Inhoudsopgave

Anderhalfjaarverslagjanuari 2013 - september 2014

Anderhalfjaarverslag Januari 2013 – september 2014

InhoudTaalvorming van januari 2013 tot september 2014 \ 7Drama en taalrondes: precies verwoorden en uitbeelden van ervaringen \ 7

Onderwijs \ 8Sociale vaardigheden \ 8

Samen spelen \ 8Samen in gesprek \ 8

Taalvaardigheden \ 8Woorden gebruiken in spel \ 9Vertellen en schrijven in de kring \ 10Iedereen kan leren schrijven: schrijfplezier en schrijfvaardigheid \ 11Taalvorming binnen het reguliere curriculum \ 12

Taal en cultuur \ 13Cultuureducatie met kwaliteit \ 15Kunst Dichtbij \ 16

Taal en ouderbetrokkenheid \ 17

Coaching en training \ 19Leerkrachten basisonderwijs \ 19Kunstdocenten \ 20Leerkrachten en leidsters VVE en kinderopvang, en voorleesvrijwilligers \ 21

Taalvorming in Mali \ 23

Workshops en lezingen \ 24S amenwerkingspartners \ 26 Publicaties \ 27Team en bestuur \ 28 Cijfers \ 29Colofon \ 30

7

Taalvorming van januari 2013 tot september 2014Drama en taalrondes: precies verwoorden en uitbeelden van ervaringen

Wij werken met taalrondes en met drama. In al deze disciplines werken wij met de ervaringen, gedachten en associaties van de kinderen en met hun motivatie om die met anderen te delen. Eigen ervaringen zijn een goed uitgangspunt voor de ontwikkeling van creatieve vaardigheden, taalvaardigheden, spelvaardigheden en sociale vaardigheden. De eigen ervaringen vormen een onuitputtelijke bron voor vertellen, schrijven, tekenen en spelen en zorgen ervoor dat kinderen altijd betrokken zijn.

Drama en taalvorming vullen elkaar aan en versterken elkaar. In de dramales wordt een ervaring in handelingen weergegeven, al of niet naar aanleiding van een eigen tekst. Daardoor wordt het verhaal concreter. Het is aanleiding voor preciezer verwoorden, voor vragen stellen, en voor preciezer uitbeelden. Spreken, luisteren en spelen komen in een inhoudelijke samenhang aan bod. In een taalronde vertellen, tekenen en schrijven kinderen zo precies en concreet mogelijk over hun ervaringen, ze luisteren naar elkaar en lezen de teksten van elkaar. Tijdens taalrondes en tekstbesprekingen zetten wij soms drama in om kinderen te ondersteunen bij het duidelijk maken van wat zij bedoelen.

In dit verslag kunt u lezen welke activiteiten en initiatieven stichting Taalvorming tussen januari 2013en september 2014 uitvoerde en ontplooide. Inhoudelijk hebben we de afgelopen anderhalf jaar als een rijke tijd ervaren. Ons werk heeft zich op velerlei gebieden verdiept o.a. op het gebied van kunst- en cultuureducatie, van schrijven, van docentenbegeleiding en van lezen.

Het project Schrijfvaardigheid en schrijfplezier mondde uit in het boek Iedereen kan leren schrijven, schrijfvaardigheid en schrijfplezier op de basisschool. De miniconferentie die we organiseerden en waar we het boek presenteerden, leverde veel enthousiaste reacties op van de deelnemers.Scholen vroegen ons om scholing en begeleiding op specifieke onderdelen van hun taalonderwijs. Samen met de stichting Openbaar Onderwijs Noord en Jong Noord maakten wij een plan om cultuureducatie te implementeren in het schoolcurriculum.Op verzoek van de SLO spraken wij met kinderen over hun leeservaringen. De opnames van deze leesgesprekken zullen op een website over de leerlijnen lezen komen. Op diverse conferenties presenteerden wij ons met workshops en presentaties. Culturele instellingen vroegen ons niet alleen om mee te denken over kunsteducatie en taalontwikkeling, maar ook om scholing daarin. En ook waar het gaat om het meer betrekken van ouders bij het onderwijs, wisten verschillende instellingen ons te vinden.Eerder ontwikkelde projecten zoals Amsterdamse Prentenboeken, en Samen met een boek hebben zich inmiddels bewezen. Zij vonden hun weg naar nieuwe en bestaande klanten. Het project Samen over de samenwerking tussen kinderen, ouders en leerkrachten, kreeg verder concreet vorm.

Meer informatie over dit alles kunt u verderop in dit verslag lezen.

We werkten met drie programma’s:- Taalonderwijs- Taal en cultuur- Taal en ouderbetrokkenheidIn elk programma werkten wij zowel eerstelijns in lessen, projecten en activiteiten, als tweedelijns met coachingstrajecten, scholingen en workshops. Zoals u in dit verslag kunt lezen zijn deze programma’s niet strikt van elkaar gescheiden. Een aantal projecten heeft elementen van al deze programma’s in zich.

Financieel gezien was de tijd vanaf januari 2013 niet de beste tijd. Helaas zijn de bezuinigingen in hetonderwijs en de cultuursector nog steeds voelbaar. De mogelijkheden voor scholen en instellingen ommet ons samen te werken werden daardoor beperkt.Minder scholen huurden ons in en ook de omvang van onze opdrachten nam iets af. Daarnaast maakten toch nog veel scholen gebruik van onze expertise en wilden zij graag op de hoogte gehouden worden van onze activiteiten.

Gelukkig is onze reputatie bij scholen en samenwerkingspartners goed en dienden zich ondanks de crisis nieuwe mogelijkheden aan.We wensen u veel leesplezier.

Willem Spee, voorzitter bestuurHieke van Til / Mirjam Zaat, directie

Spelen en vertellen naar aanleiding van kunstwerken van Armando en Tedja

In de dramales ter voorbereiding op het bezoek aan het Cobra-museum bekijken de kinderen van groep 5/6 een afbeelding van een donker beeld van Armando. De kinderen benoemen: hij kijkt schuin, zijn mond hangt naar beneden, hij heeft geen ogen meer, wel veel zwart. Een van de kinderen zegt: ‘Het lijkt net alsof hij iets wil zeggen, maar hij kan het niet.’ We hebben het samen over wat het beeld zou zeggen als het kon praten en hoe hij zich zou voelen. Met elkaar verzamelen we zoveel mogelijk woorden die met gevoelens, stemmingen en sfeer te maken hebben. In tweetallen verzinnen de kinderen de tegenstellingen erbij. De tweetallen laten de tegenstellingen in toneelspel zien. Ze moeten zo min mogelijk verbale taal gebruiken en zo veel mogelijk lichaams-taal. Het publiek raadt om welke stemmingen het gaat. De kinderen vertellen over de ervaringen van henzelf: over jezelf vrij voelen en wanneer dat was. ‘Als ik een doelpunt heb gemaakt en een rondje ren’, vertelt een kind.In de volgende les, een taalvormingsles in het Cobramuseum, bekij-ken de kinderen de collages van Tedja waarin hij echte wielen, fles-sen, maskers, draden en spijkers gebruikt. De kleuren en materialen roepen allerlei associaties op bij de kinderen. ‘Die spijkers heeft mijn vader ook als hij gaat klussen!’ en ‘Die band is lek! Is dat expres of weet hij niet hoe hij hem moet plakken?’ Op kleine papiertjes tekenen kinderen details uit de collages die ze willen onthouden. De tekeningetjes gaan mee naar de klas voor de volgende les taal-vorming waarin de kinderen er associaties bij schrijven.

Uit het verslag Kunst Dichtbij van een school in Amsterdam Zuidoost

6

Sociale vaardigheden

Samen spelen

In de dramales leren kinderen zich preciezer uitdrukken en zichzelf presenteren. Ze leren om verstaanbaar te kunnen en durven spreken. Onzekere en cognitief zwakkere kinderen komen tot bloei doordat ze kunnen handelen. Dat vergroot hun mogelijkheden om te communiceren en versterkt hun zelfvertrouwen. Dit geldt ook voor kinderen die zich in het Nederlands nog niet of nauwelijks kunnen uitdrukken. Dit maakt dat alle kinderen betrokken zijn en plezier beleven. Ze ervaren dat het spel beter wordt als je goed overlegt over wat en hoe je gaat spelen. Ook ontdekken ze dat het belangrijk is dat je je spel goed afstemt op het spel van een ander en dat je initiatieven neemt. Ze leren om feitelijk en zonder (voor)oordelen naar elkaar te kijken en aandacht te hebben voor het spel van elkaar. Door situaties na te spelen krijgen de kinderen meer inzicht in hoe bijvoorbeeld conflicten ontstaan. Ze leren reflecteren op verbale én non-verbale uitingen: ‘Als iemand zó kijkt, wat zou hij dan denken? Hoe loopt hij dan? Wat gaat hij doen?’ Door drama leren kinderen letterlijk handen en voeten te geven aan taal.

Samen in gesprek

In de taalronde zitten kinderen, samen met de leerkracht, in de kring. Zo kunnen ze elkaar goed zien en dat nodigt uit tot luisteren naar elkaar. Kinderen ervaren daardoor dat hun ervaringen belangrijk zijn. Ze zijn betrokken en gemotiveerd om te zoeken naar woorden om uit te drukken wat ze willen

8

OnderwijsZowel in dramalessen als in taalrondes werken wij aan taalvaardigheden en sociale vaardigheden. Het gaat daarbij om precies en gedetailleerd vertellen, schrijven, tekenen en spelen, om goed luisteren en kijken naar elkaar, om plezier en zelfvertrouwen, om samenwerken, presenteren en voorlezen.

InhoudsopgaveInhoudsopgave

9

Onderwijs

zeggen. De kinderen helpen elkaar de woorden te vinden die ze nodig hebben om te worden begrepen. Dat geeft hen plezier en zelfvertrouwen in het gebruik van taal. Anders dan bij een gesprek over kennis, zijn alle kinderen even deskundig en zijn alle ervaringen even belangrijk. Al vertellend en schrijvend ontdekken de kinderen wat een ervaring voor hen betekend heeft; al luisterend en lezend leren ze over de ervaringen van hun klasgenoten. Ze luisteren omdat ze iets te weten willen komen, beter willen begrijpen.In de taalronde begeleiden wij het luisteren en vragen stellen aan elkaar. Zwakke vertellers durven zich te laten horen en vlotte vertellers durven te luisteren naar een ander en een vraag te stellen. Op die manier ontstaat in een veilige sfeer een echt gesprek waarin de kinderen elkaar beter leren kennen.

Taalvaardigheden

Woorden gebruiken in spel

In onze dramalessen dagen wij kinderen uit om precies te verwoorden en uit te beelden. Op die manier komen er tijdens het spel veel verschillende woorden en begrippen naar boven. Dat is voor alle kinderen belangrijk, maar vooral voor kinderen met een kleine Nederlandse woordenschat. Doordat wij de handelingen van het kind benoemen, deze ‘labelen’, kunnen er nieuwe woorden geleerd worden en bouwen kinderen zelfvertrouwen op in het gebruik van taal. Leerkrachten gaan steeds meer drama inzetten in allerlei onderwijssituaties om samen met de kinderen iets duidelijk te krijgen. Drama doorbreekt de te eenzijdige focus op cognitieve intelligenties. Dat verhoogt de betrokkenheid en dus de leermogelijkheden van alle kinderen.

Vertellen door te spelen

Op een school voor speciaal onderwijs vinden de dramalessen plaats in de Kinder-boekenweek. Alle kinderen doen mee. Ook de kinderen met een taal-spraakprobleem. Ik speel meneer Beer die niet kan slapen omdat zijn vrouw zo hard snurkt. Ik kies een meisje dat nog niets heeft gezegd. De andere kinderen roepen: ‘Zij niet, ze kan niet praten juf’. Ik zeg: ‘Wacht maar’. Het meisje kijkt me opgelucht aan. Samen spelen we dat we de wekker zetten, het licht uit en de deken over ons heen doen. Ik zorg ervoor dat ze alleen maar ja of nee hoeft te ‘zeggen’. Dan gaan we slapen en…. zij begint oorverdovend te snurken. Ze krijgt een spontaan applaus. Praten doet ze misschien nog niet, maar spelen en snurken wel.

Uit het verslag van Werken met kinderboeken op een school in Amsterdam

InhoudsopgaveInhoudsopgave Inhoudsopgave

111110

Iedereen kan leren schrijven: schrijfplezier en schrijfvaardigheid

Teksten schrijven over eigen ervaringen heeft bij taalrondes een heldere en beschreven didactiek: je bepaalt een onderwerp waar alle kinderen ervaringen mee hebben, je laat kinderen met kleine stapjes tot schrijven en tekenen komen en in de tekstbespreking nog eens kritisch naar hun tekst kijken.Maar volgens het referentiekader voor het schrijfonderwijs moeten er, naast ervaringsteksten, ook andere tekstsoorten geschreven worden, zoals een verslag, een betoog, een instructietekst. In de meeste taalmethodes ontbreekt het aan een overzichtelijke didactiek. Vanuit onze rijke ervaring met schrijfdidactiek ontwikkelden wij nieuwe werkvormen op het gebied van schrijven. Dit resulteerde in het boek Iedereen kan leren schrijven, schrijfplezier en schrijfvaardigheid in het basisonderwijs.

Conferentiedeelnemers schrijven een tekst over de fiets in een van de acht genres

OnderwijsBegin maart 2014 presenteerden wij het boek Iedereen kan leren schrijven op een miniconferentie op de Marnixacademie in Utrecht. De deelnemers schreven een tekst in één van de acht genres en onze taalconsu-lenten gaven korte presentaties over belang-rijke elementen van de didactiek. In de plenaire afsluiting gaf Kees de Glopper, hoogleraar Taalbeheersing van het Neder-lands aan de Rijksuniversiteit Groningen, zijn reactie op het boek:‘Als je dit boek leest dan zie je dat het geschreven is door iemand, en een heel team van stichting Taalvorming staat daar-achter, die weet waar het over gaat en zelf dat onderwijs vele malen gegeven heeft en heeft helpen ontwikkelen.’

Reacties van Pabodocenten op het boek Iedereen kan leren schrijven

• Helder gestructureerd en volledig.• Zowel theoretische kennis als praktische

toepassing.• Verdiepend, uitdagend, praktisch.• Over dit onderwerp bestaan te weinig

goede boeken.• Prettige indeling, mooie actuele inhouden,

heel leesbaar voor Pabostudenten.• Het draagt bij aan visie van studenten op

schijven en schrijfonderwijs.• Dit is het beste boek over schrijven dat er

bestaat.

Onderwijs

Vertellen en schrijven in de kring

Een taalronde is een doordachte opbouw van taalwerkvormen. De inhoud van het taalgebruik staat voorop. In een taalronde liggen mondelinge en schriftelijke taal in elkaars verlengde en verrijken deze elkaar. We nemen kleine stapjes om tot een geschreven tekst te komen. De didactiek van taalvorming is erop gericht kinderen te activeren en zelfvertrouwen te geven. De verbinding met onderwerpen en vaardigheden uit het schoolcurriculum levert leerwinst op, omdat de kinderen leren vanuit betrokkenheid. Vertellen, luisteren, lezen, schrijven en taalbeschouwing: alle domeinen van taal komen in hun natuurlijke samenhang aan bod. Taal leren als middel om je mee uit te drukken en met anderen te communiceren. Technische taalvaardigheden als spelling, grammatica en woordenschatopbouw komen alleen aan de orde binnen de context van de inhoud.

Toewerken naar de schrijfopdracht

In groep 7 beginnen we met een rondje over wat een ouder voor werk doet. Dat vinden de kinderen interessant, ook al weten sommige kinderen niet wat hun vader eigenlijk gaat doen als hij naar zijn werk gaat. Het beroep van een oom of tante mag dus ook of een eerder beroep van een vader (bv. bakker in Marokko). Ik noem expliciet ‘huisvrouw’ als werk, en wijs op werkloosheid: dan heeft iemand soms wel eerder werk gedaan. In de vertelronde komen interessante verha-len naar voren over de beroepen van ouders en andere familieleden. Er is belangstelling voor elkaar, ze komen nieuwe dingen van elkaar te weten.Ik stap over op vertellen over Willem Alexan-der, die het beroep van zijn moeder moet overnemen. Hoe zouden jullie dat vinden? Het roept emoties op. Ik bespreek ongeveer drie beroepen en zet de kinderen middels vragen aan om daarvan voor- en nadelen te noemen. Als een kind denkt dat er geen voordelen aan een beroep zitten, vraag ik de anderen wat er misschien leuk aan kan zijn. Bagage vervoeren blijkt dan niet alleen zwaar te zijn, want ‘als je familie op reis gaat, mag je mee achter de douane.’ Tijdens deze gesprekken gebruik ik zoveel mogelijk de begrippen ‘aan de ene kant’ en ‘aan de andere kant’, dit ter voorbereiding op de schrijfopdracht. Leuk is dat van elk beroep voor- en nadelen genoemd worden, en dit hebben we nodig voor de tekstsoort ‘beschouwing’, waarin meerdere gezichts-punten naar voren moeten komen.

Uit het verslag van het schrijfproject op een school in Amsterdam Nieuw West

InhoudsopgaveInhoudsopgave

dasdasdasdasdasdasdasdasdadaasdada

Inhoudsopgave

121212 13

Taal en cultuurOnderwijs

Taalvorming binnen het reguliere curriculum

Steeds meer scholen gebruiken de didactiek en de werkvormen van taalvorming binnen het reguliere curriculum. Voor het taalonderwijs ligt dat voor de hand en we begeleiden scholen dan ook om taalvorming in te zetten bij leesmotivatie, bij woordenschat, bij schrijven en bij begrijpend lezen. Dat er ook een logische verbinding is tussen taalvorming en de zaakvakken laten wij zien in onze nieuw ontwikkelde didactiek Iedereen kan leren schrijven.De vaardigheden die kinderen leren bij taalvorming kunnen direct worden ingezet voor beter en plezieriger leren.

Vroeger, nu en ergens anders

Met een groep 3 bekeken we het Rembrandthuis: van de beerput en de keuken tot de bedsteden en de ontvangstkamer. We bekeken alle spullen die Rembrandt verzamelde, zijn atelier en de tekeningen die hij maakte.Vandaag laten we de kinderen reflecteren op wat ze zagen: wat is er eigenlijk hetzelfde gebleven en wat is er veranderd sinds Rembrandt daar woonde? Best moeilijk voor kinderen van groep 3, driehonderd jaar geleden is een abstract begrip. We doen het in stapjes. Eerst vertellen we elkaar in een vertelronde nog even over alle plekken die we zagen in het Rembrandthuis: de trap die zo smal was, de la onder het bed waar de kinderen in sliepen, de pomp. Zo halen we onze herinneringen op. We maken een tekenlijstje. Ik doe het voor. Ik kies één plek, die ik nog goed weet uit het Rembrandthuis: de beerput. Ik teken hem even snel op een vel met drie hokjes. Dan vertel ik hoe de wc bij mij thuis eruit ziet. Die teken ik in het tweede hokje. Dan het derde hokje. Ik vertel over de wc op vakantie: zo een waar je met je voeten op twee voetstappen moet staan en in een gat plassen. Dat herkennen een aantal kinderen: in de moskee hebben ze ook zo’n wc. Die wc teken ik in het derde hokje.De kinderen maken nu hun eigen tekenlijstje: een plek in het Rembrandthuis, eenzelfde plek bij hen thuis en die plek ergens anders. Tot slot schrijft iedereen een tekst onder één van de hokjes.

Uit het verslag Kunst Dichtbij van een school in Amsterdam Oost

Taal en cultuur zijn bij Taalvorming nauw verbonden. Het gedachtengoed dat in het rapport Cultuur in de spiegel in de praktijk (SLO 2014) beschreven staat, sluit naadloos aan bij onze praktijk. Ook wij zien cultuur als een proces waarin kinderen een rol spelen. Goed onderwijs biedt de mogelijkheid tot reflectie op dat proces en op kunst- en cultuuruitingen. De cognitieve vaardigheden ‘waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren’, die in dit rapport beschreven staan, spelen in al onze lessen voortdurend een rol.

Kunst en erfgoed is een bron die we vaak gebruiken als we kinderen goed leren kijken en luisteren, en stimuleren om over eigen ervaringen en associaties te vertellen , te schrijven, te tekenen en te spelen.

De wortels die stichting Taalvorming in de kunst heeft voeden onze praktijk en zijn een inspiratiebron voor leerkrachten. De projecten Amsterdamse prentenboeken, Samen met een boek en Kunst Dichtbij zijn hier concrete voorbeelden van.Regelmatig werken we met kunstenaars samen. Dat resulteert soms in een kunstwerk, zoals de Taaltegels op een school in de Baarsjes en Hout en Water op een school in West, uitgevoerd in samenwerking met Elspeth Pikaar. Met Moniek van der Kaaden van de AnimatieTafel werkten we samen op scholen voor Speciaal Basisonderwijs aan animatiefilmpjes in het project Boks en andere gewoontes.

Leesgesprekken

Wat lezen kinderen graag, wat kunnen ze lezen, wat willen ze lezen, hoe pakken ze het aan en hoe kunnen school en ouders lezen stimuleren? Boeken zijn erover vol geschre-ven, maar wat vinden kinderen daar eigenlijk zelf van? In opdracht van de SLO voerden we op vier scholen met kinderen leesgesprek-ken die we opnamen op video. Vanaf begin 2015 staan fragmenten van deze gesprek-ken, opgehangen aan het referentieniveau lezen, online.

Meer betrokkenheid bij Nieuwsbegrip

Veel scholen gebruiken Nieuwsbegrip, een online methode voor begrijpend lezen met elke week een leestekst op verschillende niveaus over een actueel nieuwsonderwerp plus verwerkingsmogelijkheden. Niet alle kinderen vinden de nieuwsonderwerpen en de verwerkingsopdrachten interessant. Er zijn nou eenmaal kinderen die het niet echt interesseert hoe de troonrede gaat of hoe ebola zich verspreidt. Betrokken-heid bij een onderwerp is noodzakelijk om erover te willen lezen om het te begrijpen. Drama- en taalvormingsconsulenten werken samen met leerkrachten aan vergroting van de betrokkenheid bij Nieuwsbegrip. Leer-krachten leren werkvormen uit drama en taalvorming inzetten om bruggetjes te slaan tussen het nieuwsonderwerp en de eigen ervaringen van de kinderen, zodat zij op hun eigen niveau leren nadenken over het onderwerp.

Inhoudsopgave

Amsterdamse en Schager Prentenboeken

We presenteerden de eerste zeven prentenboeken met een feeste-lijk programma in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA). Op het stadhuis nam de loco burgemeester de boeken in ontvangst namens burgemeester Van der Laan die daarmee ambassadeur van de Amsterdamse Prentenboeken werd. We maakten daarna nog vier Amsterdamse Prentenboeken en begin 2015 zal er nog één over geld verschijnen en één over tassen. Dit laatste boek vanwege het 10-jarig bestaan van het Kenniscentrum Verteltassen.De boeken werden gefinancierd door de scholen zelf, met aanvul-lende subsidie of sponsorgelden.

Ook buiten Amsterdam worden boeken gemaakt. In Schagen maakte een basisschool met alle kinderen het eerste Schager Prentenboek Soms vergeet ik dat ik sokken aan moet.

14 14 15

Taal en cultuurTaal en cultuur

Cultuureducatie met kwaliteit

Wij zijn op verschillende plekken betrokken bij het landelijke programma Cultuureducatie met kwaliteit. Dat programma heeft als doel leerlijnen cultuureducatie op te zetten en die meer te verweven met leerlijnen op andere gebieden, bijvoorbeeld taal en wereldoriëntatie. Daar zijn wij al jaren mee bezig en hebben wij veel expertise in opgebouwd. Wij zijn betrokken bij projecten in Brabant, Limburg en Noord Holland, waar wij aansluiten bij woordenschatonderwijs, (begrijpend) lezen en wereldoriëntatie.

Samen met het bestuur van Stichting Openbaar Onderwijs Noord in Amsterdam schreven wij een plan voor het ontwikkelen van een procesgerichte didactiek voor cultuureducatie, waarbij leerkrachten op een inspirerende en gelijkwaardige manier worden ondersteund om zich te ontwikkelen in die didactiek.In de subsidieaanvraag voor dit project bij het Participatiefonds voor de Cultuur schrijft het bestuur: ‘Stichting Taalvorming heeft jarenlange ervaring met het bevorderen van de deskundigheid van leerkrachten op het gebied van cultuuronderwijs, het verbreden van het curriculum en het verbinden van cultuureducatie aan reguliere vakken. Zij zetten een innovatieve deskundigheidsbevordering genaamd co-teaching in.’ Het project gaat najaar 2014 van start.

Gedichten voor de stille tocht op 4 mei

Tijdens twee lessen schreven de kinderen van groep 7 en 8 van een basisschool in Zuid Oost gedichten over hun ervaringen met buiten-gesloten worden en over verkeerd beoordeeld worden. Maar ook over iemand helpen en opkomen voor elkaar.Ze konden zelf kiezen vanuit welk perspectief ze wilden schrijven: als slachtoffer, als dader of als toeschouwer.

De kinderen wisten feilloos het verband te leggen tussen de poëzie-lessen en de Tweede Wereldoorlog: ‘Hitler wou ook dat de Joden niet mee mochten doen. In de Tweede Wereldoorlog kregen de Joden de schuld van de crisis.’ Toen ik vroeg wie er nú de schuld krijgen van de crisis zeiden ze zonder aarzeling: ‘De Marokkanen.’

Uit het verslag van de lessenserie Gedichten voor de stille tocht op een school In Amsterdam Zuidoost

InhoudsopgaveInhoudsopgave

16 17

Boekje Dag School!

Wat doe je als een school gaat sluiten? Hoe sluit je goed af? En hoe bewaar je alle goede herinneringen? In alle klassen schreven en tekenden de kinderen over hun jaren op de school: over een moment waarop je iets leerde, over een plek waar je je veilig voelde in de school, over de juf die je hielp met het overtuigen van je moeder zodat je toch mee op schoolreis mocht. De leerkrachten schreven ook: over dat rustige moment als alle kinderen naar huis zijn en je zelf gaat nakijken, over de lerarenkamer waar zoveel herinnerin-gen liggen, over die goeie 1 aprilgrap met de wc-rollen die iedereen wegens bezuinigingen zelf moest meenemen. Ook de ouders van de school schreven: over de traditie van samen verjaardagen vieren en over die mooie modeshow die ze hadden georganiseerd. Alle teksten en tekeningen staan in het boekje Dag School! Op de laatste dag van het moeilijke laatste jaar van de school kregen alle kinderen het mee naar huis. Om nog jaren af en toe in terug te lezen en te kijken.

Taal en ouderbetrokkenheid

Mooie woorden over taaltegels

In november 2013 werd het werk Taaltegels van beeldend kunste-naar Elspeth Pikaar op Basisschool Corantijn feestelijk geopend. Eén van onze consulenten werkte met alle kinderen van de school rond het thema ‘Samen werken en spelen in en om de school.’ De kinderen hielpen zelf mee om de teksten in de keramische tegels te stempelen en leidden bij de opening de bezoekers rond. Meer dan honderd belangstellenden luisterden naar de lovende woorden van schrijver en beeldend kunstenaar Ted van Lieshout. Een fragment: ‘In de periode dat ik Taalvorming ken, ben ik verrast door de manier waarop de Stichting kinderen uitdaagt om hun grenzen te verleg-gen ten aanzien van taal en beeld. Kinderen worden in staat gesteld om zich te ontwikkelen qua taalvaardigheid en ze krijgen zelfs een introductie in beeldende kunst.’

Taal en cultuur

We werkten verder aan het project Samen waarin ouders, kinderen en leerkrachten samenwerken door middel van drama en taalrondes. Het uitgangspunt is de behoefte van ieder mens om ervaringen te delen met anderen. De verbindende kracht hiervan kan zorgen voor meer begrip voor elkaar en samen trots zijn op wat er gemaakt is. Naast cursussen Taal en Ouderbetrokkenheid, die we op een aantal scholen gaven, is het boekje Dag school hier een goed voorbeeld van. Ook bij het maken van de Amsterdamse Prentenboeken Spelen en Vriendschap werd met ouders gewerkt. Taalvorming blijkt een praktische manier om vorm te geven aan partnerschap tussen school en ouders.

Kunst Dichtbij

Het project Kunst Dichtbij is een concreet voorbeeld van geïntegreerd leren; taal en de zaakvakken zijn gekoppeld aan kunsteducatie. We werkten samen met het Cobramuseum, de Hermitage, het Amsterdam Museum, het Rembrandthuis en het Joods Historisch Museum en gaven lessen aan kinderen uit de groepen 3-6 van 15 scholen. Kinderen en leerkrachten ervoeren de toegevoegde waarde van kunst. Door het kijken naar en reflecteren op kunst ontwikkelen kinderen hun analytisch vermogen, oefenen ze hun verbeelding, ontdekken ze wat een kunstwerk ‘vertelt’ over hun eigen leven. Voor de musea leverde Kunst dichtbij een directere band met scholen en kinderen op en een verdiepende manier van werken met hun collectie. De kinderen en hun leerkrachten speelden een actieve en onmisbare rol bij het ontwikkelen van het project. Begin 2015 verschijnt er een publicatie voor leerkrachten en museummedewerkers.

18

Ouderbijeenkomst over verhaalsommen

Elke dinsdagochtend praten ouders van een school in Amster-dam Nieuw West met elkaar over school, krijgen ze informa-tie over het onderwijs en wisselen ze uit over opvoeding. Doel is om elkaar en de school beter te leren kennen. Deze ochtend gaat het op verzoek van een aantal moeders over verhaalsommen. Zij willen graag weten hoe ze hun kinderen hiermee kunnen helpen. We bekijken samen een aantal verhaalsommen voor groep 5. Een moeder grapt of we niet kunnen beginnen met sommen van groep 3. Daar moeten we allemaal om lachen. Op het bord staat een stappenplan voor hoe we de som gaan aanpakken. We beginnen met lezen en goed kijken naar de plaatjes.

Als we daarna de som uit het verhaal halen, merken we dat er meer-dere mogelijkheden zijn. Dat het nog niet zo eenvoudig is om er 1 som van te maken. Bij een som over bomen, waarbij je moet uitre-kenen hoeveel gezonde bomen er nog in een straat staan, merken we bijvoorbeeld hoe belangrijk het is dat je het goede teken in de som zet. Een plus of een minteken vormt een wereld van verschil.

‘Ze moeten er eigenlijk een filmpje van maken’, merkt een van de moeders op. Dat proberen we allemaal. We lezen het verhaal over de zieke iepen nog een keer, en proberen het voor ons te zien. Dat helpt. Ter afsluiting van de ochtend verzamelen we tips over hoe je dit met je kind kunt doen.

Taal en ouderbetrokkenheid

Ouder-kind-bijeenkomst over vriendschap

Onderdeel van het prentenboekenpro-ject over vriendschap was een ouder-kindbijeenkomst.Na afloop schreven de ouders en kinderen onder andere:• Het gesprek was echt leuk. De ouders

vertelden hoe zij het vinden als een kind bij iemand logeert. De kinderen vertelden hoe zij met vriendschap omgaan.

• Ik vind vriendschap heel erg belang-rijk voor de kinderen, omdat ze leren omgaan met elkaar. Het maakt niet uit waar je vandaan komt of wat voor geloof je hebt. Het gaat erom dat je met elkaar speelt en van een ander weet wat voor persoon het is.

• Ik heb geleerd dat het vroeger moei-lijker was om vrienden te maken, omdat je niet met iedereen vrienden mocht zijn.

• Ik heb geleerd dat het belangrijk is om vrienden thuis uit te nodigen om een vriendschap van mijn kind te stimuleren.

Uit het boekje over de ouderbijeenkom-sten op een school in Amsterdam Zuid

19

Studieochtend over tekstbesprekingen in midden-en bovenbouw

Na een studieochtend over tekstbesprekingen schreven de leer-krachten hun individuele voornemens op en die voor het team. Een greep hieruit:

• Focus op één punt, niet de hele tekst willen verbeteren. Beeldend maken.

• Mijn doelen in de gaten houden, bedenken wat ik wilt bereiken. • Een duidelijke schrijfopdracht formuleren met criteria waar ik later

in de tekstbespreking op terugkom.• Doorgaande leerlijn creëren en het niveau van de teksten omhoog

halen door veel en goed toepassen van de werkwijze.• Alle stappen van de werkwijze toepassen en ervaren. Niet dingen

overslaan.• De taalronde en tekstbespreking naast de taaltussendoelen leggen.

Coaching en training Van alles wat wij overdragen in de vorm van individuele coaching, workshops, cursussen en scholingen vormen onze eigen ervaringen in de praktijk de basis. Dat blijkt een stevige basis te zijn. Wij kennen en herkennen de vragen van de beroepskrachten.

Leerkrachten basisonderwijs

De relatie tussen leerkracht en kind vormt de kern van ons onderwijs. De kwaliteit van leerkrachten is, na het opleidingsniveau van de ouders, de belangrijkste factor voor schoolsucces. Dat legt druk op leerkrachten. Zo ook de talloze projecten en trajecten om deze kwaliteit te verbeteren. In onze begeleiding van leerkrachten gaan we uit van hun sterke kanten en kijken we samen met hen hoe ze die kunnen uitbouwen. Onze consulenten geven leerkrachten praktische ondersteuning bij de verbetering van hun onderwijs. Het gaat om interactiever lesgeven, effectiever gebruik maken van de ervaringen van de kinderen en inzetten van taal- en dramawerkvormen. Niet alleen in de dramalessen en taalrondes, maar ook in andere vakken. Wij ondersteunen en coachen leerkrachten op de werkvloer en bepalen samen met hen hun leerdoelen. Dat alles passend binnen het beleid van de school. Op deze manier werken wij aan een duurzame verankering van drama en taalrondes binnen het curriculum van de school.

Inhoudsopgave

Observatie co-teaching

De snel in elkaar geflanste winkel met echte tomaten, echt meel en echte eieren, blijkt veel meer spel en taal uit te lokken, dan de prachtig ingerichte en netjes opgeruimde pizzeria. Twee meisjes beginnen direct en in nauw overleg met elkaar de boel te ordenen. Oh, echte eieren. Kijk uit, die kunnen stuk. Ze moeten hier dan kunnen ze niet vallen.’In de pizzeria hangen de obers en de kok op de bank en wachten op klanten. Tot de juf, in haar rol van ober, vraagt of er eigenlijk wel genoeg spullen in de keuken zijn om straks pizza’s te bakken. De hele keukeninventaris wordt nagekeken en benoemd. De kinderen bedenken wat er nog meer nodig is om pizza’s te bakken. Eén van de jongens maakt spontaan een boodschappenlijstje. Wat hij niet kan tekenen, vraagt hij de juf op te schrijven. Zij begeleidt het hele proces.Conclusies tijdens de co-reflecting:Vooral de echte spullen bleken te stimuleren tot handelingen en interactie. Ook de vragen van de juffen naar eigen ervaringen, lokten direct taal en acties uit. De kinderen genoten van het spel en kwamen als vanzelf woorden tegen die ze nog niet kenden, maar die ze in de spelsituatie nodig hadden. De woorden die de juffen hun aanreikten waren betekenisvol en werden snel opgepikt. Sommige nog passief, andere al snel ook actief.

Uit verslag van de begeleiding op een school in Amsterdam West

Woordenschat vanuit de kinderen

Leerkrachten van groep 3 krijgen een begeleidingstraject over woor-denschat. Het thema in de groepen is gereedschappen. De leerkrach-ten hebben plaatjes van gereedschappen afgedrukt en de woorden liggen erbij. We beginnen de les vanuit die gereedschappen: welke weten we nog? Dan krijgen de kinderen een klein briefje, waarop ze tekenen: welk gereedschap hebben ze wel eens gebruikt of vast-gepakt? Het tekeningetje bespreken ze in tweetallen en iedereen schrijft ernaast wat ze gedaan hebben met dat gereedschap of wat hun papa of mama ermee deed. Op het bord maken we samen met de klas hierna een lijst van gereedschappen en daarnaast een lijst wat je daarmee doet. De kinderen kiezen één stuk gereedschap van het bord en tekenen het zo precies mogelijk. Eronder schrijven ze de naam van het gereedschap en een zin over wat zij zelf of iemand anders ermee deed. Conclusies in het nagesprek: kinderen weten zelf meer woorden dan leerkrachten verzinnen. Dus vragen naar hun ervaringen is belangrijk. Dat verhoogt bovendien de betrokkenheid. De woorden komen meer van binnen dan van buitenaf. De woordenschat moeten we dus meer vanuit de kinderen laten komen en waar nodig aanvullen.

Uit een verslag van de begeleiding van een school in Dongen

Coaching en training

Kunstdocenten

Kunstdocenten verzorgen aanbod voor het basisonderwijs, zowel binnenschools als buitenschools. Vaak is het verzoek van scholen of er daarbij ook aandacht besteed kan worden aan taalontwikkeling, woordenschat en mondelinge taalvaardigheid. Onze expertise werd gevraagd in de vorm van een begeleidingstraject voor kunstdocenten in de naschoolse opvang. We werkten hierbij samen met Stichting Wijsneus.

20 21

Leerkrachten en leidsters VVE en kinderopvang, en voorleesvrijwilligers

Onze expertise in het benutten van de eigen ervaringen is bekend. Nieuw was het inzetten van co-teaching in de VVE. Caroline Offerhaus van het Centrum voor Nascholing Amsterdam ontdekte in Canada een bijzondere manier van co-teaching. Eén van onze consulenten voerde samen met haar de werkwijze uit in de kleuterbouw en de voorschool van een school in Amsterdam West. Uitgangspunt was de leervraag van de leerkrachten binnen de begeleidingsvraag die de school had gesteld. Doel was een taalstimulerende leeromgeving te realiseren, waarin de woordenschat van de kinderen op een natuurlijke en vanzelfsprekende manier verhoogd zou kunnen worden. De co-teachingsessies hadden daarbij een laboratoriumfunctie: heel concreet en direct in de praktijk. De kleuterleerkrachten en pedagogisch medewerkers waren unaniem enthousiast over de aanpak. Wij zelf zijn er van overtuigd dat co-teachingeen effectieve manier is om oude routines en ingesleten gedrag te vernieuwen. De werkwijze gaan wij dan ook toepassen in andere onderdelen van ons werk, bijvoorbeeld in het traject Cultuureducatie met kwaliteit.

Een vierdaagse cursus betekent tijd om rustig te vertellen, te spelen en te schrijven. We bespreken een tekst van een leerkracht op het bord. Dat werkt net zoals in Nederland: iedereen is betrokken, heeft vragen aan de schrijver en suggesties voor verbeteringen. En, ook belangrijk, we lachen veel. Allerlei coöperatieve werkvormen passeren de revue, fijn als je veel kinderen in de groep hebt. Samen met de leerkrachten formuleren we doelen. Waar is zo’n werkvorm eigenlijk goed voor en hoe is hij in te passen in het reguliere curriculum? Welke variaties kunnen we samen nog verzinnen? Elke dag beginnen we met een vragenronde: welke vragen stimu-leren tot vertellen bij de kinderen? Waarom werkt een vraag over onderbroeken niet (te privé) en over ezels wel (die heeft iedereen).Uiteindelijk maken de leerkrachten in groepen werkplannen, die ze bij terugkomst in hun klas gelijk uit kunnen voeren.

Het onderwijsproces blijkt op de hele wereld hetzelfde te zijn.Wij kunnen overal werken! Als we maar heel goed kijken en luisteren naar de mensen die het werk in de klassen doen; betrokkenheid van leerkrachten bij het onderwijsproces is de basis. En onze werkvormen, die de ervaringen van kinderen als basis hebben kosten niks. Bovendien zijn ze overal toepasbaar, in Mali doen ze een taalronde over ezels, in Nederland over boodschappenkarren.

Uit een blog over Taalvorming in Mali, januari 2014

Begin januari 2014 gaven twee consulenten van Taalvorming een cursus aan 35 leerkrachten en 5 begeleiders van vrouwengroepen in Pays Dogon, een streek in Mali. Samen met de Stichting Bloemendaal-Dogon en plaatselijke partners zetten ze het begin neer van een langjarig traject om het onderwijs in deze streek te verbeteren.

23

Taalvorming in Mali

Workshop Voorlezen op maat: ouders betrekkenOp een trainingsdag voor trainers van de opleiding Voorleescoördi-natoren geef ik een workshop over het betrekken van ouders. In de workshop bekijken we drie filmpjes van drie heel verschillend voor-lezende ouders. Verschillend in de mate waarin ze leesplezier kunnen oproepen, de mate waarin ze betrokkenheid kunnen creëren, in hoe taalvaardig ze zijn in het Nederlands. In tweetallen bedenken de deelnemers wat er bij ouders voor variabelen zijn die invloed kunnen hebben op het wel of niet voorlezen. Op het bord ontstaat een lijst. De redenen waarom ouders niet voorlezen blijken niet zo eenduidig: soms willen ze niet, soms hebben ze geen tijd, soms kunnen ze het niet, soms vinden ze het niet leuk en alles daar tussenin. Er is dus niet één wondermiddel om alle ouders aan het voorlezen te krijgen, want elke ouder heeft iets anders nodig. De deelnemers brainstormen in groepjes over wat je kunt doen om iedereen aan het voorlezen te krijgen. Bijvoorbeeld: als je veel laagtaalvaardige ouders hebt, lees dan het boek dat de ouders thuis gaan voorlezen eerst zelf voor, zodat ze het verhaal alvast kennen.

Uit het verslag van de workshop Voorlezen op maat van Stichting Lezen

Coaching en training

22

24

25

•Academievoorontwikkelingsgerichtonderwijs: - Drama, taal en sociale vaardigheden - Kinderen leren schrijven in aansluiting op de referentieniveaus•ABConderwijsadviseursAmsterdam: - Taal en VVE: Prentenboeken verbinden aan eigen ervaringen •AmsterdamseOecomenischeScholengroep: - Effectieve interactie over schrijven tijdens zaakvaklessen•Artiance,CentrumvoordekunstenAlkmaar: - Taal bij naschoolse activiteiten•Driestar,lerarenopleidingGouda: - Taalvorming op de basisschool•KenniscentrumVerteltassen: - Werken met eigen ervaringen•LandelijkNetwerkTaalspecialisten: - Schrijven over helden uit de geschiedenis•Mali: - Les mots imprimés•MK24: - theaterworkshop in het opleidingsjaar MK-start•StichtingLezenAmsterdam: - Voorlezen op maat: ouders betrekken•StichtingConferentiesHetSchoolvakNederlands - Schrijfplezier en schrijfvaardigheid op de basisschool•Swazoom: - Prentenboeken verbinden aan eigen ervaringen•Taal-enrekenconferentieAmsterdam: - Zwijgen is zilver, spreken is goud, taalvorming en remedial teaching - Iedereen kan leren schrijven - Samen met een boek - In verband met Nieuwsbegrip - Drama en boeken•VoorleesexpresUtrecht: - Hoe krijg ik ouders aan het voorlezen?•VoorleesexpressBreda: - Hoe krijg ik ouders aan het voorlezen?•HaagsCentrumvoorOnderwijsondersteuning: - Taalvorming voor schakelklassen•NHLHogeschoolLeeuwarden - Kinderen leren teksten schrijven op de basisschool

Workshops en lezingen Workshops en lezingen •MarnixacademieUtrecht - Interactie tijdens het schrijven - De rol van instructie tijdens schrijflessen - Kinderteksten bespreken - Samen teksten schrijven en voorbeeldteksten analyseren - Schrijfonderwerpen vinden

26

27

Publicaties

BoekSuzanne van Norden(2014). Iedereen kan leren schrijven, schrijfplezier en schijfvaardigheid in de basisschool. Bussum: Coutinho

Amsterdamse Prentenboeken

Vuur : obs De ZevensprongGroep 8 over vriendschap: obs De AvonturijnSpelen: obs SamenspelFamilie: obs De Toekomst

Artikelen door ons geschreven

Lisa van der Winden (2013, september). Werken aan mondelinge taalvaardigheid.Les: tijdschrift voor NT2 en taal in het onderwijs, nr. 184.

Suzanne van Norden (2013). Schrijven in het hart van het taalonderwijs.MeerTaal, nr. 1

Lucie Visch (2013). De leesinloop.JSW, nr. 9.

Suzanne van Norden (2013). Iedereen kan leren schrijven.Tijdschrift Taal: voor opleiders en onderwijsadviseurs, Nr. 7.

Taal in beeld: Schooltijd.MeerTaal, nr. 2, 2013

Samenwerkingspartners •ABConderwijsadviseurs,Amsterdam•AmsterdamMuseum,Amsterdam•AslanMuziekcentrum,Amsterdam•CentrumvoorNascholing,Amsterdam,CarolineOfferhaus•CentrumvoorPropagandavanhetNederlandseBoek,Amsterdam•CobraMuseum,Amsterdam•Collage,centrumvoorcultuuronderwijs,Almere•Coutinhouitgeverij,Bussum•DeAnimatietafel,Amsterdam•Diversion,Amsterdam•ElspethPikaar,beeldendkunstenaar,Amsterdam•Forum,instituutvoormulticulturelevraagstukken,Utrecht•Groupd’ActionpourDevelopementduSahel,Mali• JongNoord,deNoorderparkkamer,Amsterdam•Hermitage,Amsterdam•HetExpertisecentrumNederlands(EN),Nijmegen•HetMaakmuseum,Amsterdam• JannekevanHardenveldAdvies,Utrecht• JoodsHistorischMuseum,Amsterdam•KoninklijkeVanGorcumB.V.,Assen•LindaRusconi,creatiefondernemer,Amsterdam•Lijmlab,kunstprojectenvoorschoolenbuurt,Amsterdam•MeerTaal,onafhankelijktijdschriftovertaalinhetbasisonderwijs•MuseumHetRembrandthuis,Amsterdam•NetwerkErvaringsgerichtOnderwijsWest-Nederland•OpenbarebibliotheekAmsterdam(OBA)•PleinC,startpuntvoorcultuuropschool,Alkmaar•Sien,cultuureducatiemetkwaliteit,Limburg•StichtingBloemendaal-Dogon,Bloemendaal•StichtingleerplanOntwikkeling(SLO),Enschede•StichtingLezen,Amsterdam•StichtingNederlandsKenniscentrumVerteltassen,Amsterdam•StichtingWijsneus,Amsterdam•VerzetsmuseumJunior,Amsterdam•VoorleesExpress,Nederland

Financiële bijdragen ontvingen wij van:

•GemeenteAmsterdaminhetkadervanhet Kunstenplan 2013-2016

•StadsdeelZuidoostvoordetaalbegeleiding van basisscholen in het stadsdeel

•StadsdeelNoordvoordeprofessionalisering van buitenschoolse docenten

•StadsdeelZuidvoordeouderbijeenkomsten over vriendschap

•HetVSBfondsvoorKunstDichtbij•HetFondsvoorCultuurparticipatie

voor Kunst Dichtbij•NantesB.V.voorhetAmsterdamse

Prentenboek Familie

Team en bestuurMensen die bij ons werkten:Consulenten: Liesbet Bool; Esther de Koning; Suzanne van Norden; Marie Reehorst; Lucie Visch; Lisa van der Winden

Administratie: Lydia Bilstra

Directie: Hieke van Til; Mirjam Zaat

Bestuur: Gerard Aartsen; Co de Custer; Marja Meeder; Willem Spee; Jessica Swinkels

bereikaantallen 2013 t/m 8-2014primair onderwijs 122 126

voor en vroegschoolse educatie 13 2

voortgezet onderwijs 2 2

hoger onderwijs 6 21

onderwijsbegeleidingsdiensten 13 2o

culturele instellingen 23 19

overige 8 9

buitenland 2 2

subsidiënten 8 3

In deze tabel staat aangegeven hoeveel klanten en relaties wij hadden in kalenderjaar 2013 en tot september 2014.

Financiën In onderstaande grafieken ziet u het aandeel van elk van deze doelgroepen wat betreft onze inkomsten over januari 2013 tot 1 september 2014. Jaarrekeningen kunt u opvragen via onze website.

29

Cijfers

28

ColofonTekstenConsulenten Taalvorming

Verbindende teksten en redactieLucie Visch

Foto’sHenk Rougoor:Voorblad foto linksonder; blz. 9 onderste foto; blz. 16 rechter fotoElspeth Pikaar:Blz. 16 linker foto; blz 25 linker fotoOverige foto’s: consulenten Taalvorming

VormgevingJan Abrahim Vos

Copyright© Stichting TaalvormingMauritskade 241091 GC Amsterdam0031 (0) 20 6849897info@taalvorming.nlwww.taalvorming.nlwww.taallerenopeigenkracht.nl

Stichting Taalvorming is door de belastingdienst als Culturele ANBI erkend. Een gift aan ons is voor 125% aftrekbaar van de belastingen.Wilt u met uw bedrijf een mooi prentenboek of ander project sponsoren? Of zoekt u een educatieve bestem-ming voor uw jaarlijkse goede doelen actie? Neem contact met ons op.

30