetleri bulunan di ğer ibarelerin al ı nmas ı dı r ki, doğrudan doğ ruya idhal edildikleri yerle en küçük bir irtibattan mahrumdurlar. Hatta Macâz al-Qur'ân'a karşı duyduku bu hayran-lık, Buharryi zaman zaman, pek çok be ğ endiğ i ibareleri mükerreren almağa kadar götürmektedir. Mesela, «kitâb at- tawhich adl ı fas-lında 3 birdenbire makabli ve mabadi ile hiç münasebeti yokken

tAynt IX, 248-249. 2 Bk. Macaz al-Qur)ân, önsöz s. 17. 3 Buhar1 IX, 155, st. 1.4 ;

139

J1.; -4,25 4\1>i ,ç-uı Sr}ıı ı ..t, (2 : 2) ,1.:511

▪

» r )4=1 &ı, 'V y) Y Zul ,C 1..kk (60 : 10) Zıı i « (10 : 22) L:f j şeklinde

- •

Macâz al-Qur'ân'dan bir çok ibareler toplayarak ald ığı nı ve hatta bunlar ı n «kitdb at-tafsfr» diye ay ı rm ış olduğu fasl ı ncla 1 kı smen geçtiğ ini fakat orada «Mdmar» in zikredilmedi ğ ini,

▪

»

« I ... ,31',111 „-Lb •.0 2.z.> J1s, şeklinde alı ndığı nı gördüğümüz zaman ancak, 'Abû `Ubayda'nin tefsirine kar şı du-yulan bir hayranl ığ a atfedeceğ iz. Onun, 'Abû `Ubayda'nin kitab ı nın muhtelif yerlerinden toplayarak ald ığı bu muhtelif izahlar ı n bir arada bulunu şunun sebebini,' aralar ındaki münasebetlerini ve onun maksadı n ın ne olduğ unu şârihlerin hiç biri izah edememi ş tir. Ş â-rih 'Ayrı?: «bunlar ın bihakk ı n izah ı nın içinden ç ıkabilen hiç bir şarih bilmiyorum. Hatta bir k ı sm ı bunu hiç mevzuu-bahis etme-diler.> 2 demiş , İbn Hacar « jfk, » 3 demek- le iktifa etmi ş , Qastallân1 de ona tabi olmu ş tur 4.

Buhârrnin, 'Abû ( Ubayda'den ald ığı tefsirler aras ı nda bir çok-ları vard ı r ki, bunlar, Macâz al-Qur'ân'ı adeta ezber bildi ğ ini gös-terir mahiyettedir. Bunun garip misallerinden birini gözden geçi-relim: LI3 L.2,1-1 J1; (2 : 276) t9 ■11 '\1 »

( 47 : 37) Zİ L-lb *Buhârrriin, Baciara sûresinde ser- dettiğ i bu ibarede, « r“.1.1 » kelimesinin 'Abû `Ubayda'nin kitab ı n- dan al ınan gayet garip bir izah' vard ı r. O, adeti vechiyle kelimenin, izah ı n ı `Ubayda'nin kitab ı nın mahall-i mahsusundan de ğ il, iza-h ında bu kelimeyi ihtiva eden müteradif bir âyetin, kitab ı n diğer bir yerinde vaki şerhinden al ır ve o müteradif kelimeyi ihtiva eden âyeti, tefsiriyle birlikte ilk kelimenin tefsiri imi ş gibi gösterir. Ş öyleki <2: 276 tl1.1 ... » âyetinin Macâz al- Qur'dn'daki tefsiri « > den ibarettir. < J ı;, » ise onun < » mas-

BulıkirI VI, 72, st. 6-7.

2 rf:-•

( '9141 cAyn1 VIII, 661.

3 Fatl.ı al-bârt VIII, 261. Qastallan1 VI, 157.

5 Buhar?. VI, 32, st. 4-5.

I .11s • vA Es.);- 1 vA r ..x.+1 )1 >

140

darından gelen « > 47/37) kelimesinin tefsiridir 1. Yani Ma-

z al-Qur'ân'daki şekli zıLı l, j1;, »

dir. Bu garabetin sebeplerini anlamak güçtür. Acaba, Macâı ' ı n, Buhârrnin yan ı ndaki nüshas ı Baciara sûresinde bu keli- menin izah ı n ı ihtiva etmiyordu da, Maciiz' ı çok iyi okuyup bütün teferrüatiyle ihata eden Buhar?, 'Abû `Ubayda'nin, bu kelimeyi, di- ğer bir müteradifinin ş erhinde iyrâd ettiğ ini biliyordu da ona mü- racaat m ı etti ? Yoksa, «44> tan ibaret muhtasar bir tefsiriyle iktifa etmeyip bir filolog gibi uzun bir tefsirini iyrâd etme ğ e mi özendi ?. Her halde bundan ve bir çok benzerlerinden, Buhârrnin sadece Mâcâz al- Qur'ân'dan, kitab ı na, raslad ı kları n ı değ il, muhtac olduğ u takdirde kelimelerin tefsirini bir bir ara ş t ırmak ve bir yer de bulamadığı takdirde, muhtemel di ğ er yerlerine de müracaat et- mek suretiyle naklettiğ i anlaşı l ı yor. Onun bu karakteri, mesela bir kelimenin tefsirinde, ayni kökten gelen di ğ er bir çok kelimelerin, Macâz' ı n muhtelif yerlerinden cemolunup bir araya getirilmesinde de görülmektedir. Bunun iyi bir mislini <istacâbû» (2/172) 'acâbû, <yastacibu (6/36) yucib ıl şeklinde 2 ayni kökten gelen muhtelif bâb- daki kelimelerin maciiz al-Qur'ân'daki tefsirlerinin bir araya geti- rilmesi te ş kil etmektedir 3. Onun bu hususta enteresan delillerinden biri de her hangi bir sürede bulunan bir kelimeyi tefsir etmeyi isteyip te orada < Macâz> ı n tefsirini bulamay ı nca, o kelimenin ve- ya ayni kökten diğ er bir ş eklinin, diğ er bir surede geçen tefsiri- ne müracaat etmi ş olmas ı d ı r. Mesela, Kahf suresi (18) 'inde

kelimesini tefsir edip Macâ ı 'daki mukabilini aram ış 4, ma- halli mahsusunda bulamam ış t ı r. Anla şı ldığı na göre, But ı arrnin ya- n ı ndaki nüsha, bize kadar gelen -di ğerlerinden rivayet bak ı mından ayrı lan- nüshalardan birinde oldu ğ u gibi, bu kelimenin tefsirini ih• tiva etmediğ inden <al-Mutaffif'in> suresi (83) 'nde geçen bu keli- menin r); ‘,.. ş eklindeki i ş tikak ı na müracaat ve <Kahf» sûresi (18)- ne nakletmiş tir. İş in en çok garip olan taraf ı , bu kelimenin mahal- li mahsusunda, elimizdeki «Macâz al-Qur'ân» nüshalar ın ı n ve İ bn

Bk. Fail.). al-bari VIII, 151. 2 Buhar VI, 39, st. 1. 3 Fatly al-ba'rf VIII, 171. 4 Bk. Bulı ârî IV, 172, st. 8, VI, 87, st. 16.

141

Hacar'in muhafaza etti ğ i izah ı n ı n, Buharrnig «Mutaf fit in» sûresin-den nakletti ğ inden tamamen farkl ı oluş undad ı r °.

Buhârrnin 'Abi" `Ubayda'den naklettikleri aras ı nda itiraza u ğ -ram ış olanlar ı ndan baz ı lar ı nda ihtiyatl ı hareket ederek ald ığı na dair bir misal de bulunmaktad ı r : `Ubayda'nin < :d > ken- disine baba, o ğ ul, veya karde ş taraf ı ndan tevarüs edilen kimse-dir> ş eklindeki tefsirinden «karde ş > i ç ı kararak baba ve okula in-hisar ettirmi ş tir 2 . Zira 'Ab ıl `Ubayda'nin, bu <karde ş » i «kalala>. nin ş art ı olarak tan ı mas ı bir hayli itiraza u ğ ram ış t ı r 3.

Buharrnin 'Abû libayda'den ald ı klar ı aras ı nda, ayetlerin iza-h ı nda < şâhid» olarak kullan ı lm ış olan beytler de vard ır. Tesbit edebildiğ imize göre, Buhari bu mahiyette Macdı al-Qur'iiıı 'dan üç beyt nakletmi ş tir 4 . Hatta bu beytlerin ikisinin kaillerinin isimleri-ni de zikretmi ş tir 5 .

Buharrnin Ş cı lı tiı 'inde, 'Abû `Ubayda'den, veya ba şka birinden al ı ndığı na her hangi bir ş ekilde i ş aret edilmeden iktibas olunmu ş öyle garip gramer meseleleri vard ı r ki, bunlar ı n mülahazas ı , kita-ba sonradan izafe edilen ş artlar ı n ne kadar muhayyel oldu ğ unu göstermeğ e kâfidir. Bu çok garip gramer kaidelerini ihtiva eden bir meselenin 6, ş arihlerin en muhafazakar' say ı labilecek İ bn Hacar taraf ı ndan dahi, bulunduğu yerle en ufak bir münasebetten mah-rum oluşunun itiraf ı 7 da göz önünde bulundurulacak olursa, Bul:1a-rrnin kendisine atfedilen ş artlardan ziyade, kitab ını tasnif ederken nas ı l baz ı eserlerin üsleı b ve muhtevas ı na tabi olduğu kolayca an-laşı l ı r.

mukaddimesinde, tekrardan kaç ı nacağı n ı söyleyen ve buna tamamiyle sad ı k kalan Muslim ° e mukabil, Bulıarrnin ki-tab ı nda bir çok tekrarlar vard ı r ve bunlar ı n bir k ı sm ı n ı da 'Abû `Ubayda ve Farrâ'dan al ınm ış olan filolojik izahlar te ş kil eder. Mesela « )ahadis al- )anbiya> fasl ı nda 'Abû `1..lbayda'den al ı nan filo-

Bk.Fadj. al-bari VI, 365' VIII, 308. Bulı ari VI, 50, st. 5 ; cd-bari VIII, 201.

3 Macaz al-Qur'ân I, 118-119 ; Qurtubt V 77. 4 Bubar1 VI, 64, 73, 127 ve bk. Fatb al-bari VIII, 265, 327, 425. 5 Kailinin ismi zikredilmemi ş olan beyt Buldiri VI, 64 te bulunmaktad ı r. 6 BU İlâlL VI, 118, st. 12-14. 7 Bk. Fail> al-bari VIII, 405.

Muslim I, 3.

142

lojik malzemenin büyük bir k ı sm ı ;Sahi/yin «kitâb at-tafsin diye adland ırı lan k ı sm ında muhtelif sürelerin izah ında ayn ı kaynaktan al ı nmış olanlar ı n baz ı lar ın ı n tekrar ı ndan ibarettir. Ezcümle <)Acrâf> sûresinde, Macâz al- Qur'ân'dan iktibas olunup cem'an, matba bir sahifeyi geçen ibarelerin hemen hemen hepsinin « )allâclis al2anbi-yâ» fa ş l ı nda geçmesi bunun misüllerinden biridir. Bazan bu tek. rarlar o kadar uzundur ki 1, ş ürihler ikinci seferinde bunu ş erhetmeğ i lüzumsuz görürler. Bu tip tekrarlardan birinin ş erhi es-nas ı nda şürih 'Ayni: «Bu faydas ı z bir tekrardan ibarettir» demek mecburiyetinde kalm ış t ı r 2.

`Ubayda'dan mükerreren ald ı klar ı aras ında, bir iki sat ı r ara ile hemen tekerrür edenler vard ır. Meselâ : « 4:11 » « » 3 kelimelerinin, 'Abisi `Ubayda'den al ı nm ış olan tefsiri pek k ı sa bir mesafe ile tekerrür etmi ş tir. Nedense şürihler buna hiç itiraz etme-dikleri gibi Yemini' de edisyonunun d ışı nda bırakmam ış t ı r. Bu gi-bi tekrarlar ı umumiyetle müstensihlere atfetme temayülüniin 4

metnin filolojik tenkidinin neticelerine aykırı olduğ unu -Buttürrnin rivayetleri bahsinde- görece ğ iz. Burada sadece mevzuubahs me-selelerde ş ârihlerin hükmünün çok zaman birbirine tezat te şkil et-tiğ ini söyleyelim. Meselâ 1bn I-Jacar, Buharrnin <)alıdd'is al- )anbigâ> k ı sm ı nda hem mükerrer hem de pek kar ışı k, geli ş i güzel bir ş e-kilde almış olduğu ibareler kar şı s ında, bir taraftan aradaki müna-sebetleri tevilci bir şekilde bulmağ a çal ışı rken, diğ er taraftan, esa-sen Bubür ırnin ş artlar ına uygun olmad ığı nı , ayn ı mevzuda Nasâ'P-nin iyrâd etti ğ i hadislerin mezkeı r şartlara en çok uyan hadisler old ığ unu itiraf etmi ş tir 5. QastallânI ise, bu pek kar ışı k k ı s ı mlar için bile, <Buljürf ne dâkik görüş liidürs diyerek hayranl ık ifade et-miş , diğ er taraftan Kirmâni : <şöhreti pek büyük kitapda, bun-larzn zikredilmi ş olmasz faydas ı z şeylerle uğ raş makt ır» demi ş tir B.

Butdiri IV, 148, st. 11-14, Fatlı al-bari VI, 223. Makerreri için bk. Bu-hani VI, 57-58.

2 ( Lıs ) cAyni VIII, 607. . • 3 Bulı arI VI, 31 st. 2-5. 4 Meselâ bk, Fatlı al-bari IV, 255. 5 Ayn. esr. VI, 306.

Bk. llastallân'i V, 373.

143

Butı ari'nin gerek 'Abû cUbayda'den ve gerekse di ğ erlerinden ald ı klar ı n ı n bir k ı sm ı kitab ı n ı n umumil plan ı bak ı m ı ndan tertipsiz-lik ifade etmekten ba şka bunlar ın muayyen bir yerdeki k ı s ı mları bile kendi aralar ı nda tam bir nizamdan zaman zaman mahrum bulunurlar. Qur'ân tefsirine taalluk eden k ı s ı mlar da ayetlerin za-man zaman Mushaftaki s ı ralar ı na uymamaktad ır. Ayetler ve tef-sirleri bazen sürenin nihayetinden, bazen ba şı ndan veya ortas ı n-dan al ı n ı p geliş i güzel bir ş ekilde bir araya getirilir. Ş arihler de bunu zaman zaman ifade ederler. Mesela bir yerde 'Ayni: «Mez- kar tefsirlerde takdim, te'hir ziyade ve noksan gibi bir çok aksak- lzklar vardın' demektedir. Devaml ı olarak 'Abi.' cUbayda'den ah-nan tefsirlerde, ayetlere numara koymak suretiyle, kitab ı n bu ka-rakteri ortaya ç ı kacakt ır. Mesela bir sürenin tefsirine, son veya ortalar ındaki bir kelime ile ba ş lan ı rken biraz sonra sürenin ba-şı ndaki kelimelerin tefsirine te ş ebbüs edilir. Böylece ayetler ve tefsirleri geli ş i güzel bir ş ekilde yan yana bulunurlar. Hatta <'An-'am süresinin ba ş taraflar ı nda olduğu gibi bunlar ın aras ı nda bir-denbire Qur'ân'm ikinci yar ı s ından da baz ı ayetlerin ve tefsirle-rinin girdiğ ini ve bunun diğ erleriyle hiç bir münasebeti bulunma-dığı nı , fakat hepsinin Macâz al- Qur'ân'dan al ı nm ış olduğunu hay-ret ile görmek kabildir. Mesela mezkûr sûrede birden bire ortaya ç ı kan Qaş aş süresi (38) 'ne ait (71) kelimesinin iyi-ad ı nı n 2 münasebetini zorlama suretiyle bulma ğ a çal ış an baz ı ş arihlerin hareketi a yine kitab ı n ş arihlerinin bir k ı sm ı taraf ı ndan garip kar-şı lan ı r 4. Bu gibi hallerin hemen hemen her zaman vuku buldu ğ unu hat ırlamaz gibi görünen lbn Hacar mevzii te'viller bulma ğ a çal ı -şı r. Ş ayet bir tevil bulmaktan mahrum kal ı rsa bunun istitrad yolu ile zikredilmiş olduğ unu, bu da onun için mümkün olmazsa kita-bın haş iyesinden müstensihler taraf ı ndan metne sokulduğ unu söy-ler 5 .

Bubarrnin J ı i» tasrihiyle 'Abü `Ubayda'den naklettik- leri aras ında bile bir intizams ı zl ık arzedenler vard ı r. Mesela:

cAynii VIII, 687. 2 Bullarl VI, 56, st. 4. 3 Bk. Fall> al-beı ri VIII, 216. 4 Bk. AyniVIII, 600.

Fatl.t al-bari VIII, 331.

144

,z; jj clgil (4 : 32) j ■ ,,. j.t, »

< •L ı ibaresi içine' ( 4 : 32) « ayeti- nin neden sokulduğ unu anlamak kabil değ ildir.

Şârihlerin, önce bir âyetin sonra da onunla alâkal ı hadislerin serdinin Buhârrnin itiyad ı olduğ u ş eklindeki ifadeleri hilâfina Nisâ sûresinin tefsirinde iyrâd etti ğ i bir âyet ve alâkal ı hadisler aras ına hiç münasebeti bulunmayan kelime-leri ve şerhlerini doldurmu ş tur. Onun bu gibi hallerine s ık s ı k raslad ığı halde itiraz etmeyen !bn klacar, burada, âyetlerle alâkas ı bulunmayan bir tak ı m tefsirler iktibas edildi ğ ini ifade etmi ş ve Buhârrnin yerine itizarda bulunmu ş tur. Ayr ı ca: «Bu tefsirler be-raber bulundukları âyete ait değ ildirler, bir kaç defa işaret ettiğ im veçhiyle, bu, müstensihlerin i ş i gibi görünüyor> demi ş tin 2. Bu tef sir-lerin, daha evvel Maciiı d-Qur'dn'dan al ı nmış bulunduğunu ken-disinin söylediğ ini, binnetice müstensihler taraf ından uydurulam ı -yacak şeyler olduğ unu unutan İbn Ilacar'e kar şı , 'Ayni ş öyle itiraz ediyor: <Ş irihlerden biri: bu tefsirler bu âyete ait değ ildir, müstensihlerin iş ine benziyor> dedi. Ben de bu çok uzak bir ihti-maldir, derim, zira müstensihlerin çoğ u cahildirler, bu izahlar na-s ı l onlara ait olabilir! En büyük cflimlerin boy ölçüşemiyece ğ i böy-le bir kitaba, bu izahlar nası l başkaları tarafından sokulabilir, müstensihlur ancak tahrif ederler ve yanlış lzklar yaparlar veya ibareleri metinden düş ürürler. Müretteb ve münakkah bir kitaba kendiliklerinden bir şey ilâve etmek onlar ın adeti değ ildir. Şayet o, bunlar kitabı n mahir riivilerinden birinin yaptıklarıdır, deseydi, bir dereceye kadar caiz oldrdu. Bunların bizzat Bulı ârrnin iş i ol-ması ihtimali baid değ ildir, dalgınl ı kla yapm ış t ır, ş ayet sonradan fark ında olmuşsa da muhtemelen yerlerine nakle f ı rsat bulamamış tır ve böylece devam adip gitmi ş tir> 3.

Buhârrnin Ubayda'den ald ı klar ı aras ında, metni, kay- naklar ı nın izah' bak ı m ı ndan, içinden ç ı kı lmaz bir hale koyanlar

Bulı ârl, VI, 44, st. 12.

2 )1 j■:. j

;✓ 4:1-5;

Fatlı al-bâıl VIII, 188. 3 C AynI VIII, 551.

145

vard ır. Ezcümle, hiç bir telmihte bulunulmadan Macdz al-Qur'dn'- dan iktibas edilen bir çok ibareleri müteakiben «wa gala ğ ayruhu ı kaydiyle yine ayni kaynaktan al ınan fakat daha öncekileri diğer bir ş ahs ı n ibareleri imi ş gibi gösteren k ı s ı mlar bu kabildendir. Mesela Wida süresinin tefsirinin ba ş taraf ı nda rastlayabilece ğ i-miz böyle bir hususiyeti, baz ı ş arihler müstensihlere maletmi ş ol-mayı en salim bit yol bulmu ş lard ı r 1.

Buhâri, bazan Macdz al-Qur'dn'dan naklettiğ i garip kelimele-rin ş erh ve izah ı na da te şebbüs eder. Mesela, « » ş eklinde, Macdz al-Qur'ân'dan aldığı bir ibareyi „:) ‘_11 },;;;JI yhj »

diye tefsir etmek ihtiyac ı n ı hissetmi ş tir 2. Bundan baş ka « «wa qâla» ğ agruhu» 'Abû `11bayda'den alm ış olduğ u bir ibarede geçen « » kelimesini biraz ötede « y » diye izah etmi ş tir. Banu, çok garip kar şı lı yan Yunini, kendi edisyonu-nun d ı ş ı nda b ı rakmay ı daha uygun bulmu ştur 3.

Buharrnin «wa gala Mamar> kaydiyle 'Ubay- da'den vaz ı h bir iktibasa delâlet edecek ş ekilde al ı nanlar aras ı nda bile, ihtisarlar yap ı ldığı vakidir. Bazan bu ihtisarlar, ibareyi anla-şı lamayacak hale koyar. Burada Mesela, 'Abû `Ubayda'nin « ),41:1- zâb» sûresine ait 4 « (38 : 33) 41 » tefsiri, Buharr- de 5 (< A » ş eklindedir ki, a » kelimesi « »- nı n haberi olan «Z ı„, l » nin gayri vaz ıh ve nak ı s bir iktibas ıd ı r.

« J3, » telmihiyle Macâz al-Qur'ân'dan yap ılan aş ağı ki iktibasda vaki hazfle Buhari yaln ı z kayna ğı ndaki ifadeyi vuzuh- la aksettirmemi ş olmak yüzünden şarihlerin ı n itirazlar ına maruz kalmış t ır 6 'Ab ıl 'Llbayda'nin, « d1x J I d J i 4) .,ı 1 Z1)(11 (23 : 12)

» ibareyi BulArrde 7 « :ıbt,J1 .411 k23 : 12) ';ıbt... » ş eklini alm ış t ı r ki, kayna ğı n ilk « ZbL., » kelimesinin hazfiyle anla-şı lmas ı güç bir tefsir ortaya ç ı km ış t ır.

• Fath al-bari VIII, 202. 2 Buhar ı' VI, 72, st. (alttan) 7 ; Macetz al-Qur'dn I, 281. • Butı ari' VI, 53, not. 7. 4 Bk. Fath al-bdri VIII, 399. • Bulıari VI, 117, st. 4. • Fat6 al-bari VIII, 338. 7 Buhâri: VI, 99, st. 4.

Bulı ari"nin kaynaklar ı F. 10

146

'AVİ `Ubayda'den ihtisaren yap ılan iktibaslarda, nazar ı dik kati çeken diğer bir garabet de, arap gramerinin tecviz etmeye-ceğ i mahiyette, fiillerin ba şı ndaki nefy edatlar ın ı n hazfedilmesidir. Bu garabet metni o kadar mübhem bir hale koyar ki, râviler veya müstensihler, kendi anlay ış lar ı na göre değ iş iklikler yapmak ızt ırar ında kal ırlar. Mesela, « (18:28) . ,:>3.5,1.4 41 ibaresinde « » fi'linin nehy edat ı at ı lm ış o'lmakla bunun bir bir «maczum fi'l» olarak anla şı lmas ı güçleş miş ve baz ı râviler mezkûr kelimeyi « » ş eklinde okumak garabetine dü şmüş lerdir2. 3« (5 : 26) h.,..1; u..."- 1 (93 : 7) » misâlinde de oldu ğ u gibi bazan ayni kökten olan iki fiil, biri diğ erinin şerhi olmak müna-sebetiyle Macâz al- Qur'ân'dan4 bir araya getirile ı ek al ınmış Ve ikinci fiil menfi olarak zikredilmi ş ise Bull:bi bu ikinci fiilin nefy edat ı n ı hazfeder ve hatta misal te ş kil eden fiil, nehy şeklinde bir nefy edat ı yla beraber geldikte «illetli» harflerinden birini kaybe-decek nevidense, bu hususiyete dikkat etmeden, yine edat ı haz-feder ve böylece asla tecviz edilmiyecek bir tasarrufta bulunur 5.

İktibaslardan bir k ı smı da, iktibas olunan ibarenin esas sahi-binin maksad ve ifadesini de ğ i ş tirecek mahiyettedir. Mesela, bir defa «kitâb bad' al-balq» da 6 diğ er bir defa da «kitâb at-tafsir» -

in Barei'a süresinin başı nda 'Ab ıl (Ubayda'dan al ı nmış olan « j js" (16 : 9) » ibaresi böyle bir ihtisara tabi tutulmu ş gibi görünüyor. Bunun, j ,}5".. (16 : 9) zt-..!

« 4LZA ş eklinde Macâz al-Qur'ân'daki asl ıyla aralar ı nda mana bak ı m ından oldukça mühim bir fark vard ı r. Zira 'AVİ. 'Ubay-da'nin kitab ı nda «valica, kendi cinsinden olmayan di ğ er bir ş eye ithal edilen her şey» ş eklindeki tarifinde bulunan <kendi cinsinden olmayan» kayd ı , Bubari'de hazfe u ğ ram ış t ır.

Bulıâri VI, 59, st. 1. 2 Bk. Fatb al-bârf VIII, 226. 3 Bulı art VI, 58, st. 11. 4 Bk. Macâz al-Qur'ân I, 161, 222.

Bk. Fati.ı al-barf VI, 323. <5 Buharı' IV, 107, sonuncu sat ı r.

Bub'arI VI, 63, st. 17. 8 Bk. Macâz al-Qur'ân I, 254 ; Fat1.1 al-bari VI, 214.

147

• cUbayda'den iktibas olunup takdim ve tehire u ğ rayanlar ve dolayı s ı yla, metnin izah ı nda ş arihleri mü ş kil durumda b ı rakan- lar vard ı r. Mesela « (5 : 48) » ş eklindeki bir ibarenin I ş erhi esnas ı nda şarih Kirmâni5t.,— 41 ); r4;» » « ‘.13 41,; 41);,

demi ş tir 2. Böylece, 'Abi"' `Ubayda'nin «minhâc> için «sabil» ve < ş irca> için «sunna» şeklindeki tefsirinin de ğ i ş miş olmas ın ı , ş arihler ancak gayri müretteb bir leffu ne ş r olarak ifade etmek sure-tiyle iş in içinden ç ı kabilmiş lerdir 3. Bu takdim ve tehire uğ ramış olan ibare bir defa daha kitab ı n baş taraf ı nda İ bn cAbbâs'dan ri-vayet edilmektedir 4. Keza şarihler bunu gayri müretteb bir leffu neş r diye mülâhaza etmi ş lerdir e.

DABO cUBAYDA'NIN İ T İ RAZA UFRAYAN FIKIRLERININ ALINMI Ş OLMASI

Buharrnin, her hangi bir telmihte bulunmadan alm ış olduklar ı aras ı nda, Macdı al-Qur' -dn' ı n müfessirler taraf ı ndan ş iddetle red-dedilmiş olan k ı s ı mlar ı da vard ı r. Bunlar ı al ı rken hiç tereddüt göstermediğ i anla şı lmaktad ı r. 'Abû (Ubayda taraf ından Qur'dn'da <al-hurûf az-zâida» olarak ifade edilen baz ı edatlar ı n itiraza uğ ra-yan izahlar ına Buharrnin kitab ında s ı k s ı k raslanmaktad ı r. Mesela, e « (5 : 116) k İ l J3 .ı b » ibaresinin 'Abil `Ubayda'nin tefsiri ol-duğ unu, ş arih İ bn klacar söyle ınektedir. Ad ı geçen ş arih, burada Buharrnin iktibas ı esnas ı nda hiç bir itirazda bulunmam ış sa da, ki-tab ın diğ er bir fasl ı nda bir münasebetini bularak, müfessirlerin

`Ubayda'nin mevzuubahs tefsirine ş iddetle hücum ve reddet-

Buharî VI, 50. not. 7. 2 Bk. 'Ayni' VIII, 576. 3 Bk. Fath al-bari VIII, 203. 4 BulıârI I. 11, st. 7. • Bk. 'Ayni' I, 138. • Bublir1 VI, V, 54, st. (alttan) 5.6.

148

tiklerini Qurtubrden nakleder 1 . Bir defa da <lbrâhIm» suresinde 2, 'AVİ `Ubayda'den al ı nmış olan < » edat ı n ı muhtevi bir ibare şârih `Aynrnin itiraz ı na uğ ram ış t ı r 3. Bunlardan ba ş ka, 'AH 'Ubay-da'nin itiraza uğ ram ış olan « .7)! » ş eklindeki tefsillerini bir kaç kere alm ış t ı r 4.

'AVİ `Ubayda'nin gramer bak ı mından olduğu gibi mana ba-kı m ı ndan da itiraza u ğ rayan tefsirlerinin zaman zaman al ı ndığı gö-rülmektedir. Ezcümle, Macâz al-Qur'iz'n'ı n en çok itiraza uğ ram ış olan (6 : 73) < 5 41,1_5" » ş eklindeki ibaresi ka'iline i ş aret edilmeden al ı nm ış t ı r. 'AVİ. `Ubayda'nin < ş eı r» u < Ş0- rat» in cem'i ş eklindeki izah ı na kar şı ileri sürülen itraz ve ş iddet-li tenkidlerin tarihi, Bulyarrnin asr ı na kadar yükselir B. Bu nev'in diğ er bir misali, 7 « <,,.31 (6 : 70) J...ı.1* jh » ş ek- linde sonraki müfessirler taraf ı ndan kabul edilmi ş olmay ı p 'Abisi tUbayda'ya has kalan tefsirdir 8. Hatta bu tefsir Taban taraf ı ndan <manas ı zl ı k» la tavsif olunmu ş tur 9. İ stitraden söyleyelim ki, müfes-sirler taraf ı ndan itiraza uğ ray ı p merdud addedilen tefsirler, sade-ce 'AVİ. `Ubayda'den değ il, diğ er kaynaklardan da ara s ıra al ı n-maktad ı r. Mesela, İ bn `Uyayna'nin «Kitâb at-tafsir» inden 10 Bulı â-rrnin nakletmi ş olduğu 41 »

ibaresi ş arihlerin ş iddetli itirazlar ına uğ ram ış tı r İ bn `Uyayna'nin tefsirinde 41 L J.,;.; » ş eklin- de ba ş kalar ından naklettiğ i " nin de İ bn `Uyayna'ya izafe edilmi ş

LA v . Fatlı al-bari VI. 258. 2 Bulı 'arl VI, 79, st. 10. 3 <Ayni' VIII, 689. 4 Buharl IV, 131, st 6-7, VI. 81, st. 18-19. 5 Bullari' VI, 56, ot„ 6. 6 Bk. Lisân al-<arab (sür, sür) madd. 7 Bulı a'r1 VI, 56, not 11. 3 Macâz al-Qur'ân I, 195. 9 Tafsir at-TabarI VII. 140. 10 Fath al-bârt VIII, 231. 11 Buhar? VI, 62, st. 2-3. 12 Bk. Fatlı at-bari VIII, 231, 'Ayni VIII, 625. 13 Fatl.ı al-bari VIII, 231.

149

olmas ı Buharrnin, sonrakiler taraf ı ndan <taTiq» diye adland ı r ı lan -kaynaklardan nakl- ş eklinin mahzurlu taraf ı n ı teşkil eder.

***

Buharrnin 'Abû `Ubayda'nin izahlar ı n ın biraz de- ğ iş tirilerek al ı nmas ı yüzünden meydana gelen baz ı filolojik mahi-yette yanl ış l ı klar vard ı r. Bir k ı sm ı oldukça mühimdir. HP.men he-men hiç birisi şarihlerin nazar ı ndan kaçmam ış t ı r ve bazan ş iddetli tenkidlerle kar şı lanm ış t ı r ; bu nev'in bir kaç misâlini gözden geçi-relim :

Banî isrâ'il sûresinde, İ bn `Abbas'dan, isnadlar ı n hazfiyle al ı nan filolojik bir izah' müteakiben <wa gala ğ ayruhu» telmihiyle 'Abla `Ubayda'den ard ı ard ı na naklolunan bir çok ibarelerin sonuna doğ ru, bir filolojik izah ın biraz değ i ş tirilmi ş olduğunu görürüz. Burada ufak bir de ğ iş tirme ile mühimce bir yanl ış l ı k meydana gelmiş tir. Ş öyle ki, 'Abû `Ubayda'nin « »

ş eklindeki ibaresi Buharrde « » 2 haline gelmi ş tir. Halbuki 'Abû `1...lbayda mevzuu-bahs fi'lin sulast ş eklinin kasden iş lenen, rubâ'isinin ise gayr-i iradI i ş lenen hatalar için kullan ı ld ı -ğı n ı tasrih suretiyle ikisinin ayni manaya gelmedi ğ ini ifade etmiş -tir. Böyle bir yanl ış lığı n nas ı l meydana geldiğ ini izah etmek güç-tür. 'Abû `Ubayda'nin, kitab ı ndaki ifadesi vaz ı h olduğ u, bu iki fi'li mana bak ı m ı ndan birbirinden ay ı rd ığı halde, İ bn Haear yan-lış lığı ona hamletmektedir. Macâz al-Qur'ân'ı n bizzat İ bn klacar taraf ı ndan iktibas olunan ibaresinde 3 böyle bir yanl ış lığı n bulun-mad ığı a ş ikard ı r.

'Abû `Ubayda'den iktibas olunan ve aralar ı nda bir de beyt bulunan uzun ibareler aras ı nda ş öyle, filolojik bir izaha rasl ı yoruz : 4 « 2..t14J1., 4,;11 >>. Kitab ı n ravilerini ve ş arihleri- ni ş a şı rtan bu ibarenin Macâz al-Qur'ân'daki asl ı 4.iJ I »

5 « d ı r. Raviler ve ş arihle ı in büyük bir k ı sm ı , Buharr-

Bk. Fath al-bari VIII, 296. 2 BuIı ârI VI, 83, st. 4-5. 8 Fath al-bari VIII, 295-296. 4 Bulı âri VI, 74, st. 4. 5 Bk. Fath al-bar-i VIII, 266,

150

nin ibaresinde geçen «fulk> veya «falak» kelimelerinden birinin okunu ş unda ihtilafa dü ş mü ş lerdir. Her ikisi birden ancak Qâçli %rad taraf ı ndan maharetle <çlamma» ile okunmu ş tur ı . Burada, ibare kolay kolay anla şı lmaz bir hale geldiğ i halde, kitab ı n diğ er bir yerinde 2, Macâz al-Qur'ân'daki ş ekline tamamiyle uygun ola-rak rivayet edilmi ş tir. Nedense ş arihler ve râviler, ş erh ve riva-yetinde mü şkülâta uğ rad ı klar ı «fulk» kelimesindeki ihtilaf', diğ er yerde zikredilmiş olanla tashih etme yoluna gitmemi ş lerdir 3 .

Bubarrnin, Sürat tefsirinde, `Ubayda'nin kita-b ı n ı n tesiri alt ında kalarak, bütün müfessirlere hatta 'Abla 'Ubay-da'nin ifadesine tamamen muhalif olarak iyrâd etti ğ i filolojik bir izah vard ır : (7 : 21) ,:f J ı (15 : 90) > 4< 1

. i (7 : 21) ---;1 451 şeklinde Macâz al- Qur'ân'dan toplam ış olduğ u muhtelif ibareler 5 aras ı nda « kelimesini diğ erlerinin tesiri alt ında kalarak < > ş eklinde tef- sir etmekle şarihlere göre s bütün müfessirlere muhalif bir izahta bulunmu ş tur. Zira hiç bir müfessir « » kelimesini yemin edenler manas ı na alm ış ve « > ile ayni ş ey olduğ unu düş ün- müş değ ildir. Bilâkis birincisini <taksim edenler-bölü ş enler» diye anlam ış lardır. Her halde Bul ı arî (1.1bayda'nin, sürat al-)Arâf - daki 7 <1.e1 jı,. : ve sürat al-hicr'deki tefsirlerini ve bunlar ın ayni kökten olu ş ları n ı göz önünde bulundu-rarak böyle bir yanl ış l ık yapm ış t ır 5.

Bunun diğ er misalini Yiisuf stiresinde <mdttaka ı kelimesi (12: 31) için, 'AVİ (1.1bayda'den iktibas olunan bir ibare" te ş kil eder.

1 Maseiriq al-)anw& II, 158. 2 Bulı ari III, 56, st. 2. 3 Bk. Fath al-bari IV, 225. 4 Buhar": VI, 81, st. (alttan) 2-3.

Bk. Fatb al-bari VIII, 290. 6 Bk. ( Ayni VIII, 616. 7 Macâz al-Qur'em 1, 212. 8 Ayn. esr. 1, 555„ 9 Bk. Fatb VIII, 290. ı o Buharl, VI, 75, st. 13. nr. 118. Burada misalin zikrinden suret-i mahsu-

sada sarf-i nazar edilmi ş tir. )Abil cUbayda'nin ibaresi için bk. Macâz al-Qur'c2n 1, 308; Fatb al-b&i VIII, 271.

151

Ayni kelime için daha önce Mucahid'den naklolunana tamamiyle muhalif olan bu izah', kitab ın üshibuna ayk ır ı bulan ş ârihlerin bir k ı sm ı Buhârryi acaib bir ş ey yapm ış olmakla, bir k ısm ı taklidle itham etmi ş içlerinden biri de çok ş iddetli bir lisan kullanm ış t ır 1 .

Diğ er bir misal : 2 « yti (153 : 3) i(1}-1,3 ibaresinde yine 'Abil (Ubayda'nin tesiri ile meydana gelen bir yan- lış lı k vard ı r. Qur'ân'daki < » kelimesini sadece mana bak ı - m ından « (57( » diye 3 « rj;:"( » ş eklinde tefsir eden 'Abisi `Ubayda'nin ifadesine bak ı larak, oldukça mühim, •nahvi bir yanl ış lık yap ı lm ış t ı r. Zaman zaman, Buhârrnin, kitab ını n bablarmın tanzim ve muhtevas ı nda kendinden evvelki edebiyata uydu ğunu söyleyen Kirmânrye kar şı itiraz eden İ bn Hacar, burada, 'Abfi `Ubayda'ye tabi olduğunu kabul etmi ş tir 4. Ayrı l de mezkûr yanl ış lıkta, Bu-

'Abû `Ubayda'ye tabi olduğunu ve zuhul ettiğ ini söyle- miş tir 5.

'Abû Ubayda'nin « ,31,11 ,$),,i ı (11 : 99) )1» şeklindeki tefsirinin 6 Buhârrnin kitab ında neden 7 « (jt.11 . > şeklin- de şârihler taraf ından merdud addediien bir hale geldiğ ini anla-mak güçtür. Ş allitfin bütün râvilerinin, bunun, kitab ı n metninde, iti-raza uğ rayan ş ekliyle bulunduğ u hususunda ittifak etmi ş oldukları -na 8 göre, Bubârrnin, yan ı ndaki Macâz al- Qur'ân nüshas ı nda mev-cud müstensih hatas ı nı n fark ı na varmadan ald ığı n ı m ı düşünece-ğ iz ?

Bubâti metnindeki filolojik hatalardan bir k ı sm ı , şârihlerin ta-raf ı ndan ya kaynaklar ı na veya müstensihterine atfedilmi ş tir. Mü-him misâllerinden birine burada i şaret edelim : &card sûresinin başı nda « » kaydiyle, naklolunan baz ı filolojik izahlar es- nas ı nda 9 « (26 : 176) » şeklinde bir

Bk. FatI3 al-bâri VIII, 271 ; cAynl VIII, 677. 2 Bulı arl' VI, 38, st. (alttan) 7. 3 Madiz al-Qar' an I, 105. 4 Bk. Fath al-b&rf VIII, 171. 5 Bk. CAynî VIII, 528 ; Qastallâni VI, 61. 6 Bk. Fail.> al-bari VIII, 267. 7 Bulı ârt VI, 74, st. 5. 8 Bk. Qastallaflı t VI, 164. 9 131111ari' Vi, 111, st. 3-4,

152

müfred kelimenin yani «'ayka» kelimesinin yine kendi cem'inden iba-ret olduğu bir izah ile kar şı kar şı ya bulunuyoruz. Naklin zahir? man-zaras ı bu yanl ış lığı n Mucâhid'e aid oldu ğ unu gösteriyor. Metnin ş er-hi esnas ı nda bunu halletmek mecburiyetinde kalan şârihlerden İbn Nacar : İbarenin birinci kı sm ı mucdhid'e aiddir, cam` 'ayka'dan iti-

baren 'Abil `Ubayda-nin sözüdür ve bunda bir sehv vuku bulmu ş tur...

ilh» diyerek yanl ış lı k! 'Abû `Ubayda'ye maletmek istemekte ve belki de sureti muhsusada, adeti hilâf ına, Macdz al- Qur'ân'ı n iba- resinin naklini ihmal etmektedir i. Halbuki 'Abû `Ubayda'nin

L4hi » şeklindeki tefsirinde 2 böyle bir yanl ış l ık yoktur. Ş arih Ibn klacar'i telmihen : Ne kadar ga- ripdir ki, şdrihlerden biri burada hiç bir fikir ileri sürmemiş , sade-ce, ilk k ısm ının Mucdhid'in, matebakisinin 'Abii Ubayia'nin sözü

olduğ unu söylemi ş tir. Haşa, Aiudihid ve 'Ab ıl 'Llbayda, 'ayka, ray-ka'nin cem'idir demekten pek beridirler> 3 diyerek tenkid etmi ş tir. Bununla beraber kendisi de mü ş kili halletmi ş değ ildir.

Bulı ârf metnindeki filolojik izahlar aras ı nda mana bak ım ından oldukça teWikeli say ı labilecek bir yanl ış l ık yine 'Abû `Ubayda'den <wa qâlâ ğ ayruhu> telmihiyle naklonunan ibarelerden birinde vuku bulmuş tur. cAbasa süresi (80) inde 'Abü cUbayda'den al ı nan Qur'- dn'a aid iki kelime ve bunlar ı n tefsirlerinden, birinin tefsirinin di-ğ erine maledilmesi, ikinci kelime ile birinciye aid tefsirin dü şürülmesi suretiyle filolojik bir hatadan ba şka Peygamber için müfessirlerin tecviz etmedikleri bir fil, gayri ihtiyar? isnâd edilmi ş oluyor. Bu-rada, Buhar? metnindeki « j3) a ibareş ini 4 kas- dediyorum. Mactiz al-Qur'ân'daki asl ı : : »

« ibaresidir 5. B ıuhârf metninde, alt ı çizilmiş olan kelimeler dü ş - müş ikinci âyetin tefsiri birinciye ,malolmu ştur. Sürede geçen «ta- ş addc't faili Peygamber oldu ğuna göre isnâd edilen fiil de de- ğ iş miş oluyor. Râvilerden Zarr ve diğer bir çok şârihler bu- na itiraz etmi ş lerdir °.

Bk. Fath al-barı VIII, 381. • Macar al-Qur'ân cild. Il, ( Ş ucarâ süresi). 3 CAyn, IX, 28. 4 Buhar? VI, 166, st. 12. • Bk. Fath al-barı VIII. 531. • Bk. Fath al-barı VIII, 521; cAyn£ IX, 245; Qastallân1 VI, 395.

153

Bütün bunlardan ba şka, Ş ciliilı 'de, Buttarryi, kendisine sonradan izafe edilen şartlardan uzakla ş t ıracak kadar kuvvetli deliller bulmak kabildir. Hatta bunlar ı n aras ı nda, Bubari'nin, ad ı geçen iki filolo-gun kitaplar ın ı al ıp üzerinde uzun uzad ıya dü ş ündüğü, filolojik izahlar ç ıkarmağ a çalış tığı keyfiyeti hemen hemen her sûrenin tef-sirinde, bazan da kitab ı n diğer fas ı lları nda mü şahade edilebilir. Bu-nun yukar ıda zikredilenlerinden ba şka, enteresan misâllerinden birini gözden geçirelim :

Bulı arf Ma'ida suresinin ba şı nda, (La 1.s, Ir « ş eklinde < » telmihiyle filolojik bir ibare

nakletmektedir. « » kelimesine kadar olan k ı sm ı Macdz al-Qur-

)ân'da2 bulmak kabildir. > şeklinde kendi taraf ı ndan yap ı lan ilave ise ş arihlerin anlayamad ı klar ı ve hayretle kar şı lad ı k- lar ı kı s ı md ır. Zira < > kelimesinin masdar olu ş u keyfiyetini hiç bir lugat kitab ı nda tesbit edememi ş lerdir 3. Macdz al-Qur'dn'ı n ifa- desi ş udur : Lut I \•1 • . • > C_

j. 1,;.;• J c531 j2.1 j,;;,1

4 « » Benzer yanl ış l ı klar ı da göz önünde bulundurduktan sor ı ra,•_,B;-,

hârt"nin, 'Abû `Ubayda'nin istiş had etmi ş olduğ u m ı sradan e diye bir neticeye vard ığı n ı tahmin edebiliriz. Mamafih 'Abû

`Obayda haddi zat ı nda böyle bir şey kasdetmedi ğ i gibi < un masdar olduğ u şeklinde bir izaha da hiç bir lugat kitab ı nda rasla-mak kabil değ ildir. Hatta bu kelimenin mütred de ğ il bir cem' oldu ğ unu

fiilinin müennnes oluşu da vaz ıh bir şekilde göstermektedir. Demek ki, Bulı ari kendisine hiç laz ı m olmayan bir netice ç ıkarma-ğ a kalkış mış ve yan ı lm ış t ı r.

Bütün bu misallerden sonra, Bulı arrnin 'Abû `Ubayda ile olan münasebetini, ona karşı duymu ş olduğ u ve ş arihlerin de zaman za-man ifade etmi ş olduklar ı vechiyle, taklide varan bir hayranl ık ile ifade edebiliriz. Bu hayranl ı k cümlesinden olmak üzere, zaman za-

i. Buhârl VI, 53, st. 10. 2 Macâz al-Qur'ân I, 152. 3 Bk. V1II, 588. 4 Bk. Fath al-bârf VIII, 208.

154

man baz ı filolojik münaka ş alar ı nakl, müdafaa ve 'Abû `Ubaydanin, ikinci derecede olmakla beraber Farrâ'nin fikirlerini di ğerlerine tercih ettiğ i görülmektedir. Şu da muhakkakt ır ki, Buhari bu gibi iktibas-larında, filolojik eserlerle münasebetini saklamamakta ve bu tip meselelerin nakli ve münaka şas ı n ı kitab ı nı n tabii' mevzuu olarak kabul eder gibi görünmektedir. Filolofik meselelere müdahelesi-nin ve 'Abû `I.Jbayda'yi tercihinin alâka bah ş misâllerinden birini Yûsuf süresindeki iktibaslar ı aras ı nda görüyoruz. Ş öyle demek- tedir : <Biri : mutlaka' yemek yeme veya konu ş mak için üzerine

oturulan ve dayanı lan şeydir, dedi. Bu kelimenin turunç oldu ğunu söyleyenlerin iddiaları n ı çürüttii. Arabcada (bu kelime mukabili) turunç yoktur. O, bu kelimenin (bir nevi) yast ık olduğunu onlara karşı isbat edince, bu sefer, daha fena bir izah yolu tutup bu keli-me muttaka muttaka de ğ ildir, matk'dir dediler. Malk ise... din'. Burada Buhüri, 'Abû `Ubayda'nin Macâz al- Qur7iıı 'daki fikrini 2

iki zümreye karşı müdafaa ediyor. Bu zümrenin birincisi, 'Abû `Ubayda'den evvel, fukaha diye zikredilen 3, «Muttaka,» kelimesini turunç diye tefsir eden `Abdallah b. Mascrı d ve Mucâhid gibi daha evvel ya ş am ış olanlar veya Farrâ gibi muas ıı r alimlerdir, ikincisi ise 'Abû (1..1bayda'den sonra nokta-i nazar ı n ı münakaşa edenlerdir. Tabarrnin müteaddit isnadlarla İ bn 'Abbas ve Mucâhidden nak-lettiğ i tefsirlerin yan ı nda, Buharrnin, 'Abû `Ubayda'nin izah ını ter-cihi, onun bir filologa karşı duyduğ u hayranl ı ktan ba şka ;Sahi/Y-ine sonradan izafe edilen, isnâddaki şartlar ı n mevcut olup olmadığı hususunda insan ı hakl ı olarak şüpheye sevkediyor. Hatta Buharr-nin şeyhlerinden biri olan 'Abû `Ubayd b. Sallâm' ın bizzat bu meselede dukaha> n ın : Ibn 'Abbas, İ bn Masc ıld ve Mucâhid gibi sahâbe ve tabiinden ileri gelen bir çok kimselerin tefsiri kar şı s ın-da 'Abû (Ubayda'nin fikrine itimat edilemiyece ğ ini söylemiş olma-s ı da göz önünde bulundurulacak olursa 4, Buhar-1'11in Qur'ân tef-sirindeki ve kaynak takdirindeki temayülü hakk ı nda bir fikir edi-nilmiş olur. Hatta Buharrnin buralarda bir hadis kitab ı nda bulun-mamas ı laz ı m gelen kelime ve izahlar ı iltizam etmiş olmas ı nın ve

Buhar? VI, 75, st. (alttan) 3-5. 2 Macâz al-Qur' ân I, 309. 3 Bk. Tabarl XII, 112. 4 Bk. ayn. yer.

155

neden, kendisine ayr ı lan şeref payesine rağmen, zaman zaman, hiç bir muhaddis hakk ı nda varid olmayan, ş iddetli hücumlara maruz kalmış olduğ unun 1 sebepleri anla şı l ı r.

Yukar ı da gözden geçirdiğ imiz misallerden vaz ı hen anla şı lıyor ki, Bulı â ıl, Peygamberin hadis ve sünnetlerini içine alan muhtasar bir kitap meydana getirmek şeklindeki gayesinin d ışı na ç ıkarak filolojik eserlerin cazibesine kap ı lmış t ır. Hassaten 'Abû `Ubayda ve sonra Farrâ'n ı n fikirlerin, ş alı flfinde ehemmiyetli bir yer ay ı r-mış tır. 'Abû `Ubayda'den naklinin hususiyetlerini hulâsa edecek olursak, Bubâ ıl bu iş için, ya <qâla Mdmar» şeklinde tasrihi veya <qdla gâyruhtı », «yuqâlz ı » gibi müphem ifadeleri geli ş i güzel bir şekilde seçer. Hiç bir telmihte bulunmadan ald ı klar ı ise diğ erleri-nin mecmuundan fazlad ı r. Her halde, muas ırlar ı nın kaynaklar hak-k ındaki vasi bilgilerine terketmi ş olduğu bu k ı s ı mlarda bile, zaman zaman mutad kayna ğı ndan almakta olduğ unu garip bir şekilde hissettirir 2. Onun burada da aleyhine kaydedilecek şey, müteakip nesillerin, kaynaklar hakk ı nda ayni vuzuha sahip olam ı yacaklar ın ı hesaba katmam ış olmas ıd ı r.

Bk. Fath al-bdrf VIII, 271; (Ayni VIII, 677.

2 Fard al-hams fasl ında «Bdb al-cizya wa'l-muratilaca maça )ahl az-zirn"

ma zval-harb» diye ay ı rmış olduğ u unvandan sonra 1,1;3 Jt»i. 4U1 J.,;3 >

z:s....1.1, (9 : 29) (45, II kUl (BulıârI IV, 96, not. 5 < jş-11 J1 vmJu ?.3

şeklinde )Ab ıl cUbayda'nin ismine en ufak bir telmihte bulunmadan alm ış oldu-ğ u bu tefsirlerde, ani olarak «wa lam yazhab ila's-sukfin» diyerek nas ı l, bu gibi fikirlerin sahibini, ismini bile tasrihellizum görmeden bir kaynak olarak tan ı d ığı -n ı ifade etmi ş oluyor. Fakat kaynaklar hakk ında, devrinin bilgisinden mahrum olan müteakip nesiller için «wa lam yazhab» sözünün kailinin tayini bir mesele ol-mu ş tu. iktibas olunan tefsirlerin sahibinin pAb ıl cUbayda'dan ibaret bulundu ğunu bilen İ bn Hacar, her halde, kendinden evvelkilere tabi olarak bu sözün kailinin Bulıârl'nin râvisi olduğ unu söylemiş (Fath al-bari VI, 184). Ayni bunu çok ga-rip kar şı lam ış t ı (cAynI VII, 187). Yedinci as ırda Ş al.zilı 'in en dakik'edisyonunu mey-dana getirmi ş olan YünIn İ , bunu muhtelif rivayetlerde mevcut olmas ına rağmen, metnin d ışı nda b ırakm ış t ı (Bk. Qastalladi V, 221).

FARRkNIN BUtlekRi ÜZERINDEKI TES İ Rİ

Buhâri'nin, Macâz al-Qurân'ı n yan ı nda, ikinci bir filolojik kay-nak olarak intihab etti ğ i, Farrâ'n ı n Ma`âni'l-Qur'ân'ı ndan, birinci-sinde olduğu gibi, Şalı fliinin muhtelif yerlerinde iktibaslarda bu-lunmu ş tur. Onun bu iktibaslar ı hemen hemen Macâz .al-Qur'ân'dan ald ı klar ı nı n bütün hususiyetlerini muhafaza eder. Kemmi bir ifa-deyle, Farrâ'dan al ınanlar 'Abû `Ubayda'den al ınanlar ı n beş te biri kadard ı r. Tesbit edebildiğ imize göre, Buhâri, Farrâ'dan, ilk olarak,

<Kitâb bad' al-halq» fasl ında nakletmi ş tir °. O, mezkiir fasl ı n es ı fat al canna» bâb ı nı meydana getirirken, Farrâ'n ı n, zuâq ıca sûresi (56) 'nde cennetin tavsifinde geçen bir kelimenin, Mdânr1- Qur'ân'ı ndaki uzun bir izah ı nı 2 almak suretiyle, daha evvelkinde olduğ u gibi, bu filolojik eserin de muhtevas ı nı çok iyi bildiğ ini göstermi ş oluyor. Fakat onun, Ş alı tlı 'ine muhtelif kaynaklardan malzeme toplama hususundaki ş ayan- ı hayret kabiliyetinin yan ı nda, Farrâ'dan ald ığı kı sı mlar ın ilkini te ş kil eden tek bu misâlin tedki-kinden dahi malzemelerinin kitab ı n ı n mevzuuyla alâkas ın ın tayini iş inde ne dereceye kadar muvaffak oldu ğ u veya böyle bir muvaf-fakiyetten mahrum kald ığı kolayca görülebilir.

Buhâri, 'Abû `1..lbayda'den yapt ığı iktibaslar ı n hususiyetlerine ta-mamen uygun olarak, Farrâ'dan da ya hiç isim zikretmeden veya eJ ı » yahut e J3 > tabirleriyle, nadiren de e J 9 > şeklinde tasrih etmek suretiyle al ır. Bunlardan ba şka, en ufak bir telmihte bulun-madan ald ı klar ı da çoktur. Tesbit edebildi ğ imize göre, Farrâ'n ı n ad ın ı e „5-4 J3 » şeklinde ilk olarak <fadâ'il uib an-nabi» fasl ı n-da zikretmi ş tir 3. Şaiı illin muhtelif bak ımlardan tedkikinin hemen hemen nihai merhalesine ula ş m ış olduğu dokuncu as ırda dahi, Buhârrnin <Yalıyâ» diye zikrettiğ i şahs ın kim olduğ unu tayin me-

Bulı tıri IV, 117, st. 2-4. 2 bk. Fail> al-bâıl VI, 228. 8 Buba. r.i V, 10, sonuncu sat ı r.

157

selesi bir münaka ş a mevzuudur. İ bn Hacar'in, bunu «Farra» diye tan ı mas ı n ı i ş arih 'Ayni bir hata addeder, Yalıya b. Sacid al-Qat-tan (öl. 198) olduğ unu söyleyen Kirmâni'yi hakl ı göstermeğe çal ı -şı r 2 . Bununla beraber, şerhinin nihayetlerine do ğ ru, her f ırsat dü ş -tükçe, Farra'n ı n kitab ıyla şalı iiı 'i mukabele edip neticeleri müsbet bir şekilde ortaya koyan ibn Hacar'in fikrini kabule mecbur kal ır 3 . Hatta bir yerde, evvelki tavr ı yla tamamen tezat te şkil edecek ş e-kilde, Farra'n ı n Buhar? üzerindeki tesirini ba şkaları na karşı ı srarla müdafaa eder 4.

Mdânrl- Qur'ân'ın, Bubarrnin üzerindeki tesiri bir kül olarak mülâhaza edilecek olursa, daha ziyade kendisine, 'Abe ı `Ubayda'nin Macâz al- Qur'ân'ı n ı n bir mütemmimi olarak müracaat edildiğ i hissolunur. Zira umumiyetle Farrâ'dan al ı nanlar, üzerinde durulan meselede, ya Macâz al- Qur'ân'in bir şey ihtiva etmediğ i veya Farra'n ın kitab ına nisbetle muhtasar bulundu ğ u yerlerde or-taya ç ıkmaktad ı rlar. Buna daha vaz ıh bir hudud çizmek istersek, Farrâ'dan al ı nanlar ı n, umumiyetle Qur'ân' ı n küçük süreleri etraf ı n da topland ığı nı söyleyebiliriz. Zira, Ma`ânrl- Qur'ân'ı n, küçük sure-ler için ihtiva ettiğ i izahlar Macâz al-Qur'ân'ın ihtiva ettiklerine nisbetle daha mufassald ır. Bu sebepten dolay ı d ır ki, Buhar? baz ı küçük sürelerin tefsirlerini münhas ıran Farrâ'dan alm ış t ır. Bu mahiyette baz ı sürelerde ne 'Abil (Ubayda'den ve ne de di ğer kay naklardan al ınm ış olan tek bir kelime bulunmamaktad ır. Bubarrnin bu gibi iktibasları na misal olarak <Sa'ala sâ'ilunı (70) 5 ve <al- Ckiri-ca> (101)6, ccA ş r> (103)7 <Humaza> 8 sürelerini zikredece ğ iz.

Bubarirnin Farrâ'dan, sürelerin tefsirinde naklettiklerinden ba ş -ka, kitab ı n ı n muhtelif bâblar ında pek küçük münasebetler bularak ald ıkları , mevzuu ile alakas ı ndan ziyade, ad ı geçen filoloğa karşı duyduğ u hayranl ığı n bir ifadesi diye mülâhaza edilebilir. Mesela,

Fall> al-bari VII, 437. 2 `Ayni VII, 610. 3 Bk. Faib al-bari VIII, 491, cAynî IX, 211, Qastallâni VI, 367 ve di ğ er

bir yer için bk. Fatiı al-bari XIII, 307, cAyni XI, 519 ve Qastallani X, 351. 4 (Ayni IX, 191.

Bubarl VI. 160, st. 1-2 ve FatI.1 al-bari VIII. 509-510. Butı arl VI, 176, st* 14 15 ve Fath al-bari VIII, 560.

7 Bulı ari VI, 177, st. 2 ve Fatl al- b(a4 VIII, 560. 8 Butıâri VI, 177, st. 4 ve Fat4 al- bari VIII, 560-561.

158

«Kitâb at-tib» fasl ı nda 1 hemen hemen hiç te zaruret bulunmad ığı halde, sadece bir kelime i ş tikak ı nın temin ettiğ i pek zay ı f bir mü-nasebetten faydalanarak, Farrâ'n ın Ma`ânrl-Qur'ân'indan, QurVız kıraat ı na dair bir ihtilâf ın hem sahibine her hangi bil telmihte bulunulmadan al ı nmış olmas ı 2 ancak böyle, hududsuz bir takdir ve hayranl ığı n ifadesi olarak görünmektedir.

BUWARPNIN F İ LOLO J İ K KAYNAKLARIYLA MÜNASEBETİ NE DAIR Ş ARIHLER İ N MOTALAALAR1

Burada, Buharrnin < şarihleri» sözüyle, daha ziyade, İ bn Ha-car (öl. b52), 'Ayni (öl. 855) ve Qastallan1 (öl. 923) 'yi kasdediyo-ruz. Filhakika, bunlar eserlerini, Buharî şerhlerinin kifayetsizli ğ ini İbn Haldün'un iddia ettiğ i 3 devirden sonra meydana getirenler ve her halde, kendilerinden evvelki faaliyetten mümkün oldu ğu kadar çok faydalananlard ır. İbn Haear'in Fat13 al-bârri, kendinden evvel-ki literatürden geni ş mikyasta istifade etmi ş olmas ı ve Buhârrnin kaynaklar ı bakı m ı ndan daha fazla bilgiyi muhtevi bulunmas ı ; 'Ay-nrnin `Uındat râviler hakk ında verdiğ i bilgi, hadislerin mant ı k münaka şas ı ve nahvl izahlar ı bak ı m ı ndan ; Qastallânrnin Irşâd al-sârri ise, &I:V1'in rivayetlerinin tenkidi bak ı m ı ndan ehem-ıniyetli olup birbirlerini tamamlarlar. Bunlar ı n haricinde, kaynaklar hususunda İ bn Hacar kadar malftmath görünmedi ğ i halde, mant ı ld münakaşa bak ı m ından Buharf ş ârihlerinin en ba şı nda geldiğ ini söy-leyebileceğ imiz Kirmâni (öl. 786) yi 4 kaydedeceğ iz.

Kitab ın bütün şerhi boyunca, muhtelif bak ı mlardan ileri sürül-müş itirazlar ı n red ve kabulü etraf ında toplanm ış bulunan bir çok münaka ş alar vard ı r. Bu itiraz ve münaka ş alar çok zaman şerholu-nan kitabı n malüm şöhretiyle hiç te uzakla ş t ırı lamıyacak kadar ş iddetlidir. Birbirlerine muas ır olan şarihlerin muayyen bir mesele

Buhar ı VII, 124, st. (alttan) 5. 2 Bk. Fati.1 al-bâri X, 124. 3 İ bn Halddn, Muqaddima s. 263. 4 al-Kawâkib az-zarart adl ı ş erhi için bk. Brock. Suppl. 1, 262.

159

üzerindeki, tamamiyle birbirlerine z ı t hükümleri, lbn I-Jaldûn'un ar-zulad ığı ideal şerhlerin ortaya konup konmad ığı hususunda insan ı şüpheye dü şürür. Evvelce Bulı ârrnin filolojik kaynaklar ı n ı n izah ın-da onlar ın noktai nazarlar ı nı kı smen mevzuubahs etmi ş tik. Burada, Buhârrde filolojik malzemenin de ğ erlendirilmesi bak ı m ı ndan onlar ın durumlar ından pek muhtasar bir şekilde bahsedeceğ iz.

Buhârtinin ilk ş ârihi tiatrâbl'nin, kitab ı n re'sen mevzuu olmad ı -ğı ndan bahisle, metnin ihtiva etti ğ i filolojik malzemenin şerhiyle uğ raşmaktan vazgeçti ğ ini söylemi ş tik. Mamafih Hattâbl, bu malze-meyi ihtiva etmekle kitab ın değ erinden bir şey kaybedip etmedi ğ i hususunda her hangi bir mütalâa da serdetmi ş değ ildir. Buna mu-kabil, şerhettiğ i kitab ı n muhtelif taraflar ı n ı daha inceden inceye ele almağa mecbur olan son şârihler, bu mesele kar şı s ında ara s ıra bir fikir serdinden kaç ı nmış olmakla beraber, umumiyetle mezkûr malzemenin kitab ı n ş öhretine zarar verip vermeyece ğ i hususunda müsbet veya menfi bir tav ır tak ı nmak zaruretini hissediyorlard ı . Bunlar, Buhârrnin kitab ı nda, bulundukları yerle hiç bir alâkas ı ol-mayan filolojik malzemenin mevcudiyetini, hatta bazan bu malze-me aras ında da hiç bir rab ı ta kurulamad ığı n ı görünce itiraz sesleri-ni yükseltiyorlard ı . Bu itirazlar ın mahiyetini göstermek bak ı mı ndan ş u misal kâfi bir fikir verecek mahiyettedir.

Buhârrnin < ->alıddis al- >anblyâ» k ı sm ı nda, filologlardan al ın-mış olan, ayni zamanda kendi aralar ı nda da her türlü rab ı tadan mahrum bulunan parçalar ı n ş erhi esnas ı nda ş arih Kirmânl: <Bu, kitabın favaidini artırmak değ il hacmini büyültmektir ı demiş ti° Buna kar şı Ibn klacar : Bir şârihin, şerhine çalış tığı kitaba karşı böyle bir üslûpla itiraz etmesi normal değ ildir. Hiç şüphesiz Qur'ân'- daki garip kelimelerin izah ında fayda vardzr. Onun Kirmâni'. nin) burada kitabı n faydas ı n ı çoğ altmak hususiyetini kabul etmemesi merduttur. Bu kitab ı n, esas mevzuu sahib hadislerin irâclı ise de bir çok âlimler, onun sahâbe ve tâbiinin veya muhtelif fukahan ın sözlerini nakilden maksad ını n, kitab ında rivayet malzemesiyle dira-yet malzemesinin bir arada bulunması n ı istemesinden ibaret olduğ unu anlamış lardı r. Dirayet malzemesinin bir nev'i de hadisin garip kelime-lerinin izahzdzr. Bubdri, bir hadiste bir garib kelime bulunur ve bunun aslz veya benzeri Qur'ân'da mevcut olursa, Qur'ân'daki kelimenin şer-

Pati> al-bari VI, 259.

460

hine teşebbüs ve Qur'ün ile hadisin her ikisini birden şerhetmek suretiyle faydayz art ırmağ a gayreti adet edinmiş tir. <Bacl'al-halq› veya <qisas al-)anbiyâ> gibi kısı mlarda kendi ş artzna uygun hadis bulamadığı takdirde onun yerini Qur'ân'da geçen garip kelimelerle doldurmaszn ın faydas ı nası l inkâr edilebilir> diyerek itiraz etmi ş 1, `Ayni, ise Kirmanrnin ve İ bn Hacar'in sözlerini naklettikten sonra : <Evet bunlar faydadan hali değ ildir, fakat Buhârrnin kitabznzn gayesi hadisleri ortaya koymakt ır, lugatlarz değ il> 2 demiş tir.

Görülüyor ki, İ bn kiacar, Buhari şarihlerinin itirazdan en çok kaç ı nan ı d ı r. Buharrye itiraz ı asla tevciz etmemektedir ve her iti-raz kar şı s ına bir te'vil ile ç ı kmak' adet edinmi ş tir. Onun bu pasif durumu en dikkate ş ayan ş ekilde, Buhari metninde 'Abû <Ubay-de'nin sarih ibarelerinin ba ş kalar ına isnâd edili ş ini gördüğ ü anlar-da bile hiç bir infial göstermemesi suretinde tecelli etmektedir. O, 'Abû `Ubayda'nin tefsirinin İ bn 'Abbas'a veya Mucâhid'e yahut diğ er sahabe veya tabilnden birine yanl ış l ık ile isnâd edildiğ ini ve bunun için bir tevil bulamad ığı zamanlarda pek basit bir şey imiş gibi, bunların 'Abû `LIbayda'ye ait oldu ğ unu söyler. Bunlar hakikatte Buhari metninin selâmetini tehlikeye dü ş ürecek beyanlar olduğu halde, şarihlerden İbn klacar'in ve ona muas ır olan 'Ayni'. nin, muakkı b ı Qastallânrnin bu hususta hiç bir şey söylememe-lerini hayretle mü şahede etmemek kabil de ğ ildir 3. Zaman zaman `Aynrnin İ bn klacar'e itiraz etmi ş olmas ına mukabil bütün şerhi boyunca, Buhari ile Aficâz al - Qur'ân'ı n müna-sebetlerini gösteren Fath al. büri'i takib ve çok zaman 'Abû 'U-bayda'nin ismine i ş aret etmiş olan Qastallani, bu garip münasebet üzerinde, anla şı lan pek ciddi oir şekilde dü ş ünmemiAr. Zira Buharrnin ad ını < j3, » şeklinde tasrihi 4 karşı sında bile o : « J ıl Jl; j 1.;-. 11 ı1 1 »-,

demektedir 5. Bu üç ş erhin birbirleriyle mukabelesi, Ubayda ve Farrâ'ya dair, İ bn klacar'in verdiğ i bilginin diğer ikisi taraf ı n-

Fatl.ı al-bari VI, 259. 2 (Ayni VII, 310. 3 Bk. megelâ Fat11 al-bari VIII, 425 ; IX, 125 ; Qastallâni VI, 309-

310. 4 Bubârl VI, 44, not. 11. 5 Qestallâni' VI. 77.

161

dan zaman zaman al ı ndığı n ı ve bu hususta yeni bir ş ey getirme-diklerini göstermektedir. Şalı 'illin filolojik kaynaklar ı yla olan mü-nasebetlerini en ciddi bir ş ekilde mevzuu bahsetmi ş olan İ bn kla-car'in ise, kaynaklar ı n araş t ı r ı lmas ı nda, neticelerinin takdirinde s ı k s ı k göze çarpan bir çok yanl ış lı klar ı ve takip ettiğ i metodun ak-sak taraflar ı vard ı r. Mesela., ş erhinin mukaddimesinde, Bubarrnin

mübhem olarak serdedilmi ş tefsirlerin tesbiti için ay ı r-mış olduğ u bir bâbda muhata saran verdi ğ i bilgi ile ayn ı ş eye dair şerhindeki izahlar ı birbirini tutmamaktad ı r. Md'ida sûresinde kaili mübhem b ı rak ı lm ış olan böyle filolojik bir tefsirin 1 , 'Abû da'ye ait oldu ğunu ifade etmi ş bulunmas ı na rağ men, mukaddime-sinde a bunun Suddi nin tefsiri olduğunu söyler. Keza, ş erhinin sekizinci cildinde s geçen bir tefsirin, 'Abû 91.Jbayda'ye ait olduğ u-nu söylediğ i bir çok tefsirlerin aras ı nda bulunup ta bunun daha evvel geçtiğ ine i ş aret etti ğ i halde, bu tefsirin, i ş aret edilen yerde 4 Buharrnin oldu ğ unu iddia eder. Bundan ba ş ka, Buhar ı' taraf ı ndan iki ayr ı yerde mükerreren al ı nan bir ayetin tefsiri esnas ı nda, İ bn Hacar'in birbirlerine z ı t hükümlerine de raslamak mümkündür. Mesela, bir defa «Icitiib bad' al-halg» de 6 ve bir defa da <)Anfâl» süresinin tefsirinde s Butı arrnin 'Abû `Ubayda'den alm ış olduğ u « r.,i1I 1/433.i 1-bs ( 8: 51 ) 1 99,3 » ibaresinin ş erhinde birinci yerde : 7 t< » yani Bulıarrden ba ş ka bir kim- senin böyle bir tefsire sahip oldu ğu bilinemiyor, dedi ğ i halde, ikincisinde : 8 < LA LI,; '10 » yani «Bu 'Aba `Ubayda'nin sözü-dür» demi ş tir 9.

Bulıöri VI, 53, st. 8-9. 2 Fath al-bari VIII, 239, Hadyu's-sari s. 310. 3 Fath nl-bari VIII, 339. 4 Buhar ı' II, 119, st. 13-14 ; Fath al-bari III, 256.

Buhöri IV, 120, st. 11. 6 Bulı öri VI. 61, st. 9. 7 Fath al-bari VI, 237. 8 Fath al-bari VIII, 231; Ayni onun sözlerine hiç bir şey ilâve etmi ş

(bk. VII, 266, VIII, 623). 9 Bunun diğ er bir nev'ini, İ bn Hacar taraf ı ndan )Abil cUbayda'den al ı nmış

olduğuna bir k ı sm ı n ı n i şaret, di ğer bir k ısmi ise İ bn cAbbâs'a veya töbiinden baz ı zevata isnâd edilmi ş olan ibareler te ş kil eder. İ bn cAbbâs'a isnâd ettikleri ara-s ı nda. « )ahactis al-)anbigtio kı sm ı nda )Alı ii cUbayda'nin oldu ğ unu iddia etmi ş bulun-duğ u baz ı tefsirler bu elı mledendir. Mesela', «lam yatasanmah : lam yata ğ ayyar» ş ek-lindeki tefsirin Macaz al-Qur'ân'dan al ı nmış olduğunu )ahâdis al- )anbiyâ n ı n ş er-hinde (bk. Fath al-b'ri VI, 259) iddia etti ğ i halde QurYzn tefsiri k ı sm ı n ı n izah ı n-da, bunu İ bn c•Abbâs'a isnâd etmi ş tir. (bk. Fath al-bari VIII. 149).

Butıâri'nin kaynaklar ı F. 11

162

şa/ı flyde, âyetlerin senedsiz olarâk bulunan izahlar ı n ı sahâbe ve tâbiine isnâd imkânlar ı n ı aray ı p bulmağa kar şı pek fazla rağ -bet gösteren di ğ er şârihler gibi, İ bn Hacar de zaman zaman, da-ha evvelki faaliyete gayri ihtiyari bir şekilde tabi olmaktan ken-dini geri alamam ış t ır. Hatta, Buhârrnin kitab ıyla yukar ıda adlar ı geçen filolojik eserleri mukabele etti ğ ini s ı k s ık tekrarlayan İ bn Hacar, baz ı k ı s ı mlar ı n sahâbe ve tâbiînden her hangi birine isnâd edilmiş olduğ unu görünce, bu tefsirin bir evvelki ve sonrakilerle bir-likte mezkür filolojik kaynaklarda bulundu ğ unu tesbit etti ğ i halde bu-nu o zevata isnâd etmek hevesinden kendisini geri alamaz. Sade-ce 'Abû `11bayda veya Farrâ'n ı n da böyle tefsir etmi ş olduğ unu söylemekle iktifa eder. Onun pek çok olmayan bu kabil isnâdla-r ı ndan biri, Nahl süresi (14) nin ba şı nda ° < cp> kelimesinin, İ bn Mas`üd'a ve « » kelimesinin, İ bn `Abbâs'a ve Mucâhid'e aid olduğunu söylediğ i tefsirlerdir 2 . Ad ı geçen ş ah ı slar ı n da bu kelimeleri böyle tefsir etmi ş olduklar ı n ı red bizim için mümkün olmamakla beraber bu kelimelerin ve tefsirinin daha evvelki ve sonrakilerle birlikte bir bütün halinde 'Abû `Ubayda'den al ı nm ış olduğunu dü ş ünmek daha uygun görünüyor. Esasen İ bn Hacar bu filolojik eserlerin Buhârt üzerindeki tesirini çok zaman bir kül halinde mülâhaza etmemi ş tir. Nitekim o, Buhârrnin 'Abû `Ubayda'-den ard ı ard ı na alm ış olduğ unu itiraf etti ğ i ibarelerin ş erhi ve kaynaklar ı n ı n izah' esnas ı nda bile bunlar ı n aras ı ndan baz ı lar ı -nın yak ı n bir manada ş u veya bu müfessir veya muhaddisin kita-bında, sahâbe veya tâbfinden birine isnâd edilmi ş olduğ unu gör-düğü zaman, bunun o zat ı n tefsiri oldu ğ unu, Macâ z al - Qur' ân' da ayn ı ş eyin bulunduğ unu söyler. Bunun barit misallerinden biri Mâ'ida süresinin tefsirinde görülmektedir. Sürenin tefsirinde, bir kaç sat ı rl ı k bir yer işgal eden ilk ibarelerin 'Abla `Ubayda'dan al ı ndığı nı söylediğ i halde daha ikinci kelimenin tefsirinin, Qatâda'nin oldu-ğunu 'Abû `Ubayda'nin de ayni şeye kail bulunduğ unu ifade eder 3. İ bn Hacar, ayni garip durumunu, Buhârrnin tamamen 'Abû `Ubayda'den al ı p bir bâb meydana getirdi ğ i kı s ı mlar ı n izah ı nda da

1 Bulı âri VI, 82. 2 Fail> al-bâri VIII, 291-292. 3 Ayn. esr. VIII, 201.

163

muhafaza eder'. Bu garabet, bazan Buhârrnin tamamen filologlardan alı p tek bir hadis bulundurmadığı bablar ı n te'vilinde daha vaz ı h bir ş ekilde görülür. Meselâ, Buhârrnln tamamen 'Abû `Ubayda'den ald ığı ve garip kelimelerin izah ı yla doldurduğu bir bâbı n ş erhi esnas ı nda, İ bn Hacar : <Muslim'in kitabında bulunan ayni bâbda, ayni âyetin sebeb-i nüzülüne ait bir hadis vardzr... fakat Buhfiri şartlarına uymadığı ndan dolayı bu hadisi almamış t ır> 2 demekte, dir. İbn Hacar'in, bir k ı sm ı n ı hazfetti ğ imiz garip te'viline şaş ma-mak kabil değ ildir. Zira bu bâbda, Buhâr'i Nisâ suresinde 84. den 154. cü âyete kadar birbirleriyle hiç münasebetleri bulunmayan bir çok kelimelerin izah ı n ı alm ış t ı r. İ bn Hacar'in, Buhârrnin ş art-lar ı na uymadığı n ı söylediğ i hadis <istinhat» kelimesini ihtiva edip sadece bu âyetlerin garip kelimelerinden birine intibak ediyor. Bu da bâb ı n ilk kelimesi değ ildir. Böylece İ bn Hacar, umumiyetle Buhârrnin, isnâdl ı hadisler yerine filologlardan ald ı klar ı n ı , çok ga-rip bulduğu yerlerde, ya ş artlar ı na uygun hadisler bulamam ış ol-mas ı yla izaha çal ıı r veya bu mümkün olmad ığı takdirde metnin arzetti ğ i garabeti râvilere yahut müstensihlere atfederek musan-n ı f ı böyle bir şeydan kurtarmak ister. Râvi ve müstensihlere at, fetmek istediğ i k ı s ı mlar aras ında bazan uzun ibareler de bulunur. Bu gibi yerlerde bazan <ş ayet Musannzfa, a.itse ş u ınfinasebetle almış tır» diyerek bir te'vil bulma ğ a çal ışı r 3. Hakikatte, onun ikin-ci ihtimali te'vile kalk ış m ış olmas ı birinci iddias ı n ı n çürüklüğ ünü göstermeğ e kâfidir. İ bn Hacar'in, ş erhindeki, belki en zay ı f tara-f ı n ı , ş erhettiğ i kitab ı bir kül halinde düşünmemesi, garip k ı s ı mlar ı n ın parça parça te'villerini yapmak suretiyle, hepsini kurtarabilece ğ i zann ı na kap ı lm ış ve mezkûr garabetin tek veya çok az oldu ğ u takdirde kabul edilebilecek te'villerinin hemen her yerde bulunu-ş unun, hepsini birden çürüteceğ ini hesaba katmam ış olmas ı d ı r. Bu hususta `Ayni ondan daha realist görünmektedir 4 .

Böyle bir bâb için bk. Buhar'i VI, 47, st. 7-8 ve Fath al-bürf VIII, 193. İ bn Hacar, i ş aret edilen yerde, bir çok kelimelerin tefsirinin cUbayda'den al ı n-dığı n ı itiraf ettiğ i halde, f ı rsat buldukça, kendinden ev yetki faaliyetin neticelerine tabi olarak bir k ı sm ı n ı İ bn cAbbas'a isnâd eder.

2 Fati3 al-bârl VIII, 193. 3 Böyle bir te'vili için bk. mesela Fatl.ı al•bâri VIII, 213. 4 Bk. mesela (Ayni VIII, 593.

ÜÇÜNCÜ KISIM

AL-CÂM İ` AŞ -Ş AH İ H'IN R İ VAYETLER İ

aş - ş alı iia'in, kaynaklar ı yla ve hassaten baz ı filolog-larla münasebetlerinin, metnin muhtelif râviler taraf ı ndan gelen rivayetlerine göre muhtelif mahiyet arzetti ğ ini gördük. Ayr ı ca, metnin selâmetini ciddi bir surette tehlikeye dü ş üren ve binnetice as ırlar boyunca te ş ekkül etmi ş ş öhretiyle uzla ş t ı r ı lam ı yacak olan hususiyetlerinin izah ı nda, ş ârihlerin mütemadiyen cahil müstensihle-re maledilen hatalar ı veya râvilerin kitab ı n ibarelerine müdahale-'erini ileri sürdüklerini baz ı misâllerle izah ettik. Filhakika Bubâ-rrnin, kaynaklar ına iş aret hususundaki hassasiyet ve nakildeki sadakat derecesi muhtelif râvilerin rivayetlerine göre de ğ iş mekte-dir. Daha umumi bir ifade ile, Buhârrnin muhtelif bak ı mlardan etüdü metnin rivayetlerinin hususiyetleriyle s ı kı s ı kıya bağ l ı d ır. Her halde me ş hur alt ı hadis musannef at ı aras ı nda Buhârrnin

rivayetleri bak ı m ı ndan, en çok iş lenmi ş bulunan ı n ı te ş kil etmesine rağ men en muğ lak olan ı d ı r.

Metnin muhtelif rivayetlerinin aralar ı nda ınevcud ihtilâf ı n de-recesi hususundaki hükümler birbirleriyle uzla ş t ı r ı lam ıyacak kadar muhteliftir. Kitab ın te'lifinden iki üç as ı r sonra ileri sürülen hü-kümler ve hatta asr ı m ı z ı n noktai nazarlar ı böyle bir ayr ı l ı k göste-rir. Sc/izi/yin râviler silsilesine dahil olup ayr ı ca Buhârrnin şeyhle-rine dair bir eser meydana getirecek kadar kitapla yak ın bir alâka sahibi bulunan 'Abirl-Walid al-Bad (öl. 474) rivayetlerin ciddi bir ş ekilde birbirlerinden ayr ı ld ı klar ı na kani olduğu halde I İbn Hayr (öl. 575) bunlar ı n pek mühim olmad ı klar ı n ı söyler 2. Buhâri şârihlerinin, metnin baz ı hususiyetlerini izah eder-ken, sebebi, rivayetlerin ihtilâflarma ve râvilere atfetme hususun-daki farkl ı hükümleri bir tarafa birak ı lacak olursa, asr ı m ızda, Bu-hârrnin rivayetlerini ele alm ış olan iki etüdün de neticeleri birbirine

1 .5,1013 al-Bah,(zri b. 2 Fihrist Hayr s. 98,

168

ayk ır ı d ır. Buharrnin eski bir yazmas ı n ı n küçük bir parças ı nı mat-bu nüsha ile mukabele eden A. Mingana bu farklar ı n pek mühim olduğ una kani bulunduğu halde 1, onun mezkûr etüdünü ele al ı p tenkit eden Fück, Buharrnin rivayetlerinin ihtilaf' hususunda İ bn Hayr'in vas ıl olduğu neticelerin değ i ş miyeceğ ini yani farklar ı n ehemmiyeti meselesinde pek mübala ğ al ı bir fikre sahip olman ı n yersizliğ ini ileri sürer 2. Biz de, burada, metnin kaynaklar ı yla olan münasebetlerinin tetkikinin neticeleri muvacehesinde ve ş arihlerin dolay ı s ıyla muhafaza ettiğ i mahlmattan faydalanarak bu ihtilaflar ı n hususiyet ve ehemmiyetini belirtme ğe çal ış acağı z.

müellifinien doksan bin ki ş inin dinlediğ i rivayet edilir 3 .

Kitab ı n nail olduğ u rağbetin milbalağ al ı bir ifadesi olan bu rakamla, tabiatiyle, hepsi metni sahih bir şekilde rivayete muktedir olan raviler kasdedilmemektedir. Nitekim müellifi takib eden as ır, bun-lar ın aras ından, râvi olarak kabul edilen bin ki ş iden 4. ancak be-ş inin ismini muhafaza edebilmi ş tir 5 . Buharrnin vefat ı ndan bir as ı r'- dan pek fazla olmayan bir zaman sonra, kitab ı nı şerhe teşebbüs eden Hattabi (öl. 388) metnin ancak iki rivayetinden faydalanmak imkan ı nı bulabilmi ş ti 6. Keza, Mağ ribin hadis muhiti ancak kita-b ın iki rivayetini görebilmi ş ti 7 . Al-Firabri (öl. 320), an-Nasafl (öl. 294), an-Nasawf (öl. 290), al-Bazdawi (öl. 329) ve al•Ma-lıamili (öl. 330) diye maruf olan bu ravilerden ilk ikisi ş u veya bu muhitte münferid bir şekilde bulunan diğ er rivayetleri oldukça erken bir devirde unutturmu ş lard ı . Bunlar ı n da birincisi hassaten Buharî metninin müteakib nesillere intikalinin yegâne ri-vayeti olmak imtiyaz ı n ı kazanm ış t ı . İ lk as ı rlarda, zaman zaman hadis musannefat ı n ı müteakiben mütemmim eserler ortaya koyan otoriteler taraf ı ndan, diğer rivayetleri tercih edildi ğ i halde, Firabri rivayeti, -ö ğ renebildiğ imize göre- alt ınc ı as ırdan itibaren, Bulı arr-

, nin kitab ıyla alakah, hemen hemen bütün etüdlerin istinad etti ğ i

An Important Manuscript of the Traditions of Bukhari s. 9-15. 2 Ortentalische Literaturzeitung (1938), nr. 7, s. 406. 3 Bk. Hadqu's-sari 492. 4 Bk. Maş ariq al-'anwar I, 6. 5 Bk, Qastallân'i I, 38-39, 6 Hattâbî , Ş arly al-Buliart 4 a. 7 Bk. Fihrist Ibn tlayr 94-95 ; Ma şariq al-)anwar I, 6.

169

yegane metin olarak kalm ış t ı r. Diğ er taraftan, Ş aiı ilı 'in rivayetleri etraf ında toplanan muazzam filolojik bir mesai -ileride izah ede-ceğ imiz sebeplerle- sadece bu rivayetin muhtelif kollar ın ı n tedki-kiyle me şgul olmu ş tur. İ slâmî rivayetin, metinlerin tenkidi terkibi-ne dair pek dakik bir örne ğ ini teşkil eden bu mesainin, belki tek fakat az ehemmiyetsiz olmayan mahzurlu taraf ı , kitab ın diğ er ri-vayetlerini unutturacak bir mecraya girmi ş olmas ı d ı r. Bunun cid-den hüzün verici bir neticesi -ileride izah edilece ğ i vechiyle- ehem-miyetine dolay ı s ıyla muttali bulunduğ umuz Nasaff rivayetine, İ s-tanbul Kütüphanelerinin saklad ığı be ş yüz kadar Bubar£ nüshas ı aras ı nda hiç raslayamay ışı m ı z olmu ş tur.

Buharrnin hangi tarihte telif ettiğ ini bilmiyoruz. Umumiyetle at-Târilı al-kabirini ve muhtelif mevzulara dair 'kü-çük hacimli kitaplar ı n ı te'lifinden sonra ,S'ayilliyle me ş gul olduğunu tahmin ve bunu on alt ı senede, kaynaklar ı n ı birlikte ta şı mak su-retiyle muhtelif ülkelerdeki seyahatlar ı esnas ı nda meydana getir-diğ ini i biliyoruz. Te'lifinin tarihi hakk ında biraz şüphe ile göz önüne al ı nmas ı gereken bir habere malik bulunuyoruz. Ş öyle ki, Bubari, kitab ı n ı teliften sonra, ş eyhlerinden Yalı ya b. Macin (öl. 233), `Ali b. al-Madint (öl. 235) ve 'Ahmad b. Uanbal (öl. 241) 'e arzettiğ i ve onlar ı n da dört hadis müstesna hepsini sahih bul-duklar ı rivayet olunur 2 . Ad ı geçen ş eyhlerin ölüm tarihleri göz önünde bulundurulursa, Ş addlı 'in te'lifinin en a şağı 233 senesinden evvel olmas ı gerekiyor. Bu tarih ve Buharrnin -kendisinden riva-yet edildiğ ine göre- bütün kitaplar ın ı , üç defa yeni ba ş tan ele ald ığı 3 kabul edilecek olursa, vefat ı na kadar geçen yirmi sene gibi bir zaman zarf ı nda Ş alı i/ı 'de baz ı değ i ş iklikler yapt ığı tabii olarak hat ı rlan ır ve hiç şüphesiz ki, bize kadar gelen ve gelmiyen rivayetlerin bu geçen zaman ın hangi y ı llar ı na rastlad ığı nı n tayini meselesi ehemmiyet kesbeder. Maalesef, bize kadar gelmeyip ka-rakterini dolay ı s ıyla öğ rendiğ imiz rivayetlerle, elimizde bol bol bulunan Firabri rivayetinin 'ayni zamanda kronolojik cepheden mukayesesini yapmak imkan ı n ı verecek böyle bir b ı lgiden mahrum bulunuyoruz. Anla şı ld ığı na göre, rivayetleri, muhtelif bak ı m-

Bk. Hadgu's-sdri s. 490. 2 Fihrist ibn Hayr s. 95, Tahzfb at-tahzib IX, 54. 3 Bk. Hadgu's sâri s. 488.

170

lardan, oldukça erken bir devirden itibar ı n tetkik edildiğ i halde, met-ni, me şhur râvilerinin Bulı arrden ne zaman dinlemi ş olduklar ı n ı n tayini meselesi gerekli alâkay ı bulamam ış t ı r. Bulı âri"nin muhtelif memleketlerde geçen -bir dereceye kadar malüm- y ı llar ı yla meş hur râvilerin bulunduklar ı yerlerin bir arada mülâhazas ından ç ı kar ı la-bilecek neticelerden de mahrumuz. Zira, kaynaklar bu râvilerin ha-yatlar ı hakk ı nda fazla bir bilgi vermemektedir. Bu hu ş usta sadece bildiğ imiz şey, Firabri'nin bir defa Firabr'de i 248 senesinde bir defa da Buhârâ'da 252 senesinde Buhari'den Şahih'i dinlemi ş olmas ı -d ı r 2 . Bu, dört senelik fas ı la ile vukubulan iki < s a m â C» aras ı nda Bu-hârVnin, kitab ı n ı n metninde ne gibi de ğ i ş iklikler yap ı p yapmad ı -

ş ayed yapm ış sa bunlar ı n nelerden ibaret oldu ğ u ve Firabri taraf ı n-dan nas ı l tesbit edildiğ i, ş ayet ikinci «s a m â, c» da baz ı değ iş iklikler varsa bunlar ı ilk «s a m ı n ı n esas ı n ı te şkil eden metinler üze-rinde tesbit mi etti ğ i yoksa ikinci «s a m â için ayr ı bir nüsha m ı kulland ığı hususunda -müracaat edebildi ğ imiz- kaynaklar bir ş ey muhafaza etmemektedir. Bulı ari'nin rivayetleri etraf ı nda top-lanan bir çok malûmata rağmen, metinde mevcut bir çok mü şkil-lerin halk bu istifhamlar ı n cevapland ı r ı lmas ı na bağ l ı d ı r. Kitab ı n ş erhlerinden dolay ı s ıyla toplad ığı = malzeme ise tatminkâr bir halle ula ş t ı rmaktan çok uzakt ır ve burada söylenecek söz bir tahminin hududunu a ş am ı yacakt ı r. Diğer râvilerin «s a m as. c» tarih-leri hakk ı nda, Firabri'den evvel mi yoksa daha sonra m ı Bulı ârr den diniedikieri hususunda ayd ı nlat ı c ı her hangi bir bilgiye sahip bulunmamaktay ı z.

Bulı ârT metninin, râvilerine, son ş eklini almış bir nüsha halinde mi yoksa karma kar ışı k bir müsveddesiyle mi intikal etti ğ i mese-lesi dahi bir münakaş a mevzuudur. Firabri kolunun ikinci derece-den râvisi 'Abü Zarr al-Harawi (öl. 434) Firabri ile kendi aras ı ndaki râviden ibaret bulunan ş eyhi 'Abû. 'IshâCl al Mustamli (öl. 374) 'nin : «Buhârrnin kitabını Muhammad b. rüsuf al Firzzjrî'-

nin yan ı nda bulunan aslı ndan istinsah ettim, nihdi şeklini almam ış olduğunu, baz ı yerlerinin boş b ırakı lm ış olduğ unu, baz ı bâblbrda

E Buhâra civar ı nda ufak bir kasaba olup ayni zaman da Farabr ş eklinde

telafi'uz olunurmu ş (bk. Muccarn al-buldiin III, 867). 2 Fath al-b"dri I, 2. İ bn Hayr, Fihrist'inde bu ikinci tarihi 253 olarak gös-

termektedir. (s. 95). Butı ari"nin, Yuninî rivayetinden müstakil olarak gelen bir çok nüshalar ı nda bu tarih 252 olarak görünmektedir.

171

bir şey bulunmad ığı nı, baz ı hadislerin, kendilerine has bâblarzna nakledilmi ş olduğunu gördüm, bunları n bazzlarznz bazzlarzna ilâve ettik» dediğ ini rivayet eder. Bu sözü nakleden 'Abû'l-Walfd al- BâcI (öl. 474) : «Sözün doğ ruluğunu şu da gösteriyor ki, DAbâ 'İshâq, 'Ab ıl Mulac ınmad, 'Abül-Haysam ve 'Abâ Zayd, nüshalar ın ı ayni ası ldan istinsah ettikleri halde rivayetlerinde takdim, te'hir vardır.

Bu da onların her birinin her hangi bir yerdeki bir hamiş i veya -kitaba yerleş tirilmek üzere- eklenmi ş bir kâğı dı n muhtevaszn ı ,

kendi takdirlerine göre kitabın yerine yerle ş tirmiş olmaları n- dan ileri geliyor» den-ı ektedir °. Firabri yan ı nda bulunan ilk asl ı n ı n pek kar ışı k olduğ u hususunda- kitab ı bizzat ilk râ visin den istinsah eden Mustamlrden rivayet olundu ğ una göre- her han-gi bir ş üpheye dü ş memek icap ediyor. Ş ârihlerden İ bn klacar metindeki kar ışı k bâblar ı n izah ında s ı k s ı k bu habere iltica etti ğ i halde 2, Qastallânî kitab ı n, müellifin huzurunda okundu ğ unu ve her halde ancak müretteb ve muntazam bir ş ekilde bulunduğunu, in tizams ı zl ığı n ilk müsveddeye değ il daha sonraki rivayetlere raci olduğ unu söyleyerek itiraz etmektedir 3 .

Burada kar şı m ıza yeni meseleler ç ı kmaktad ı r. Buhârrnin kita-b ı nın yukar ı da mevzuu bahsedilen asl ı ndan maksat nedir ? Bizzat Buhârrnin el yaz ı s ı yla olan nüsha m ı d ı r ? Yoksa Bulı ârrnig' kâtibi taraf ı ndan istinsah olunup Buhar? taraf ı ndan zamanla tashih edilmi ş bulunan nüsha m ı d ı r ? veya müstensih taraf ı ndan istinsah edilmi ş olup, Firabri taraf ından Buhâ-rnin huzurunda okunan ve icazeti al ı nan ve ikinci defa, yani Buhâra'da 252 senesinde bir daha oku-nuş unda ilk okunu ş tan sonra geçen dört sene zarf ı nda bizzat Bu-hârf taraf ı ndan metinde meydana getirilen de ğ iş ikliklerin neticesi-nin nakledildiğ i Firabrrnin nüshas ı m ı dı r ?. Muas ı r âlimlerden biri Buhârrnin kitab ı n ın «a s I ı » tabirinden, Bulı ârrnin el yaz ı sıyla olan nüshas ı n ı n, râvilerin yan ı nda bulunduğ unu anlay ı p elimizdeki met-nin veya be ş inci as ı rda mevcud bir nüshas ı na dayanan metnin

al-Bâci, Ş ugali al-Bulı arI 9 b i Haelgu's-sari s. 6, QastallânI I, 23.

2 Bk. meselâ Fath al-bari IV, 255. 3 QastallânI I, 23.

172

böyle bir men ş eden geldiğ ini ve binnetice Şalı iiı 'in bize salimen noksans ı z bir ş ekilde ulaş tığı n ı ifade eder °.

Yukar ı da ad ı geçen Firabri nüshas ı ndan gelen ve dolay ı s ı yla bu nüshan ı n hususiyetlerini muhafaza eden eski nüshalar ı n mu-hassalas ı mahiyetinde bulunan Yûnini edisyor ı u, müteakib, nesil-lere Bubari'nin müellifin elinden ç ı kan müsveddesi vas ı -tas ı yla değ il, katib'inin nüshas ı olduğunu gösteren delilleri muhafaza etmektedir 2. Bir kaç yerde kitab ı n râvisi Firabri, Bul:larrnin katibi (-=varrak ı ) 'Abü Caş far Mulı ammad b. 'Abi Halim vas ı tas ı yla Bubâ-rrden baz ı ş eyler nakletmektedir. Bütün bunlardan anla şı ldığı na göre, Firabri, Buharrye, varrak ı 'Aba Caş far taraf ı ndan istinsah edilen bir nüshay ı okumuş ve rivayet hakk ı n ı almış t ı r. Bu ihtimale göre de mevzuubahs nüshadaki bir çok ha ş iye ve ilâveler de, ikin-ci sefer Firabri taraf ı ndan Bul-ı a• i'ye 252 senesinde okunurken veya Bulı arrden dinlenirken meydana gelen de ğ iş ikiiklerdir. Esasen Buhari'nin, imla meclisleri te ş kil edip kitaplar ı n ı yazd ı rd ıg ı n ı 3, hassatan bu kâtibinin hiç bir zaman yan ından ayr ı lmayı p onun imlâ iş iyle meş gul olduğ unu biliyoruz 4 .

*** •

Buharrnin kitab ı n ı n, günümüze kadar gelen yüzlerce nüshas ı -nı n -bilindiğ ine göre- tek rivayetini te ş kil eden Firabri kolunu ve onun cidden enteresan bir filolojik tenkide tabi tutulan furflurn ı n izah ı n ı biraz daha ileriye b ırakarak, onu, böyle yegane rivayet haline getiren sebepleri, gerçekten böyle bir mevkie yükselme ğ e layık olup olmadığı n ı ve bu mevkie hangi devirden itibaren yük-seldiğ ini incelemek istiyoruz. Onu, sadece isimlerini bildi ğ imiz, fa-kat ekserisinin hususiyetleri hakk ı nda ayd ı nlat ı c ı bir bilgiye hemen hemen sahip olmad ığı m ı z diğ er rivayetlerin hepsiyle de ğ il de sa-

Bu ifadeye L. Provençal taraf ı ndan ne,rolunan İ bn Sacâda rivayetine, Mu-lı ummad b. CAbdalhayy al-Kattâni taraf ı ndan yaz ı lan mukaddimede raslanmaktad ı r. (arapça mukaddime s. 5). Le Sel:M publ. par E. L. Provençal, V. I, Pa-ris, 1928.

2 Buhâri I, 23, II, 152, not 3, III, 130, not 6, VI, 189, not 7 ; Fati:ı al-bâri III, 381, V, 76, IX, 54.

)AJab s. 15, 17. 4 Bk. Fath al-bârf IX, 54.

173

dece Nas a f î r i v a y e t i y le -bilvas ı ta edindiğ imiz malcı mat ı n ışığı alt ı nda- k ı sa bir mukayeseye tabi tutaca ğı z.

te'lifinden bir kaç as ı r geçtikten sonra, Firabri kolu, hemen hemen, muhaddisler aras ı nda tedavül eçlen yegane rivayet haline gelmi ş olmas ına rağmen, kitab ın ilk bir iki as ı r zarf ında tamamlay ı c ı mahiyetteki etüdü etraf ı nda halefleri taraf ı ndan ortaya konan eserlerin daha ziyade NasafT rivayetine dayand ığı n ı öğ reni-yoruz.

Buhar ı" ve Muslim'i, senedleri ve râvileri bak ı m ından tenkide tabi tutan Daraqutni (öl. 385) 'nin umumi mahiyetteki -ve hangi rivayeti esas olarak ald ığı n ı bilemediğ imiz- mesaisi bir tarafa r ı -rak ı lacak olursa, ş aliiiı 'in ilk şarihi Hat-tabi (öl. 386) 'nin, şerhinde Nasafi rivayetine istinad etti ğ ini öğ reniyoruz ı . O, Firabri rivaye-tini sadece, bütün olarak almaktan nedense mahrum kald ığı Nasa-fi rivayetinin noksan ın ı tamamlama i ş inde kullanmış ve dolayı sıyla tercihte ikinci dereceye indirmi ş tir 2 . Bubari ve Muslim'in ,S" al:dille-rinin iş tirak ve ihfirad noktalar ı n ın tesbiti maksad ı yla Humaycli (öl. 488) 'nin meydana getirmi ş olduğ u al-Cam` bayna'ş - şalı ilı ayn' ve 'Abi"' Nucayrrı alA ş fahani (öl. 43) 'nin al-Mustalı rac ald Şalı flı al-Bubdri adl ı eserlerinde yine Nasafi rivayetlerinin esas olarak alındığı n ı şarihler vas ı tas ı yla öğ reniyoruz 5 Nasafi rivayetinin Bu-barrnin aslına nisbetle pek müteahhir say ı lmayan bir devirde yaşayan bir çok hadis otoriteleri aras ı nda gördüğ ü rağbeti, gittik-çe ve yedinci as ı rda Firabri rivayetinin muhtelif kollar ını , ş ayan- ı hayret denecek bir derecede mukayese ve tenkit eden Yünini'den sonra büsbütün kaybetmi ş bulunduğ u anlaşı l ı yor. Bilindiğ ine göre, bu rivayetten en son olarak faydalanan İ bn klacar'in 6 ifade etti ğ i vec-hiyle, Firabri rivayetine nisbetle muhtasar olu şunu onun bu rağ -beti kaybedi ş inin bir sebebi olarak düşünemiyeceğ iz. ibn klacar'in

Bu mahlmat ı kitab ı nı n mukaddimesinden al ıyoruz.' 2 Yan ı ndaki Nasafi rivayetinin «kitâb at-tafslr» in ba şı nda nihayete erdi ğ i

anla şı l ıyor. (Sarf> al-Bulydri 4 a, mezIcür yerde ş öyle söylemektedir ? ibrâhim b. Marqil'in rivayeti sona erdi. ayn. esr. 297 a).

3 Bk, Brock. Suppl. I. 578. 4 Bk. Ayn. esr. I, 617. 5 Bk. Fail> al-bar1 V111, 122, V111, 381 ve 537. 6 Fail> al-bâr'i V111, 197. 7 Bk. Fath al-beı ri V11, 122.

174

ş erhinin diğer yerlerinde verdiğ i malûmat ı n, Nasaff rivayetinin Firabrrninkine nisbetle daha k ı sa olu ş u şeklindeki mülâhazay ı nakzedecek bir mahiyette bulunmas ı ndan ba ş ka, daha çok muka-yese ve tercih imkan ına sahip ilk şârihler aras ı nda gördüğü rağ -bet te böyle bir ihtimali ziyadesiyle sarsmaktad ı r. Ş u halde, Nasaff rivayetinin eskiler indinde gördüğü rağ betin garip bir ş ekilde orta-dan silini ş ine bir sebep bulmak laz ı m geliyor.

Nasafi rivayetini umumf olarak tavsif eden kaynaklardan, Nasafrnin Ş ı lı îb'in sonlar ı na doğ ru, küçük bir k ı sm ı hı doğ rudan doğ ruya Buhârrden dinlemek imkan ı n ı bulamad ığı n ı , fakat ondan icâzet yoluyla ald ığı n ı öğ reniyoruz 1. Kitaplar ı n tam bir <samâ'» ve <k ı ra'ât» yoluyla intikaline kar şı ifrat derecede ra ğ bet göste-rildiğ i bir devirde, Buhâris metninin muhtevas ı n ı iş lemekten ziyade, mücerret olarak onun râvileri aras ına girmek isteyenlerce tam bir 4. sarrı â'» yoluyla gelmiş olan Firabrf kolunun seçilmi ş olmas ı pek tabii idi.

Zira ,S'aiı fiı 'i doğ rudan doğ ruya Buhârrden normal bir «samâ» yolu ile atmay ı p Buhârrnin meclislerinde imlâ ettirmesinden fay- dalanarak temin eden Mahamilrnin rivayeti hiç ra ğ bet bulmam ış t ı 2 .

Firabrrden dokuz ki ş i rivayet ettiğ i halde Nasafi kolu ancak iki râvi bulmu ş tu 3. Biraz evvel izah edildiğ i vechiyle, Firab- rrnin rivayetinin esas ı n ı teş kil eden nüshan ı n rivâil kanunlar ölçü- süne göre daha müreccah bulunmas ı na rağmen pek kar ışı k olmas ı ayni nüshaya dayanan ilk kopyelerinin ve ilk rivayetlerin bile birbirinden ziyadesiyle ayr ı lmas ı n ı intaç etmi ş ti. Birbirlerinden ayr ı lan bu rivayetlerin yekdi ğeriyle te'lif edilmesi etraf ı nda, men- ş ee yak ı n bir devirde bizzat râvilerden biri 'Abû Zarr al-Harawf (öl. 434) taraf ı ndan dikkate şayan bir faaliyet ortaya ç ı km ış t ı . Ilerde de görece ğ imiz gibi, muhtelif safhalarda, yedinci as ı rda azamf hadde varan bu faaliyetten, Bahârrnin kitab ı nı n diğer rivayetleri ve bu arada Nasaff rivayeti mahrum kalm ış tı . Bu suretle, Firabri kolu, zahiri bak ı mdan ve muhtevaya ş umulü olmamak şartiyle, en küçük hususiyetlerine bile i ş aret edilmi ş dakik ve Nasafi rivayetini hat ı rlatm ı yacak, ona ihtiyaç göstermiyecek bir rivayet manzaras ı

Maşâriq al-)anwiir 1, 9 ; İbn Hayr 97 — 89. 2 Bk. Fath at-b'drî 1, 3. 3 Krş . «4» numaral ı şema ve bk. Damiri, Hayat al-bayavân 11, 290.

175

iktisab etmi ş ti. Ş arih İ bn klacar'in verdi ğ i bilgiye dayanarak, muhteva bak ı m ı ndan, burada bu iki rivayetin mukayesesine çal ı -ş acağı z.

Nasafi rivayetinden faydalanan klumaydi (öl. 48) 'Abû Mas`- ûd ad-Qima şci (öl. 400) 'nin al-)Atrâf adli kitab ında Butı ari'den nakletti ğ i cahileyeye ait hayli tuhaf bir vak'an ı n Buhari'den nak-'edildiğ ini görünce, bunun Bubarrnin nam ına uydurularak baz ı nüshalar ı na sokulduğ unu iddia etmi ş ti 1. Firabri rivayetinin bir çok kollar ı nda mevcut olan bu haberin, Buhar! metnine sonradan sokul-duğ unu değ il, garaibini de göz önünde bulundurarak, şayet krono-lojik bak ı mdan da takviye imkan ı na malik bulunsayd ık bizzat Bulıari taraf ından kitab ından ç ı kar ı ldığı n ı , böylece NasafT rivaye-tinin daha mütekâmil bir edisyon oldu ğu tahminini ileri sürerdik. Humaydi'nin ortaya att ığı ve Goldziherin de kolayl ı kla kabul ettiğ i 2, Butıarrnin kitab ı na dış ar ı dan bir ş eyler sokulmu ş olmas ı iddias ı ise İbn Hacar'in de hakl ı olarak reddetti ğ i vechiyle, riva-yetlerinin filolojik tahlilinin verdi ğ i neticeye ayk ı rı dı r.

Firabri rivayetinin baz ı yerlerde Nasafi rivayetinden daha mufassal olduğ unu bir yerde söyleyen İ bn klacar 3 kitab ı n ı n diğ er bir yerinde bir sayfada iki defa Nasafi' rivayetinin di ğ erinden da-ha doğ ru oldu ğ unu, ibarelerini mukayese neticesinde tesbit eder 4 .

Salı arrnin kitab ı n ı , kaynaklar ına iş aret bak ı m ı ndan baz ı vu- zuhsuzluklara sokan ve baz ı yerlerde ş öhretini tehlikeye dü ş üre-bilen Firabri rivayetine nisbetle Nasafî rivayetiyle gelen metin ba-riz bir üstünlük arzeder. Mesela süresinin tefsirinin ba şı n-da, kendinden evvel bir ism-I zâhire rücu etmeyen «wa qâla ğ ay-ruhu» tabiri Nasati rivayetinde bulunmamaktad ı r 5 . Onun Firabri rivayetinden daha mükemmel oldu ğ unu gösteren mühim tarafla-r ından biri kaynaklardan gelen bir çok filolojik malzemenin, Fi-rabri rivayetinde Bubarrye aid oldu ğ u intiba ı nı uyand ı ran k ı s ı m-lar ı ber taraf etmek, bazan da esas kaynaklar ına iş aret etmi ş ol-makt ır. Mesela, 'AVİ 1.1bayda ve Farra'n ın bir araya gelmiş olan

Bk. Fat6 al-bari VII, 122. 2 Muh. Stud. Il, 245. 3 Fail> al-bari VB, 122. 4 Ayn. esr. IV, 255. 5 Bk. ayn. esr. VIII, 202.

176

uzun tefsirleri Nasafi rivayetinde Tabaraka sûresinde 1 zikredildi-ğ i halde bu tefsirler Firabri rivayetinde «qâla 'Abû `Abdallâh» tabiriyle Kitdb al-Dadab» kı sm ı nda 2 bizzat Buharrnin sö-zü olarak görünmektedir. Böylece, sarih olarak Farrâ ve 'Abû `Ubayda'dan al ı n ı p kitab ı n her hangi bir yerine geli şi güzel bir ş ekilde idhal edildiğ ini gördüğ ümüz ibarelerin bir k ı sm ı Nasafi ri-vayetinde, aid olduğ u yere nakledilmi ş olmaktan ba şka, ihtiva et-tiğ i «wa qâla 'Abû `Abdallâh» kayd ı ndan da kurtar ı lmaktad ı r 3.

Firabri rivayetinde, zaman zaman İ bn `Abbas' ın veya diğ er bir müfessirin daha önce geçmi ş olan ibarelerine kar ış an 'Abû `1..1bayda'nin ibarelerinin, tefrik maksad ıyla önüne <yuqâlu» veya benzer kayd konulmaktad ı r 4 . Bunun biraz ba ş ka bir ş ekli Firabri rivayetinde «wa gâla ğ ayrubu» diye naklolunan k ı sı mlar ı n ba ş ta-raf ı na «wa qâla Macınar» şeklinde sarih bir kaynak tabirinin geç-mi ş olmas ı d ı r 5. Böylece Nasafi rivayeti kaynaklar ı n ismini de di-ğ erine nisbetle daha fazla tasrih etmektedir B.

Nasafi rivayeti'nden İbn klacar'in nakletti ğ i k ı s ı mlar göz önün-de bulundurulunca, 'Abû ( Ubayda'nin ibarelerini, Firabri rivaye-tinde bulunanlardan daha fazla ihtiva etti ğ i anlaşı lmaktad ı r. Me-sela, Qaş aş sûresinde bu rivayetin Macâz al-Qur'ân'dan muhafaza ettiğ i iki mühim tefsirine, Firabri rivayetine dayanan YûnInl edis-yonunda 7 raslanmamaktad ı r S . Keza Nasafi rivayeti «infatarat• sûre-sinde Farrâ ve 'Abû `Ubayda'nin Yûn1nrde bulamad ığı mı z bir çok tefsirlerini ihtiva etmektedir 9. Dolay ı s ı yla Nasafi ve ona tabi olan

Nucaym daha fazla filolojik rivayetlere sahibdirler 10. Mamafih Nasafi rivayetinin sadece, Firabrrde bulunmayan, filolojik unsur-ları değ il, diğ er bir çok malzemeyi ihtiva etti ğ ini s ık s ı k görmek kabildir. Bunun bir kaç misali İ bn Hacar taraf ı ndan <Nazi 'at> sû-resi tefsirinin ş erhinde naklolunmu ş tur n.

Bk. Fail> al-6'dri VIII. 505-506. 2 Buhâri. VIII, 32, not 1.. 3 Bk. Fath al-ba'ri VIII, 505-506, X, 440-441. 4 Bk. ayn. esr. VIII, 331. 5 Bk. ayn. esr. VIII, 331. 6 Bk. misalleri için ayn. esr. VIII, 388, 529. 7 Bulı ârî VI, 112-113 st. 5 e raslamas ı lâzimd ı r. e Bk. FatI3 al-bari VIII, 391. 9 Bk ayn. esr. VIII, 534. ı o Bk. ayn. esr. VIII, 507, 509, 529, 557. ıı Ayn. esr. VIII, 529.

177

Nasafi rivayetinin, di ğ erine nisbetle daha çok tekâmül ifade ettiğ ini gösteren defillerden biri, pek garib bir münasebetle kitab ın muhtelif bâblar ı nda da ğı n ı k bir ş ekilde bulunan filolojik malzeme. nin, münasip yerlerine nakledilmi ş olmas ı d ı r. Bunun bariz misâlleri için, <Kitâb al-'iciira> de geleni âyetin tefsirinin, aid oldu ğ u sûreye nakledilmi ş olmas ı na 2, <1<itâb al-'adab» de geli ş i güzel bir şekilde bulunan ve yerle ş ti ildiğ i bâbla hiç bir alâkas ı görülmediğ i için, Yfınini taraf ı ndan edisyonun haş iyesine terkolunan 3 tefsirlerin, Na-safi rivayetinde mensub oldu ğu süreye 4, yine Firabri rivayetinde «Kitâb al-mawâqiede 5 ve <Kitâb az-zakât» da 6 zikrolunanlar ı n da münasib bir ş ekilde <Mdmirdı rı » süresinin sonuna 7 nakline i ş aret edeceğ iz.

Bütün bunlardan ba ş ka, Nasafi rivayetinin diğerine nisbetle en bariz üstünlüğ ü, belki de, lüzumsuz bir çok tekrarlar ı ihtiva et-memi ş olmas ı d ı r 8 . Mamafih, Nasafi rivayetine istinad eden bir metni eld.;, edili ı ceye, veya bu ele geçmedi ğ i takdirde, böyle bir rivayeti esas alan bir çok kaynaklar dakik ve sab ı rl ı bir etü-de tabi tutulup bütün hususiyetleri kat'i olarak ortaya konuncaya kadar, bu hususta söylenecekler bir tahminin hududunu a ş maya-cakt ı r.

AL - CÂMic AŞ -Ş AN/I:LIN F İ RABRI R İ VAYETİ

Buhârrnin kW.b ı n ı n diğ er rivayetlerinin garip bir ş ekilde rağ -betten mahrum kalmalar ı na mukabil, Firabri rivayetinin nesiller ilerledikçe geli ş en filolojik bir etüde mevzu te ş kil ettiğ ini, belki de diğ er rivayetlerin ş öhretlerini kaybetmelerinde ve yava ş yavaş or-tadan silinmelerinde müessir oldu ğ unu söylemi ş tik. Burada münha-

Bulı âr£ 111, 89, st. (alttan) 4-5. 2 Bk. Fath al-b*dri IV, 366, V111, 331. 3 Buhâr£ VIII, 32, not. I. 4 Bk. Fath VIII, 505-506, X, 440-441. 5 Bulı ari I, 123, not. 16. 6 B bari Il, 32, st. 6. 7 Bk. Fath VIII, 339.

Bunun bir misali için bk. Fath al-bdrf IV, 255, Bulı âri"nin kaynaklar ı F. 12

178

s ı ran FirabrI rivayetinin tabi tutuldu ğ u etüdün muhtelif safhalar ı n ı , elimizde mütedavil Bulıarî metninin yegane rivayeti olmas ı bak ı -m ı ndan muhtasaran incelemek zaruretini hissediyoruz. Buhârrnin FirabrI yan ı nda bulunan as ı l nüshas ı n ı n pek kar ışı k ıolduğ anu nak-leden al.Bâcrnin, rnen şee pek yak ı n olmas ı ve Bubâ-rrnin kitab ı n ı n ve rivayetinin tenkidiyle do ğ rudan doğ ruya alaka: 11 bulunmas ı ndan dolay ı , yukar ı da mevzuu-bahs edilen sözünün s ı hhatinde hiç şüpheye dü ş memek laz ı md ır. Esasen 'Abû'l- Walid al-Baci bu haberi, .5.211'ilı 'in rivayetine i ş tirak eden râvilerin birinden nakledip ayni koldan gelen muhtelif fer'lerin ehemmiyetli bir de-recede ayr ı l ıklar gösterinesinin sebebi olarak zikrediyordu. Firab-rrnin yan ı nda bulunan ve «Bulı dri'nin kitabı nı n aslz» diye . adla. nan ve kendinden istinsah edilen nüshalar ı n ihtilaflar ı n ı n menş eini te şkil eden bu nüshan ı n, müteakib râvilerinin elinde uzun zaman kal ı p faydalan ı lmad ığı anla şı l ı yor. Zira, kitab ı n birinci dereceden râvisi Firabrrden sonra gelen !iyiler böyle bir as ı ldan değ il ken-dilerinden bir evvelki raVinin nüshas ı n ı esas olarak al ı yorlard ı . Bunda, me şhur nüshan ı n art ı k o: tadan kaybolma ihtimalinden ba ş -ka, onun bir çok kar ı ı kl ı klar ı mn içinden maharetle ç ı kan mütea-kib râvilerin rivayetlerinin ayr ı bir değ er ta şı mas ı da her halde müessir olmu ş tur. Zira, Firabrrden dinlenen ve üzerinde el yaz ı -s ı n ı ta şı yan son şarihlere kadar geldi ğ ini muhtelif vesilelerle öğ -rendiğ imiz kadim bir nüshan ı n vücuduna i rağ men, Bubarrnin kita-b ını n muhtelif bak ı mlardan ş erh ve izah ı yla meşgul olan ş ah ı slar ı n alakas ı n ı , daima, daha sonraki râvilerin emeklerini muhtevi riva-yetler celbetmi ş tir. Ezcümle, kitab ı n edisyonunu meydana getiren Yûninl, Firabrrden kitab ı nakleden râvilerin eski niihalar ı n ı ya-n ı nda bulundurup metninde onlardan do ğ rudan doğ ruya fayda-lanmakla beraber, bunlar ın üçünü kendi rivayetinde birle ş tiren 'Abû Zarr (öl. 434) müstakil bir ravi olarak alm ış t ır 2. Bir çok eski nüshalar ı yan ı nda bulunduran İ bn klacar 3 bunlara nisbetle daha müteahhir say ı lan 'Ab ıl Zarr rivayetini, ş erhine esas edin-miş tir 4 .

Bk. mesela (Ayni I, 137. 2 Rumuz 'cald Sahîh al-Bulıâri 4 —5. 3 Bk. mesela : Hadyu's-sarf s. 269. 4 Bk. Fath al-b&L I, .5.

179

Firabrrnin yan ı nda bulunan «' a s 1> dan gelen rivayetler, -nüs han ı n vaziyeti icabl- hakikaten birbirinden çok ayr ı lm ış olmal ı ki, hemen onlar ı takib eden ve Firabrrden bir kademe sonra gelen râvilerin bir k ı sm ı kendilerine ula ş an muhtelif «fer'» Teri birle ş tirip ihtilâflar ı ortadan kald ırmak mecburiyetinde kalm ış lard ı . Qâçli clyâçl' ı n, arap filolojisinin metinlerin tashihi bak ı m ı ndan baba biçil-mez bir değ er ta şı yan mdrifat ar-riwâya wa tagyid as- samd ilh.> 1 ' ı nda rivayetlerin ihtilâf ı nı n tesbitine tah-sis etmi ş olduğu bir bâbcla, Buhâri nüshalar ı n ı n oldukça erken bir devirde mukabelesi hususunda verdi ğ i çok mühim bir haber sa-yesinde, Firabri'den bir kademe sonra gelen râvilerin, ihtilâflar ı ortadan kald ı rmak hususunda sarfettikleri gayreti ö ğ reniyoruz. Hatta, onun verdiğ i malamattan bu râvilerin metodu hakk ında da bir bilgi edinebiliyoraz : « )Abâ Mulı ammad al- )A ş ili (61. 392) 'nin

Mutı ammad al-Curcâni (öl. 373) riva gelini esas tutup bu i-vayetle 'Abi] Zayd al-Marwazi (öl. 371) 'den ald ığı rivayetin fark-ları n ı tesbit etmi ş olduğu ve kendi el yazzszyla, bir B ızilfiri nüsha-sı üzerinde neler yapt ığı nı gördüm. O şayet, Zayd rivayetin-de diğ erine nisbetle bir ş ey noksan ise, o noksan olan k ıs ı m üzerine bir çizgi çizmek, vey. ı tamamiyle silmek, ikisinden mü ş tereken düş -mü ş olan k ısımlar üzerine de mü ş tereken düşürdüklerini göstermiş olıw ı k için iki çizgi çizmek, ş ayet bir şeyin okunu şunda ihtilâta düş erse, üzerine, &it olduğ u rivayetin adı nı yazmak suretiyle ihtildflar ı t esbite çalış m ış t ır. Yaln ız, iş 'ı retlerin çokluğu ve rivayetlerin ihtilâtı karşı sı nda, kitabı n baş tarafında veya zahrında yahut da nihayetin-de bunun tesbitini ihmal etmemelidir... 2 ş eklinde mühim bir bilgi vermektedir.

Kendinden evvelki iki rivayeti birle ş tiren 'A ş ürden ba ş ka yine ayni râviler tabaka s ı na mensup 'Abû Zarr ai-Harawit (355- 454), Buhârrnin Firabrl yan ı ndaki kar ışı k «ash nüshas ı ndan gelen üç rivayeti cem'etmi ş tir. Buhârrnin rivayetlerinden bahseden kay-naklarda <Masâyib 'Abi Zarr as-salâsa> diye geçeni ve müte-akib edisyonlarda müstakil bir rivayet muamelesi gören bu kolun

Bk. Brock. Suppl. 1, 632. 2 Qacji chrâcf, al-c ama 54 a-55 a. 3 Bk. Mesela: Fatb al -bar? I, 5.

180

'AsIlrnin faaliyetini örnek olarak al ı p almad ığı n ı veya ona ba ş ka birinin mi örneklik etti ğ ini bilemiyoruz. Hatta, umumiyetle kendi metodu ve kulland ı klar ı i ş aretler hakk ı nda zarw î bilgiyi vermeyi ihmal etmeyen eski editör ve ş ârihler bu üç fer'in birle ş mesinden meydana gelen rivayetin mahiyeti ve hususiyetinin izah ı ndan, belki de devirlerinin pek tabii bilgisi icab ı , müstağ ni kalm ış lard ı r. Bu rivayetten Fâtih kütüphanesinde mahfuz kalan bir nüsha 1, bizim için, bir hayli ayd ı nlatı c ı olmuş tur. Dört cildden ibaret oldu ğ u anla şı lan fakat ancak II-IV. cildleri kalan bu nüshan ı n zahr ı nda mevcut «al-cuz ) -as-sâni min al-Câmic aş - şu/Ah min hadis

ş alla'llâh calayhi, taşnif... riwâyat 'Abi Muham-mad tAbdalliih b. Yâsuf b. Matar al-Firabri canhu riwayat al-ma-şâyih aş -salâsa... 'Abi Muhammad `Abdallah b. 'Ahmad b. 1:-la-mâyat as-Sarahsi wa 'Abi 'Ishâa 'İbrâhlm b. 'Ahmad b. Vbrâhim b. 'Ahmad b. Ibrâhim al-Mustamli, wa 'Abi'l-Haysam Muhammad b. al-Makki b. Zarrd al-Kuş mayhani rivâyat aş -Şayh, 'Abi Zarr `Abd b. 'Ahmad al-Harawi wa canhum rivâyat 'Abi Maktüm `Isâ b. 'Abi Zarr `Abdallâh b. 'Ahmad al-Harawi canhu riwâyat aş -

'Abi'1-1:iasan at-Tarablusi...» kayd ı ndan sonra, bu ihti-lâflar ı n tesbiti için kullan ı lan remizler hakk ı nda izahat verilmek-tedir. Bu mufassal izahattan anla şı ldığı na göre, 'Abti Zarr'in, şey-hi Sarabsi için «hâ» ve Mustamli için «sir» Ku ş mayhani için «ha > ; Sarabsi ile. Mustamlrnin mü ş terek bulunduğu k ı s ı mlar için «ha, sin> ş eklinde kullan ı lan işaretler yedinci as ı rda metnin en geni ş edisyonunu meydana getiren Yünfni taraf ı ndan olduğ u gibi al ı n-mış t ı r.

Firabri" rivayetinin ihtilâfl ı nüsha ve kollar ı n ı n bir k ı sm ı n ı seçerek yeni edisyonlar meydana getirme faaliyeti, zaman geçtik-çe daha dakik bir metoda tabi tutuluyordu. Umumiyetle Firabrr-nin yan ı nda bulunan me şhur kar ışı k « a ş 1 » a, rivayetlerini daya-yan ikinci kademedeki râvilerin baz ı lar ı nın rivayetlerini birle ş tiren ilk editörlere mukabil, yedinci as ırda Ş ağ ard (öl. 650) daha mufas-sal bir terkibe te ş ebbüs etmi ş ti. O, edisyonunda, FirabrVnin el ya-z ı s ı n ı ta şı yan ve «an-Nushat al--Bağdâdîyya» diye adlanan eski bir yazmas ı yla 2 yine Firabrrnin yan ı nda bulunup c'A ş 1

Fatih Kütüphanesi nr. 1061-1063 (736 senesinde istinsah edilmi ş tir). 2 Bk. Fetih al-bâıl 'I. 141-142. İ bn Hacar'in mezkiir edisyonu gördü ğ ü

anla şı lmaktad ır (bk. Fatb al-bâıl IV, 255).

181

Bulıârt» diye adlanan diğer bir kar ışı k nishadan gelme ikinci kademedeki rivayetlerin baz ı larm ı karşı la ş tı rmak gibi, daha ente-resan bir yol tutmu ş tu. Firabri taraf ı ndan dinlenen nüsha ile di-ğ er nüshadan gelen üç <f ü r ü» u yani 1-Jamâwi, Ku ş mayhani, ve Mustamli rivayetlerini birle ş tirmiş ve bunlar için kulland ığı iş aret-lerde daha evvelki mesaiden faydalanm ış olmakla beraber, tama-miyle kendine ait bulunduğu tahmin edilebilen k ı s ı mlar vard ı r ki, yirmi sene kadar sonra bu i ş i biraz daha mufassal bir ş ekilde ele alan Yûninrnin i ş ini kolayla ş t ı rm ış t ı r. Murad Molla Kütüphanesi-nin muhafaza ettiğ i mühim bir nüsha 1, Ş ağ ânf taraf ı ndan kullan ı lan iş aretleri mufassal bir ş ekilde izahtan ba şka, rivayetlerin tercihi hususunda, bu edisyonun Yünini üzerinde ne kadar müessir oldu-ğunu göstermeğe yarayacak bir mukayesenin yap ı lmasin ı müm-kün k ı lmaktad ı r.

AL-CAM İc AŞ -Ş AH İ H' İ N AL-YÜN İ N İ TARAFINDAN MEYDANA GETIRILEN ED İ SYONU

rivayetlerinin etüdü hemen hemen, Firabd taraf ından Bubarrden nakledilene ve onun muhrelif fürû'una inhisar etmi ş bulunduğu bir devirde, hicri yedinci as ı rda 'Abfr1-1-1asan 'Ali b. Mut?. b. `Abdallâh (öl. 701) kendinden evvelki mesaiyi biraz daha ilerleterek daha dakik bir ş ekilde muayyen bir riva-yetin muhtelif füruu aras ı ndaki farklar ı kald ı r ı p metnine daha sa-bit ve daha kat'i bir ş ekil vermek istemi ş ti. O, seleflerinin yapt ığı gibi, Butı ârrnin muhtelif nüshalar ı aras ı ndaki farklar ı n izalesini, ancak Firabrrden gelen muhtelif kollar ı n hududu içinde dü ş ünmüş ve kendinden evvelki faaliyetten geni ş mikyasta faydalanm ış tı . Doğ rudan doğ ruya Firabrrden veya ikinci derecedeki râvilerin rivayetlerinden ziyade, üçüncü dereceli ve daha sonraki râvilerin, kendilerinden evvelkileri kar şı laş t ır ı p ihtilâflar ı ve zorluklar ı müm-kün olduğ u kadar azaltan ikili veya üçlü rivayetlerini i ş lemi ş ti. Cur-câni ile Marwaz1 kollar ı n ı birle ş tiren 'A ş rlrnin ve klamawi, Ku ş may-

Mustamli kollar ın ı birleş tiren 'Abû Zarr'in ve Ku ş mayhani

1 Murad Molla Ktb. nr. 213.

182

ile klannawi rivayetlerini, üçüncü dereceli râvilerden alan 'Abirl-Waqt'in hem klamawrden gelen rivayetini hem de İ bn `Asâkir'in bu ikisini birle ş tiren faaliyetini esas olarak alm ış ve bunlar ı dört müstakil rivayet farzetmi ş ti. Bunlar ın her biri için de, 'A ş ilrye delâlet etmek üzere « », Abü Zarr için « m », İ bn (Asâkir için « » ve 'Ab ıll-Waqt'in klamawi'den, şeyhi vas ı tas ı yla almış oldu- ğu rivayet için de « » ramzini kullanm ış t ı i. Bunlardan ba ş ka, mezkür rivayetlerden bir k ı sm ı n ı n birbiriyle i ş tirak hali için de mürekkep i şaretler kabul etmi ş ti. Yemini', bu i şaretlerin istimal ve iza-hı nda dahi, k ı smen kendinden evvelki faaliyetten faydalanm ış veya onlara sad ı k kalm ış t ı . O, bu mesaisinde evvelkilerin yapt ığı ndan daha geni ş bir rivayetler mecmuas ı n ı edisyonuna esas ittihaz edinmi ş ol-maktan ba ş ka, tevarüs etti ğ i faaliyeti, noksanlar ı m tesbit mahiyetinde yeni bir tenkidden ; ve kendine rivayet yoluyla gelen metinlerin tesbiti esnas ı nda arap dil ve gramerinin kaidelerine uyup uyma-dığı n ı zaman ı nı n nahviyyunundan İ bn Mâlik (öl. 672) 'e bir bir sormu ş olmakla filolojik ikinci bir tenkidden faydalanm ış t ı 2 . Bu kol-lektif çal ış ma neticesinde İbn Mâlik, Bubârrnin i'rab bak ı m ı ndan izaha muhtaç k ı s ı mlar ı n ı mevzu edinen «Şawâhid at-tawçlilj wa't-taş Ifilı limu şkilât al-Câmic aş - ş alyilı 3 ad ı yla filolojik bir eser, Yû-nini de ad ı geçen rivayetlerin farklar ı n ı dakik bir ş ekilde, muh-telif rumuz ve renkler kullanmak suretiyle tesbit eden tenkidi bir metin ortaya koymu ş tu. Gerek hadisleri filolojik mesaiye delil mahiyetinde bir unsur olarak kabul eden İbn Mâlik'in 4 Buhâri metnini arap dil ve gramer kaidelerine göre tam bir tenkide tabi tutup tutmad ığı ve gerekse Yûninrnin, çizmi ş olduğ u s ın ı rlar da-hilinde ula ş t ı ;1 muvaffakiyet derecesi, rivayetlerle sabit But ı âri met-nini İ bn Mâlik'in nahvi itirazlar ı n, ne dereceye kadar uyarak tashih

1 Yfinini. , bu metodun izah ı için, müstakil bir risâle yazm ış t ır (tafsilât için

bk. Qastallânis. I, 40). Bildi ğ imize göre, bu risalenin biri Rampur II, 118, di ğ eri

Câmi )al-azhar kütüphanesinde olmak üzere, iki nüshas ı asr ı m ı za intikal etmi ş tir.

Birinci nüsha için bk. Brock. Suppl. I, 262.

2 Bk. Qastallâni I, 39-40.

3 Bk. Brock. Suppl. I, 262.

4 Bk. klizanat al-)adab I, 5-7,

183

etttiğ i meselesi münaka ş aya değ er birer mevzudurlar 1 . Yukarı da, Butı ârrnin filologlarla olan münasebeti bahsinde gördü ğ ümüz arap dil ve gramer kaidelerine ayk ı r ı k ı s ı mlar ı n hiç birinin İ bn Mülik'in kitab ı nda mevzuu-bahs edilmeyi ş i bu muvaffikiyetin derecesi hu-susunda kafi bir fikir verebilir ı lüveten ş unu söyleyebiliriz ki, bu gibi yanl ış l ı klar ı bulmak hususunda İ bn Mâlik, Qâdî clyâçl' ı n, Ma-şâriq al- Danwâr'ı nda tesbit edebildiğ i kadar ı n ı kendi hesab ı na gö-rememi ş tir. Ş ürihler, metnin bu gibi mü ş killerinin halli hususunda, İ bn Mâlikten faydalanmak imkân ı p ı bulamam ış lard ı r. Yünlni'nin muvaffakiyet derecesinin tayinine gelince, buna, tetkikiyle me ş gul olduğ umuz metnin bir çok hususiyetleri, muhtelif rüvilerin rivaye-tine göre ayr ı man-lar kazand ığı ndan ve YûnInrnin faaliyetine rağ men metinde ne gibi yanl ış l ı klar ı n kald ığı hususunda umumi bir fikir edinme bak ı m ı ndan ihtiyaç hissediyoruz.

YûnInrnin meydana getirdi ğ i edisyonun tarihçesi, gördüğ ü rağbet ve kendi yaz ı s ı yla olan nüsha= bir müddet , için kaybo-luşu hakk ı nda Qastallant bize ehemmiyetli bir bilgi vermektedir 2 . Bizzat Qastallâni, ş erhine esas olarak, bu metni alm ış t ı r. İ bn Na-car, Yilninrnin mezkür nüshas ı n ı gördüğ ü halde 5 'Abû Zarr riva-yetini tercih etmi ş tir 4 . Bugün bize kadar ula şan Buhürf nüshala-r ı n ın yar ı s ından fazlas ı n ı Yûnini edisyonundan yap ı lan kopyeler te şkil etmektedir. Köprülü Kütüphanesindeki 5, 'Abunad b. `Ab-dalwahhüb an-Nuwayff (öl. 732) 'nin Yûnini asP ı ndan be ş inci de-fa istinsah etmi ş olduğu bir kopyesi, ne kadar az bir zaman zar-f ı nda büyük bir ş öhret kazand ığı n ı göstermek için kâfidir. Sonra-dan her hangi bir ş ekilde İ stanbul Kütüphanelerine intikal eden ve Yılnini'nin el yaz ı s ıyla olan nüsha= 1313 senesindeki bask ı -s ı na esas te ş kil etmek üzere Sultan `Abdulhâmid taraf ı ndan, Ka-hire'ye gönderilmi ş olduğ u, mezkûr bask ı n ı n ba ş taraf ı nda kat'i

İ bn Malik'in itirazlar ı na ra ğmen, Yûnînî bazan rivayetlerin birbirleriyle mütab ı k kalmalar ı n ı göz önünde bulundurarak münferid fakat sahih rivayetini ha ş iyede b ı rakm ış t ı r. Mesela, Nisâ suresindeki «hattal» kelimesi (4 : 34) 'nin tesbi-tinde böyle olmu ş tur. )A ş ili'nin miinferid kalan «hal» rivayetini kenarda b ı rak-mış t ı r. Yfinini bu hususta İ bn Malik'e tabi olmad ığı n ı bizzat söylemektedir. Bk. Qasfallâni' VII, 79; Bahar'i metnindeki yeri için VI, 45, st. 13-14.

2 Qastallâni. I, 39-40. 3 Hadgu's-sârf s. 219; Qastallân İ VII, I. 4 Fath I, 5. 5 Köprülü Ktb. nr. 362.

184

bir ş ekilde belirtilmekte ise d3 daha evvel hangi kütüphanede bulunduğ u zikredil nemektedir. Bu mühim nüshan ı n akibetini ay-d ı nlatmak hususundaki bütün gayretler ve İ stanbul Kütüphanele-rindeki ara ş t ı rmalar müsbet bir netice vermemi ş tir 1 . Mezkür yaz-man ı n, bütün hususiyetlerini muhafaza ederek ortaya konan bas-kı s ı , Yün-Mrnin metodunun, yap ı lacak tenkidini mümkün k ı lmakta-d ı r.

Yüninrnin, büyük bir gayretle meydana getirdi ğ i metinde, kendinden evvelki mesaiden, biraz daha serbest hareket etti ğ i takdirde, ortadan kald ı r ı labileceğ i baz ı vuzuhsuzluklar vard ı r. Meselâ, Mâ'ida suresinin tefsirinde 2 dokuzuncu sat ı rdaki cwa qalâ

ğ ayruhu> telmihindeki zamirin, daha evvel zikri geçmi ş bir ism-i

ı âhir bulunmadığı ndan nereye rücu etti ğ ini anlamak kabil de ğ il-dir. Ş ârihlerin ifadesine göre 3, Nasaft rivayeti vas ı tas ı yla bu ib-ham ı gidermek mümkündür. Mezkür rivayete göre, bir sat ır sonra gelecek “nra qâla İ bn `Abbâs > ibaresini öne almak suretiyle ko-layl ıkla halledilebilir. Bu hususiyet daha ziyade, YüninVnin itimad ettiğ i Firabri rivayetinde kitab ı n muhtelif yerlerinde pek zay ı f münasebetleriyle geli ş i güzel bir ş ekilde bulunan Qur'ân tefsiriyle alâkal ı k ı s ı mlar ı n, Nasafixivayetinde, esas yerine nakledilmek su-retiyle düzeltilen k ı s ı mlar ı nda iyice görülmektedir. Fakat Nasafi rivayetini esas ittihaz edinmiyen Yûnini, bir çok rivayetlerle sabit olmas ına rağmen, bulunduğ u bâbla münasebet derecesini göz önü-ne alarak bu tip tefsirleri metnin ha ş iyesinde b ı rakm ış t ır. Buna iyi bir misal olarak kitdb al- )adab kı sm ı nda < ) ikrânı oçl-çlayf> bâb ı nda gayet garib bir münasebetle, Farrâ'mn Ma`ânt' 1-Qur'ân'ı ile 'Abû `Ubayda'nin Macitı al- Qur'ân' ı ndan al ı nm ış ibareler 4 gös-terilebilir. Yünlini, bunu, 'Abü Zarr, Mustamli ve 'Abü'l-Waqt ri-vayetlerinde bulunmu ş olmas ı na rağmen, kitab ı n kenar ı nda b ı rak-

Bulı 'ari' metninin 1313 de bu nüshadan tabedildi ğ ine mu tali olmayan L. Provençal, Fas'da, Zawiya-i Nasiriya'da bulundu ğ unu, mübhem bir habere dayana-rak tahmin ediyor. (Bk. Le Ş alı iiı d'al-Buly:drî ed. L. Provençal, mukadd. s. 11). İsleım ansiklopelisrnin türkçe edisyonunda bu nüshan ın Kahire'de Akbo ğ a Kü-tüphanesinde bulundu ğ u ş eklindeki bir iddia hiç bir hsasa dayanmamaktad ı r. Kahi-re de bugün mevcut bile olmayan bir kütüphaneye nas ı l bir yanl ış l ıkla i ş aret edil-diğ ini anlamak kabil de ğ ildir.

2 Bull'ari VI, 50, st. 8-10. 3 Bk. Fath al-bCtri VIII, 202; 'Ayni VIII, 575 ; Qastallâni VI, 97. 4 Bubari VIII, 32, notu.

185

m ış t ır. Ayni rivayetin daha evvel ait oldu ğ u sürenin tefsirinde Nasafi ve 'Abü Nucaym taraf ı ndan tesbit edilmiş olduğ unu şârih ibn Hacar'den ö ğ reniyoruz 1.

Yûninrnin esas olarak ald ığı râviler aras ı nda en az 'Abû Zarr'a itimat etti ğ i görülmaktedir. Zira, onun vas ı tas ı yla kendisine kadar gelen bir çok filolojik maliemeyi kenarda b ı rakmaktad ı r. Bununla beraber, 'Abû Zarr'in teferrüd etti ğ i rivayetler cümlesin-den, kenarda b ı rak ı lanlar filologlara münhas ır kalmay ı p sahâbe ve tâbiinin de ad ı ve sözleri zaman zaman ayni muameleye tabi tutulmaktad ı r 2 .

YûnIni., muhtelif rivayetlerden, metninin konstrüksiyonunu meydana getiri ş inde ş a h î b 'leri sakime tercih ederken, umumiyet-le, fevkalâde bir ı nuvaffakiyet göstermi ş olmakla beraber, varyant-lar ı n tesbiti i ş inde daima ayni takd+ri muhafaza etmemi ş tir. Mese-lâ, kitapta mükerreren geçen fakat muhtelif varyantlar arzederi baz ı kelimelerin sevab ı n ı n tercihi i ş inde, bu mükerrerleri birbiriyle kontrole bazan tabi tut.nam ış ve ayni ş ey ikisinin tashihinde ter-cih sebebi olmam ış t ı r. Ezcümle, « )alıddis al-)apbiyd» k ı sm ı nda ge-çen <farcayhumâ» kelimesi a daha ş aiı ilz olduğu halde 4 sadece

Zarr rivayetinde bulundu ğu için kenarda b ı rak ı lm ış , ayni kelime diğ er bir seferinde « )4- râf> süresinin tefsirinde 5 'Abü Zarr rivayetinde de ğ il de sadece diğ er rivayetlerde bulundu ğ u halde, evvelce kenarda b ı rak ı lan ş ekliyle metne idhal edilmi ş tir. Bunun baş ka bir mi3ali: « )Alıddis al2anbiydı da münasib bir şekilde met-ne giren «cadaduhu kelimesi 6 'A crâf süresinin tefsirinde 7 'Abû Zarr'in rivayetinden ibaret oldu ğ u için kenarda b ı rak ı lmış yerine eks.niyetin yanl ış rivayeti tercih edilmi ş tir.

Yûninrnin baz ı kaynak isimlerini, edisyonunun kenar ı na terke-derken ne giJi bir esasa dayand ığı n ı anlamak kabil olmamaktad ı r. Meselâ, 'AbLıs'l-waqt ve 'Abü Zarr'in ( ş a 1).1 h kaydiyle gelen) ri-vayetlerine rağmen <11/Idmarı kelimesini keyfi bir, ş ekilde kenarda

Fatly al-bari' VIII, 505-506. 2 Bulı a'rli VI, 82. 3 Ayn esr. IV, 131. st. (alttan) 5. 4 Bunun daha ş alı llı olu ş u kaynaklar ındaki asl ına uygun bulunması ndand ı r. 5 Bulı âri VI, 58 st. (alttan) 6. 6 Buhâris IV, 131, st. (alttan) 4. 7 Agn esr. VI, 58, st. (alttan) 5.

186

bı rak ı lmış t ır 1. Anlaşı ldığı na göre, Yünini, edisyonunu meydana getirirken, Buharryi, kendisine sonradan izafe edilen şartlardan uzakla ş tıracak k ı s ı mlardan mümkün oldu ğ u kadar kurtarma ğa ça-lış m ış t ır. Mesela, «q ıila İan `Abba's ve Rdba» ş eklinde kaynak zikrinden sonra gelen bir filolojik rivayetin isnad ı nda, İ bn `Ab-!Asla Rû'ba'nin mü ş tereken zikrine raz ı olmam ış , 'Abl Zarr ve 'Aş ilrnin (ş abth kay d ı n ı havi) rivayetlerine ra ğ men metnin d ı -şı nda b ı rakm ış t ı r 2. Bizzat Suba ı-Nin faydaland ığı kaynaklarda zik-ri geçen İ barenin Rü'b.şden rivayet edildiğ ini biliyoruz 3. Keza bütün bir sürenin tefsiri hemen hemen kendishne israd dilen Farra'n ı n baz ı nüshalarda geçen ad ı n ı ne metne idhal etmi ş v ne de kenarda b ırakm ış t ı r 4. Buralarda tamamiyle sübjektib bir hareket takib etti ğ i a ş ikard ı r. Subarrnin, metnini zaman zaman böyle sübjektif bir ş ekilde hareket ederek tasfiyeye çal ışı rken çok isabetli neticelere de ula ş tığı vakidir. Rivayetlerde gı k s ı k gö-rülen ve Buharrnin ş ahsi görü ş lerine i ş aret makam ı ndaki 'Ab ı2 `Abdalldh» tabirlerini mümkün oldu ğu kadar metnin d ışı nda bı rakm ış t ı r. Mesela, o, Buharrnin, hemen hemen bütün rivayet-lerinde sabit olan lilolojik bir izah ı n 5 sadece 1bn `Asakir'in riva-yetinde, Bulıarrye mal olan ş ekliyle bulunmam ış olmas ı n ı 6 kafi görerek metn ı n dışı nda b ı rakm ış t ı r. Diğ er bir yerde, ayni ş ekilde «gala 'Abil 'Abdallah» kaydiyle filolojik kaynaklardan gelen bir izah' 'Abû Zarr ve Mustamli rivayetlerine ra ğ men 8 yine kenarda b ı rak ı lmış t ı r 9.

Bazen bütün rivayetlerin kar şı s ı nda sadece bir nüshay ı göz önüne alan Yûnint " bazen mühim rivayetleri tamamiyle ihmal etmiş tir. Mesela., y- » kelimesinin 11 okunuş unda, metinde ibka

Agn esr. VI, 44, st. 12, not. 11. 2 Agn esr. IV, 107, not. 16.

Macâz al-Qur'ân 2. cild (35;21). 4 Bk. FatI3 al-bâri VIII, 525; cAyn1 IX, 227 , QastallânI VI, 289. Buhâri'-

nin VI, 164 st. 2 ye raslar. 5 Bubari IV, 79, not. 5. 6 Bk. Qastallân'i V, 176. 7 Bk. Fail:t VI, 53-54. 8 Buhâr'i IV, 31 not. 4. 9 Diğer misali için bk. Bultarl III, 149, not. 3.

1° Bk. Hadgu's-stiri s. 219. ıı Buhâr'i VI, 63, st. (alttan) 2.

187

edilen rivayetlerden ayr ı lan Mustamli ve Curcâni rivayetiyle ve onu en doğ ru ş ekilde iba as-Sakan'in :7» ş eklindeki rivayetin-den faydalanmam ış tı r 1. Bundan başka, Yühint'nin ne metinde ve ne de de kenarda i ş aret etmemi ş olduğ u baz ı nüsha rivayetleri de vara ı r. Bunun iyi bir misali J3ard:aı süresinin ba şı nda 2 ş arihler taraf ı ndan naklolunwp, Yünisnrnin metin ve kenar ı nda b• lunmayan k ı s ı mlarda görülmektedir 8. ' Mesela, Fath süresinin başı nda 4 ibn klacar'in Mucahid'den rivayet etti ğ i 5 bir tefsir ne metinde ve ne de kenarda bulunmamaktad ı r.

Yünini, bütün dikkatine rağmen, baz ı mühim rivayet farklar ı na i ş aret etmemektedir. Mesela, metne a ekseriyetin muhalif kald ığı n ı ancak ş arihler vas ı tas ı yla öğ rendiğ imiz' bir rivayeti idl ı al et ni ş olduğ u halde, bu varyant ı muhtevi bulunmayan di ğ er rivayetleri hiç zikretmemektedir.

Mucallid ve ibn `Abbas' ı n ad ı n ı , metninde zikre o ka-dar k ı ymet vermi ş tir ki, edisyonunun diğ er yerlerinde 'Alnü Zarr rivayetine çok az itimad etti ğ i halde, onun <Mucallid» kayd ı m diğ er raviler hilaf ı na, tek ba şı na ihtiva eden bir rivayetini metnine idhal etmi ş tir 5 . Mucahid'e bu ş ekilde tercihen maledilen tefsir `Abus (Ubayda'nin ibaresidir. Mucahid'e di ğ er kaynaklarda sahîh senedlerle ayni âyete dair isnâd edilen tef sir ise tamamen ba ş ka bir ş eydir g. O, diğ er bir çok yerlerde, tbn 'Abbas ve Mucahid gibi• sahabe ve tabline baz ı rivayetlerce isnâd edilmi ş olan, daha müteahhir filologlara ait izahlar ı yanl ış isnâdlardan mahirane bir ş ekilde kurtarm ış olmakla beraber 10, baz ı yerlerde bu dikkati gös- terememi ş tir ıı

Bk. Masariq al-)anwar (Kahire) 1, 15: Fail; al-bari VIII, 235. 2 Bk. Buhârî VI, 63. 3 Bk. Fath al-bari VIII, 235. (Ayni VIII, 630. 4 Buhâr'i VI, 134, st. (aktan) 2 de bulunmas ı gerekirdi. 5 Fath al-bari VIII, 446. 6 Buhâri VI. 130. st. 2. 7 Bk. Fath al-bari VIII, 434, cAynî X, 135.

Buhâr£ VI, 130, st. 2. 9 Bk. Fat5 al-bari VIII, 434,

ıo Bulgar£ VI, 126. YtinIni, burada (sonuncu sat ı rda) baz ı rfwilerin zikretmi ş olduğ u «DAbil cAbdallâh» ı b ı rak ıp yerine «V.7 yuqâlu» varyant ın ı tercih etmekle bu mehareti göstermi ş tir. (bk. Fath al-bari VIII, 425).

il Mesela bk. «Bad) (IV, 107 alttan st. 2.) ve «Kitâb at-tafsir» (VI, 122, aktan st. 4), gösterilen yerdeki filolojik ibareyi iba (Abbas'a isnâd eden ri-vayetin tercih edilmi ş olmas ı böyle bir dikkatten mahrumiyeti ifade eder (Bunun için bk. Fatlı al-bart VI, 213).

188

Ş alziiı 'in, sadece iki mühim kayna ğı n ı n mukabelesi neticesinde elde edilebilen bir çok misâllerinden, burada, baz ı lar ı n ı n zikriyle, tabi tutulduğ u devaml ı bir filolojik tenkide ra ğmen tek bir riva yetiyle i ş lenen metninde, yap ı lacak daha çok ş eyler olduğ una iş aret etmek istiyoruz.

Ş AHİ WIN METN İ NE RAV İ VE MÜSTENSİ HLER İ N MÜDAHELES İ

ş alı iiı 'in, yukar ı da hususiyetlerine i ş aret ettiğ imiz baz ı garip k ı s ı mlar ı yahut yanl ış lar ı ile ravi ve müstensihlerin alâka ve mü-nasebetlerinin tayini keyfiyeti, üzerinde durulma ğ a değ er bir müna-ka şa mevzuudur. Ş arihlerden baz ı lar ı nı n ve hususiyle İ bn klacar'in, bir çok mü ş killerin hallinde, müstensihlerin müdahelesini mevzuu-bahs ederek i ş in içinden s ı yr ı lmak istemelerinin di ğ er baz ı şarih ler taraf ından zaman zaman reddedildi ğ ini görmüş tük. Müstensih-lere yaln ı z hata değ il ayni zamanda, metne ehemmiyetli miktarda ibareler idhal ettikleri iddias ı mevcuttur. Bu kabil iddialar Gold-ziher taraf ı ndan kolayl ı kla tervic edilmi ş tir 1 .

Ancak, böyle bir iddiay ı , -yukar ı da izah ettiğ imiz vechiyle- Bu-bari metninin tarihi tenkidiyle te'lif etmek imkans ı zd ı r. Şahilı , ye-dinci as ırda en g edisyonu meydana getinlinceye kadar, emin ve nakle sad ı k alimler taraf ı ndan rivayet edilmi ş tir. Bu alim râvi-ler daha bidayetten itibaren metnin ihtilâflarm ı n sebeplerini ara ş -t ı rm ış lar ve mümkün olduğu kadar asl ı na uygun ş ekilde rivayet edebilmek için ilmi bir tenkide tabi tutmu ş lard ı r. Bu sebeple -kü-çük baz ı be ş eri hatalar istisna edilirse- Ş alyila'in mernine ehemmi-yetli say ılabilecek baz ı ş eylerin girmi ş olmas ı varid de ğ ildir. ,S a-

hîh'in

münhas ı ran alim müstensihler taraf ı ndan nakledildiğ ini ifa. de etmek istemiyoruz. Ancak, telifinden az sonra pek büyük bir ehemmiyet iktisab eden eserin muteber edisyonlar ı n ı n alim raviler taraf ı ndan meydana getirildiğ ini ve müteakip râvilerin -cahil dahi olsalar- tesbit edilen metni tahrif etmelerinin imkan haricinde bu-lunduğ unu kasdediyoruz.

Muh. Stud. Il, 295.

189

Buharrnin metninde mevcut ihtilaflar ı n sebeplerini, Firabrrnin yan ı nda bulunan orijinalin pek kar ışı k olmasna atfeden noktai na-zar ı kabul fakat bu orijinaldeki hatalar ı n mezkür orijinalin, But ıa-rrnin, Ş air:/ilı 'e verdiğ i nin& ş ekli olmama- ı keyfiyetinden ne ş 'et et-tiğ ini tahmin ediyoruz. Fiihakika, bir bütün olarak zaman ı m ı za in-tikal etmemekle beraber, dolay ı s ı yla baz ı hususiyetlerine muttAi olduğ umuz Nasaff rivayetinin, Firabri rivayetinin ihtiva etti ğ i ha talardan k ı smen beri ve ona nazaran daha mütekâmil ve sahih bulunmas ı böyle bir tahmin! tevlid etmektedir. Buhar! metninin, baz ı aksakl ı k ve yanl ış l ı klarla zaman ı m ı za intikal etmesine, kifa-yetsizliğ ine iş aret etti ğ imiz Firabri rivayeti'nin daha bidayette isa-betsiz olarak tercih ve intihab edilip taammümü âmil olmu ş tur. Hareket noktas ı n ı n yanl ış lığı na rağ men, Firabri rivayet'inin muhte-lif kollar ı n ı n iş leni ş tarz ı , yabanc ı unsurlar ı n metne girmesine im-kan vermemesi bak ı m ı ndan, cidden takdire ş ayan bir mahiyet ar-zetmektedir. Ancak nadiren aksayan baz ı hususiyetlerine i ş aret edelim :

Firabrrnin yan ı nda bulunan, Buharli metninin kar ışı k orijina-linde, ravilerin kendi takdir ve anlay ış lar ı na göre, yapt ı klar ı ilk ri-vayetler birbirlerinden ehemmiyetli denebilecek bir derecede ar

. rı lmaktad ı r. Bu ilk 'aş rdan gelen dokuz müteferri rivayetin arala-r ındaki ayr ı l ıklar' hissedip, iki ş er üçer rivayeti birbiriyle birle ş tir-mek sure.iyle ortadan kald ı rmağa çal ış an daha sonraki raviler sa-yesindedir ki, müteakip nesiller, Buharrnin Firabrf rivayet'inden tereddütsüz bir ş ekilde faydalanmak imkan ı n ı bulabilmi ş lerdir. Ri-vayetlerin birle ş tirilmesi süretiyle meydana getirilen edisyonlar d ı -şı nda, bize kadar gelen münferid rivayetlerin bir k ı sm ı diğ erlerin-den bir hayli tertip ayr ı l ı klar' göstermektedir. Mesela, ) A ş îlî tara-fından, Curcâni rivayedyle birle ş tTilip, daha sonra Yiinini taraf ı n-dan diğ erleriyle büyük bir gayret neticesinde bir araya getirilen Marwâıi riv3yednin bize kadar gelmi ş olan pek eski bir nüshas ı -ni i diğ erleriyle bizzat mukabeleye te ş ebbüs ettiğ imiz takdirde, bu-

' Bu eski nüsha A. Mingana kolleksiyonunda bulunmakta olup (nr. 255) bir

çok hususiyetlerini havi dokuz sayfas ı «An Important Manuscript of the Traditi-

ons of Bukhari» ad ı alt ı nda bir etüd ile birlikte ne ş rolunmu ş tur. (Cambridge, 1936).

Bu eski nüshay ı mii ş aı ün ileyhe borçlu olmakla bereber islami rivayetin baz ı hu-

susiyetlerine a ş ina olmamas ı ndan dolay ı pek garip müliihazalar ileri sürmü ş tür.

Fück, Orientalistische Literaturzeitung (1938, nr. 7, s. 401.407) 'da ne ş retti ğ i bir makalede hakl ı olarak bunlar ı reddetmi ş tir.

190

nun ne kadar güç bir i ş olduğunu idrak edece ğ iz'. Mesela, >Abi; Zarr edisgonu'nu esas alan İ bn Hacar, bunun, Saralı si "I;lamawi) rivagedyle bir yerde ne kadar tertib ayr ı lığı arzettiğ ini tebarüz ettirmiş tir 2 .

`Ayni «)aş l> dan gelen muhtelif fer'i rivayetler aras ı ndaki fark-lar, Yiinini edisyonu vas ı tas ı yla, umumi bir kontrole tabi tutulacak olursa hadislerin senedlerinden ve hatta metinlerinden ziyade, Bu-barrnin «tarâcirrı > ad ı verilen, yani bablar ı n ı simleriyle mütemmim malûmat şeklinde iyrad edilen k ı s ı mlar aras ı nda gör ülmektedir. Mesela, Peygamber'in Hiraql'a yazm ış olduğu mektubu ihtiva eden ve matbu kitapta iki sayfa kadar yer tutan hadisin metnine dair Yii ıı inrnin tesbit etmi ş olduklar ı , bir kaç basit varyant ı ve bir kaç harf de ğ i ş ikliğ ini geçmemektedir 3 .

Yünini'nin bize raviletin faaliyetinden muhafaza etti ğ i k ı s ı mla-Pın anla şı ld ığı na göre, raviler, musann ı f ı n kaleminden sehven ç ı km ış baz ı basit hatalar ı düzeltme ğ i kendi haklar ı olarak addetmiş lerdir. Mesela, )Abti Zarr, böyle bir yanl ış lığı n bir âyet ile alakal ı olduğ unu görünce tashih, fakat asl ı na da i ş aret etmek ihtiyac ı n ı his s etmi ş tir 4 . Bundan ba ş ka, ravilerin harflerin baz ı nok-talann ı değ i ş tirmekle izale edebilecekleri baz ı yanl ış l ı klar metinde bulunmaktad ı r. Mesela, Baban:nin filologlarla münasebetlerini ara ş t ı r ı rken, yaz ı nı n yanl ış okunmas ından ileri gelen, bu tip yan-lış lı klara raslan ı yor ki, bunlar ı n acaba Bulı ari taraf ı ndan m ı yoksa

ravileri taraf ı ndan m ı böyle okunduğ unu tahmin mümkün değ ildir. Bunun için )Abû 'Ubay da'den alm ış olduğ u bir çok tef-sirler aras ı nda raslad ığı m ız;13 ;bu Lt.a,S1 »

« Z,J1 şeklinde alm ış olduğ u bir tefsire i ş aret edelim. in < » ile yani miirredin cem' ile varid garip tefsirine ş arihlerin <ki 1-LS-> diyip ş üphe izhar ı ndan ba şka bir şey yapmad ı klar ı s bu

Bize kadar münferid halde gelen di ğ er baz ı nüshalara, nadir olmakla be-raber İstanbul kütuphanelerinde raslanmaktad ı r. Meselâ Murad Molla Ktb. 209, 217, 218 ve Pertev Pa ş a Ktb. 138, Fatih Ktb. 1064 de müstakil Saraljsi rivayeti bulunmaktad ı r.

2 Bk. Fatly al-barf VIII, 157. 3 Bulı üri VI, 35-36. 4 Agn. esr. I, 74, not. 3.

esr. VI, 111, st, 6-7. Bk. Fedi> al-bdri VIII, 382; cAyn1 IX, 78.

191

ibarenin M md ı al-Qur'ân'ı n < ( ) »

ş eklindeki ibaresinin yanl ış bir okunu ş u olarak kabul edebilece ğ iz. Ş u kadar var ki, yanl ış okuyan ın musann ı f ı n m ı , yoksa ravller-den birinin mi olduğ u hususunda bir ş ey söy leyemiyeceğ iz. Ma-mafih, metnindeki filolojik hatalardan baz ı lar ı n ın da, ravilerine ait oldu ğu husunda b ır hükme varabilmek için kafi se-bepler de mevcuttur. Mesela, js- ( 27 : 44)

• • J ) 1 9 1 ibaresindeki kelimesinin Macâz al-Qur'ân'da- . ki 4 » ı n muharrefi olduğ unu ve her halde bu yanl ış lığı n Bu- l-A/1'3re değ il, ravilerinden birine veya baz ı lar ı na raci oldu ğ unu dü ş ünebiliriz. Zira şarihler ; bize baz ı râvilerin bu kelimeyi «ba» harfi ile Macâz al-Qur'ân'dakine uygun bir ş ekilde rivayet ettik-lerini bildirmektedirler 2.

Ravilerin Bulıari metnindeki tasarrufunun hududundan bahset-tiğ imiz bir s ı rada, bunun çok dar bir çerçeve dahilinde kalmak ş artiyle baz ı misallerine i ş aret edelim :

ş eyhlerinden «haddasand Mulı arnmad» kaydiyle mübhe ın b ı rakm ış olduğ u bir isim, Firabri'den sonra gelen İ b n as-Sakan 'in rivayetinde la ğvolunup yerine «an-Nufayli> ko-nulmuş tur. Şarihler bunun failinin lbn as-sakan oldu ğ unu söy. leder 3. Hatta, İbn as-Sakan'in böyle bir tasarruf una ba ş ka bir yerde de i ş aret imkan ı n ı bulurlar 4. Buharrnin, muhaddislerin ade-tine tabi olarak yerini bo ş b ı raktığı ve sözün siyak ı bak ı m ı ndan kolayca hat ı rlanabilecek, biraz müstehcen bir kelimenin baz ı İ-Iyi-ler taraf ı ndan mahalli mahsusuna yerle ş tirildiğ i vakidir 5. Bunlar-dan ba ş ka, A b ü Z a r r rivayet i'nde, filolojik kaynaklardan gelen k ı s ı mlar ı n ba ş taraf ı nda zikrolunan «wa gala ğayruhu» kay-d ı bulunmaz. Bu kayd ı n diğ er râviler taraf ı ndan kendi rivayetle-rine ilave edilmi ş olmas ı ndan ziyade, )Ab ıl Zarr'in, kendi rivaye-tinden ç ı karm ış olmak ihtimali daha kolayl ı kla kabul edilebilir.

Bulıı â'ri VI, 112, st. 8. 2 Bk. Fath al-bar? VI, 268, V111, 387, IX, 82. 3 Bk. Fath al-bâri VIII, 153. 4 Bk. Fath al-ba'rî VIII, 191, Tahzib a.!.-tahzib IV, 245.

Fath al-beal VIII, 141.

192

Bu bahsin sonunda, Buhari metnindeki baz ı yanl ış l ı klara de-lâlet eden kelimelerin, kitab ı n d ışı nda uğ rad ığı tashih tarz ı na k ı -saca temas etmek ve bu hususta Qâçli clyâçl' ı n Maşâriq al-)anwâr ad ı yla meydana getirdiğ i ş ayan- ı hayret mesaisine i ş aret etmek istiyoruz. O, İ mam Mâlik'in Mınvottâ' ı ile Buhari ve Muslim'in şa ılı -ilı 'lerine tahsis etmi ş olduğ u bu kitab ında takib ettiğ i filolojik tenkit tarz ı , her halde, mezkür musannefat ı n ş arihlerinden her han. gi birinin tek ba şı na ba ş arabildiğ inden çok müsmirdir. Zirâ, râvilerin hepsinin bir kelime veya ibarenin rivayetinde ittifak et-tiğ i hallerde bile, mant ı ki tenkit yolundan hareket ederek hepsine muhalefet etmekte bir be's görmemi ş tir. Mesela, Buhârrnin İ bn `Abbas'dan naklettiğ i t < Lel:, (24 1) bol:151 ;),— L:71

ş eklindeki bir tefsiri yanl ış bulmuş lmb.151 j

< J,—;; 1,14 rl9ms ‘1,14 demiş tir 2. Ifadesinden, bunun kayna ğı nı görmeden mant ı ki yoldan tenkidine te ş ebbüs etti ğ i an-laşı lı yor. Bunu, Tabarrnin 8 'Ali b. 'Abi Talha kanal ı yla İ bn `Ab-bas'dan rivayet edilen ıe kar şı laş t ı rdığı m ı z zaman, tamamiyle isa-bet ettigini görürüz 4. Yine onun, rivayetlerin tercihinde umumi-yetle isabetli ihtiyar ı insan ı hayrete dü şürecek mükemmeliyettedir. Mesela, bir çok kelimelerin' raviler taraf ı ndan muhtelif ş ekide okunan, birbirlerinden vaz ı h olarak ayr ı lmayan rivayetleri ıı den sadece lisana kar şı derin vukufunun vermi ş olduğ u sezi şe daya-narak bu yanl ış okunan kelimelerin asl ı n ı esas kaynaktakine müta-lo ı k bir ş ekilde, hayret verici bir isabet ile ihtiyar etmektedir. Mesela Bul-Ali'nin (9 : 49) » âyetinin 5 Macâz al- Qur'ân'dan al ı p, ra-vilerin harflerin noktalar ı yüzünden muhfelif ş ekiilerde okumu ş olduklar ı 6 « sr y y» şeklindeki tefsirini 7 bu maharetle seçmi ş tir.

BuIı âri; VI, 99, st. 2 Bk. Fafh, al-bdrf VIII, 339 ; cAynî IX, 50. 3 Taf sfr at- Tabarf VIII, 46. 4 Bk. cAyn? IX, 50. 5 Bubar'i VI, 63, st. 17.

Bk. FatI/ al-btırf VIII, 238. Maşarfq al-)anwâr 1, 19.

TE'L İ F İ N İ N İ ST İ NAD ETTIĞ I PRENSIPLER (= Ş ARTLAR)

Buraya kadar baz ı hususiyetlerini inceledi ğ imiz muh-, teva ve mahiyetiyle uzla ş tır ı lam ıyacak olan bir tak ım ş a r t'lar -yani kitab ı n tel'ifinde musann ı f ı taraf ı ndan ittihaz olu mu ş ve dai-ma sad ık kal ı nm ış prensipler- izafe edilir. Buhârrnin kitab ıyla bir-likte diğ er me ş hur hadis musanefat ı n ı n da mefruz ş artlar ı mevzuu bahsedilir. Bilindiğ ine göre, bu ş artlar ı ilk defa mevzuu-bahs edip «Şurtit al2a)immat frl-q ı râ'a wa's-srı mit` wa'l-mundwala wa'1-)icâza» ad ı yla müstakil bir eser meydana getiren kimse 'MA' `Abdallâh b. Manda (öl. 395) olmu ş tur 1. Daha sonra, Muhammad b. Tahir al-Maqdisi (öl. 50 /) me ş hur alt ı hadis musann ı flar ı n ı kasdederek <Şurât al-a 'immat as-sitta> 2, ' Abû Bakr al-Hâzimi (öl. 584) de Ibn Mâca'yi bir tarafa b ı rak ı p «Şurât al2a'immat al-hamsa» 3 adl ı birer risâle meydana getirmi ş lerdir. ilki hakk ı nda fazla bir bilgiye sahip olmad ığı m ı z bu risâlelerden, bize kadar gel-miş olan son ikisi, müelliflerinin, mevzuubahs ettikleri hadis mec-mualar ı n ı en dakik şartlar ın çerçevesinde mülâlu zaya de ğ il, onla-ra geliş i güzel bir ş ekilde izafe edilmi ş Ilan bu adlar ı münaka ş a ve izafe edilmi ş bulunduklar ı kitaplar ı n muhtevas ı na uygun olma-dığı nı ispata çal ış t ı klar ını göstermektedir. Bu her iki risâlenin muhtevas ı ndan anla şı ldığı vechiyle, Buhârî ve Muslim'e, kitaplar ı n ı n muhtevas ına uygun olmayan ş artlar ı ilk defa izafe eden kimse al-klâkim an-Nisâbüri (öl. 405) olmu ş tur. Ona göre, gerek Buhâri ve gerekse Muslim, kitaplar ı nda, ancak kendilerine asgari iki şer iki ş er veya daha fazla, Peygamber'e kadar râviler zinciriyle giden hadis-leri alm ış lard ı r. Yani, bir hadisi kitaplar ına sokmak için onun en aşağı iki senedinin bulunmas ı n ı şartkoş muş lard ır 4. Hâkim'im ken-

" Surtit al-)a)immat al-13amsa s. 2 (l ı aş iye). Na ş lr Muhammad Zâhid al-Kaw-sari, ha ş iyede kaydetmekte oldun bu malâmat için kaynak göstermemektedir .

2 Bk. Brock. Suppl. 1, 603 ve bk. Bibliyograf ya. 3 Bk. Agn. esr. I, 605. 4 Hakim an-Nisâbfirrnin bu fikirlerini havi «al-Madhal macrifat kitâb

al-)iktil» adl ı eseri bize kadar gelmhtir (bk. Brock. Suppl. I, 276, Ş ehid Ali Pa ş a Ktb. nr. 346) ve bk. şurüt al-)a)immut al-sitta s. 15, şurtit al-)a)inımat al-!,:amsa s. 31 vd.

Buhârrnin kaynaklar ı F. 13

194

dinden sonra pek az, kimse taraf ı ndan benim senen bu 1- ük-mün i kitaplar ı n muhtevas ı yla hiç bir alakas ı bulunmad ığı n ı , daha doğ rusu mücerred ve mutasavver bir hüküm oldu ğ unu, Mulı am-mad b. Tahir al-Maqdisi (öl. 507) 'den Suyüti (öl. 911) 'ye kadar bir çok kimseler bArtmi ş lerdir 2. Hatta, lbn klacar'in ifadesine g3- re bu, ş'allin'ı etüd etmemi ş olan kimsenin hükmüdür 5. Esasen Bubari, Muslim ve onlar ı takib eden di ğer hadis musann ı flar ı n ı n hiç biri, kitaplar ı nda hadis «i h r a c> ' ı nıı ş artlar ı n ı zikretmi ş veya onlardan böyle bir ş ey nakledilmi ş değ ildir. Onlar ı n mefruz ş artla• rı kitaplar ı n ı n mevzu ve inuhtevas ı na bak ı larak sonradan izafe edilmi ş tir 4. Hatta bu kitaplar ın çoğ a bir mukaddime de ihtiva etmemekte ve do ğ rudan doğ ruya hadis serdine geçmi ş bulunmakta-dır. Bunlar ı n aras ı nda, yapaca ğı iş i önceden vaz ı h olarak belir-ten Muslim'in mukaddimesinde dahi kitab ı n şartlar ı n ı n zikrine ras-lanmamaktad ı r. Hatta, onun mukaddimesinde zikretmi ş oldu ğ u <.5 rhih hadis» tabiri dahi 5 çok umumi bir mâna ifade etmekte olup, mu ş talah al-hadis kitaplar ı n ı n tarifine uymamaktad ı r. Yapt ığı iş i belki daha çok planla ş t ı rm ış olan Muslim'de dahi « şahîh al-hadis» tabiri sonrakilerin ayni kelimede bulduklar ı manadan bir hayli fw kl ı olunca, Butiarrnin kit b ı nda daha vaz ı h bir ifadesini bulam ı yacağı -m ı z tabiid ır. Esasen Bulı ari'de buna delâlet edecek kelime, kitab ı n kapağı nda <al-Câmicaş - ş a5in abmulı taşar men )umür ilh» ş eklinde mahfuz kalan isminde mevcuddur 8. Oysa ki, Butı arP-nin kulland ığı baz ı hadis ı st ı lahlar ı bile, diğ erlerinin istimaline uy. mamaktad ır. Mesela, o, «m u r sa 1» yerine «m unqa t i'» ve <m u t-t a ş ı 1» yerine «m usna d» diyordu '.

Bk. Tadrfb ar-relzul n. 17. 2 Bk. Ş urlit al )a >immat as-sitta s. 14, Ş urCzt al-)a )immat al-lyamsa 31 vd ;

Tadrib ar-rtizuf s. 17 ; Tadliq Czt as-Sugati lb— 2a. 3 Bk. Tadrfb ai.-rtfauf s. 17.

Bk. Ş urCzt al-'a )inzmat as-sitta s, 10. Muslim 1, 6.

6 Tactiqât as-SuyCzti cala'l-Bul:Cul 2a. 7 Bk. Buiı âri VI, 189 st. (alttan) 2 ve bk. Fath al-b&ri IX, 54 ; cAynî IX,

323, Qastallâni VIII, 454.

195

BU kgR İ 'N İ N TENK İ D İ

BuhârPnin te'lifinden az bir zaman sonra kazanm ış ol- duğ u takdir ve itibara rağ men, hadiste, yeni musna d, sunan ve c â m i'ler meydana getirme devrinin hemen hemen sona erme-ğe ba ş lad ığı bir zamandan itibaren, kendilerini daha evvelkilerin tetkikine hasreden muhaddislerin tenkidinden de kurtulamam ış t ı . Bu tenkid devri a ş a ğı yukar ı ayn ı musannefat ı n ş erh, iza'l ve ik-maline ba ş landığı devirdir. Buhâri ve Muslim'in ....S.,, iı -il/lerinin etra-f ı nda ortaya ç ı kan tenkit daha ziyade hadis senedlerindeki râvi, nisbet ve künyeleri mevzu olarak seçmi ş tir ı . Muhaddislerin hata-ları n ı ilk olarak toplay ı p münaka ş a eden 'Abisi `Sulaymân al-Hattâ-bi (öl. 388), kitabı na 2 BuhârPnin muhtevas ı ndan, müte-akip ş ârihlerin nazar ı dikkatini celbeden k ı s ı mlar ı almam ış t ı r. Hatta bunlar ın hemen hemen hepsinin, But ı âri'nin kitab ı n ı n ilk şer-hi olan )Plâm al-sunan 3 'inde gözünden kaçt ığı anla şı lmaktad ır.

Buhâri ve Muslim'in yi; ı 'lerini daha ziyade râvi ve senedle-ri bak ı m ından tenkid eden ilk eseri )Ab6.1-klasan ad-Dâraqutni (öl. 385) ortaya koymuş tur. Daha sonra ayni faaliyeti Al3ü ( Mas`üd ad-Dimaşqi (öl. 403) ve )Abû 'Ali al- Ğ assâni (öl. 498) inki şaf et-tirmi ş lerdir 4. )Ab ırl-Walid al-Bâci (öl. 4741 'nin verdi ğ i bir haber-den, Buhârrnin kitab ı n ın üçüncü tabaka râvilerinden 'Ab ıl Zarr al-Harawl (öl. 434) 'nin de llıdmât al-BulArf ad ı nda bir eser mey-dana getirerek, rivayet etti ğ i kitab ı , şeyhleri bak ı m ı ndan tenkide tabi tuttu ğ unu öğ reniyoruz 5. )Ab ıl 'Ali' al 'Ğ assânrnin Taggid al-muhmal° 'inden gayri, Ş ayilı an'i tenkid eden bu eserlerden hiç biri bize kadar gelmemi ş tir. Bundan ba ş ka İ bn `Abdalbarr (ol. 463) 'in de Buhâri'nin garip kar şı lanan baz ı taraflar ın' ele alan al-Masâ'll al-mustağ raba man al-Buhâri ad ı nda bir eser viLude ge tirdiğ ini öğ reniyoruz 7 . Buhâri ve Muslim'in 203 kadar hadisini

Bi ayni zamanda Qâçti clyâcrin fikridir (bk. Maskriq al- )anwar, I, 6). 2 Bk. Brock. G. 1 2, 174, Suppl. I, 275. 3 Brock, Suppl. 1, 261. 4 Nawawi, ,Sarp Muslim 1, 40-41. 5 Bâc£, ş ugülj al.Bulı d,L 9b. 6 Brock, Suppl. 1, 629. 7 Zurqâni 1, 69.

195

tenkid eden Dâraq ı4nrnin al-'isiidrakât vL'i-tatabb ı ` adl ı eseri-nin mahiyetini, İ bn Hacar taraf ı ndan iktibas edilen büyük bir kı sm ı 1 vas ı tas ı yla öğ renebiliyoruz. İ bn Hacar bütün bunlar ı teker teker cevapland ı r ı p renkidleri hafilletme ğe çal ış m ış t ı r.

Buhâri'nin Ş cı !dlı 'indeki baz ı yanl ış l ıklar, kitab ı n tenkidi etra-f ı nda ilk eserlerin ortaya ç ı kt ığı bir devirde, Hat:ila Ba ğdâdi (öl. 463) taraf ı ndan <ğ a la t» diye adland ı r ı ldığı halde 2 bunu veya <t a ş h i f» tabirini Buhâri hakk ı nda kullanmay ı İ bn ki; car tecviz etmemektedir. Ona göre, bu hususta «w a h m» kelmesini istimal daha muvaf ı kt ı r 3. Mamalih o, B uhârPnin tenkidinden pek memnun olmamas ı na rağ men, ş erhinde ş ârihle: in, hassaten Kirmâni`nin, za-man zaman ş iddetli itirazlar ı n ı , cevapland ı rmak gayesiyle bile olsa, nakletmek mecburiyetinde kalm ış t ı r.

BulyarPnin her ş eyden ö ice kitab ı na ba ş lay ış tarz ı tenkid edilmi ş tir 4. Onun, Şalı 'i Yine alm ış oldu.'":u ilk iki hadisden birinin, bulunduğ u bâbla alâkas ı olmadığı na, diğ erinin ise noksan b ı r ak ı l-dığı na itiraz edilmi ş tir s. Üçüncü hadisinde de « ınu ş talalz de <)i d r â c» diye adlanan bir yanl ış l ı k' tes'-.it etmi ş lerdir °. Haz-reti cki şa'den rivayet edilen bir hadisin metni aras ı nda geçen <talı gnnus>> kelimesinin sanki cki ş a taraf ı ndan ş erhedildiğ i ve tek-rar hiç bir tefrike tabi tutulmadan hadi ,e devam edildi ğ i görül-mektedir. Ayni hadisin di ğer bir defa <Kitâb at-tafsin kı sm ında 7

zikri esnası nda, mevzuu-bahs izah ı n `Ai ş a'nin olmad ığı , hadis met-nine sonradan girdi ğ i aç ı k bir şekilde görülmektedir 8. Onun filo-loglarla olan münasebetlerinin izah ı nda ş ârihlerin tenkidlerinden bir k ı sm ı n ı mevzuu-bahs etmi ş tik. Onlar ın dışı nda <al- Mudrac» adl ı kitab ı nda ° zaman zaman Bubâri'yi vehm ile itham eden Ha-tîb muhteva y ı daha ziyade mant ıki yoldan tenkid eden Qâçli clyâd' ı n ad ı n ı zikretmek gerekiyor.

1 Hadyu's-sâri 344-381. 2 Târily Bağ dâd XPI , 102. 3 Fath al-b:ari VI, 12. 4 Bk. Ayni esr. 1, 5-6. 5 Uattâbî, şarlı ol-Bulyı ri 4a; Fath al-bâri I, 13. 6 Bulı ârI 1, 7, st. 4. 7 C Ayn. esr. VI, 173, st. 10. 8 Bk. Fath al-bâri I, 21, Vill, 550; QastallânI 1 61. 9 Hatîb Bakdâdl, al Mulrac. Topkapu Saray ı , 111, Ahmed Ktb. nr. 612 (Bk.

bibliyograIya).

197

Hatib Bağdadi'nin <7/ Mudrcc> adl ı kihbı nda, Bulı ari'yi ne ş ekilde tenkid etti ğ ini gösterebilmek iç.n burada sadece bir misal verece ğ im:

Bulı arrnin, me,sul; olarak, kitab ı nda üç yerdei iyrâd etmi ş ol-duğu bir hadis hakk ı nda, klaib Ba ğ dadi ş öyle demektedir : <Bu-bari Masrûq kanaliyle »Ai ş a"nin annesiyle )Ummu Rummân'dan <'ifk» hadisinin bir k ı sm ı n ı naklediyor. Bu bir vehmden ibarettir. Masrüq 'Umm Rummân'dan hadis duymam ış t ı r. Zira )1.3n.m Rum-mân Peygamber'in hayatta bulundu ğ u s ı rada vefat etmi ş tir. Ve ı a-tı s ı ras ı nda da Masrüq alt ı ya ş mdayd ı . I ş in bu taraf ı BulA ı i'ye kapal ı kalm ış t ı r. Zannedersem Muslim bu i ş in fark ı na varm ış ve hadisin naklinden vazgeçmi ş tir> 2 .

kiatib Bağdadrnin bu gibi itirazlar ı çoktur. Diğer bütün tenkid-ler gibi bunlar ı da İ b.ı Nacar redde ça'u ş naktad ı r 3. 3ütün bu tip tenkidlerden ba ş ka, Butjarrde baz ı hadisler, mant ıken kabilünün imkans ı zlığı ileri sü ülerek reddedilmi ş tir. Mesela, senedlerine itiraz imkan ı bulunmayan bir hadis hakk ında Imam ; < Bu hadi-sin kabulü caiz değ ildir ve Pey;amerin bunu söylemi ş olmut müm-kün değ ildir.> demi ş tin IMarn Haramayn ve fmân ı Cx'azzalf de bu hadisi ş iddetle reddederken senedim hiç ehemmiyet vermi ş değ il-lerdir 4 .

Buharrnin tenkide u ğ rayan taraflar ı ndan biri de, hadislerin tek-rar ı , ve bâblarla ihtiva ettikleri hadisler aras ı nda çok defa .bir mü-nasebetin bUlunmamas ı dı r.

Her halde, hadis edebiyat ının ş öhretin zirvesine ç ı karm ış oldu-ğu bu esere kar şı , diğ er taraftan tevcih etti ğ i tenkid burada üzerin-de duramayaca ğı m ı z ayr ı bir tetkik mevzuudar.

* *

Bubarl'nin kitab ı , gerek 'enedleri gerek kaynaklar ı yla olan mü. nasebetleri ve gerekse metodu bak ı m ı ndan bir çok tenkidlere u ğ -ram ış olmas ı na rağmen islami' edebiyatta, Allah ı n kitab ı ndan sonra

Buhâri IV, 150, VI, 76, 105 ı Fath al-b<jri VI, 299, VIII, 274. 2 al-Mudrac 102a; Hadyü's-sâri s. 371. 3 Bk. Hadyti's-s6K s. 316 -381. 4 Bk. Fath al-bdri VIII, 235; ( Ayni' VIII, 65I.

198

en çok değer ve itibar kazanm ış bir eser mertebesine eri ş miş tir 1 .

Bu mertebeye, muhtevas ı yla ciddi bir ş ekilde kar şı karşı ya gelen âlimlerin tenkidlerinden pek zarar görmeyerek ümmetin <i c m â» ' ı ile yükselmiş tir L. Te'lifinden bir kaç as ı r geçtikten sonra, hemen he-men münaka ş a edilmez bir hale gelen bu mev ıde yükselmi ş olma-sı n ı n bir tarihçesi vard ı r. Buhârrnin zamanla kazanm ış olduğ u ş öh-ret, bu tarihçenin ba ş langıc ı nda, ş alfi,:2'iyle ba şka eserler aras ı nda paylaşı llyordu.

Daha Buhârrnin kitab ı n ı n te'lifinden belki elli sene kadar önce, İ mam Mâlik'in Muwattâ' ı n ı n, tilmizi Ş âfici taraf ı ndan, Allah ı n kita-b ı ndan sonra en üstün mertebede bulunduğ u» ilan edilmiş ti 3. Bu- hârrnin ve diğer hadis musannefat ını n ortaya konmas ından iki as ır kadar sonra bile Muwettd' ı emsali tasavvur edilemiyecek bir kitap olarak tan ı yanlar vard ı 4. Bahusus bir çok ma ğ ribli âlim-ler nazar ı nda Muwattâ ilk as ı l «al- )as1 al- 'awwal», Buhârrnin kita-b ı ise <$21- )as1 as-sâtd» idi 5. Bir çok muhaddislerin nazar ı nda «Ş a-bilı nev'inin de ilk musann ı fı Imam Mâlik'ti 6.

Buhârrnin şöhretini sonradan, daha ziyade Muslim'in kitab ıyla payla ş mak mecburiyetinde kalm ış t ı . Çünkü, Muslim,.kitab ı -na sahih hadislerden ba şka bir ş ey kar ış t ı rmam ış t ı . Mukaddimesin-den sonra muhtevas ın ı sadece sahih hadisler te şkil ediyordu 7 . Da-ha evvel Buhâr'rnin kitab ı nı gören muslim s tekrardan ş iddetle ka-ç ınm ış tı 9. Hadisleri, kendileriyle ilgili bâblara tam bir dikkat ve ti-tizlikle yerleş tirmi ş ti. Bir hadis arand ığı takdirde hemen bulunabi-lecek bir kolayl ı k arzediyordu. Halbuki, Buhâri'de bir hadisi, ha-dis ilminde bir hayli nasibi olan kimseler bile kolay kolay bulam ı -yorlard ı 10. Mamafih, evleviyyet mertebesini Muslim'e vermek iste-yen kimselerin nazar ında bütün bu hususiyetlerin bir sebebi vard ı . Muslim kitab ı n ı ikamet ettiğ i yerde, kaynaklar ı n ı n yan ı başı nda ve

Bk. mesela Tadı«) ar-r -dwf s. 25. • İ bn Haldam, al-Muqaddima s. 264. 3 Kad al-mu ğ attâ s. 54 4 İ bn 1 Abdalbarr, K. at-taqaşş i s. 9 ; )Aljadis al-Muwattâ, (mukaddime) s. 5.

5 $arh at-tirmizi 1, 5. o Zurcian1 1, 9. 7 Hadyiz's-sârf s. 8 ; Tadrib ar-rkul s. 27. • İ bn Haldan, al-Muqaddima s. 262. 9 Muslim 1, 3 ; Tacliqât as-Sugiiti 2 b.

ıo Nawaw1, Ş arh al-Buljâri 23 a.

199

şeyhlerinin hayatta bulundu ğ u bir s ı rada meydana getirmi ş ti. Ha-dislerin aras ı nda ba şka söz serdinden kaç ı n ı yor, kitab ı n üsifib ına, siyak ı na gayret gösteriyor, Buhâri gibi muhtelif bâblarda hadisleri parçalamağ a mecbur kalacak şekilde ahkâm istinbat ı na çal ış m ı yor, muhtelif hadis zincirlerini bir verde toplayabiliyor, <n ı a w qu f» ha-dislere ehemmi.yet vermeyip sadece «m u s n a d» lerle ilgileniyordu... Bütün bunlara ra ğ men, onu Buhâri'ye tercih etmemek lâz ı md ı °.

Buhâri'nin kitab ı için, bir kaç as ı r zarf ı nda daha ba şka rakib-ler de vard ı . Muas ı r ı 'AVİ Dâwud as. Sicistâni (öl. 275) 'nin «Su-

nan> i din ilminde emsâli tasnif olunmam ış bir kitapt ı 2. Tilmizlerin-den 'Abû (öl. 279) 'nin kitab ı bile, bazan ona tercih edilirdi 3. Zira, daha kullan ış l ı yd ı '. Diğer taraftan şartlar ı bak ı m ı n-dan Nasâ'i (öl. 30,) 'nin kitab ı n ı diğerlerine tercih edenler vard ı 5.

BuhârPnin muas ı rı 'Abi" klâtim ar-Razrnin nazar ı nda da 'Abû'l-Walid (öl. 227) 'nin kitab ı ndan daha sahih olan ı yoktu 6 .

Hakikatte bunlar ı n hepsinin kendilerine has bir meziyeti vard ı 7 . Daha, ş öhretlerin kat'i olarak taayyün etmemi ş bulunduğ u hicri dör-düncü as ı rda, Butı ârPnin kitab ı n ı Fi, abri'den rivayet eden râvilerden Sdid b. as-Sakan (öl. 353), etraf ı nda toplan ı p çoğ alan hadis kitap-lar ı n ı n en iyilerin ı tavsiye etmesini isteyen halka, evine gi, ip dört kitab ç ı karm ış ve : « İş te bunlar, Bubdri'nin, Muslim'in, 'Ab ıl Jâ

wiid'un ve Nasii )rnin kitabları islâm ı n esasb rı dı r» demiş ti. 8 . Fakat Buhâri ve Muslim'in kitaplar ı, rağbetin tevcihinde mütereddit bu-lunan bu ilk devri arkada b ı rakt ıkça rakiplerini de hemen hemen unutturacak bir şekilde geride b ı rakt ı lar ve «Saiilı nn> ad ını ka-zand ı lar. İkisinden birinin tercihi gerekince de daha çok tutulan' ve daha fazla taraftar toplayan ı Buhâri olmu ş tur.

Haıl.qu's-sdri s. 2 Ş arlı at-Tirmizi I, 5-6. 3 Hattabî , Ma( cı lim as-sunan 1, 3. 4 Şurtit al-7a cim ınat as-sitta s. 16. 5 Agn. esr. 18. 6 Tahzib at-tahzib XI, 47. 7 at-Tazkira bima crifat Katil al-kutub al aş ara 2a. 8 Ş urtit al-7a ninat as-sitta s. 16.

DÖRDÜNCÜ KISIM

1. LAH İ KA

<BUIJARPNIN KAYNAKLARI>

<1» numaral ı lâhik a, sa/Ii/İ de geçen nusnad hadislerin kay-naklar ı nı ara ş t ı rmak maksad ı yla giri ş ilen bir denemenin neticeleri-ni ihtiva ediyor. Daha ziyade, BuharVnin kitab ı na has bulunan <m u`alla q» hadis ve haberler ise mezkür denemeye tabi tu-tulamam ış tı r.

Bulıarrnin kitab ı ndaki bütün m u s n ad hadislerin rivayet se-nedlerinin fi ş lenmesi, sonuncu ravileri mü ş terek olan rivayetlerin bir araya getirilmesi, men şee doğ ru raviler aras ı nda iş tirak nokta-lar ı aranmas ı , <Bulıdri'nin kaynaklarz» adli fas ı lda (s. 42-68), yuka-r ıda izah edildiğ i vechiyle, denemenin esas ı nı te ş kil ediyor. Kana-at ı m ı zca, Bulı art pek mütenevvi bir literatüre müracaat etti ğ inden, rivayet zincirleri geni ş bir dağı lma arzetmektedir. Hatta, ş emalar-da görüldüğü üzere, baz ı ravilerin isimleri Ş alyilı 'de sadece bir de-fa geçmektedir. Bu taktirde, o ravi vas ı tas ı yla al ı nmış hadisin kay-nağı hususunda, diğer hadis kitaplar ında da ayni ameliye yap ı l ı p neticelerinden faydalanmak imkan ı has ıl oluncaya kadar, kat'i bir şey söylenemeyecektir. Sernalarda, kendisinden sonraki isimler da-ğı lma arzeden ravi ise, Bulıarrnin, te'lifinde faydaland ığı kitab ı n sahibi olarak kabul edilecektir.

Parantez içindeki rakamlar, rivayet edilen hadislerde ravinin is-minin ne kadar hadiste geçti ğ ini göstermektedir.

Sonuncu raviler esas ı na göre haz ı rlanan şemalar ı n tertibinde alfabetik s ı raya riayet edilmi ş tir. ,S'adı iiı 'de mevcut bir haberin kay-nağı nı öğ renmek isteyen okuyucu, alfabetik şemaya kolayca ba ş -

204

vuracakt ı r. Ş alı itı 'de her hangi bir râvinin durumunu ö ğ renmek istediğ i taktirde, umum1 indekse müracaat edecek, ş ernalardaki yerlerini tesbit sûretiyle, o râvinin, Bubârrnin kaynaklar ı ndan bi-rinin sahibi mi yoksa sadece kayna ğı n rivayet hakk ı nı uhdesinde bulunduran kimse mi olduğ unu an13yabilecektir.

Sonuncu râvilerin ölüm tarihlerinin tes'3itine çal ışı lm ış , (Rs) k ı • saltmas ı ile gösterilen «Ricâ1 aş - ş aiı ilı ayn» ve (Tt) k ı saltmas ı ile gösterilen «Taiıı ii3 at-tahzi deki yerlerine ılaret,

Wuhayb(3) Yazi'd b. Zuray` (10)

Sacid (10)

Qatâda (10) cu

5:2

5> () u

rupy

, a

u/ig

uA

1

`Abbad b. Yacqûb `Abbas b. al-Husayn (3) 'Abdal' dia. b. I-jammâd 3 (14) ar-Rawacinii (1) 'Abirl-Fadl 2 (2) b. Naş r al-Bâhili

`Abbad b. al:Awwârn (1)

'Abet ishaq aş -Ş aybani (1) al. Walid b. `Ayzâ r

'Abû 'Art ı r aş •aybâni (1)

`Abdallah b. Masc ıld (1)

1 01. 250. Rs 333 ; Tt V, 109. 2 öi. 240. Rs 363 ; Tt V, 116.

öl. 237. Rs 331 ; Tt VI, 93.

4 5

`Abdaraztz b. `Abdallâh `Abdalğaffâr b. Dâwûd b. Mihrân b. 'Uways 1 (92) 'Abil Ş âlib al-Harrâni 2 (2)

I 1 I I I I i Yacciûb b. `Abdarrahmân az-Zuhrt (2)

.-1 c a, c c'-f. $7 ,-< b7 K

A ,.

: ,-‹ 5

,-< (Anı r Mawlâ al-Multalib (2) 5 13»

.7=. 5 o» .5". P- Fr P-

Fr c a

</? .c.n .ı )

c. ccı 5:0 'Anas b Mâlik (2) t»

s», C.

cr s'-o: -."

,—, ---,

...... .-• ...., ON

Rs 311 ; Tt IV, 345. 2 Öi. 228, Rs 329 ; Tt VI, 366,

cr

(z

`Abd

dw

âris

b.

Sac

id 'A

bû c

Uba

y da

t a

l-B

aşı-1

' (

61)

207

- (Abdal'azlz b. Suhayb (22)

— 'Ayytib b. 'Abi Tamima (12)

al-Husayn b. al-Mdallim (12)

— Humayd b. Hilâl (2)

— 'Abû't-Tayyâh (2)

- Qutn 'Abül-Hay ş am (1)

— Yazid b. 'Abi Yazid (1)

Kusayyir b. Ş inzir (1)

Sdayb b. al-Habhâb (1)

— Ğ azrat b. Sâbit (1)

Yabyâ b. 'Abi ' İ shâq (2)

— `Usmân (1)

— Hâlid al-I-Jazzâ (2)

Said b. 'Abi 'Urwa (1)

- klammâd b. Zayd (12)

— Hâlid b. al.klâri ş (8)

— `Abdalcaziz b. 'Abi I:iâzim (2)

— Hâtim b. ismâ'il (2) . •

— Yazid b. Zurayc (1)

— İ bn `Ulayya ı smdil (1)

Bi ş r b. al-Mufaddal (1)

- Mâlik b. 'Anas (101)

- `Abdal'aziz b. 'AW klâzim (12)

- klâtim b. '1smâ'i1 (4)

- Yazid b. Zuray` (3)

- 'Atlah b. klumayd (2)

' İ brâhim b. Sa`d (2)

- Lays (1)

Sulaymân b. bilâl (1)

- Sufyâ n(1)

- Yazid b. '1brâhim at-Tustari(1)

- (Abdal'aziz b. 'Abi Salama (1)

- 'Ali b. 'Abi Zi'b (1)

- Fudayl b. ( İ yâçl (1)

208

`Abd

a llâ

h b.

Mas

lam

a b. Q

a`n

ab 2 (

131)

- Usâma (6)

- Yay b. Said (3)

- Ca`far b. `Awn (1)

- `Abdallâh b. Idris (1)

- Wakic b. al-Carrâh (1)

- Bakr b. (Ayyâs (1)

- 'Abû 'Ahmad Muh. b. `Abdallâh (1)

- 'Abdarrahman (1)

- Mulı . b. Fuçlay1(1)

- İ bn Numayr ( ı )

- ( Ubaydallâh (1)

Yûnus. b. Muh (1).

O

`Abd

allâh b.

Muh

. b.

'A

smâl

(11

) - Mâlik (5)

N'alic (6)

- Muckz (2)

— 'Abû 'Us -a- ma (1)

— Qurayş b. 'Anas (1)

— 1-jumayd b. al-'Aswad ve Yazld b. Zuray` (1)

— `Abdalcazlzb.`Abdişş amad(1)

— al-Façll b. al-cAlâ' (1)

— klaramayy (1)

— `Abdalv"abid (1)

— Yabyâ (1)

— Muctamir (2)

— 'Abû Damra (1)

' İ s ınWil (1)

209 `A

bdal

lâh b

. M

uh.

b.

'Abi

'l-D

Asw

ad 2

(14)

Bulı firrnin Kaynaklar ı F. 14

210

CN1

`Abd

allâh b.

Mu

h. a

l-C

u'ff

(19

7)

Hiş am b Yâsuf (37) Sufyân b. `Uyayna (42)

- cAbdarrazzaq (19) — Wahb b. Carisr (13) — 'Abû Tamir `Abdalmalik b `Amr (15) — Mucawiyat b. 'Anı n (14) — Yahya b. 'Adam (16)

Yilnus b. Muh. al-Bakdadf (6) `Uş n-iân b. 'Umar (6)

— `Abdaşş amad (3) clkş im (3)

`Azhar b. `Awn (2) — `Abdalmalik b. `Amr (1)

`Arim (1) — İ bn Mandi (1)

Muh. b. Fuçlay1(1) Ş ababa (1) Muh. b. `Abdallah al-cAsadi (1)

— 'Abû Hafş `Amr (1) — Yahya b. Macin (1)

Rawh b. `Ubada (1) — Yazid (1) — Haş im b. al-Qâsim (2) — Ishaq al-cAzraq (1) — `Abdaraziz b. maslama (1) — Marwân b. Mucawiya (1)

Hibban (1) — Yacqûb b. 'Ibrahim )(1) — Haramayy b. `Ammara (1)

`Arnr b. (Awn (1) — 'Ibrahim b. (1)

`Abdalmalik b. `Amr (1) 'Abû 'Ahmad az-Zubayri (1)

(51.

229

. R

s 2

66 ;

Tt

VI.

9.

- 'İ srâ'il (10)

`Abd

allâ

h b

. R

acâ

b.

al-M

arw

azi

(14)

Şdba (1)

- 'Abû'n-Naçlr (4)

— `Abdallâh b. Bâkr (2)

Yazid b. Zuraı (2)

— Yazid al-(Adawi (1)

Yazid b. Hârtin (1)

— Wahb b. Carir (1)

— an-Naçir (1)

— Hârûn b. 'Ismâcil (1)

— 'Abû klâtim al2A ş hal (1)

`Ab

dallâ

h b

. S

a`fd

al-

Kin

di s (

1)

`Uba

ydal

lâh

(1)

211

^o 000

212

Malik (272)

u)>, cıd

— Lay ş (57)

— !bn Wahb (4)

CO 7:3

<0;$ Yahyâ b. Hamza (1)

Tzt

`Abdallah b. Salim al-Humsi (1)

- Sdid b. 'Abi 'Ayyab (5)

`Abd

all'ah b.

Yaz

id

al-H

aşim

Il (6

)

— klaywa (5)

— Layş (1)

- Kahmas b. al-Hasan (1)

- Muctamir b. Sulaymân (3)

'Abû `Alt al- klanafi (2)

Mahbab b. al-Hasan (1)

(5) u

n ısn

ix .

q p

iretA\

-le M

arwan

b. M

dâw

iya (1)

19 20 21

`Abdalquddils b. al-Fjaccâc (2)

)Abill-Muğ ira 3

'Awzâ'i (2)

`Abdallâh b. az-Zubayr Abdalmuta`â1 b. Tğ lib 2 ( ) al-klumaydll (33)

Ibn Wahb (1)

c4 1 ,-< Amr b. al-klâri ş (1)

2 I--.3 Qatâda (1)

'Aras (1)

Öl. 219. Rs 265 ; Tt V, 216. 2 ol, 226. Rs 329; Tt VI, 379. ı•..) 3 öl. 212. Rs 323 ; Tt VI. 369. •—■

22 23

cAbdalquddas b. Muhammad (1) Abdarrahim al-Muharibt (1)

`Amr b. `2ksim (1) Zâ'ida

Hammâm b. Yahya. (1) Humayd at-Tawil (1)

İ slı âq b. `Abdallâh 'Anas (1) b. Talha (I )

`Anas (1)

1 Rs 323 ; Tt 370. 21°. Rs 265; Tt V, 216.

3 01. 213. Rs 291 ; Tt VI, 164.

24 •

`Abdarrahman b. Hammad 3 (1)

İ bn 'A wn (1)

Muh. (1)

'X tsı

>1.1

•CL

(I) u

.un

v,

.q q

ıquf

_ı —

(ı) p

k ez

•cı

pulu

tuRı:

ı

(j) p

Lu

s .q

() '

ı.rum

.repqv, `A

bdarrab

mân b. al-M

ukir a(1)

5pfu

pri

3-1

<<qv

, u

qi

25

26

27 `Abdarrabmân `Abdarratı mân b. `Abdalmalik

b. lbrâhim `Abdarralı mân b. al-Mubarâk2 (8) b. ş ayba 3 (2)

ad-Dima ş ql (1)

al-walid (1)

al- -)Awzâ'l (1)

öt. 245. Rs 291 ; Tt VI, 131. 2 Ö1 . 22R. Rs 293 ; Tt VI, 131. 3 R3 292 ; Tt VI, 221.

(I) Jn

sn>

•ci

•.iin

w —

`Abdarrahman b. Yûnus i (2) Abdassalâm b. Mutahhir 2 (1) C Abdalw4id b. Ğ iyâş 3 (1)

`Amr b. Maymûn (1) kiâtim b. lsmâ'il (2) `Umar b. 'Ali (1)

Ma'n b. Muh. al-Ğ affârl (1) Sulaymân b. Yassâr (1)

28

29

30

öl. 248. Rs 293 ; Tt VI, 263. 2 öl. 224. Rs 324 ; Tt VI, 325. 3 01. 238. Tt VI, 438.

Cn

`Ab

dat b

. `A

bda

llâh 2 (

6)

`Abd

an b

. `U

şman

b. C

abal

al(1

11)

`Abdaşş amad (3)

Yabyâ b. 'Adam (2)

Husayn al-Cucfi (1)

- `Abdallâh b. al-Mubârak (65)

— `U ş mân b. Cabala (19)

— 'Abû Hamza (24)

Yazid b. Zuray` (3)

'Ada

m b

. 'A

bi

cn

217

— Şucba (137)

— İ bn 'Abi Zi'b (31)

— Ş aybân (5)

— İ srâ'il (2)

— Lay ş (2)

— Sulaymân b. al-Muğ ira (1)

— 1-jafs b. Maysara (1)

Warqâ) (1)

'Ahmad b. `Abd. 3 (1)

Rawh (1)'

(Aw f (1)

'Ahmad b. c_Abdalmallic

b. wâqid 4 (4)

klammâd b. Zayd (4)

34 35

36 37 `Affân b. Muslim 1 (1) 'Ahmad 2 (1)

1 Dâwûd b. `Ubaydallâh b.

'Abt'l Furât (1) Muckz (1)

1 Abdallâh b. Muz (1) Burayda (1)

Ş ucba (1) 'Abil'1: 'Aswad (1)

Ol. 220. Rs 407. Tt VII, 230. 2 Bu râvinin künyesi tesbit edilememi ş tir. Bk. Tt. VII. 7. 3 öl. 252. Rs 11; Tt I, 48. 4 öl. 222. Rs 11; Tt II, 45.

38 39 40 41

'Ahmad b. 'Ahmad b. Abi Bakr 'Abi (Amr (2) muscab 2 (3)

'Ahmad b. 'Abi Dâwild

Cacfar al-Munâdi 3 (1)

Rawh (1)

Said b. 'Abi `Arilba (1)

'Ahmad b. al-klaccâc (1)

'Anas b ` İ yâd (1)

cUbaydallâh (1)

Nâf (1)

'bn 'Umar

Ol. 260. Rs 9 ; Tt I, 24. 01. 242. Rs 8; Tt I, 20. OL 272. Rs 12; Tt 1<, 326.

222. Rs 9, Tt I, 22.

42 43 44

45

'Ahmad b. Humayd(1)

1 `Ubaydallâh

'Ahmad b. al-Hasan 2 (1) . 3Alı mad b. Isâ (5) 'Ahmad b. ' İ shâq

I 'Abû'l-Hasan b 171asn3 as-Sulamt 4 (6)

'Mm. b. Muh. b Hanbal (1) İ bn Wahb (D) I al- )Asca`f (1)

1 1

Muctamir b. Sulay~ (1) I

(r)p

&eq

n, •

q —

Wig

uirL

•cı

uvtu

§n

,

(i) e

sım q

miu

pte

cin, —

Sufyn

Z'4

5

ır

(51. 220. Rs 9 ; Tt I, 26. <51. 250. Rs 9 ; Tt I, 24.

243. Rs 7 ; Tt I, 64. öl. 242. 8 ; Tt I, 13.

'Abm

ad b

. a

l-M

iqd

'am a

llc

113 (

9)

Mub

. b.

F

uday

12 (3

)

'Abm

ad b.

'İş

kâb

i (3

) 221

— `Anır b. Yay b. Said(3)

— ' İ bra'him b. Sacc1(2)

— 151, âlid b. (1)

- al•cAlâ (1)

— Fuçlayl (1)

— `Ammârat b. al-Qacqâ` (1)

— al-Fuçlayl b. Sulaymân (6)

— Muh. b. `Abbarratı mân at-Tafawt (2)

222

cı) --;?;

< E < ,

pAki

mad

b. '

Abi

Rac

â s (

13)

`Ab d

allâh b.

al..M

ubar

âk 2 (

17)

'Ahm

ad b.

M

uh. a

l-M

arw

azi 1

(17)

— ' İ shaci b. man şûr (2)

— Biş r b. `Amr (1)

— Hammâm (1)

— Wahb b. Carir (2)

— an-Naçlr (6)

— Yahya b. 'Adam (2)

— 'Abû `Usama (2)

— )613aci b. Sulaymân (1)

— Salamat b. Sulaymân (1)

— Mucawiyat b. `Amr (1)

— az- Zuhrf (3)

'İ smacil b. 'Abi Halid (2)

— a12Awzdf (2)

— Hiş am b. `Urw•(2)

— Yahya b. Sacid (1)

- İ bn Curayc (1)

— Aş im (1)

Sutba (1)

Yûnus (1)

Sufyân (1)

— Humayd at-Tawil (1)

— Mûsa b. `Uciba (1)

qvip

pAuc

inc —

Ş abib b. Said (4)

Yilnus (4)

(z)u

suctu

v,

mrp

qv

, —

52 53 54

55

'Aiı mad b Sinân (1)

Yazid b. Hârân (1)

Warqâ (1)

'Alımad b. 'Abi Ş urayb 2 (3)

'Abmad b. Ş âlib al-M ış ri B (28)

'Abmad b. Ş abib b. Sacid 4 (4

1 <51. 259. Rs 7 ; Tt I, 34. 2 451. 240 dan sonra. Rs 10 ; Tt. I, 44. 8 ol. 248. Rs 10 ; Tt I, 39. ts.D 4 Ol. 229. Rs 10 ; Tt I, 36. <J3

(Q) ı

ii.eqn

z —

(ii )

p, u

s •q

um

p ıcti

, —

56 57 58 59

'Atımad b. 'Abmad b. `Usman 'Abmad b. Yaş ciûb 'Abi't-Tayyib 1 (1) b. Hakim 2 (10) al Kafi 3 (4) 'Ahmad b. Yûnus (65)

I I I 1 'Ismacil b. Mucâlid (1) Ş urayh b. I I I I I I I I

I Maslama (10) —

wN

.i

gu> 4. ;

▪

"'. '< • = cr

Bayân b. Bi ş r (1) 1 P

Ç„c.n

fâ: r» 1-.3 P”

.-4. ItA

R: 5...

'Ibrahim b Yasuf (10) .u) co IN cr

1

......

........ — ,.., ¢ - o, a''. 'C-0

.7:

Rs. 11 ; Tt I, 44. 2 öl. 261. Rs 7 ; Tt I, 61. 3 <51. 213. Rs 12; Tt I, 91.

'Ishaq (10) co 5 a.

"C:73

'Aba 'Ishaq (10 (£

(c) u

um

us

!cı

b. `

Abd

allâ

h a

l-M

adin

i2(2

94)

- Sufyân b. `Uyayna (196)

— Yacqûb b. ' İ brâhim (8)

— Carir b. `Abdalhamid (7)

— al-Walid b. Muslim (5)

— Yahyâ b. Said (9)

— Bi ş r b. al-Mufaçldal (5)

— 'Usâma (3)

— 'Azhar b. Sa:d (4) (Abdarrazzâq (3) 'Abû Safwân `Abdallâh b. Sacid (2)

b. ' İ brâhim (5) Mucâz b. Hi şâm (2)

— Yazid b. Zuray` (3)

— Ma'n b. cisâ (2) ş abâba (2) (Abdarrahmân b. Mandi (3)

— Hiş âm b. Yûsuf (3)

— Muh. b. Ijâzim ('!.)

— Marwân b. Mu`âwiya (1) Mut' b. Bi ş r (1)

225

Bulıârî'nin Kaynaklar ı F. 15

- Muh b. cAbdarrahmân 'Abill-Munzir (1)

NIarbIlm b. `Abdal'aziz (1)

— Said b. 'Âmir (1)

— ' İ brahim (1)

— Yasuf b. al-Mâci şün (1)

— `Abdal aziz b. 'Abi Hazim (1)

Muh. b. az-Zibriqân (1)

— Haş in (1)

' İ shaq b. Said (1)

Mâlik b. Sacir (1)

— `Abdallâh b. Yazid (1)

Hâtim b. '‘I,/ardan (1)

— Haramayy b. `Ammâra (1)

— 'Abdal'aziz b. cAbda şş amad (1)

Biş r b. as-Sariy (1)

— Ad-Pahhak b. Mahlid (1)

— Wahb b. Carir (1)

al-Façll b. `Anbasa (1)

İ bn `Ulayya (1)

Muctamir (1)

— 'Anas b. ciyad (1)

— Muh b. Cdfar (1)

— Yazid b. HârtIn (1)

— Haş im b. al-Qâsim (1)

— 'Abdal 'acia (1)

— Muh. b. `Abdallah al- )Anşâri (1)

Bakr b. `Ayyâ ş (1)

- 226

öl.

234

. Rs.

356

; T

t. V

II, 3

49.

b. a

l-C

a`d 2

;(13)

cn

Şuba

t b.

al-k

lacc

âc g

(13)

`A

li b.

`A

yy4

ı (6)

- `Ab iallâh b. al-Mubârak (2)

227

Biş r b. Mut> (1)

- Qatâda (2)

— al-)A`maş (2)

— Manş ûr (1)

— Mdbad b. ,I-jâlid (1)

— Mut'. b. Cubâda (1)

`Anas b. Strîn (1)

— Sayyâr (1)

— 'AVİ Zubyân (1)

— 'Abû Hamza (1)

— 'Ayytib (1)

Camra (1)

- 'Abû Ğ assân (.3)

Sucayb b. 'A bt Hamza. (2)

I-jurayz (1)

`Abi b. al-Hakam al- )Anşârt 1 (2)

'Abû `Awâna 2 (2)

`Ali b. al-Hasan b. Ş actiq3 (1)

• `Abdallâh b. al-Mubârak (1)

ibn `Awn (1)

Nâfic

(I)

bu

ısev

y •q

Kg

s

(I) u

cre b

ui

—

65 66 67 68 ot •

`Ali b. 'Abi Hâş im 4 (1) 'Ali b. al .Hayş am ' (1)

Huş aym (1) Mucallâ (1)

al-cAwâm b. Huş aym (1) Hawş ab (1)

Humayçl (1) ıbrâhirn b.

`Abdarrahmân (1) `Anas (1)

Ol. 226. Rs 356 ; Tt VII, 310. 2 Ol. 170. Rs 546 ; Tt IX, 116. 3 (51. 215. Rs 353 ; Tt VII, 298. 4 Rs 357 ; Tt VII, 393.

Rs 357 ; Tt VII, 394.

69 70

71 72

`Ali b. Hucr 1 (2) 'Ali b. ' İ brâhim 2 'Ali b. Muslim 3 (5) 'Ali b. Salama 4 (1)

I 1 ıl 1 Rawh (1) 1 1 Mâlik b. Sacit- (1)

(''' -Z Z ,., ■

t''' 1 5 'ii'. ..9 Fr rz,>,

.... Sucba (1) s:,.. cr Hişâm (1) ,-< 1»

Fr ,..... .... -< .-...

.Z I u, Sulaymân (1) c-, `Urwa (1) ■:".. .-, ....... ,-.

.._.- ,-,

Zakwân (1) ,. (kiş a (1)

Hurayra (1)

(Ol. 244. Rs 354; T t VII, 293. 2 (51. 262. Rs 355; Tt VII, 281. 3 Ol. 253. Rs 357; T t VII, 382. 4 öl. 252. Tt VII, 328.

I

`Arn

r b.

`A

wn

3 (1

2)

`Ana

r.

b.

'Ali

b.

B

ahr

al-

Bâh

i lt 2

(50

)

230

— Hâlid b. `Abdallâh (5)

Hu şaym (4)

— tiammâd b. Zayd (3)

— Yahya b. Sacid (19) — ›Abil `Aş im (11) — Muh. b. Fudayl (2) — 'Abû Qutayba (2) — (Abdarrahman b. Mandi (2) — Muctamir b. Sulaymân (1) — `Abdalwahhâb (1) — Wahb b. Cadı- (1) — 'Azhar b. Sacd (1) — Yazid b. Hârûn (1) — Fuçlayl b. Sulaymân (1) — Muh. b. Cdfar (1) — `Abdallah b. Dawûd (1)

— tlalid b. klari ş (1) — (Abdal'acla (1) — İ bn 'Abi 'Adi (1) — Mdaz b. Mucaz (1) — Mu'az b. Hi şam (1) — Muz b. Hani (1)

- (Abdarrahman b. Mandi (13)

— Muh. b. Cdfar (2)

76 77 78 79

cAmr b. (Asim b. 'Anı t- b. Hâlid b. (Amr b. cisâ b. 'Ubaydallâh ' (1) Farrün, 2 (2 l) Suwayd 3 (2) 'Am) b. Mulı b. Hasar. 4 (16)

1 1 1 I Hammâm (5) I 1 I

t- cr sı . sı , şzo2

Qatâda (5) Zıı s,,, , N 5

i — P- N

'Anas (5) cr c:2.. po

.u) pd 5 :...» ,-- ...

I Öt: 213. Rs 367; Tt 58, 2 öl. 229. Rs 371; Tt. VIII, 25

Rs 371 ; Tt VIII, 87, 4 öl. 232. Rs 368; Tt V1 ı , 36,

!F.i

— Y

a`cı ûb b. İbrâhli n

(2)

'cl P

!

'Ab ıl `Amr (1)

ckisa (1)

(6) s

liVi-1

-Iu

( I )

uv I

80 81 82

`Arnr b. Zurâra 2 (14) 'Aşbağ b. al-Farac al-M ış rt 8 (21)

1 1

I i I I Abdallâh b. Wahb 4 (21)

›- Iz' I Lay..ş (1) N X 12

I, ....1

I

"‘

.......

W> Ct. 1..,

‘< cn A> ,-; .ul

s:%, p» O. 1:ıı , e3

cr

a,'; -- I I I I İ bn 'Abi Mulayka (1) .....

'.‹..,..'› N Cr 5... ,;.4;: C

'.< C> Cr tV" • n tn 13,„ cıı ....

,‹ Z çr C Ei... o, ,4,

z., ...—. cA 5 •-< .r, -..... ,--,

A» 133 - -V. -3

N 1:1) O .0"' 'r■"3 ''',77, ı-,, .1.<

1...& 133>

ıi.:3 ••■••

<51. 219. Rs 364; Tt VIII, 33. 2 Öl. 238. Rs 365 ; Tt VIII, 35.

öl. 225. Rs 51 ; Tt I, 362. 4 Ğoi. 197. Rs 260 ; Tt VI, 71.

</bur b. ar-Rabi c b. Târiq (1)

(I)

<1m

A'

(i,) ı

ang

bny

j -IE

P!, P

S go N

N

(I)

P!f

lUm

t2Pc

1V)

uılls

niA

l •q

(I) g

2 Pnd

(I)

(yı) VI

,c P

PW

, —

N

83

84 85 `Aş im b.

İbn 'Abi

(7)

Zi'b (7) Ayyâş b. (23)

'Ayyûb b. Sulaymân 4

'Abû Bakr b. 'Uways

Sulaymân b. Bilâl

Ş âlih b. Kaysân

Öl. 221. Rs 384 ; It V, 50 2 <51. 159. Rs 444 ; Tt IX, 303. 3 Ol. 226. Rs 403; Tt VIII, 199. nj 3 ol. 224. Rs 35; Tt 1. 404. t.ı3

9

Lı

(I) u

ı ltw

ıqic

.q R

ı, rs

(I) i

Setu

nğ

•q ı

p uN

-up

(I) q

pitu

pkeq

n,

—

86 87

Badal b. al-Muhabbir ı (5)

88 89 ,„

Biş r b. 'Adam a Biş r b. al-Rakam 5 (2)

Ş dba (5) Bayan b. 'Art ı r 2 (3) Alî b. Mushir 4 Sufyan b. `1..Iyayna 6 (2)

1 Öl. 215. Rs 63 ; Tt 1, 424. 2 Öl. 222. Rs 60 ; Tt I, 506. 3 Öl. 254. Rs 53 ; Tt 1, 442. 1. Öl. 189. Rs 355 ; Tt VII, 384. 5 Öl. 238. Rs 52 ; Tt I. 447. 5 (51. 198. Rs 195 ; Tt IV, 117.

(I) J

ışuN

-ucu

eıv,

umvs

—

01

<oc2

ct cf)

..d

.,:s

,;).. '65

co <ta

—

..d

..c <co

'z .0

Q -

— Ma:mar (6)

Yûnus (6)

— Mucâwiyat b. 'Abi Muzarrad (2)

Said b. 'Abi (Arûba (1)

— `A ş im (1)

— Ş ucba (1)

— Milsâ b. `Uqba (1)

— al-I-jusayn al-Mukattib (1)

Hâtim b. (2)

235

— Yay b. Sulaym (1)

Abû (6)

c« "C9. E — 'AbiLi'd-Duhâ (4)

<7.3 ect ON — — ' İ brâhim (2)

cry, ""

•

c0 E v).

-03

▪

— Abdallâh b. Murra (1)

— S 'd b. `Ubayda (1)

93

94 95

ad-Qabljak b. Matilid 'Abû < *Aş im3 (45)

1 I I Marwân (1) Hammâm b. Yalıya (1) I I i i i I I 1 I İ i i

I 5.. ı cı) 4A> 42 Â.1> '''' . ryX ı

Haş im b. Haş im (1) Qatâda Q) ,:, .. 5.

•

g . . ia ' I 29 i2

•

k' - < i •Clı ''l a< r» " e+ N

1 1 ,...., -C,-% .c: '''

7 er -

9- </2 5,- o» Fr -...Z 1.-t

i•-, N 13,

cn ,..?

`Âmir b. Sacci (1) 'Anas (1) a,-,., ,7 ci) -, — .-, 5 , t..) • .... • — 4".

w

,.<

..... ,...

3

•

t• cr

p,» Sacci (1) = ci.

, 'r.";, '

233. Rs 79 ; Tt Il, 110. 2 (51. 222. Rs 131 ; Tt III, 187. 3 öl. 212. Rs 228 ; Tt IV, 450.

Cum'at b. `Abdallah ı (1) Dawıld b. Ş abfb 2 ( 1 )

— Sufyân (Sawri, İ bn `Uyayna) (62) — Ş aybân (21) — Zakariyyâ (14) — `Abdafâziz b. 'Abi Salama (5) - Sayf b. 'Abi Sulaymân (5)

— Mis'ar (8) `Abdarrahmân b. 'Ayman (5)

— Mâlik (5)

— Hammâm (4)

— 'Umar b. Zarr (4) — a12A`maş (4)

— `Abdarrâhmân b. (5)

— 'Aflah b. Humad (3) — Zuhayr (4) — Hişâm (2)

— Sacid b. 1.1bayd (2) — Muh. b.Tâlhâ (2)

' İ brâhim b. Nâfic (2) — 'Isrâ'il (2)

— Nâfic b. 'Umar (1) — Ma`mar b. Yay (1)

b. Muh. b. Zayd (2)

— Warqâ (1) — 'Abfil-(Umays (1)

— Ş ihâb (1) - al-Mâc ış ün (1)

— `Azrat b. Sabit (1) — 'Ishâq b. Sacid (1) — cAbil'12A ş hab (1) — ibn 'Abi `Anbasa (1) — ibn 'Abi Zi'b (1) — `Abdassalâm (2) — Zuhayr (1)

237

P (T) 1ı5

uN

ti,u

cıv,

—

5 (I) b

ıcius •q •74

nik —

a. (T)

',çsn

w un

s-e1

4-i

n

iiı13

-.re

JuheD

•ct q

viin

pqv,

—

al-Hasan

b. M

ulıamm

ad (1) (I) p

rın

urei

lnIA

T op

nnuf

-i-i

n —

al-Façll b. Sahil (3)

.X sı )

`-<

al-Façll b. Yacciiib 2 (5)

97

98 99

Farwat b. 'Abi i-Mağ râ 3 (13)

`Ubaydat b. klumayd (1) b. Mushir (12)

`Abdalmalik b. `Umayr (1) Hisâm b. `Urwa (12)

Miscab b. Sacci (1) `Urwa (12)

Saş cl (1)

1 Ol. 255. Rs 412; Tt VIII, 277. 4 öl 248. Rs 413 ; Tt VIII, 289. 3 Ğoi. 225. Rs 415; Tt VIII, 265.

Hârfin b. al• )Aş 'aş ı (1) al•Haysam b. Harica 2 (1)

Said Mawlâ Bant Hâ ş im (1) Haf ş b. Maysara (1)

Ş akir b. Cuwayriya (1) Hi ş âm b. `Urwa (1)

Nâfic (1) `Urwa (1)

İbn (Umâr (1) (O*"

100 101 102

Hiş âm b. (Abdalmalik 'Ab ıll-Walid 3 (112)

I I I I I İ I I I i I ı I V) r - • . <İ 2

P, P, o- .1 .-- = 0.. R.. N"-

''' 12> ,— • g ;,",,L ...—... IC/2

f=1)

L; P- ı» - - ,-> -- ,-.. ,-,

r »

cr

.z

▪

- ..... ,„ ,._„. Fr :"I■,3 ,.< D,

--

▪

, 1—`

‘-C N oo

5 P- 4 o» o» o., o)

". 1-■"3 .--,

cıı sn.. ,--, ...—

(17) u

lçgri

k

rı

Rs. 551; Tt XI, 4. 2 öl. 217. Rs 555 ; Tt XI, 93. 3 öl. 227. Rs 548; Tt XI, 346.

240

as-S

ulam

i 4 (

53)

klac

câc

b. a

l-M

inhâ

l

IL) O

.....- ,....

▪

. eq qe

... 94. <cd E

•

.4. al O M) <ccs >- e— c3 E

E

x

O 1""

<cd E E

E <ed

— Ş ubat b. al-Haccâc (30)

`Abdallâh b. 'Umar an-NumayrI (6)

— Hammâm b. Yalıyâ (7)

Huş aym b. Ba ş Ir (3)

Sufyân b. cUyayna ( I)

— Cuwayriya (1)

— Cad ı- b. Hâzim (1)

— `Awâna (1)

— Muctamir b. Sulayrnân (1)

— Yazid b. ibrâh'im (1)

`Abdal'azIz al-Mâci ş ün (1)

— Qatâda (15)

DNA Hamza (1)

— 'Abü Camra (1)

— Ş adaqat b. Hâlid (1)

— Yay b. Hamza (1)

al-Hakam b. Nafi' Hamdan b. 'Umar 5 (1) al-I:lakâm b. Mûsa b. Zuhayr 2 (1) 'Abirl-Yamân 3 (257)

Ş ucayb b. 'Abfi'n-Naçir (1)

Yahya b. Hamza (1) 'Abi Hamza 4 (257) Haş im b. al-Qâsim

`Abdarrahmân b. Câbir (1)

al-Qâsim b. Muhaymira (1)

'Abil Burda (1)

Hafş b. 'Umar b. al-Hari ş ı (62)

`Ubaydallâti al- )Aşca( 1 (1)

Sufyân (1)

Mulı ariq (1)

Târîq (1)

`Abdallah (1)

ıqv,

•ci

qvilu

pqvc

—

z

ıı

(TO

PP t

i!Z- z

,DqV

c —

-< X X

o g'

»Clı

rt

(çt,

oupo

gi:4

-ir

9

Bubarrnin

kaynaklaıiı F

. 16

106 107

108

109

I Öl. 225. Rs 93; Tt II, 405. 2 Öl. 232. Rs 101 ; Tt ll, 439. 3 Ol. 222. Rs 102; Tt 11, 440. 4 öl. 162. Rs 210; Tt IV, 351. 2 Ol. 258. Rs 11 ; Tt 1, 63. Ad ı « )Akutad b. ( Umar» olup BubIiri'de « klamdan » lakab ı yla zikrolunmuş tur.

(Z) 1

)."Z

'cl

110

Hamid b. `Umar b. Hafş ı (5)

td

(T) 1

g1515M

11./'^

V)

—

al-Hasan 3 (2) 'Abû `Ali a (3)

_—>

() v

içire

y •

ct ti p

itepqv,

—

(i)

•q i

u ıın

ö

(t) u

ussu

fq v

i çxlu

y,

111

112 113 Hammad b. ljumayd 2 (1) al- Hasan b. (Abdalcaziz

cUbaydallah b. Muaz (1)

Mucaz b. Waş r (1)

Ş ubat b. al-Haccac (1)

Sa`d b. ' İ brahim (1)

Muh. b. al- Munkadir (1)

ol. 233. Rs 115; Tt Il, 169. 2 Rs. 104; Tt 111, 6. 3 Künye ve nisbeti malenn de ğildir. Bk. Rs 84; Tt Il, 32°. 4 öl. 257. Rs 83; Tt Il. 291.

(T)ı

um.?

!IN

'cı )um

nı —

(i) u

tupp

rıt)

'ci u

PU

Z

114 115 al-Hasan b. 'Ali

al-Huzali (1)

`Abdaşş amâd b. 'Abdalwâris (1)

al-Hasan b. Bi ş r b. Silm 2 (2)

Mucâfâ b. ( İ mrân b. Nufayl 3 ı 2)

116 al-Hasan b. Halaf

b. Ziyâd 4 (1)

' İ shâq b. Y ılsuf (1)

117 al-Hasan b. ' İ shâq b. Ziyâd al-Mârwazi 5 (2)

Muh b. Sâbiq at-Tamimi° (2)

Bi ş r Warqâ (1)

İ bn 'Abi Nacilı (1)

Mucâhid (1)

'Abdarrahmân b. 'Abi Laylâ (1)

Sulaym b. Hibbân (1)

Marwân al- )Aşğ ar (1)

<51. 242. Rs 81; Tt 11, 2 Öl 221. Rs 83 ; Tt 11, 255. 3 Öl. 206. Tt X, 199. 4 Öl. 246. Rs 83; Tt II, 273.

— `U

smân

b. al-)A

sw ad (1

) 5 Öl. 241. Rs 83; Tt Il, 253. t.D 6 Öl. 213. Rs 44 ; Tt IX, 174. mt.

(t) p

iiruı

rıfq

-ızt l

ugrçu

cin,

—

C7' cr P>

cr cr R. (i

) •q

1,c

tys,

—

(t)

op33

.efi —

Yahya b. Hammad' (7)

'Abti Awanâ al-Waddalı 4 (7)

S>>

P (17

)ı§ı

g tıc

iv, —

118

119

120

121

al-Hasan b. Man ş ür al-Hasan b. Mudrik2(7) b. İ brâhim

al-Bağ dadi 1 (2)

al-Hasan b. Muh. b. Sab- batı az-Zdfarâni 5 (9)

al-Hasan b. ar-Rabic b. Sulaymân

)Abiiı 'l- )Ahwaş Sallâm b. Sulaym 7 (6)

Rs 84 ; Tt 11, 322. 2 Rs 84; Tt Il, 321. 3 Ol. 215. Rs 559; Tt XI, 199. 4 (5]. 176. Rs 545 ; Tt XI, 116. )Abil )Atıı âna'n ın kitab ı na, senedlerinden birinde (1, 73) ş öyle i ş aret etmektedir.

«kladdasanâ'l-Hasan b. al-Mudrik, qâla lı addasanâ Yalıyâ b. klamınâd qâla )abbaranâ )Abfi cAwâna ismuhu'l-Waçbjâtı min kitâbih ... ilh.»

3 öl. 259. Rs 84 ; Tt 11, 318. 6 (51. 221. Rs 81; Tt Il, 277. 7 Öl. 179. Rs 197 ; Tt IV, 282.

b. Ş aqlq ı (5) zâr al-Wasitl 2 (9)

(i)r

uif

Eiç

fl) *

q

uutC

ps -

— M

dtam

ir b. S

ulaymân

(3)

(7. )

ca ç

-InZ

•(1

PI z

2)ç

(£)b

ıciu

s

(y)b

uızv

ciu

bw:

19, —

P

Z (r

)up p

qn,

•cı

122 123 124 125 Hassan b. `Abdallah

al-Wasitf3 (1)

al-Mufaçlçlal b. Façlâla (1)

ol <Aqil (Uqayl b. Hâlid 1

al-Hasan b. 'Umar al•Hasan b. Ş abbah al-Baz-

Öl. 232. Rs 84; Tt 11, 308. 2 (51. 249. Rs 83; T t 11, 289. 3 Öl. 222. Rs 94; Tt 11, 250. 4 Ol. 213. Rs 94; Tt Il, 249.

İ bn Ş ihab

P,

az-Zuhri (1)

z ,..,

----, ı-, .,-...,

r(=>

157, R.

P C.4

'Anas (1)

Hassan b. Hassan al- Wasiti b. 'Abi `Ab-

bad 4 (5)

Hammâm b. Yahya (5)

126 127 128

Hibbân b. Müsâ t (22) al-Husayn 3 (1) Husayn b. Huray ş_ b.

`Abdallâh b. al-Mubârak 2(22) 1

al-Hasan 4 (1) 1

1 1 'Ahmad b. Mani` (2)

1

[ l I I I I I t'.1 C zâ ;-', <d2,

. ,p,,,, 'F. cr Marwân b. Sucbâ(1)

■-t

•

P P '-<

F

•

r P cr ı •

" I

'-{ P

cr 7 cı )

,.., , •-• X Sâlirn al- )Aftas (1)

.-. >.

nı> ,--. o c)«. 1 w 1

▪

3) w,. cn

,.Q )--, ,•- ∎ n

---, '—' ,_, I - - L P > 7: -T'

...... ,..... ---

ibn 'Abbas (1)

ÖI. 231. Rs 116 ; Tt Il, 175. 2 IN. 181. Rs 259 ; Tt V, 382. 3 Bu İ-ayinin küny e ve nhs.beti kat'i olarak tayin edilememi ş , bir k ı sm ı bu-

nun "al-klusayn b. Malı . b. Ziyâd an-Nis'abüri„ di ğ er bir k ı sm ı ise al-Husayn b. Yalıya b. Cacfar al-Bikandi„ oldu ğ unu söylemi ş lerdir. bk. Rs 88; Tt 11. 276.

4 öl. 244. Rs 87; Tt 11, 333.

;)

,--, o Sdid b. Cubayr (1) (

ı

al-Façll b. Mûsâ (1)

Cdayd b. `Abdarralı nnan (1)

ciVi ş a bint Sa`d (1)

Sa`d (1)

Husayn b. 'Isa. b. Humrân Halaf (1) al-Qura ş i2

b. Hâlid Hâlid b.

(1) bâ'l-Qâsim' Haliyy

(1)

Yûnus b. Muhammad (1) Bakr b. Mudar (1) Muh. b. Harb Hâtib Muh. b. al-Walid (1)

Fulayh b. Sulaymân (1) Cdfar b. Rabfa (1) I. az-Zubaydi (1)

C/2

17..t • `Abdallah b. 'Abi Bakr c ı râk b. Mâlik (1)

b. Hazm (1) az-Zuhri

`Ubaydallâh b. `Ab- `Abdallâh b. Zayd. dallâh b. Masc ıld (1) 'Abtl Salama (1)

'Ilm (Abbâs (1) 'Abü Qatada (1)

Hâlid b. Mahlid al-Qatawâni 4 (28)

Muğ

irat b

. `Abd

arralımân

(1)

(9) i

virg

•q

129

130

131

132

Ö. 247. Rs 87 ; Tt 11, 363. Rs : «Rawâ canhu )1-13:111âri fiwl-wada lı ad'isan wahidaa fî Mus ıtâcl )Abdallâh b. Zayd». 2 Ol. 230. Rs 125 ; Tt III, 150. 3 Rs 122 ; Tt III, 86. 4. Öl. 213. Rs 121 ; Tt 111, 116.

248

E

Sa`?

d b.

C

ubay

r (1)

— Sufyân aş •Sawri (7)

— Mis'ar b. Habib (7)

— 'Abdalwâhid b. 'Ayrılan (4)

— ' İ brâhtm b. Nâfic (2)

— Nâfic b. 'Umar (1)

— 'Umar b. Zar (1)

— Mâlik b. 'Anas (1)

— 'Isâ b. Tahmin (1)

9/Zt

(Y) Cr)

<cct

" Ctı

X•

Muz b. Muz (1)

— 'Umar b. 'Alt (1)

— Muh. b. 'Abdallâh al- )Anşârt (1)

— Muctamir b. Sulaymân (1)

— 'Abû Bakr b. 'Ayyâş (2)

— lsrâ'11 b. Yûnus (2)

csı 'c)

=, =

f?", N es1 csı

•-■ v-■

t2 c°2 ır; oo <-1 '7' c7N Cs1 1-4

„;'

Cn es x.

Ce

/1 5 -d,

<ca cq <c<3

To'

Yak

lyâ

b.`A

bda

llâh

b. B

ukay

r3 (

1)

— `Anas c. ` İ yâçl<20)

- Man b. ` İ sâ (8)

— 'Abû Damra (--=-2Anas b. ciyâd) (13)

— Muh. b. Fuçlayl (12)

— b. Muslim (4)

— İ bn 'Abil-Fudayk (2)

— 'Abû Bakr b. 'Abi 'Uways(1)

— Muh b. Ma'n (1)

— İbn Vahb (1)

249

— ' İ srâ'îl b. Yûnus (1)

— Zuhayr b. Mucâwiyat al-Cdfis ()

— İbn 'Abi klâzhn (13)

— klâtim b. 'isma'il (3)

— 'Ibrâhim b. Satcl (2)

(I) ,

Xuı

nz

•q p

ı ny,

—

(T) i

mu k

eing

•ci

lu

pq

v,

—

140

141 142

`Imrân b. Maysara 'Abil'I- 'Ishâq b. 'Ibrahim b. `Abdar-

Hasan al-Ba ş rt 2 (13) rahman al-Ba ğ awi 3 (1)

1 1 I 1 I I I I klusayn b. Mut>. (1)

cr i:,, ‘.>

X .5;.

F' c '';' 1 E

9-. .» , .., -< Fr

P' -.. ' ,,

' Ş aybân b. 'Abdarrahman

N ci, -rı I» at-Tamimi (1) • Fr ..., ,..t .

A, o cıı >

, c—Ş•0 ı cıı

-c-n (6'

E ts Qatâcla (1)

(i )

'Anas (1)

(31. 220. Rs 18 ; Tt I, 170. 2 öl. 213. Rs 389 ; Tt VIII, 143. 3 ol. 259. Rs 31; Tt 1, 214.

'Ibrahim b. Müsâ b. Yazid b. Zadân i (78)

‘.<

1-4

Öl.

242

. R

s 3

1; T

L 1

,

- `Abdarrazzaq b. Hammâm (25)

— 'Usâma klammad b. 'Usâma (16)

— Carir b. 'Abdalhamid (8)

— Rawh b. (Ubada (6)

— Yahya b. 'Adam (5)

— klusayn al-Cu'fi (3)

— Muh. b. Fudayl (3)

al-Mdtamir b. Sulaymân (2)

— Muh. b. (Ubayd (2)

— an-Naçlr b. Şumayl (2)

— b. Yûnus (2)

— 'Abdallah b. Idris (2)

— Mu'az b. Hiş am (2)

— Muh. b. Biş r (2)

— Ya`ciab b. 'Ibrahim (1)

— `Abdal'aziz b. `Abda şş amad (1)

b. al-Haris (1)

— al-Walid b. Muslim (1)

— Yahya b. Ş ahlı (1)

— 'ishaq al-pAzraq (1)

— al-Façll b. Mûsâ (1)

— Hafs b. /aş (1)

— Sucayb b. bi:1aq (1)

251

252

Yacciûb b. lbrâh'im (16)

`Abdaşş amad b. `Abdalwâris (10)

— `Abdarrazzâq b. Hammâm (8)

— Habbân b. Hilâl (10)

— an-Naçlr b. Ş umay1 (8)

— Rawh b. (Ubâda (1)

— Wahb b. Carir (5)

Hâlid b. `Abdallâh (10)

— Yay b. Sâlih (3)

— 'A bâ `AŞİ M (2)

— `Affân b. Muslim (2)

Bişr b. Sucayb (2)

— cUbaydallâh (2)

` İ sâ b. Yânus (2)

— 'Usâma 1.-lammad b. 'Usâma (2)

— `Abdallâh b. Numayr (3)

Yazid b. Hârân (3)

— Muh. b. Yilsuf (2)

Cad ı- b. `Abdalwâbid (1)

Muctamir b. Sulaymân (1)

— 'Abdarrahmân b. Mahcbs (1)

— Muh. b. al-Mubârak (1)

— 'Abâ'l-Mukira (1)

`Abdat b. Sulaymân (2)

'Abû 'Âmir al•cAqacil (1)

— Hârûn b. (1)

— Waki< b. al-Carrâh (1)

Ol.

238.

Rs.

28

; T

t. 2

16.

0

B (ı)u

tu.vH

m

z2A

. -

(£) u

mun

ıreH

•q

tru

zz2ı

npq

y,

(9) E

p mn q

fin

k —

145

Ş ubat b. al-klaccâc (1)

Qatâda (1)

'Anas b. Mâlik (1)

Ill ı i .x i:,.' n 0-

cr z . o., p,,„ CL W.":. z • A) .1 A)

fr» P

•

7 ar .5-21-' çu "

5 P- b ,_,.. ,-

▪

, :.,"'• '" iz ,., ‹...1 , -, z p,-- -, . ---.. .-, ---.

'

P ...-..

-

. P .........

-

. C `..<

'X ■-i ........ 1--, P ....-... .........

• ......

▪

-

cr ;"---,

b. lbrâhim aş -ş awwâf al-Baş ri 1 (1)

Yfı suf b. Yacciûb (1)

Sulaymân b. at-Taymt Mawlâ Bant Sadüs

'Abû Miclaz (1)

Qays b. `Ubad (1)

'Ali b. 'Abi Talib (1)

146 147

'Ishâq b. 'Abi (lsâ2 (1) '61)4 b. Man şûr b. Bahrâm at-Tamil-ni 8 (23)

Yazid b. Flarün (1)

1 051. 253. Rs 32 ; Tt 1, 216. 2 Bu râwi ayr ı ca 'Islıâq b. Cib-

rîl tan ı nmış t ı r. Bk. Rs 32 ; Tt I, 228. t.:

3 (51. 251. Rs 30 ; Tt I, 249.

148

149

150

151

cishâq b. Ş âhin 'AVİ Bi ş r al-Wâsitil (10)

Hâlid b. `Abdallâh b. `Abdarrahmân al-Wâsiti 2(10

' İ shâq b. Wahb b. Zi- yâd al-cAllâf 3 (1)

`Umar b. Yilnus (1)

Yûnus al-Qasim (1)

' İ shâq b. 'Abi TaIhat al- )An ş âri (1)

'Anas b. Mâlik (1) (z).

11§r

g

•q u

viiu

g —

b. 'Abbân 'İ shâq b. Yazi'd 4 (4) al-Warrâq al- )Azdi5(5)

(ı)b

vq9,

•c

ı cıx

e )IS

—

(£)u

nıre

l:«1 —

P»

P".

14

(I) }

fe.tp

,cinw

-re •q

tipır

epci

v,

öl. 250 y ı l ı ndan sonra. Bk. Rs 32; Tt I, 236. 2 01. 177. Rs 119 ; Tt III, 100. 3 öl. 255. Rs 33 ; Tt 1, 253. 4 Bu râvinin ad ı «tat-5'Am al- )alı wal kitaplar ı nda « )IsiAci b. Yazid» ve « )Iskı âq b. Yazd )Abirn-Nac/r ad-D ı m ış cti

olmak üzere iki yerde geçer. BuIiari iki yerde (II, 107; V, 152) «Ist ı aq b. Yazid, iki yerde de (IV, 42; V, 57) « )Islı âq b. Yaiid ad-Dima ş ciI» ş eklinde kaydetmi ş tir. Maltimat için bk. Rs. 31; Tt 1, 219, 256. (01. 227).

C)1. 216. Rs 27 ; Tt 1, 269.

P>

Fr

cr

(917I)

sguV

c —

(g) q

iium

uq

i —

(ç) p

, us •:1

tuI

tgı q

l, —

(ç) ı

ıusn

iAl

-q !

Iv,

(t) c

ppu

ı •q

iuu

relu

s —

\o (ii)

mg

uvux

uırs

— —

`Abd

al'âzlz b. 'A

bi klazim

(1)

Di ş âm b. 'Abû ' İ slıâq 3 (1)

klariz b. %sinan (1)

`Abdallah b. Busr (1)

b. 'Abi 'Uways al-Madanf 2 (207)

'Ismâ'fl b. 'Abû `Abdallah al-Kedi 1 (6)

152 153 154

I Ol. 225. Rs 24; Tt 1, 294. 2 öl. 226. Rs 26 ; Tt 1, 310. 3 N. 211 ila 215 y ılları arasında. Blc* Rs 407; Tt V11, 195.

256

— ' İbn Curayc (9)

— Yazid b. 'Abi `Ubayd (11)

— Hişam (Hi şam b. klassan, Hişam ad-Dastuwaci) (3)

— al-Cucayd b. `Abdarral ı - man (2)

— klanzalat b. 'Abi Sufyân (3)

— `Abdallah b. Sacid b. 'Abi Hind (1)

— Haş im b. Haş im (1)

cccs

— 5

LC)

C <ct

›, ;Z'

— (Abdarrazzad b.Hammarn(23)

— `Ubaydallah b. Müsa (6)

— 'Abü 'Usarna Hammad b. 'Usâma (4)

— Ş ababa b. Sawwâr (2)

— Sufyan (2)

— Wahb b. Carir b. (1)

— Sacid b. 'Âmir (1)

— 'Abffn-Nadr Ha ş im b. al-Qâsim (1)

— an-Nadr b. Ş umay1(1)

a t`

ın 1-••• O o O CV

ın

C2 C2 C2

1-1 ■ ••,

Iı5

Vi en

E

158 159 160 161 Marrâr b. klammilya 'Ab ıl Matar b. al-Façll Mdâz b. 'Asad b.'Abi 'Ahmad a1-Hamadân1 2 (1) al-Marwazi3 (6) Sahbarat al-Ğ anawl(8

1 1 I İ I I I Muh. b. Yay 'Abû I I n v, N -, . Ğ assân al-Kinâni (1) x) -< f'2_. cn -e B 1:1'ş 41

,-, Cı. la,

Fr Fr cr Fr Mâlik b. 'Anas (1)

-Z C z

> > &.. O 1 12Cr> Q.. ''''> ,,,,4 ..G

....... ı—, c .9 Nâf ı c (1) rz

156 c.ıı

co ıbn Imâr (1) co-•

t73

Ps' 1 C)1. 219. Rs 481; Tt X, 3. 2 BuharVnin, kitab ında (III, 192) yaln ı z bir defa 481-1addasanfı )Ab ıl )Ahmad» tarz ı nda rivayet etti ği hadisin son

ravisi » )Abil )Ahmad» in tayininde inülâf vaki olmu ş tur : «Faqil ık inna )Ab ı'i )Ahmad hözö huwa Marrfir hfı za wagila huwa (7'

Muh. b. cAbdalwahhtı o al-Farra'` wacjila Muh. b. Y ılsuf al-Biykandi.•.» Bk. Rs 523; Tt X, 80. Marrf ır' ın ölümü: 254. -Z 3 Cı l. 250 yı l ından sonra. Bk. Rs. 523 ; Tt X, 170. 4 ol. 220 civar ı . Bk. Rs 438; 'ft X. 185. •■•••1

Mâlik b. 'Ismâ'il b. Ziyâd 'Abû Ğ assani (25)

Bı

(9))

1v2V

9nIX

-1 *

q IM

IuP

c1V

,

râ Cr

(t)

y ıçuı

nz

•q p

l zuA

—

(T) u

uur

ılv-ıu

(I7z)

pıip

fl ci

keti

nix\

— —

(Abd

a'aziz b. M

ubtâ r (7)

162

163

164

165

Muz b. Façlâla. Mdallâ b. 'Asad Mu'ammal b. Hişâm 'Abil Zayd 1 (26) 'Abirl-Hay şam 'Abû Hi ş âm al-Yaşkuri 8 (6)

a1-13âş ri ' (35)

b. ' İ brâhlm ah Macraf bi'bn `Ulayya 4 (6)

N

A»

Col. 210 civar ı Bk. Rs 488 ; Tt X, 193. 2 Öl. 219. Rs 507 ; Tt X, 236. 3 (51. 253. Rs 523; Tt X, 383. 4 Ğ o ı . 194. Rs 23 ; Tt I, 279.

Ol. 214. Rs 491; Tt X, 215.

().eu

ıltuu

.L qu

ıçAy,

—

Mdâwiyat b. `Amr b. al-Muhallab b. `Amr

ah'Azdi 5 (1)

Zâ'idat b. Qudâma (1)

Hasayn b. `Abdar- rahmân (1)

Sâlim b. 'Abi'l-Ca`d(1

Câbir b. `Abdallâh (1)

166 167 168 Muh. b. 'Abân b. Wazir al-Ballı ! 'Abû Bakr (2)

Ğ undar Muh. b. Ca`far (2)

I - Şubat b. al-ljaccâc (2)

'Abû't-Tayyâh (2)

Muh. b. `Abbâd b. Mûsâ 'Abû Muh. b. `Abdafaztz b. Muh. Ca`far al-Ba ğtlâdî (1) 'Abû cAbdallâh âr-Ramii 3 (2)

Sufyân b. (Uyayna (1) 'Abû 'Umar Haf ş b. Maysara (2)

İ bn al-'i şbahâni `Abdarrahmân Zayd b. 'Aslam (2) b (Abdallâil ( i)

'Atâ b. Yassâr (2) İbn Abdallâh (1)

Said al-kludri (2) `Ali b. 'Abi Tâlib (1)

ş eyhlerinden nakletti ğ i hadislerin ta'dad ıyla uğ ra ş an miiellifler aras ında, bu ş eyhten nakledilenler hu-susunda bariz bir ihtilaf vard ı r. Kitâb az-Zuhra müellifine gere mezkür hadislerin say ı s ı otuz sekiz, )Abü'l-Warid al-Bae?'- ye göre ise «bir» dir. İ bn klacar bu büyük farka i şaret etmekte fakat hangi tadad ın doğ ru olmas ı laz ı m geldiğ ini söyle-mektedir. Bizim tesbitimize göre Buharî mezkrir ş eyhinden iki hadis nakletmi ş tir. (Buhar? I, 121, 141). Öl. 244. Rs 457; Tt IX, 3. 2 Öl. 234. Rs 445; Tt XI, 245. 8 Rs 462 ; Tt 14, 313.

172 Muh. b. `Abdallâh b. Muh. b. `Abdalmâlik ar-Raq41 42)

Muctamir b. Sulaymân (2)

Sulaymân b. T ı rhân (2)

Miclaz Lâhiq b. klumayd(2)

■-• •

171 Muh. b. `Abdallâh b. al-Mub'ârak 'AVİ Cd-

far al-Ba ğdâdit 3 (2)

(I)1

2§u9

- 1u

)usg

A- 1

,11qV

c lU

ctsV

c —

(7) ı

Oug

•q

tu

ıçug.n

H —

169 170

Muh. b. 'Abdullah b. Muh. b. `Abdallâh b. klavş ab 1(10) b. 'Abi's-

Salc 2' (1 )

Muh. b. Abdallâh al- )Anş ârT (1)

ibn `Awn `Abdallâh(1)

al-Qâsim b. Muh (1)

kiş a (1)

1 Rs 460 ; Tt IX, 253. 2 eı l. 254. Rs 461; Tt IX, 247. 3 Öl. 255. Rs 461; T t IX. 272. 4 ol. 220. Rs 442 ; Tt IX. 278.

— Mub b. Biş r (2)

Ya`lâ. b. `Ubayd (1)

— `Abdallâh b. Numayr (2)

— ' İ shâq b. Man ş ar (1)

— Waki` b. al-Carrâh (1)

— İ bn ' İ dris `Abdallâtı (2)

— Mub. b. `Ubayd (1)

— 'Abû 'Usâma klammâd (1)

- Mub. b. Fudayl (1)

— Yazid b. Hârün (1)

261

— (Abdallâh al- 5Anş ari (11)

— (Aş im b. 'Ali (1)

— Sacid b. 'Abi Maryam (1)

— klumayd at-Tawil (1)

— Mubamn.ad b. Sâbig(1)

— cAbdarâziz b. cAbdallâh (1)

- klusayn b. Mub (1)

— (Usmân b. `Umar b. Fâris (1)

—Mub. b. `Ubayd (1)

— klammâd b. Mas'ada (1)

262

— 'Usâma Hammad b. 'Usâma (5)

— `Abdallah b. al-MuJarak (2)

Muh. b. Fuday1(1)

— 'Abû Mu`âwiya ad-Parir (1)

— lbrâhim b. Yûsuf b. 'Abi 'Ishaq (1)

— Sacid b. Sulaymân (6)

— Rawh b. (Ubâda (3)

— Zakaryâ b. `Adi (2)

— Said b. ar•Rabic al-Harawi (1)

— 'Abû Yabyâ'l-Ba ğ dadi (1)

— Mdawiyat b. `Amr (1)

- Hafş b. `Umar 'Abû 'Umar (1)

— 'Abû Bakr Ş ucât b. al-Walid (1)

— Hârûn b. Macrûf (1)

'AVİ Salamat al-Huzâ't (1)

— `Affân b. Muslim (1)

— Yazid b. Hârûn (1)

— 'Abû Mdmar b. lbrâhlin (1)

— Dâwûd b. Râ ş id (1)

— Muh. b. `Abdaliah 'Ahmad (1)

— Ş abâbat b. Sawwâr (1)

— Mucalla b. Manş ûr (1)

— b. Cdfar (1)

— Surayc b. Yûnus (1)

— Sdbat b. al-Haccâc (17)

rn

el?

`Umar . b. 'Abi Zâ'ida (2)

— Makki b. ' İ brâhim (1)

— 'Abû Salama (1)

— al-Mdtamir b. Sulaymân (7)

— Fuçlayl b. Sulaymân (12)

— `Umar b. 'Ali al-Muqadclami (3)

— Yaztd b. Zuray` (1)

— Hiş âm b. <Urwâ (1)

— Yûsuf b. Yazid Ma şar (1)

— Haramay b. `Annâra. (1)

— Hâlid b. al-Hâri ş (1)

263

kit

abt

nın

b

ir y

erin

de

(V

III,

13

aı cs3

Ö r3 dam'

E~ âF ce

en • 5 ••t'

rn — C4 4.>

e-4 NN

3 cR

o

•

tg

Mut

!. b.

B

aşşâ

r b.

cUsm

ân

b.

Daw

ıld b.

K

aysâ

n I (

183)

O co

264

— Hammâd b. Zayd (59)

— (Awâna Waçlçlâh (9)

— Carir b. klâzim (9)

— Mdtamir b. Sulaymân (5)

`Abdalwâhid b. Ziyâd (4)

— Sabit b. Yazid (2)

— Mandi b. Maymân (3) — Huş aym b. Ba ş ir (1)

— Ğ undar Muh. 13, Ca`far (112)

— Muh. b. 'Abi 'Adi (21)

— (Abdalwahhâb as-Saqaff (11)

— Yahyâ b. Sa'id (13)

— `Abdarrahmân b. Mand1 (8)

— cUsmân b. 'Umar (5)

— Caffar b. (Awn (2)

— `Abdal'a% b. cAbdal'alâ (1)

— 'Abtl 'Âmir al-(Aqadf (1)

— Rawh b. `Ubâda (1)

— Mu`âz b. Ba şş âr (1)

— Mucâz b. Mucâz (1)

— Muz b. Hi şâm (1)

— `Abdalmalik b. Ş abbâh (1)

— cAbda şş amad b. cAbdalwâri ş (1)

— Haramay b. `Ammâra (1)

— 'AVİ Bakr al-Hanafi. (1)

— Muh. b. `Abdallâh at-DAr ş âri (1)

182 183 184 Muh. b. 'Abi Ğ alib Muh. b. Ğ urayr b. al-Waticl b.

'Ab ıl `Abdallah 'Ibrahim az-Zuhri 2 (3) at-Tayalisf i. (2) I

Yaccifilb b. 'Ibrahim b. Sacc1 3 (3) I

'Ibrahim b. Saccl b. 'Ibrahim 4 (3) I

9".. Ş aiih b. Kaysân al-Madani 5 I

o, I 5 Er"' Z tz --.. .... ,• C

t, tl

'...,

Fr 5 4 t» P> •., -- P> .....,

Muh. b. Hişam b. b. Sulayman 'Abfi `Abdallah

al-Marwazi '3 (1)

Huş aym b. Ba ş lı- (1)

'Abü Bi ş r Ca`far b. 'Abi Wahş iya (1)

Mucahid (1)

`Abdarrahman b. 'Abi Layla (1) ft

)q.gi

ı uq

j

Rs 466 ; Tt IX, 395. ölüm tarihine dair, biri (224) di ğ eri de (250) olmak üzere iki muhtelif rivayet vard ı r. Rs. 463 ; Tt IX, 396. 01. 208. Rs 588 ; Tt IX, 380.

4 Ol. 183. Rs 16; Tt I, 121. 5 CIL 140 dan sonra. Rs 220-; Tt IV, 399. 6 Ol. 251. Rs 464; Tt IX. 496.

185 186 187 188

Muh. b. al-klakam Muh. b. Harb b. Hirmân Muh. b. Hâtim b. al-Marwazi I (2) an-Ni şâ'i 4 (2) Baz al-Bâ ş ri 'Abû

I Bakr 5 (3)

'Abil Marwân Yahya b. I

swad b. 'Abi Zakariyâ b. ıiassân (2) Ş azân al-'A Muh. b. 'Abi

I `48kmir '3 (3) Husayn Caf far Hişâm b. Urwa (2) I as-Simnâni 7 (2)

I `Urwat b. az-Zubayr (2) I ( 1

a. cr ,

* ,-. w'; w w ,'4 C

R. 1--, N Fr P ''''' F7> .1.

. ■-. P cr

.-3 r.ı) ,-. P- .±;o^ i» ..._. q, P 'Z Iz -, ..... co 2, ,\» •r4

"Z 1--,

sil. 223. Rs 458 Tt IX, 124. 2 (51. 204. Rs 530 ; Tt X. 437. 3 öl. 160. Rs 42; Tt I, 261. 4 (Dl. 250 y ı l ından sonra. Rs 437 ; Tt IX, 108.

öl. 24). Rs 458; Tt IX, 100. 6 Öl . 208. Rs 38 ; Tt I, 340.

Tt IX, 99. Bulı fıri, kitabı nda bir defa (V, 131) ş eyhinden "Muh. b. 'Abil-Husayn„ tesmiyesiyle hadis nakletmi ş olup (84) defa, hadis nakletti ği şeyhi «c Umar b. klafs b. Ğ iygis (61. 222) 'in rivayetine vas ı ta olarak kullanm ış . (Bk Rs 340; Tt VII, 435), bir defa da (III. 163) «Muh. b. Cacfar 'AV İ Ca1far» unvan ıyla kaydetmi ş tir.

an-Naçlr b. Ş umayl 2(2)

'bra'il b. Yûnus 8 (2)

(t) 1

110 P

1:1

ucw

, —

(i)g

elin

A

.q

P

0

ı cıv,

( 9S) i

l m'eg

-"

( ı)p

kez

(S) P

V,İÇ

Q

plgy

mıup

_ cıv,

'Ab'û (A

wân

a W

açlçMb

(2)

(i)U

snIX

q .V.P

PA

cin)

189 190 191 192 Muh. b. Halaf b. Târici

Muh. b. al •Husayn 'Abla Bakr 2 (1) Muh. b. Kask

b. lbrâhinı al-'Âmiri al-`Abdi 'Abisi Muh. b. Mahbûb 'Abû Cdfar 1 (3) 1 'Abdallâh3 (61) 'Abû `Abciallûh 4 (8)

1 'Abû Yahyâ'l- Himmânt `Abdalhamid b. 1

I I 'Abdarrahmân I I I I cn .c.

1 > '

C) - co p., ı ) (ı ) p»

.

, . . -- tr pa > 1:12",; cr 4""

‘-‹

g, ,., Burâyd b. `Abdallâh b. o B ,4c> ''' ,L2 ''') 'Abi Burda (1)

,--. ..... t-, Fr 5,..

4 ,-, Fr .P- c '''-' -

I t» k P>

..s )Abû Burda (1) '' gp

1 P 4

P NI 'Abû Hurayra -...-. .-.

'Abû Mûâ (1)

Öl. 261. Ps 458; Tt IX, 122. 2 051. 261. Rs 458; Tt IX, 148.

Ol. 223. Rs 448 ; Tt IX, 418. 4 Ö l. 223. Rs 4 4; Tt IX, 328.

193 194 195

Muh. b. Macmar 'Abil `Abdallâh Muh. b. Minhâl al-( Attâr Muh. b. Mihrân al-Cammâl 'Abû

al-Bahrâni 1 (2) al-M ış ri 2 (3)

i Ca`far ar-Râzi 5 (2)

1 Yâzikl b. Zuray` at-Tamimi. 3 (3) I

İ l I `Umar b. Muh. b. Zayd b. al-Walid b. Muslim al-Qura ş i° (2)

cr. :,.

'5:

1:0 cAbdallâh b. 'Umar 4 (3) 1 c•-•

.,>> 1 I I I ....... Z

w :' ' Z A>>

c3.) ,-,..z ,-‹ a: 3 cr -t

"..3 Ct. .-t ,,, PJ ›,

.C1 9- r2 -,

7- -, e

.-% .-1

r» Po ,.., A> ..—., A>

... ...... 1-, .,..•

-"' ›' ...

75- C7" Ni PZ>

p.,,!, a s2)

z al

p" Fr

031. 2:0. Rs 452; Tt IX. 466. Ol. 231. Rs 451 ; Tt IX, 476.

3 4:51. 183. Rs 573; Tt XI, 325. 4 (51. 145. Rs 342; Tt VII, 495.

231. Rs 451; Tt IX. 475. 6 öl. 194. Rs 537; Tt XI, 151.

(I) v

ve c

in,

.q i

lmu

i

(T) .

Um

ing

•q

.ı§

m

-

Yab

yâ b. H

assân b. H

ibbân

(2)

-

Hâlid b

. <Abd

allâh

al-Wasi ti1

)

(t) l'Â

gelf

1)

"cl V

.1)A

(z) i

ketu

n •q

.q5

uN-u

r

(i)

•q

Dpiu

m —

(z) 'O

N o

popu

ii-l

a —

—

`Abd

all âh b. al-M

ubâr ak (7

1 )

196 197 198 Muh. b. Miskin b. Nuwayla

al-Hasan (3) Muh. b. Muqâtil al-Marwazi

'Abill-Hasan 2 (79) Muh. b. Musâ'l-Qattân

Cdfar al-Wâsiti a (1)

Sufyân al-klimyari Said b. Yabyâ (1)

CAwf b. 'Abi Camila (1)

Muh. b. Sirin (1)

Hurayra (1)

N. 289. Rs 451 ; Tt IX, 439 ve Tarih Bakdad 111, 301. 2 Öl. 226. Rs 463 ; Tt IX, 469. 3 Rs 451 ; Tt IX, 481. +.0

— Yabyâ. b. Sa`fd (40)

— `Abdalwahhâb as-Saqafi (16)

— Ğ undar Muh. b. Cdfar (10)

— Muh. b. Adi (10)

— Muz b. Hi ş âm (4)

— Mucâz b. Mucâz (1)

— `Usmân b. 'Umar (2)

— Yazid b. Hârû'n (2)

— Hâlid b. al-Hâris (2)

— `Abdarrahmân b. Mandi (2)

— `Abdal'acla b. `Abdal'aş lâ (2)

— 'Ab ıl 'Ahmad az-Zubayri (2)

— 'ishâq b. Yilsuf (2)

— Wald` b. al-Carrâh (1)

— Wahb b. Carir (1)

— Façll b. Musâwir (1)

— `Abdal'aziz b. `Abda şş amad(1)

— `Amir al `Aqadî (1)

— `Abdallâtı b. `Abdalwâhid (1)

— Muh. b. (Abdallâh (1)

al-)An ş âri

— al-Walîd b. Muslim (1)

— Muh. b. klâzim (1)

— Yay b. Ka ş ir 'Ğ assân (1)

— klusayn b. al-Hasan (1)

— cA ş im ad-pahhak b. Mahlid (1)

270

Öl.

252.

Rs

451

; Tt

IX, 4

75.

(i)ı

umm

us

•q r

ecw

ciuğ

—

()uv

uı,n

N-u

u •q

oke

ıns

—

<Abdalhamid Ş ahib az-Ziyâdi (1)

(Ubaydallâh b. Mu`âz (2)

Muz b. Muz (1)

Ş ubat b. al-klacck (1)

'Anas b. Mâlik (1)

Ş aybûn 'Abû Mucâwiya (1)

Firâs b. Yahya (1)

aş -Ş a`bi (1)

Câbir b. `Abdallâh (1)

200 201

202 Muh. b. an-Naçlr (1) Muh. b. Rafic b. 'Abi Zayd

Muh. b. Sâbiq 'Abil Ca`far

al-Quş ayri (3)

at-Tamimi (1)

BuharVnin kitab ında sadece bir yerde (VI, 491) ve nisbetini tasrih etmeden hadis nakletti ğ i bu ş eyhinin tayinin-de ihtilaf vaki olmu ş tur. Bk. Rs. 494 ; Tt IX, 491.

2 öl. 245. Rs 438; T t IX, 160. 3 ()I. 214. Rs 439 ; Tt IX, 175. Buhari, kitab ı n ın sadece bir yerinde (IV, 14) bu ş eyhinden vas ı tas ı z nakletmi ş

»Ş addasana Moh. b. Sabiq )aw b. Yacqüb canhu» ş eklinde şüphe izhar etmi ş tir. Kitab ı n ı n muhtelif yerlerinde, Muh. b. Sâbiq'ten dizer ş eyhleri vas ı tas ıyla nakletmitir. Bk. Fath al bari V, 310.

203 204 Mut>. b. Said b. al•Walid al-kluzâş i a 'Abisi <Anır (3) Muh. b. Sackl b. Sulayrnan (1)

'Abıl Cacfar t (1)

(Abdallâh b. al•Mubârak (1)

Macrnar b. Raş id (1)

Ham ınam b. Munabbih 2 (1)

Hurayra (1)

(1) ig

tun

) 'q

uv

uf9n

) —

(T)

vı,gd

upqv

c v

ı,uctu

pqv,

(51. 220. Rs 459 ; Tt IX, 188. 2 Hamsi-1am b. Munabbih'in )Abil Hurayra'den rivayet etti ği hadisleri muhtevi Ş al.iffa devrimize kadar mahfuz

kalm ış t ı r. B ı hari ve Muslim'in mezk ılr ş al.ı ffa'am büyük bir k ı smı nı iktibas ettikleri anla şı l ıyor. Muslim'in ekseriyetle ilk kaynağı na müracaat etmiş olmas ına*mukabil, Buhâri, umumiyetle, ondan iktibas eden şeyhleri vas ıtası yla faydalan-mış t ır. (Bk. F. Sezgin, Hadis musannefat ı n ı n mebdei ve Matmar b. Ra ş id'in Câmici, Türkiyat mecm. XII, 116-131).

3 öl. 230. Rs' 459 ; Tt IX, 190. Buhâri, bir yerde (VIII, 26) bu şeyhinden,,«Mutı . wa )Ahmad b. Sacid» tabiriyle nakletmi ş tir.

273

— Mdâwiya (16)

— `Abdalwabhâb as Saqati (16)

— `Abda b. Sulaymân (19)

— Malmid b. Yazid (13)

— Waki` b. al-Carrâh (7)

— Muh. b. Fuçlayl (5)

— al-Fazâri ' İ shâq (7)

— `Abdallâh b. al-Mubârak (4)

— ı smdil b. Cdfar (3)

— Carir b. `Abdalhamid (3)

— 'Abilı 'l- )Ahwaş Sallâm b. Sulaymân (2)

ibn ( Uyayna (3)

— `Abdalca'lâ b. `Abdalcalâ (2)

`Attâb b. Ba ş ir (2)

— `Abdallâh b. Numayr (1)

— Yazicl b. Hârfin (1)

— Muh. b. al-Hasan al-Wâsiti (1)

— 'Umar b. 'Llbayd at-Tanâfist (I)

— 'İsmâ'il b. `Ulayya (2)

— 'Abû Tumayla Yay b. Wkiih (1)

Ydlâ b. `Ubayd

— Huş aym b. Ba ş if (1)

al-Muhâribi `Abbarrahmân b. Muh. (1)

— `Abidat b. Humayd (1)

— `Abdallâh b. ' İ dris (1)

— 'Ahmad b. Baş îr (1)

— `Ubaydallâh b. Milsâ (1)

— Surayc b. an-Ndmân (3) Bulı lirrnin kaynaklar ı F. 18

öl.

227

. R

s 45

9 ;

Tt

IX,

212.

(z) u

vAcufi

w

ıirin

g 206 207

Muh. b. Sinân Muh. b. a ş -Ş abbâh al-Bâhilli 1 (25) ad-Dawlâbl 'Abû

Ca`far al-Ba ğ dâd ı 2 (9)

208

Muh. b• aş -Ş alt al- Baş ri iAbû Ya`lâ a (1)

al-Walid b. Muslim `Abdarrahmân (1)

al- )Awzâcl. (1)

Qilâba 'Abdallâh b. Zayd (1)

'Anas b. Mâlik (1)

209

Muhammad b. a ş -Ş alt b. al-klaccâc Ca`far 4 (1)

'Abdallâh b. al-Mubârak(1)

Yûnus b. Yazid (1)

az-Zuhrt lbn Ş ihâb (1)

Hamza b. `Abdallâh (1)

() .g

§us

•q t

uke

§nH

—

(LT)

uvuu

çuin

s q q

ıirin

d —

(I) a

l§ug

•q

tuX?

§nH

—

(8) w

çpu)

tuz

Öl. 226 h. y ı l ı civar ı . Rs 459 ; Tt IX, 205. Ğol. 227. Rs 440 ; Tt IX, 229.

3 Öl. 228. Rs 460 ; Tt IX, 234. 4 Ol. 222. Rs 460 ; Tt IX, 234.

cq 1/4AD N r■ cq • CD OD • C,1 er e. ,r

m .4 w; .4 M ŞO C.

275

— 'Abdalcaziz b. 'Abi klâzim (3)

— İ brâhı m b. Sa'd (2)

`Abdallâh b. Wahb (1)

— 'Usâmat b. Haf§ âl-Madni ( I)

- klâtim b. (1)

— `Umar b. Sacid (4)

— Hişâm b. `Urwa (2)

— <Ubaydallâh b. 'Umar (2)

- al-Wmaş Sulaymân b. ihrân (1)

Sulaymân b. klibbân (1)

Sulaym b. klayyân al-Huzall (1)

Yaz

id b

. H

âran

b. Z

âdân

2(2)

213 214 215 Mub. b. al .Walld b. `Abdalhamld

al-Qura ş i. 2 (4)

Mub. b. `Uqba b. al-Mukirat Mub. b. (Usrnan b. Karâmâ >Abisi I Mub. b. Cdfar al-Huzall 4 (4)

aş -Ş aybâni 'Abil `Abdallah 1 (2) Abdallah al-Küff 2 (1) . I

1 Şubat b. al-I-Jacek 5 (4) I I I i I I I I 1

1:0 r» Z cx =

•0_ 5 sz vı Fr P

',<)

..--3 :1 IT ..... N ı2

A■s IN ı—k vi in IN

A» ". ,•■■ lo—k gi) •,—, ı—•

i< w trtr• ,..., p.»

1. Ol. 215. Rs 363 ; Tt IX, 346. 2 Ol. 256. Rs 462 ; Tt IX, 338. 3 öl. 250 y ı l ından sonra. Rs 452 ; Tt IX, 503. 4 öl. 194. Rs 436 ; Tt IX, 69.

160. Rs 218 ; Tt IV, 338.

(T)

(I) (17

)

*ref

l *q

ım

un

, —

ffiuS

v

,çire

ik

ı ,"•■

•■■■••

(T)

irui

rıus

Icıv,

'cı pru

dıv,

iq

vc Pr

uifiv

,

(T) im

PS •

cl

(i) v

snyv

.q

twıl

epLu

qn, —

cr

(T) ii

bnIA

1 -1

PlzgA

'ci I

IP.11

21) W

D

•q b

p,zz

u ı.re

pqv,

—

(z) ug

ısn

ını •

cı uE

J p —

216

217

Muh. b. Yahya b. tAbdallah az-Zuhli 1 (16)

Muh. b. Yahya b. 'Abdalcaziz al-Ya ş kurl 2 (1)

Ş azan `Abdaraziz b. `U ş man (1)

`Usman b. Cabala (1)

Şubat b. al-klaccac (1)

Hi şam b. Zayd (1)

1 'Anas b. Malik (1)

Buhar?, kitab ını n hiç bir yerinde bu şeybinin ismini «Malı , b. Yalıya» olarak zikretmemi ş ya «Mulı ammad» veya «Muhammad b. Halid» (Buhar? III, 35, VII, 132, IX, 148) veya «Muh. b. Hâlid az•Zuhli» (IX, 66) ş eklinde kaydetmi ş -tir. Öl. 252. Rs 465, IX, 511. ta

2 Öl. 252. Rs 478 ; Tt IX, 516.

218 219 220 Muh. b. 'Abi Yacciûb

al-Kirmâni ı (3)

Hasan b. lbrâhim al-Kirmâni 2(3)

Yûnus b. Y azid al-Qura ş i (3) 8

İ bn Ş ihâb az-Zuhri (3)

p.» .(t2 rto P

Muh. b. Yazid al-Kûfi 4 Muh. b. Yılnus al-Bulı ârt 'Abû 'Ahmaçl -1-13iykandt 5 (87)

II I I I I I I I • (ı )

cr tzA c

▪

r

al Walid b. Muslim (1)

al- )Awzâcl (1)

Yabyû b. 'Abi Ka ş ir (1)

Muh. b. ı brâhim (1)

`Urwa(1)

`Abdallâh İbn 'Utar (1)

13) Y ..,...r cıı

...-. cr o. P ■,....,

-1 Oh Ol

ON

f57 CL

....•■

----. ■•-•

■-k ........ .....

Bulı firi'nin, kitab ı nda üç defa (III, 56, VI, 55, IX, 66) hadis ş iir» dur. Bk. Rs 457; Tt IX, 38, 533.

2 ol. 186. Rs 94; Tt II, 245. 3 C/I. 149. Rs 584 ; Tt Xl, 452. 4 Rs 464; Tt IX, 528.

Rs 464; Tt IX, 538.

Fr 4 5 c2- ııı ) tıo

2 -< Kr.) ı c.

• ■••'

naklettiğ i bu ş eyhinin ad ı «Muh. b. >ishâq b. Man-

221

222 al-Munzir b. al-Walld b. `Abdarrahmân Muqaddam b. Muh. b. Yay a1-Hilâli 2 (1)

al-Cârâch ı (2)

b. `Abdar-rahmân al-Cârüdi (1)

Ş ubat b. a1-klaccâc(1)

Mâsâ b. 'Anas (1)

'Anas b. Mâlik (1)

Silm Qutayba (1)

Mâlik b. 'Anas (1) t

Nâfic Mawlâ İbn `Umar (1)

İ bn 'Umar (1)

al-Qâsim b. Yay b. `Atâ (2)

`Ubaydallâh b. 'Umar al- (Umari (2)

Nâfic Mawlâ İ bn 'Umar (2)

(Abdallâh b. 'Umar (2)

Rs 503 ; Tt X, 304. Rs 524 ; Tt X, 288.

280

— Sufyân as-Sawri (2)

— Zâi'dat b. Qadâma (1)

— 'Ab ıl `Awâna. Waçlçlâti (52)

— Wuhayb b. 1Plid (41)

— 'Abdalwâhid b. Ziyâd (34)

— Hammâm b. Yay (20)

— lbrâhim b. Sacd (20)

— Cuwayriyat b. 'Asmâ (28)

— Cadı- b. klâzim (9)

— 'Abdalcaztz b. Muslim (13)

— Mdtamir b. Sulaymân (6)

— 'Amr b. Yahya b. Said (3)

— Mandi b. Maymân (4)

— Sallâm b. 'Abl Muti< (3)

— Sâbit b. Yazid (2)

— Dawild b. 'Abl'I-Furât (2)

— 'Abdalwâris b. (2)

— 'Asim pahlıâk b. Mahlid (1)

— Hârân b. Müsâ 'Abâ `Abdallâh (1)

— Yay b. Sacçd (191)

— Hammâd b. Zayd (27)

— Yazid b. Z ıı ray` (24)

b. ' İ brâh1m (21)

— Biş r b. al-Mufaddal (20)

`Abdalw âris b. Sacid (16)

'Abû cAwna Waddâh (13)

— Hâlid b. `Abdallâh (13)

— 'Abdalwâhid b. Ziyâd (13)

— (Abdal'aclâ b. `Abdal'aclâ (11)

— Sufyân (5)

'Abû'l-)Ahwa ş Sallâm b. Sulaym. (7)

— `Abdallâh b. Dâw ıld (4)

— al-Muctamir b. Sulaymân (2)

— Huş ayn b. Numayr (2)

cAbdal'âzîz b. Muhtar (2)

c ı sâ b. Yûnus (2)

— Huş aym b. Ba ş1r (2)

— 'Abi) Mucâwiya Muh. b. Hâzim (1)

Marhüm b. `Abdarâziz (1)

— `Abbâd b. 'Abbâd (1)

Cuwayriyat b. 'Asmâ (1)

— `Abdallâh b. Yahyâ b. Ka ş ir (1)

— Yûsuf b. al-Mânş iir (1)

281

(I) t

i ullu

pqv

) u

uur §

rılv

-ig

•q q

uire

pqv,

—

(I) N

uıvc

inw

-re q

pire

pqv,

—

coup

i sm

— 'A

bû (A

q11 Başir b

. `Uqb

a (2)

(£) ı

nız

pi:i

•q ı

l.reD

—

(n) p

ılvA

•ci c

piu

ılnix

\ —

(o0

3vor

ı:1-1

u —

(ot)

imırp

cıv)

226 227 228 coN)

Muslim b. 'Ibrâhim al- )Azdi al-Farâhidi 1 (83)

Mutarraf b. `Abdallâh b. Naş r b. 'Alt b. Na ş r b. Mutarraf 'AVİ Miş 'ab2 (2) cAli al- )Azdi3 (4)

`Abdurrahman b. 'Abi'l- I 1 I Mawâlf (2) D >7- %'

A›,'-',

t■1 c6,-,'

go >. 1 cr cı. o,

M uh. b. al-Munkadir (2) A'7,' .11 '.. 5

Iv .!....... Fr "2 , ---‘ ,.'

4 Câbir b. `Abdallâti (2) c- C

ct. -P- co po,', Fr

> .--.. t— cr •—• Q..

W

r». Q-

521'

(T) P

öl. 220. Rs 493; Tt X, 121. 2 051. 220. Rs 503; Tt X, 175. Mutarraf' ı n rivayet etti ği iki haberin (Buhâril I, 80; VIII, 81), muhtemelen kayna ğı

sahabe'den Câbir b. cAbdallâh' ı n ,S'abtfa'sidir. Câbir'in hadislerini ihtiva eden ş akifa'sine pek eski kaynaklar taraf ın-dan işaret edilmi ş tir. Bk. F. Sezgin, Hadis musannefatzn ın mebdei, Türkiyat Mecm. XII, 121).

8 öl. 250. Rs 531; Tt X, 430.

(T) İ

I§rg

•q

ulif

v§ni

_i —

`Abd

allâh

b. al-M

ubârak (3)

(T)İ

mv,

•cı

twıl u

Piçu

cın, —

(T

) K

us

—

(I) a

ll3p)

iunN

ı e

•q —

(ı)b

viıs

ic

•ct g

ıç!m

v)ru

(I) u

v,İ SL

'efi

i

ı§vm

—

( z) b

uıs u

N w

es —

(z)t

urıs

v,

•cı P

ÂRZ

cr N N

(£)

•q J

uıv

, —

(8) u

puke

ing

§eu

wc-

p —

229 230

Nucaym b. ljammâd b. Mucâwiya b. al-klâris

al-kluzâ`i (4)

Qabişat b. `Uqba b. Mulı . b. Sufyân as-Suwâci. 2 (47)

Sufyân as-Sawri 3 (47)

ol. 228. Rs 538 ; Tt X, 458. İ bn klacar'e göre, Buh ılrl, bu şeyhinden sadece, muhaddislerin «magrün» dedikleri tarzda nakletmi ş tir. (Bk. Tt X, 458). Filhakika, Ş akiiı 'deki üç rivayet (I, 87, V, 160, IX, 73) İ bn Hacar'in fikrini teyid <diyorsa da dördüncü rivayet (V, 44) "magrün„ tarz ı na uymay ı p müstakil bir rivayetten ibaret bulunmaktad ı r.

284

cn cıl

M C N

ı-i

— Lay ş b. Sacd (66)

— ' İ smâ'il b. Cdfar (32)

— Carir b. `Abdalbanad (45)

— Sufyân b. `Uyayna (32)

— Mâlik b. 'Anas (20)

— Yacqiib b. 'Abdarrahmân (17)

— 1-jâtim b. ' İ smâ'il (12)

— (Abdalwahhâb as-Saqafi (11)

— cAbdalwâtı id b. Ziyâd (1)

Hâlid b. al-ljâri ş (3)

— b. (1)

Hâlid al-klazzâ (1)

— Hâş im Yay b. Dînâr (1)

— İbn Zakwân `Abdallâh b. 'Abmad (1)

Târiq b.`Abdarrahmân (1)

— cAbdallâh b. Dinâr (1)

— 'Abdarrahmân b. `Abis (1)

- Sulaymân al-cAlı wal (1)

— cAmr b. cikmir (1)

• aa Iıı, 1.1

cj co • .—

O - cu

• ., E —

• -0 ,4 7, .5

•

4

"0

g

- < aı ca ız 4) g

•

L>•■ • .54

41)

"C aı af. 01.

4, _o

E P

• °

> e, -0 es e .-54

'5 -0 rs os I. • •••

i4 ±

•

D .94

• 1:3 %) .1

ez -0-0

ee) :o• rl —5 Q

▪

g E ud

-o -m :o

>?' ce. E -F: C°

• •■

•

.5 — N .or E

•

o

- <co .73 «, —C ı

c.

`;):' zn ı <7 03 v--

— klammâd b. Zayd (12)

— 'Abû (Awâna Waçlçlâtı (8)

— `Abdal'âzh b. klâzim (10)

— Muğ irat b. `Abdarralı mân (6)

— Muh. b. Fuçlay1(3)

— al-Mufaçlçlal b. Fadâla (2)

— Bakr b. Muçlar (3)

— YazIcl b. Zuray` (4)

— 'Abû Ş afwân `Abdallâtı b. Said (2)

— 'Abıl'12Ahwaş Sallâm b. Sulaym (2)

— 'Abdalwâhid b. Ziyâd (2)

`Abbâd b. cAbbâd (1)

c■I — Sahi b. Yüsuf (1) crı cNı Bişr b. al - Mufaddal (1)

— Huş aym b. Baş lı- (1)

—

'Abû Mdâwiya Muh. b. klâzim (1)

— 'Abû 'Usa'rna klammâd b. 'Usâma (1)

— cAbdarrahmân b. (1)

— Muh. b. `Ahdallâh al-)Anşârl (2)

— 'Abû Qamra 'Anas (1)

— )Ayyilb b. an-Naccâr (1)

— klacçâc b. Muh. al2A`war (1)

— Biş r "Ismâcil b. 'Ibrâhim 'Asadi (1)

- klumayd b. (Abdarralı mân (1)

— Dâwûd b. `Abdarrahmân al-cAttar (1)

285

Rs

426 ;

Tt VIII, 358.

Z-S Cq

— (A

bdalm

alik b. `U

may

r (1)

(z) u

mın

, •ct

tup,

§11.1

— —

' Ayyûb b. ' A

bi T

arafı na (1)

YazTd b. Zuray` (1)

1 -< 4 Sacid b. 'Abi o, .- s»

,c .cn cArfı ba (1) p» .-,

1 Fr

s» =...' 9"

Qatâda (1) Z k

1 ,. P

r.ti> •cn

,—r

'Anas (1) §. 00

233 234 235

236

ar-Rabic b. Yay 'Abû'l-Façll al-Ba ş ril (3)

Za'ida b. Qudâma 'Abirş -Ş alt 2 (3)

Rawlı (Abdalmu'min

b.

3(1)

Sacd b. Haf ş 'Ab ıl Muh. al-Küfl 4

Ş aybân b. `Abdarralı mân 'Abû Mu`âwiya5

Sahi b. Bakkâr b. Biş r ad-Dârimi° (3)

Wuhayb b. al-Bâhill 7

ı öl. 224. Rs 134; Tt. I,I, 252. 2 4ii 176. Rs 155 ; Tt II , 307. 3 öl. 233. Rs 138 ; Tt I I, 296. 4 (51. 210. Rs 161 ; Tt III, 468. s öl. 164. Rs 214 ; Tt IV, 373. 6 (51. 228. Rs 187; Tt IV, 247. 7 151. 165. Rs 542 ; Tt XI, 169.

237 238 239

Sackl b. al-Rakam b. Muh. al-Macrûf Sacid b. Marwân b. `Ali 'Abû Sacid b. Mub. b. Sacid bi'bn 'Abt Maryaml (61) `Usmân al-Bağ clâdi 2 (1) al-Carmi 3 (4)

1 I 1 11111 I i

-1 cr tL, P P , cr

13) ■-rıs 13' Ic- ,

•

P> p- .0.1 ,...„ ,„.. - nr

. Z 4 A > C/2 " Fr N c.. u) k J Fr Fr 5 o rı.l> 13,,,,

N c7'.' ,.< czo .,... P

''‹ c:r ,■•••■ 5 .P- '-‘ ...—.. ›_, ......

(T) uqz

01. 224. Rs 164 ; Tt IV, 17. 2 Ol. 252. Rs 174; Tt IV, 80.

Rs 168; Tt IV, 76.

Mub. b. cAbdalcaziz b. 'Abi Rizma (1)

'Abû Ş âhb Salmuya Sulaymân (1)

cAbdallâh b. al-Mubârak (1)

Yûnus b. Yazid (1)

ibn Ş ihâb az-Zuhri (1)

cUrwâ (1)

»A'işa (1)

Yacqûb b. ' İ brâhim

b. Sacd 4 (4)

İ brâhim b. Sa`d b. lbrâhim 3 (4)

P ı cn »t 1—+

(£) u

v,sıi

u> q

fu

rpS —

4 ol. 208. Rs 588; Tt XI, 380. 5 189. Rs 16 ; Tt 1, 121, co

(£))

luıp

qnw

ir

-q

(s) o

vopu

ı:ı-in

•cı —

240 241 242 243 coc'

Sacid b. an-Naçir al-Ba ğdâ- di 'AVİ cUş mân (1)

Huş aym b. Ba ş ir (1)

'Abü Bi ş r Cacfar b. ' İ yâs (1)

Mucâhid (1)

İ bn Acbbâs (1)

Sacid b. ar-Rabic 'Abû Zayd al-Haraw1 2 (8)

Sacid b. Sulaymân ad- Dabbit 'Abü `Usmân3 (5)

Said b. Ş uralıbIl al-Kindi 4 (2)

al-Lay ş b. Sacd 5 (2)

(ı))

ıgic

ınıx

-IP

(1.

.q p

ize,

k —

1 151. 239. Rs 173 ; Tt IV, 93. 2 Öl. 211. Rs 165 ; Tt IV, 27. 3 ol, 215. Rs 165 ; Tt IV, 43. 4 öl. 212, Rs 173 ; Tt IV, 48.

Ğ o ı . 175. Rs 433 ; Tt VIII, 959.

(z) u

utui

çrın

s §u

w,v

c-ıg

—

244 245

246 247

— (A

bdarrah

mâ'a

b. al•Q

âsim (2)

Sdicl b. Yabyâ b. 3

Sacid b. Talid Sa`I'd b. `Ufayr b. Muslim Sdicl al-Bağdâcli (5)

I 'Abû. cU ş mân 1 (6) 'Abû 'Uş mân 2 (43) Yabiyâ b. Said

1 1 al-Bağdâdi 4 (5) İ ı 1 I I I

>' -< c- rn":, a.. 42 pc, $3, (5>, •-t r:A7 Fr ... gr

"

Up: A"

P a, al a- ..., cr. cr

- ..... ,_.

.a. ..' ..'"'" W

63

P>

Z

Salim b. klayyân b. Bistam al-Huzali 5 (1)

Sacid b. Minâ (1)

'Abû Hurayra (1)

(51. 219. Rs 173; Tt IV, 71. Bulıari'nin "Sacid b. Tal'id„ diye kaydetti ğ i bu şeyhinin esas ad ı «Sacid b. cisâ b. Tali• dir.

2 (51. 226. Rs 168; Tt IV. 74. Bulı ari'nin, kitab ı nda 43 defa "Sacid b. (Ufayr» diye kaydetti ğ i bu ş eyhinin esas ad ı «Sacid b. Kaslr b. cUfayr» dir.

8 Öl. 249. Rs 171; Tt IV, 97. 4 CIL 194. Rs 562; Tt XI, 213. 5 Rs 206; Tt IV, 168.

249

Sulaymân b. Dawüd 'Abu'r.ltabic 2 (5)

250

Sulaymân b. Harb al-)Azdi 'Abâ 'Ayy(lb 3 (133)

(I) s

ıkui •q

fln

ix

(£) i

nızp

il •

ci ıIı

r3

(09)

3P

3rı:ı

-ıg •cı

(99 )

PA"

eZ 'c

l P?a

n"1

:1 —

(L) u

umke

ins

•q p

iEl5

nA —

(I) s

nup,A

•ci p

m4v

, —

(I) u

ukuX

j-1,

•q u

pifi

ns

—

248

Sidân b. Muçlârib b. 'Abi Mul>. al-Bâhilt (1)

'Abâ Mac ş ar al Baş ri Y ılsuf b. Yazid al-Barrâ (1)

`Ubaydallâh b. al-'Alınas 'Abâ Mâlik(1)

İ bn 'Abi Mulayka (1)

ı bn `Abbâs (1)

Col. 224. Rs 209 ; Tt IV, 293. 2 (51. 234. Rs 182 ; Tt IV, 190. 3 <ii. 224. Rs 181 ; Tt IV, 314.

— Mandi b. Maymân (4)

— Yazid b. Zuray` (3)

— 'Abâ 'Usâma klammâd (2)

— klammâd b. Zayd (1)

— 'Abâ `Awanâ Waçlçlâh (1)

— al-Muğ :rat b. (Abdarrahmân(1)

— b. 'Ibrâhim (1)

— (Abdalwâhid b. Ziyâd (1)

291

— Sufyân b. `Uyayna (19)

Yay b. Sa'id (6)

— (Abda b. Sulaymân (6)

— ' İ smâ'Il b. `Ulayya (2)

— al. Wal:d b. Muslim (2)

— (Abdarrabmân b. Mandi (2)

— Sulaymân b. klayyân (1)

— Muh. b. Ca`far (1)

— kiaccâc b. Muh. (1)

— `Abdalwahhâb b. (Abdalma- c:d (1)

— 'Ab ıl Muâwiya Muh. b. F.-

Hâzim

(1) • ,

g^

Sufyân a ş Sawri (2)

ir; d w; eq es,

0 04

— Mis'ar b. Kidam b. Zuhayr (1)

Şada

qat

b. a

l-Fa

dl 2

(42

)

(I) v

2keı

nH t

ıciv, —

254

Ş ihâb b. `Abbâd al-Küft 'Abâ `Arnr (5)

' İ brâhtm b. klumayd ar-Ru'âst 2 (5)

' İ smdfl b. 'Abâ Hâlid s (5)

Qays b. 'AM kiâzim 4 (5)

k

ı

255 Ş uca` b. al-Walid

'Abu'1-Lays_ 5 (1)

an-Nadir b. Muh. al-Yamâmt (1)

Ş ahr b. Cuwayriya (1)

Nâfic Mawlâ İ bn `Umar (1)

256

Talq b. Ğ annâm b. Talq b. Ğ annâme (3)

Zâ'ida b. Qudâmat as-S aqa fr (3)

257 (Ubayd b.

'Abfi Muh. (1)

'Abâ 'Usâma Ham. mâd b. 'Usâma9 (44)

(I) p

rı,su

işq •

q tr

eppq

y, 0

— ' A

Vİ 'İslıâq

aş-Şaybânt (1 )

(et)

tıvıır

pcıv

, 'cı

qvur

Piçu

cın)

—

(u)

uiv §

u4 —

öl. 224. Rs 219; Tt IV, 368, 2 178. Rs 15; Tt I, 117. 3 öl. 146. Rs 25; Tt I, 291.

4 Cıı . 84. Rs 417 ; Tt VIII, 386. 7 Rs 213 ; Tt IV, 214. 8

Ol. 211. Rs 235; Tt V, 35. 9

Ol. 161. Rs 155; Tt III, 306. öl. 250. Rs 331; Tt VII, 59. Öl. 201. Rs 103; Tt II[, 3.

293

41.1 "

'Abi

'l-M

utıta

rl (3

3)

co c•I

`Uba

ydal

lâh

b. M

üsâ

b.

— 'Usâma Hammâd b. 'Usâma (9)

— Muh. b. Bakr (2)

— cAffân b. Muslim (1)

— 'Abâ 'Âmir al- (Aqadi (1)

— `Abdallâh b. Numayr (1)

— `Abu'n-Nu`mân al-Rakam b. `Abdallah (1)

— Yacqâb b. 'fbrâkfm b. cAbdarrahmân (3)

— Sacci b. Ibrahim b. cAbdarrahmân (1)

— b. Yemus (15)

— klanzala b. 'Abi Sufyân (4)

— Hiş âm b. `Urwa (3)

— Sulaymân al-)Acma ş (3)

— Ş aybân b. cAbdarrahmân (2)

— al-'Awzâ`i (1)

— ibn Curayc (1)

- Zakariyâ b. 'Abi Zâ'ida (1)

— 'İ smâ'îl b. 'Abi Ijâlid (1)

- Mdrilf b. klarbâz (1)

— cUş mân b. al-)Aswâd (1)

OL 194. Rs 92; Tt VI, 415. j31 J 3

.L ı 2 ol. 222. Rs 340; Tt VII, 435

nakletmiftir. Bk. nr. 186. 3 $51. 194. Rs 92; Tt V1, 415. 4 (51. 148. Rs 179; Tt 1V, 222.

all ‘:f. • • • " 4).(.11 (Tt II, 416)

. Buhar? bu şeyhinden iki hadisi, Muh. b. )Abi'l-klusayn as- Ş imnanl vas ı tasıyla

261

s cn 0

VJ co,

cr

CL su

(9I)

filI PS

Tic1V

) —

cr

A>

P

0

— 'İbrah

im at-T

aym

i (18) () u

llny

v qu

ikupqv,

—

VJ

rv CL

.c) 9-

cr tzu

00

262 `Umar b. klaf ş b. Ğ iya ş al-K ılf1 2 (84)

klafş b. Ğ iyâsi al-KCı fi 3 (84)

Sulaymân b. Mihrân al-)A`maş 4 (84)

<Ubayda.11âh b. 'Umar b. May- sarat al-Qawârirt (1)

Uâlid b. al-Uâris (1)

cUbaydallâh b. 'Umar (1)

Nâfit Mawlâ İ bn `Umar (1)

İbn 'Umar (1)

'Umar b. Muh. b. al-Hasan 'Umayyat b. Bistâm al2Asadi 1 (1) b. al.Muntasir 2 (3)

1 1 (Usman b. al-Haysâm (Usmân b. Ş âlib b. Muh. b. al-Hasan al-)Asadl (1) Yazid b. Zurayc 3 (3) b. Cahm b. cisâ 4 (1) Ş afwân as-Sahmt 5 (2)

I I I I 'Ibrâhlin b. Tahmin (1) I I

1 ->..r. cr

Muh. b. Ziyâd (1)

: I»

I

1:13

k 'Abû Hurayra (1) ar u9>

o h* §"

..--, ---, ›..., t.. ....... ,....

(£) a

ıçu.ır

o u

qj —

n

P. 1:» e-r

P

(t) q

qvAp

. .q

gyi

ppci

v, —

npny

ki .q

niu

g

263 264 265 266

öl. 250. Rs 343; Tt VII. 495. 2 01. 231. Rs 46; Tt I, 370. 3 '31. 182. Rs 573 ; Tt II, 325. 4 (51. 220. Rs 351; Tt VII, 157. 5 ol. 219. Rs 350; Tt VII. 122.

...,

267 268 269 270 .0

cUsman b. 'Abi cUsman b. <Umar b. al.Walid b. Salih an-Nahhas Yahya b. 'Abdallah b.

Ş ayba Faris al-cAbdi 2 (1) ad-pabbi 3 (1) Ziyâd as-Sulami 4 (1) = İ bn Muh. b. 'Ibrahim 1 (60) 1 1

1 'Ali b. al-Mubarak (1) ' İ sa b. Yilnus (1) Abdallah b. al-Mubarak

III I I 1

I 1

P° =

.w—i, X n t. cr K:D .. .r:

•

-t Yahyâ h Sactd (1) Umar b. Sacid h 'Abi

az-Zubayr b (1)

(ikrima (1)

I • 'Ibn 'Abbas (1)

Col. 239. Rs 349; Tt VI[, 149. 2 Ol. 209. Rs 348; Tt VII, 142. Buhâri'nin, bu ş eyhinden, kitab ı nda (II, 170) bir hadis rivayet ettiğ i hususuna kay-

naklarda i şaret olunmamaktad ı r. 3 Rs. 537 ; Tt I, 137. 4 Rs. 567; Tt XI, 239.

..< P> P cıı -< Fr

I

Husayn al-Makki (1)

I>7. t»

▪

to cr ( İ krima (1)

I

•a- 52. 0» i< 'İ bn 'Abi Mulayka (1) .-1 .-

-.Ç' '.-:

AtSıt' ■--;› •P'"

•P" l'. P 1 ‘.' Z

ii )Abil Hurayra (1) I sm, v,-.. J İbn 'Abbas (1) P .---, 1--■ ,...

(1)

Cad ı- b. Hazim (1)

; c;ı r CN ı ı l un ,P

c12 m

Cg

•

r‘i eri Cs1

Ca .41ı.

— Bayân b. Bi ş r (1)

297

E 2" efî '14"

03 ......" ct:$ X• "i '''' — e <

<cc ‹g <cd v

CN ..C5 ''' <el

.C/ 'T: '.° <cc3

0:1 ,C)

:5

— Sulaymân al- 'Kula§ (2)

— Wakl` b. al-Carrâh (3)

— `Abdarrazzâq b. Hammâm (2)

— Yazid b. Hârân (1)

— 'Abâ Mucâwiya Muh,. b. Uâzim (1)

— Muh. b. `Abdallâh al-'Anş âr1(1)

— Rawh b. `Ubâda (1)

— Ş abâba b. Sawwâr (1)

— Lay ş b. Sa`d (164)

— Ya`ciûb b. `Abdarrahmân al-Qâri' (5)

— Mâlik b. 'Anas (5)

— Bakr b. Muçlar (3)

—

Fiibbân b

. H

abib

(1)

(I)

uep

u,g3

qm

s —

cz cr

B

P>

e

P"

(I) p

;es §

Au-

rig

—

-

Sulaym

â n al .'A

`maş (1)

(I) a

tı§uu

w w

es —

() uu

ivı-ı

•ci

—

(i)u

ıfıiır

e •q

nı§

ueN

—

—

`Abd

arrazzâq b

. Ham

ma m

(12)

275 276

277 Yay b. Muhammad b. as-Sakan b. Habib Yay b. Müsâ b. (Abdirabbih

al-Quraş i 2 (2) b. Sâlim 3 (42)

Yay b. Man b. `Awn b. Ziyâd b. Bislâm J- (1)

Muh. b. Cdfar (1)

Ş dba b. al- klaccâc (1)

Wâqid b. Muhammad (1)

Muhammad b. Zayd (1)

ibn 'Umar (1)

1 Öl. 233. Rs 564; Tt XI, 280. 2 Rs 568 ; Tt XI, 272. 3 <51. 240. Rs 568; Tt IX, 265.

(pr)

suu

v, '

cı )f

fıvıN

(zt)

p,u

s •q

wIq

uıql

,

(t) n

ıfuan

3 u

qi

—

(£)

suu

v, •

cı m

winı

—

X

rt rt

>-‹

>C1ı

•

(ç) p

Izrik .4

snı

nsu —

(L)

putu

turC

iaN

•q

ıuw

n, —

(9-0

--Iıv

i:«i-re

•q

•.uuv,

—

(ı)

uy,

•cı

MI-

1 —

Cark

b. ' A

bdaltiam

I ci (1)

278 279

280 281 Yay b. Qazdat Yahyâ b. Sulaymân b. Yalwâ. Yaklyâ b. Ş âlih 'Akbel al-Qura ş ll (26) b. Said al-CdfI 2 (36) Ş âlih aş -Ş âml 4 (6)

Fulayb b. Sulaymân b. 5 (6)

Vibdallâh b. Wahb b. Muslim al-Qura.74. 9 (36)

Yahyâ b. Yay b. Bukayr al-Hanzali° (3)

Rs 568; Tt XI, 265. 2 Öi. 237. Rs 467 ; Tt XI, 227. 3 Ol. 197. Rs 260 ; Tt VI, 70. 4 451. 222. Rs 562 ; Tt XI, 229. 5 öl. 168. Rs 416 ; Tt VIII, 303.

Ol. 226. Rs 565 ; Tt XI, 296.

Yacqiib b. 'Ibrahim b. Kask b. Zayd al.cAbdi 3 (33)

Iciv

, .q

p,X

(Irik

—

fÂ

(I)1

31,u

s •ci

v.X

quiT,

—

0

-X

0

(g) u

mn,

•q f

inn —

282

283

284

Yalı ya b. Ya`la b. al-Haris al-Mulı aribl I (1)

Ya`la b. al Haris al.Mulıaribit (1)

'bas b. Salamat b. (Arnr (1)

Salamat b. 'Arnr b. al- 'Akwa` (1)

Yalı ya b. Yûsuf b. 'Abi Karima 2 (4)

'Aba. Bakr b. `Ayya ş (4)

al-Filistini (4)

'Abil Ş ahlı (4)

Hurayra (4)

öl. 216. Rs 565 ; Tt XI, 303. 2 (31. 229. Rs 568; Tt XI, 307. 3 Öl. 252. Rs 589 ; Tt XI, 381. Buhâri'ain, bir yerde nisbetsiz olarak yaln ız "Yacqub„ diye kaydetti ğ i bu ş eyhinin

tayininde ihtilâf vaki olmuş , baz ı muhaddislerce bunun «Yaccifib b. klumayd» olduğu fikri ileri sürülmü ş tür. Bk. Rs 589 ; Tt XI 3R3.

(İ) 1"

In)

•cı >u v

w -

(17)

Nrs

•ci

urg. w

.mic

—

286

Yûsuf b. Yacciûb aş Ş affâr

'ATA Yacqûb 2 (1)

b. (Ulayya (1)

'Ayyûb (1)

Humayd b. Hilâl (1)

'Anas (1)

287

Yusûf b. Bahlül at-Tamimi Yaccifib 3 (1)

`Abdallâh b. (1)

Haş in b. `Abdarralımân (1)

Sacci b. `Unayda (1)

'Abû `Abdarrahmân as-Sulami

`Ali b. 'Abi Tâlib (1)

288

Yûsuf b. Mut). b. Sabiq al-cUş füri 4 (1)

Yay b. Sulaym (1)

b. 'Umayya (1)

Said b. 'Abi Said (1)

'Abû Hurayra (1)

285

Yasarat b. Ş afwân b. Camii

'Abû Ş afwân I (5)

Öl. 216. Rs 591; Tt XI, 37. 2 Ol. 231. Rs 581 ; Tt XI, 432. 3 Ol. 218. Rs 582; Tt XI, 409. 4 Rs 582; Tt XI, 423.

COlc

uivi

ınw

-ı2u

umflu

i irp

cıv,

—

(r)u

mpi%

•cı

uqu

ı:ı —

(s)P

uwum

fı m

uusn

< uc

tv, —

(S)1"

1-11"N

~K

W) -

289 290 291 014

Zayd b. 'Ahzam Tâlib al-Makk13 (1)

'Ab ıl Qutayba Silm b. Qutayba (1)

Muslim b. Qutayba (1)

Musannâ b. sa`ld (1)

'Abil Hamza (1)

'İ bn 'Abbas (1)

Zakariyâ b. Yahyâ b. cAmr Yûsuf b. Masa b. Râ ş id b. Bi1â1 (23) al-Kelf1 2 (12)

1 1 1 1 ► 111111

7 ;.',94;-:.' e›

•

'=,P:.1.- ty PD ,■ri G" .-1 C Cr Cr Cr ',C!,'. Cr

Z N- C:2" .g. IC/2 B :.-..., ,., , . 1:0 pı --:■ >

> Cr t7' 7 cı Fr <X Fr

a • N Ao> ıno l'u '01; P. ;-‘• "I" :32C4) Q.. f'7 " >< Fr ,-, .—

. cr cr. .....

n .% R. ,:.- E : , 4 i : . 5 , . .' '; 1 /9 > :33

plı ..

-

‘'Lp, » ."' ' ‘% tıı

•G"' • t'-s.3 -.

G" .""> po ,!...: , P Cr 1:1. $2 >1 ..... %No PD>

.< G> 1—,---", . ...--. ■—•

....., ı--, ll• •••■•• CL

ı•■■

0,

S./ ,..., I..

N Z.; E '''

1 Öl 253. Rs 583 ; Tt XI, 425. Buhâr7, bu ş eyhini kitab ı n ın baz ı yerlerinde •Yeısuf b. lU ş id» baz ı yerlerinde de •Y ılsuf b. Masa» şeklinde kaydetmektedir.

2 Col. 251. Rs 152; Tt III, 337. 8 öl. 250. Rs 145 ; Tt III, 393.

292 393

Ziyâd b. 'Ayyâb b. Ziyâd a1-Bakdâd1 1 (3) Zuhayr b. Harb b. Ş addâd al-Hara ş t 2 (12)

Huşaym b. Ba ş ir (3)

Bişr Cdfar b. 'Abi Wah ş iya

Sacid b. Cubayr (3)

İ bn `Abbâs (3)

1 (51. 252. Rs 149 ; Tt III, 355. 2 Ol. 234. Rs 153 ; Tt III, 342.

(3)

(z) I

APP n

..4 '

cı "fı n

zi

.uır

D

-ci c

itre

£ C

arfr b. (A

bdalham

id (3)

(9) u

wq

vıql

, •ct

qu

b,u .A

304

Buhâri'nin künye veya nisbetleriyle zikretti ğ i şeyhleri

'Alı mad: Marrâr b. Hammilya, bk. nr. 159. İbn 'Abi'l - )Aswad: `Abdallâh b. Muhammad, bk. nr . 11. 'Algı ad-Dahhak b. Mahlid, bk. nr . 95.

Bakr al-Mugaddami: Muhammad b. 'Abi Bakr b. `Ali, nr. 179.

Abdallâh b. Zubayr b. clsâ, bk. nr . 19. 'Atti Kuragb: Muhammad b. al-cAlâ, bk. nr . 176. 'Ahrı Mdmar: Abdallâh b. 'Anın bk. nr. 7. İbn 'Abi Margam: Safid b. al-Hakam, bk. nr . 11. 'Abu'l - Muğ ira: Muhammad b. (Abdallâh, bk. nr. 21.

Ndaym: al-Façll b. Dukayn, bk. nr . 96. 'Abu'n -Nd ındn: Muhammad b. al-Façll, bk. nr . İbn Numagr: Muhammad b. (Abdallâh, bk. nr. 174. 'Abti Qasim: H âlid b. Haliyy, bk. nr. 131.

Qutayba: al-Munzir b. al-Walid al-Cârüdi, bk. nr . 221. 'Abu'r-Rabi` : Sulaymân b. Dâwûd, bk. nr . 273. 'Abu'l - Walid: Hi şâm b. `Abdalmatk, bk. nr . 102. 'Abu'l - Ya ırân: al-Hakam b. bk. nr. 108.

1 Burada, «Buhârrnin künye veya nisbetleriyle zikretti ğ i keyhleri» yle sadece

rivayetler zincirinin sonuncu halkalar ı n ı teş kil eden üstadlar ın ı kasdediyoruz ki,

L ü h i k a'da «Buhârrnin kaynaklar ı » olarak, ş emalarla tesbit edilen şeyhler ara-

sı nda. isimle ı iyle alfabetik olarak kaydolunmu ş lard ır. Cnun di ğ er muhaddisler gibi

rivayet zincirlerinde, künye ve nisbttieriy ı e zikr ı tti ğ i sair rüvüer bu guruba dahil

değ ildirler.

LAİ IIKA

dl» numaral ı lâhika Buhârrnin ,,,S'alyWiyle imam Mâlik'in Mu-wctta' ı aras ı ndaki mü ş terek k ı s ı mlara dair umumi bir fikir vermek maksad ı yla tertib olunmu ş tur. <Buhârrnin kaynaklar ı » ad ı yla ay-r ı lm ış olan fas ı lda Buhârrnin, kendinden evvelki devrin, musan-naf yâni malzemelerini sistematik bir şekilde tasnif eden kitapla-r ı n ı hülâsaya te ş ebbüs ettiğ ini izaha çal ış m ış t ı k. Muwatta, anlaşı l-dığı na göre, .Ş'aiı i, ı 'e en çok malzeme bah ş eden musannaf hadis kita'a ı olmu ş tur.

Şaldy'in senedlerinde İ mam Mâlik'in ad ı n ı ihtiva eden hadis-lerin çok zaman Muwatta' ı n ayni veya ilgili bâblar ı nda bulunmu ş olmas ı ilk nazarda Buhârrnin do ğ rudan doğ ruya Muwatta' ı kaynak olarak kulland ığı zehab ı n ı uyand ı r ı yor. Fakat bir hadis kitab ı n ı n -rivayet zincirleriaden faydalanarak- kaynaklar ı n ı arat ı rma husu-sunda giri ş ilen bir deneme Buhârrnin, umumiyetle, do ğyudan doğ -ruya Muzuctta'a kaynak olarak ba ş vurmad ığı daha ziyade, Mu-watta'dan iktibas eden ş eyhlerinin kitaplar ı ndan faydaland ığı neti-cesini ortaya koyma ıdad ı r.

Fiihakika Buhâri, Ş aiı i/ı 'ine İ mam Mâlik'in Muwctta' ı ndan al-m ış olduğ u alt ı yüz kadar hadis 2 hususunda kitab ı n rivayet hak-k ı n ı uhdesinde bulunduran bir veya iki râvisine müracaat yerine, muhtelif otuz ş eyhinden 3 faydalanm ış görünmektedir.

Kr ş . s. 47-68. 2 Bu rakamla «Muwatta' ı n alt ı yüz hadisini kasdetmiyoruz. Hakikette Mu-

wattd ı n üç yüz kadar hadisi muhtelif fas ı llar ı na mukerreren al ınmak su-retiyle mezkür 'adede bali ğ olmu ş tur. Esasen Muwatta'da bulunan musned ha-dislerin say ı s ı alt ı yüz kadard ır (Bk. Zurqâni I, b).

3 Anla şı ld ığı na göre, Buhari'nin Muwatta'dan muhtelif râwiler vas ı tasiyle alm ış olmas ı keyfiyeti üzerinde ciddi bir ş ekilde durulmam ış t ı r. Me ş hur muhad-dislerin, Mawatta'ı n birer ravisine mesela İ bn Hanbal'in cAbdarrahman b. Mandi (öl. 208). Bubari . nin cAbdallah b. Yüsuf at-T anaysi (öl. 218), Muslim'in Yah-ya b. Yahya b. Bukayr (61. 22o) 'Aba Dawüd'un CAbdallah b. Ma damat al-Qa( nabi (öl. 221), Nasa )i'nin Qutayba b. Sa. ( id (61. 250) rivayetini ihtiyar etti ğ i kanaati mevcuddur (Bk. Zurqâni I, 8).

306

<3» numaral ı ş emada da mü ş ahede olunaca ğı üzere, baz ı ri-vayetlerde Mawattapdan yap ı lan iktibaslarda Bulı ârl kendisiyle İ mam Malik aras ı nda iki mütevass ı t râvi, ad ı zikretmektedir. Bu keyfiyet hadislerin rivayetinde mümkün oldu ğ u kadar az râvi ad ı zikretmek, hadislerin en eski rivayet ve kaynaklar ı na sahib olmak şeklinde hadis edebiyat ı nda pek revaçta bulunan •bir an'aneye de ayk ı r ı bulunmaktad ı r. Bütün bu iki ravi ad ı n ı ihtiva eden hadis-lerin dahi elimizdeki Muwatta ) metninde mevcut oluş u Butı ârrnin yan ı ndaki Muwatta' edisyonunda arad ığı nı bulamad ığı takdirde diğ er rivayetlere müracaat etti ğ i ş eklindeki bir ihtimali de berta-raf etmektedir. Onun Mâlik'le kendi aras ında izhar etti ğ i iki râvi ad ı , nisbeten genç olup. doğ rudan doğ ruya Imam Mülik'ten Muwatta'm rivayet hakk ı n ı alamay ı p favilerine müracaat eden ş eyhlerinin kitaplar ı ndan faydalanm ış bulunmas ı nın bir neticesi olarak görünüyor.

BulArrnin Muwatta' men ş e'li hadisleri aras ı nda s ık s ı k tekerrür edenler vard ır. Hattâ bu hadislerden biri, kitapta be ş defa tekerrür etmiş , her defas ı nda ayr ı bir Wab ı n malzemeleri aras ı na girmi ş tir 2. Bu mükerrerlerin, her defas ı nda ayr ı bir I-ayinin ad ı yla bulunuşu Subârrnin Muwatta' menşeli o hadisi, arada râvi olarak zikretti ğ i ş eyhinin kitab ın ı n alâkal ı bab ı ndan ald ığı nı ifade eder. Bazen bu mükerrerler, ş a,5'ilı de pek k ı sa mesafelerle iki ayr ı ş eyhten al ı n-mak suretiyle geçer. Baz ı hallerde BuhârPnin her iki rivayet ara-

Bu keyfiyet hadis edebiyat ı nda «a 1 S ıla(' al- cP£ I i" diye maruftur. Hatta muhaddislerin islam aleminin muhtelif yerlerine yapt ıklar ı seyahatlar ı ifade eden "t a 1 a b al- ci I m-„ müessesesi hadislerin yüksek isnadlar ı nı temin etme za-

ruretinden doğ mu ş tur. (Bk. Tadrtb ar-Râwi s. 183 v.d.) Hadislerin yüksek isnad ı ise Peygamber'le, sonuncu halkas ı aras ı nda en az ravi ad ı ihtiva eden rivayetlerle gelmi ş olmalar ı keyfiyetidir. Bu yizdendir ki, ilk as ı rlar ı n hadis kitaplar ı nda mevcud bu kabil isnadl ı hadisleri, di ğ erlerinden tefrik i ş i daha sonraki as ı rlar için alaka-bah ş bir mesai mevzuu ohnutur. Mesela, Buhari'nin üç ravili l ı adisleri, bu maksatla, bilahere «Salaş igât al-Bulı,arf»adi alt ı nda toplanm ış tı r ; (Bk. Br. G P, 166, Suppl. I, 264).

2 Bunun iyi bir misalini Muwatta'da (s. 398, st. 19) 'Iskı aq b. cAbdallah b. )Abi Taltı a'den rivayet olunan uzun bir hadis te ş kil eder. Buhari mezkür hadisi

Kitâb az-zakâeta (II, 119) ş eyhi cAbdallah b. Yiisuf . tan, Kitâb al-waktlla'de (III, 102) Yahya b. Yabyâ'dan, Kitâb al-wagf•(1V, 11) ve Kitâb al- )aş riba (VIII, 109)'- de SAbdallâh b. Maslama'den, Kitâb at-tafsfr (VI, 37) 'de lsmacil b. -)Chvays'den olmak üzere be ş yerde nakletmi ş tir.

307

s ı nda mevcut bir farka i ş aret etmek istedi ğ i ihtimalini hat ı rlat ı rsa da bazen mükerrer olarak ald ı klar ı aras ı nda en küçük bir ihtilaf bulunmamas ı böyle bir ihtimali bertaraf eder i. Bazen muayyen bir hadis bir sahifede birbirini takip eden iki bab ı n muhtevas ı nda iki ayr ı ş eyhin rivayetiyle bulunur 2. Hatta Muwatta'a 'ait bir ha-disin, muayyen bir bab ı nda tekerrür etti ğ i ve iki seferin-de de ayni ş eyhten rivayet edildi ğ i vakidir 3. Bu gibi yerlerde Baharrnin o hadisi kitab ı nda iki defa rivayet edip aradaki basit fark ı göstermek istiyen ş eyhine tabi olduğ u anla şı lıyor.

Bubarf'nin imam Mal ık'ten naklettikleri aras ı nda rivayet zin-cirleri hazfed ı lerek «Vala Malik» diyerek taliq tarz ı nda ald ığı da vakidir. Maamafih bunlar di ğ erlerine nisbetle pek küçük bir ekal-liyette kal ırlar. Mâlik'ten taclician ald ı klar ı n ı , uhdesinde rivayet hakk ı bulunmayan kitaplarda, Mu ıvattddan yap ı lm ış olan iktib aslar ın Sa nakli zaruretinin bir neticesi olarak mülâ-haza ediyoruz.

Bulıarrnia -umuniyetle do ğ rudan doğ ruya faydalanmam ış olmas ı na rağ men- rivals kayoaklar ı n ın en ba şı nda gelmi ş olma-s ı ndan dolay ı Muwt tta'dan aldt ğı k ı sı mlar ı bir cedvel halinde bg lahika da vermeğ i faydal ı buluyoruz. Gerek Bulı ari'nin indeksi, nin ve gerekse Muwotta' ı n indeksi ve hadislerinin alfabetik bir tasnifinin yap ı lmam ış olmas ından dolay ı her iki kitap aras ı n-daki mevzuu bahs niukabelenin güçlü ğ ünü ve binnetice baz ı k ı s ı m-lar ı n dikkatten kaçm ış olmas ı ihtimalinin mevcudiyetini göz önünde bulundurmal ı d ır. Ayr ı ca, Muwct ğ a'ı n müteakip nesillere muhtelif rivayetlerle intikal etmi ş olmas ı ve rivayetlerinin birbiriyle muka-belesi adeta mümkün olamayacak ş ekilde ayr ı lm ış bulunmas ı Bu-tıfirrnin senedlerinde Malik ismini ihtiva eden hadislerin bir k ı sm ı -nın Muwatta'da tesbitini imkans ız k ı lm ış t ı r. Hassaten kitab ı n ri-vayet hakk ı nı muhtelif râvilere verme hususunda imam Malik'in

1 Bunun bariz bir mislini Kitâb al-buyticun «saman al-kalb» bâb ı nda (III.

84) ve Kitâb aş ş ufca'nin «kasb al-ba ğ y» bab ı nda iki ayr ı ş eyhi vas ı tas ıyla alm ış olduğu hadis te ş kil eder (Bk. Muzvotta s. 254).

2 Meselâ, linim Muwatta'da «as-sunna fi' ş - ş irb wa munawalatih

can al-yamin» bâb ında (s. 374, st. 21) serdetti ğ i bir hadisi

«hibat li'l-eamâca» bâb ı nda (III, 161, st. 8) ş eyhi Yabyâ b. Qazaca riva-

yetiyle «al-hibat al-maqbâcla wa ğ ayr al-maqbâda» bâb ı nda ( Il, 374, st. 16) ş eyh-

lerinden Qutayba b. Saci'd rivayetiyle alm ış t ı r. 3 Bk, Bubari, VI, 40, st. 10, 17, Muwatta s. 40, st. 4.

308

bir hayli müsamahakâr oldu ğ u ı ve Muwatta' ı n bini mütecaviz râvi taraf ı ndan rivayet edildi ğ i söylenir. Hattâ al-Ba ğ dâdi ve al-Qâçli clyâçl' ı n, Muwatta' ı n râvilerine, dair birer müstakil kitap meydana getirdiklerini ö ğ reniyoruz 2 . Muwatta' ı n muhtelif rivayetleri-nin farklar ı n ı tesbit etme hususunda müstakil eserler de meydana getirilmi ş tir. Bunlar ı n en mühimlerinden biri Yalı yâ b. Yay ri-vayet ı nde bulunmayan hadislerin iba (Abdalbarr taraf ı ndan tesbit edilmi ş olan ı d ı r 3 .

Bu lâhika da neticeleri verilen mukabeleye, Muwatta' ı n Yahya b. Yalı yâ'ya âid olup Tunus'ta 1280 y ı l ı nda tab'olunan edis-yonu esas olarak al ı nmış t ı r. Birbiriyle kar şı la ş t ı r ı lan her iki kita-b ı n müş terek hadisleri için sadece sahife ve ba ş lang ı ç sat ı rlar ı n ı n verilmesiyle iktifa olunmu ş tur. Mezkür tab'da hadislerin kolayca tefrik edilemiyecek ş ekilde tertibi yüzünden mukabelenin güçle ş ti-ğ ine, daha iyi bir tab' ı ele geçirildi ğ i takdirde Muwatta' hanesin-de bo ş olarak kalan yerlerin bir k ı sm ı n ı n daha doldurulabilece ğ i hususuna i şaret edelim.

Bk. al-Kif .dga s. 133. 2 Bk. Tareuiir al-hawalik I, 9 3 Onun bu mesaisi at-Taqa.y:4 adl ı eserinin zeylinde, Kahire'de 1350 y ı l ı n-

da bas ı lm ış t ı r. Bk. Br. Suppl. I, 298. Kitab ı n mevzuu bahs ihtilâflar ı modern tetkiklere zaman zaman mevzu te ş -

kil etmi ş tir. Yalı yâ b. Yabyâ ile Mulı ammad a ş -Ş aybani rivayetlerinin birbirinden ne kadar ehemmiyetli bir ş ekilde ayr ı ld ığı n ı göstermek hususunda, Goldziher taraf ı ndan mevzii bir mukabele yap ı lm ış t ı r (Bk. Muh. Stud. II, 223-6).

S.

309

Butift.rt I. cüz

Muwatfa )

ı

Bubârî I. cüz

Muwattd

6 St. 7 S. 68 St. 5 S. 65 St. 21 S. St. 13 3 390 2 67 4 19 21 13 15 68 20 20 4 14 2 390 10 69 3 19 23 15 5 73 4 16 13 38 8 74 1 17 13 18 8 59 12 79 15 48 22 20 15 80 19 24 5 385 8 81 3 47 1 26 14 81 6 28 4 86 1 31 20 86 8 38 25 35 5 89 17 66 8 38 10 90 5 66 2 40 8 151 9 90 7 66 4 41 9 65 20 91 12 56 10 43 21 6 8 91 17 44 15 121 9 92 8 45 8 10 6 94 12 62 23 45 18 10 15 94 17 47 15 40 2 95 7 48 3 63 22 96 16 54 12 48 14 96 19 53 21 52 9 100 6 52 14 8 8 102 7 386 8 52 2 39 3 102 13 58 13 54 15 105 1 52 9 54 17 107 5 150 13 56 15 i'' 108 8 51 24 56 17 108 21 59 7 109 11 57 11 64 14 115 3 3 9 64 21 16 23 115 10

310

Bubâri I. cüz

S.115 St. 12

Muwcttd

S. St.

Butı ârl I. cüz

S.157 St. 1

Muwatta )

S. St.

115 20 57 14 158 18 28 17

120 8 159 4 71 15

120 12 3 18 165 5 29 8

121 4 169 1 65 3 121 4 171 16 125 10 171 19 125 15 173 1 126 4 173 6 67 4

126 14 127 1 24 3 127 4' 42 12 Butı âri 127 7 II. cüz 131 2 43 1 131 7 42 22 2 8 132 3 43 9 3 3 34 1 132 19 53 21 3 10 33 14 134 12 4 7 134 15 58 8 4 15 136 15 5 19 34 1

137 21 13 3 36 5 139 16 45 4 13 10 139 19 20 12 123 12 142 9 44 17 24 9 144 14 30 20 24 13 40 2 144 21 25 16 41 3 145 13 29 7 148 2 24 7 29 11 148 21 53 lf 29 20 150 7 62 22 33 9 65 3 152 19 25 9 34 14 62 10 153 3 25 8 36 9 63 11 156 5 28 13 37 3 62 3 156 8 37 14 63 21 156 11 28 14 38 5 63 11

S.

3.11

BubâT ıl IL cüz

Muwatta ) ButOxl H. cüz

Muwatta'

47 St. 6 S. 45 St 4 S.130 SL 1 S. 85 St. 5

48 6 45 24 130 20

48 9 131 3 101 2

50 5 132 2 133 15

50 8 37 19 134 7 120 15

52 12 59 18 135 11 153 4

53 1 136 19

53 9 39 18 137 7

56 12 138 15 121 2

57 10 39 25 140 2 155 15

60 18 66 16 142 9 122

61 11 66 20 143 2 148 20

62 2 40 2 145 1

64 10 146 8 135 5

67 15 32 4 153 7

67 18 154 14

68 9 30 20 155 15

69 9 33 7 156 13 155 15 72 16 76 12 159 14 155 16

73 18 161 18 123 12

78 16 227 25 162 1

80 11 79 11 162 6 141 2

81 11 162 14 150 16

89 6 76 12 163 9 148 8

90 19 164 10 151 9 99 19 81 10 167 13

116 3 82 21 169 13 124 21

119 9 82 24 171 2

119 20 398 18 174 4 148 5

122 17 174 8 149 8 123 1 400 3. 175 14 160 3

125 4 179 20 156 2

126 12 127 10 127 16 100

312

Bu hâri III. cüz

Murvatta ) Butı âris HL cüz

Muwatt2'

S. 2 St. 3 S. 127 SL 19 S. 48 St. 2 S. 116 St. 4 6 2 139 23 49 3 7 7 54 4 8 7 393 61 2 206 12

8 16 134 3 63 3 10 3 134 3 63 10 10 9 63 17 388 12

14 4 64 15 260 21

16 2 117 14 65 17 267 2

17 5 67 10 246 24

18 11 133 16 68 3 361 11

20 20 68 18 246 24

21 5 69 11 266 12

21 11 362 9 69 20 266 23

22 5 363 18 70 ı 253 8

24 12 112 4 70 10 25 9 71 1 266 13

27 2 101 21 71 10 27 4 72 20 266 22

29 18 73 6 311 5

31 4 103 21 73 14 33 20 74 3 245 2

34 2 74 15 243 , 11

34 12 105 11 75 13 239 12

36 18 102 16 75 15 239 12

37 13 107 16 75 19 38 17 76 2 42 11 77 3 237 3

. 42 18. 77 13 43 15 77 21 239 1 44 1 107 2 78 7 236 25 44 3 79 5 44 19 84 15 254 10

45 6 90 8 45 14 39 18 93 19 254 10

S.

313

Buhâri cüz

Muwatta) Buhârl III. cüz

Mutuatta'

94 St. 13 S.262 St. 6 S.180 St. 7 S. 284 St. 6

98 21 239 1 189 13

100 21 197 9 192 12 311 21

102 11 124 22 192 20

102 15 398 19 103 17 106 11 Buhari

110 6 296 3 IV. cüz

112 7 113 6 162 13 2 4 113 15 301 3 3 1

122 10 4 1 124 18 6 12 126 6 7 7 130 7 374 21 8 19 132 2 9 1 132 6 11 7 398 19

132 19 376 2 12 18 398 6

135 13 16 2 171 9

137 14 376 7 18 20 144 16 308 6 21 12 148 12 227 3 24 1 169 16

149 12 24 12 .

151 6 28 5 172 14

152 8 29 13 390 17

155 4 29 15 162 13

157 19 40 19 129 9

161 8 374 21 42 18 161 16 374 21 48 3 163 1 49 6 164 19 100 6 53 1

165 17 56 15 163 11

175 5 229 19 58 11 393 11

179 18 59 12 58 14

314

Bul3âri IV. cüz

S. 58 St 16

Muwatta )

S. St.

Buhâri V. cüz

S. 7 St. 19

Muwatt 3)

S. St. 59 4 378 6 37 11 67 12 57 16 71 14 401 9 66 6 363 5 79 12 67 1 81 8 398 6 84 13 82 14 229 19 103 9 362 21 85 20 162 10 107 3 86 11 113 20 61 17 90 2 124 2 92 8 126 4 68 2 94 20 127 14 134 3

100 9 130 13 114 15 28 18 131 12 117 15 135 19 121 7 138 8 168 25 123 16 391 17 138 18 126 4 70 2 140 12 127 16 390 2 148 5 129 12 151 8 130 5 154 17 130 17 166 1 376 145 3 362 21 175 3 155 146 6 177 19 122 146 11 55 18 178

3

150 8 178 15 173 18 175 1 185 16 Buhârf 187 20 372 10 VI. cüz 189 16 191 2 39 19 7 3 192 193

9 8

10 6 16 3

206 10 17 9 28 13

208 3 162 13 20 11

S.

315

Bulıâri VI. cüz

23 St. 6

Muzvotta )

S. St. S.

Bulı âri VII. cüz

56 St. 4

Muwatta )

S. St.

37 1 398 19 57 7 225 5 41 10 40 2 5i 16 220 6

41 17 40 2 59 7 227 25

50 8 62 4 49 5 62 6 81 1 68 17 206 12

90 1 162 13 69 3

91 9 71 12 375 18

104 14 68 24 72 2

105 7 77 11 393 11

105 20 76 17 206 12

109 14 78 20

115 5 79 5 206 12 87 8 89 1 129 9

Bubâr? 89 6 VII. cüz 92 11

95 11 8 14 96 6 8 18 390 18 97 3 8 21 ' 212 12 104 8 343 8

12 10 201 8 105 2 21 4 105 8 344 2 24 17 206 9 105 17 25 8 206 10 109 12 398 19 26 13 111 1 31 3 62 23 111 4 374 19 35 9 115 6 40 14 116 18 363 5

41 1 122 1 363 5 42 10 129 6 47 16 212 12 129 8 381 11 53 11 135 17 53 20 138 7 395 9

31,6

BubâtI VII. cüz

S. 141 St. 1

~affa'

S. St. S.

Bubüri VIII. cüz

37 St. 20

~affa'

S. St. 141 15 370 23 41 11 144 15 57 15 386 4 146 3 61 3 146 5 63 11 171 9 148 3 371 13 64 20 396 14 153 17 121 9 67 2 71 23 154 3 118 17 71 6 154 11 74 11 72 2 154 13 371 13 74 14 156 6 378 15 77 12 161 5 372 9 82 8 70 24 161 12 148 21 85 18 71 3 164 7 86 13 164 8 91 3 165 3 102 12 167 4 388 13 102 19

107 9 111 9

Bulı ffil 114 4 367 3 VIII. cüz 123 7

129 12 70 12 9 7 131 14 178 2 9 10 132 2 9 17 376 2 134 4

10 11 140 2 176 4 19 14 369 1 142 3 176 4 21 6 142 15 21 8 143 16 21 3 145 12 361 13 26 12 394 17 145 18 398 6 28 12 150 7 29 11 16 23 150 9 30 7 153 16 37 12 153 18

317

Bubârt VIII. cüz

Muwatta' Bur! IX. cüz

Muwaftd

S. 154 St. 9 S. 312 St. 6 S. 82 SL 2 S. 43 St. 1

155 7 337 12 82 17 169 14

161 11 87 10 171 20 332 4 87 13 66 8

172 11 88 1 344 2

172 18 91 17 394 5

173 7 94 12 63 22

173 17 94 18 98 2

103 10 361 24

BubârIcüz IX.

104 105 105

20 5 9

361 362 66

11 21 16

11 8 109 9 162 13

20 19 114 14 70 12

24 11 119 1

24 13 124 4

24 15 267 2 126 10 57 15

26 18 135 7

32 20 136 3 162 10

33 18 137 7 162 10

34 142 6 57 15

49 11 143 16

53 4 58 6

390 82 •

2 3

145 145

7 10

61 2 363 18 151 3 62 1 159 1

69 4 72 7 75 7 357 19 77 9 77 16

• 78 6 79 2 361 24 79 10 , 361 24

III. ve IV. LAH İ KA

III ve IV numaral ı lâhikalar Buhârrnin, filolojik iki mühim kaynağı ndan iktibas ettiğ i k ı s ı mlara tahsis olunmu ş tur.

Bulı arrnin, filolojik kaynaklar ı bahsinde, birinci derecede 'Abû `Ubaxda'nin Macâz al-Qur'ân'ı ndan ikinci derecede olmak üzere Farrâ'n ı n Ma`âni'l-Qur'ân'ı ndan faydaland ığı hususunu izaha çal ış -mış t ı k °. Onun, her iki kayna ğı ndan iktibas ettiğ i k ı s ı mlar ı aynen bu lâhikalarda vermekle okuyucunun daha vaz ı h bir hükme yara-bileceğ ini ümid ediyoruz.

Buhârrnin Qur'ân tefsirine dair iki filolojik kayna ğı ndan ikti-bas ettiğ i kı s ı mlar ı n, Ş al/i//in bâblarlyla münasebet derecesi husu-sunda bir fikir temini maksad ıyla, bulunduklar ı fas ı l ve bâblar-daki yerleri gösterilmektedir.

İ ktibaslardan kolayl ı kla müş ahede olunaca ğı üzere, ,Sahil/de, `Ubayda ve Farra'dan, tamamiyle f ı khın amel ve ibâdat ile

alâkal ı malzemelerine tahsis olunmas ı gereken fas ı llar ı nda dahi bir çok filolojik izahlar iktibas edilmi ş olup bunlar idhal edildikle-ri bâblârla, umumiyetle herhangi bir irtibattan mahrum bulunmak-tadı r.

Daha evvelce i ş aret olunduğu veçhiyle, Buhârrnin filolojik kaynaklar ı modern tetkiklerin mevzuu olmam ış t ır. Bir kaç sene önce M ı s ı r'da <Mdcam Ğ arib al-Qur'ân mustalı rac man Şaiı iiı al-Buhârt) 2 ad ı yla yay ı nlan ı p Buhârrdeki filolojik iktibaslar ı `Abdal lâh b. `Abhâs'a isnâd eden kitab ı n neticeleri, bu tetkikin vas ı l olduğ u neticelere tamamiyle ayk ı r ı bulunmaktad ı r. Kitab ı n müel-lifi, Buhârrnin filolojik kaynaklar ı n ın münakaşas ı bakı m ından en verimli devri te ş kil eden hicri dokuzuncu as ır ş ârihlerinin vard ığı neticelerden de hiç faydalanmam ış görünüyor.

Buhârrnin, 'Ab ıl `Ubayda ve Farrâ'dan yapt ığı iktibaslar ı kitab ı n ın muhtelif fas ı llar ı nda tesbit ve bunlar ı esas kaynaklar ı na irca etmek hususunda zikri geçen devrin şârihlerine, hassaten ibn

Bk. s. 124 v. dd. 2 Müellifi Muhammad Fuâd cAbdalbâti1 olup 1950 y ı l ı nda Kahire, D'ür )1hya'-

al-Kutub al-cArabiyya'da bas ı lmış t ı r.

320

Hacar'a çok ş ey borçlu olduğ umuzu kaydetmeden geçemiyece ğ-iz. Bahusus Buhârrnin, filolojik kaynaklar ı nda tefsir edilmi ş herhangi bir garip kelimenin şerhini al ı p Ş alfily'in geliş i güzel bir bfib ı na yerle ş tirmi ş olmas ı ve o kelimenin ad ı geçen kaynaklarda müker-reren bulunmas ı hallerinde, iktibas edilen yerin tesbiti hususunda kar şı la şı lan güçlükler İ bn Hacar'in mesaisi sayesinde ehemmiyetli denilebilecek bir derecede azalm ış t ı r.

Lâhikada tesbit edilen iktibaslar, Bulı ârrnin fas ı las ı z bir araya getirdiğ i ibareler birer gurup addedilmek suretiyle numarabr ı m ış -t ı r. Kitâb at-tafsir'in d ışı nda kalan k ı s ı mlara süre ve âyet numa-ras ı , Kitâb at-tafsir'dekilere ise yaln ı z âyet numaras ı verilmi ş tir.

Mezkûr filolojik iktibaslar ı n, iktibas edildikleri bâb- lardaki yerlerinin gösterilmesi esas ına göre tesbiti alfabetik bir tertibe göre s ı ralanmaktan bizim için daha mühim ve faydal ı gö-rünmü ş tür. Filhakika, Ş alyily'de mevcud filolojik malzemenin, tedkiki-mize ilâvesinde, müellifinin kendinden evvelki musannefatla mü-nasebeti ve kitab ı n ı n sentezinde ne dereceye kadar muvaffak oldu ğ u hususunda bir fikir verme arzusu, mezkûr malzemeden faydalan-ma ş eklinde ameli bir maksada tekaddüm etmi ş tir 1. Esasen mez-kör malzemenin kaynaklar ı na i şaret edilmekle, Bubâri bu hususta merci olmak vasf ı n ı kaybetmi ş bulunuyor.

Bubârrnin filolojik iktibaslar ı na İ bn Fat5 al-bârrinde, (Aynrnin `Umdat al-qârrinde ve Qastallanrnin 'irşâd as-sârrsinde, iş aret edilen yerler lâhikada kaydolunmaktad ı r. Ayr ı ca Macâz al-Qur'ân'ı n birinci cildine raslayan yerler i ş aret edilmi ş , gerek he-nüz bas ı lmamış bulunan ikinci cildi ve gerekse Farra'n ı n Ma`âni'l-Qur'ân'ı n'daki yerlerinin mukabelesini temin maksad ı yla âyetler numaralanm ış t ı r.

III. Lâhika, But ı ârr nin, 'Abil Ubayda'nin Mac âz al-Qur'ân'ı n'dan, IV. Lâhika Farrâ'n ı n Macani'l-Qur'ân'ı ndan iktibas ettiğ i k ı sı m-lara tahsis olunmu ş tur.

Mactiz al-Qur'ân ve Macâni'l-Qur'eı n nâş irleri için, Buhâri'nin iktibasla-

r ından her iki ş ekilde de faydalanmak imkan ı mevcuttur.

AS İ KA

Birinci Cüz

,3lc VI

1 • £.A O At•;. jj'‘

2 1.21Î » 3.:■.11 9.:;111 : y ■

•( t ; ) » i

) « 5L411 »

. 1::;,A

4 1:4.› ( .0/ : ) «

Bubâ ıl I, 11, st. 7: Yünfrd metninde `Abdallâh b. `Abbâs'a isrâd olunan bu tefsir nr. 96 da görülece ğ i vechile «Kitâb at-taf-dr» de bir defa daha fakat her hangi bir kimseye isnâd edilme-den iktibas olunmaktad ı r. İ bn Hacar, ikinci iktibas ı n ş erhinde `Ubayda'nin tefsiri olduğ unu söylemektedir (bk. Fath VIII, 203, Macâz 168).

2 Bubâri I, 91, st. 7: İbn Hacar, bunun 'Ab ıl `Ubayda'nin tefsiri olduğ una i şaret etmemi ş se de (bk. Fath I, 431), Macc2z (I, 322) 'in ibaresine tamamiyle uymaktad ır. Ayr ı ca ` İ bn Hacar ikinci bir yerde Bur taraf ı ndan iktibas olununca (bk. nr . 121 bunun 'Abti `1..1bayda'nin tefsiri oldu ğ unu söylemi ş tir (bk. Fail). VIII, 283).

3 Bubârl (I, 110 st. 16), 'Abû `Ubayda'nin bu tefsirini bir daha Iktibas etmi ş tir (Bk. nr. 93) İbn Nacar ancak ikinci sefe-

rind: bunun 'Abtı <1.1baycla'nin tefsi i olduğ una i şaret etmi ş tir (bk. Macâz I, 139; Fath VIII, 192, ve 'Ayni VIII, 557 ; Qastallân! VI, 84).

4 Babâri I, 123. not 16:- Banu bir defa daha iktibas etmi ş -tir (Bk. nr. 141) İ bn Nacar sadece ikinci yerde 'Abü `Ubayda'den al ı ndığı na işaret etmiş tir (Bk. Fath VIII, 339).

Bullarl"nin kaynaklar ı F. 21.

322

ikinci Cüz

5 • 1...;' ," Y )

« J1z11

O ‘j

6 .;_7;-11 ( \ ) «

Üçüncü Cüz

7 J-ke- \39 ( NO : ) « » jliiı.

\ : ) « » . ( : ) « tiz; ı

8 . .1,— ( \-y : 11 ) «

9 r+1 ( ) « ribY. :)3 .31 (?J‘

5 Blibâri Il, 32, st. VI: Macâz I, 33, bk. Fath II, 431.

« Bunu Buhâtis (II, 119, st. 13) bir defa daha iktibas etmi ş tir (bk. nr. 142). İbn Hacar birincisinde sarih olarak Buhâri'nin izah' olduğ unu söylediğ i halde (Fath III, 256) ikinci yerin ş erhinde 'Abi) `I.Jbayda'nin tefsiri oldu ğunu ifade eder (Bk. Fath VIII, 339 ve Macâz I, 361).

Buhârf III, 11, st. 16-17: Bk. Macâz I, 176, bk. Fath. IV, 18.

Buhâri (III, 67, st. 7-8) bunu bir defa da Kitâb at-tafsir'de iktibas etmiş tir (bk. nr . 116). İbn klacar birinci iktibas esnas ı nda (Fath IV, 256) değ il de sadece ikincisinde 'Abfıs `Ubayda'den al ı n-diğı na i ş aret etmi ş tir (Fath VIII, 267, bk. Macâz I, 288).

9 Buhârt III, 67, st. 7-8 ve notu: Bk. Fath IV, 289.

323

10 j '1',„ş1 A:1.4 Vyti

11 . ( Ny : ot ) « » ( \ y : ) »

12 ,.3) ty• : « »

• £, ) « rr ..■!i ■ J » .

• r4-J

1,3 J> j mal I <"`‘ : « »

• j ) 1.1

Dördüncü Caz

14 \ N • : o «t »

15 . jt-m) ( Nİ \ : t ) « »

16 • ( '1/4 • ov ) aAYI Erk J11.; « 1-ı •1 » aUla Ç yl jlii

ıo Buhâri III, 89, st. 16-17 ve notu: Bk. Fatly IV, 266, VIII 398. 1° Bulı âri III, 109, st. 15 ve notu : Bk. Fatly V, 22; 'Ayni VI, 2. ı s Butıâris III, 127, 16-17: Macâz I, 343, bk. Fatly V, 69 ; 'Ayrı l

VI, 2. 13 Butıâri III, 149, st. 6-7 ve notu: Macâz I, 126, bk. FatI3 V,

126; 'Ayni VI, 234. 14 Buhar' IV, 13, not 10: Macâz I, 181, bk. Fall> V, 307; 'Ay-

ni VI, 234.

15 Bubâ ıl IV, 23, st. 17-18: Macâz I, 132, bk. Fath VI, 28.

18 Bulı ârt IV, 31, not 4: Fall: VI, 53; Qastallâni V, 76,

324

17 . ( : t:1/4 ) « »

18 . ( t : v ) « »

19

( ot : N1 ) » : y. I

. j1;r.1.9

20 ( : ) » ( : N ) « » . j

21 • ( ) « JY 1 9 -4*J 1 « n : N )

22 C.A4 ( N : 1 cN ) « c.)■› »

23/24 ) 1 1.-% ( N, : N•Qo) « j j>-1 . rlbl ( Nı -k : ) a cj> » j • Jçr'N )- 1 ;"!; J

J< ( \'‘ ) « D . ) )« Ey » :

. c ı >.A

25

fj-J; ( `let • \V ) « » (YY: NO) «

17 Bulı ârî IV, 59, st. 12 ve notu: Bk. Fath VI, 100.

18 Buhârt IV, 61, st. 3: Macâz I, 210, bk. Fath VI, 102. 19 Bulı âri IV, 79, not 5: Bk. Fatlı VI, 141; 'Ayni VII, 124. 20 Bulı âri IV, 96, st. 8 ve notu: Bk. Fatlı VI, 183; 'Ayni VII,

182. Buhâri: IV, 98, st. 2-3: Macâz I, 259, bk. Fath VI, 192.

22 Buhâri IV, 105 st. 7 ve notu: Bk. Fatlı VI, 204; 'Ayni VII, 211.

23/ 24 Bul3âri IV, 107, st 16, 18-19: Macâz I, 198, 254, bk. Fall! VI, 288; 'Ayni VII, 219.

25 Bulı ârli IV, 109, st. 2-3: Macâz I, 82, 102, 217, 348, 385, bk. Fath VI, 219; 'Ayni VII, 225; Qastallâni V, 251.

325

v°)YI cip ,t:

( : y ) « .

« f J A . ( : ) « J-o A .

O 'k V )

26 , L9 '; j5' ( w`: • ` 1‘ ,:\ ) «

( NA ) « •

( : \V ) « »

JVI ‘A.k.,

( NA \ V ) « » . c_2; ( uk N t ) « » .

• J 1 ( V1 : oi ) « » .

27 1.;,› ( A ) » JU.s.

)L11 (No:oo)« » .

1:11 ✓ ..y• ,AP)4;-

. tx;...çlf" -'( ( : oo ) « »

28. Z.12; (N\v : t )« » . ( 11v : ) « »

( : \ V ) « Y) • tv ) «

t> JI J.>.„)13

( `NY \V ) « *)^:">'›V

2° BUIAri IV, 120, st. 4-7: Macâz I, 385, 391, 338, bk. Fatl) VI, 237.

27 İ bn Hacar (Fatla VI, 237) Butıâri'nin (1V, 120, st. 10-12) 'Abû'Ubayda'dan alm ış olduğ u (bk. Macâz I, 246) bu ibarenin ş erhin-de, Bubârrden ba şka bir kimsenin ayni ş ekilde bir izahta bulundu-ğunun bilinmediğ ini söylediğ i halde, 4i:d/yin ikinci bir yerinde ge-çen (VI, 61, st. 8-9) ayni ibarenin ş erhi esnas ında onun 'Abû (Ubayda'den muktabes oldu ğ una iş aret etmektedir (Bk. nr. 108).

28 Buhâri IV, 121, st. 19-20: Macâz I, 384, bk. Fall) VI, 239.

326

29/30 JUD . yw (oy': \A) «

( o'‘ \\) « ( : yv)

( «1/4 : ) .

• ,:ıı r:;c:,- Ç c:f ( V) « »cJ 31 tr ( Ack : v ) u >

. ( • V )

32 . ( ) »

33

34 • r)V ) c

35 yog : Y ) 3 . \A".1 Y ) «

( : o ) « lr a . : o) « ‘39.:„..1.1 D

( yy : v ) « vlsas n ;t?-

Lr- T,._ • 3,, 1:4> ( V) « . ( : V )

• ( YV : V ) »

29/30 Buhârî IV, 127, st. 5, 6-7 : Macâz I, 290, 403, bk. Fath VI, 247.

31 Buhârî IV, 131, st. 6-7 : Macâz I, 236, 211, bk. Fath VI, 233. 32 BUbâd IV, 131, st. 8 : Macâz I, 213, bk. Fath VI, 258. 33 Buhârî IV, 131, st. 8-9 : Bk. Fath VI, 258. 34 Buhârî IV, 131, st. 11 : Bk. Fath VI, 258; `Ayn1 VI, 310;

Qastallânî V, 339. BLIbâil IV, 131, st. 12-16, : Macâz I, 38, 80, 350, 351, 212,

213, bk. Fath VI, 259 ; 'Ayni VI, 310; Qastallâni V, 309.

327

36 rir:LS- r-' L5;,i A . v • .kek) »

çt.<13 ıSJ J41 ) • tiri .}-0 ( V 1 41 )

• ( : `k°1/4 )

37 T .5I; 4.> 1;1 ‘.'s'›- j1:4 » . : NA ) « »

( • 1n ) « ğ } Liy-T

( NV : NA) . JU> 3

AL. W.9 L3 ;J.4 » t:71;

.5; ;.;6; 9 L.);, .) )1l! ( NA : NA ) « j.)

. 4y:A „,:ş ..,V1

38 »

( v. : N•,Nı )« vst » . ( : yy )

» ( vw • Ne ) « ( -k•N • No ) a y I J»

• jijk) ( o) i" ( v° N ° )

39 94; NY'A ) « 1°-,

( o : AN ) » jY I UA Ls, y0

• c5 J

40 ( A• : )

• r'a l; (NNV: V )a »

38 Bubâ ıl IV, 137, st. 4-5: Bk. Fath VI, 267; 'Ayni VII, 267. 37 Butı âr? IV, 138, st. -2-7: Macâz I, 415, bk. Fath VI, 272. 38 Butı ârl IV, 148, st. 7 9: Macâz I, 354, bk. Fath VI, 269. 39 BuMri IV, 148, st. 11 -14; kr ş . nr. 105: Macâz I, 207, bk.

Fath VI, 268. 4° Bu slAri IV, 151, st. 13-14: Macâz I, 225, 315, bk. Fath VI,

302.

328

41

42

• ( YN N' A )

« v lar » . J17» .3 ( : yA ) « tr.„) »

« o 9 1 » ( Y • : YA ) « 1J9>c- l> » N't t )

« 11-.k.:as. » . Z.123 ( yN • yA)

. ( : A )

: . )

( : y • ) » . (s."41 ( y•, ‘ • ) j ';1 » .

( : y. ) « j..11 » .

(*9» J› J 1 ;13 ( `kt • Y. ) » . ►

: y. ) « v >9 l9 » . .21 ,s2k11

( : y . ) « » . 3 ı J ı Ny • » ( oek Y • ) « »

• ( e‘Y .• Y. ) « a 1 a .

( 11 YA ) « » . (kkg:y. [ a ,5-.;:ş; Vj

• ( ky, • A) 02;.; JS» r y‘..11 u2:1; .;I

:f ( YA ) « »

43 . ( \y-Nw : ) « »

( 1•0 • V ) « » ( kty, • y ) »

. r .«› ( t,‘ • V ) « -122— » • J›.-

41 Butı âri IV, 152, st. 4 :Bk. Fath VI, 302. 42 Buhâri IV, 152, st. 6-13 : Bk. Fath VI, 303-4 43 Butı âri IV, 154, st. 3-4 : Macdz I, 204, 224, 228 bk. Fath

VI, 308.

329

44 ( Nİ N : y ) « „)::• )V1 ». j..1141.4 ( Vt Y ) « »

( Nı N • ) « Ly.0) 1

`:1"' ‘N•Y ) » • LJ ş t:f ( Y ) « • 11 öA

» .( • vv ) « •

( vy : y )

45 ( AY • ) » • ( YA ) »

(1. '• ŞtV ) j:g1 » J:A

r k A j>1 ( At • ) « »

jp.13 n, , all j3b1 » a Z! Jâll jL19 »

'1;1 JU) 4:111 j ::;1:1; ( : ) «

40,31 Z))..5

( Y V ) « 19:j4 ç„t: 1<o9 Nrcı ) « »

• ....),;>- ■ ( eNt : V ) Ls..T » . ( • o ) a J. ı l, »

46 » 1'lY• : V) »

« . ( • V) ey.

. jy. .) ( \ ck.1/4 • )

47 . ( N : ) J.Ilv ı »

48 ( tV ) « » ( «1`l NA ) « »

j-

Bur IV, 157, st. 10-12: Macâz I, 44, 45, bk. Fath VI, 315; Qastallânit V, 385.

45 Bubâ.ris IV, 158, st. 16-20: Macâz I, 297, 298, 221, bk. Fath VI, 323; 'Ayni VII, 414; Qastallâni V, 391.

46 Buhârî IV, 159, st. 18-19 : Macâz I, 230, bk. Fattı VI, 325, 6. 47

Bahri IV, 160, not 3: Bk. Fath VI, 326.

48 Buhâris. IV, 160, st. 3: Macâz I, 77, bk. Path VI, 326. 49 ButAri: IV, 161, st. 7-8: Bk. Fath VI, 328.

49 :I JUL, ( YY* `:`A ) « 44

330

« » • « » ola L21 1.4.] JUL, 4?=A3

« . Y'V w ) ( ) . ‘jA (j4 ( Yr • Y-A )

50

•

( .\N • \N) « l »

51 • ‘51-1 :

•

( : ) »

52 cjjj jtk,,:)1<i „ :"S ( NtN • t )( ..er» : yI

. kla>.; ( .■ NIN t ) 53

• <3 -) C.J4

•

( N ) « » 54 ( NA : NA ) . t1.1 ( Nt : NA ) »

j1>j

Nq • NA ) :

55 • ",•:-?. ( '<Y \A ) 'ta- J »

56

( ck_A : off) [c »1

-■:119 ; 1—.1/41.1

.

50

51

52

342. 63

54

55

56

Bubâ ıl IV, 163, st. 10: Bk. Fath VI, 337. Butıâri IV, 164, st. 15: Macâz I, 93, bk. Fath VI, 340. Buhâri IV, 165, st. 5-6: Madiz I, 143, 144, bk. Fath VI,

Bubâri IV, 172, st. 10: Bk.` Fath VI, 365. Buhar? IV, 172, st. 8-10: Macâz I, 397, bk. Fath VI, 366. Butı âri IV, 172, st. 10: Macâz I, 398, bk. Fath VI, 366. Bubâıl IV, 179 st. 6-7: Bk. Fath VI, 387.

331

Be ş inci Cüz

57 . ;Lı ;,%. Ls.::.<11! ( Y : 1`l ) »

58 :,A ( t • y ) .'yt, : âıı l.a L j>.

•j ‘ye

• ( t:\ : Y ) , (r. • \ ) .

4,kri ( f,,0\ : ) D

59 : V ) » ( tt : o )<,

.

60 ( v A ) «

61 . .345 ( N oy : ) «

Alt ı nc ı Cüz

-S-

62 ,j 41 ,.Az(ıı „*

( ■ ) « » 3

.

57 Butıârl V, 4, not 2: Macâz I, 356, bk. Fatiı VII, 9. 58 Bulı âri V, 50, not 8 : Macâz I, 40, bk. Fath VII, 145. 59 Buhar? V, 70, st. 11: Macâz I, 166, bk. Fatlz VII,

214. BD Buhâri V, 72, not 15: Macâz I, 241, bk. Fatlz VII, 223. 61 Buhârî V, 93, not 6 : Macâz I, 104, bk. Fatiz VII, 268. 62 Butı ârI VI, 17, st. 1-3: Macâz I, 20-22, bk. Fatlı VIII, 118;

`Ayni VIII, 458; Qastallâni VI, 3.

332

( Y )

63 ( : 1A )« » ( £ 0, ) «

• ;j1J•V ■ 64 (%•Y ) )

65 ( N-ı n ) « • ‘ 44V ( ) « LS.;"V

3, ın" 66

• ( y•o ) «

67 . ( Yo ) »

68

yvy ) « 2_1;1

.

69: Ln.93 ; .>?t,t, ( oA ) »

63 Buhâr1 VI, 18, not 7: MaCâz I, 40, 405, bk. Fath VIII, 123; `Ayni V111, 463; Qastallâni VI, 9.

64 Buhârf VI, 18, not 7: Macâz I, 47-8, Fath VIII, 124; `Ayni VIII, 463; Qastallâni VI, 9.

Buhâri VI, 18, not 7 : Macâz I, 53, bk. Faili VIII, 124. 66 Buhâri VI, 19, st. 1: Macâz I, 38, bk. Fath VIII, 125;

QaFtallânî VI, 10.

" Buhâri VI, 20, st. Macâz I, 54, bk. Fath VIII, 128; `Ayni VIII, 470.

Buhârl. VI, 20, st.' 9-11: Macâz I, 54, bk. Fath VIII, 129. 69 Buhârit V1, 23, st. 4-6: metninde-bu ibare k ı smen `Abdallâh

b. (Abbas'a isnâd edilmi ş bulunuyor. Tabari tefsir (III, 42) 'inden an-la şı ldığı vechiyle ı bn `Abbâs' ın ibaresi > den iba-

rettir. 1barenin geri kalan k ı sm ı Macâz (I, 82 'dan al ınm ış t ı r. Bk: Fath VIII, 132; 'Ayni' VIII, 476.

`7.-r ,.);151 1

333

‘.:41 v..11l ;_,1 J1:» 3 »

. U.,a1 c..4.c.

70

\ V10 ) ‘'.) J.) Lf l.;11 »

71 (\ o )• « »

72 ,:)I 1_9 ;2.1;

. ( Na ) « ,;:b1

73 ( TrV ) « J9a=> »

74 (yo.) «L » . ( V ) »

. Go « »

YoA « ( yo«,, ) « ( 00 ) »

( oe1/4 ) » . y o ) » .

. 01/4 . 0.4.3 (Y00) a :U-31 »

j...,10 t.) ( yv‘ ) « D

• i\;

75 . ( ) a c JW f a9 D

76 ( ) »

70 Buhâri VI, 23, st. Macâz I, 34, bk. Fath VIII, 132. 71 Buhar/ VI, 26, st. 1 : Macâz I, 54: bk. Fath VIII, 137. 72 Buhârî VI, 27, st. 8-9 : Macâz I, 68, bk. Fath VIII, 138. 73 Buhâri VI, 29, st. 15 : Macâz I, 76, bk. Fath VIII, 144. 74 Buhâri VI, 31, st. 1-4 : Macâz I, 77, 78, 79, 80, 82, bk.

Fath VIII, 149 ; 'Ayni VIII, 504. Buhâri VI, 31 not 9 : Macâz I, 80, bk. Fath VIII, 150.

76 Bul:Ad VI, 32, st. 4-5 : Macâz I, 83, bk. Fath 151 ; 'Ayni VIII, 507.

. ( Nmy : tv ) . 41.11!

. ( yy`k ) Û)I • ıd 5›.g. D

. ( yA0 ) « jlk,

79 lar » • ( \ V ) « f,c N . ('' A) « ;Li;

) « s9a N • 4,.9j>- ( \"' )

ZA5Lı y o ) « . j.C.A .k .;"

« . ( t.`1/4 ) . C..;‘

» . ( \ « . .5k:; r: "La +.3 ( o )

1 'X': ç. ( NA) « » • -14.>=-:— ( A )

80 . jaLl ıa ..90> ■■• •51 C.).A Ğ .} sA ( VV) »

81. ■ ) »

82 ( \Vy ) N I I N : ( ) « c }i11,»

. ( : ) - •

77 BulıârT VI, 32, st. 11: Macâz I, 83, bk. Fath VIII, 152. 78 Buhâri VI, 33, st. 6: Macâz I, 83, bk. Fath VIII, 154. 79 Buhâri VI, 33, st. 10-12: Macâz 1, 90, 98, 102, 103, 104, 106,

110, 112, bk. Fath VIII,.155; 'Ayni VIII, 520; Qastallânf. VI, 47. 80 Buhâri VI, 34, st. 9: Macâz I, 32, bk. Fath VII, 159. 81 Buhâri VI, 38, st. 14 ; Bu ibarenin esas kayna ğı olan <Ma-

câz» da <ta'n'iss, kelimesi bulunmamaktad ı r. Mezkür kelimenin ila-vesiyle arap dilinin bünyesine ayk ı r ı bir izah ortaya ç ı kmış t ı r. Bk. Macâz 1,105, bk. Fath VIII, 171; 'Ayni VIII, 528; Qastallâni VI, 61.

82 Bllhâri VI, 39, st. 1, bk. Macâz I, 104, 110, 112 ve Fath 171.

334

77

78

335

83

‘2..11 915"( A , « ,:),",12-:—

( t )

84 J 1". 6^ 5 c.,F"."''l 4j ) « 9 c;"'

• tt.'i

85. ( A ) « »

▪

(.1/4 ) »

86 9m > < â>>9 .y; (yı ) « jtk,

,;.**11 cf 1

Le..ı .7ıı , ı 87 . Z") • ( t . ) « '1 ,31

88 ( tv ) » .

▪

( ) »

. ( oo ) a I, » . c >25

89 L5.,3 ( oA) « . vJ,Î 1s

83 Buhârie VI, 39. st. 7 : Macâz I, 110, bk. Fath VIII, 173.

84 Buhârt VI, 42, st. 18: Macâz I, 114-115, bk. Fath VIII, 178; 'Ayni VIII, 541; Qastallâni VI, 71.

85 Buhâri VI, 43, st. 13: Macâz I, 117-120, bk. Fath VIII, 180.

88 Buhârt VI, 44, st. 12-13 ve notu Macâz I, 124, bk. Fath VIII, 186; 'Ayni VIII, 547; Qastallâni VI, 77.

87 BIlbâIl VI, 44, st. 18: Macâz I, 127, bk. Fath VIII, 188.

88 Buhâri VI, 45, st. 13-14: Macâz I, 127, 129, bk. Fath VIII, 188; Qastallâni VI, 79.

89 Buhâri VI, 46, st. 3: Macâz I, 130, bk. Fath VIII, 193; `Ayni VIII, 551.

336

90 (i); ( • ♦ ) a Ç)1 .,U ( )

91 . ( AA) a A.9 »

. ( Ay, ) « a 91z ı » ( Ay, )

V ) . ( ) t:).'••,•••" »

» . I,,AA ( NNY) » .

. ( \ O t ) . ( ) . <al.;

93 1 ( 1 ) « Abk -fl D -9

(O )

94

( t ) a r4.-;2;-; » . 1›-k.,-. 1 ( ) ıı

D • YN °9:: D • :;:u ■ ( ) -;."■ı S »

• ."4-D ( °Y )

95 e ,:".4D (o ) 4:(

9° Buhar! VI, 47, st. 1-2: Macâz I, 138, bk. FatI3VIII, 193; `Ayni VIII, 557; Qastallânî VI, 84.

9' Buhâsi VIII, 47, st. 3: Macâz I, 139, bk. Fall) VIII, 193. 92 BUbâ.ri VIII, 47, st. 7-8: Macâz I, 133, 134, 135, 142, bk.

Fatlı VIII, 193. 93 Butıasi VIII, 50, st. 5-6: bk. Macâz I, 118 ve Path VIII,'

201 ; `Ayni VIII, 94 Bubâ ıl VI, 50, st. 9 : Macâz I, 145, 142, 160, 161, bk. Path

VIII, 201-2 ; 'Ayni VIII, 574 ; Qastallâni VI, 96. 95 Buhar! VI, 50, st. 10 : Macâz I, 154, 168, bk. Fatlı VIII,

203.

C (;* 9; A 7)

92

337

96 . Z. 3 ( £A ) « » »

97 « » . ( : )

»

-1> ‘i

( )

93 j•■ •C' . « r')/f51 »

. A;ı l L9.;;I (:)(;51

99 I i Ir ( ) « »

• J

100 «ö ı lll>D I.g.AJI 9 :t.-1S ( ) « »

Ir ( N \ )

101 °L9 ,` '51 ç,rv,1V ( ) »

102

103

( V ) « 1,-1;1 . ( \ o ) « 4 ...A

" Bulı ârl VI, 50, not 7 : Macâz I, 153, bk. Fail) VIII, 203. Bulı ârl VI, 50, st. 15 : Macâz I, 146, 128, bk. Fatiı VIII, 204.

98 BUbâri VI, 53, st. 8-9 : Macâz I, 152, bk. Fail). VIII, 208. os Bunâri VI, 53, st. 9-10 : Macâz I, 153, bk. Fa 13 VIII, 208. °°3 Butı "nri VI, 54, st. 15-17 : Macâz I, 182, 183, bk. Fail).

VIII, 212. ı oı Butı âri Vi, 54, st. 19 : Macâz I, 178, bk. Faez VIII, 213. 102 Buhâri VI, 56, st. 1 : /1//,:c;iz I, 189, bk. F tlı VIII, 216. 103 Buhar ı' VI, 56, st. 3-9 : 111.câz I, 185, 194, 196, 207, 189,

191, 193, 196, 197, 198, 201, 202, bk. Fatlı VIII, 216; (bir k ı s-m ı ) 'Ayni VIII, 630 ; Qasallâni VII, 111.

Bulı ârl'nin kaynaklar ı F. 22

338

▪ ( \/‘ ) « . 1c1, ( V \ YA) u » •

• 19. ;1 ( ) » . ( y ) »

( )«,:b1.:1»

• 4 ler. ( tv ) « ;.74. - Lf.?.» ( tY

« » . 41 972.1 ( ) «

;"' i l:.,. CaA ( a

cV1 ) « » l• ,11;\ ( \P\) a J>» • ,2-5 Li ı ı « jlkj ,5 1

. ( g1/4A ) « » ..1_211 ,j ( NA ) »

ji.11 ( gek ) «,;.;111 »

•

104 « ; 1.4 1 9 ( ) « Jt4 9

. ( No•\ V )

105 ( \ « ')/1:; ». ( ‘. y ) a J . »

( \ \ ) « » . 4\ ‘;.1.1 9

» • 94.9 Jbb "thi

Jeki L" j41 >49 L-9 1 A)

Ğ.:

« ••• 949 * -59C'

2.3.1 Z;J ( \ o. )

1°1 Buhar! VI, 57, st. 12: Macâz 1, 42, bk. Fal/3 VIII, 222 ve

krş . nr . 59. "5 Bubâ ıl VI, 57, st. 18-20; 58 1-5: Macdz I, 203, 204, 205,

207, 208, bk. Fath VIII, 223.

339

106 « `1.211n . ( No ) »

alâ^ n . ;231 ( AN ) » : )

« y.A » • ( N'‘.) « . ( \V\ )

• ( Y't o ) « . ( dow ) « L.,21 . ( ) L. »

:41 3,3 1:x;-1 ( ) «

LI:43 n . Lt.? .); ( yy ) «

•

» .

b4.r. ( )

j41.; ■.• ybi ( yv ) « „r^..1 j-'12 j ı .

(A) . ( ) « » . 04,.£11

« » j1›. \

▪

.

«19c n. Cib ( • )

• ( oA ) . ( o'1/4 ) « t r..:j n . 4 I fe. L 1. ( )

« rib » . y> ( . o ) «

▪

As?. Ny ) « »

( \\". ) « (.1° .;11, » . r2,1; ( \ ) « » . ( \ 1 )

• ,.:tk,ikai ■ ty•r )

▪

.

YoN Y ) « » • ( ttt ) «

(t ) « »

`k ( ) « -ka n . Lı ;L.; ( )

• (111') « lL rr » . yA • \A) a -5,,jn .

-X.; ( ) \uy:, ) «

Ç ,P°1,,(i» lxı 41,115 ç.r.A 1. ,:74 ( )

1°6 Butı ârl. VI, 58-59, st. 11.19, st. 1-5: Macâz I, 222, 220, 232, 230, 227, 222, 211, 212, 213, 214, 217, 221, 224, 225, 226, 230, 231, 233, 234, 236, 237, 238, 239, bk. Fatlı VII, 225-226, krş . nr. 35.

340

« 41. \ At ) «

(y . « » . ( y.„ ) « » ,

• J9 ( . ) « .

( o o ) « 4 i>9 n . h 4> ( ,o ) j

41,2_( ,:y.! L. J :,1 ( ,o ) « »

• ( A.‘ ) .

(A) JV.;`VI

107 L;.» ( o, ) » . ( V ) « »

j4 )U 1 9.; » L.‘;, ) Î

D . ( oy ) « . « ■çwv ) « 4r.9 n .

-1/4Y ) . ( °\ V ) Jsn . ( -1/4 )

108 . ( ) « » . ( \,£ ) « »

( );.\i ;),—

1°9 ( ) « » . L.; 0 ) a :sx:i »

(^g ) »all ( ty ) » .

( oy ) » tofi ( oy, ) « »

( V° ) » • :J>f•-i- ( ) '1'2;

61, st. 8-9 :

61, st. 14: 63-64, st. 17 269, 270, bk.

Bul-ı iri VI, Fath VIII, 230.

1°8 Butı âri VI, 1°9 BLIIı ârii VI,

262, 263, 265, 267,

Macâz I, 241, 246, 248, 250, bk.

Mccâz I, 24, bk. Fath VIII, 231. -18, 1-6: Macâz I, 254, 260, 261,

Pati: VIII, 235-37.

341

« » • (off : ) » . ,.); )V1 Le.

lJ c j-N-0 : Jtki jt.

( Av ) » • L.i -L° `kJ:2 •A y. A: l_.^^ll t.)

j:s .."›- .yJ2 ,j

,J3 bb-k›.-13 ( AA ) « . ı.:_U IP>

•">-j i-1‘""`" ( N • c1/4 ) " ld 1 1 » • L.)91>9-4 ( .`k ) ( N.Q1/4 )« ) l> • Al -9 ( N •N ) « »

„j49 ( N \ t ) « .1 3`V » . jt>

rl ' ait, y l * J:4 41,-) u ı i ı

110

( ) « -taı ,..) ■ k.: ,-1.,z) j,A> »

111 . rr:;11, ( Ve1/4 ) « »

\ • )

112 » . j2.11 r yls.1 ( ) « » Jlm

« » • r.(>. L •Li ■ ( YY ) « ç„.r. ı i ı ( YY ) « » • çj'36 ..' ( N• )

( N• ) « » . 1T 1 9 §a I i ( 4:•• ) » .

• ,:)13..k.11

113 . L);, ) VI v. 5 9g- Ny ) «

no Bur VI, 66, not 6: Macâz I, 270, bk. Fath VIII, 245. ııı Bulıâri VI, 67, st. 9: Macâz I, 264, bk. Fath VIII, 249. 112 Buhar VI, 72, st. 6-8 (kr ş . nr. 250): Macâz I, 272, 275,

277, 281, bk. Fath VIII, 26 ı ; 'Ayni XI, 661; Qastallâni VII, 157. 113 Buhâri VI, 72, st. 12; Macâz I, 281, bk. Fath VIII, 262;

`Ayni VIII, 661.

(A) 114

342

« » j.9. 3

• ,:y••

115 (s Î ( ot ) « »

« » . L:3 ,s'İ ( 0'1/4 » . ( •1/4 ) « . (Oct )

) « Ak:L>. sms !)1_„‘ ► t

( yr) « » . l>1 9 Ç. çsr .)(;

• . ( ) » .

: jlii

j ı ,,..,`'st ı „9,01,; L)-3).;*"2 ?- 4?- , 3

Jp.Î ( ) L:f•kA

« » . a, ,all ,),›Î 4*

Ny )

Lç

) « » . N.N ) « 1;.1:,1;1 »

( ) « » . jik .2.4

4.s.i J1,4 \ ) «

Ljz ( t ) « »

« » .

114 Buhârî \ I, 73, st. 2-3: Maciiı I, 285, 286, bk. Fath V111, 263.

115 BUIlâri Vi, 73-74, st. 16-20 1-7: Mac(iz I, 290, 293, 296, 298, 288, 289, 286, bk. Fatlı V111, 265-8.

343

j, » . ( Nr. • Nkt )

Ar.:: `VI -ı ›-1 9 (NA ) « c"..1L114.xA

116^,^ lw ( N N ) « laJj 9 »

c L3.

.

( \Y ) ;)9—

117 '49 ) » _7 -ı

( V ) « 1:1 » . ,L tLj11 ) « »

.; ..x> .)'\ ( ) « oa l » • ki-La£.

» I?

Z:5 ‘•)k< L.Y4 ı .S.,;‘]\

14.1 .1:11

j1;) ( ) « » . '&1.1 ,j1< Cjt.9

( ) « I » .

va -■11 ,), j t-; V L ( « r Y›-Î » .

Ç.y1;1 V

( o ) « » • {,::,3%:0 wk >t,

( V • ) « (.NeN ) » . ( .No )

1.6 Buhâris VI, 75, st. 1-2: Macâz I, 115, bk. Fatlz V111, 268. 117 Buhâri VI, 75-76, st. 11-17 1-3: Macâz I, 302, 303, 305,

308, 309, 311, 312, 314, 316, 317, 319, bk. Fatiı V111, 270-3; 'Ayni V111, 676; Qastallâni VII, 166.

344

( Ao ) « » . JI5 Y ( A o ) « 3:; » .

« .4,1; ( AA )« » . ( AV ) « 1 9W. Ç » .

( A. ) « 19 L 1 » . ZAlc

( A• ) « t!: 19a1> » . ‘ :aıl c.3)

.

( NA ) ÎL/I J ıi 118

119 « Ç.P. !1. L> ( yo ) » . 4.11. ( t' 1 )«.1:4,.;... »

. ( v. • ) « » ( "kg : y-N,/

120 (o « Lfrt›...»>. » « •» b » • 7%..0 • l.-

( 1w )

121 « :

)

zÇ"..>A. ( , « » . (A) « ) 1.x2c » .

. .3 45_,.>51 1

( \ i ) « .111 . ( ) «

" » • y,I?) ( N ıf ) « » .

118 Buhârf VI, 76, st. 11 : Macâz I, 303, bk. Fath VIII, 274. 119 Butıftri VI, 77, st. 4-5: Macâz I, 304, 307, bk. Fath V111,

275. 120 Buhârl VI, 77, st. 12: Macâz I, 310, 314, bk Fath VIII, 276. 121 Buhâri VI, 78, st. 9.16 : Macâz I, 320, 322, 323, 324, 325,

327, 328, 329, 330, 332, 333, 334, bk. Fath VIII, 280-4, (bir k ı sm ı ) Qastallâni VII, 175.

345

( \ ) « dla> » .

J ı • 4:;9,5 L:)9s9,k ( Y « » . ‘A ) «..54). ■ ( ) » . (,çL

•

( ) »

▪ ( \ ) « » . ( 1'1 ) » •

Jl;.) ., 11 ( ) « »

...k ( ) « y Î » „);:, j)..

. ( 0) « » .

122 A) L ;;:),1 »

( t ) I I s ) ,—

123 (`"4 `19. (.3 rt: .*Y •.. ( ) « r(;, »

( \ t « » . (

( Y1 ) » • 4AI. ı9 ( ) « :1 ) 3 c.).A » . a a ok!

( ) » .

( \- \ ) « J.yı>. y9 » .

( y ı, ) ».

▪

4•›-

124 : ( A ) «

}". ) « » .

•

122 BuIı âris VI, 79, st. 2: Macdz I, 323, bk. F tlı 126, Vill, 286. 123 Bulı âri VI, 79, st. 9-13: Macdz I, 335, .-53o, 337, 339, 341,

340, bk. Fatly VIII, 285-7. 121 BulAri VI, 80, st. 4-6: Macdz I, 340, bk. Fatı VIII, 287.

346

° ) _14

125 ( y ) « » . ( t ) « » ,,ııı « » . ( N . ) » .

( `i■ ). ) » j.1,;U ( ya )

• >k, ' A :∎==lt• ( ) .

• ( y-1/4 ) « . ;t2- ( Y't )

• ..;=-T ( ) « I A • ( ) « »

. ) . .i?1 lo j( r111 (vS)

126 ( • ya ) « : ( ) « »

• t-4J j1»- ( Y : y) « » j ',2*; .5

( ) J›.:11

127 « j » . ( • 'N.' ) « »

• C.,‘.3. 9

128 r>,;1.4 ( NA ) :

.

« j ( «» . ( o ) « »

( ty ) » . ( y ) « » . ( )

125 Bubâri VI, 80, st. 10-13: Macâz I, 346, 347, 354, 347, 348, 351, 350, 351, 354, bk. Fath VIII, 287-91; 'Ayni VIII, 699.

126 Buhâri VI, 81, st. 18-19: Macâz I, 355, 212, bk. Fath VIII, 290.

127 Bubâ ıl VI, 82, st. 5-6: Macâz I, 368, 369, bk. Fath VIII, 291.

128 Bubari VI, 82, st. 10: Macâz I, 368, 356, 360, 362, 366, 367, bk. Fath VIII, 292.

Jld (

347

(.j.

▪

( ) .

( A' ) » . r ı ..3'yo

qt ) « . Lij .‘)1 rçlj•

• j;-.5 y4i

129 1.1.1 ) «

» \ V ) Li` ° J'

130 L.51' • ( o ) «

(„:1 ( t ) « D

LS;a:23. .. ı l' (Yr) « LS' 23 3 » (VA • . v)«

• ( V ) «

▪

» . ( ) «

« t), • ‘". 1'‘ ) « » . I J as l s ( A ) «

cI.«72; ( ) « » . (:)/ • 1

. ( t v ) « ss (>>

. ( ) « 19 » . ) « L l9 , »

• L,L'A `1f• ) « Y5 • k:)L .A

( '\ ) « • _719

lY ece- J.> .9 r.„._ 42( (e. 4.> » a A9 I a y L

129 Bulı âri VI, 82, not 13 : Macdz I, 369. 130 B lı tlâıl VI, 83, st. 1-9: Macii ı 1, 370, 374, 371, 374, 375,

376, 380, 381, 382, 384, 385, 372, bk. Fath VIII, 294-6.

348

. \

( ) « » .

« »

k:- 3 ; ) u o,L■ »

•

. ( Ny, )

131 ,Ş 1_, (v•) ı L .4 jç. j..a,72.ı. t ») (A)

« j;19‘)1;- » Vo ) »

( At. ) « » . ) « » . ( V )

( qt ) « » . « M « » .

« j9V».> » • %...x) J,.: 7: ı .r.1 ■ U1,4 ;1,,b. t:i) J.29 Il

( \ • . ) « 1,9,9 » . ‘3,Vi (

( N.Nı ) « » .

( \A)

132 (-t) « » : jlb (Nwt) « j.c. » •

« » • ( c‘ ) « f.9 Ju I 9 » ( ) « »

( « » ( g1/4 : ) f "

( N ) « » ( : A ) « ,:) .1 '51j »

.„y ► ( \ A ) » .

,S:)■ » • (.P. L.fA ( ) « » ,_,y1

131 Bulı ari VI, 83-84, st. 17-19 1-2: Maciiı I, 386, 387, 389, 390, (Buhar? «infâq» kelimesinin izah ın ı Macc7ı ' ı n «imlâq» (17:31) keli-mesinin tefsirinden alm ış t ı r, bk. Fatlı VIII, 294-303 ; 'Ayni IX, 3-28; Qastallâni VII, 190-4.

132 Buhar? VI, 87-88, st. 15-20 1-8: Macâz I, 402, 393, 394, 397, 402, 408, 398, 403, 405, 407, 408, 409, bk. Faliı VI, 308, 322; `Ayni Xl, 19-31 ; Qastallâni VII, 205-17.

349

• ) « » ( \ e1/4 )

. ( yy ) » 9 j,:;* ( 0A )

ON) » yA ) « ji»

- 1 3m » . ( ) « » .

,_f51 ts1 LS ( ) t .3

» • r ji V ( \ ) « » . )h j

( t o ) « » . O «

« » . (0`‘) « . j>— \

`\§‘ ) « » (01,)

133 « t!fs. j›.» 1...r-_9›. k:73 Ğ _,.1;,1 ! L1» »

.( : » ( )

134

( VV ) «;21-'» •

▪

( 1/t ‘, V\ ) « Î j(j j ,Îı l »

( Ay ) » . VA ) » .

( 1:\ ) (.. ı '

135 • ) « » . JI? ( <DA )

. ( \/\•4) « u »

133 Bubâri VI, 89, st. 19-20: Macâz I, 409, bk. Fath VIII, 311. 131 Bubâri VI, 91, st. 15-17: Macâz I, 409, 411, 412 (Buhârr-

nin iktibas ı elimizdeki Macâz nüshalar ı na uymamaktad ır.), bk. Fath V111, 321-2.

135 Buhâri VI, 93, st. 14: Bk. Fath V111, 325; 'Ayni IX, 33; QastallânI VII, 222.

350

136 » :

• r'"'Ç l r.. ( \ cS.i41; > L5):) t ►

Lk=- : Jld r )»

e9:11 : ( ) « 1 3:1 . je.;51

( ) « » . ;S:4J; j'.■%W

• (S ( V ) « j . J...Q 51

‘■ ))...0..• ( ) « » . ( og ) « L'.1 712.;- »

. ( ) « »

137 « AaI> » ( \Y ) »

j11 ( \ o ) « » . ( \ o )

( ) « .

» . 1_3.>) ( o ) « » . YV ) « » .

« (Nr) « (Pı l (A. ) «

Ü.4 \ • y )

rç:j.:51 ( t V — .1) a JL > Î »

.

1" Buhârî 95, st. 7-11: Bk. Fatly VI, 304. "7 Bu stı âri VI, 97, st. 1-4: Bk. Fatlı VIII, 331; 'Ayni IX, 44-5;

Qastallâni VII, 231.

351

( r )

138 172>. j ‘/'< ) » :

.

139 . ( \ \ ) « A »

140 • y•y, ) a ÇJW.;51 »

( ) ;),—

141 ( ) . ;q11,z;.11_, ( \ ) « »

. ti .$1::+,“ 1,4 ■■ ( ) « •

142 ( ) » :

JA ( ) « t," . ) « »

,:;3..),>%-3 ?k,;«•\ vUlj ) 1,_fl

c ( AN )

( t ) j _9J1

143 (t \-) « » ( ) ıı

( \ ) » . : ( t't ) » • # 1..-:23 ‘

( \V • Yo) « »

138 Bulı ârî VI, 97. st. 15: Bk. Fath VIII, 335; 'Ayni IX, 48; Qastallâni VII, 233.

139

Biri (VI, 98, st. 7: Bk. Fath VIII, 336. 140 Bubâ ıl VI, 98, st. 8-9: Bk. Fath VIII, 336.

st. 4-4: Bk. Fath VIII, 338; 'Ayni IX, 50-1. 141 Butı âr? IV, st. 8-9: Bk. Fath VIII, 338-9; 'Ayni IX, 142 Bul-Arf VI, 99,

52-7; Qastallâni VII, 2 39. st. 9-10: Bk. Fath VIII, 339. 143 Butıâri VI, 99,

: ) » 144

)12:44 ,J1 âcLJ

( \ \ ) »

.22; ( o ) » .

j17» ( yy ) l.. ı lw ıı . ( A)

. )kfr. ( ) » .

. z > al ( t.L. Î

. (vv ) a tAjj

352

145 ..x; :11 r 1 12.20

« j1 » .

c :

146

147

( ) ›1.)..;-)1 a,9,

148 • Aç çYb ( \V ) EE

149 . ( ot, ) a aA f .JI » • J.. I ( ) a ..5912.1‘ »

150 '")s>19 tş )t ., 1" .1) ı1:"' _) 11 vA LVD)., 1 ' A Ğ :?—» £.‘k ) u mJ9 » • 4A:•••=2 ,4 94i Ç.' L- ) « l Qw » . Za?.).1

( ) . C.,yo ,:y■ >— ✓

144 Bulı ari VI, 101, st. 12-13 : Bk. Fath V111, 342. 145 Bu shâri VI, 109, st. 11-12: Bk. Fath VI, 377-8. 146 Bulı âri. VI, 109, st. 18: Bk. Fath VIII, 378. 147 Bubâ ıl VI, 110, st. 19: Bk. Fath VIII, 381. 148 Buhâri VI, 111, st. 3-4: Bk. Fath VIII, 381; 'Ayni IX,

77-9; Qastallâni VII, 266.7. 149 Bulı arl VI, 111, st. 4-5: Bk. Fath VIII, 381-2. 15° Buti,âri VI, 111, st. 5-8: Bk. Fath VIII, 382.

353

31 -1 ( \ At ) « A.

151 . ;5.21 ■

152 . c.,11 ( ) «

( v )

( tt ) « » . , •;1; oev « J: »

• jL '_ (\ N ) ‘*).,\

( YA) Ly2.,2111

155 a.ı., ) 1 ( AA ) ,=4-ub=, tL5^ .

153

15,4

156

157 ( \ ) « ,:jç

. ( y . ) « 1/4.) jizt A . (\) « . Lzit

, yek ) ( YA ) « 4:)1 9 ..x.11

151 Butı ârl VI, 111, st. 10: Bk. Fath VIII, 383. 152 Bur VI, 111, st. 13-14: Bk. Fath VI, 386. 153 Buhâri VI, 112, st. 8-9: Bk. Fath VIII, 387-8; 'Ayni IX,

82. 151 Buhâri VI, 112, st. 112: Bk. Fath VIII, 388. 155 Buhâri VI, 112, st. 13: Bk. Fath VIII, 388. 158 Buhâri VI, 113, st. 5: Bk. Fath VI, 305, ; 157 Buhâri VI, 113, st. 6-9: Fath VI, 303-6; 'Ayni VIII, 82-84;

Qastallâni II , 372. Buhârrnin kaynaklar ı F. 23

354

J-J ( 4:\ ) « >>

« J- ( • \ ) [ ti .

. l (tt a tç-.)) n .

158 » :

o ■ ) « » • 4-4 ( f.Y ) a c«)■> • ,:ı2A » L.;aL

• ( O A) « » av ) OLA:

« » . 14 .9 ji.11 r IYck ) faal ,j

» . C1/4

IX j._, . ( AY )

. ( AY )

159 . ( ) «

« Lj ( V )

. ( P) 1:, 9 t ( \\k ) « r41V;I '')/1;;Î » .( \kA : A )

Y. • ) r 3-» 160 . ( : \ o ) « ( tYr ) «

( )

161 ( t ) a l›,* 57 .:::411 ( N t ) al> jUit

158 But.âri VI, 113, st. 9-12: Fath VIII, 391-3. 159 Buhârl VI, 113, st. 15-16 ve notu: bk. Ftti) V III, 392.3. 160 Bulı âri. VI, 114, st. 2 : Bk. Fatiz "\/111, 393-4. 161 Bulı âri VI , 116, st. 15: Bk. Fcth VIII , 398.

.355

162 » . ) « »

)

163 Z.c.L11 » . ( oy. ) » :

( •\y, ) «

, ıı ■

(

164 ( \y.,t • -k) u » ( Ny.Jt ) « » : Jlâ

( oN « » r (O : ) <2( »

• ..)_,'",;1>Y

165 "ı Ç L» . ( ) « JS'51 ) » . f s ( ) »

• ( 0 °‘ )

165 ) » . ( «).11 » : ç JC4,

•

(y,o ) ;.<°y£1

167 ! . ' JL ( ) «

. ) 17:)t, J; - I

162 Buhar VI, 117, st. 3-4 ve notu: Bk. Fail» VIII, 399; 'Ayrı l IX, 96 ; Qasallâni VII, 283.

"3 Butı ârt VI, 118, st. 12-14 : Bk. Fatlı VIII, 405-6; 'Ayni IX, 100.

161 Buhâri VI, 121, st. 12 : Ek. F( th -\ III, 411-13. "5 Bul3âri VI, 121, st. 14 : Bk. F İ li III, 411-13. 166 Butı âri VI, 121, st. 17: Bk. Fatiı \ III, 411-13. 167 Butıârl VI, '122, st. 14-15 : Bk. Failı III, 415.

356

168 . ( ) » . ( N ) -'

169 • ( ) «

) ‘.>°

170 . ( N'k ) « 12.111 » . (o) « »

(Y•N ) vj ■ ;jj— »

171 . (LA) « L1 9;- »

172 f _x Jl ( yN ) « » :

yN ) '',1>-)3 .»

173 • ) « » . j;%; ( o) « »

( yy• ) « » . yo ) x filo— »

. 51),.:2:11

( t' ) )'°; 11 ;),—

174 L3\ H.s> J,! JtkJ

• Ls--".•A i

168 Bubâri VI, 123„ st. 12-13 : Bk. Fath VIII, 417. 169 Bulı ârl VI, 123, st. 10 : Bk. Fath VIII, 417. 170 Butı âri VI, 124, st. 18: Bk. Fath VIII, 418. 171 Bub"dri VI, 125, st. 13 : Bk. Fath VIII, 422. 172 Buhârl VI, 125, st. 14: Bk. Fath VIII, 422. 173 BulAri VI, 125, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 422. 171 Buhâri VI, 126, 127, st 20 1-2 : Fath VIII, 425-6.

357

ykr

s`k • ) » . ) « J9lzl »

( t \ ) 5)."-

. .1„— 1› ) .)5 ( N • ) .19— »

« » ( ) « » ( o )

( t ) 177

( )

178 . ( YY )

«A,41 j,C.. iB

179

( oy ) «

180 41 .» I ( ) « »

.1i. (2i :

• c_:;k1 `L9.7. 9 J -L=2"

181 ,j'yt,i1 : jUk ( ) « » : ,J113

. ,j-11 ( NA : o-k ) « »,

175 Bulıâri VI, 128, st. 11 : Fath VIII, 430-431 ; 'Ayni IX, 131. 176

177 ButArl VI, 129, st. 15: Bk. Fath VIII, 433. Bulı ârî VI, 128, st. 14 : Bk. Fat/ı VIII, 431 ; 'Ayni IX, 131.

BulArl VI, 130, st. 2: Bk. Fatlı VIII, 434; 'Ayni IX, 135-8. 178

Bul-Art VI, 130, st. 9: Fath VIII, 436. 179

Bulı ârf VI, 130, st. 10-11: Bk. Fath. VIII, 436. 180

Buhâris VI, 130, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 437. 181

175

176

358

( ) ;),—

182

(y «

183

( tv ) « » :

"°. 3 •:>" .‘;')/

( t o )

184 . ç„(( -,; ) »

( )

185

( ) « ; ) 1,1 »

tv ) 186

' ) 61: 4.9 ,,

187 . ( o )

( tA )

188 « » ( ) « » . 4;1} ( yck ) a oL,:, »

182 Buhârt VI, 131, st. 4: Bk. Path VIII, 438. 183 Buhâri VI, 131, st. 5-6: Bk. Fath VIII, 438. 184 Bulı âri VI, 133, st. 2: Bk. Fath 'VIII, 441. 185 Bulı ârl VI, 133, st. 7: Bk. Fail./ VIII, 442. 186 Buhar! VI, 134, st. 6: Bk. Fath VIII, 445. 187 Blhârl VI, 134, st. 7: Bk. Fat5 VIII, 445-6. 188 Bulı ârl VI, 134, st. 16-17: Bk. Foth VIII, 447.

359

c.!..11_,;;T( « : J1k 9 L31_11 ( y‘\ )

. •,_11 j,>- )

189 ( \'"\ )

( tN )

190 . „PU...11 •:. 3 ( y ) « jx.:5

( o• )

191 • 7,L,J» » . .) ) »

. ( O'ı ) «

192 41,43‘ j P I S le ( \ • ) « :£4J

. 1,4 jA jzs/

( o\ )

193 .1/4; ( to : ) « : LA:93 t Ji ) .;»

( ) :- . 1 .;b,■ y- ( oy- ) «

.

1--)4 . ( O ) « r YI » :

189 Bubâ ıl VI, 137, st. 3: Bk. F6tlı VIII, 452. 190 BUbâri VI, 137, st. 4: Bk. Fatlz VIII, 452. 191 Bulı ari VI, 138, st. 4: Bk. Fatlz V111, 455. 192 Buhârî VI, 138, st. 8-9: Bk. Fatiz VIII, 456; 'Ayni VIII, 479. 193 Buhâri VI, 139, st. 15-16: Bk. Fath VIII, 459-461. 194 Buhar? VI, 142, st. 11-12: Bk. Faik VIII, 474.

360

( oo ) s) ."—

195 j:AVI : ( ‘o ) « » :

J 9

« (,.(1 . c

cjr. 44V ( )

( ) 4A91 I ;),—

196 . ( o ) « »

197 L.;3?- ( V j9)9"

( Oy )

198 ( ) « ycı . ( o) « »

j»:1 ri.:1

( off)

199 . ( ‘ ek ) « e

200

195 Buhâri VI, 145, st. 6-9: Bk. Fath VI, 237. 196 Buhârî VI, 146, st. 2: Bk. Fath VIII, 480. 197 Bulı ârf VI, 146, st. 13: Bk. Fath VI, 236. 198 Buhâri VI, 147, st. 1: Bk. Fath VIII, 482. 199 Buhârî VI, 147, st. 4: Bk. Fath 'VIII, 482. 290 Bulı âri VI, 147, st. 10-11: Bk. Fath VIII, 483.

361

( )

201 ( v ) «

202 ( t ) « »

. d: 3

( )

203

) « » . ( \ o ) « »

( A )

204 vL.M rf'`23 )

: JC4i

js. r-231 4. ) ra.31

. 1-',2?" ra.1 I i

205 . ( o ) » :

Bulı ârî VI, 154, st. 10: Bk. Fath VIII, 498. 202 Buhâri VI, 158, st. 7-8: Bk. Fath VIII, 504. 203 Bubâ ıl VI, 159, st. 1: Bk. Fath V1, 248. 204 Butı âri VI, 159, st. 4-6: Bk. Fath VIII, 507. 205 Bubâ ıl VI, 159, st. 16-17: Bk. Fath VIII, 509.

362

( V\ ) Ly.

206 . I ) j.1 ( \ t) « tj1,/:!

207 ( ) «

•

208 . ( y A ) » . la>Î (

( vy- )

)

si,—

« n : jt4i

209 . )

(vi)

210 • ( )

211 .;> )1 : ( ) •›- .11 4

V`‘ )

212 t_ ı ; • L1:1, ...‘ı -LL1 \ • )

VY N ) ( • ) « 3

( ) çAf° J...A n : =-» itI 1.•

. j ,4; • Ls :', j<, -12,

206 Buhar! VI, 160, st. 4: Bk. Fath VI, 205. 207 Buhar"! VI, 169, st. 5-5: Bk. Fath VIII, 510. 208 Bulıâri VI, 160, st. 7 Bk. Fath VIII, 510. 209 Buhar? VI, 161, st. 11: Bk. Fath VIII, 519. 210 Buhar? VI, 161, st. 14: Bk. Fath VIII, 520. 211 Buhar? VI, 162, st. 18: Bk. Fath VIII, 521. 212 Bulı âri VI, 164, st. 6-7: Bk. Fath VIII, 526.

363

) ; ).9—

213 ( y o) » :

( ) « » . L3l—;,11

. jlkar.Î

( N/N )

214 ;,;.2,1-11 L5 ., tY ) « 1PL✓

( A• )Jaı ; J >-

215 • 4_,'"3 (')

216 . ( •.k ) :

z r-

• c_sr4

( M ) >- 217 . ti J,Q ı ( t ) « I n 9 •

218 jy.:5! ( ) » :

213 Buhar! VI, 165, st. 14 : Bk . Fath VIII, 529; `Ayni IX, 252. 214 Bulı âri VI, 166, st. 4 : Bk. Fath, VIII, 530. 215 Bulı âri. VI, 166, st. 9 : Bk. Fath VIII, 530-1. "5 Bulı âri VI, 166, st. 12: Bk. Fath VIII, 531 ; `Ayni IX, 252;

Qastallâni VII, 395. 217 Bulı â.ri VI, 167, st. 2 : Bk. Fath VIII 533. 218 Bulı ârf VI, 167, st. 8: Bk. Fath VIII, 534.

364

219 . ( yy ) « «

( AN ) ;),—

220 « 11 „ .14 .1„;„ ( N ) « y. .-- o ı 4... —3

T 1,L. Ğ ,2.4 ( \ N ) • ğ

( N. ) -k!,711

221 ( N\ ) « » : ( )

L » : I •

( ) « ;)9--

222 . Jl,L9.i ( A ) « 'W6

223 „ft9. \ "1/4 ) « » . ( A ) a 3> J I n : Jtk,

NV 1:;Î 1;1

224 4-1 ' T 1I ı ■ ( ) « » J °

219 Bulı âri VI, 168, st. 16:3k Fath VIII, 538. 220 Bubâ.ri VI, 169, st. 7-8: Bk. Fath VIII, 540. 221 Bulı âri VI, 169, st. 11-12 : Bk. Fath VIII, 541. 222 Buhâri 172, st. 2 : Bk. Fath VIII, 545. 223 Buhârî VI, 173, st. 4-5 : Bk. Fath VIII, 549 ; 'Ayni IX, 259. 224 Bubâ ıl VI, 175, st. 4-5 : Bk. Fath VIII, 557.

365

',.;11 3 9 3

( ) °).fr—

225 ,:f c ( ) « » „ ( ) « »

,

( 1** )

226 « » . ( ) IX t r2; » :

• ( A) » . ( A )

( N o ) « »

( 1 )

227 ( Nr: oY ) « v9Ça » • JA 9°' • • • ( ) »

.

( 1"l-)

228 ( ) « » :

LS,

( 111 ) -L- 11 ;))—

229

( • N ) » ( 1 ) « » 1

225 Buhâri VI, 175, st. 1: Bk. Fath VIII, 558. 2.28 BuhârT. VI, 176, st. 11-12: Bk. Fatlı VIII, 559. 227 Bubâ ıl VI, 177, st. 10-11- Bk. Fatlı VIII, 562. 228 Bubki VI, 178, st. 12-13: Bk. Fat11 V111, 564. 229 Buhâri VI, 179, st. 14: Bk. Fatiı VIII, 567.

235 • ‘.5.)-.-A ıS Î ( `lN )

366

NNy ;),—

230 ( ) : jlk

231 • ( ) « a aJ I D 14.91 f .'- '1

232 ( t ) a -■>j

Yedinci Cüz

,3•}1.11

233 ( YYA Y ) « ji Z:•>'; ( Y ) «

234 1 ..)1 :

. lr.J2ı Lxı, S I I J.; :

\

236 • L. -,L ı..ııı ,>- ı ı,; j.ş _ ı 1.-

230 Bulı âri VI, 180, st. 11: Bk. Fc.:th VIII, 568-9. 231 BuIlâri VI, 180, st. 15: Bk. Fatiı VIII, 568-9. 232 Bulı âri VI, 180, st. 19: Bk. Fattı VIII, 568-9. 233 Butıârl VI[, 50, st. 1: Bk. Fat:ı IX, 375. 234 Butı âri VII, 57, st. 12-13: Bk. Fabi IX, 420. 235 Butıârî VII, 72, st. 9.10: Bk. Fath IX, 473. 236 Butı ârf VII, 87, st. 10-11: Bk. Fatiı IX, 526.

367

« I s> 5.>- 1 » . (1 1 ( o : o )

. ( • to )

237 ›-1 11 ( t : NNy, ) « »

• ( AN ) «

Sekizinci Cüz

-J

238 ( tY ) » (‘"'

. (Oy : NA) a \:2> ,94

239 3

. ( ^ O : t )

240 ( Y .' • J t°

94-; .)] jti,11 ) ,;,J\ •

• J.,j v^ J;c r■/ • NA ) « )3 1; » .

.;1?

241 L.3°

•

237 BuAli VII, 136, st. 14: Bk. Fath X, 191. 238 Bulıâri VIII, 10, st. 15: Bk. Fath X, 370. 239 Batıâri VIII, 12, st. 11-13: Bk. Fath X, 377. 210 Butı ârf VIII, 32, not 1: Bk. Fath X, 440-1; 'Ayni X, 416. 241 BulAri. VIII, 113, st. 15-16: Fath XI, 361.

368

243 . c. ( ) « >> 242 ( • yy ) « » : J171)..

Dokuzuncu Cliz

Kitâb al- Tawbld

244 (N A'‘) « 9> » ( A`ı ) «

245 ‘5-1.15 » 1::■ »» y ) » •

« » : ( < : ) «

» . ( • Y ) « » . ııı I (,›. Aı ( : )

(.3 IDI L;ş- » ‘;.>. y V ) «

• r-ç c;x)- ( YY • ) « rr.

246

247 4-1 I.;1, 51;- »

• T.).,‘~" V. )

248 Ii, J.3L11 ( ty : o ) :

• ( VY ) »

242 Buhâri VIII, 120, st. 12: Fatlı XI, 413. 243 Buhâri VIII, 122, st. 1-2: Bk. Fatlı XI, 415; 'Ayni X, 696. 244 BUb -gri IX, 143, st. 7: Bk. Fatlı XIII, 389. 245 Buhâri IX, 155, st. 1-4: Fall) XIII, 421. 24o Buhârî IX, 155, st. 19: Fatlı XIII, 425. 247 Buhar! IX, 156, st. 15-16: Bk. Futlı X111, 426. 248 BUbârl IX, 162, st. 17-18: Bk. Fatiı XIII, 426.

IV. LAII İ KA

(FarriVn ı n Ma`âni'l-Qur pân' ı ndan yap ı lan /ktibaslar)

Dördüncü Cüz

t, I

249 u 9(_13 »

( 1A : ) «,3?..) 1? .1. 1 »

:;■ • (

( ( NO : 0 ."1/4) « 3, A ıı •

• 'V‘-* ■ A )

9 "1 9 4;1":". ( t-V ) « l ı f » . .j .;

3 Z ı _.»J ;■ S'-f•

;;J<.2...11 ,j1 j.11

250 (tt:oo)« »

251 . j ( off : o; ) « »

;2;1 ji]l

252 . a",; ç„,.r. V k.. ( p•q3, ) « »

249 Buhâri IV, 117, st. 2.4: Bk. Fath VI, 228. 250 Buhârl IV, 131, st. 5: Bk. Fath VI, 257. 251 Bubâri IV, 131, st. 9: Bk. Fath VI, 258; 'Ayni VII, 309;

Qa-tallânf V, 307. 252 Bulyârl IV, 148, st. 7: Bk. Fath VI, 297.

370

253 . ( yy • ) »

Be ş inci Cüz

254 . ,5:; j 14.1 ( N-1/4 : AA ) « u l .2,31 » :

. • AA ) »

Alt ı nc ı Cüz

( Y ) ;}i ;J9-

255 (•) » 141< f3.■ ,:411 : Jt49

256 . ( y Vo ) « »

( ) rol ;))—

257 (AV « Lit.:1 VI » . ( oy ) » JU>,

• :).).::-.çY9 c).!`

Butıâri IV, 161, st. 6: Bk. Fath VI, 328. 25 ' Bubâıl V, 10, st. 20: Bk. Fath VII, 37. 255 Buhârl VI, 18, st. 7: Bk. Fath V111, 123; 'Ayni VIII, 463;

Qastallâni V1I, 9. 256 Butıârl. VI, 32, st. 9: Bk. Fath VIII, 152. 257 Bulıârî VI, 97, st. 14: Bk. Fath VIII, 333; 'Ayni IX, 48;

Qastallâni VII, 233.

253

371

)

258 ji Ir; l.ly Î ( \ ) » jti;

• ••'^

( t )

259 (,Çj ib ( tv ) « »

( O\

260->s>"9 .9 J t; ( ) • j »

yq ) « » . ( r1/4 ) .

) « » .

» c ( t V ) « » • Lr4.>

„;)R, f (tel ) » • Lçi.1 rrn Y ) « oy-ki

« » . ,:j1 .3) V ∎ ( o'N ) » . 4.:11 ( o. )

jak ı j,> ■ vA . ) « y l 9 » .

( ot ) jAÂI I ; ),—

261 rr ( \ t ) « . 4:70 j (N) « • »

258 Bubâ ıl VI, 99, st. 13-14: Bk. Fath VIII, 340. 259 Buhâri VI, 128, st. 13 14: Bk. Fath VIII, 431. 260 Buhârf VI, 139, st. 9-14: Bk. Fath VIII, 460-1. 261 Butı ffii. VI, 142, st. 10-12: Bk. Fath VIII, 474.

372

• ( ) « » . `=.1,.;>- 1:1.; 1.

262 p 2

•

, ) ■ 1,1 ( t-k ) « »

( ta )

263 ( ) « » . ( ek )

▪

»

«1,,L; I L J:2›-

J :g J„J I P .>‘< j4 9 'k; j

j1

264 J;=;3 1 ., JL.JI r^^,^, J ■s. 3 ( `NA ) »

» ti

Ç/4A ( yy,A : y )

» 141

( \ A : `CY ) Lj 1

▪ ( NA • yy ) Ly, L11 » • j ■i

( ork )

265 ( ) » . ( •1/4 o ) « » :

▪

»

„1,»:1

" « A ¢4 b » 31 .).11

o ) « » • I ) ;```; » J ,JA

262 Bubâri VI, 143, st. 19: Bk. Fatlı VIII, 476. 263 Buhâri VI, 144, st. 8-10: Bk. Fatlı VIII, 476 8. 261 Buhâri VI, 144-145, st. 18-19, 1.3: Bk. Fatlı VIII, 476-8. 265 Bulı âri VI, 146, st. 5-12: Bk Fatiı VIII, 480-1.

( N\ )

,•.) S.

:

»

,:;1

. _9 4.;

373

4,1 ( A ) « us 11 9 n .

( ) « » • ( NA ) «

(ta) « » . ( ) » . a lo

« » . ( oA ) « .

ç„.(,rc. ( ) « .^; 1,c » (Vt' ) •

Jk:;, j 11

( M ) «

.A 4A C_9 9 C ...

u r .)k.....; n .

( ov )

266 ( » , Lt<j ( » . ( ) » js'"

(o) '0 )1—

267 c 4la,l i r )4:d1 « »

: cyui1

( ) ;),— wJ

268 . : ( t ) «

266 Buhâris VI, 147, st. 1-2: Bk. Fath VIII, 482. 267 Butı âri VI, 148, st. 11-12: Bk. Fath VIII, 484. 268 Bul3ari VI, 158, st. 9: Bk. Fath VIII, 505.

ı

374

( 'N V ) L',111A 0 .X:f ,S j

269 ( A ) « » . ( - )

YV ) « . ( N o ) a Ç:5 » . c_.1.7ı;

Ly_A

( -kg )

270 vA » • l'" -"`• (^ ,.;1 1 ( yv ) «

• ( ) «

( V. ) ;),—

271

y•V )

k:11 L; J a11 44T}Ji ( «

« j JUA

:;,;;• Lgb-kaAi

j.:4)

j

V )

272 J12-_,

111; lj ...(YY)

) « ı ,1,, A . jt?-

»

,31—> j

26) Buhâri VI, 158-159, st. 20, 1 : Bk. Fall! VIII, 505. 270 Butı ari VI, 159, st. 15-16 : Bk. Fatlı VIII, 509. 271 Bulıâri VI, 160, st. 1-2 : Bk. Fatlı VIII, 509. 272 Butı ârî VI, 160, st. 5-7 : Bk. Fall: VIII, 509.

375

(V *N) L; 1

273 :

.1.3 ..1:, ')A>S51 1( y ) « » .

‘1U a 1d? j ıkj J ∎

) « .`;k— » : .

. ( o ) «

274 (:..t1.11 .i ( ) » • Jl:2› •

: jt'ij

. j...0

( A • ) « AL»

275 ) « » :

.‘k< 1.\ : Yok ) « t,/1 j../11.9 » 1...$4b3

5 ).41:2.0 j>=.2fi

j; \ o ) « » . 141.2"

‘S,:kP ;,(")/111

•

273 Buhâri VI, 164, st. 2-5: Bk. Path VIII, 525; Ayni IX, 247; Qastallâni VII, 389.

274 Buhâri VI, 166, st. 2-3: Bk. Fatlı VIII, 530.

275 Butiari VI, 166, st. 9-12: Bk. Fatie VIII, 531-532.

376

( M

276 •=').;:-.: 1 ( Y ) « »

277 6" ;:_s ( o )

• )V » .

( ) « j12;:t>1

278 1==- 1 ‘,1,% 1 (v) « »

t..I :

( AA )

279

Jt-0. ) »

• rr y'>3

( )

280 ty. ‘‘•••' ) « t » •

\ ) « .

▪

k:9

« . 4‘,41.4t!

•

( NA ) « »

. ;ti-L.41.1( yv )

278 Buhâri VI, 166, st. 18 : Bk. Fath VIII, 532. 277 Buhârt VI, 167, st. 1-2: Bk. Fath VIII, 53.43. 278 Buhâri. VI, 167, st. 5-6: Bk. Fath VIII, 534. 279 Buhârt' VI, 168, st. 15: Bk. Fath VIII 538. 289 Buhâri VI, 169, st. 4-5: Bk. Fath VIII, 539-40

377

)

281 : (5;:-.' ( ) « V,=\ »

( No ) cic11

282 (;;Y. L.1/4, LrL3 ■ ( V ) « »

,4AAFt0

( NV ) « 1:111 1;1 ».

283 „ ,;„ c:11.J.1 3 (cky) « n :

( )

284 ( ) « »

‘.,4,„)1 ( o ) » . ç,„r, L7-1:1

( ¢ ) »

285 : . ) « » L.; 4' JC,r.

° J.9—

286 " aa »

281 Bulı âris VI, 172, st. 2: Bk. Fail., VIII, 544. 282 Buhâri VIII, 172, st. 15-16: Bk. Fatiı VIII, 548. 283 Bubâri VIII, 175, st. 4: Bk. Fatiı VIII, 557. 284 Bulı âri VI, 176 st. 14-15: Bk. Path VIII, 560. 285 Buhâri VI, 177, st. 2-4: Bk. Fail3 'VIII, 560. 288 Butı ârl VI, 177, st. 2-4: Bk. Fatlı VIII, 560.

378

( •V )

287 (V) a v 9tll l » (o) « »

.

( . ) j9L<_11

288 ( ) « » . j;ı ..C11 ( ) » :

» . L;) -9

. ( A. ) ( VA : )

( )

289 . ) l:11 L'9'11 j j:ş.d ( ) « A n JA J Ii,»

N r, ) 51,111

290 ( ) ( ) c.y ^ ğ : L.

. . L9 ';

Yedinci Cilz

291 ( \ : A ) » . J:A iill 9 ( o : \ı ,,\ ) »

287 Bulıâri VI, 177, st. 11: Bk. Fath VIII, 562. 288 BuIı âri VI, 178, st.11-12: Bk. Fath VIII, 564. 289 Bubtri VI, 180, st. 9: Bk. Fath VIII, 568. 290 Buhâri VI, 181, st. 2-3: Bk. Fath VIII, 569-70. 291 Buhâri VII, 124„ st. 14: Bk. Fath VIII, 124.

379

Sekizinci Cüz

)9 9 -) 292

Dokuzuncu Cilz

293 « .10l11 » •

( : ov ) « : L.94, ‘.31

. : av )

292 Buhâri VIII, 32, st. 1 : ,)T.,111 j lwA j J3 .1,111 e )T.

( V) t),L. r;14 tAZ )1 j1.; 41,•i3

çtl .9 4; ‘)

« . •;-1 )j g'4A. )9.)1 yrs, FatliX, 440.

292 Buhâri 1X, 116, st. 1-2: Bk. Fath XI1I, 307; 'Ayni XI, 519; Qastallâni X, 351.

INDEKS 1

(Yaln ı z 1 ila 204. salı ffeyi i ş gal eden metne tahsis olun ınustur.)

A

cAbasa süresi 152. (Abbas al- )Anbari 60. CAbd b. Humayd 103. cAbdalcazi'z b. Muhammed 109. cAbdallah b. 'Abbas 9, 22, 54, 62, 76, 101, 102, 120-23, 128, 136, 147, 154, 160-63, 176, 184, 186, 187, 192, 199, cAbdallah b. CAmr 4, 9, 27. cAbdallah b. Câbir 105. cAbdallah b. 'Alımad al•Harawl )Al2,11 Zarr 174, 178, 179, 181-86, 190, 191, 195. cAbdallah b. 'Alı mad b. Hamayat as-Sarahs'i 180, 182, 190. cAbdallah b. al-Mubarak 21, 26, 34, 41, 44, 56, 57, 105. cAbdallah b. Maslama 76, 77. cAbdallah b. Mascild 96, 120, 154, 162. cAbdallah b. Muhammad al-Musnadi 62, 66. cAbdallah b. Maga'l-cAbsi 34. cAbdallah b. Salim 109. cAbdallah b. Abi' Ş ayba AVİ Bakr 43, 46, 65, 67, 75. 80, 92, 95. cAbdallah b. cUmar 29, 97. cAbdallah b. cUsman al-Marwazi' 34. cAbdallâh b. Wahb b. Muslim al-Qurasi 22, 43, 97. cAbdallah b. al-cAdadi 56. cAbdallah b. Yileuf b. Matar al-Firabri 56, 77, 168-81, 184, 187, 191, 199. cAbdallah b. az-Zubayr 102, 120. cAbdalmalik b. cAbdalcazi'z 42.

cAbdalmalik b. Curayc 38-41. cAbdarrahman b. Mandi 41, 58, 105. cAbdarrahman b, CUmar b. Yazid b. Rusta 95

cAbdarrahman b. CUmar az-Zuhr; 79. cAbdalwahhab as-Safactils'i 135 cAbdarrazzaci b. Hammam 21, 29, 41, 42, 43, 77, 80, 102, 118. Abu'l-cAbbas Mulı , b. Mansiir b. Man ş ar b. Munayyir 53.

Ab ıl cAbdallah 136, 176, 186, 187. Abfi cAbdallah b. Manda 72, 88, 97, 99, 193. A1311 cAbdallah al-Humaydi 84, 88. Ab ıl cAbdallah an-1■11sabaVi al-Hakim 31, 51, 193. ' Abisi cAbdarrahman b. al-Mu ğ lra 43. Abu'l. )fkliya 120. Aba );kmir al-cAqadi 65. Abû cAmr cAbdarrahman b. CAmr al-)Awzacii 45.

Abû cArtiba al-Husayn b. Muh, b. Maw-diid 40. Abû Bakr (as- Ş ideN) 62. Abû Bakr al- )Amirç 59. Abû Bakr al-Hazimi 193.

Abü Bakr b. CAmr b. Hazm 12. 14, 77. Abisi Bakr b, al-cArabi 73. Ab ıl Bakr 35.

Abâ Bakr b. Malik 31. Abdi Bakr. b. al-Munzir 135. AVİ' Bakr ar-Razi 123.

382

Abisi Cacfar b. kiamdan an-Nis6b6r1 85, 88 Abû Cacfar al-Ma ş adiri 137. Abû Cacfar Muh. b. 'Abi Hatim 172, Abû Cacfar at-Tûsi 11. Abû D6w6d as-Sicistâni 6, 49, 58, 81, 109, 110, 132, 199. Abu'l-Farac al-D ış fahâni 51. Abû 'Ali al-Ca şş âni 58, 132, 195. Abû Hurayra 9, 27, 29, 30, 65. Abu'l-Hay ş am 171. A ı û Hakim 34. Abû Hanifa 78. Abû Halim ar-R6zi 110, 123, 195, 199. Abul-Hasan ad-Dâraqutni 83, 88, 90, 92, 195. Abu'l-Hasan at-Tarablusi 180. Abîı Hayy6n at-Taymi 65. Abû cisa't-Tirmizi 109, 125, 199. Ab ıî ishiq al-isarâ'ini 113. Abu'l-I ş bac cisû. b. Sahl al-Asadi 74. Abu'l-Mahâsin Mulı , b. b. al-Hu- sayn al-ş usayni 132. Abû Mâlik 110. Abû Mascûd 55. Abû Mascûd ad-Dima ş qi 175, 195. 'Ahçı Muhammad 110, 171. Abû Muhammad cAbdalhamid 113, Abû Muhammad (Abdalmalik b. Curayc 45. Abû Muhammad a ş - Ş arIffini 31, 32. Abû Musal-A ş cari 120. Abû Nucaym al-Huz6 ( i 80. Abû Nucaym al-I ş fahâni 131, 132, 173, 185. Abû Nasr al-Kal6bazi 132. Abu'l-Q6sim Hibatallâh a.,.- Ş irâzi 31, 32. Abû QiI6ba 65. Abû Qurra Mûsâ b. Târiq 41. Abû Sacid al-Hudri 4, 5. Abû Salamat at-Tab4aki 35. Abû Sallâm al-Ilaba ş i 31. Abû Sufy6n 9. Abû SuIaymân al-Hattabl 73, 79, 84, 124, 159, 168. 173, 195, 196. Abû Ş awr 28. Abû Salih 62, 122.

Abû Tâlib al-Makki 41. AH W611 121. Abu'l-Walid al-Bâci 51-53, 73, 74, 167, 171, 177, 195. Abul-Watid at-Tayûlisi 199. Abu'l-Waqt 182, 184, 185. Abu'l-Yamân al-Hakam b. N6fic 29, 30, 99. Abû Yiisuf 105. Abû cUbayd al-Qâsim b. Sallâm 72-80, 96, 106, 109, 110, 124 26. Abû CUbayda Macmar b. al-Musannâ 51, 72, 99, 111, 124-29,133-57, 160-3, 175, 176, 184, 187, 190. Abû Zayd 171, Abu'z-Zinad cAbdall6h 29, 30. Abû Zurca b. 'Art ı r b. Carir 65. cAbid b. Ş aryat al-Curhuml 20. Adab al-imlâ 26. -Adab al-Mufrad 100, 126. Adam L. Abi İlyas 99. Af' â1 al-cibed 126. -Agâ ı lf 51. Ahlwardt 80. Ahmad 131. Ahmad, III. Ktb. 196. Ahmad b. cAbdalwahhâb an-Nuwayri 183. Ah ınad Amin 38 39, 49. Ahmad b. cA ş im 126. Ahmad b. al-Hasan 98. Ahmad b. Hanbal 28, 31, 38.40, 46, 58, 81, 88, 99, 103, 107, 108, 122, 169. Ahmad b. liumayd 123. Atımad b, Ibrahim b. Ahmad al-Mus-tamli 171, 180, 181, 187. Ahmad b. Ş 61ilı 33. Alı âdis al-Mawatta) 198. Alı zab 2111resi 145. Mbar al- Yaman wa a ş caruheı wa an-

seı buhâ ala'l-wa wa'l-kamâl 20. c/k ) i ş a 76, 77, 96, 197. Akboğa Ktb. 184.

Alû b. cAbdarralı mân 15, 54, 1C9. 'Ali b. al-Cacd 31, 32. 'Ali b. 1-jucr 33.

Alî b. al-flusayn 1 21. b. al-Mâd'ini 31, 57, 80, 108, 168.

(Ali' b. at-Mubarak 60. b Muh. b. cAbdallâh al-arüdini 181.

cAlî b. Mushir 71. cAli b. Abi Tallı a 122, 123, 136, 192. 'Ali b. Abî Tâlib 22. cAmmar b. al-Hasan 111, 112, cAmr b. cAbbas 57. cAmr b, al-Haris al-Humii 109. CA ınra hint cUbaydallâh b. KaCb b. Mâ-lik 13. CAmra hint 'Abdarralımân 77. An Important Mamuscript of the Tra-ditions of Bakhâri 168. Anas b. Mâlik 65. Anas b. Abi Mulayka 62. -An'âm süresi 143. -Anfal süresi 161. Annali dell' Islâm 64, 114. -Acrac, cAbdarral ı mân b. Hurmuz 29, 30.

333

-Acrâf süresi 30, 142, 150, 185. Asad b. Miisâ b. İ brahim al-Umaw'i 44, 46. Asbât aşş aybâni 123. Asma bint Abi Bakr 77. -Asma' al mubhama fi'l-Anba ) kamu 132. -A ş ili cAbdallâh b. İ brahim 179, 189. cA ş r süresi 157. Ata (b. Abi Rabâtı ) 15, 102, 121.

( Ata b. Yassât 76. At ı f ef. Ktb. 45. -At ı-d./ 175. -c Awsat 113. -Awzâci: 22. Ayosofya Ktb. 118, 123. -cAyni. 70, 72, 95, 96, 98-101, 103, 106, 128, 129, 131, 133-39, 142-44, 147, 148, 157-60, 163, 172, 184, 186, 187, 192, 194, 197. Ayyüb 65

Bağ dâd 31. Banî İsrail süresi 149. -Baciara süresi 139, 140. -Barâ'a süresi 146, 187. Basra 40, 41, 51, 127. Baş Ir b. Nahik 27. Beitrage zur Literaturgeschichte des Schia 11.

Biraâmac 112. -Bazdawi 168. Brockelmann 4, 5. 10, 11, 20, 33, 34. 43, 44, 59, 70, 80, 84, 118, 119, 125- 27, 132, 134, 158, 173, 179, 182, 193, 195. Buhara 170. Bufiârî 1-204. .Burhan 113.

Câbir b. cAbdallâh 9, 54. Caetani 64, 114. -Câlı iz 50. -Carh wa't-tacdil 51. Car'ir b. cAbdallıamid 41.

bayna'ş -ş ahilı oyn 83, 173. -Cami` 20, 28, 34, 37:56. Câmic al-Azhar Ktb. 182.

Cezmi' bayân al-film wafadlih 5, 7, 9, 11, 12. -Cami` al-kabir 7. Cami li ahkeun ar-râtof 46.

C'dmic Macmar b. Râsid 67, 77. Cami' (li Sufyân as-Sawrii) 61

-Câmic aş - ş agIr 7. -Câmic aş sahib (li'l-BuhârI) 3, 6, 14,

384

17, 23, 25, 31, 37, 39, 45-18, 51.53, 55-59, 62, 64, 65, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 77-80, 81-84, 88, 90, 93, 95-101. 103-108, 119, 121-27, 132, 135, 153, 155 -58, 161, 162, 167-74, 177, 180-82. 184, 188,

190-91, 203-201. Cami at-Tirmizi 109. Cdmi al-u ş t1/

Charles Pellat 50. -Cureani Aba Zayd 179, 187, 189.

D, D

-Dam1r1 174. -Dâraqutni 59, 108, 173, 196. -Darim1 14, 117. David Weil 43 .

Endülüs 42.

Fada )il Makka 20. Fadet'il al-Qur)ân 80, 125. -Farrâ Yahya b. Ziyad 72, 124, 128, 129, 130-36, 141, 154-57, 162, 175, 176, 184, 185. Fas 184. Fatih Ktb. 190. Fatima bint al-Munzir 77. Fath al-bari 11, 12, 21, 24, 25, 27, 33, 55-58, 60-62. 71, 72, 74, 78, 80, 90, 92. 95, 103, 106, 122, 124, 125, 127, 129-31, 135-63, 170-71, 180, 181.

Dima ş q 40. -Dahhak 110. 111. /54274s/dm 38. 39, 49.

E

F

Fath süresi 187. Fihrist ibn Hayr 42, 43, 45, 167-70, 174. Fihrist Ibn an-Nadinı 7, 11. 12, 40, 43, 44, 51, 67, 75. Fihrist at-Ttisi 117. Firabr 170. Fransa 50. Fuad Sezgin, M. 31. Fun'ayl 101, 102. .

Fück 168, 189.

G

Goldziher 6, 8, 11, 12, 14, 17, 37-40, -Ğurfb al-Mu ş annaf 125-27. 44, 48, 49, 69, 175, 188. Garîb al-Qur'an 125. Ğ arib al-IwcPs 79, 109, 125, 126. Abil Hamid 114. 197.

H, H, H

Hadyds-sâri 45, 46, 52, 53, 56, 69, 74, 75, 78-83, 88,95, 102, 119, 121, 136, 169, 171, 178, 186, 196-99.

Hammâm b. Munabbih 8, 30, 62, 67. Hiş am b. Hassan 15, 41. Hi i âm b. Muh. al-Kalbii 112.

385

o

Hi şam b. cUrwa 76, 77. Hi ş am b. Yfisuf 85. Humaza süresi 157. Huşaym b. Baş tr 21, 41. klaccae b. al-Minhal 99. klaccae b. Muh. al-Acwar 28, 62, 105. Hadi§ musannefatznzn mebdei ve il/fac-mar b. Râş id'in Ciimici 31, 37.

Hafiz Naş iraddin 53. -Rakam b. Nafic 28. -klamawt: cAbdallah b. Ahmad b. mûya

Hamidullab, M. 85. klammad b. Salama 34, 41, 42, 45, 54.

Hasan al-Ba ş ri 9, 10, 15, 20, 24, 103, 120, 123. Haw ş ab 15. I-jaydt al-hayawan 174. klibban 62. Hicr süresi 150. Ililgat al-awli0 15. klumaydî 24, 73, 75, 79, 80. Hâlid b. Camli 41. Hâlid b. Mahlid 70, 71. Halifat b. klayyat al-cU ş furl 98. -Hatib al-Bakdadi 4-6, 16, 21, 25, 29 -31, 35, 41, 46, 114, 132, 196. Hiıânat al- adab 182, Horasan 41, 56, 57.

İ

İ bn (Abdalbarr 5, 43, 97, 195, 198. İ bn al-cArabî 51. İ bn cAsakir 182. İ bn al-Asir 46. İ bn Burhan 113. İbn al-Carratı 42. İbn al-Crı wzi 5. İ bn al-Cazari 107. İ bn Curayc cAbdalmalik 28, 42-44, 62, 95, 102, 105, 109. İ bn Fudayl 41. İ bn Hi ş am 20. İ bn Hacar 24-27, 41, 46, 55-58, 70-72, 74, 76-80 84, 87, 89, 99, 102, 119, 121, 124, 125, 128-44, 147, 149, 151, 155-63, 173, 175, 176, 178, 180, 183, 187, 189, 190, 194, 197. İ bn al-klanafiya 105. İ bn Abi klâtim ar-Razi 26. 105, 110, 118, 123-36. İ bn Hazm az-Zahiri 89. İ bn klibban 37. İ bn Hayr 42, 43, 112, 158, 159, 167, 168. İ bn klallikan 15. İ bn İshaq 42. İ bn K ıı llab 72.

İ bn Lahica 33. İ bn Milea 81. İ bn Malik 182, 183. İ bn Mulaqqin 129. İ bn al-Munzir 123, 136. İ bn an-Nadim 7, 10, 39, 40, 43, 51, 67, 75, 121. İbn Abi Naelh 60. İ bn Qutayba 4, 9, 15. ibn Sacacla 172. İ bn Sa(d 14. İ bn aş -,Salah Abû 'Amr 52. 86, 88-90, 92, 93. İ bn cUlayya İsmacil 65. İ bn Uways 109. İ brahim b. Ba şş ar 111. İ brahim al-ş arbi 134, 135. İ brahim b. Mahlid 173. İ brahim b. Musâ 85. İ brahim an-Nalıaci 103, 121. İ brahim süresi 148. Ihgez ) al-el:tüm 112, 114. ıh,tiltif al-hadis 49. clicrima 10, 54, 110, 120, 123. 'hal al-hadis 58. Iclâm al-muhaddis 84. lcIdm as-sunan 195.

Buhari'nin kaynaklar ı F, 25

386

-limcic ilâ macrifat uş dl ar-riwâya wa tauld as-samtic 5, 179.

Irş ad as-süri 158. ishaq 60, 102.

Ilzâmüt al-Buhârl 195. İshaq b. Mansür 21. İ mam al-Haramayn 113, 197. İshâq b. Ralifıya 21, 46, 51, 55, 65, 103. İnfatarat suresi 176.

Islürn Ansiklopedisi 184. -İ nsan süresi 131. ismacil b. Cacfar b. Abf Kasir 33, 109. -Intiqâ 43. Intiqâd al-ictirâd 134. İ stanbul 169, 183, 184.

-c İ râci 52, 84, 89, 99, 112. -Istidrakett wa't-tatabbuc 196.

Irşâd al-arlb 10, 110, 111, 119. 125, 127, 135.

121, -Nar: 122, 123.

c ı zzadd'in cAbdassalam 113.

K

Kahf süresi 140. Kitâb al-irsül 60, 61. Kahire 184. Kitüb al-iymân 44, 95. -Karablsi. 72. Kitâb al-macürif 9, 15. Kaşf al-mu ğ atta 198. Kitâb al-manâsik 44. -Kaş f wal-bayan 10, 60, 121, 123. Kitüb an-nawâdir 24, 79. 80. Kâtib Çelebi 10, 42. Kitâb al-qirâ'ât 126. -Kawakib az-zaridri 158. Kitâb samtic 60, 61. -Kayyal at- Taban 113. Kitâb as-sunan 41, 44. -Kifr'ya 15, 20, 21, 22, 25, 28, 29, 40, 44, 106, 112, 114.

35, Kitâb as-sunan fi'l-fiqh 39, 40. Kitâb as-siqüt 37.

-Kirmadi 69-72, 79, 129, 133, 142, 151, 158-60, 196. Kitüb al-amwdl 78, 96, 106, 125.

147, Kitâb at tafsir 103. Kitâb at-tican fî mulük Himyar 20, Kitüb af-tabaqât al-kabir 14.

Kitâb al-catiq 44. Kitâb al-umm 78. Kitâb al-awd'il 13. Kitâb az-zuhd 44. Kitâb al-câmic 42. Köprülü Ktb. 32, 33, 90, 183. Kitâb fîh asâmi al-Buh. ârî Kafa 4, 40, 127. Kitâb al-fitan 45, 80. -Kuş mayhanî Muh. b. al-Makki Abul- Kitâb al-h,arâc 105. Haysam 180, 181. Kitüb 57. -Kutub as-sitta 81.

L

Lays b. Said 34, 39, 62, 103. Lisân al-carab 12, 148. Leon Bercher 38.

M

Macâni'l-Qur)ân 132, 136, 137, 156-58, Macâz al-Qur)ân 92. 111, 133, 134,

186-44, 146, 57, 160-62, 176, 184, 186, 191, 192.

387

-MadVini 51. -Madhal ilâ macrifat kitâb al-ikili 193. -Mahâmili 168, 174. Ma'ida sfiresi 145, 153, 161, 175, 184. Makhill 39.

Malik b. Anas 7, 12, 14, 15, 20, 22, 24, 26, 27, 29, 31, 33, 34, 40-45, 49, 58, 65, 74-78, 81, 96, 106, 109, 130, 192.

MaCmar 92, 130-32, 139, 144, 145, 155, 160, 176, 185.

Macmar b. Ra ş id 20, 30, 37, 41-3, 67, 77, 132-34, 138, 160.

MaCmar b. Salim 132. Marwan 111. -Marwazi 179, 181. -Masâ'il al-mustağ raba min al-Buharl 195.

Masr ılq 197. -Ma şcad al-aiı mad 31, 100, 107. Ma ş ariq al-anwar 112, 134, 150, 168, 174, 183, 187, 192, 195. Mekke 10, 41, 45. Merv 41. Medine 42. M ı s ı r 46, 122. Le milieu basrien et la formation de Ğabiş 50.

Mincâb b. al-haris 111. Mingana, A. 169, 189. Mucawiya b. Qurra 7. Mucâhid 10, 60, 101, 110, 120, 121, 123, 128, 139, 151, 152, 154, 160, 162, 187.

Muccam al-buldân 32, 170. Muccam ğ arib al-Qur'ân 122. -Mudrac 196, 197. Muglrat b. cAbdarrahman 71. -Mu ğ nI fi tabaqât al-muhaddisin 10. -Muhaddis bayna'r-râzol wa'l- zoa 3i 12, 22, 32, 40, 90.

Stud. 6, 8, 11, 12, 13, 14, 17, 38, 39, 44, 49, 59, 69, 175, 188. Muhammad b. CAbalhayy al-Kattâni 172.

Muh. b. cAbdallah al-Ansari 34.

Muh. b. Başş ar 25, 65. Muh. b. Cacfar 57.

Muh b. Carir at-Tabari 110, 118, 123. Muh. b. al-Hasan al-Cawhari al-Miari 22.

Muh. b. al-Hasan as-Samcâni 132. Muh. b. al-Hasan a ş -ş abbah 28. Muh. b. al-Hasan a ş -Saybani 12.

Muh. b. Halid 99. Muh. b. Muqâtil 123. Muh. b, al-Musannâ 65, 66. Muh. b. Tabir al Maqdisi 193, 194. Muh. b. Yaya b. Abi ( Umar 65.

Muh. b. Yahya az-Zuhli 99. Muh. b. Zâhid al-Kawsari 193. Mu'ınin ıln süresi 177.

Muqaddima ( İ bn Haldün) 158, 198. Muqaddimat wa't-tacclil 8, 9, 20, 26, 105.

Murâd Molla Ktb. 181, 190. Muslim b. al-liaccae 8, 20, 21, 25, 33, 54-56. 158, 64-67, 90, 92, 100, 104, 109, 111, 117, 120, 141, 157, 163, 173, 194, 198.

Muslim b. İ brahim 56. Musnad Alunad b. 1:Ianbal 31, 58, 81, 98, 99, 103, 107.

Musnad al-ljumagdi 80. Musnad Ilatifat b. Ilayyât 98.

Musnad islyâq b. Rahüga 103. Musnad Musaddad b. Musarhad 102. Mustahrac Abî NuCaym 131.

-Mustahrac cala'ş - ş abibayn 31. -Mustahrac calâ Salı fb al-Buhârt 173. -Musannâ b. İ brahim al-Amuli 102.

Musaddad b. Musarhad 46, 57, 66, 102. Mu ş annaf cAbdarrazzâq b. Hamndı m 77, Müsul 31.

-Mutawârt calâ tarâcim al-Buifârt 52, 53, 74.

-Mutaffifin süresi 141. -Mmoatta ) 11, 14, 20, 27, 29-31, 39, 42, 43, 45, 49, 58, 66, 75-78, 97, 106, 130, 192, 198.

388

Nacm süresi 129. b. Ş umayl 72, 110, 124, 125.

Nâfic mawlâ ibn CUmar 29. -NalilAs 122.

-Nasâci 22, 45, 142, 199.

-Nasafi ibrâ'nîm b. Macqil 130, 168, 169, 173-77, 184, 185, 187.

-Nasawl Hammad b. Ş akir 168. wal-mansültı 122.

-Nawawl Ş arafaddin 8, 21, 27, 51, 52, 107, 111, 119, 135, 195, 198. Nâzicât süresi 176. -Nih4a 125. Nisâ süresi 144, 163, 183. Nucaym b. Ijammâd al-Huzâcl 44, 46, 111.

Mulyammad 191. -Nukat al-wafiyya 42. -Nukat al-bagdâdiya 180.

O

Orientalistische Literaturzeitung 168, 189. The Origins of Muhammadan Jurispru- dence 6, 49.

P

Paris 172. Pertev Pa şa Ktb. 190. Peygamber 3, 4, 5, 9, 12, 13, 19, 20, 26,

27, 34, 46, 51, 107, 112, 152, 155, 190, 197. Provençal, L. 172, 184.

Q

Qadr süresi 129. -Qâdi '13,54 5, 114, 134, 150, 179, 183, 192, 195, 196.

-Oac nabi 58, 85. Qârica süresi 157. -Qastallâni 52, 69, 73, 78, 92, 95, 100, 131, 133, 134, 139, 142, 151, 152, 155, 157, 158, 160, 168, 171, 182-84, 186, 194. Qaş as süresi 143, 176.

Qatâda 120, 162. Qays b. Sacd 34.

-Qirdca halt al-iındm 126. -Qurplin 4, 5, 8, 9, 42, 45, 50, N2, 82,

117-19, 120. 123, 125, 127, 132, 135, 138, 143, 147, 151, 158-61, 184.

-Qurtubi 141, 148. Qût al-qulüb 42.

Qutayba b. Said 58, 70, 71.

-Rabic b. Anas 110. -Râmahurmuzi 3, 4, 12, 22, 37, 41, 46, -Rabic b. Hu şaym 121.

90.

-Rabic b. Habib 43. Rampur 182.

-Rabic b. ,Ş ubayi>. 41, 45. Ratimân süresi 188.

Rawh b. al-Qâsim 29. Rawh b. cUbada 60. Rey 41. Rica! a ş ş ah'ihayn 8, 122, 204-303. Risâlat. Abi Dâz ınicl as-Sicistani fi zsla şf

ta'lifih likitâb as-sunan 82. Ristilat aş -Safici 28, 36, -Riya ş i 110. Ru'ba 186. Rumüz calâ Sahih al-Buhari 178.

389

S, S, S

Sa'at Sâ'il süresi 156. Sacd b. İ brahim 30. Sahl b. Yüsuf 71. 105. Said b. Abi cAraba 38-42, 45. Sacid b. Cubayr 9,120, 129. Sacld b. Kusayyir b. CUfayr 34. Said b. Man şür al-Balhi 43. Sacid b. Musayyab 121. SacId b. as-Sakan 187, 191, 199. Schacht 49. Sprenger 5, 8, 11, 48. Su'alat al-Acurri 15, 34, 35, 61. -Suddi 161. Sufyân b. Husayn 97. Sufyân as-Sawri 7, 21, 31, 41, 42, 45, 46, 55, 56, 61, 95, 105, 109. Sufyân b. cUyayna 8, 22, 21, 31, 33, 42, 62, 95, 102. 121, 148. Suhayl 54. -Sukkari 137. Sultan Abdulhamid 183.

Sunan Abf Dâuaid 49, 109, 110, 132. Sunan ad•Diirimi 7. Sunayd 23. Supplement (Brockelmann) 4, 5. 10, 11, 29, 33, 31, 43, 44, 59, 70, 80, 84, 118, 119, 126, 127, 132, 131, 173, 179, 182, 193, 195. -Suyfiti 13, 25, 46, 88, 112, 132, 194. Sâbit 54, 62. -.Sac labi 10, 60, 121, 123. -Sadiqa 9. Saf wân 28. Ş ahîfat cAlf b. Abi Talba 122. -Sagani 180. Ş abifat Hammâm b. Munabbih 31, 67,

ablb al-Câmic aş - ş abib Sahib imâm Mdlik 78. ,Sahib Muslim 49, 52, 61, 65, 67, 109. -Sakihiin 194, 195, 199. Salih b. Kaysân 30. .5'arifün 31, 32.

-Ş afici İ bn İ dris 21, 28, 29, 31, 36. 49, 71, 72. 78, 92, 96, 113, 123, 198. Ş aqiq ar-Rawi 55. şarh al-Bubi:iri 51, 52, 73, 79, 107, 119, 124, 168, 173, 196, 198. Ş arb Muslim 8, 22, 108, 111. 195. Şarb Nubbat al-fikar 41. Ş arb at- Tirmiz'i 26, 41, 109, 125, 198. Şawâhid at-tazuclib limuş kilât al-Câmic aş -sahib 182. - Ş aybani Muh. b. al-Hasan 11, 13, 14, 58, 77, 123, 130.

Ş ehit! Ali Ktb. 32, 41, 193. Ş ibl b. cAbbad al-Makki 60. Ş ucara süresi 151, 152, Ş ucayb b. Hamza 28, 29. Ş ucba b. al.klaccac 20, 37, 45, 109. Şurât al-a'imma fi zva's-samd 193. Şuriit al-a)immat. al-hamsa 193, 194. Ş urCı t al-a)immat as-sitta 193, 191, 199. Ş ugii13 al-Bubdri (Bâcii): al-Carh wa't-tacdil 167, 171, 195. Ş uyâh al-Buhârf (Kalabâzi) 52. Saydı; li'ş -Ş ağ âni 55.

390

Tâc al-carels 12. Tadrib ar-rawi 11, 18, 22, 25, 41, 46, 55, 90, 92, 97. 103. 104, 109, 113, 119, 194, 198. Tafsir cAbdarrazzaq 'an Ma'mar 103. Tafsir ibn Abi 1-latim ar-Rdzi 110, 123.

Tagyid al-cam 3-10, 16, 27, 34. Tagyid al-al-muhmal 195. -Taqyicl wa'l-idah 52, 84, 89, 99. Tarih Bagdal 41, 56, 196. -Tarih al-kabir 44, 104, 105, 122, 169.

al-ş agir 14. Tafsir at-Tabari 102, 110, 111, 148, 192.

Tarih at-Tı,bari 112. Ta )wil muhtalif al-hadis 3, 4.

Tahzib an-Nawauzi 80. -Tazkirat bima'rifat al-kutub al-caş ara

Tahzib at-tahzib 26, 28, 33-35, 37, 38, 40, 41, 43, 44. 56, 57, 60, 61, 65, 67, 71, 72, 81, 98, 100, 106, 108, 117, 126, 191, 198. Talbis iblis 5.

133, 199. Tazkirat al-huffaz 7, 10 11, 38, 102, 110. -Tirmizi 3, 22. 26, 31, 40, 41, 109, Topkapu Saray ı 196.

40,

117.

Tacliq at-idi-in 79, 84, 99, 105, 121, 125, 136, 137.

Türkiyat Mecn ı uasz 43. Türkiye 134.

Tacliqat as-Suyati 194, 198. Tabaaât Ibn SaCd 14. -Tanaysi, CAbdallah b. Yfisut 58. Tanwir al-hawalik 11, 12, 14, 42, 16.

-Tabari 10, 50, 51, 102, 111, 112, 121, 122, 128, 148, 154, 192.

119,

-Tagaşş î 198. Tawüs 110.

U

CUbayd b. cUmayr 121. cUbaydallah b. tAbdallah 62. cUbaydallah al-A ş eaci 123. 'Ubaydallâh b. Mu'âz 100. 'Ubaydallâh b. Masal-cAbsi 21, 46.

`Umclat al-gari) 158. Umm Rummân 197. Umumi Ktb. 53. cUclayl 62. cUsman b. CAmr 103.

'Umar b. cAbdalcaziz 11, 12, 13, 14, 31, 77, 96.

'Usu-tat' b. Abi Ş ayba 46. cUs ınan b. as-Sahmi 33.

'Umar b. alklattâb 62, 120.

VII

-Wafayat 15. -Walid b. Muslim 41. Wahb b. Munabbih 20. Waqica süresi 156. Wakic b. al-Carrâh 34, 41, 60. Wâsit 41. -Walid (Emevi) Weisweiler 43, 59, 132.

Y

Yay b. Bukayr 33, 62. Yalıyâ b. IVIa'in 35, 62, 108, 169. Yay b. Câbir 109. Yahyâ b. Sacid al-Qattân 22, 77. Yabyâ b. Abî Kasir 60. Yatiyâ b. Yalı vâ 58, 97.

Yahya b. Zakariya b. Abî Wida 41. Yahya b. Ziyad al-Farrâ Yaccı tlb b. cAta 8. Yaciüt 110, 111, 119, 121. Yazisd b. Hâran 21. Yazid an-Nalı wii 123. Yazikl b. Zurayc 29.

391

Yemen 41, 42. Ş arafaddin 126, 130, 131, 142.

155, 170, 172, 176, 178, 180. 182-87, 190.

Yüsuf al-cA şş 6. Yilsuf süresi 150, 154.

Z, Z

-Zaceac 148. Zahiriten 6. Zariyat 129. -Zarkaki 112. Zayd b. Aslam 30, 76, 102. -Zubaydi Muh. b, al-Walid 109. -Zubayr 54.

Zuhayr b. Harb. 65. -Zuhri İ bn Ş iliab 10-15, 20, 22, 26, 28, 45, 62, 81, 99. - Zuhrigât 99. -Zurqâni 11, 12, 14, 29, 31, 46, 58, 107, 195, 198. -Zahabl 10, 40.

cAbdallah b. Bakr b. Habib 211, 253' Abî Bakr b. Hazm 247. Burayda 218. Busr 255. Cacfar b. ar-Raqiy 236. Dawild 230, 281, 282. Dinar 225, 284. Abi Ha ş im 241. İ dris 208, 251,260, 273, 301. Macqil 259. Maslama 208. Masc ıld 205, 241, 252.

» al-Mubarak 216, 222, 227, 228. 235, 246, 254, 257, 262, 269, 272, 273, 274, 282, 283, 287, 296.

cAbdallah b. Muh. b. Abi'l-Aswad 209, 304.

cAbdallah b. Muh. b. Asma 209. » Muh. al-Cucfi 210. » Munir 211. » Murra 235, 294. » al-Musanna b. cAbdallah

258, 261, 282.

cAbdallah b. Numayr 229, 253, 261, 273, 293, 303. cAbdallah b. Racâ 211.

» Sahbara Abû Macmar 294. » Sacid b. Abi Hind 256. » Said ad-Dimi ş ql 285. » Sacit! al-Kindi 211. » Salim al-Hum ş i 212. » a ş -Ş abbah 212.

INDEKS II

"Birinci Lâhika (205 — 304) 'da Bulı dri' nin kaynaklar: diye ayr ı lan kı sma tahsis olunmu ş tur.,,

A

cAbbad b. cAbbad b. Habib 281, 285. cAbbad b. al-cAwwam 205, 250, 288. cAbbad b. Yacqâb ar-Rawacini 205. 'Abbas b. al-Husayn Abu'l-Fadl 205. cAbdaPaclâ b. cAbdaPacla 226, 230, 233, 264, 270, 272, 273, 281, 282. cAbaPacla b. Hammad 205. "AbaPacla b. Mushir Abû Mushir 278. cAbdalcaziz b. cAbdallah b. Uways 206, 261. cAbdalcaziz b. cAbda şş amad 209, 226, 231, 251, 270. cAbdalcaziz b. Abi klazim 206, 207. 208, 255, 275, 285, 287. cAbdalcaziz al-Macisan 240. cAbdalcaziz b. MEıslama 210. cAbdalcaziz b, Muhtar 258, 281. cAbdalcaziz b. Muslim 225, 280. cAlıdaraziz b. Abi Salama 208, 237. `Abdalcaziz b. Suhayb 207. cAbdalğaffk b. Dawild b. Mihrân 206. cAbdalhamid b. Dinar 271. rAbdalhamid b. Abi Uways 249, 255. cAbdallah b. cAbbas 243, 248, 256, 287, 290, 302, 296 302 303. cAbdallah b. cAbdalwahhab 207. cAbdallah b. cAbdalwahid 270. cAbdallâh b. Ahmad b. Zakwan 284. cAbdallah b. cAmr b. al-Haris 207, 304. cAbdallah b. cAwn al-Ba ş ri 214, 228, 236, 246, 260.

393

cAbdallâh b. Abi Ş ayba 208. » » cUbaydallah b. AM Mulay-

ka 290, 296. cAbdallâh b. (Umar an-Numayri 240.

» » 'Umar 219, 239, 257, 278, 279, 294, 298. cAbdallah b. Wahb 212, 213, 220, 223, 232, 249, 255, 275, 287, 289, 294. cAbdallah b. Yahya b. Kas ir 242. 281.

» » Yassâr b. AM Nadi> 243. » » Yazid al-Muqri 212. 226,

277. cAbdallah b. Yilsuf at-Tanaysi 212.

„ Zakwân abu'z-Zinad 283. • Zayd Abû Qilaba 247, 274. „ az-Zubayr, al-klumaydi 213,

304. cAbdalmallk b. cAmr Abû cAmir 210, 252, 264, 270, 293. cAbdalmalik b. Curayc 222, 236, 246, 256, 283, 289, 293, 295, 299. cAbdalmalik b. Sabbalı 264. cAbdalmalik b. cUmayr 238, 283, 286. cAbdalmutacal b. Talib 213. cAbdalwahid b. Ziyâd 209, 258, 264. 267, 280, 281, 284, 289, 291. cAbdalwaris b. Sacid 207, 215, 250, 280. cAbdalquddtis b. al-klaccae 213, 252, 304. cAbdalquddas b. Muh. 214. cAbdarrahim al-Muhâribi 214, 302. cAbdarrahman b. cAbdallah al-iabahani 259. cAbdarrahman b. cAbdal ınalik b. Ş ayba 215. cAbdarrahman b. cÂbis 284. cAbdarrahman b. cAmr al-Awzaci 213. 215, 222, 236, 243, 268, 274, 278, 293. cAbdarrahman b. Câbir 241.

,• „ Gazwân 260. „ Hurmuz al-Acrae 233. „ Ham ınad 214. „ Ibrahim 215. „ Abi Laylâ 243, 265. „ Mandi 208. 210, 225,

230, 252, 264, 270, 277, 291.

cAbdarrahman b. al-Mabârak 215, „ 206, 282,

285. cAbdarrahman b. al-Mu ğ ira 215.

• Muh. al-Muhâribi 273; „ Numayr 268. „ al-Qâsim 289. „ Sulaymân b. al-Gasil

22t, 237, 239, 254. cAbdarrahman b. Sarwân Abû Qays 283.

„ Yünns 216. cAbdassalam b. Harb 237.

Mutahhir 216. cAbda ş aamad b. cAbdalwaris 210, 217, 229, 243, 252, 253, 264, 277. cAbdalwahhab b. cAbdalmacid as-Saqafi 250, 260, 264, 270, 273, 284, 291. cAbdalwahid b. Ayman 248.

• » Giyâs 216. » Waş il 232, 233.

cAbdarrazzaq b. Hammam 210. 225, 251, 253, 256, 277, 297, 298. cAbdtin b. cUsiniin b. Cabala. 217. cAbda b. cAbdallah 217. cAbda b. Sulaymân 252, 273, 291, 296. cAbida b. klumayd 273. Abisi cAbdarrahman as-Sulami 301. Abi"' Ahmad az-Zubayri Muh. b. cAb-dallah 210, 230, 282, 302. Abû cAmr aş -Ş aybani Said b. 'yas 205. AUL cAll al-klanafi cUbaydallâh b. `Ab-dalmacid 212. Abû cAmr Ijafş b. cAbdallah 219. Abu'I-Aswad Muh. b . cAbdarrahman 218. Abû cAwana al-Wachiab 228, 239, 240, 242, 244, 264, 267, 280, 281, 285, 291. Abi" Bakr b. AM Uways cAbdalhamid 233, 255. Abti Bakr b. cAyya ş b. Salim 208, 226. 248, 300. Aba Bakr al-klanafi cAbdalkabir b. cAb-dalmacid 264. Abil Burda b. Abi Musa 241, 267. Abil Gassân Muh. b. Mutarraf 227. Ab6 Ha ş im Yahya b. Dinar 267. Abu'l-Huş ayn 300.

394

Abû Hurayra 229, 266, 269, 272, 289, 295, 296, 300, JOI. Ab ıl Hafs b. cAmr 210.

al-A ş hal b. klâtim 211. Abû Hâlid al-Ahmar 302. Abi) ishâq cAmr b. cAbdallâh 224. Abû ishaq al-Fazari Ibrahim b. 'Abdal-lâh 273, 276. Abi) Milsa'l-A şcarl 267. Abû Qatâdat al-Ansal-L 247. Abi) Qutayba Silm b. Qutayba 230, 279, 302.

AVİ Sacid al-Hudri 259. Abû Sacid Mawlâ Bani EM Ş 1111 239, Abû Salama b. cAbdarrahmân 247, 263. Abi) ;S'afwân cAbdallâh b. Sacid 225. AVİ ş âlih Salmuya b. Silm 287, 294, 300.

Abû sihâb cAbdirabbih b. Nâfi 224. Abu't-Tayyâh Yazid b. Humayd 207. Abû Usâma Hammad b. Usâma 208, 209. 222, 225, 251. Abisi cUsmân Mawlal-Mukira b. S ıf-ba 207. Abû Zubyân Halîfa b. Kacb 227. Âdam b. Abî Iyâs 217. cAdiy b. Sacid 294. cAffân b. Muslim 218, 252, 262, 277, 293.

Aflah b. Humayd 208, 237. Ahmad 218.

» b. cAbd 218. • » cAbdallâh b. Yünus 302. • » cAbdalmalik b. Wâqid 218. • » Abî Bakr Ab ıl Muş cab 219.

» Baş 'ir 273. • » Abî Dawâcl Abû Cacfar 219. • » al-Haccâe 219. • » al-Hasan Abul-Hasan 220. • » Humayd 220. • » c ısâ b. Hassân 220. • » Ishâq as-Sulami 220. • » Işkâb 221. • » Mani( 246. • » al-Miqdâm al-cieri 221.

Ahmad b. Muh. b. Hanbal 220. » » » al-Makki 221. » » » al-Marwazi 222. » » Abi Raeâ 222. • » Abi Salama 273. • » Sacid Abi) cAbdallâh 222. • » Sinan 223. • » Abi SELIM) 277. » » Sâtilı al-M ış ri 223, 277.

Ahmad b. Sâlih b. Sacid 223. Ahmad b. Abi Suraylı 223. Ahmad b. Abi't-Tayyib 224. Ahmad b. (Umar 241. Ahmad b. cUsman b. Hakim 224. Ahmad b. Yazid b. Ibrahim 278. Ahmad b. Yacqâb 224. Ahmad b. Yemus b. Abdallâh b. Yfinus (Zil. 227. Rs 5, Tt I, 50) 221. cki ş a hint Abi Bakr 232, 260, 266, 278, 287. cA )i şa hint Sacd 246. -cAlâ b. cAbdarrahman 225. -cAlâ b. al-Musayyab 220. cAli b. cAbdallâh al-Madini 225. cAlî b. cAyyâ ş 227. cAli b. Cacd 227. cAli b. Abi Ha ş im 228. cAli b. al-Hay ş am 228. cAli b. Haf ş 227. cAli b. al-Rakam al-An ş ârl 222. cAli b. al-Hasan b. Sâbiq 228. cAli b. Hucr 229. (Ali b. Ibrahim 229. cAli b. al-Mubârak 288, 296. cAli b. Muslim 229, 230. cAli b. Mushir 234, 247, 255. cAli b. Salama 229, cAli b. Abi Talim 253. cAll b. Abi Talib 259, 260, 301. cAli b. Abi Zi )b 208, cÂmir b. Sacd b. Abi Waqqâ ş 236. cAmmara b. al-Qacqac 221. cAmr b. 'Abbas 230. cAmr b. cAmir 284. cAmr b. cAlî b, Bahr 230. cAmr b. cAş im b. cUbaydallâh 214, 231.

395

'Amr b. cAwn 210, 230. cAmr b. Dinar 256, 283. cAmr b. al-Haris 213, 220, 232, 299. CAmr b. Halid b. Farrfilı 231. cAmr b ( İ sa b. Suwayd 231. 'Amr b. Mawlag-Muttalib 206. CAmr b. Mayman 216. cAmr b. Murra 234, 294. cAmr b. ar-Rabic b. Tariq 232. 'Amr b. Yahya b. Sacid 221, 280, 286. cAmr b. Zurâra 232. Anas b. ciyac/ Abrı Damra 209, 219, 249. 285. Anas b. Malik 213. 214, 231, 236, 245, 250, 253, 254, 259, 271, 274, 277, 279, 286, 301. CAnbasa b. Halid 223. Asbât b. Muh. 244, 260. 269.

Aş bak b. al-Farac al-Mi ş rl 232. c ş im b. cAli 233, 261. cAsim b. Muh. b. Zayd 224, 237, 239. cAş im b. Sulaymân al-Ahwal 222, 235, 244. 246, 283, 284. cAsim b. Yasuf 302. A ş Cas b. Abi' ş -Ş acsa 244, 283. 'Affa)) b, Ba ş ir 273. cAtâ b. Abi Rabâh 245. (Ata b. Yassâr 259. cAwf b. Abi Camila 218, 258, 269, 295. -cAwwâm b. klawab 228. Ayyab b. an-Naccâr 284. Ayyab b. Sulaymân 233, 301. Ayyllb b. Abi Tami'ma 207, 218, 258, 286. Azhar b. cAwn 210. Azhar b. Sacd 225, 230. cAzra b. Sabit 236, 237.

B

Badal b al-Muhabbir 234. Bahz b. Asad 300. Bakr b. Muciar 247, 285, 295, 297. Ba ş ir b. cUqba 282. Bayân b. cArnr 234. Bayan b. Ba ş ir 254. Bayan b. Bi ş r 224, 254, 297. Bi ş r b. Âdam 234. Bi ş r b. cAmr 222. Bi ş r b. Bukayr 269.

Bi ş r b. al-Hayyât 234. Bi ş r b. Halid 235. Bi ş r b. al-Mufaddal 207, 225, 239, 242, 281. Bi ş r b. Muh. as-Sahtiyani 227, 235. Bi ş r b. Sariy 226. Bi ş r b, Ş ucayb 225. Bi ş r b. CUbays b. Marham 235. Burayd b. cAbdallah b. Abi Burda 267.

Câbir b. cAbdallah 258, 271, 282. -Cacd b. Dinâr 216.

.Cacfar b. CAwn 208, 245, 253, 264. Cacfar b. klayytin Abu'l-A ş hab 237. Cacfar b. Rabica 247. Cacfar b. Abî Wah ş iya AVİ Biş r 244, 265, 288, 303. Cami( b. Ş addad 294.

Carir b. cAbdalhamid 225, 251, 273, 277, 284, 296, 299, 302, 303. Carir b. Hazim 240, 257, 264, 280, 282, 290, 296. Cumca b. cAbdallah 236. CuCayd b. cAbdarrahman 246, 256. Cuwayriya b. Asmâ 240, 280, 281.

D, D

396

Dawild b. Râş id 262. Dawild b. Abi'l-Furat 218, 280. Dawild b. cAbdarrahman al-cAttar 285. Daw ıld b. Sabib

-Dahlı ak b. Mahlid Ab ıl cAş im 210. 226, 228, 230, 236, 252, 268, 270, 280, 300, 304.

F

b, al-cAla 209. -Fadl b. CAnbasa 226. -Fadl b. Dukayn Abû Nucaym 237, 302, 304. -Fa ı /1 b. Masa's-S'inan'i 246, 257. -Fadl b. Musâwir 270.

b. Sahl 238. -Fadl b. Yacqiib b. lbrah'im 238.

Farwa b. Abil-Mağ ra 238. Firas b. Yalı ya 271. Fuciayl b. Gazwan 221. Fudayl b. c ı yad 208. Faç/ayl b. Sulaymân 215, 220, 230. 236, 263, 276, 282. Fulaylı b. Sulaymân Abû Yahya 232, 247.

Ğ

Gazra b. Sabit 207.

H, H, H

Hammâm b. Munabbih 272. Hammâm b. Yahya 214, 222, 231, 236, 237, 239-241, 245, 274, 280, 282. Haran b. al-Asca ş 239. Hatan b. İ smacil 211, 252. Haran b. Macraf 262. Haran b. Masa Abisi cAbdallah 280. Haş im b. Ha ş im 236, 256. Ha ş im b. al-Qâsim Abu'n-Nadr 210, 226, 238, 241, 256 -Hayş am b. Harica 239. Haysama b. cAbdarrahman 294. Hilal b. 'Ali 200. Hi ş am b. Abi cAbdallah ad-Dastuwac'i 237, 241, 256, 258. Hi ş am b. cAbdalmalik Abu'l-Walld 239, 304. Hi ş am b. CAmmar 240.

Hi ş am b. Hassan 256. Hi ş am b. CUrwa 222, 229, 238, 239, 263, 266, 275, 283. 286, 292, 293. Hi ş am b. Yfisuf 210, 225, 250. Hi ş am b. Zayd 277. Hudba b. Halid 240. Hu şaym b. Baş ir 229, 230, 231, 232, 240, 260, 264, 265, 273, 274, 281, 283, 285, 288, 296, 300, 303. Habban b. Hilal 210, 229, 252, 298. Habib b. Abi cAmra 215. Habib al-Mucallim 295. -1:laccac b. al-klaccâc 219.

„ al-Minhâl 240. » „ Muh. b. ACyan 226, 238, 244,

269, 285, 291. klafs b. Giyâs al-K ılfî 251, 294. klafs b. Maysara 217, 239, 258, 259.

397

Rafa b. (Umar b. al-Haris. 241, 262. -Rakam b. cAbdallah Abu'n-Nucman 293. - „ b. Masa b. AM Zuhayr 241, 246. - „ b. Nafi ( Abu'l-Yaman 241, 304. - „ b. CUtayba 234. klamdan b. (Umar 241. Hamid b. (Umar b. Hafş 242. Hammad b. Humayd 242.

• » Mascada 261. » » Usâma Aba Usâma 251, 252,

253, 256, 261, 262, 278, 285, 291, 293, 300, 302. Hammad b. Zayd 207, 215, 218, 230, 242. 264, 281, 285, 290, 291. Hamza b. cAbdallah b. cUmar 274. ljanzala b. AM Sufyân 256, 293. ljaramayy b. cAmmara 216, 226, 263, 264. ljariz b. cUsman 227, 255. -Hasan al•Basri 242.

b. cAbdalcazlz Aba 'Ali 242. b. cAli al-Huzali 243. „ Bi ş r b. Silm 243. „ İ brahim al-Kirmâni 278. „ Halaf b. Ziyâd 243. „ İshaq b. Ziyâd 243. „ Man ş ar b. Ibrahim 244. „ Mudrik 244. „ Muh, b. ş abbalı 244. /P

„ Milsa'l-A ş yab 228. „ ar-Rabic b. Sulaymân 244. • ş abbah al-Bazzâr 245.

» „ cUmar a ş -ş actiq 245. Hassan b. cAlmlallah al-Wasiti 245.

„ b. Ilassan al-Wasiti 245. Haş in b. cAbdarrahman 301. Hâtim b. İsmacil 207, 208, 218, 236, 249, 275, 284.

Hatim b. Wardân 226, 302. Haywa b. ş urayh 212, 236, 299. Hazm b. Abi Hazm 215. Hibbân b. Masa 246.

Hucayn b. al-Musanna'l-Yamilmi 260. Humayd b. (Abdarrahman 285. Humayd b. al-Aswad 209.

Humayd b. Hilal 301. Humayd Tawil 214, 222, 228, 261. Humrân b. Aban 259. Husayn b. cAbdarrahman 258.

Husayn al-Cucfi 217, 251, 253. b. al-Hasan b. Yassar 270. b. Hurays b. al-Hasan 246. İ brahim al-cAmiri 267. b. ( İsa b. Humrân 247. b. al-Mu` allim 207. b. Muh. al-Marwazi 238, 250,

261, 267.

-Ijusayn b. Muh. b. Ziyâd 246. al-Mukattib 235. b. Yabyâ b. Cacfar 246. b. cAbdarrahman 252.

Halaf b. Hâlid al-Qurasi 247. Hâlid b. (Abdallah 230, 241, 252, 254, 269, 281.

Halid b. al-Haris 207, 226, 230, 251, 263, 270, 284, 294. Halid al-Hazzâ 254, 276, 284.

b. Haliyy 247, 304. b. Mahlid 247, 276. b. Said 246.

„ b. Yazid al-Kâhili 248,

Hallfa b. Hayyat b. Halifa 248. Hallad b. Yahya b. Safwan 248. Hattab b. cUsman 248.

55

55

55

55

75

İ

İ brahim b. cAbdarrabman 228. İ brahim b. al-Munzir ATA isbaq 249, • L Hamza b. Muh. 249. 265.

b. al-Haris b. İsmacil 249. İ brahim b. Masa b. Yazid 250. b. Humayd ar-Ru'asi 292. b. Nafi' 237, 248.

398

İ brahim an-Nahaci 235. • b. SaCd 206, 208, 228, 239, 249,

255, 260, 265, 275, 299, 300, 301. Ibrahim b. Suwayd 287.

• b. Ş ihab 206. b. Tahmân 219, 295. b. Abi'l-Wazir 210. b. Yazid at-Taymi 294.

• b. Wı suf b. Abî İ shaq 224, 262. c İ krima Mavla İ bn (Abbas 256, 296. ' İ mran b. Maysara 250. (Irak b. Malik 247. 'Isa b. Tahmân 248.

' İsa b. Yilnus 229, 250-252. 254, 275, 281, 296. islı aq b. cAbdallah b. Abî Talha 214, 234.

61./4 b. İ brahim b. cAbdarrairman 250. islı aq b. İ brahim b. Na ş r 251.

b. İ brahim b. Rahrlyn 252. b. İ brahim a ş -Ş awwaf 253. b. AM cisa 253. b. AM ı shaq 22f. b. Mansfir b. Bahram 222, 253. b. Said b. CAmr 221, 226, 237.

239 .

İshaq b. Sulayman 222. » b. Ş ahin Abû Bi ş r 251. • b. Abi Tallı at al-Ansari 254. „ b. Wahb tı . Ziyâd 254. „ b. Y ılsuf al-Azraq 210, 213, 215,

251, 270. İ shaq b. Yazid 251. İ smacil b.. Abân al-Warrâq 254.

b. Cacfâr 262, 273, 290. b. Habib 212. b. 'Per 229. b. Abi Halid 222, 292, 293. b. Halîl Abû cAbdallah 255. b. İ brahim b. Macmar 225, 262. b. İ brahim b. cUqba 255, 287. b. Mucahid 221.

„ b. cUlayya 207, 299, 226, 232, 255, 258, 273, 281, 281, 235, 291, 300, 301. İ smail b. Umayya 301.

„ b. Zakaryâ 274. „ b. Abi Uways 255.

b. Yfinus 257. isracil b. Yilnus 211, 217, 248, 249, 266, 278, 293. cisain b. Halid al-Hadrami 255. lyâs b. Salama b. CAmr 300.

75

79

K

Kahmas b. al-Hasan 212. Kusayyir b. Ş inzir 207.

L

Lahiq b. klumayd Abû Miclaz 253, 260. Lays b. SaCd b. cAbdarralı man 206, 208,

217, 231, 232, 239, 284, 288, 289, 297. 299.

M

Mandi b, Maymiln 239, 264, 280, 291. Mabb ılb 13, Hasan 212. Malı mild b. Gaylan 256. Mahlid b. Malik b. Câbir 256. Mahlid b. Yazid 273,

Makki b. Ibrahim b. Basit- 256, 263. Malik b. Anas 206, 208, 209, 212, 236, 237, 239, 248, 255, 257, 279, 284, 297. 299. Malik b. İsma'il b. Ziyad 257.

399

Malik b. Mikwal 243, 278. Malik b. Saqr 226, 229. MaCmar b. Râ ş id 235, 246, 272. Macmar b. Yahya 237. MaCn b. 'Isa 249. Man b. Muh. al-Gaffar 216. Manş fir b. al-Mucta ş im 286. Man ş ar b. Salama Abisi Salama 262. Manşar b. Ş afiyya 283, 299. Marham b. cAbdalcaziz 226, 281. Marrâr b. Hammaya Abi"' Ahmad 257, 304. Macraf b. ljarbaz 293. -Macrar b. Suwayd 294. Matar b. al-Fadl 257. Marwân al-A ş kar 243. Marwân b. Mucawiyat al-K ılfi 210, 213, 225, 236. Marwân b. ucba.' 246. Masraq b. cAbdarrahman 294. Miscar b. Habib 248. Miscar b. Kidâm 237, 289, 291. Miş cab b. SaCd 238. Mucafa b. ' İ mran b. Nufayl 243. Mucallâ b. Asad 258. Mucallâ b. Mar ş ar 228, 262. Mu)ammal b. Hi,am 258. Mucâwiya b. cAmr 210, 222, 258, 262. Mucawiya b. ishaq 283. Mucâwiya b. Abî Muzarrad 235. Muz b. Asad b. Abî Sahbara 257. Mucaz b. Ba şş âr 264. Mucaz b. Fala Abii Zayd 258. Muz b. Hişam 209, 225, 230. 251, 264, 270. Muraz b. Han1 230. Mucâz b. Hassan b. Na ş r 242. Mucaz b. Mucaz 218, 230, 248, 264, 270, 271. Muba şş ir b. ismacil 205. Mucahid b. Câbir 265, 288, 294. -Mufac/dal b. Fac/ala 245, 285. -Muğ ira b. cAbdarrahnian 219, 249, 285, 291. -Mukira b. Sucba 292. Muhammad b. (Abbad b. Masa 259.

Muhammad b. Abân b. al-Wazfr 259. » » cAbdalcazfz b. Muh. 259.

„ cAbdalcazLz b. Abi Rizma 287.

Muhammad b. cAbdallah b. Haw ş ab 260. b. ismacil 260. b. al-Mubarak

260,

Muhammad 13, cAbdallah b. cAbdalmalik 260. Muhammad b. cAbdallah b. al-Mu ş anna 226, 244, 248, 261, 264, 270, 277, 285, 297. Muhammad b. cAbdallah b. Numayr 261, 268, 304. Muhammad b. cAbdallah b. az-Zubayr 208, 210, 262. Muhammad b. cAbdarrallim b. Abi Zu-hayr 262. Muh. b. cAbdarrahman •413u'l-Munzir 226.

» b. cAbdarrahmân at-Tafawi 221. » b. Abî cAd1 264, 270. » b. al-cAlâ b. Kurayb 262, 304. » b. CAmr as-Sawwâq 262. „ b. CArCara b. al-Birind 263. „ b. Abi Bakr b. 'Ali al-Muqaddam'i

263, 304. Muh. b. Bakr b. cU şmân 293, 298.

„ b. Ba şş ar b. cU şman b. llawad 264. „ b. Bi ş r 225, 251, 261. „ b. CaCfar 206, 226, 230, 235, 259,

264, 270, 276, 287, 291, 299. Muh. b. Candam 298.

„ b. al-Faç/I c;krim 210, 264. „ b. Fuciayl 208, 210, 220, 230, 233,

249, 251, 261, 262, 266, 273, 289, 303. Muh. b. Abi Galib Aba cAbdallah 255.

b. b. Gurayr b. al-Wafid b. İ brahim 265. Muh. b. Hiş am b. 'Isa b. Sulaymân 265.

b. al-Rakam al-Marwazi 266. b. Harb b. Hirman 247, 266. b. a1-1-1asan al-Asadi 295. b. Hâtim b. Bazic al-Ba şı -L 266. b. Himyar 248. b. Hasan al-Wasit'i 273.

400

Muh. b. Abi Husayn Cacfar as-Simnâni 266. Muh. b. al-Husayn b. İ brahim al-c "Amiri 267. Muh. b. Halaf b. Târiq Abû Bakr 267.

b. Hazim Abû Mu'awiya 225, 262, 270, 273, 281, 285, 291, 297, 299. Muh. b. İ brahim b. Dinar 219, 278.

b. Ismacil b. Abi Fudayk 215,Ç249, „ b. İ smâ'il b. Abi Samina 265. • b. Kasl ı- al-cAbdi Abû 'Abdallâh

267. Muh. b. Mal;bilb AVİ 'Abdallâh 267.

b. Macmar Abdi 'Abdallâh 268. b. MaCn 249. b. Maymiln Abil Hamza 217, 240.

• b. Mini al-cAttâr al-M ış ri 268. b. Milı rân al-Canmâl Abû Cacfar

268. Muh. b. Miskin b. Nuwayla 269.

„ b. al-Mubârak 252. „ b. al-Munkadir 233. 242, 282, 283. » b. Muqâtil al-Marwazi 269.

b. M ılsâ b. Acyan 277. „ b. Musal-Qatran 269. » b. al-Musannâ b. cUbayd b. Qays

270, 302. Muh. b. Mutarraf Abû Gassân 287.

„ b. an-Nacir 271. » b. Rafic b. Abi Zayd al-Qu ş ayri

271. Muh. Sâbiq Abû Ca'far 238, 243, 245, 261. Muh. b. Saqd b. Sulaymân 272.

>>. b. Sacid b. al-Walid al-Huzâ'i 272. b. Sallâm Abfi "Abdallâh 273.

» b. Sinân al-Babil? 274. » b. Sawwâr 231. • b. aş -Ş abbaly ad-Dawlabi 274. • b. a ş -Salt al-Ba ş ri 274.

• b. aş -Ş alt al-klaccac 274. » b. Talip. 237, 290. » b. 'Ubada al-Bubturi 275. • b. CUbayd b. Maymiln 251, 261,

275. Muh. b. "Ubaydallâh b. Muh. b. Zayd 275.

» b. 'Uqba b. al Mukira 276. » b. "Uş mân b. Karâma 276. » b. al-Walid b. 'Abdalhamid 247,

276. Muh. b. Yahyâ b. 'Abdallâh 277.

» b. Yahya' b. CAbî Abi Gassân 257. » b. Yahya b. 'Abdal'aziz al-Ya ş ku-

ri 277. Muh. b. Abi Yacqilb al-Kirmâni 278.

» b. Yazid al-K ılfi 278. » b. Yfinus al-Bulı ari 278. » b. Yilsuf 216.

» b. Zayd 298. * » b. Ziyâd 295.

-Munzir b. al.Walîd b. 'Abdarrahmân 279, 304. Muhariq b. cAbdallah 241. Muqaddam b. Muh. Mfisâ b. Anas 279.

» b. İ smacil at-Tabuzaki 280. » b. Abisi Huzayfat an-Nandi

280. Milsâ b. Nâfic Abil Ş ihâb 237.

» b. 'Uqba 222. 235. » b. Talha 276.

Musaddad b. Musarhad b. Musarbal 281. Muslim b. İ brahim al»Azdi al-Farâhidi 282. Muslim b. Qutayba 302. Muş annâ b. Sacid 302. Muctamir b. Sulaymân 209, 212, 220, 230, 233, 240, 245, 248, 251, 260, 263, 264, 280, 281. Mutarraf b. b. Mutarraf 282.

N

-Nactr b. Muhammad al-Yamân ı ? 292. -Nadr b. Ş umayl 211, 222, 251-53, 256, 266, 269.

Nâfic Mawlâ İ bn 'Umar 209, 219. 228, 239, 257, 241, 245, 265, 268, 279, 292. Nâfic b. 'Umar 248, 287, 294, 301.

Nasr b. CAlî b. Nasr b. 'Ali al-Azdi 282. Naş r b. ' İmran Ab ıl Camra 227, 240,

401

302. NuCaym b. Harnmad b. Mucawiya b. al-Haris 283.

Q

Qabisat b. 'Uqba b. Mulı . b. Sufyân 283. -Qâsim b. Malik 232, 296. -Qâsim b. Muhammad b. Abi Bakr 260. -Qâsim b. Muhaymira 241. -Qâsim b. Yalı ya b. 'Ata 279. Qatada b. Dicâma 205, 213, 222, 231, 234, 236, 240, 245, 250, 253, 286. Qays b. Hafs b. Qacqac ad-Darimi 284.

Qays b. cUbad 260. Qays b. cUqba 253. Quray ş b. Anas 209. Qurra b. Habib 242. Qurra b. Halid 282. Qutayba b. Said b. Camii 284. Qutn Abu'l-Hayş am 207.

R

-Rabic b. Nafi' 245. » » Yalı ya Abul-Facil 286.

Raqaba b. Masqala 228. Rawh b. cAbdalhamid al-Huzali 286.

Rawb b. al-Qâsim 295. Rawh b. cUbacla 210, 218, 219, 229, 245, 251-53. 257, 262, 268, 297, 300.

S, S, S

Sacd b. Hafs Aba Mulı . al-Kafi 286. SaCd b. Ibrahim b. cAbdarrahman 242, 293. SaCd at-Ta ) i 266. Sac(' b. cUbayda 235, 301. SaCd b. Abi Waqqas 236, 238, 246. Sahl b. Bakkâr b. Bi ş r ad-Darimi 286. Sahl b. Yasuf 285.

Said b' cAbdarrahman 232. Said b. CAmir 226, 256. Sacid b. Abi 'Araba 205, 207, 212, 219. 235, 286. Sacid b. Cubayr 246, 248, 303.

» al-Hakam b. Mulı . 287, 304. b. al-Haris 299.

• b. İ brahim b. c Abdarrahman 234, 282• Sacid b. Manş ar 298.

» al•Maqburi. 233, 288.

Sacid b. Marwân b. (Ali Aba clisman al-Bakdadi 287. Sacid b. Abi Maryam 261.

» Masraq 228, 282. » Minâ 289. » Miı h. b. Sacid al-Carmi 287. » an-Nar/t- al-Bagdadi 'Us-

man 288. Sacid b. ar-Rabic Aba Zayd al-Harawi 262, 288. Sacid b. Abi Sacid 301.

» Sulaymân ad-Dabbi 262, 288. » Ş urabbil al-Kindi 288. „ Talid Abdi cUsman 289. „ CUbayd 237, 294.

» c Urayr b. Muslim 289. » Yahya b. Sacid 289.

„ „ „ Abû Sufyân 269. Salama b. CAmr b. al-Akwac 300.

Buhâri'nin kaynaklar ı F, 26

402

Salama b. Dinar İ bn Abi Hazim 249. Salama b. Baca 255. Salama b. Sulaymân 222. Salim b. cAbdallah 278. Salim al-Af ta ş 246. Salim b. Abil-Cacd 258, 294. Salim b. klayyan b. Bistâm 289. Salim Abu'n-Nadr 234. Sallâm b. Abî Mutic 280. Sallâm b. Miskin 282. Sallâm b. Sulayman Abu'l-Alı was 244, 254, 273, 281, 285. Sayf b. Abî Sulayman 237. Sayyâr Abu'l-Hakam 276. Siclân b Moda: İ- b. Abi Muh. al-Bahili 290. Silm b. Zuray( 239. Sufyan İ bn CUyayna 208, 210, 213, 214, 220, 222, 224, 234, 237. 240, 241, 245, 246, 256, 257, 259, 273, 278, 279, 281, 283, 284, 290, 291, 299. Sulaym b. Sarik 206. Sulaymân b. Bil:al 208, 233, 247, 253, 255, 287, 299.

Sulaymân b. Dawild abu'r-Rabi c 290, 304. Sulaymân b. Harb al-Azdi 290. Sulaymân b. klayyan 243, 274, 275, 291. Sulaymân b. Hibban 275. Sulayman b. Mihrân al-Acma ş 227, 229 235, 237, 244, 275, 283, 289, 293. 294, 297, 298. Sulaymân b. al-Mugira 217. Sulaymân a ş -Saybani Aba İ shâq 244, 292. Sulaymân b. Tirlı an 260. Sulaymân b. Yassâr 216. Surayc b. an-Nu'man 273. Surayc b. Yanus 262, 271. Sabit b. Aslam 218. Sabit b. ciclan 248. Sabit b. Muh. Abû Muh. 291. Sabit b. Yazid 264, 280. Sawr b. Yazid 236. Ş adaqa b. 291, Ş adaqa b. Hâlid 240. Sahr b. Cuwayriya 238, 292. ;Salih b. Kaysân 233, 264, 265, 287. -Salt b. Muh. b. Muh. b. Abdarrahman b. 291.

Ş

'

Ş aqiq b. Abi ( Abdallah 294. Sabaha b. Sawwar 210, 223, 225, 245, 256, 257, 262, 271, 297. -Ş acbi 'Amir 271, 294. Ş azan al-Aswad b. c Âmir 260. Ş azan Abdalcaziz b. c Usman 277. Ş ayban b. c Abdarrahman an-Nahwl 217, 237, 250, 271, 286, 293. Ş ibab b. cAbbad Aba CAmr 292. Ş ucayb b. Abi Hamza 227, 241. Ş uCayb 13, Harb 300.

Ş ucayb b. İshaq 254. Ş ucayb b. Lays 256. Ş ucba b. al-klaccac 211. 217, 218, 222, 227, 229, 234, 235, 239-42, 246, 253, 259, 262, 266; 271, 276, 277, 279, 282, 288, 290, 298. ş ucac b. al-Walid Abu'l-Lays 256. ş ucac b. b. Qays Abû Badr 263. Ş uray ı b. Maslama 224.

T

ralhat. b. Yaya 296. Tariq b. ş i'llab 241. Talq b. Gannam b. Talq 292. Tawbat al-Anbari' 276. Tariq b. cAbdarrahman 284.

U

403

cUbayd b. cAbdarralı mân 296. (Ubayd b. Hâlid cAqil 245. cUbayd b. ismacil Abâ Muh. al-Kafis 292. cUbaydallah b. cAbdallah b. Mascad 247, 292. cUbaydallah b. aI-Ahnas Abâ Malik 290. cUbaydallah b. cAmr 219, 283. cUbaydallâh b. cAbdarralı mân al-Ascaci 220, 241.

cUbaydallah b. Mucâz 218,242, 271. (Ubaydallah b. Mâsâ 208, 220, 223, 252, 256, 267, 273, 277, 302. cUbaydallah b. Sacd b. İ brahim b. darralı mân az-Zuhrî 293. cUbaydallah b. Sar:M b. Yalı ya..1-Yaskuri 293.

cUbaydallah b. 'Umar b. klafs 211, 231, 275, 279, 2:11. Ubaydallâh b. cUmar b. Maysara 291. 'Umar b. Abî Zâpida 263. 'Umar b. cAll al-Muqaddaml 216, 218, 263.

Wahb b. Carir 210, 211, 222, 226, 230, 252, 256, 270, 303. Waki` h. al-Carrah 208, 252, 261, 270, 273, 297, 298, 302. -Walid b. cAyzar Abi ishaq as- Ş aybani 205.

-Walid b. cAbdarrqhman al-Cânidi 279. -Walid b. Kasir 287. -Walid b. Muslim 213, 215, 225, 233,

c Umar b. Haf ş b. Giyâs 266, 277, 291. ›.> » Mulı . b. al-Hasan 236, 295, 299, • „ Mu5. b. Zayd 2,68.

„ Sacid 236, 216, 275, 296. » cUbayd at- Tanafisi 273. » Yiinus 251.

» Zarr 237, 218. Umayya b. Bistâm b. al-Munta ş ir 295. Umm Salama 236. cUgba b. Hâlid 211. cUrwa b. az-Zubayr 229, 233, 23d, 239, 266, 277, 287.

Usâma b. Hafs at-Madani 275. cUsman b. al-Aswad 243, 293. cUsmân b. Cabala 216, 277.

„ b. al-Hay şam b. Çahm b. 'La 295. cUsman b. Ş ahlı b. Ş afwan 295.

„ b. Abi Ş ayba 296. b. 'Umar b. Fâris 210, 261, 264,

270, 272, 277. cUtba `Abdallah b. cAbi3-cUmays 237.

249, 250, 251. 268, 270, 274, 278, 291, 302. Waqid b. Muhammad 298. Waqid b. Salih an-Nahhas 296. Warqâ b. 'Umar 217, 223, 237, 243, 278. Wasil b. ş ayyan 283. Wuhayb b. Hâlid b. cielan 205, 258, 280, 282, 286, 290.

Y

Yahya b. cAbbad 244. „ „ cAbdallah b. Bukayr 249, 297.

' , „ cAbdalmalik b. Abi Ganiyya

237.

Yahya b. cAbdalmalik b. Ziyâd as-Sula-296.

Yahya b. Ayy ılb 287. „ „ Adam 205, 217, 222, 251.

404

Yahya b. Bi ş r b. Kasir 297. » Abi Bukayr 300. „ Cacfar b. Acyan 297. » Dinar Ab ıl Ha ş im 284. „ Hammad b. Abî Ziyâd as-Say-

bani 244, 297. Yahya b. Hamza 212, 240, 241, 254.

„ Hassan b. Hibban 242, 269. • » İ brahim at-Tustari 208. • » Abi İ shaq 207. • » Abi Kasir 270, 278, 286.

• Ma% 205. 210, 298. „ » Muh. b. as-Sakan b. Habib

al-Qura ş i 298. Yahya b. Masa b. cAbdirabbih b. Salim 298. Yahya b. Qazacat al-Qura ş i 298.

„ Sacid Aba Ayyab 289. » Said al-Qattan 208, 209, 215,

222, 225, 230, 234, 256, 264, 270, 281, 291, 296, 300. Yahya b. Sulaym 235, 298, 301.

» Salih Aba Salih a ş -Sami 251, 252, 277, '299. Yahya b. Wadih Aba Tumayla 273.

ıı „ Yahya. b. Bukayr al-Hanzali 299. Yalı ya b. al-Haris al-Muharibi 300.

„ „ Yasuf b. Abi Karima 300. • » Zakariyâ 229. • » Abi Zakariyâ Ahu Marwân 266. • » cUbayd 220.

» » al-Haris al-Muharibi 300. Yacla b. cUbayd 261, 269, 273. Yacciab b. cAbdarrahman 206, 284, 289, 297. Yacciab b. İ brahim b. Kasl ı- b. Zayd al-'Abdi 298, 300. Yaccifib b. İ brahim b. Sard 210, 225, 231, 252. 253, 303. Yacciab b. İ brahim b. SaCd 265, 287. Yasara b. Ş afwan b. Camii 301. Yazid al-cAdani 211.

• b. Haran 210, 211, 223, 226, 230, 252, 253, 257, 261, 262, 270, 273, 275, 297, 298, 300, 302. Yazid b. Abi Habib 288.

„ » İ brahim 249, 241. „ » Abi cUbayd 236, 256.

„ Abi Yazid 207, 287. » » Zurayc 205, 207, 208, 209, 211,

217, 225, 245, 250, 258, 263, 268, 280, 285, 286. 291, 295. Yanus b. Muhammad 208, 210, 247.

• b. al-Qâsim 254. „ „ cUbayd b. Dinar 219. „ „ Yazid 220, 222, 223, 232, 235,

246. 274, 277, 299. Yfisuf b. Bahlal at-Tamimi 301.

„ al-Maci,an 206, 226. „ al-Mansar 281. „ Muh. b. Sabig 301. „ Masa b. Ra ş id b. Bira' 302. „ Yacqab as-Sad ıas2i 253, 301. „ Yazid Aba Mac ş ar 263, 290

/.1

Z, Z

Wida b. Qudâma 214, 224, 239, 243, 258, 280, 286, 292. Zakariyâ b. 'Adi 262. Zakariya h. İ shaq 236, 246. Zakariya b. Yahya b. CAmr al-Kafi 302. Zakariya b. Abî Wida 232, 250, 293. Zayd b. Ahzam Ab ıl Tabib al-Makki 302. Zayd b. Aslam 259, 283. Zayd b. Wahb 294. Ziyâd b. Ayyab b. Ziyâd al-Bakdadi 303.

Ziyâd b. ar-Rabic 272.

-Zuhayr b. al-Hirrit 296.

Zuhayr b. Mucâwiya 224, 231, 237, 249, 257. Zuhayr b. Harb b Saddad 302.

-Zuhri Muh. b. Muslim b. Sihâb 222, 233, 241, 245, 247, 268, 274, 278, 287. Zakwan Abisi CAmr 232. Zakwân Aba ş alih 229.

DÜZELTMELER

Sahife Sat ı r Yanl ış Doğ ru

15 16 30 39 40 41 41 48

6 13 21

9 2

18 29 34

hadisler künyelerini mukabele ile lbn an-Nâdim hâdisleri Rây muhbat diğ e

hadisler künyeleri ile mukabele Ibn an-Nadim hadisleri Ray Nuh bat değ er

57 27, 30 (s.j3,11 ,5 .33,11

58 7 Zuhri'nin cila' al-hadisinde (bal hadis az-Zuhri'de

71 17 ş eylerinin şeyhlerinin

74 15 itraf itiraf

75 16 Buhüri'n Buhârl'nin

76 13 ayni hadisin hadisin ayni

79 11 kitaplar ına kitaplar ı n ı n

87 6 cevab ı nda cevaz ında

9'2 32

95 27 L

96 2, 4, 6, 28 • „ „ .. ı .. 109 32

111 5 al-Ba ş .ş âr Ba şş ar 120 8, 10 eden. ait malzemeyi eden... ait 126 22 Abü al- Ab ıl cUbayd al-

129 13

131 14 kitaba kenara 134 25 macâz Macâz 135 30 İ lm İbn 137 Macani, Ma'âni'l- 144 22, 29 müstensihlar... adip miistensihler... edip 146 7 bunun bir bunun 152 5 mucâhid Mucâhid 163 24 taraf ı n ı taraf ı 168 32 Orientalische Orientalistische 173 17, 19 ihfirad... 43 infirâd... 430 174 12 k ı racât q ı râ )at 179 15 ivayetle rivayetle

406

Sahife Sat ı r Yanl ış Doğ ru

181 183 207 207 209

18 1

14 21

1

muhrelif meselesi )Urwa Rs ; Tt cAbdallüh... Asma

I

muhtelif meseleleri cArilba Rs 326 ; Tt Abdallüh.... Asma.

i Cuwayriya b. Asma'

211 13 al-cAdawl al-cAdani

215 19 (2. not) 131 263

219 17 Muirat Muğ irat

224 2 Zubayr Zuhayr

227 20 Hurayz Hariz

228 18 'Abi cAli

231 1 cArnr b. Mulı . b. Hasan cAmr b. Mulı . b. Bukayr.

238 1 Abi i- Abi'l-

239 (3. not) 346 46

242 11 Waş r Naş r

244 27 sAbât Asbât

247 21 ) İ lm İbn

253 23 b. at-Taymis at-Tayini

231 1 CUmayr Numayr

269 13 Ashat Asbât

270 21 Hazim Hazim

275 6 al-MacIni al-Madani

284 22 `Amin cA ş im

292 26 b. Abil b. Abi

300 19 klaş in Huş ayn

Camra 302 7 Abü Hamza

Abu al-klaceüe

301 12 Mulıammad b. cAbdallüh cAtidalqudd ıls b.

İ bn 321 20 cilm

Dt":". 339 12 Di.....c

245 341 22 250 .l..,:\,ft 350 10 cl... 1

. 3I 356 14 ı .3 ı

S 368 4 Kitâb at-Tawlı id `:'. "A l Ş '

375 2 l..ı .w...,- t.

Muhtelif sahifelerde Muwattâ Muwatta )

Bunlardan ba şka her türlü sehv ve zuhillden ve önüne geçilemiyen trans-

kripsiyon hatalar ından dolay ı okuyucudan özür dilerim.

DÜZELTMELER

Sahif e Sat ır Yanl ış Doğ ru

15 16 30 39 40

^ 41 41 48

13 21

9 2

18 29 34

hâdisler künyelerini mukabele ile İ bn an-Nâdim hâdisleri Rây muhbat diğ e

hadisler künyeleri ile mukabele 1bn an-Nadim hadisleri Ray Nuhbat diğ er

57 27, 30 • •. LÇ.3 ,,A • • • Lç j 3,11

58 7 Zuhri'nin al-hadisinde hadis az-Zuhri'de

71 17 ş eylerinin ş eyhlerinin

74 15 itraf itiraf

75 16 Buhâri'n Buhâri'nin

76 13 ayni hadisin hadisin ayni

79 11 kitaplarma kitaplar ı nı n

87 6 cevab ı nda cevaz ı nda

92 32 d_91 ■ , 95 27 Lyk

96 2, 4, 6, 28 „7-e'. • • 1:". • • • .. ..

109 32

111 5 al- Ba ş sâr Baş sâr 129 8, 10 eden... ait malzemeyi eden... ait 126 22 Abisi al- Ab ıl cUbayd al-

129 13 • w. 12, 4-7 „

131 14 kitaba kenara 134 macâz Macâz 135 30 İ lm İ bn 137 Macani, Macâni'l- 144 22, 29 müstensihlar... adip miistensihler... edip 146 7 bunun bir bunun 152 mucâhid Muciihid 163 24 taraf ı n ı taraf ı 168 32 Orientalische Orientalistische 173 17, 19 ihfirad... 43 infirâd... 430 174 12 ' k ı racat qı râ )at 179 15 ivayetle rivayetle

406

Sahife Sat ı r Yanl ış Doğ ru

181 183 207 207 209

211

18 1

14 21

1

13

muhrelif meselesi 'Urwa Rs ; Tt cAbdallah... Asma

I

al-cAdawl

muhtelif meseleleri cArüba Rs 326; Tt Abdallâh... Asma

I Cuwayriya b. Asmâ al-cAdani

215 19 (2. not) 131 263

219 17 Muirat Mugirat

224 2 Zubayr Zuhayr

227 20 Hurayz kiar'iz

228 18 `Abi <Ali

231 1 CAmr b. Muh. b. Hasan <Amr b. Mutı . b. Bukayr

238 1 Abi i- Abi'l-

239 (3. not) 346 46

212 11 Waş r Naş r

244 27 sAbat Asbat

247 21 )11m İ bn

253 23 b. at-Taymi at-Taymi

201 1 CUmayr Numayr

269 13 Ashat Asbât

270 21 Hazim Hazim

275 6 al-Madni al-Madani

284 22 cAmir c ıkş im

292 26 b. Abü b. Abi

300 19 Haş in Huş ayn

302 7 Abisi Hamza Abu Camra

301 12 Mulı ammad b. cAbdallâh cAbdalquddüs b. al-Haccac

321 20 C İ lm İ bn

339 12 .1.,... .L..c.

341 22 250 245

350 10 al...11 ....!,,-.11 .

‘.41 356 14 L.4 1

368 4 Kitâb at-Tawkıld 4:'1Jn ,?1:-Ç-

375 2 l-ı...,..... 1..ı ........

Muhtelif sahifelerde Muwatta Muwatta)

Bunlardan ba şka her türlü sehv ve zuhülden ve önüne geçilemiyen trans-

kripsiyon hatalar ından dolay ı okuyucudan özür dilerim.