ÓcsángsuốtThuGiang

NguyễnDuyCầne-bookprc.blogspot.comKhoEbookPrc“Chuẩn”nhấtPhầnlớnnhấttrongcáctaihọacủanhânloạiđềudocáisổkhổnglồcủa

nhữngkhốiócsaingoa,trongnhómtríthứccũngnhưtrongđámquầnchúng.Laplusgrandepartiedesmalheursdel’humanitévientdunombreénorme

d’espritsfaux,dansl’élitecommedanslafouleA.FAVRE

TiểudẫnNgườixưacónói:Mộtthânthểkhôngđau,mộttinhthầnkhôngloạn,đó

làchânhạnhphúccủaconngười.Sựthậtdĩnhiênnhưvậy.Thiếumộttronghaiđiềukiệntrênđâythìkhông

thể bàn đến hạnh phúc được. Vả lại, có được một thân thể tráng kiện màkhôngcótinhthầnsángsuốtthìcóxứngđánggọilàngườichưa?Đốivớiconngườimàcómộtđiềukiệnvậtchấtthôi,khôngđủ.

Cómộtđịnhluậtvềsinhlýmàkhôngmộtaitránhkhỏilà:bấtkímộtcơquannàothiếutậpluyện,thiếuhoạtđộngsẽtrởthànhphếvật.Màkhốióctacũnglàmộtcơquannhưcáccơquankháccólàmcáchgìtránhkhỏiđượccáicônglệtựnhiênấy.Nếukhôngtậpluyện,nhứtlàkhônghoạtđộng,lâungàyrồinócũngsẽthànhphếvậtkhôngsai.

Nhưngbảorằngkhônghoạtđộngcóquáđángkhông?Vậychớailàngườikhôngtưtưởng,khôngphánđoán?Vậychớhằngngàytakhôngthấyhọbànbạccãilẫynhauđếnđánhđậpnhau,tươngtàntướngsátnhausao?Cólẽhọtưtưởngnhiềuhơnhọăn,ngủ,thở,hát…nữakia.Thếmàbảokhốióchọthiếuhoạtđộnglànghĩalýgì?Không.Muônvànlầnkhông.Nàoaidámbảolàhọkhôngtưtưởng.Nhưngcóđiềulàhọtưtưởngtheokẻkhác,họtưtưởngtheogiaicấphọ,họtưtưởngtheosáchvở,theobáochí,theoradio,theođảngpháihaytheotôngiáohọ.Họđâucótưtưởng.Hiệnthờithuậtnhổisọđãđếnmộttrìnhđộcựckỳtinhvi,ngườitachỉcònlàmộtbộmáymặctìnhaisai-sửdụngcáchnàocũngđược.Cáihiểm tượnghákhôngphải làmộtácmộngchocảthảychúngtangàynaysao?

Nếu tanhậnchocáiđịnhnghĩavềconngườicủaPascal làđúng (Tấtcảphẩmgiáconngườilànơitưtưởng),thìđểchokhốióctathànhphếvậthaykhôngsănsócđếnsựhuấnluyệnnólàmộtviệchếtsứcônhụcchocáinhânphẩmmình.

Cóđượcmộtkhổiócsángsuốtlàcóđượcmộtlợikhíchắcchắnđểgìngiữđịavịưu thắngtrên trườngđời, luôncảcáiphẩmcáchconngườicủamình.Thậtvậy,mộtkẻmàkhốiócumêtămtối,hỗnđộnmùmờchắcchắnsẽkhônglàmnêntròtrốnggìnếukhôngđilàmtaysaichokẻkhác,haysốngnhờnơikẻkháchọdìudắtnângđỡcho.

Cũnglà«đầuđenmáuđỏ»nhưai,thếsaolạiphảiỷlạivàokẻkháchọ«nângniuẵmbế»mìnhnhưmộtđứabélênhaitrongkhimìnhcũngcóđủđiềukiệntinhthầnvậtchấtnhưhọ?Vậy,tậpluyệnchomìnhcómộtkhốiócsángsuốtđểcóthểtựlậpvàđịnhđoạtlấymạngvậncủamìnhđầuphảichỉđểmưuhạnhphúcchomìnhmàthôiđâu,màđólàcảmộtvấnđềnhânphẩmcủamìnhnữa.

***Giờmuốncóđượcmộtkhốiócsángsuốt,taphảilàmthếnào?Cóthể trôngcậynơigiáodụcởnhà trườngkhông?Chắcchắnlàkhông

thểhoàntoàntrôngcậynớiđóđược.Cónhiềuduyêncớmàcó lẽduyêncớnầylàquantrọngnhứt:chươngtrìnhquánặngnềmàthờigianđểtiêuhóarấtngắnngủi.Trongbabốnnămmàbắtđầuócphảichứađựngkhôngbiếtbaonhiêuđiềumàcólẽsuốtđờita,nếuthật thôngminh,cũngkhôngđủđểtiêuhóa.Tanênnhớ :mộtsựhiểubiếtgìmàkhôngphải tựmình tìmra,khôngphảilàhiểubiết.Huốngchi,bắtngườitaphảithâunhậnnhữngđiềungườitachưamuốnthâunhậnđểthicửthìcáibiếtấyhoàntoànkhôngíchlợigìchokhối óc thôngminh củamình cả.Đó chẳngqua làmột sựnhồi sọmà thôi.Những cấp bằng ấy là những cấp bằng trí nhớ, một lối trí nhớ cơ giới(mémoiremécanique) không thể hoàn toàn đảmbảo sự thôngminh trí thứccủahọđượcnhưcónhiềungườilầmtưởng.Phầnđôngnhữngkẻcócấpbằngtrunghọchayđạihọcmàlàmnênmộtkỳcôngđạinghiệpgìđềunhờcáihọctiếptụccủahọsaukhiratrường.Nhữngthísinhquakhỏicuộcthirồi,khôngbao lâu họ sẽ trả lại nhà trường cả và chỉ giữ lạimột ít hiểu biết vụn vặt,nhữngcáihiểubiếtngoàidahếtsứcdởdang,chỉđủlàmmộtphậnsựthơlạitrongcáccôngsởmàphậnsựkhôngcầnđếnthôngminh,chỉbiếtcúiđầulàmtheonhữnggìmàbềtrênđãsẵnsàngvạchtrước.Mộtanhtútàivừatáchghếnhàtrườngcóthểcómộtcáibiếtcủamộtnhàthôngthái,nhưngmàlàmộtthứ

biếtkhôngrahồn:cáigìcũngbiếtmàkhôngcómộtthứgìthậtbiết.Phảinói:ngườita«ănnhiềuquá»,nhưng«chưakịptiêu».Vấnđềvănhóalàmộtvấnđềthờigian.Bỏthờigianthìcôngtrìnhvănhóaphảidởdanghưhỏngcũngnhưphảicóthờigianhoamớicóthểnở,tráimớicóthểchín,câymớicóthểmọc…vậy.Bởithếnóiđếncôngtrìnhvănhóaởnhàtrườngthậtkhómàtrôngmongmộtcáchổnthỏađược.

Nhữngphươngphápgiáodụcởnhàtrường,đứngvềphươngdiệntrídụcđànhlàkhuyếtđiểmrồi,nhưngvềphươngdiệnđứcdụcvàcáchthứccưxửởđờithìhoàntoànlạicàngkhuyếtđiểmhơnnữa.Thanhniênrađời,saukhirờibỏnhàtrường,thậtbỡngỡlạthường…Bởivậy,nhưtôiđãnóiởtrên,phầnnhiềunhữngkẻlậpnênkỳcôngđạinghiệpgìởđờiđềunhờnơicôngphutựhọccả.Muốnđượcthếhọphảitrảiquakhôngbiếtbaonhiêugianlaokhổcựcđểtìmlấychomìnhmộtlềlối,mộtkỷluậtđểtựdìudắttrênconđườngtutập.Nhưngtiếcthay,đâuphảihojluoonluônđềuđượcmaymắncảđâu:mộtphầnđôngvì thiếu thờigiờbởivấnđềsinhkếmàphải«bánđồnhiphế»,hoặcthiếutàiliệuvìthờicuộcmàphảiđànhbuôngtrôiýchícủamình…

Quyểnsáchnầyviếtrađâylàvìnhữngbạntrẻấy.Đâylàtinhhoacủarấtnhiềubộsáchvềphéphuấnluyệntrínãocủacác

bựcvĩnhânhiềntriếtđông-tâymàtôiđãđọcquavàtómtắtchocácbạn,luôncảnhữngkinhnghiệmcủatôitrongthờigiantựhọc…Cốtcầuđượcđơngiảnvàrõràng,baogiờtôicũngnhắmvềthựctiễnhơnlàlýthuyếtsuông.

***Ngườitathườngdungcáidanhtừ«đavănquảngkiến»đểchỉnhữngbực

tàihoaxuấtthếđâuphảilàkhôngcólýdo.Nhãnquanvàthínhquanlànguồngốccủamộtphần rất lớn trongsựhiểubiết của ta.Kẻnàokhéođiêu luyệngiác quan thì kinh nghiệm của họ về việc đời càng thêmphongphú và sâurộng.Trái lại cónhiềukẻđi trênđườngđờinhưngườimơngủ :họcómắtnhưngkhôngbiếtxem,họcótainhưngkhôngbiếtnghe…Nhữngngườinhưthếchắcchắnkhốióchọluônluônlùmù,tinhthầnhọluônluôntămtốicókhácnàokẻđuingườiđiếcđâu.

Nhưngquan sátmàđược tinhvi đúngđắn là nhờkhéobiết tập trung tưtưởng.Thiếu tập trung tinh thần thì các quan năng đặc biệt như trí nhơ, tríphánđoánhaysuyluậnđềukhôngthểpháttriểnđược.Trongphépđiêuluyệntinhthần,phảilấynólàmgốc.Bởivậy,trongquyểnnầytôiđãphảidànhchonóvàthuậtquansátmộtđịavịtươngđươngvàquantrọngnhất.

Trongkhiquansát,tacònphảiđểýđặcbiệtvềyếutốnày:trítưởngtượng.Sỡdĩtrongkhiquansátmàthườngbịsailầmlàvìnhậnxétkhôngtinhvàvìóctưởngtượngquámạnhnhưngkhôngquicủ.Trongkhiquansátkhônggìnguybằngđểchotrítưởngtượngchenvào,nóthườnglàmchotathấysựvật,khôngphảiynhưsựvậtấyđãxảyra,màlàtheoýcủatamuốnchosựvậtấyphảixảyranhưthếnào.Tráilại,nếubiếthuấnluyệnnóchocóquicủthìtrítưởng tượngsẽ làmột lợikhígiúp ta tìmchân lýmộtcáchhết sứcđắc lực.Nhữngbựcthôngtháiđãphátminhđượcnhữnggìđềunhờbiếtdùngtrítưởngtượng tạo ức thuyết để dẫn đường trong con đường tìm chân lý. Thiếu trítưởngtượng,làthiếumộtcơnăngquíbáunhứtcủatinhthần.Nólàtinhlựccủa tư tưởng.Thiếu nó, con người không sáng tạo được gì cảmà đời sốngcũngkhôngcòngìlàhứngthú.

Biếtquansátchotinh,biếttưởngtượngchođúngcũngchưađủgọilàsángsuốt.Tưtưởngmàđúngđắn,trướchếtlànhờtưtưởngcótrậttựvàcómộttrínhớtrungthành.Thiếusựtổchứctưtưởngthìkhôngthểnàocóđượctrínhớtrung thành,màkhôngcó trínhớ trung thành thìchắcchắnkhông làmgì tưtưởngchocóđầuđuôiminhbạchđược.Trínhớđây,khôngcònlàmộtthứtrínhớcơgiớinữa,màlàmộtthứtrínhớcủatinhthầnhoạtđộngđiềuhòa.

Vìnhứnglẽnóitrên,tôichiacôngphuhuấnluyệntinhthầnlàmnămphần,sắptheothứtựsauđây:

A–Thuậtquansát;B–Thuậttậptrungtinhthần;C–Thuậttưởngtượng;D–Thuậttổchứctưtưởng;E–Thuậtnhớlâu;Mộtchươngtrìnhnhưthếtuyđơngiảnthậtnhưngcũngcóthểtạmgọilà

vừađủchocácbạnmuốnđàotạochomìnhmộtkhốiócsángsuốt,hoặckhôngđượcthế,thìítracũngkhôngđếnnỗimùmờnhưxưanữa.

Nhữngbạnnàomuốn lênmột từngcaohơn,hãyđọc tiếpquyểnsáchkếtiếpcủanó,quyểnTHUẬTTƯTƯỞNG.

TacóthểgọiquyểnnàylàquyểnnhậpmônchoThuậtTưTưởngcũngnên.Đọcxongquyểnnày,cácbạnnếu thựchànhngay từngnguyên tắc,chắc

chắncuộcđờibạnsẽthấyđổimới,tinhthầnbạnsẽthấyminhmẫnhơnxưanhiều.Vàđượcbấynhiềucũngđãnhiềurồi…

NguyễnDuyCần

ChươngII.TƯTƯỞNGLÀGÌ?TRƯỚCkhibànquanhữngphươngpháptưtưởngcầnđịnhnghĩatưtưởng

làgì?Tưtưởnglàmộtchữkhóđịnhnghĩa,vìnócócáinghĩavừarộngrãi,vừa

thayđổi.Thửlấymộtvàitrườnghợpđặcbiệtmàngườitathườngđemchữấyradùng:

A.__Ngườitahaydũngchữ«tưtưởng»đểchỉ«bấtkỳlàthứgìthoángquatrongđầuóc».Cáiđịnhnghĩanàythậthàmhồ…làvì,sựthật,phàmtưtưởngmộtđiềugì,tứclàđểtâmđếnđiềuấy,tuyrằngđểtâmmộtcáchsơsàihaysâurộngcũngvậy.

B.__Tưtưởngcũngdùngđểchỉ«nhữngýnghĩởngoàisựnhậnthứccủagiác quan ».Ta tư tưởng những vật gì ta không thể thấy, nghe, hay rờ rẫmđược.

C.__Tư tưởng lạicũngdùngđểchỉ«nhữngýkiếncăncứđànghoàngtrênmộtsốbằngcớchắcchắn»,vềđịnhnghĩanày,có2loạinhưsauđây,cầnphảiđểýphânbiệt:

a)cókhitachỉnhậnsuôngmộtýkiếnnào,khôngcầnđòihỏihaytìmkiếmnhữnglýlẽhaybằngcứđểlàmcơsởchoýkiếnấy.

b)cókhitrái lại, tachỉnhậnmộtýkiến,khinàotatìmthấynócócơsởvững vàng, bằng cứ chắc chắn. Lối này, là lối tư tưởng chính đính (penséeréfléchie).Chỉcólốitưtưởngnàylàcógiátrịthôi.Chonênnólàtrụcộtcủaquyểnsáchnàyvậy.

Sauđây,tathửphântíchrộngra,nhữnglốitưtưởngtrênđâychodễhiểuhơn.

A.__Tưtưởnglôngbông,khôngphảilàtưtưởng.Những cảmxúc thoángqua, nhữngkýứcmơmàng, nhữngmộng tưởng

bângquơlảngvảngtrongđầuócnhữngkhínhànrồi…đólàlốitưtưởngmàtakhôngnênvìnóđỡphảimấtthờigiờvôích.Tráilại,tưtưởngđínhchínhlàmộtsựliênlạcchặcchẽ,chớkhôngphảilàmộtsựtiếptụchoangmangnhữngýnghĩkhôngđầuđuôi,khôngdínhlíuvớinhauđâu.Bắtđầutừýnàysangýkia,bắttừýkiasángýnọkhôngdínhdấpgìvớinhaucả,đókhôngphảilàtưtưởngđínhchính.Tư tưởng làkhinàomỗiýnghĩđềuđể lạimộtdưnghĩa,dùnglàmchỗnốichomộtýnghĩakháctheosauvàcuồncuộnnhưdòngnướcchảy…

B.__Tưtưởngdùngđểchỉvào«nhữngsựvậtởngoàinhậnthứccủagiácquan»cũngchưaphảilàtưtưởnghoàntoànđược.

Một người kia thuật cho ta nghemột câu chuyện.Nếu ta hỏi họ có thậtnghethấychuyệnấynhưthếkhông,thìcókhingườiđósẽtrảlời:đótoànlàsựướcđịnhmàthôi:«Tôinghĩnónhưthế…»Đây,ngườiấykhôngtưtưởngtheoquansátmàmộtphầndonơisự«sángtạo»màra.Nhữngviệcngườiấythuậtchotanghecóthểhữulýlắm,cáinàyănchịuvớicáikia,chằngchịtráoriếtnhưsựthậtvậy.Lốitưtưởngnày,nếuđượcliênlạcnhau,cũngcóphầnnanávớilốitưtưởngchínhđính.Thườnglốitưtưởngnàyđểchỉcónhữngngườicóócluậnlýhọbàyrađượcthôi.Đólàlốitưởngtượngđitiềnđạocholốitưtưởngchínhđínhsẽbànsaunầy.

C.__Lốitưtưởng«chỉnhậnsuốngmộtýkiến,màkhôngtìmcoinócócơsởhaybằngcứchắcchắnkhông»,cũngkhôngphảilàtưtưởnghoàntoàn.

Khitanói:«Ngườitatinrằngtráiđấthìnhgiẹp»hoặc:«Tôitưởnganhkhôngcóởnhà»…v.v.,đólàtađãtỏramột«ýkiến».Tatuyđãquảquyết,đã chứngminhmộtviệc, những tư tưởng lốinàycó thể lànhữngức thuyếtchưakiểmtra,ngẫunhiênphátsanhratrongđầuócta.Tacũngkhônglotìmkiếmnhữnglýlẽ,nhữngbằngcứđểlàmcơsởchonó.Tachỉthunhặtnó,vôtâmđemsápnhậpnóvàotâmtrítamộtcáchthờơlơđễnh…Lốitưtưởngnàylàlốitưtưởngtheotậpquán,theogiáodục,hòalẫnvớidụcvọngbồngbộtcủata.Tagọilà«thànhkiến»vìnókhôngcăncứvàomộtlẽhiểnnhiênnàocả.

Tráilại,«tưtưởngchínhđính»là«kếtquảcủamộtsựkhámxétchặtchẽ,dàydặn, tinhmậtmộtýkiếnnào;vàcó thêmrấtnhiềubằngcứ, lý lẽchínhđínhlàmcơsởchonó».Tỉnhưtrướckia,ngườitađềutinrằng«tráiđấthìnhgiẹp»…Ngườitatinsuôngnhưthế…

ĐếnsauChristopheColombchonólàhìnhtròn.Ởđâykhôngcònphảilàmộtlốitintưởngsuôngnhưtrướcnữa,tráilại,nólàkếtquảcủamộtquansátrấtchuđáonhữngsựthựcđãxảyra:ôngđãsuyđixétlạisựhiểnnhiêntrướcmắtôngchođếnkhiôngkhôngthấycònchỗnàonghingờnữa,bấygiờôngmớiquảquyếttinlànólàthếấy.

Hoàinghiđốivớibấtkỳlàcáichidocựulệtruyềnlại,ôngkhôngchịuthốiluitrướcsựkhónhọcđểquansát,đểkiểmtranhữngđiềuôngnghethấy,ôngtìmkiếmđủbằngcứđểchứngminhđiềuôngsuynghĩ,chừngấymớichịutinýkiếnmìnhlàphải.Dầukiếtluậncủaôngcósailầmđinữa,ýkiếncủaôngđãnhậnlàmộtýkiếnrấtkhácxaýkiếnkiacủanhữngngười«tinsuông»trướcông:ýkiếnônglàkếtquảcủalối«tưtưởngchínhđính».

Tómlại,«tưtưởngchínhđính»làtưtưởngcóbằngcứchắcchắn,không

phảilốitưtưởngvuvơ,bổnglổngthêulêu,khônggốcrễ.II.ĐIÊULUYỆNTINHTHẦNMUỐNcóđượcmộttưtưởngchínhđính,điềukiệnđầutiênlàphảicómột

tinhthầnđầyđủ,mộttrítuệhoạtbát.A.__«Trítuệ»làgì?Làsựtổnghợpcủa3quannăngnày:Giáccảm,Trí

NhớvàTríPhánĐoán.a)Giáccảmđứngđầu.Nhờcómắtthấy,tainghe,mũingửi…,tamớibiết

đượchìnhtrạngcùngvịtrítươngquancủamọivật.Nếungũquancủatakhéođiêuluyệnthìsựhiểubiếtcủatavềngoạigiớisẽđặngdồidàophongphúhơn.Nếurủimàtaitalảng,mắttamờ…lạilàmộtcáicớtacầnphảichuyêntâmhuấnluyệnnóhơnaicảthảy,đểbùvàochỗthiếusótcủata.Vậy,sựhiểubiếtcủatavềsựđời,nếukhôngcómắtthấy,tainghe…tasẽtưởngtượngnósẽranhưthếnào?Huốngchicómắtmàkhôngbiếtxem,cótaimàkhôngbiếtlóng,thờicóhơngìkẻđuingườiđiếcbaonhiêu.Vậybướcđườngđầuđểđiêuluyệntrítuệlàphảitậpquansát.

b)Nhưng,nếunhữngcảmgiácấynhưcáibóngphớtquatường,khôngđểlạimộtchút ấn tượnggì cả, thìnhữngcảmgiácấycó íchgì cho takhông?May thay, trínão ta, tạohóasanh ra tựnhiêncóđượccái tínhghinhớ,dẫukhông thèmmuốnnhớ.Cáiđó, tagọi là«kýức»:Kýứcđượcvữngvàngphong phú bao nhiêu, thì đời sống tinh thần của ta được dồi dào ý vị bấynhiêu: tasởdĩhiểuđượchiện tạivà lo liệuđượctươnglai,vẫnnhờnơii tàiliệucủacảmgiácđãquamàtacònkhăngkhăngnơilòng.TríNhớmàđượcdẻo dai, trung thành rất cần thiết cho sự phát triển của Trí Tuệ.Vậy, bướcđườngkếđó,làphảitậpTríNhớchodẻodai.

c)Cócảmgiác,cótrínhớ,nhưngkhôngbiếtdùngnóchotrúngthờitrúngtiếttheonhữngtrườnghợpbấtngờtrongđờisốnghằngngàycủata,thìnhữngcảmgiácvà trínhớấycũngkhông ích lợigìcho tacả.Phảibiếtsắpđặt lạinhữngtư tưởngcủamìnhchocó trật tự,nhiênhậumớicó thểsuy luậnmộtcáchsángsuốtvàđíchxácđược.Cósuyluậnđượcmộtcáchsángsuốtvàđíchxácmớicóthểphánđoánkhôngsaisót.KhôngcóTríPhánĐoánthìkhôngtìm thấyđượccái trật tự, cái liên lạc trongmớ tư tưởnghỗnđộncủamình.Vậy,thiếuTríPhánĐoánthìgiàucảmgiác,giàutrínhớbaonhiêucũngthànhravôdụng.

oooB.__“Tinhthần”làgì?LàsựtổnghợpcủaTìnhcảm,TrítệvàÝchí.

LấytìnhcảmđểlàmnguyênđộnglựcchoTrítuệ,dụngÝchíđểđemTrítuệdìudắtlạiTìnhcảm…đólàcănbảncủasựđàoluyệnTinhthần.

Tinh thầncầnphải tựdomớiđượchoàn toànphát triểnđặng.ĐànhrằngnóiđếnTinhthầntựdolàđãnóidưtiếng,vìđãgọilàtinhthầnthìbảnthểnólà tự do rồi. Tinh thần không tự do, không còn gọi là “tinh thần” nữa.Tuynhiên, tinh thần loàingườibịdụcvọngmờám, làmchonómấtcảsự tựdohoạtđộng,nênphảinóiđếntựdo,tứclàgiảiphóngnórakhỏicáivònghắcámcủaDốtnátvàDụcvọng.

Điêuluyệntinhthần,tứclàgiảithoátTinhthần.TinhthầnmàbịDụcvọnglàmmờám,thìtưtưởngphảisaingoathiênlệch.Tinhthầnđượcgiảithoát,tưtưởngmớisángsuốtđúngđắn.Chonênđiêuluyệntinhthần,màkhônggiảithoátnó,lạicònđemnólàmtôitớchomộtkhuônmẫunào,xiềngtróinóvàomộttônchỉhaychủnghĩanào,làđãđisaicảtônchỉcủatarồi.

Bịgiamhãmtrongcảnhđóilạnh,lầmthankhổsởmấymuônđời,tríthứcloàingười lần lầngiải phóng rakhỏi cảnh lùmùcủa sựDốtnát và Ichkỷ.Ngườicổ lỗ, trí tưởng tượngcủahọhẹphòinô lệbaonhiêucònngườivănminhngàynay,trítuệcủahọrộngrãitựdobaonhiêu,đủchotathấyrằng“tựdotinhthần”khôngphảilàmộtviệcanbàicủaTạohóa,màlàmộtchinhphụccaoquínhấtcủaloàingười.Tấtcảdanhdựconngườilànơiđó.

C.__Tinh thần tư tưởngconngười sởdĩkhôngđặng tựdo,vì3nguyênnhânsaunày:

1/bịnôlệlấynhữngcảmgiácngoạigiớinólôicuốntinhthầntanhưchiếcghekhônglái,trôigiạtthahồtheoluồngsóng…;

2/bịnôlệ lấydụcvọngbêntrong, làmchotinhthầntamờámhỗnđộn,hànhđộngtavôtâmnhưbộmáy;

3/bịnôlệlấycáibãcủadanhtừ.Giảithoáttinhthầntưtưởnglàgiảithoátnórakhỏibaloạixiềngxíchnầy

vậy.oGiờ,thửbànrộngranhữngbanguyênnhânđãnóitrên:1.__Cảmgiácbênngoài:Nhữngviệcxảyrachungquanhtahằngngàythậthếtsứcphứctạp.Nódồn

dậpnhưsóngbể,lớpsautheolớptrước…khiếnchotinhthầntatảnmátđảođiênkhôngkhácnàoconthuyềntrôichơivơitrênmặtbể.Thửlấyngayđờisốnghằngngàycủamộtngườimàtathườnggọilàtríthức,tasẽthấyrõràng

sựtảnmáctinhthầnhơn.Sángsớmdậy,nếukhôngphảibịradionhồichomộtmớtin tức lặtvặtkhôngđâu, thì lạicóbáochíhọcungphụngcho.Rồiđếnphiênđilàm…nơicôngsởhayhãngbuônđểlàmchomộtcôngviệcnhưbộmáy,khôngcầnphảidùngđếntríphánđoángìcả.Đếntrưahaytốivềnhà,thìsốngcáiđờisốngbằngphẳngtầmthườngcủagiađình:vợchồng,anhem,bèbạnxúmnhaubànbàntántánnhữngcấuchuyệnnhảm…bênTâybênTàu,chuyện giặc giả, chuyện nhà người.Khómà thoát khỏi cái ạn báo chí kíchthíchbồnphương:kẻnóinọ,ngườinóikia,nhữngtintứckhôngthực,nhữnglýlẽvụngvề,nhữnglậpluậnhấptấp…bấuxéđầuóc,làmchotinhthầnmìnhnhư chiếc lá khô quây cuồng theo con gió trốt. Tinh thần không tập trungđược…chonênkhôngcócáigìmìnhnhậnthứcrõrệtđược,haysuynghĩđínhchínhđược.

Sốnggiữa luồngsónggió,mà tựmìnhkhôngcómộtphươnghướngnàonhấtđịnh,thìsựnhậnthứccủamìnhvềmọivậtchungquanhkhôngkhácnàomộtcáibóngphớtngangtường,khôngđểlạiđượcchútgìlàdấuvếtcả.Hơnnữa,phầnđôngconngườichỉbiếtchiềutheodụcvọngđểsuynghĩ,chớkhôngchịunhọccôngtìmhiểusựvậttheocáithựcdiệncủanó.Môtmặtthìbịtrôigiạttheolànsóngcủacảmgiácbênngoài;mộtmặtlạibịsựnungnấucủatìnhdụcbên trong, thảonàotinh thần takhôngnhưchiêc thuyềnbị thả trôi theodòngnước.

Muốnchotinhthầnkhỏibịlôicuốnthahồtheonhữngcảmgiácbênngoài,taphảibiết“QuanSát”.Cóbiếtquansát,thìminhfmowisthoátkhỏicáiáchhỗnđộncủacảmxúcbênngoài,mìnhmới làmchủđượcnómộtcáchvữngvàng.

2.__Tríthứcloàingườiđờixưa,khôngphảiđểdùngvàosựHiểuBiết,màchỉđểdùngtựvệ,tranhđấuvớinhữngnguyhiểmrìnhrậpquanhmìnhhằnggiờ.Hànhđộngcủahọchỉlàmộtphảnđộngnhưbộmáy,hễngộlấymộtcảmxúcnàothìnótungranhưcái“ruộtgà”(Ressort)khôngsuynghĩ,khôngdèdặtgìcả.Tinhthầntrínãohọnhưcủađứatrẻthơ,mừnggiậnthươngvuiđềupháthiện liềnbằngnhữngcửđộng sátmộtbênvới xúcđộng.Haynóimộtcáchkhácchodễhiểuhơn:giữacái“cảmxúc”và“cửđộng”khôngcócáigìchenngăncả.Hễgiậnthìthét,thíchthìcười,thuậnthìsướng,nghịchthìkhổ.Lầnlần,tríkhônmớipháthiệnra,chenngăngiữa“cảmxúc”và“cửđộng”.Bấygiờconngườithôngminh,biếtlấyÝchímà“cưỡnglạisựphảnđộngquávộivàng”kialại,nghĩalàsaukhi“cảmxúc”,thayvì“cửđộng”liền,họbiếtsuynghĩcânnhắclợihạirồimới“hànhđộng”.Đólàbắtđầuphátsanhrasự“suynghĩ”,tríkhônngoanbiếttưtưởng.

Tuynhiên,cáigốc“hunghăng”củaôngchata,đãditruyềnlạichotatự

mấyngànđời,ẩnnúpnơiđáylòng,làmộtmốitaihại,làmchosựgiảiphóngtinhthầnrấtkhókhănhếtsức.Tiếptheo,làcáitínhtựđắcđiêncuồng…Ngườicổlỗsợchêthíchkhen:dưluậnđốivớihọcómộtthếlựcphithường.Sỡdĩhọdámhysinhcảđờisốnghọ,chịulắmsựkhổcựcmàkhôngnaolòng,chỉvìmộtcái tính“hiếudanh”.Thanôi!Đólà tìnhtrạngtrí thứccủangườicổlỗ,sốngtoàntrongthiêntính,thếnhưng,ngườibâygiờphầnđôngtựgọilàvănminhtiếnbộhơnnhiều,trongcáchhànhđộngsuynghĩhằngngàycũngđâucóxachomấy.Ngườibâygiờ,suyđượccáivỏngoàilàvănminh,nhưngthậtsựbêntronghãycònmanglấycáiditínhcủangườibảnkhai:thíchkhensợchê,tựđắc,hiếudanh…aiaicũngmuốnthiênhạphụcmình,nênkhôngchịunhọccông suy nghĩ chính đính chi chomất thời giờ, họ thích hoạt độngmau lẹ,quyếtđoánmộtcáchcẩuthả.Sựphảnđộngcủahọđốivớinhữngkíchđộngcủangoạigiớirấtlẹnhưbộmáy,khôngcóchútdấuvếtgìlàtưtưởngcả.Lýluận của họ là lối lý luận của tình cảm, của dụcvọng.Lại nữa, đầuóc bạcnhược,khôngđủsứctậptrungtưtưởngvàomộtvấnđềnàochoráoriết,họđểthahồbêntrongdụcvọnglàmchủ,bênngoàigiáccảmlôicuốn,tinhthầnbịrờirạt,đảođiênnhưngọnđềnchondướigió.

Tráilại,kẻbiếttựchủlấytìnhdụcbêntrong,giáccảmbênngoài,làkẻbiếtvậndụngtưtưởngđểvàomộtviệcgìmàkhôngxaolãng.

Napoléon là tiêu biểu hạng người này, De Pradt nói đến ông như vầy:“Trongkhiôngchúývàomộtviệcnào,thìngoàiviệcấy,ôngkhôngcònbiếtcócáigìkhácnữa:chínhlàmộtcuộcsănđuổimàkhôngcòncócáichiđổihướngđượcnữa…”“TronglúcôngđanglàmbộDânluật(Codecivil),nhữngtinmaymắn hoặc rủi ro của trận giặc Égypte đưa đến cho ông hằng ngày,cũngkhônglàmchoôngxaolãngrangoàicôngviệcôngđanglàm…Sứcchúýcủaôngthật làbềnvững,mãnhliệthếtsức”.Nướcta,cóPhạmNgũLão,trongkhiôngấyđangsuynghĩvềmộtvấnđềgì,ôngkhônghaycóđạobinhcủaHưngđạovươngđiqua,đếncó tên línhcầmgiáođâmvàođùimàôngcũng không để ý tới…Câu chuyện có không chẳng rõ, nhưng ý vị của câuchuyện thật hay: những bực vĩ nhân sở dĩ khác người là chỗ đó. ThéoduleRibotnói:“SỡdĩcóthểphânbiệtđượctrìnhđộtiếnhóacủaloàithúvàloàingườilànhờcăncứnơisựChúý…”“Chúýlàkhícụduynhứtđểgiảithoáttinhthầnvậy.”

3.__Danhtừlàcáidấuhiệuconngườibàyra,đểtraođổiýkiếnvớinhau.Cáihaycủanókhôngbiếtnóisaolàcùng:nhờnótagiảithoáiđượcsựhỗnđộncủanộitâm,vừalạigiảithoátđượcsựloạntạpcủangoạicảnh.Danhtừmàđượcrõràngtinhtếchừngnào,làbằngcứconngườiđượctiếnbộchừngnấy.Bởi thế, JulesPayotnói: “Tư tưởngvàLợinói, làmột sựgiảiphóng”.

Thiếudanhtừ,tưtưởngconngườisẽhoangmangmờtỏ:khôngaicóthểhiểumình,màmìnhcũngkhôngthểhiểuai,cùngnhausốngchungmàkhôngkhácnàomộtmìnhlẻloitrongchốnrừngsâu,giữaloàihoacỏ.Tríthứcconngườinhưbịchônchặttrongvòngtămtối.

Tuynhiên,đãcóhaythìcũngphảicódở.Nếudanhtừgiúpchotinhthầntagiảithoátrakhỏicáivònghỗnđộncủanộigiới,cáiloạntạpcủangoạicảnh,cókhinócũngnôlệtinhthầntalạimộtcáchgắtgaonếutađểchonóhộihợpvớitánhlườibiếng,kiêucăngvàhungdữcủata.Thậtvậy,phảichitiếngnóicủatakhôngbiểudiễnđượcmộtcáchrõràngsựvật,cũngkhônghạigìmấy.Trái lại,cókhinóphảncáisứmạngnóđi:cónhiềutiếng,nếuđọclênnghekêuvangnhưsấmnổ,màthựcsựthìtrốngrỗngnhưcáithùngkhông.Ngườitadùngnókhôngđúngvớicáinghĩacủanó.Cókhivìmuốnlừagạt,nhồisọkẻkhác,ngườitađemnódùngvàonhữngchỗkhôngnêndùng,làmchoconngườisuynghĩsaihẳnvớisự thật.Hơnnữa,quensuynghĩ theodanhtừấymuốnámchỉnữa.Cónhiềukẻdùngtoànlờilàlời,tuyệtkhôngcóhàmmộtýtứnàolàđúngđắncả.Tôithấycónhiềunhàvăn,viếtbáoviếtsách,bànđếnTựDo,BìnhĐẳng,GiáoDục,ChânLý,v.v…,nhưngchínhhọkhôngbiếtrõthếnàolàTựDo,BìnhĐẳng,GiáoDục,ChânLý…Cũngnhưcólắmnhàthisĩ (!) tảnhữngcảnh“tuyết rơimai rụng”,màchínhhọ từnhỏđến lớnchưatừngthấytuyếtrathếnàocả…Cáchgiáodụcởnhàtrường,cốtsaochohọcsinhhọcchođượcnhiềusáchmàkhôngthiếtgìđếnsựthật,đàotạochochúngtangàynaymột lũngười“ngụy trí thức” (esprits faux),“báchọcnửamùa”(demi-savants) rất tai hại choxãhội ngàynaykhôngbiết baonhiêumàkể.Chữnghĩacủabọnnầythìnhiềulắm,họbiếtđủthứ…nhưngchỉđểmànói,màviết…chớdùngvàonhữngviệcthựctếtrongđời,họlàbọnngườikhôngdùngvàođâuđượccả.Bọnnầy,nếuchínhphủkhôngdùng,thìhọkhôngcònbiếtcáchnàoxoaytrởmàsốngđượccả:họkhôngnuôisốngnổihọbằngmộtanhthợmáy.Thếlàhọđâmralàmcáchmạng:bấtkỳlàchủnghĩaxãhộiquákhíchnàođềuđượchọlàmtênlínhtiềnphongtrungthànhvànhiệt liệthơnhết.Chínhhạngngườinàylàlũngườiđemnhữngchủnghĩakhôngtưởngrỗngtuếchvềxãhội,dắtdẫnquầnchúngvàonhữngcáihốsâukhôngđáycủasựlầmthan,củachiếntranhvàtrộmcướp.Danhtừmàdùngkhôngđúngvớisựthậtcủanó,Leibnitzgọi là“danhtừrơm”(lapailledesmots)(“Thayvì téplúađầyhột,danhtừchỉcònlạilàcọngrơmthôi.).J.Payotgọinólà“giấybạcgiả”,chỉcóhìnhsắcmàkhôngcóthựcgiá.Ônglạinói:“Nguyhiểmthaychonhữngxứdânquyền,chỗmàthiênhạđềulấycáitàimiệnglưỡilàmcáiphẩmgiáduynhứtcủanhàdẫnđạo,chỗmàaiaicũng tin tưởngrằng“vớiba tấclưỡi khoon khéo, có thể xoay chuyển cả cuộc diện của xã hội như chơi”.Ngườita,thayvìdùnglờinóiđểkhêugợitưtưởng,họdùngđểkhêugợidục

vọngvànịnhnọtdânchúng.“Dânchúnghọthíchnhữnglờinóirườmrà,kíchthíchtìnhcảmhơnlàtìmsựthậttrongđó.Vìthế,nhữngnhàchánhtrị,nhữngnhàlàmbáohaydùngnhữngdanhtừtrốngrỗngmàkêutođểkíchthíchdụcvọngcủaquần chúngmột cách rất hiệuquả.Họcókểgì đến tinh thần củaquầnchúng,họchỉlàmsaothỏađợclòngthammuốncủahọthôivàlấyquầnchúnglàmnấcthangđểđưahọlênđịavịcaosangquyềnquícủahọaoướclàđủrồi.”(GustaveLeBon.–PsychologiedesFoules.ChapII,pp.83-86)

Danhtừ,khôngphảitựnhiênthuộcvềkháchquan.Hồinguyênthủy,ngườitadùnglờinóiđể“ralệnh”,“dọahẩm”,hoặcđểtựvệhaythanthở,cầuxin…Bởivậy,danhtừbansơthuầnthuộcvềchủquan,thuầnnhuộmmàucủadụcvọng.Vềsau,lầnlầnLýtrínẩynở,nhữngdanhtừấyđượccởibớtlầncáimàuchủquanđi,biếnthànhnhữngdanhtừkháchquan.Đólàconđườngtiếnhóacủanhânloạivậy.

Ngàynay,thayvìdùngtiếngnóiđểchỉsựthậtcủamỗisựmỗivật,ngườitathayđổixácthểcủanóđi:họđemnóhòalẫnvớiquyềnlợi,vớitínhtựđắc,lòngyếmổcùngthiênkiến…Téra,danhtừngàynaylạithốivềnguồngốccủanótựngànxưa:tưtưởngconngườicũngtheocáichiềuđómàthốihóa.

Đólàtưcáchrấttráingượcvớitưcáchnhàkhoahọcchânchính.Nhàkhoahọcứcchếcảsựưathíchriêngcủamình,khôngbaogiờchịudùngđếnlýluậncủadụcvọng(logiquepassionnelle),rấtnhẫnnạidòxétsựthậtmộtcáchchuđáo,tìmđủbằngcớrồimớichịutin,nhấtlàkhôngbaogiờvộivàngtrongsựphánđoán.Tráilại,cácnhàlàmbáo,cácnhàchínhtrị,nhữngbọnmịdânchủnghĩa…họlàmchodanhtừbiếnthể,cốtdùnglờinóiđểlôicuốn,phấnkhởiquầnchúng (passionner la foule),đào tạonhữnghạngngườihunghăngđầydụcvọngđểlàmtaysaichohọ.

Vậy, ta cần phải biết suy nghĩ lấy một mình, biết “làm thinh” khi nàokhôngbiếtvànhứtlàphảicoichừngđừngđểbịlôicuốntheonhữngdanhtừ“hổđầuxàvĩ””tovócmàtrốngruột”,nghĩalà“biếtxemsựhùngbiệnnhưmộtsựthiếulễđốivớikẻnghenó”(1).Tạisaodùngsựhùngbiệnlàthiếulễđốivớikẻnghemình?J.Payottrảlời:“Hùngbiệnlàcốtlàmchođêmêócphêbìnhđi.Dùngsựhùngbiệnđểdẫndụngườinào,làtỏramìnhkhinhkhingườiđóđếnbực.”(“L’éloquenceapourbutd’endormirl’espritcritique.Convaincre,parl’éloquence,unhome,quelleprevuequ’onleméprise.”(Apprentisagedel’Artd’Ecrire,p.26.))

***Tóm lại,muốn tư tưởngchođúng,phải cómột tinh thầnđộc lập, tựdo.

Muốncóđượcmộttinhthầnđộclậpvàtựdo,phảigiảiphóngchonórakhỏibacáixiềngxíchđãnóitrên,là

1)Nhữngcảmgiáchoangmangloạntạpbênngoài;2)Nhữngdụcvọnghỗnđộnbêntrong;3)Nhữngdanhtừ“hữudanhvôthực”.Giảiphóngtinhthầnkhỏibịlôicuốntheonhữngcảmgiáclungtungbên

ngoài,chínhlàcáchlàmchosựhỗnđộnấythànhratrậttự:lượtbỏnhữngcảmgiácvôíchvàđemcáiphụmàtùngcáichánh.Đemcáihỗnđộnvềtrậttự,làcôngphucủaquansát,sẽbànởchươngsau.

ChươngIITHUẬTQUANSÁTTậpquansátlàmởcửachoconđườngtiếnhóacủatrithức.Vìnhờnómà

ta làmchủđượcnhữngcảmgiácngoạigiớikhôngđểnó lôicuốn tavà làmhỗnđộntinhthầntrínãota.

Tahãytậptánhđừngỷlạivàoaicả,bấtkỳlàsáchvởhaykinhđiểnnào.Phải bổn thânxemxét vàhiểubiết sựvật bằngnhữnggiácquanvàóc suynghiệmcủamìnhthôi.Tinhthầnmìnhcótiêuđượccùngkhôngcũnggốcnơiđó.Nhờvậy,mìnhmớicóđượclòngtựtin,quảquyếtvàảnhhưởnglâyđếnkẻkhácđược.Bấtkỳlàtronggiớinào:chínhtrị,vănchương,nghệthuật,khoahọchay thươngmại…chỉcónhữngkẻnàobiếtquansát,vàsuynghĩđúngđắnlàđứngtrênhếtmàthôi.

***Mỗivật,đốivớisựkíchđộngcácvậtkhácchungquanhnó,đềucómộtlối

phảnđộngriêng.Như loạikimgặpnóng thìmềm, loạinướcgặp lửa thì lênhơi…Đólàcáchphảnđộngcủamỗivậtđốivớinhữngmốikíchđộngchungquanh:hễyếuthìbịmạnhlấnmộtcáchchắcchắn.

Nhưngmà,takhôngphảigiốnghẳnnhưmộtthể.Takhôngphảiloàivậtvôtrivôgiác:tasống,tacảm,tasuynghĩ.Tacóthểthoátrakhỏiđượccáiquyềnchiphốicủasựvật.Tathắngđượcngoạivậtvàlàmchủmuônloài.Nhờgiácquan, tabiếtvàtránhtrướcđượcnhữnghọahạirìnhrậpta.Cáchtađốiphóvớisựvậtchungquanh,khôngphảigiốngnhưbộmáynữa,màlàmộtcáchphảnđộngđầyýthức.

Vả lại, takhôngphải sốngđộc lập: sựsốngcủa tacùngvạnvậtquanhệ

liênlạcvớinhaurấtmậtthiết.Vậy,taphảibiếtmộtcáchrạchròinhữngđiềuquanhệchungquanhta,đểcùngsốngđừnglỗinhịp.Nếubỏgiácquanra,talấygìcùngnótiếpxúc?Đừngsốngmộtcáchvôtâm,sốngnhưkẻđuimùđiếclác.“cómắtkhôngbiếtngó,có taikhôngbiếtnghe”…sốngnhưngườiphếnhânnữa.

***Sựquenthuộcthườnglàmchotakhôngthấyđặngnhữngcáihayđẹpcủa

chỗtaởhằngngày.Kẻngoạibangđếnxứta,thấybiếtbaonhiêulàviệclạmàchínhtakhôngdè.Taphảiphảnđộngngayvớinhữngtháiđộtiêucựcấy:hãyxemxétchungquanhtavớicặpmắtcủangườixứlạ.Tasẽthấy,đờitasẽđổikhácvớinhiềutưtưởngmàxưanaytachưatừngcó.(“L’éloquenceapourbutd’endormir l’esprit critique. Convaincre, par l’éloquence, un home, quelleprevuequ’onleméprise.”(Apprentisagedel’Artd’Ecrire,p.26.))

Thànhkiến,cũnglàmchotaitalãng,mắttalờ.Khoahọcdạyta:nướclạnhđặclạithìbớtthểvóccủanóđi.

Tatinnhưvậy,nhưngcómấyaichịuđểýquansáttạisaomấythùngnướcđầybểđikhinướcđặclạikhông?

Ta phải để cho trí thức ta bao giờ cũng tỉnhmỉnh. Đừng để cho nhữngthànhkiến,nhữngthóiquenấylàmchođêmê.

Chẳngphảitậpchogiácquantaluônluôntỉnhtáomàthôi,tacầnphảilàmchonóbiếtkhaokhátsựnhậnthứcmớiđặng.

Biết quan sát tức là biết cật vấn, bất kỳđối với ngườihayvật.Đừngđểtrongtrírằngdướiđờikhôngcòncógìmớilạcả,vàcáichigọilàmớilạ,đềuđãcónóirồi,khôngcầnphảiquansátthêmlàmgìnữa…

Không!Bất kỳ là sự gì, vật gì đối với ta, phải làmột sự vậtmới lạ đểnghiêncứu,đểhọchỏi.

***Ngườitaphầnnhiềusởdĩkhôngthểquansátđượclàtại,hoặcvìtinhthần

quátảnmátđóđây,hoặcvìquátậptrungvàomộtýtưởngnhứtđịnh.1/Tinhthầntảnmát:Ấylàcáikhuyếtđiểmcủatrẻcon,củathanhniênvà

những người nhạy cảm. Họ tò mò lắm, cái gì cũng xem, cái gì cũng ngó,nhưngmàsựchúýcủahọrấtdaođộng,rấtnôngnổi,chỉcóphớtquasựvật

thôi,nhưconbướmlượntrêncácđoáhoa…Quátòmò,mãiđitìmcáilạ,thếmàcặpmắtkhôngchịuđisâuvàomộtvậtnàocả.Mấyngườiấyhọđitrongconđườngđời cũngnhưđiquamộtđámsươngmù.Họcó thể làngườiđãtừng du lịch cùng năm châu bốn bể nhưng chỉ nhớ được có những chuyệnkhôngđâu,mờmờtỏtỏ.

Khôngphảihọlàkẻmơmàngủrủđâu,cókhihọđứngsuốtgiờxemmộtcuộcẩuđảngoàiđường,nhưngmộtkhiđãxemrồi,họkhôngcònnhớrõcáigìnữacả.

ỞcaođẳnghọcviệnGenève,cómộtcáicửasổlớn,ngangnhàngườigáccửa.Chỗ ấy, sinh viên hàng ngày qua qua lại lại không biếtmấy chục lần.Ngày kia ôngClaparèdemuốn thí nghiệmóc quan sát của học trò, bènmởcuộcchấtvấncácanhấyvềcáicửasổđó.Mộtphầnđôngquảquyếtrằngcáicửasổấykhôngcó.Chỉcómộtphầnítnóicóthôi.Màphầnấylàbaonhiêu?Cảthảylà54cậusinhviên,màhết44cậukhôngthấycó.Gầncửasổấylạilàchỗ dán các tờ yết thị của nhà trường (Ed. Claparède. – ExpériencescollectivessurleTémoignage.(ArchivesdèPsychologie,f.V))nữa.

2/Chúý tháiquá:Trái lại,nhiềukẻvìquámêsayhoặcquáchuyênchúvàomộtlonghĩgì,nênsốngtrongđờinhưngườimùquáng.Ngoàiýnghĩcủahọđangđeođuổi,họkhôngnghethấygìcả.Ấylàcáikhuyếtđiểmcủangườigià,củakẻsi tình,nhiệtvọng,củakẻnhànghềquáchuyênmôn,củanhữngngườiquá thiênvị chứcvụ.Anh tìnhnhân chỉ thấy cóngườimình thương.Ngườithíchsưutậpđiđâuchỉthucónhữngđồhọthíchsưutập.Ngườilàmtiềnbấtkỳởtrườnghợpnàocũngchỉthấycócáchlàmtiền.Cònngườithầythuốcthìthấycáichicũnglàbệnhcả…Ngườitathườngthuậtnhữngcáiđãngtrílạlùngcủanhiềuôngthôngthái,đingoàiđườngkhôngthèmngóđếnchiếcxehơiđangchạyvàomìnhhọ.

Tháiquánhưbấtcập,cũngđềukhôngnênbắtchước.Thật lànhà thôngthái,phảibiếtđểtinhthầntiếpxúcvớitoànthểsựsống.Ngườithôngtháilàngườibiếthơnaitấtcảrằngtrongđờithảyđềuchằngchịtvớinhaumộtcáchrấtmật thiết,và, lắmkhinhữngđiềuhọphátminh rađược,chính làdonơimộtsựquansátkhôngănchịugìđếncáiđiềuhọđangđeođuổinghiêncứukia.

Phảimởrộnggiácquan,chorộngđườngnhậnthức.***A.–LỢIÍCHCỦAQUANSÁT

Nhữngkẻsốngnhưđuinhưđiếc,thậtlànhiều.Nhữngkẻsốnghẫnghờđốivới những việc quan trọng đến đời sống củamình, cũng thật là nhiều. Họkhôngquansátcáigìcả.Gặpphảiviệcbấtđắcdĩphảingóthìngóvậythôi,rồi thì tinhthầntrínãohọ, lẳnglặngtrôixuiđivàocõikhôngkhông…Đờisốnghọlàmộtđờisốngkhônghoạtđộng.Họchỉsốngtrongmộng,gặpphảithựcsựthìhọbịthấtbạingay.

Tráilại,nhữngkẻbiếtđiêuluyệngiácquan,tậpquansát,chuyệngìquanhệđếnđờisốngcủahọhaycủangười,họcũnghamđểýnghiêncứuchotớinơitớichốn,thìhànhđộnghọdễdàngvànếurủicóthấtbại,thìthấtbạiấylàbàihọcthêmcủahọ.Quansátgiúphọthấyđượcnhữngchỗliênlạcquanhệ,nhữngchỗđồng,dịtrongcácsựvật,màxưanayhọkhôngnhậnthấyđược.

Chỉvì thiếuquansát,hayquansát sơsót,vụngvềmàsựsuynghĩphánđoán của ta phải sai lầm, gây cho ta biết baođiềuhối hận.Cónhiềungườingoạiquốcđếnxứta,khôngphânbiệtđượcngườiNamvàngườiBắc.Thậtsự,họkhácnhauxa,cảvậtchấtlẫntinhthần.NgườiTrungHoacũngcónhiềungườigiốngngườiTrungHoa,ngườiPhápcũngcónhiềungườigiốngngườiPháp.NgườiQuảngĐôngkhônggiốngngườiPhúcKiến,BắcKinh.

NgườiViệtmiềnNamvớingườiViệtởmiềnBắccũngnhưconmộtnhà,thếmàmỗingườimộtvẻ.Ngườitaởđờithườnghaylấychungmàphêphánlắm.Họhay“vơđũacảnắm”,khônghayrằngsựvậtphânphiền,ởđờikhôngbaogiờcóđược“2hột cátgiốngnhaunơibãi samạc”.Nếuhọchịu®Óýquansátkỹcàngmộtchút,họsẽcónhiềucáiphánđoánđúngvớisựthậthơn.Đứngvềmặtthựcdụng,cũngnhưđứngvềmặtlýthuyết,cóđượcnhữngsuynghĩphánđoánđúngthìcòngìkhẩnyếuhơn?Nhàtríthứcmàthiếuócthựcdụnglàtạihọchỉdùngđếnsáchvởmàkhôngchịutrựctiếpvớithậtsựbằngquansát.

***Khoa học: Quan sát đồi với khoa học thật là quan trọng vô cùng. Phần

nhiều,nhữngphátminhvềkhoahọcđềunhờquansátmàra.DenisPapin,nấunướcthấykhóibưngnấplênrấtmạnhđếnđỗiôngtakhôngcònlàmcáchnàogiữnólạinổi.Nhânđóôngtìmranguyêntắccủamáyhơinước.Takhôngthểkể ra hết nhữnggươngquan sát như thế, tưởng chừngnhưkhông còn ai làkhôngbiết.

Mỹthuật:BấtkỳlànhàmỹthuậtcủaÁĐônghaycủaÂuTâyđềuphảilànhàquansát tinhtế.Người ta thườngtưởnglầmrằngcáchọasĩÁĐôngvẽkhôngcầnđếnsựthật,nênkhôngcầnquansát.Nóinhưthếlàkhôngrõmỹ

thuậtcủaÁĐôngchútnàovậy.TuynétvẽcủanhàhọasĩÁĐôngkhôngtỉmỉnhưnétvẽcủanhàhọasĩÂuTây,nhưngkhôngbaogiờtưởngtượngmàvẽbaogiờ.Tuylàmộtnétvẽđơnsơ,nhưnglàkếttinhcủanhiềucôngphuquansátmàđúcnên.NhàhọasĩNhậtFoujitacắtnghĩacôngphucủamộtbứctranh“Đêmtrăngnơirừngtrúc”chotôinghenhưvầy:“Ngàicóbiếtnhàhọasĩtạobứctranhnàytốnbaonhiêucôngphutrongđókhông?Banămtrường,hễđếnđêmtrănglàhọasĩrarừngtrúcngồithiềnđịnh,đemcảtinhthầnýchíthâucảbứctranhthiênnhiênvàotrongtâmtrí.Đếnkhinộitâmcùngngoạicảnhhòahiệplàmmộtrồi,tinhthầndiêuđộnglên,liềnchấpbútphóngranhưthế.Suốtđờihọasĩchỉkhôngbaogiờvẽlạimộtbứcthứhai.”

CònnóigìnhàhọasĩÂuTây.Đốivớihọ,quansátlàcảsựsốngcủanghệthuậthọ.

NgườiviếttiÓusönhàhọasĩWhistlerthuậtrằng:”Tôikhôngbaogiờquênđượcbàihọcquansátcủaôngchotôimộtbuæichiềukia.ChúngtôiđidọctheonhàthươngChelsca.Độtnhiên,ôngngừnglạivàchỉchotôixemđàngxamộtnhómnhàvàmộtcáiquáncũyếnsánggiọirakhungcửasænhấpnhemtrongđámsươngchiều.Ôngbảo:“Kìa,cảnhđẹplàmsao!”Ôngkhôngcóđemtheo giấy bút gì cả nên tôi lấy bút giấy của tôi đưa ông. Ông xua taybảo:”Khôngkhông,đểyênđấy.”Ngắmmộthồilâu,ôngbènxoaylưngđiluônkhôngngólạinữa.Ôngnóivớitôi:“Bâygiờtahãyônlạicáibàivừamớihọcthửxem.”Rồicũngnhưtrả lờibài thuộclòng,ôngtảcáicảnhôngvừamớingắmđó.Đimộtkhoảngxa,mộtcảnhkhác rấtđẹphiện lên.Tôinói:“Kìa,thêmmột cảnhđẹpnữa!”Ôngnói: “Không,không!Đừngbaogiờhai cảnhmột lượt!” Ítngày sau, tronghọa thất củaông, tôi thấy thêmđượcmộtbứctranhtuyệtđẹpcủacáicảnhmàchúngtôiđãđượcngắmbuæichiềuhômnọ.”

Rembrandt(NhàhọasĩHòaLantrứdanhthếkỷ17.)đếnnăm24tuổi,chưavẽthuộclòngđược.Ôngbềnchíkiênganluyệntậphằngngày:đếnsau,ngắmnhữngbứctranhcủaông,ngườitakhôngphânbiệtđượccáinàoôngvẽthuộclòng,cáinàoôngvẽcókiểutrướcmặt.

Nghềnghiệp:Làmnghềgìbấtkỳ,nghềthầythuốc,nghềkỹsư,nghềgiáosư,nghềluậtsư,nghềthợmáy,nghềbuônbán…đềuphảilấyQuanSátlàmcănbản.

Nghềthầythuốccầnphảiquansátcholẹlàngvàchắcchắnđểquyếtđịnh,khôngkhácnàonhàcầmbinhratrậnmạc.Sơsótmộtchút,cóthểgiếtmạngngườitrongnháymắt.

Cácnghềkhác,quansátcóthểdầndà,nhưngcũngkhôngthểthiếuđược,vìđốivớiôngkỹsưmộtquansátsơsàicẩuthả, lắmkhigâyratainạnghê

gớmchocảnhândânmộtthànhcũngkhôngchừng.Thậmchí,mộtbànộitrợmàthiếuquansát,thửhỏibàsẽlàmhạichogiađìnhbàbaonhiêu?Côngviệctrịgiakhôngkhácnàocôngviệcởngoàicôngsở:Conmắtkhông tinh,conđòithằngởsẽlườnghếtcơmtiền.

Cómộtbàkiađivônhàhàngmuamộtcáicæáothêu.Ngườibánhàngđưarađồrẻtiền.Bàxemrồibỏđikhôngchịu.Ngườibánđểýquansátthấybàkhôngbiếtphânbiệt thứnào thêubằng tayvới thứnào thêubằngmáy,mớiđemramộtbókháccũngvậy,nhưnghễmỗilầnmởra,làmỗilầnngườiấylêngiá.Ngườibánthấyrằnghễgiácànglêncaothìbànọcàngvừaýhơn.Rốtlại,bànọmuamộtcái,giá80quan,mộtthứvớicáibanđầungườibánhàngchỉtháchcó15quanthôi.Đólàvìkhôngbiếtquansát,màbànầybịlường65quanmộtcáchvôlốivậy.

B.—QUANSÁTLÀLỰACHỌNBácsĩToulousenói:“Quansátlàlựachọn.”Đúngnhưthế.Trongmớcảmgiáchỗntạpcủata,tacầnphảikiểmtralại,

lượtbỏnhữngcáinàokhôngquanhệđếnvấnđềtađangđeođuổi,vàphảibiếtchọnlựacáinàochánhcáinàophụmàdùng.Tỉnhưtađangcầmtaybánhxehơiđi trênmộtconđườngchật.Nhữnggiácquancủa tabấygiờchỉđưa lạichotanhữngcảmgiácnàocóíchchotatrongsựđiềukhiểnchiếcxe,ngoàirađềubị loại rakhỏi trí thức.Cókhi tagặpngườiquenchào ta,mà tađâucóthấy.Mộtcáchhữutâm,tachỉchọnlựanhữngcáichicầnyếuchotathôi.Tachỉđểýđếncái thắngxe,cáicòixe, taybánh,vàcoichừngnhữngtrởngạitrướcđầuxe.Taitachỉlóngnghetiếngcòixekháccóthểtronggócđườngđira,mắttachỉtrôngchừngnhữngngườiđiđườngcóbỏlềmàđicànragiữalộchăng…Nhữngcảmgiáckhác,tabỏcảrangoài.Nhàhọasĩ,cũngthế.Họbỏcảnhữngcảmgiácdolỗtaihọđưalại,vàchỉchúývềnhữngcảmgiáccủaconmắtthôi:nàolàđườngthẳng,đườngcong,hìnhtròn,hìnhméohoặcmàusắcđậmlợtv.v…Đếnnhưvềphầnlàmviệcbằngtrí thức,nhưviếtmộtbàibáohaymộtquyển sáchnào, người ta có thể thu cả tinh thầnvô côngviệcđanglàm,sựhoạtđộngvềgiácquanđềungưnglại.Cũngnhưkhitađangđeođuổitheomộtýnghĩnào,chungquanhtabấygiờđốivớitadườngnhưkhôngcógìcả.Càngchămchúvàomộtcôngviệcgì,ngườitalạicàngkhôngđểtâmđếnnhữngcảmxúccủagiácquan.

Quansát,tứclàbiếtlựachọnnhữngcảmgiácnàocóíchchota,nhữngcáivôíchđềuphảibiếtbỏrangoàivòngcủatrí thức.Nếubấtkỳcảmgiácnàocũngnhậnthứccả,thìchỉlàmchotâmtrítacàngthêmhỗnđộnmịtmờ.

Trongđờisốnghàngngày,biếtbaocảmgiáckhôngcóíchchota,đềubị

loại rakhỏi trí thức,nhưngđượcgiữ lại tiềmthức.Nếucó thờigiờ, tacũngnênhọcâmnhạcđểtậpgiácquancủalỗtai,họcvẽđểtậpgiácquancủađôimắt.Mỗimộtgiácquanmàđượctinhsắcthêmlênlàmộtđiềukiệntăngtiếntrílực.Sựgiáodụcgiácquanvàgiáodụctríthứcphảicùngđichungvớinhauluônmớiđặng.

C.–GIÁCCẢMVÀTÌNHCẢMNhữnggiáccảmdosựnhậnthứccácsựvậtchungquanhta,khôngphảichỉ

toànlànhữngkíchđộngvậtchấtmàthôi:mộtbuổichiềutrờivừngáclặn,mặthồphảnảnhbóngtrăngtronghoặcđámsươngmùbênsườnnúi,ngọngiómátthổibênmình…ảnhhưởng,khêugợitâmhồntamộtmốitình.Mộtlờinóivôtìnhcủacha,thầycóthểlàmchotarủnchíngãlòng;mộtgươngxấucũngcóthểlàmchotasangã;mộtlờihaygợichotabiếtbaosứcmạnhchotinhthần.Biếtđâu,đọcmấyhàngnầy,nếubạnnghiềnngẫmchosâuxa,cóthểthayđổicảcuộcđờibạn,hoặcbâygiờ,hoặctrongmộtthờigiansaunầybạnmớingụýđến,cũngkhôngchừng.Vậy, trongcácgiáccảm, taphảikhéolọc lừa,chọnlấynhữngcáinàogiúpíchđượcchotatheochỗmuốnbiếtcủata,cònthì,hãylượtbỏđitấtcả.Đừngđểchonhữngcảmgiácvôích,khôngtrậttựlàmhỗnđộnđầuóccủata,vìnósẽlàmchotakhôngthấygìlàsángsuốtđượccả.

Muốn tuyểnchọn trongmớgiáccảm lung tungnhững thứcầndùngchobạn,trướchếtphảihiểunóchothậtrành.

D.–ĐẲNGCẤPCỦACÁCGIÁCQUANĐànhrằng,tấtcảcácgiácquanđềucôngcộnggiúpchosựpháttriÓntinh

thầntríthức,nhưngcôngdụngcủamỗigiácquankhôngphảilàđồngnhau.Nhưgiácquancủalưỡivàmũi,giớihạnnócóngănvàrấthẹp,lạihaylẫn

lộnvớinhau.Tathườngnói:“Mónnầyăncómùibônglý”.Cáivịvàcáikhí,thườnghòalẫnvớinhaulàmchotakhóphânbiệt.Haigiácquanấykhôngcótánhcáchđộclập:tỉnhưăncamhoặcănxoàimàuốngrượu,thìvịcủarượuthấyđã thayđổi rồi.Giáccảmvềmùi thơmcũnghaybiếnđổinữa.Vậy, taphảiđểýchokỹ,loluyệntậphaigiácquannàychotinhhơnmớikhỏicósựlầm lẫn với nhau, đó là chỗ tôimuốnnói: phải hiểumỗi cảmgiác cho thậtrành,vìlắmkhichúngnótràtrộnlẫnlộnnhaumàtakhôngdè,nhưđãthấyởtrên.

Tậprờmó,rấtcó ích.Nógiúpchophầntrí thứctarấtnhiều.Nógiúptagầnvớisựthậtnhiềuhơncácgiácquankhác.Nếuchỉxemquamàkhôngrờmóđến,sựbiếtcủatacònthiếusótrấtnhiềuvềphầntinhvi.Phảitậprờmó,tậpbàntaycủatacholanhlẹ,hoạtbátnhưtậptrínãotavậy.Làmviệcbằngtay,ngườitacholàcáchlàmviệcbằngócđó,vìchỗquanhệcủanóđốivới

nãocânrấtmậtthiết.Ngườimù,họdùngsựrờmó,màbiếtđượcsựvậtmộtcáchtinhvi,lắmkhikẻcómắtkhôngbằng.Tậpluyệngiácquancủabàntay,rấtcầnthiếtchosựgiảiphóngtinhthầntrí thức.Bàntay, lànãocânthứhai(DenisDeRougemont.–Penseraveclesmains.).

Kếbàntay,làconmắtvàlỗtai.Khôngcầnnói,cácbạncũngđủhiểunóquanhệchosựhiểubiếtcủatavềngoạigiớinhưthếnàorồi.Nhờnó,tađivàođượctớicõisiêuviệtcủatinhthần,lànghệthuật.

E.–ĐIÊULUYỆNGIÁCQUANTheolẽ,thìtanênluyệntậpchungcácgiácquan,vìnhưkhitamuốnhồi

tưởnglạimộtcuộcdulịchnào,tanhớtấtcảnhữngcảmgiáccủahếtthảycácgiácquan:nàonhữngđiềuta thấy,nghe,ngửi,đụng…Nhưng,vềphầnthựctế, ta cần phải điêu luyện riêng từng giác quanmới đặng.Điêu luyện riêngtừnggiácquanlàphươngphápnềntảngcủaTrídục.

Nếu rủi,một trongcácgiácquan thiếu sót, thìnhữnggiácquankhác lạiđượcnhạycảmthêmlên.

BàLauraBridgmanđãcâm,điếcvàđui, trái lại,xúcgiáccủabàrất tinhđếncóthểnhậnbiết,cáchmộtnăm,mộtbàntaymàbàđãcódịpnắmđếnmộtlần.BàJuliaBrace,cũngmộtbệnhnhưbàLaura,nhưngcóthểvớikhứugiácđặcbiệtcủabà,chỉngửimùiáođãgiặtrồi,bàbiếtphânbiệtlàcủangườinàotrongcảtrămngườicùngởchungmộtbệnhviệnvớibà.

Trongđờisốnghằngngàycũngvậy:cũngcógiácquannầythayvàochogiácquankia.Nhưng,theolệchung,thìnhữnggiácquanđềutươngtrợnhau.Thử lấymột cắc bạcmàmình ngờ là giả ra quan sát.Nếu với conmắt, takhôngnhậnrađượcsựgiảmạo,bấygiờtadùngđếnlỗtai.Tadằnnó,đểsosánhvớitiếngbạcthiệtmàtrướckiatađãcóngherồi.Nhưngkhôngphảivìthế,mànhữnggiácquanđềucầnphảiđiêuluyệnmộtlượtngangbằngnhau.Nguyêntắccóthểgồmtrongcâunầy:“Điêuluyệnthìđiêuluyệnriêngratừngbộ;màdùngthìdùngchungmộtlượt.”

F.–PHƯƠNGPHÁPQUANSÁTQuansátcầnphảicóphươngpháp,cónguyêntắc.Sauđây,bànquanhữngnguyêntắcđểquansátchocótrậttự.Sựvậttrongđời,dẫuphiênphứcbựcnàocũngcóthểphânchiachủngloại

nóđượccả.Làmthế,tuygiảnlược,mấtsựtinhviđi,nhưngrấttiệnlợichotacóđượcmộttổngquanniệmvềsựvật.Cũngnhưtrướckhitađivàomộtxứnào,mộtthànhnàohaymộthộitriễnlãmnào,tacầnphảixemtrướcbảnhọa

đồ,biếtquatoàncảnhnó,đểnhậnbiếtđượclềlốivàsựliênlạcnónhưthếnào,nhiênhậumớicóthểđivàonómàkhôngphảibịbơvơvìsựphứctạpcủanó.Thấyđược toàn cảnh, là đểnhận thấy cái “đơnnhất trong cái phứctạp”.

Sựvậtcóthểphânlàm4loại,đạikháinhưvầy:a)Vậtthểhaylàvậtngoạigiới,vànhữngtínhchấtcủanó;b)Tinhthầnvànhữngtrạngtháicủanó(tưtưởngvàtìnhcảm);c)Sựgiốngnhauvàkhácnhau.d)Sựtiếpxúcvàsựcộngđồngsinhtồnhoặcngẫunhiên,hoặccónguyên

nhân(nhânvàquả).Bảnphânloạitrênnầygiúptathấyrõràngđạithểcácsựvậtgiữanhững

luồngxúcđộnghỗnloạnbênngoàivàbêntrong,nhânđấytamớicóthểphânchiasựquansátcủatacótrậttựđặng.

Giờ,tahãyxemxétlạitừngbộphận.a)Vậtngoạigiới:Muốnquansátđượctinhvi,khôngsơsót,tacầnphảicómộtphươngpháp

rạchròi.Toànnhữngnhàcótàiquansátđềulàmviệccóphươngpháphẩnhòi:Nhưtađãthấytrướcđây:Quansátlàchọnlựagiácquanconngười.Nếu

muốnchonóđược linhhoạt đến cựcđiểm,phải biết cách tănggia sựnhậnthức.W.Jamesnói:“Muốntănggiasựnhậnthứcnào,phảikhéogợitrướcchocáicảmgiácấy,mộtcáchrõrệthơn.”Chínhlàcái“ca”củangườicongáiđợitìnhnhân:mộttiếnggõnhẹnơicửasổ,rấtnhỏđếnkhôngaicóthểngheđặng,thếmàcôgáinhậnđượcrấtrõràng,vìcôđãtrụcảtinhthầncôvàocáitiếnggõđãhòhẹntrướckianơicửasổ.Cảthảygiácquancôđềuloạihẳnrangoáitríthức,côchỉđợinóđếnthậtmàthôi.Chonênlỗtaicôlinhthínhhơntấtcảcácgiácquankhác.

OBiếtcáchtănggiasựnhậnthức,rấtcólợichotatrongnhữngtrườnghợp

nầy:1/khinàotagặpphảinhữngnhậnthứcrấtlẹ:2/hoặckhinàotagặpphảinhữngnhậnthứcđồngthời,tỉnhư:tìmngười

quentrongđámđông,hoặctìmmộtvậtnàolộnxộntrongmộtđốngđồ,hoặcphânbiệttiếngnóicủangườiquentrongđámtiếngnóiồnào…

Tahãytưởngtượngcáihìnhảnhcủangườimatamuốntìm,rồisẽngóvào

đámđông,nếugặpngườiấy,cáihìnhảnhtrongtrítavàngườiđóhiệplạilàmmột:tathấyngườiđóliền.Tìmmộtvậtnàolộnxộntrongmộtđốngđồcùngmộtthế.Vínhưtatìmcâyviếtmáycủata.Tahãytưởngtượngthấytrướchìnhdạngnómộtcáchchorõràng,rồitahãychúýnhìnvàođốngđó,tacứviệcbươimóc,đổlộnmặctình,hễcâyviếtcủatahiệnra,thìcáihìnhảnhcủanótrongđầutaliềnchụpngaynó:tathấynóliền.Trongkhiấy,takhôngthấygìkháchơncâyviếtcủata.W.Jamesgọi“lốinhậnthứcbằngtưởngtượng”đólà“tiềnnhậnthức”(préperception).Ônglạinói:“Thườngtachỉnhậnthứcđượcnhữngcáigìtađãnhậnthứctrước”“Bởivậy,muốnchota®Óýđếnmộtvậtnàovànhậnthứcđượcnómộtcáchđầyđủ,chẳngnhữngvậtấyphảicómặttrướcgiácquanta,mànócầnphảicómặtsẵntrongtrítưởngtượngcủata.”

Bấtkỳlàởvàogiớinào,vềvănchươnghaynghệthuậtcũngmộtthế.Tacầncónhữngnhàphêbìnhchânchínhhọvạchchotathấynhữngchỗhaychỗdở,nhữngcáiđặcsắctrongtácphẩm,nhiênhậutamớiđểýđếnnhữngđiềumàtakhôngthấyđược.Phươngphápnầycácnhàtrinhthámhaydùng,tagọilàứcthuyết.

oNhântheonhữngđiềutathấytrênđây,phươngphápquansátcóthểtóm

lạitrongcâuchâmngônnày:“Xemtấtcảmộtlượt,thìkhôngthấyđượccáigìrõcả”,nghĩalà:“Chỉlàmmộtviệcthôi,vàlàmchotớinơitớichốn.”***DùngBảnđồ:Đemcáimậtpháptrênđâyđểquansát,thầndiệunhứtlàdùngđếnbảnđồ.Quansát,phảiđitừnggiácquanmột.Phảibiếtloạiratấtcảcácgiácquan

khác,chỉdùngmộtgiácquanthôi,vànhứtlàkhidùngđếnmộtgiácquannào,phảibiếtdùngnóchocótrậttự.Trậttựấy,tựmìnhđặtrathànhmộtkỷluậtbấtdibấtdịch.Rồithìlâungàythànhthóiquen,hễquansát,taquansátmộtcáchchâuđáonhưmộtcáimáy.

Tỉnhưdùngđếnthínhquanđểnghemộtđiệunhạc.Taphải tuầntựđểýquansát:

1.–cáiphẩm(qualité),nghĩalàđểýnhậnxemsựêmái,dịudànghaygắtgỏng…Rồiđểýđến

2.–cáiđộ(intensité)củanó;kế3.–cáilượng(quantité)củanó.Tậpquennhưthế,mỗikhitanghemộtbảnnhạcnào,taitaliềnphânbiệt

rấtrõtiếngtrongtiếngđục,tiếngmạnhtiếngyếu,tiếngmautiếngchậm,tiếngdịutiếnggắt,tiếngcứngtiếngmềm,mỗilầntasẽnhậnđượcrấttinh.

Bấtkỳlàlàmmộtnghềnghiệpnào,taphảilậpsẵnmộtbảnquansátriêngchota.Tỉnhưtalàmthầythuốc.Khixembệnhcũngphảibiếtcáchxemxétchocótrậttự.Dướiđâymột“bảnđồ”mẫu,đểlàmtỉdụ:

Bảnxembệnh:I.–Lailịch:Tên…họ…?Ngườixứnào…?Làmnghềgì…?Đànbàhayđànông?Giàhaytrẻ?Giàuhaynghèo?–II.–Tiềnchứng:(chứngbệnhđãđaulúctrước)Đaulâumau?Đaunhiềuít?III.–Hiệnchứng:1.–Lailịch:Đauhồinào?Khởilúcnào?2.–Lúcmớikhởi,phátranhưthếnào?Phátlênmộtcáchđộtngộthayphátlênmộtcáchtừtừ.3.–Hiệnranhữngchứnggì?4.–Nhữngtrạngchứngbiếnđổilúcsơkhơitớibâygiờnhưthếnào?IV.–Bệnhtìnhlúcbâygiờ:1)Bộtiêuhóa:Ănđượckhông?Lưỡithếnào?Xemcổhọngcógìkhông?Ănuốngcótiêuhóakhông?

Cóbợndạ,buồnmửakhông?Cóđaubụngkhông?Đisôngthếnào?Cóthườngkhông?Cóbónkhông?2)Bộhôhấp:Thởcókhókhông?Cóhokhông?Khạccóđàmkhông?Ánchẩn(palpation)phíatrướcngựcphíasaulưngThínhchẩn3)Bộtuầnhoàn:Cóhồihộpkhông?Thínhchẩn?Mạchchạynhưthếnào?4)Bộsinhdục:Nướctiểunhưthếnào?Nhiềuít?Cóchấtlòngtrắngtrứnggàkhông?Cóchấtđườngkhông?Cóhayđitiểulúcbanđêmkhông?Đànông:cóbịditinh,mộngtinhkhông?Đànbà:kinhnguyệtnhưthếnào?Trồihaysụt?Nhiềuhayít?5)Bộthầnkinh:Ngủcóyênkhông?Ngủnhiềuhayít?Mệthaykhỏe?Sauótcócứngkhông?v.v…Tacóthể,mỗingườitùytheotrườnghợp,tùytheonghềnghiệptạolấycho

mìnhmộtbảnđồkiểunhưtrênđâyđểdùngtrongsựquansáthằngngàyvềnghềnghiệpcủamình.Đượcthế,thìsựquansátcủatasẽđượcchâuđáo,khólòngbỏsótđược.Nhữngnhàtrinhthámđạitài,thoángqualàthấyđượcnhiềuđiềumàconmắtngườithườngkhôngthểthấyđược.Nhờđâumàđượcvậy?Nhờhọcóbảnđồ,cáchquansátcủahọcóquimô,cóphươngpháplắm.Họkhôngxemxétmộtcáchhỗnđộn,vìnếu“xemtấtcả,thìkhôngthấygìráo”.Họxem từngphươngdiện,mỗiphươngdiệnhọxemxétmột cách rất châuđáo,nghĩalàhọ“chỉlàmmộtviệcthôi,vàlàmhếtsứctậntình”.

Napoléon1er,ởtạiđồnBoulogne,đểýthấyquânlínhtrong10người,hết7,8haylấytayrờsaucổ.Ônghỏicácvịquanvõ,thảyđềuđồngthanhbảorằngđólàmộtviệcngẫunhiên,vìkhôngcótênlínhnàophànnàncáichicả.Màcáctênlínhcũngkhôngaithanphiềngìcả.Napoléonkhônghỏinữa.

Sángngàyônglấymộtbộnhungphụccủaquânlínhbậnvàovàđibộmộtquãngđường,bấygiờôngthínghiệmđượccáiứcthuyếtcủaôngbữatrước.Trướcmặtcácvõquan,ôngtháocổáoquânlínhvàchỉchohọthấynhữngcáithẹo,sauótcủacáctênlính…Cácvõquanđềusửngsốt.

Napoléoncókhốiócquansátrấttinh.Binhlínhhằngvạn,thếmàthoángqua,khiôngđiểmbinh,mộtcáinútáothiếu,haymộtcáiáogàikhôngkín,bấtkỳlàmộtsơsótnàoôngcũngnhậnthấy.Phầnđôngthấycáchlàmviệccủaôngđềukhiếpđảmvà thánphụcvôcùng,nhưngkhôngaibiếtnhờđâumàôngcóđượcmộttàinăngđặcbiệtnhưthế.ChỉcóRoedererlàthấyđượcthôi.Ôngấynói:“SởdĩNapoléoncóđượcmộtkhiếuthôngminhhoạtbátnhưthếlà nhờ ông “dẫu đi điểm binh, cũng dùng đến những bản đồ.” Ông dò xétngườiluônluôntheomộttrậttựbấtdibấtdịch,tỉmỉtừkẻtócchântơ,bởivậykhôngcómộtmảygìsótđượcvớiôngcả.Làmộtnhàtâmlýrấtsànhsỏi,ôngbiếtđầuócôngcũngnhưđầuóccủamọingười,nghĩalà“chỉcóthểchămchúvàomộtviệcthôi”nếumuốnlàmcôngviệcấymộtcáchcóhiệuquả.Chonênôngdùngđếnphươngphápbảnđồ.Chỉthoángqualàôngthấyđủtấtcảmọichitiết.

Nhưngcáimàtagọi là“ngóthoángqua”chínhlàmộtsựchúýtừngchitiết,theomộttrậttựkhôngthayđổi.

ooob)TinhthầnhaylànộitâmsinhhoạtGiờtahãybànquagiớitinhthần,nghĩalànhữngtrạngtháicủaýthứcvà

tìnhcảm.

Vềđịaphạnnầy,sựquansátbắtđầuthấycósựkhókhăn.Phảicầncótríminhmẫn,cótuệgiácmớiđược.Phảibiếtphânbiệttrênnétmặtngườinhữngdấuhiệucủathấttìnhđểrõtánhtìnhhọ.Ởđời,loạiquansátnầyrấtcóíchchomọingười,bấtkỳlàởmộtđịavịnào.

Tachớquátinngườibằngmộtcăncứcẩuthảbênngoài,vìcókhi:NgoàithìthơnthớtnóicườiMàtrongnhamhiểmgiếtngườikhôngdao.Căncứvàogươngmặtmàđịnhtánhtìnhngười,thườngdễlàmchotalầm

lạc.Cóngườigươngmặtcoithìhiềnhậudễthươngmàlòngxấuxađêtiện.Bởivậy,LaFontainemớikhuyênta:“Suốtđời,chớnênxemgươngmặtmàphêbình.”

Đó là tạimình thiếuquan sát.Thật sự, dẫu là ngườikhônkhéođếnbựcnào,cũngkhôngsaothoátkhỏicặpmắttinhvicủanhàquansát.

oTuynhiên,nếutronglúcquansáttađangbịphảimộtcảmđộnghaymột

thànhkiếngì,thìsựnhậnthứccủata,dẫulàmộtnhậnthứchếtsứcđơnsơ,sẽbịmờámrốiloạnđi.TabấygiờcũngnhưmộtngườimấtbúacủaLiệtTử.

“Cóngườikialàmmấtcáibúa,nghichođứaconngườinhàbênxómlấy.Bấygiờanhtatrôngdángđiệuđứanhỏrõrànglàđứaăntrộmbúa,nhìntừvẻmặt,từhànhđộng,mỗimỗicũngrõlàđứaăntrộmbúa.Đượcvàihôm,ngườiấytìmlạiđặngcáibúabỏlộntrongkhạpcây…Bấygiờanhtatrôngđứabétừvẻmặt,từdángcửđộngkhôngcònthấymộttínàolàgiốngđứaăntrộmbúanữa.”

Trongkhiquansáttacầnphảitránhxađịnhkiếnmàhầuhếtchúngtađềuvô tình bị nó sai sử.(J.Jully – Les Illusions des Sens et de l’Esprit. (LesIllusionsdel’Introspection).)

Nếubiếttránhxacáinguyênnhânlầmlạcấytrướcđirồi,thìsaumớicóthểquansátđặngmộtcáchchắcchắn,khỏisợsailầm.

Mỗi bắp thịt trênmặt có thể là tiêu biểu củamột loại tình.Ta nên để ýnghiêncứuvềkhoaDiện-tướng-học (XemThuậtXemNgười, cùngmột tácgiả.),mộtkhoahọcrấtbổíchchođờisốnghàngngàycủata.Khôngcómộttìnhcảmnàomànhàquansátsànhsõikhôngnhậnđượctrênnétmặtcủakẻkhác.

Tuy vậy,muốn hiểu biết người, trước cần phải hiểu biếtmình, nghĩa làtrướckhiquansáttìnhcảmtínhtìnhkẻkhác,phảitậpquansáttìnhcảmtính

tìnhcủatatrướcđã.Nhưng,biếtmìnhrấtkhó.Nộitâmquansátrấtlàphiềnphức.“Thườngtasốngtrongvọngướchơnlàtronghiệntại.Tathấycóhiếmkẻvuiđùatrongnhữngcuộctruyhoanxãhội,kỳthậthọcóvuitronghiệntạiđó không?Những nétmặt hân hoan, những tiếng cười như pháo nổ chungquanhhọchỉlàcáitriệuchứngvuivẻmàhọmongđợiđếnchotâmhồnhọ.Kỳthật,họđếnvớixãhộilàđểchoravẻcóhạnhphúc,chớkhôngphảithậtcóhạnhphúc”.

Sựmongđợiấy,chínhlànguyênnhâncủanhữnghànhđộngsailầmcủata.Anhtựđắcđiđếnđâu,cũngtưởngthiênhạđềuchămchúvàomình,trầmtrồkhenngợimình.Tráilại,anhđacảm,nhútnhát,tưởngaicũngđểýnhạobángmình.Họkhôngthểthấygìngoàiýnghĩmàhọmongđợisẽđếnchohọ.Nghingờngườitasẽchêbainhạobáng,thìthấychungquanhmìnhtoànlànhữngcửchỉkhinhbạcchếgiễu.Tinngười taaiaicũngkínhphụcmình, thì thấychungquanhmìnhtoànlànhữngcửchỉsùngbáitôntrọng.

oNộitâmquansátrấtkhó,mộtphầnlớndonơilòngtựáicủata.Khôngcó

đượcmấykẻbiết tựnhậncái lổi lầmhènyếucủamình.Mỗimộtngườicủachúng ta đều cómột ông luật sư ở trong. Ta viện đủ lý lẽ để chứngminhnhữngviệctalàmlàphảicả,dầulàmộtviệchếtsứcnguxuẩnđếnmộtđứatrẻcũngnhận thấy.Lẽ thìkhôngaibiết tabằng ta,dầu làbạn thânnhấtcủa tacũngvậy.Nhưngmàkhông,tínhtựáicủatanóđếnlàmchotakhôngthấyrõđượccáingườicủatanữa.

Chỉcónhữngkẻđượcsốngmaymắngầnnhữngngườibạnchânthậtngaythẳng,nhứtlàđượccómộtbàmẹsángsuốthiềnlànhchỉbảochonhữngtánhhưtậtxấucủamình,làcóthểmongmỏiquansátđượcmộtcáchsángsuốtnộitâmcủamình thôi.Trướchếtmìnhphải làngườihết sức thành thậtđốivớimình,biêtbỏbảnngãrangoài,vàchỉbiết tôn thờchân lýmà thôi,bấygiờmớicóthểbắtđầuđivàoconđườngnộitâmquansát.

Chỉcóquansátđược tinhvinhững tìnhcảm,nhữngdụcvọngcủa ta, tamớihiểubiếtđượctìnhcảmdụcvọngcủakẻkhác,vì“bảnsắcloàingườiđềugiốngnhau”cả.Cótrảiquacáiđaukhổcayđắngcủaái tìnhmớithấuđượcnỗiđoạntrườngcủangườichungcuộc:

“Đoạntrườngaicóquacầumớihay.”oTìnhcảmvàtưtưởnglàmộtthếgiớiđộngchuyểnkhôngngớt.Đểmắtmà

quansát,nếumuốntránhsựhỗnđộnmùmờ,cầnphảidùngđếnbảnđồ.Tuy

bảnđồcủamộtđôthànhkhôngphảiđủlàmchotabiếtrõđôthànhấynhữngítranógiúptathấyđượcphươnghướngvàlềlốiravào.Đốivớinhàvănhayđốivớibấtkỳhạngngườinàolàmviệcbằngtrí,“bảnđồ”giúpchosựnhậnthứccủatacótrậttự,đểquansátvàđỡchotinhthầntakhỏiphảihaotổnnhọcmệtnhiều.Vềphươngdiện“làmviệcbằngtrí”,cầnphảitiệntặngtừngchúttinh lựcmớiđặng.Vậy “bảnđồ” tuy cóvụngvề chomấy, cũngđỡđược ítnhiềuchotinhthần;miễnlàkhidùngnó,tađừngquêncáicôngdụnghạnđịnhcủanó.

oDướiđâylàmộtbảnđồvềTìnhcảm,dùngđểlàmkiểu:1)Tìnhcảmvịkỷ:A. – Thuộc về thân thể : – doanh dưỡng (tiêu hóa, hô hấp, vận chuyển

v.v…)-tiếpngoạisinhhoạt(relation)-tínhdục(sexuel)B.–Thuộcvềtinhthần:–tìnhcảm(áikỷ,danhdự,tựtrọng,v.v…)-trítuệ(tínhhamhiểubiết)-ýchí(tínhthíchtựdo,hamquyềnthế,v.v…)2)Tìnhcảmvịtha:Nguyênnhânchungcủatấtcảnhữngtìnhcảmvịtha,làsựgiaocảm.Tìmsựquanhệgiữatìnhcảmtavới:Giađình:(chamẹ,ôngbà,côcậu,anhem,v.v.)Loàivật:Quêhương:(tiÓuquêhươngvàđạiquêhương).Áitình:Bằnghữu:3)Tìnhcảmvôkỷ:Thiện(Bien):CôngbìnhBácáiMỹ(Beau):a)Thiênnhiênb)Nghệthuật(âmnhạc,hộihọa,kiếntrúc,điêukhắc,khiêuvũ)

Chân(Vrai):a)KhoahọcTriếthọcb)Bấtkhảtriluận(inconnaissable))Chỗíchlợicủanhữngbảnđồkiểutrênđây,làgiúpchotaquanniệmmột

cáchrấttrậttựvàmaulẹ.Đốivớicáibảnđồtìnhcảmtrênđây,J.Payotnói:“Với thói quen, trí não tôi “làmviệc nhưmột cáimáy”.Bất kỳ là tôi nghehoặcđọcđếnnhữngdanhtừphứctạpnhưGiáodục,Giađình,Bảntánhloàingườiv.v…,trongóctôiliềnhiệnnhữngbảnđồnhưtrênđây.”

Thật vật, có dùng đến sẽ biết cái hay của nó là thế nào. Tình cảm conngười,phứctạpbựcnàocũngkhôngvượtkhỏingoài3hạngđãkểtrên.Nếumuốnnghiêncứumộtvấnđềvềtìnhcảmhaytưtưởngthìcứtuầntựtheobảnấymàsuyxét,tasẽthấyđầuóctasángsuốtnhẹnhàngbựcnào.Tỉnhưmuốnnghĩ đến vấn đềGiáo dục, ta liền thấy hiện ra bản đồ trên đây và phươnghướng taphảiđi.Bắtđầu, tanghiêncứuvề tìnhcảmvịkỷ,xemxétvấnđềgiáodụcvề thân thể rồiđến tinh thần.Vềphần thân thể,gọi là thểdục, thìnghĩđếncáchgiáodụccácbộphậnquanhệvềsinhlý,rồibắtquacácbộphậngiácquan,cácbộphậnvềtínhdục.

Vềphần tình thần, thìcó3phươngdiệnphảiđểýnghiêncứu trướchết:tìnhcảmíchkỷ,trítuệíchkỷ,ýchííchkỷ.Tabấygiờsẽsangquatìnhcảmvịtha:xemxétnhữngvấnđềgiáodụcđốivớigiađình,quêhương,bèbạn,vợchồngv.v…Xongrồi,tabướcquatìnhcảmvôtưkỷ,nghiệmvềvấnđềgiáodụcđốivớisựThiện,sựMỹ,sựChân.Về“Thiện”, thìxemxétsựgiáodụcđốivớivấnđềCôngbình,Bácái;về“Mũ” thìxemxétsựgiáodụcđốivớithiên nhiên, đối với nghệ thật như âm nhạc, hội họa, kiến trúc, điêu khắc,khiêuvũ…Về“Chân”, thìxemxét sựgiáodụcđốivớikhoahọc, triếthọc,cùngnhữngvấnđềbấtkhảtriluận…

Quansát,suynghĩtheothứtựbấtdibấtdịchấy, thìkhómàbỏsótđượcmộtvấnđềnào,màsựquansáttalạiđượcphầntinhmật,dễdàngvàđầyđủ.

Nhữngbựcvĩnhânlàmviệcthườngdùngđếnnhững“bảnđồ”hếtsứcđầyđủ,tiếcvìphầnđônghọkhôngchịuchỉracáimậtnhiệmấy,cólẽtạihọsợnóira, người ta bớt khiếp phục thiên tài của họ chăng! Như trước kia đã nói,NapoléonBonapartesởdĩlàmviệcrấttàitình,quansátrấtthầndiệu,nàocóchilạhơnlànhờôngkhéoléodùngđếnbảnđồmộtcáchrấttinh.

Tómlại,quansátmàbiếtdùngđến“bảnđồ” thìsựquansátcủa tachâuđáokhôngbiếtchừngnào.Sựhỗnđộncủangoạigiớivànộitâmkhôngcònbấnloạnđượctinhthầntanữa.Làmchủđượcnhữngcảmgiácbênngoàivà

nhữngtìnhcảmtưtưởngbêntrong,thìsựquansátcủatamớicóđườngtinhtếvàsựphánđoáncủatamớiđượccóphầnđúngđắn.

c)Đồngdị:Trongkhiquansát(ngoạigiớiquansát,haynộitâmquansát),tacầnquan

tâmđếnsựgiốngnhauvàkhácnhaucủamỗisựvật.Khôngthếthìsựquansátcủatachỉđemlạichotamộtnhậnthứcmơhồkhôngđúngđắnđược.

Phần đông chúng ta suy nghĩ theo loại, vì nó là lối suy nghĩ rất thô sơnhứt.Phân biệt được những chỗ khác nhau và nhận được những chỗ giốngnhaucủasựvậtlàmộtcôngphukhôngphảinhỏ.–Ngườivôhọcthườngquanniệmsựđờibằngcáchloạisuy,họkhôngbiếtsosánh.CónhiềungườingoạiquốchọkhôngphânbiệtđượcngườiTrungHoavàngườiViệtNam.NgườiViệt ởBắc-phần khác ngườiViệt ởNam-phần, khác cả về phươngdiện vậtchấtlẫntinhthần.–“Nhữngđầuócsắcsảomớithấyđượcsựkhácnhautrongsựvật,nhữngđầuóc tầm thườngchỉ thấy toàn là sựgiốngnhau thôi.” (Lesespritsfinsvoientlesdifférencesdeschoses,lesespritsmédiocresnevoilentquederessemblances.)

Anhlínhthủythiệnnghệ,thoángquanơichântrời,cóthểnhậnđượcliềnmộtchiếctàuhànghaymộtchiếcchiếnhạm.–Anhbánvảisành,thoángqualàđãphânbiệtđượcthứlụagiảlụathiệt.Nhàtrinhthámtài,thoángquaphânbiệtđượcngaykẻgianngườingay.

Vềchỗ“giốngnhau”củasựvật,cũngkhôngphảidễthấy.Thấychođúngchỗgiốngnhau,nhậnchođúngchỗkhácnhau,phảilàmộtđầuóctinhnhuệsắcxảo lắmmớiđược.Phảicómột thiên tưxuấtchúngmớinhậnđượcchỗgiốngnhaucủahơinướcvớisứcmạnh.Nhiềuviệcởngoài,thấyphiềnphứcmàkỳtrunggiốngnhaunhưmột.Cónhiềuviệcbềngoàigiốngnhau,màkỳtrungkhácnhaumộttrờimộtvực.

oSo sánhmànôngnổi, rất nguyhiểm.Nhữngnhà cáchmạng thườnghay

lầmlộnvìnhữngsosánhsailầmgiữatrạngtháixãhộicủadânLaMãvàHiLạpvớitrạngtháixãhộicủanướcPháp.NgaymộtquanniệmvềTựdo,họcũngkhôngphân biệt cómấyđường tự do,Bình đẳng cũng cómấyđườngbìnhđẳng.Cácchánhtrịgiaphầnđôngcũngkhôngrõcáichỗphânbiệtquanniệmvềdânchủgiữacácquốcgianhưthếnào.Cũngthờisốngdướichếđộdânchủ,màMỹkhác,Anhkhác,Phápkhác.Nhiềunhàvăncũnglầmlộnlối“totem”đời tháicổvới sự thờphụng thần thánhđờinay.Tinh thần“totem”đờitháicổvàlốithờphụngthầnthánhngàynaykhôngthểsosánhđượcvìnórấtkhácnhaucảphẩmlẫnlượng.Nhậnbướng,chohailốiấygiốngnhaulàcử

chỉcủamộtđầuóclườibiếngnôngnổi.TrongvăngiớiViệtNam,mộtkhikia,cóxảyramộtvụđángchúýtươngtựnhưtrên.Mộtnhàsáchnọvìmộtmụcđíchquảngcáobàyramộtcuộc thivănchương,đemsosánhcácvănphẩmtrongxứ.HọchấmquyểnNhogiáocủaTrầnTrọngKimđứngđầu,màquyểnKiềucủaNguyễnDuđứngthứ2.Sosánhnhưthếlàđemconcọpmàsánhvớiconvoi,2convậtkhôngđồngloại.Ấylàmộtviệchếtsứcthôthiểnvụngvề.Thiênhạmộtphầnđôngkhôngtríphánđoáncũng“ùa”theomàhoannghênhnhiệtliệt.Đólàtạingườimìnhphầnđôngchưacóócbiếtphânbiệtsựkhácnhautrongcácsựvật.

Cákhôngănmuốicáươn,Conkhôngnghemẹtrămđườngconhư.Đâycũnglàmộtlốiloạisuyrấtnông.“Cákhôngănmuối”với“Conkhông

nghemẹ”khôngthểgiốngnhauđược,vìđiềukiệncủamộtđàngthìtịnh,mộtđàngthìđộng.Điềukiệnđãkhônggiống, thìkếtquảkhôngthểgiốngnhau.“Cákhôngănmuốicáươn”,chắcnhưthếkhôngsaiđược.Còn“Conkhôngnghemẹ”chưaắtlàđứaconấysẽhư,màcókhitráilạicũngkhôngchừng.Đemmộtlẽthườngmàsánhvớimộtlẽbất thường,mộtlẽtịnhmàsánhvớimộtlẽđộng,làsosánhmộtcáchsaingoa.Thậtkhôngphảilàkhôngcóhạitovậy.

oTrongkhiđọcsách,đọcbáohoặcđọccácbàidiễnvăncủanhữnglãnhtụ

cácđảngpháichánhtrị,tacầnphảithậntrọngđểýxemxétchothậtkỹnhữnglốisosánhtỉluậncủahọ,nhưtađãthấytrênđây,đểngừasựngụyluận.Nếutôisiêng,lượmlặtnhữngcáingớngẩnấytrongmấynămnaytrongcácbáochí,thìcóthểchépthànhbộsáchdàycótrênnămbảytrămtrangcũngchưađủ.

Hằngngàynêntậpquansátsựđồngdịgiữacácsựvật.Thấychỗkhácbiệtgiữa2sựvậtđồngtánhlàkhó,nhưngnhậnđượcsựgiốngnhaugiữa2sựvậtkhôngđồng tánhcũngkhôngphảidễ.Người ta thườngnóiPhậtLãophảngphấtgiốngnhau.Giốngnhauchỗnào?Khácnhauchỗnào?NgaytronggiớiPhậthọc,Phậtgiáocũngcómấytôngphái?Cáctôngpháigiốngnhauchỗnàovàkhácnhauchỗnào?Giữa thầyvà tròcùngmộthọcpháinhưLãoTrang,hãytìmcoiLãoTranggiốngnhauchỗnào,màkhácnhauchỗnào?KhổngtửvàMạnhTửcũngvậy,chỗđồngdịcủa2bênnhưthếnào?Nếumỗimỗitađểýtìmkiếmquansátđểnhậnđượcchỗđồngdịthìthậtlýthúkhôngbiếtchừngnàomàthụdụngcũngkhôngbiếtlàngầnnào.

Bấtkỳlàgặpmộtcơhộinàocũngđừngbỏqua:hễthấynhữngvậtgiống

nhau,cầntìmnhữngchỗđồngdịcủanó.Khôngbaolâutasẽthấysựnhậnxétcủatacàngngàycàngtinhmậtmộtcáchhếtsứcmaulẹ.Bấygiờtasẽcóđượccáibiệttàirấtquíbáunầy,làthấyđượcnhiềumặt,chỗmàkẻkhácchỉthấyđượccómộtmặtthôi.

Đứngvềphươngdiệnthựctế, thìphươngphápquansátnầycórấtnhiềulợiích.Nógiúptathấyđượcsựthựcgiảmộtcáchrấtdễdàngtrongcácsựvật.

Hãy tậpphânbiệtsự thựcgiảcủahộtxoàn,củagiấybạcv.v…lànhữngđiều rất có ích trong đời sống hằng ngày.Trongmột đốnggiấy bạc đưa ra,ngườibiếtquansát, thoángquađã thấy rõ thứ thậtvà thứgiảkhôngsai,hákhôngphảilàcóíchlắmhaysao?

oood)NhânvàQuả:Sựvật trongđời, khôngbaogiờ ngẫunhiênmà có, cũngkhôngbaogiờ

ngẫunhiênmàkhông.Cóhoặckhôngchỉlàcáiquả,nguyênnhâncủanóhoặcgầnhoặcxa,chắcchắnlàphảicó.Cóbiếtđặngnguyênnhân,mớiđoánđặngkếtquả.Thấyquảphảibiếttìmđếnnhân,thìsựphánđoáncủataởđờimớiđượcđúngđắn.

Chỉcónhữngđầuócnôngnổilàhaytinđếnsựcộngđồngsinhtồnvàsựtiếp tụcngẫunhiên trongsựvật thôi.Đời sốngbônchôn, tảnmát,giáodụchấp tấpvộivàng, thóiđọcsáchsơsàingoàimặt lànhữngnguyênnhân làmchotinhthầnchúngtathiểnbạclườibiếng.Thấysao,họvẫnđinhninhnhưvậy,khôngchịukhótìmxemnguyênnhânsựvậtnơiđâu.

“Có biết đặng nguyên nhânmới hiểu rànhmọi sự…Tiền nhân, hậu quả,quảcùngnhântươngtiếptươngthừa.Đâynhânquảvôcùngvôtận.Chậnmộtkhoảngnào,thìkhoảngấylàquảcủabaonhiêunhântrước,màlànhâncủacảdọcquảvềsau.–Vậythìquảđây,nhânnólàđâu?Ngườitacắtnghĩalầmmộtsự,làvìchỉthấymộtcáinhânnầy,khôngthấycáinhânkháccủasựấy;chỉthấycáinhângầnmàkhôngthấycáinhânxacủasựấy.Muốnhiểurõmộtsự,phảibiết cho tường tậncáidọcnhânởđàng trướccủanó làgì?Song-lecónhiềusựkhôngphảichỉcómộtdọcnhânlàmranó,màcónhiềudọcnhânlàmra. Không hiểu được hết cái dọc nhân, người ta đổ cho sựmay rủi.”(LuậnTùng,trang68.)

Nhưngngườitacóthểhiểuđượchếtcácdọcnhânkhông?Nhânquảtrongcảnhhữuhìnhcòndễ,nhânquảtrongcảnhvôhình,nhưthuộcvề“tâmlý,xãhội..thìcáinguyênnhâncàngkhótìm,cáikếtquảcàngkhódựđoán.Nóirằng

khó,khôngphảilànóikhôngthểđược.”Biếttìmđượccáidâynhânquảtrongmọisựmọivậttrênđờithìtưtưởng

tamớiđượcđầyđủvàcườngkiệnthêmlên.“Khôngcócáigìngẫunhiêncả,thảyđềucócáilýcủanó.”Đólàcốttửcủatinhthầnkhoahọc.

Vậy, trướcmộthiện tượngnào,hãy tựhỏi:“Tạisao?”Và,nếucóaiquảquyếtvớimìnhmộtđiềugì,phảilậptứcđòihỏilấy“bằngcớ”.

Đọcbáo,thấynhàphêbìnhchêhoặckhenmộttácphẩmnào,phảitựhỏiliền:“Tạisaokhen,tạisaochê?”Taphảiđòihỏinơinhàphêbìnhnhữngbằngcớđúngđắn,trướckhinhậnnhữnglờiphêpháncủahọ.

Tìmnguyênnhânsựvậtlàmộtlốiquansátrấtcầnthiếtchosựphánđoán.Thiếunó,làthiếunhữngđiềukiệncốtyếuđểkếtluậnmộtviệcgì.Nếumuốnhiểurànhmộtđiềunghethấynàocầnphải“cóđủcácdọcnguyênnhân”mớiđược,nhưng“việcđờiphiềnphức,màđờingườirâtngắn,conngườiphảitạmsốngvớinhữngcáikếtluậntạm”.Thàkếtluậntạmvớimộtmớnguyênnhânthiếusót,cóphảicònquíhơnlàkếtluậnliềulĩnhmàkhôngcầnhiểuđếnmộtnguyênnhâncỏnconnàocảkhông?

Óc nhân quả, giúp cho ta thấy đặng sựmâu thuẫn trong các hành vi tưtưởngcủakẻkhác.Cónhiềunhàvăn tảcảnhxuânmànóiđến“sennởmaitàn”,hoặclàcảnhbanđêmmùngmộtmà“vầngtrăngvặtvặt,bóngsaongờingời”.–Delacroix, trongbứchọaBarquedeDonJuan,vẽnhiềungườichếtđóimàcánhtayhãycòntrònủmnonê.Nhữngngườiviếtra,vẽranhữngcáingớngẩnấy,vànhữngkẻxemnólạikhôngđểýđến,toànlàtạihọthiếuócnhânquả(espritdecausalité).

G.–NÉTĐẶCBIỆTQuansát,nhưtađãnói trướckia, là tuyểnchọn–Quansát làđể tìmcái

chỗđặcsắchơnhếtcủamộtvậtnào,vàchỉcónhữngkẻnàođểhếttinhthầnvàomớitìmđượcmàthôi.

FlaubertkhuyênMaupassant:“Khinàoanhđingangquamộtngườibánđồgiavị,hoặcmộtngườigáccửa,hoặcmộtbếnxengựa,anhhãylàmcáchnàochỉchotôithấyanhbánđồgiavịđó,ngườigiữcửađó…màđừnglàmchotôiphải lộnvớimộtngườibángiavịkhác,mộtngườigáccửakhác,vàchỉvớimộttiếngthôi,anhchỉchotôibiếtvìđâuconngựakéoxenầykhônggiốngvới năm, mười con ngựa khác chạy trước nó hay sau nó.”(Quy DeMaupassant.–PréfacedePierre&Jean.)

Thấyđượccáinétđặcbiệt,cáinétphânbiệtvậtnầyvớivậtkiatrongtrămngànnétkhácgiốngnhau,đólàmậtphápcủacáctaynghệsĩlànhnghề.

Mộtnhàxemtướnghay,thoángquahọphânbiệtliềnkẻtríngườingu,kẻhiền người dữ. Chỉ nhờ cómấy nét đơn sơmà đặc biệt thôi. Quan sátmàkhôngđểý tìmcáinétđặcbiệtcủasựvật, làchưabiếtquansát.Trongđời,khôngcóhaihộtcátgiốngnhau.Dẫulàanhemsanhđôi,baogiờmỗingườicũngcómộtnétđặcbiệt.

Nhữngnhàchuyênvềhíhọa,họvẽ lăngquằng,nhưngchỉdùngmộtvàinét đơngiản sơ sàimà tảđược cái đặcbiệt củamộtngườihaymộtvậtmàkhôngthểlẫnlộnđượcvớimộtngườihaymộtvậtkhác.

Khôngnênbắtchướccácnhàvănthiếuquansát,hễtảmộtngườiđànbàđẹpthìluônluôn“gươngmặtnhưtrăngrằm,màytắm,mắtphụng,môttợthoason,v.v…”nghĩalàcóthểchỉvàongườinàocũngđược.Hoặchọkểravôsốchuyệntỉmỉ,lằngnhằngkhôngdứt,nhưngkhôngcómộtnétnàođánggọilàđặcbiệtcả?

Họlàmnhưđứatrẻkia,họclạichochamẹnónghecóngườikháchđếnthăm:

-Ngườiđórasaocon?-Ngườiđócócáiđầu,cáimình,haitayvàhaichơn…-!!!oTrongcácphươngpháptậpluyệnđểcóđượcmộtnhậnxéttinhvinhưtrên,

tôitưởngkhôngcógìhayhơnhọcvẽ.Theotôi,họcvẽlàmộtsựcầnthiết,màbấtkỳai,ởvàođịavịnàotrongxãhội,đềuphảibiếtquanhữngkỷluậtcủanó.Haydởlàmộtviệckhôngmấycần,chỉnênbiếtrằng:Ngườikhônghọcvẽ,khôngchịuhuấn luyện theokỷ luậtcủanhàhọasĩ, thìsựquansát thiếuchỗtinhvi.Mộtthiếusótđángtiếc,màcũnglàmấtmộtnguồnhứngthúthâmtrầm…AndréGidecũngnhậnnhưthế:“Khícụto tátcủaVănHóa, làHọa,chớkhôngphảilàNhạc”(Legrandinstrumentdeculture,c’estledessin,nonlamusique).(A.Gide–Incidences,p.15.)

II.–GIẢITHÍCHNHỮNGQUANSÁTCỦAMÌNH:Biếtquansátchođúngđắnchưađủ,cầnyếulàphảibiếtgiảithíchnhững

quansátấy.Quansátkỹlàbiếtquansátđượcnhiềucáitỉmỉ,nhưngnếukhôngkhéo,

sẽbịlôicuốntrongnhữngcáivụnvặt,đầuócrốiloạnkhôngcònbiếtđườnglốinàomàđiđượcnữa.Nếutakhôngcósẵnmộtchủýđểlàmphươngchâm,quivềmộtmốinhữngcảmgiáccủata,đểsắpđặtnólạichocóhệthống,thì

nhữngquansátsẽrờirạc,vôbổchocôngviệctađangtìm.Dướiđây,mộttỉdụchodễhiểu.TrongquyểnLaMarnecủathiếutáCorbetSmiththuậtrằng:mộttoánquân

cũngđivớingườicaingũđểthámthínhmộtngôinhàởvenrừng.Cảthảyđềulànhữngnhàquansáttinhcả.Ngườicaingũhỏi:“Rừngcâylàgì?”Thảyđềutrảlời:“Câydẻgai.”Ngườicaingũbiếtrằng,nhưthếthìkhómàđilạigầncáinhàấy,vìrừngcâydẻgai,khôngcócâynhỏ,chỉtoànlàcâycaobóngcả,khómàđilầnvềphíaấylắm.Muốnđiđếnđó,phảiẩnnúphếtsứccẩnthận,bòsátmặtđất.Trongkhilặnglẽrìnhmò,bỗngthấymộtcặpcucườmbayra.Họliềnđoánchắctrongrừngcóngườilàmđộngổnó,nênchimấymớibayrangoàiđồngnội.Họbènđánhmòtheohướngấymàđivào,vìchỗđóchắcchắnsẽcóquânnghịchẩnnúp.Thậtvậy,đếnkhibòlầnđếncổngnhà,vàotronggặpbốnngườilínhĐứcđangởtrongnhàbếp,cònngườithứnămđi lượmcủingoàirừng.

Nếungườicaingũkhôngbiếtrằngrừngcâydẻgaikhôngcócâynhỏmọcmàđểýcẩnthận,nếunhữngtênlínhđitheokhôngbiếtđểýđếncăncucườmvàđoánnơiđócóngười,thìcuộcthámthínhnầyđâucóđượckếtquảmỹmãnvàdễdàngdườngấy.

oooa/Cáchlàmviệccủanhàtrinhthám:Cácnhàtrinhthám,phậnsựbuộchọphảihằngngàydùngđếnsựquansát

một cách hết sức chặt chẽ. Nhà trinh thám là kẻ chuyênmôn về quan sát,khôngcómộtcửđộngnàomàquakhỏiđượccặpmắtsắcsảocủahọ.

SherlockHolmès–mộtnhânvậtkỳtàicủaConanDoyletạoratrongcáctiểuthuyếttrinhthámcủaông–làmộtnhàtrinhthámcóthểgọilàphithườngđược.Khônggìlạ.Ôngấysởdĩđượcthếlànhờnơitàiquansátvàcáchsuylýcủaôngmàthôi.

Ôngnói:“Mộtnétlộtrênmặt,mộtcáiliếc,mộtcáingóđủchotabiếtđượcnhữngýnghĩkínđáocủakẻkhácrồi.Kẻnào thườnghamquansátvàhamphângiảinghiêncứu,khómàsai lầmđược.Họcó thểnhânđómàkết luậnmột cách chắc chắn rõ ràng như trong các bài toán học vậy. Kết quả phithườngcủahọ,đốivớikẻkhôngrànhphươngphápcủahọdùng,làmộtviệcngoàitrítưởngtượngvàthườngđượcxemnhưviệclàmcủabựcthầntiênphùphépgìđâu…Thửđưachongườicóócquansátvàsuylýmộtgiọtnướcthôi.HọsẽnóichotabiếtđólànướclấynơiĐạiTâyDươnghaynơithácNiagara.

Đời củamỗimộtngười của chúng ta chỉ làmột sợi lòi tói dài, chỉ cầnbiếtđượcmộtcáivòngthôicũngđủchomìnhthiếtlậplạiđượctấtcảcáccáivòngkhác.Đólànhữngcôngviệcphiềnphứclắm,cầnphảicónhiềuhọchỏi,rộngthấyxanghemớiđược.Đờingườingắnngủi,muốnđitớichỗtậnthiệntậnmỹcủasựhiểubiếtnầythậtlàkhókhăn.Tuynhiênvấnđềphứctạpấytạmgácquamộtbên,danhchobựcvĩnhânhọlàm.Phầnmình,hãyđivàonhữngvấnđềđơngiảncóphảihơnkhông?Khimìnhgặpmộtngườinào,thoángquacóthểbiếtđượcngườiđólàmnghềgì,thuộchạngngườinào.Cáchtậpluyệnnầyrất cần thiết, tuymới xemnhưmột việc trẻ con, nhưngnógiúp cho trí suynghĩcủa ta rấtnhiều,và tậpcho tabiếtphải làmcáchnàođểquansát.Hãyxemngóntayvàmóngtayhọ,tayáo,đôirầy,cáiquầnlốiđầugốicónhữngcáigìhưhaokhông,ngóntaycáivàngóntaytrởcóbịkhuyếthámgìkhông,gươngmặt,ốngtayáo…đólànhữngcáidấuchỉchotabiếtđượcngườiđólàngườigì.Cóchigọilàkhôngthểđượcđâu,vớibấynhiêuyếutốđóhộilại,khôngđủchomìnhbiếtđượclailịchngườiđóhay

sao?Dầuchomộtngườirấtkémthôngminh,cũngcóthểnhậnđượcmộtcáchrõràng.”(ConanDoyle.–UnCrimeÉlrange,p.26.)

o“…NgườibạncủaSherlockHolmésmộthômđinhàdâythépvề.Khithấy

mặtbạn,Holmèsnói:“KìaanhđinhàdâythépWignoreStreetđánhđiệnmớivềphảikhông?”Bạnôngtatỏdấukinhngạc,vànàinĩôngtacắtnghĩachorõ,cáchnàomàbiếtđượcnhưthế.Holmèscắtnghĩa:

-Cógìlàlạ!TôibiếtliềnnơitrướccửanhàdâythépWignoreStreetngườitađangsửalộ,cuốcđấtđổlên.Muốnvàocửa,phảilộingangquađó.Màchấtđấtđỏnày,màunóđặcbiệt,chỉcóchỗđólàcóthứđấtấythôi,vìtheosựhiểubiếtcủatôi,nộivùngấykhôngcóchỗnàocóthứđấtấy.Cuộcquansátcủatôingưngtạinơiđó,cònhếtthảynhữngđiềutôinóikhác,đềuởtrongvòngsuylýcủatôimàracả.

-Cònanhlàmcáchnàokhámpháđượccáivụtôiđiđánhđiệnmàkhôngphảilàđibỏthơ?

-Cáiđólạicàngdễ.Tôibiếtlàanhkhôngcóviếtthơ,làvìhồisớmchúngtacùngởnhàvớinhau,tôikhôngthấyanhviếtthơ.Vả,tôilạicònbiết,trênbànanhsẵncò,sẵnbaothơ,sẵngiấy.Chonên,nếuanhđibỏthơ,thìcócầngìanhphảiđiđếnnhàdâythépchoxa.Vậy,thìchỉlàvìđiđánhđiệnthôi.

Nhữngứcđoánkhác, tôi loại trừnóđicả,chỉcòn thấycómộtcáiđứngvữnglại thôi,cáiđó làcáiđúngvớisự thật (ConanDoyle–LaMarquedesQuaire,p.11-12.).

Bạnôngchịulàđúnglý.Mớiđưachoôngmộtcáiđồnghồnhỏ,cậyôngxemcoingườichủtrướccủanótánhtìnhnhưthếnào,vìhằngngàyngheôngnói,bấtkỳmộtvậtgìngườidùngthườngcũngđểlạimộtítdấuvết,nhàquansát tinh có thể truy ra được nhiều điều hữu ích về lai lịch của người đó.Holmèskhôngngầnngại,nhậnlãnhđểtracứu.Ônglấytaycânnặngnhẹ,xemkỹcáimặtđồnghồ,mởcáimáy ra,banđầunhìnbằngmắt thường, sau lấykínhhiểnviquansátmộthồilâu.Bỗngxếplại,vàđưatrảcáiđồnghồchobạnvànói:

-Khôngcógìđángđểýnhiều,vìnómớivôdầuvàchùibóng,nênlàmchosựquansátkhómàđixađược.

-Phải,anhnóiđúng.Đồnghồnầyvừamớichùibóngvàvôdầu.-Tuynhiên,theosựquansátcủatôi,cáiđồnghồcủaanh,tôitínhchonólà

củaôngthânanhđểlạichoanhcảcủaanh,rồianhcảcủaanhmớigiaolạichoanh.Cóphảinhưvậykhông?

-Đúngnhưvậy.-ChínhvìtôithấytronghộpcókhắcdấuhiệuchữW,tênhọcủaanh.Vả,

cáiđồnghồnầytheonhưcáisốhiệuquảquyếtlàthứđồnghồlàmhồinămmươinămvềtrước.Nếutôinhớkhônglầmthìôngthânanhmấtđãlâu.Theolệcủaxứta,thìđồtrangsứccũngthuộcvềphầngiatàicủangườiconcả.Bởivậy, tôimớiđoán,saukhiôngthânanhmất,đồnghồnầyphảivềtayngườianhcảcủaanh.

-Đúngnhưvậy,rồisaonữa?-Anhcảcủaanhlàngườivôtâm,hơnnữa,làngườikhôngcóthứtựgìcả.

Anhấycótươnglailắmchớ,nhưnganhấykhôngbiếthưởng:suốtđời,anhchỉnghèocựcmộtđời,cũngcólúckhágiả.Rồilạicònsavàotậtrượuchè,vàvìđómàchết.Tôichỉnghiêncứuthấyđượccóbấynhiêuthôi.

Bạnôngngheđếnđótỏýbấtbìnhnói:- Holmès, cử chỉ của anh không xứng đáng với cái người của anh, tôi

khôngbaogiờtintưởngđượcrằnganhcóthểhạcáingườicủaanhnhưthế.Chắcchắnlàanhđãđiềutralịchsửcủangườianhbấthạnhcủatôi,rồinayanhtùycơhộinóira,làmnhưnhờnhữnglốiquansátkỳkhôicủaanhmàtìmrađượcvậy.Tôikhôngtin,anhphỉnhgạttôiđấythôi!

-Nầyanh,xinanhhãybìnhtĩnhlạichútđó.Thậtquảtôikhônghềbiếtanhcómộtngườianhcả,trướckhianhđưacáiđồnghồcủaanhchotôixem.

-Vậy,saoanhlạibiếtmộtcáchrõràngnhưnhữngđiềuanhvừamớinói

đó?-Thế làmaycho tôi lắm,vìđóchỉ lànhữngsựkhái tính, tôiđâudè lại

đúngquávậy.-Nhưngtôichắcanhkhôngphảichỉđịnhchừngthôi.- Không, không! Tôi nào có định chừng. Đó làmột thói xấu đáng ghét

nhứt,làmcholýluậnmìnhsaibétcả.Vìanhkhôngquenđượccáilốitưtưởngcủatôi,nênanhkhônghiểuđượcvìsaovớinhữngsựquansátmớixemquanhưlànôngnổi,lạiđemlạichotôirấtnhiềutàiliệucóíchnhưthế.Bởivậy,anhmớichođólàlạlùng!Đây,tôinóitrướcrằng:anhcủaanhkhôngcóthứtựgìcả.Anhxemlạichokỹcáivỏđồnghồ:nóbịcà,bịtrầycùnghết.Đóchỉcóngườiquávôtâm,khôngthứtựgìcả,họhaybỏchungmộtcáitúi,nàolàđồnghồ,xu,cắc,chìakhóa,toànlàđồvậtcứng.Cầngìphảilanhtrímớihiểuđượcviệc ấy.Cókhógìmàkhôngđoánđược rằngngười thừahưởngđượcmộtcáiđồnghồquígiánhưthếnầy, lạikhôngđượcsốngmộtcáchkhágiảsao.

Lạinữa,thườngởxứmình,nhữngnhàcầmđồ,cótậtlấykimgạchởphíatrongđồnghồsốhiệucủatờbiênlaimàhọđãtraolạichongườiđicầm.Đócũnglàmộtcáchrấttiện,vìcáisốhiệuđókhómàsailạcđượcvàcũngkhómàlầmđượcnữa.Phíatrongcáiđồnghồnầy,anhxemlạikỹmộtlầnnữađisẽthấygạchtrênbốnsố,chỉcóthểlấykínhhiểnvimàxemmớithấyđặng.Đólàbằngcớrằngngườianhcủaanhthườngbịsựtúngbấn.Nhưngđãchuộcđichuộclạicảbốn,nămlầnđược,tỏrằnganhấycólúccũngdễthởchứ!Bâygiờ,hãyxemphía trongnữa,chỗcái lổiđểvặndâythiều,anhcónhậnthấybiếtbaođườngtrầytrụakhông?Anhcóthểnàotưởngtượngđượcmộtngười,nếukhôngsaysưavấtvả,cớsaolạiđútcáichìavàokhôngngayđượcvớicáilỗmàphảitrợtmãirangoàikhông?

Anhnênđểýrằngđồnghồcủabọnngườihaysaysưađềucónhữngdấutrầynhưthế.Cáiđó,cócáigìkhónghĩnữakhông,màanhbảolàmaquỉ?”(ConanDoyle–LaMarquedesQuaire,p.16-17.)

oVoltairetrongquyểnZadigcũngcóthuậtmộtcâuchuyệntươngtựnhưthế.“…HoạnquanhỏiZadig:-AnhcóthấyconchócủaHoàng-hậuchạyngangđâykhông?Zadigtrảlờimộtcáchkhiêmtốn:-ThưaNgài,khôngphảiconchóđực,ấylàconchócái.

-Đúngnhưvậy!-Ấylàmộtconchó“xù”rấtnhỏ:conchóấycũngvừamớiđẻ,cẳngtrái

phíatrướchơiquè,còntaicủanóthìrấtdài.-Nóivậyanhcóthấynó!-Không!Tôikhông thấynó,mà tôicũngkhông từngbiếtbàHoàng-hậu

nuôichobaogiờ.…………….…………………NgườitanghĩôngbắtgiấuconchócủaHoàng-hậu.Ôngbènbiệnhộcho

ôngnhưvầy: “Thật tôi khônghề có thấy con chó củaHoàng-hậu.Số là tôiđangđidạo,đểýthấydướicátcódấuchânthú,tôiđoánlàchâncủaconchónhỏ.Giữahailằnchâncóhaiđườngnhỏkéodài,tôibiếtconchóấylàchócáimớiđẻ,vúnódàikéolòngthòngdướicát.Nhiềuvếtkháclấmtấmhaibên,tôiđoánlàlỗtainóphảidàilắmmớiđược.Dấuchânphíatrướcbêntráihơinhẹhơncácdấuchânkhác,nêntôiđịnhchonóhơiquè.Cóthếthôi.”(Voltaire-Zadia)

***b)CáchtìmthủphạmTrênđây,lànhữngtỉdụgiúptahiểusựquanhệcủaquansátđốivớiđời

sốnghằngngàylàthếnào.Tuylànhữngcâuchuyệncủatiểuthuyết,nhưnglýlẽcủanócũngchẳngđếnnỗikhôngcócơsở.

Dướiđây,thêmmộtvàiphươngphápcủatytưphápcảnhsátthườngdùngđểtìmratộiphạm,cũngdoquansátvàsuylýmàra.

Thườngcónhiềungườibịcáogiảđiếcđểtránhsựtrahỏigắtgaocủanhàchứctrách.Cókẻhọgiảđiếc,đếnkhônghaybiếtđượccómộtsứcnặngtrênmườikílôrớtsaulưnghọ.Sựvôcảmgiáctháiquáđóđủbộclộsựgiảdốicủahọ,vìnếulàmộtngườithậtđiếcthì tuykhôngnghechớcũngphảigiựtmìnhquaylạivìmộtsứcnặngtrênmườikílôrớtxuốnglàmchocảváchphêncùngmặtđấtchuyểnđộngkhôngít.Nhờthửnhưvậy,màngườitanhậnđượcnhữngkẻgiảđiếcnhưchơi.

oMộtbọnăntrộm,–saukhithâugóptàisảncủamộtngôinhàtrongđồng,–

muốnlàmchocảnhsátkhôngtheodấuđược,mớilấyrổđựngbôngịnvàomặtđấtướt.Ngườitanhìnthấydấuchân4người,trongđócódấuchâncủamột

ngườiđànbà.Nhàtrinhthámđếnkhámxét,thấyliềnrằngnhữngdấugiàyđànbàlàgiả,vìđứatrộmtuymanggiàyđànbàmàbướcđílàbướcđicủangườiđànông.

oTuytakhôngcầnphảibắtchướcytheophươngphápquánhặtnhiệmcủa

các nhàmật thámđại tài để dùng trong nghề nghiệp hay trong những côngviệchằngngàycủamình,nhưngnếubiếtquansátsuynghĩchokỹcàngtỉmỉthìsựlợiíchcũngkhôngphảilàtầmthường.

oVềphươngphápdùngđểtrathủphạm,sáchxưacũngcóđểlạinhiềucâu

chuyệnlýthú,khôngthểkểhếtrađâyđược,chỉlượcthuậtmộtvàithôi,từatựanhưtrên:

“CùngđivớimộtđoànnhàbuônvềConstantinople,anhbuônhànglụagởichoanhbuônlạcđàmấybóhàngđitrước.Nửađàng,anhbuônlụađau,phảiởlại.

Khi đến thành Constantinople, anh buôn lạc đà chờmãi vài tuần lễ màkhôngthấyanhbuônlụađến,tưởnganhấyđãtheoôngtheobà,nênđemmấybólụađibánđi,lấytiềnbỏtúivàbỏluônnghềbánlạcđàcủamình.

Ngườibuônlụamạnhrồi,tìmđếnchỗanhbuônlạcđàđòimấybólụa…Anhnầylàmbộkhôngbiếtvàchốirằngxưanaychưatừngcólàmnghềbuônlạcđà.

Vụnầythưađếnquan.Quanchođòi2bên,hỏianhbánlụa:-Ngườikêunàiđiềuchi?-Bẩmquan,tôiyêucầuchúbánlạcđàtrảlạichotôi20chụcbóhàngtôi

đãgửi.Anhbánlạcđàcãi:-Dạ,tôikhônghiểuanhnầymuốnnóigìmàcólụavàlạcđà…?Tôixưa

naychưatừngcólàmnghềbánlạcđà.Quanhỏianhbánlụa:-Ngườicóbằngcớgìđểđốichứngkhông?-Thưakhông.Quansailínhđuổihaiđàngrakhỏicôngmôn.Chờchohaingườirakhỏi

cửa,điđặngmươibước…quanđứngtrêncửasổkêunói:-Anhbánlạcđà,chờtôihỏi…Anhbán lạcđà,bấtngờ,nghekêumình, lậtđậtquayđầu lại.Khôngdè,

làmvậy,làmìnhthúthậtnghềcũcủamình.Quanliềnbắtanhlạcđàphảibồi thườngchoanhbánlụa,đánhchomấy

chụchèovàphảichịumộtsốtiềnvạtovềvụđãthềdốitrướcquan.o“MộtngườiThỗ-Nhĩvô tiệmbánđồgiavị củamộtngườiHyLạp,mua

nămcândầuvàđưamộtđồngvàng(Giábằng100đồngbạcĐôngdương)bảothối.Ngườichủtiệmxemthấytrongtủkhôngcóđủtiềnđể thối,bèn lấyramộtcáibaocóđựng500đồngbạc,vừabạcđồng,vừabạccắc,nhưngsuynghĩmộthồi, rồi lạiđểbaovôchỗcũchứkhôngmởra,vàđi sangngườiởgầnđặngđổitiền.

Tronglúcngườichủtiệmđivắng,ngườiThổNhĩăncắpbaobạcdấutrongáo.Ngườichủtiệmđổibạcxongtrởvề,cứviệcthốitiềnrồiđểkháchđi.Mộtlátsau,coilạibaobạcthấymất,mớichạytheongườiThỗNhĩ,vàgặpvagầnbênchỗlínhgác.Línhthấycãilẫy,bắthếtcảhai.VịquanvõcaiquảnđộilínhxéttrongmìnhngườiThỗNhĩ,lấyđượcbaolạc,vàhỏingườiHyLạp,sốtiềnđựngtrongbao làbaonhiêu.NgườiHyLạpnóicó500đồng,vừabạcđồngvừabạccắc.Línhmởbaorađếmcũngđúngnhưthế.NhưngngườiThỗNhĩcũngquảquyếtrằngsốtiềnđócủay.Vịquanvõkhôngbiếtphânxửthếnào,liềngiảinộivụratoà.Quantoànghehếtlờikhaicủahaibênrồicũngkhôngbiếtaiphảiaiquấy,bởihaiđàngđềuquảquyếtrằngbaobạcấylàcủamình.Quantoàcụtlối,truyềngiamlại,ngàysausẽxử.Ngàysaucũngthế,haibênvẫnkhaiynhưtrước.NhưngngườiHyLạpkhaithêmrằngtiềnđólàtiềncủaybánhàngmỗingày,thâuvô.Vađựngtrongbao,đặngngàyđótrảchomộtngườibánhàngvìđãtớikỳhẹnphảitrả.Vanóirõtênvàchỗởcủangườichủnợchoquanđiềutra.QuantoàliềndayquaphíangườiThỗNhĩhỏivadođâumàcóbaobạcđó.NgườiThỗNhĩcũngtrảlờikhôngchútngạingùngrằngvađemlúamạchđếnbánchonhiềutaybuônlúaởmộtvùngkiamớithâuđượcsốbạcđó.

Quantoàliềnmộtmặtkhiếnnấunướcsôi,mộtmặtsailínhđếnchỗngườiThỗNhĩđãchỉ, lấytrongtủtiềncủamấytiệmbánlúaởvùngđóchođủsố500đồngbạcvừabạcđồngvừabạccắc,đựngvôbaođemvềchoông.

Quantoàkhiếnđemrahaicáichậubằngnhau,mộtcáiđựngbaobạccủahaiđàngđươngtranh,cònmộtcáiđựngbaobạcmớilấyởhaitiệmbánlúavề.

Quantoàbảođổnướcsôivôcảhaichậu,rồitựmìnhcầmquecâytrởquatrởlạimấyđồngbạcnhưmuốnnấubạcchochinđềuvậy.Mọingườilấylàmlạ,khôngbiếtôngmuốnlàmgì,cókẻtưởnglàônglàmphép.Khinướcnguội,ôngxemkỹmặtnướcvàbảomấyngườigầnbêncùngxem.

Mặtnướcbênchậuđựngbạccủamấynhàbuôn lúa thìđầyrơmrác,bụibặm,cònmặtnướcbênchậuđựngbạccủahaiđàngtranhnhauthìnổimàngmàng.

NhờcuộcthínghiệmđómớithấyđượctỏrõlòngchânthậtcủangườiHyLạpvàdạbấtlươngcủangườiThổNhĩ.”(Saint-Yves.—Les50jogementsdeSalomon,p.48(HaibàinầyđãđăngtrongbáoTiến,số10và12).)

c)ĐứctánhcủanhàQuansát:Tómlạinhữngđiềuđãnóitrên,nhàquansátđúngđắn,chânchínhvớicái

danhhiệucủamình,phải tậpluyệnthếnàochođượccónhữngđứctínhsaunầy:

1)Khéoléo:Ấylàthuậtbiếtchiềutheohoàncảnhhoặctìmchođượcđủphươngthếthắngchokỳđượcbấtkỳlàtrởlựcnàongăncảnsựquansátcủata.Hoặcphải tạoramáymóc, tìmtài liệu, tậpvõnghệ, lội, trèo,chạy,nhảycũngkhôngtừ.

2)Kiênnhẫn:Cónhàthiênvănphảibỏtrên80nămđểdòtheodấuhànhtinhHerschell.Pasteur,muốn tìmnguyênnhâncủachứngbịnh tằm,phải tựmìnhquansátcótrên50.000lần.Vộivàng,nóngnảyđãlàmhưhỏngbiếtbaonhiêu sựphátminh sáng tạo khôngđi đượcđếnbờbến.(Sennebier.—L’Artd’Observer,t.I.,page238.)

3)Chúý:Đâylàđứctínhcầnthiếtchosựquansátđếncóthểgọi“nólàtấtcảsựquansát”vậy.(XemchươngThuậtChúýtiếpsauđây).

4)Nhuệtrí(penetration):Quansátkhôngphảichỉxemphớtquamàthôi,màphảingóchothậtkỹ,phảibiếtphânbiệtcáinàochánh,cáinàophụvàphảibiết loại ranhữngcái không ích lợi gì cho sựquan sát…Nhụê trí là cái trísángsuốtgiúpchotathấyđượccáichỗchưahiểnhiệncủasựvật,cóthểcảmđượcmàkhôngthểthấyđược.

5)Tinhmật:Nhàquansátphảibiếtnhậnxétchotinh tế từngmảnhmúncôngviệccủamìnhquansát.Phảikểratấtcảnhữngcáichicủamìnhthấy,vàchỉcónhữngcáitậnconmắtmìnhthấythôi.Nhấtđịnhkhôngcócáithóinghenóiđinóilại,hoặctinhtheosáchvởhoặcmộtquyềnthếnào.Phảihếtsứcgắtgaotrongviệcmìnhnghethấy,biênlạihếtsứckỹcàngvàtỉmỉ.Sựquansátphảithậthếtsứcđầyđủ,khôngsótmộtphươngdiệnnàocả.

6)Vô tư:Nhàquansátphảigiữgìnchosựquansátmìnhhếtsứckháchquanmới được.ClaudeBernard nói: “Ấy là người chụp hình: nhà quan sátphảiquansátmộtcáchcôngchính,khôngthiênvị,khôngthànhkiến;tinhthầncủahọphải“tịnh”nghĩa là lẳng lặng,—lẳng lặngmànghevàbiên lạimộtcáchngaythẳngnhữngđiềugìthiênnhiênbảovớimình.”(ClaudeBernard.–IntroductionàlaMédecineExpérimentale.)

NhàquansátphảitránhxaThànhkiến.CóhailoạiThànhkiến.Thànhkiếndonơikẻkhácmangđếnchota,vàThànhkiếncủatacósẵnthườngdonơitinhthầnmônphái(espritdèsystème)màra.

Tánhvôtưrấtquanhệtrongsựquansát.Thiếunó,sựquansátthườngbịhưhỏngsaibéthết.Mộtngườikianghichođứaconngườilánggiềngăncắpcáibúa.Bấygiờanhquansátđứanhỏ,thấytừcửchỉđềurõranglàđứatrộmbúa.Đếnkhianhtìmđượccáibúarồi,thìanhxemlạicửchỉđứanhỏ,khôngthấychỗnàotỏralàđứatrộmbúanữa.NhữngsựquansátcủatyMậtthámthườngcũngbịvôtìnhsavàocáibẫyđó,nêncónhiềungườibịoanuổngmộtkhiđãbịtìnhnghi.

Nhàquansátmàbịthànhkiếnsaisử,thìthườngbịlừatrongcuộcquansátcủamình:chỗhọtưởnglàthấy,chínhlàđiềuhọchỉtưởngtượngthôi.

Năm1903cómộtnhàvậtlýhọctrứdanhBlondlottưởngmìnhđãtìmra“luồngđiệnN”(rayonsN).Nhàphátminhđâylàmộtngườicóquyềnthếlớntrongkhoahọcgiới,ấylàmộtônggiáosưvềvật lýhọc, thôngtínviênđặcbiệtcủaKhoaHọcviện.CáichủtrươngcủaôngđượctấtcảcácôngHànlâmviệnKhoahọcvàcácnhàthôngtháingườiPhápcôngnhận.Nhiềunhàthôngtháiấycólàmlạicuộcthínghiệmvàcũngthấyynhưôngvậy.

Hainămtrời,KhoaHọcviệnđăngra rấtnhiềubàikhảocứucủacác taychuyênmônvềvậtlýhọcnhưBroca,J.Becquerel,Bichat,v.v…,nóivềtánhcáchđặcbiệtcủanhữngluồngđiệnấy.J.Becquerel lạicòntuyênbốrằngđãlàmchonóbị“mê”liệt.GiáosưArsonvaldiễnthuyếtvềnónhiệtliệt.

KhoaHọc việnmới định pháimột ban giám khảo đến tận nhà xem xétcôngviệccủanhàphátmìnhBlondlot.Cảthảyđềulấylàmkinhthan,tứcthìgiảithưởng50.000quanđượchộibanchonhàphátminh.

Trongkhiđó,ởngoạiquốc,nhiềunhàthôngthái,khôngbịảnhhưởnguydanhcủanhàphátminhPháp,tiếptụcthínghiệmmãimàkhôngthấygìráo.HọmớimòđếntậnphòngthínghiệmcủanhàphátminhsóngđiệnN,thìbấygiờhọmới thấyôngnầy lầm,vì luồngđiệnNchính làmộtảogiácdomộtmiếngtamlăngkínhgiọira.

BáoRevueScientifiquebèncậytấtcảcácnhàbáchọchoàncầumởcuộcđiềutra.Téra“lằnsongN”củanhàphátminhđâychỉlàmộtảotưởng…Bấygiờ,cácnhàvậtlýhọcPhápđãphụhọatheoBlondlotđềulặngthinhphăngphắc, và từ đó nhẫn nay không còn nghe đến cái “luồng song” ấy nữa.(GustaveLeBon.–LesOpinionsetlescroyances,p.274-275)

Thành kiến đối với các nhà khoa học trứ danh còn như thế, thì đối vớingười thườngthiếu tinh thầnkhoahọc,sẽ taihạinhưthếnào,vàsẽdắtdẫnchúngtađếnđâunữa!

oCũngthờiquansát,nghiêncứuchánhthểnướcNga,màA.Gidethấykhác,

R.Rollandthấykhác.A.Gide để trả lời với sự tráchmóc củaR.Rolland nói: “Cần yếu là phải

xem sựvật theoynhưnóđãxảy ra, chớkhôngnênxem theoýmongướcriêngcủamìnhmuốnchonóphảixảyranhưthếnào.”(“Ilimportedevoirleschosestellesqu’ellessontetnontellesquel’oneùtsouhaitéqu’ellesfussent.”(AndréGide.–RetouchesàmonRetourdel’URSS).)

ChươngIIITHUẬTTẬPTRUNGTINHTHẦNQUANSÁTđượctinhvinhờkhéoléobiết«tậptrungtưtưởng».Câuchâmngônthiếtyếucủathuậtquansất:Chỉlàmmộtvịêcthôi,vàlàm

chotậntình,cũnglàchỉvềsựtậptrungtinhthầnvậyTậptrungtinhthầnlàđểhếttâmtưvàomộtsựgì,hayvậtgì.Ngoàisựấy,

vậtấy,takhôngđểýđếnviệcgìkhácnữacả.oRibotbảorằng:«Chúýlàcáikhícụgiúpconngườitrởnênhoànthiện.»

(TH.RIBOT.–Psychologiedel’attention,p.58.)Thậtvậy,thiếunó,thìnhữngquannăngđặcbiệtcủatinhthầnnhư:trínhớ,

tríphánđoán,trísuyluậnkhôngthểnàopháttriểnđược.Thiếunó,thìsựhiểubiếtcủatađốivớisựvậtrấtlờmờ,nhứtlàkhôngứngdụngvàođâuđượccả.Nólàcốttửcủacảđờisốngtinhthầncủata.Vậy,điêuluyệntinhthần,phảilấynólàmgốc.

Muốn“đolường”tinhthầntríthức,ngườitathườngcăncứvàosứcchúýmạnhyếucủamỗingườimàướcđịnh.Darwinnói:”Mộtnhànuôikhỉ,muakhỉđemvềtập,mỗicongiánhứtđịnhlàmộttrămhaimươilămquan.Người

ấyhứavớichủbán,nếuđểchohọgiữlạinhàtrongvàingày,đặnglựachọntheoý,họsẽchịtrảgiábằnghai.Ngườitamớihỏianhlàmcáchnàophânbiệtđượcconnàokhôn,trongmộtthờigianrấtngắnnhưthế.Anhtrảlời:chỉxemsứcchúýcủanólàbiếtliềnđược.Nếutrongkhimìnhnóihaycắtnghĩacáigìchonó,màsựchúýcủanóxaolãngvìbịconruồitrênváchhoặcvìmộtcáicớnhảmnhínào,thìconnầyđángchánnảnlắm.Nếucósửatrịnóthìnólạicàngbướngbỉnhkhódạychớkhôngíchgì.Tráilại,connàobiếtchúýthìdễtậplắm.”

Cáiđặcđiểmcủanhữngbậcvĩnhânlànơisứcmạnhcủasựtậptrungtưtưởng của họ.Roederer nói vềNapoléon có câu: “Ông là người có thể làmviệc liên tiếpmười támgiờđồnghồvềmột côngviệchaynhiều côngviệccũng vậy.Không cómột người nào biết để hết tâm tưmình vào công việcmìnhlàmhơnông.”ChínhNapoléon, trongbộkýứccủaôngcóbiên:“Khinàotôimuốnngưngmộtcôngviệcgì,tôiliềnđónghộctủấylại,vàmởhộctủkhác ra.Nókhông lộnxộnvớinhauđượcvàcũngkhông làmrộnhoặc làmmệttôichútnào.Nếutôimuốnngủ,tôiđónghếtcáchộctủlại,tứckhắcngủliền.”Tainenói:“Ngườitakhôngbaogiờthấyđượcmộtđầuóccókỷluậtvàsẵnsangluônluônđểlàmbấtkỳlàmộtcôngviệcgì,vàcóđủsứctậptrungtưtưởngmộtcáchđộtnhiênvà toànbịnhư thế.” (F.Challave.—Psychologieelmétaphysique,p.396.)CókẻhỏiNewton,nhàđạithiênvănnướcAnh,cáimậtphápcủasựphátminhvề“VũtrụDẫnlực”củaông.Ôngtrảlời:“Cóchi,chỉvìtôinghĩđếnnómàthôi.”Darwinsỡdĩlàmđượccôngnghiệpvĩđạitrongkhoahọcgiớilànhờôngcócáitài“đeođuổimãitheomộtvấnđềsuốtnămnàyquanămkiamàkhôngnản”.(VieetcorespondancedeDarwin,p.69,135–(J.Pavox:thuậtlạitrongEducationdelaVolonté,trang20).)

KhổngTửnói:“Talàngườihễcóviệcgìnghĩchưarathìnghĩđếnquênăn,nghĩ rađược thìvuiquêncảmối lo,khôngbiết rằng tuổigiàđã sắp tớivậy.”

Nhữngngườirấtkhoẻvềsự“tậptrungtinhthần”nhưthếthườngcómộtcáiđặcsắcnầylàhọquáchuyêntâmvàomộtviệcmàquênhẳncảnhữngcáingoàicôngviệchọđang làm,đếnđỗi thành ramộtchứngđãng trí rấtnguyhiểmđếnđờisốngthựctếcủahọhàngngày.

Mộtngàykia,lúccònnghèo,Edison,(Lesgrandshomes:Edison.—Akeimet Lumet. Paris.) nhà phátminh điện thoại trứ danh củaMỹ quốc được cóngười tiến cử đi diễn thuyết về vấn đề điện thoại, là vấn đềmà ông ta sởtrườngnhứt,vảôngkhôngphảidưgiảgì,cũngkhôngmuốnkiếmthêmchútíttiền,muasáchvởvàítmónmáymóccầndùngđểthínghiệm.

Nghĩđếnnóôngcũngthấyđắcchí.Nhưngđếnngàydiễnthuyết,Edisonkhôngđến.Mộtngườibạnchạyđikiếmôngkiếmmãikhông thấy.Đếnkhingótrựclênnócnhà,thấyôngtađanglomkhomđặtdâyđiệnthoại!Thìra,trongkhiôngđangsoạnbàidiễnthuyết,mộtýkiếnmớinẩyra.Ôngbanđầucònlogiảiquyếttrênmộttờgiấy,kếđóôngnghĩđếnnhữngbằngcớthựctếcủanó,ôngmuốnthínghiệmliền,ôngleotuốtlênmáinhà.Ởđóthahồchoôngthửđithửlạicáiứcthuyếtcủaông,ôngquênmấtthínhgiảcủaôngđangđợiôngđàngnhàhội.

Đờiôngthườngcónhiềucái“đãngtrí”nhưthế.Cómộtkhinọôngđibỏthơ.Khiđếnnhàthơ,gặphộpthơ,thayvìlấythơbỏvôhộp,ônglạilấycáiđồnghồôngmànhétvào.Nhéthoàikhôngđặng,bâygiờôngmớisứcnhớlại,mớibiếtlàmìnhlộn.

Ngàyôngcướivợ,mộtngườivợôngyêuquínhất trongđời, thếmàsaukhicưới,cáchvàigiờ,ôngquaphòngthínghiệmlàmviệc,vìôngkhôngthểnàobỏquamộtngàymàkhônglàmviệcchođược.Côngviệctìmtòicủaônglàmôngmêmẩnđếnquênmấtbàvợởnhàđangtrôngđợiông.Chiềutối,mộtngườibạncủaôngđangđingangphòngthínghiệm,thấycửasổmởmàđènbựtsángtrưng,lấylàmlạbướcvào,thìthấyôngtađangcặmcụithínghiệm:

-KìaanhTom,anhquênrồisao?Đãquánửađêmrồi,cònchịởnhàchờanh!

-Ủakhuya rồi sao?Lạ lắm.Àphải, tôimớicướivợkiamà, tôiphảivềsớmhơnnữamớiphải!

May thay, bà vợ của ông là người đàn bà khác thường, rất hiểu ông vàkhôngtráchmócôngchútnào,vìbàbiếtnhữngcáiđãngtríấylàcáiđạigiácủathiêntàiôngvậy.

oTronglúccuộccáchmạngnăm1848nổbùng,Corot(Corot,nhàđạidanh

hoạPháp.)đanghoạtrênbờsongSeinenhưngvìquáchămchúvàocôngviệccủa ông làm nên không hay biết gì về đến những việc khốc liệt đã xảy rachung quanh.Người ta bắn nhau, đạn sung ví vút bên tai ông, thếmà ôngkhôngnghethấygìcả.Sauđóvàingày,ôngtanóivớicácbạnông:“Lạnhỉ,tôikhôngthấyvuiLouisPhilippe!”.

Cácbạnnói:-NầyôngCorotơi!Ôngkhônghaycócáchmạngsao?-Ủa!Lạicũngcóbọnngườibấtmãnnữasao?

o“Chỉlàmmộtviệcthôi,vàlàmchotậntình.”Taphảibắtchướctheotinh

thầncủaconcámăng (brochet).Concánầy,khinóđuổi theomột conmồinào,thìdẫucógặpconmồikhácdễbắthơn,nócũngbỏqua,vàchỉtheochokỳđượcconmồicủanóthôi.Đốivớitinhthầntacũngthế.Sựchúýcầnphảicómộtmụcđíchrõrệt,bởinếutaphânchianóra,tinhthầntasẽtảnmát,huỷhoại.

JulesPayotnói:“Khitôitráchcứbàquảngiatrườngcơphạmvềnhữngsơsótcủabà,thìbàthúnhậnmộtcáchtuyệtvọngrằngbàkhôngbiếtlàmthếnàothấyđượccôngviệccủabàthiếusótchỗnào.Thảyđềuxoaychungquanhbànhưcáichongchónglàmchobàquángcảmắt.Tôibènkhuyênbà:“Làmviệcnàothìlàmmộtviệcthôivàlàmchoxongtất.”Ngàythứhaichỉxemxétrầmnhà,vàđừngđểýtớiviệcgìkháccả;quangàythứba,hãyquansátquatrầnnhà;mộtngàykhácđểýđếnváchphên,quangàykhácnữakiểmđiểmnhữngvật treotrênvách,v.v…Bàấyvềsauthúthậtvới tôirằngcôngviệccủabàbấygiờkhôngcógìkhókhănnữacả,màbàcũngkhônghềđểcóviệcgìsơsótmàphảibịquởnữa.”(Letravailintellectveletlavolonté,p.158.)

Muốnrõsựchúýlàtrọngyếunhưthếnào,tathửsosánhmộtngườiđãngtrí,khôngđủsứctưtưởngliêntiếpvớimộtngườitinhthầntậptrungmộtcáchdễdàng,tasẽthấyngườisaunầy:

- biết quan sát, và thấy được nhiều điềumà người trước không thể thấyđược;

- biết tiêudụngnhữngđiềuhọnghe, thấy, đọc, vàhọbiết giữ lại nhữngđiềuấytrongtrínhớ.Thànhrahọcónhiềusựhiểubiết;kinhnghiệm,tàinăng,giátrịhọnhânđócàngngàycàngthêm.

-biếtsuynghĩ.Họbiếtsuyđoánnhiềuviệcmàkẻvôýkhôngdè.Bởivậy,sựquyếtđoáncủahọđúngđắn,họcóthểđiềukhiểnkẻkhác.

-biếtquansát,biếtsosánh,biếtphêbình,nênhọcórấtnhiềuýkiếnhaycóthểđemrathựchànhđược.Họcóthểtạoranhiềuphươngpháp,nhiềulýthuyết,nhiềucôngviệc,nhiềumáymóc…,tómlạihọlàmộtngườitrênthiênhạ.(P.Jagot.–Coursd’Éducationpsychologique,LeconIV.)

oChúýlàmộttưchấtcầnyếucủatinhthầnđểtiếnhoámộtcáchchắcchắn

vàđạtđếnchỗhoàntoànkhôngsaichạy…“Thiêntàichỉlàmộtsựkiênnhẫnlâudài,(legénien’estqu’unelonguepatience),-kiênnhẫnđeođuổimãimộtý nghĩ,một việc làm cho kỳ đượcmới thôi.” (XemquyểnThuậtLàmViệc

cùngmộttácgiả.)“Darwin hai mươi năm hoài bão quyển “Chủng loại khởi nguyên” (De

l’OriginedesEspèces).Sớmmai,ônglàmviệctừ8giờđến9giờrưỡi,từ10giờ rưỡi đến 12 giờ trưa. Hoặc chiều, từ 4 giờ rưỡi đến 5 giờ rưỡi, nhưngkhôngphảiluônluônnhưvậy,,vìđólàmộtcôngviệclàmthêm.Tuylàmviệcrấtít,màhễlàmthìônglàmmộtcáchhoàntoàn,đemcảtâmtríchuyênchúvàođóvàkhôngkhinàoônglàmmộtviệcgìmàcầnphảilàmlạimộtlầnthứnhìnữa.(VieetCorrespondancedeDarwin,p.37et155, trad.Varigny.)BạnthânônglàmộtnhàđịachấthọctrứdanhLyellcũngchỉlàmviệccóhaigiờliên tiếp thôi.Herbert Spencer, người bạn đồng hương với ông, cómột sứckhoẻrấttồitệ,ôngnầykhôngđủsức“tậptrungtưtưởng”lâuđược,thầnkinhhệ của ông rất suy nhược.Làmviệc liên tiếp ba giờ thì ông không thể đọcđượcmộtquyểntiểuthuyếtnữa,ôngđãđuốisứcrồi.Thếmàvìkhéobiếttậptrungtinhlựcvàomộtcôngviệcsưutầmcủaôngthôi,màsaucùngôngđểlạichođờimộtcôngtrìnhbấthủhếtsứctotát.(Autobiographie,tra.Varigny.)

EmileZola,mộttiểuthuyếtgiatrứdanhnướcPháp,trướctácsáchvởrấtnhiều,nhữngcũngchỉmộtngàylàmviệcbagiờđồnghồthôi.Sựchúýcủaôngnầycũngthậtlàđáođể.Hễmộtkhiôngchuyênchúvàonhữngvậtnàoôngmuốn quan sát, ông đi ngoài đường gặp những bạn thân của ông, ôngcũngkhôngnhìnra.Khiôngchuyêntâmđểýlàmbộsáchnào,thìngoàivấnđềôngđeođuổi,ôngkhôngcònbiếtcócáigìnữa.Ôngchỉbiếtcónhữngcáichỉquanhệđếnviệcôngđangsưutầmthôi.ỞtạihộiVănĐoànmàônglàmChánhhội trưởng,ôngphảimấtcótrênbathángđểthuộctênhaimươibốnngườicộngtácvớiôngmàônghằngkêutênkhinhómhội.(Dr.Toulouse.-LeTemps,3oct.1992.)

oBấtkỳlàlàmviệcgì,“chuyêntâmchúý”làthenchốtcủathànhcông.TrọngNiđiquanướcSở,vừarakhỏirừng,thấymộtngườitậtbướubắtve

bằngmộtcâysàodài,rấtlẹvàchắcchắncũngnhưnóbắtbằngtayvậy.TrọngNinóivớingườiấy:“Anhthậtlàtài,xinchotôibiếtcáithuậtcủa

anh.”Têntậtbướunói:“Thuậtcủatôilàđây:Trongnăm,sáutháng,tôitậpđể

viênđạnđứngthăngbằngtrênngọnsàocủatôi,màkhônghềrớt.Khitôiđểđứngđặnghaiviên,thìítconvenàothoátkhỏitôi.Khitôiđểđứngđặngbaviên, thìmười con trật cómộtmà thôi.Khi tôi đểđứngđặngnămviên, tôikhônghềtrậtmộtconnàohết.Cáithuậtcủatôilàquihếttinhthầncủatôivàochỗchíhướngmàtôimongđạtđó.Tôitrịcáitaytôi,cảthânthểtôichođến

chừngnàonó thànhmộtkhúcgỗ,khôngcònbiếtcảmđộng,khôngcònxaolãngnữa.TuyTrờiĐấtlàlớn,vạnvậtlànhiều,nhưngtôichỉthấycóconvemàtôimuốnbắtđóthôi.Khôngchỉlàmchotôixaolãngngoàicáiýcủatôimuốnđó,convelàmgìthoátkhỏitaytôi”.(TrangTử.—ĐạtSanhThiên.)

***CỐCHẤPĐừnghiểu lầm rằngchúývàomộtviệc là cố chấp,đemcả tinh thần tư

tưởngtachếtkhưvàoviệcấy.Chúývàđịnhkiếnlàhaiđiềukhácnhauxa.Tinhthầntưtưởngtavẫnhoạtđộngtựdođủmọiphươngdiệnnhưngkhôngcholạcrakhỏingoàivấnđềcủatađịnhtìmkiếmđóthôi.

Tathửvẽmộtcáiđồhình(diagramme)làdễnhận.ĐiểmAlàtrungtâmđiểm,chỉvấnđềtađangtrùnghĩ.Vídụvấnđềđólà

vấnđềlậpmộtcáinhàin.Làmthếnàolậpmộtcáinhàin?ĐólàđiểmA.Tabắt qua nghĩ đến cáchmua chữ,muamáy,mua giấy,muamực,mướn nhà,mướnthợ.Sốbạccảthảylàbaonhiêumớiđủ,vàphảidựđịnhmộtsốbạclàbaonhiêuđểphòngkhithiếuhụt.Sốbạcấylàmsaomàcó?ĐólànhữngđiểmA1,A2,A3,A4vânvân.Baonhiêuvấnđềấyđềuquivàomộtviệc“lậpmộtcáinhàin”.Tuymỗiviệcmỗikhác,nhưngđềuđivàomộtmụcđích.Đólàtinhthầntậptrung,khôngphảilàmộtđịnhkiến.

***NỀNTẢNGCỦASỰTẬPTRUNGTINHTHẦNTheocácnhàtâmlýhọc,sựchúýcóthểchialàm2thứ:1)Chúýtựnhiên(spontannée)và2)Chúýcốtâm(volontaire).(Th.Ribot.—Psychologiedel’Attention)Gọilàtựnhiên,khinàokhôngphảiđịnhtrước,nhưngvìsựngẫunhiênlàm

chomìnhđểý tới.Ví nhưkhi ta đangđi, thình lình thấy trướcmặt cómộtngườibịnạn.Tađểýđến.Đólàchúýtựnhiên.

Nhưng,nếusaukhiđó,nhânmuốn tìmhiểuvìđâuxảyra tainạn,và tainạnấynặngnhẹthếnào,tađểýlạimộtlầnnữa.Đólàchúýcốtâm.

Chúý tựnhiên thìkhôngcònphảidụngýchí:cònchúýcố tâm thìcầnphảidụngýchí.Mộtđằngthìtựmìnhđểchongoạivậtlôicuốn,tựmìnhbịảnhhưởngcủahoàncảnh.Mộtdằngthìtựmìnhđiềukhiểnlấyhoàncảnh,tự

mìnhlàmchủlấysựchúýcủamình.oỞđây,chỉbànđếnchúýcốtâmthôi,vìchỉcónólàcóthểgiúptatrong

conđườngtiếnbộcủaTríthức.Bởivậy,từđâyhễnóiđếnsựchúý,làchỉvềcốtâmchúýmàthôi.

oChúý,nhờđâumàđượcmạnhmẽvà lâubền?Nhờbanguyênđộng lực

saunầy:I.—HứngthúNgườitathườngsỡdĩđểýđếnmộtđiềugìlànhờnógợichotamộthứng

thú.Tỉnhưchơicờ.Lúcbanđầunhânmuốnbắtchướctheomọingườichungquanhmàchơi,nênrangđểýmàhọc.Sau,lầnlầnlạithấycóhứngthú.Nhờmênó,nêntamớichúýđếnnómộtcáchđặcbiệtkhôngbiếtmỏi.

Dẫurằnglúcđầunhờchúýmàgâyđượcsựhứngthú,nhưngvềsau, thìchínhnhờnơisựhứngthú,nónuôidưỡngchosựchúýcủatađượcbềnbỉ,đượcmạnhmẽ.

Vậy,muốnchotachúýđượclâudài,cầnphảicómộthứngthúgìđểdùnglàmnguyênđộnglựcmớiđược.Làmmộtviệcgìmàmìnhhamthích,thìdầucóvấtvảbaonhiêucũngkhôngcholàcực.Sựhứngthútađượcdồidàobaonhiêu,thìsựchúýcủatacàngmạnhmẽbấynhiêu.

Hứngthúcónhiềuloại,đạikháicóbốnthứ:sựtòmò,sựlợi ích,sựcầnthiết,vàsựnguyhiểm.

a)Sựtòmò:Chúýthườngcóthểlàvìmộtsựtòmò.Khôngcóóctòmò,thì tađâucóchịukhóđể tâmdòxét,nghiêncứu, tìmtòi.Nhưngtasỡdĩ tòmò,tìmkiếmmộtđiềugì,lànhântađãcósẵncáiýấytrongđầu,màtađịnhtìmchoracáilýcủanó.Nhữngcáiýsẵnđó,nhàkhoahọcthườnggọilàứcthuyết.Vìóc tòmòmànhàkhoahọccặmcụinămnầyquanămkiađể tìmnhữngbằngcớchứngnhậnnhữngứcthuyếtcủahọvềmộtvấnđềgì.Thỉnhthoảngtacũngnêncónhữnglối“ứcthuyết”ấyđểlàmnguyênđộnglựcchomộtcuộcthamcứunàohaymộtcôngviệclàmnào.Nógiúpchođờitađượcmớimẻ,rộngrãihơn,thanhthảnhơn.

b)Sựlợiích:Chúýcókhicũnglàmộtsựlợiích.Theolệthường,ngườitasỡdĩ chúýđếnngười, vậthaynhữnghoàncảnhnào làvì người, vật, hoàncảnhấycóquanhệ,cólợiíchđếncôngănviệclàmcủatahoặcnhiềuhoặcít.Lợiíchlàmhưngkhởisựchúýcủata.Chonên,vậtmàtađểýnếulợiíchcho

tanhiềuchừngnào,thìtacàngchuyêntâmchúýđếnnóchừngnấy.Vậy,cửchỉhaynhứtđểgiúpchosựchúýcủatamạnhmẽ,lâudài,làphải

biếttínhchonhữngđiềutathấyhaynghesẽcólợiíchchotasaunầy,chỉhoặcsớmhoặcmuộnmàthôi.Nếutanghinókhôngcóíchgìchotacả,thìsựchúýcủatakhôngthểnàođứngvữngnữađược.

c)Sựcầnthiết:Tacầnphảiđểýchuyêntâmđếnnhữngcáichiquanhệvớinghềnghiệpta,nếutamuốnđượcsànhsõihơn.Sựchúýcủata,cốnhiênlàphải luônluônhoạtbátmớimonggiúpta thấyđượcnhữngchỗtacònthiếusóttrongnghềnghiệpcủatahoặcđểtìmphươngsửađổilại,hoặcđểchocôngviệcđượchoàntoànhơn.Đólàvìsựcầnthiếtchonghềnghiệpmàtachúýđượcmạnhmẽvàlâudài.Bấtkỳlàởvàomộtđịavịnào,nếumuốnchonghềnghiệpmìnhđượctinhvihơn,đềuphảicầnchuyêntâmđểýđếnnhữngcôngviệcmìnhlàm.Hoặcvìsựcầnthiếtbắtbuộctaphảibiếtthêmmộttiếngngoạiquốcnào.Bấygiờ,tamớichịuđểývàchuyêntâmtậntuỵhọcchokìđượcthứtiếngấy.Tỉnhưphầnđôngngườimìnhbâygiờ, tự thấynếukhôngbiếtchữHánthìvănchươngkhómàđiđượctớichỗtinhvi.

ChonênhọcchữHánđốivớihọlàmộtsựcầnthiếtrấtkhẩncấp.Bấygiờhọmớichịuđể tâmnghiêncứuvàhọchỏiHán tự,dẫuphải tốnnhiềucôngphucũngmặc.Đólàvìsựcầnthiếtmàsựchúýcủatamớiđượcmạnhmẽvềlâudài.

d)Sựnguyhiểm:Nhữngkhiởtrongmộthoàncảnhnguyhiểm,sựchúýcủatalạicóphầnmãnhliệthơntấtcảnhữngkhikhác.Vì,hễsơýmộtchút,lànguycảtínhmạngmìnhvậy.Chẳngphảichỉcólênnúicao,haykhicầmtaybánhxehơi,mớicầnphảichúýnhiềuthôi;nhữnglúcđingangqualộ,gặpxelênxuốngdậpdìu,hoặcnhữngkhiđichơingoàiđườngphố,tacungphảihếtlòngcẩn thậnmớiđặng,vì tainạn rình rậpmãibên ta, sơýmộtchút lànóchụpvàotatrongnháymắt.Trướcsựnguyhiểm,tacầnphảidụngtâmchúýmộtcáchgắtgaomớiđặng.Hằngngày,nhânvìphảilotránhđỡtainạnngoàiđườngmà sự chúý của ta được sắc sảo vàmạnhmẽ thêmnhiều.Tránh sựnguyhiểmvềxecộngoàiđườnglàmộtlốiđiêuluyệnsựchúýrấthay.Bởivậy,nhữngkẻởthànhthịđôngđúcnhưngườiởSàiGòn–ChợLớn,thườngcótínhhoạtbáthơnkẻởđồngvườn,cáiđókhôngcógìlàlạ.Tậpvõ,tậpđánhkiếm là nhữngmôn thể thaogiúp cho tinh thần ta được tập trungmột cáchmạnhmẽvàgiaidẻonhưvậy.

II.–ThóiquenNgạnngữcócâu:“Córèn,mớitrởnênanhthợrèn.”Cũngnhưcóquansát

thườngmớitrởnênmộtnhàquansátgiỏi.Nóivềsựtậptrungtinhthầncũng

vậy.Chỉcónhữngkẻthườngđeođuổitheonhữngcáihọccầnphảidùngđếnsựchúýnhiều,mớicóthểtậptrungtinhthầnmìnhvàobấtkỳlàvấnđềnàothuộcvềtríthứcmàthôi.

Tráilại,nhữngkẻlàmviệcnhưcáimáy,ítkhiphảidùngđếnsựchúý,thìkhôngbaogiờđểýlâuđượcbấtkỳlàvềmộtvấnđềtríthứcrấtthôsơnào.

Nhữngviệcmàtathườnghaybỏlảng,phầnnhiềulànhữngviệctalàmmàkhôngthích.Nhưngnếucứlàmđilàmlạimãi,rồithìvớithóiquen,lầnlầntacũngthấythúvị.Tuytrướckhôngthích,nhưngquenrồi,thìviệcgìcũngtrởnênhứng thúđược.Nhiềukẻvìmụcđích sinhnhaimàphải làmmộtnghềmìnhkhôngthích.Nhưnglâunămchầythángthóiquenlàmchohọlạithíchnghềấy.Cóthấyđượchứngthú,thìcôngviệcbấygiờsẽtrởnêndễdàng,sựchúýđốivớinghềnghiệpcàngngàycàngtinhthêm.

III.—ÝchíNhữngkẻcóýchímạnhkhôngcầnlấyhứngthúvàthóiquenlàmđộnglực

chosựchúýcủamình.Chỉcómộtsựmuốncủahọlàđủ.Hễnhứtđịnhphảihọc,thìhọhọc,họcchokỳđượcmớithôi.Đâylàmộtlốichúýcaonhất,phầnnhiềuthuộcvềhạngtrênthiênhạmớilàmđược.Trướccũngnhờcóhứngthú,hoặcnhờcóthóiquenmàđãtậpđượccáchchúýmạnhmẽvàlâubền,nênrồihọcóđượccáiýchímãnhliệtnhưthế.Bấtkỳlàthuộcvềmộtvấnđềnào,hễmuốnchúýđến,thìhọchúýmộtcáchdễdàng.Dùngđượclốichúýnầy,thìtrílựcconngườisẽtiếnhoámaulẹvôcùng.

***B.—NHỮNGLỢIÍCHCỦASỰTẬPTRUNGTƯTƯỞNGa)Quinhứttinhthần:Tậptrungtưtưởnggiúpchocácquannăngcủatinh

thầnđượchộihiệplạimộtcáchđiềuhoà,nhânđó,đượcmạnhmẽthêmlên.Thậtvậy,tronglúctachúýđểquansátmộtđiềugì,thìcảtrínhớ,trítưtưởng,trísuyluậncùnghợplạilàmviệcvớinhaumộtcáchrấtmậtthiết.Vừaquansátvừanhớlạinhữngcáichiđãcóthấy,cónghe,cóbiếtđểsosánh,vừaphânbiệtđượcchỗđồngchỗdị,vừatintưởngđếnnhữngsaunầycủanó,vừasuyluậnvàphêbìnhcôngbằng.

b)Thâuđượcnhiềutàiliệuchínhxác:Tậptrungtưtưởnggiúpchotathấyđượcnhiềuphươngdiệnmàvớiconmắtthườngkhôngthểthấyđược.Tachỉnhậnthứcđượcrõrangnhữngđiềutađãđểýmàthôi.

c)Tránhđượcnhữngsơsótvềvăntự:Thườngtrongnhữngvăntự,nhưkhếước,giấynợ,v.v..,mộtchútsơsótđủhạicảmộtsựnghiệpcủata.Vậyphảibiếtđểýdòxéttừngphươngdiện,cânnhắctừngcâuvăn,đừngcẩuthả,vộivàng…Phảiđểchomìnhđủthờigiờsuynghĩ,đừngđểaibắtbuộckýtêngấp.

d)Tăngtiếntrínhớ:Tacóthểquảquyếtrằng:“Khôngchúýthìkhôngnhớlâuđượccáigìcả.”Càngchúýnhiềuchừngnàothìsựnhớcủatacàngđượcrõrangvàbềnbỉchừngnấy.

e)Giúpchoócphátmìnhsángtạo:Ngườitathườngtinrằngnhờsựngẫunhiênmàcácbựcthiêntàiphátminhmộtđiềugì.Sựthậtkhôngphảithế.Ítkhithấyđượcngườicónhữngtưtưởngkỳđặc,mớimẻ,vềnhữngvấnđềmàngườiđóchưatừngsuynghĩvàhiểubiếtquabaogiờ.ThốngsoáiFochnớichốnchiếntrường,sởdĩngộđượcnhiềuýnghĩrấtmớilạvềchiếnlượclànhờôngrấtsànhvềnhữngvấnđềbinhpháp.Bấtkỳlàởvàogiớichuyênmônnàophảicóbiếtnhiều,cóđểýđến trămngànchỗvụnvặtcủanghề,mớimongthấyđượcnhiềucáihaythêmmàkẻkháckhôngthểthấyđược.Takhôngbaogiờthấymộtanhvănsĩphátminhđượccáigìthuộcvềmáymóc.Branly,nhàphátminhvôtuyếnđiện, trướckialàmộtnhàsànhsõivềđiệnhọc.Pasteur,Curie,Edison…cũngmộtthế.Sựphátminhsángtạocủahọkhôngcóngoàichỗsởtrườngcủahọ.TrừranhữngngườinhưDenisPapin,cònnhỏ,vàchưaphảilàmộtnhàchuyênmônvềmộtvấnđềnào,nhânsựngẫunhiênmàtìmrasứcmạnhcủahơinước.Nhưngbiếtđâu,trướckia,ôngtakhôngcóđểýnghĩquaviệcấy.Dầulàmộtsựngẫunhiênđinữa,chẳngqualàmộtvậtlệngoại(exception),tađừngmongmỏiđếnnhữngviệcquásứccủaconngười.

***C.—TINHTHẦNTẢNMÁTMuốntậptrungtinhthần,cầnphảilánhxanhữngnguyênnhânlàmchonó

tảnmát.Cóbiếtdặngnguyênnhân,mớitìmđặngphươngcứugiúp.Đạikhái,tacóthểchianhữngnguyênnhânnầy,làmhaiphầnrấtphânbiệt:a)Nguyênnhânbênngoài,vàb)Nguyênnhânbêntrong.oa)Nguyênnhânbênngoài:Nhữngnguyênnhânbênngoàicóthể,hoặcthuộcvềnhữngđiềukiệnvật

chất,hoặcthuộcvềnhữngđiềukiệnchuyênmônvàkinhtế.

Nhiềuthứbệnhvềthầnkinhthuộcvềditruyền,haytựmìnhgâylấy,cóthểlàmchotinhthầnmìnhkhôngvữngbền.Mộtsựđụngchạmnặngcókhilàmchođầuócmìnhlơđãng,khôngsứcchúýđượclâuvềvấnđềgì.Nhiềuchứngthầnkinhkhiếnchomìnhtrởnênquạuquọ,áynáy,nóngnảy,nhạycảm;tinhthầnmìnhvìđóbịxaoxuyến,tảnmátlộnxộn.

Côngviệclàmngàynayphầnnhiềulàmchongườithợthànhnhưbộmáy:lốicửđộngkhôngthayđổi.Hễmộtkhiđãquentayrồithìnhữngcửđộngấythànhnhưcáimáy,tưtưởngkhôngcầnphảithamdựđếnnữa.Lẽcốnhiênlànóthahồlungtunglêulổng.

b)Nguyênnhânbêntrong:i.Tinhthầntahaytảnlạc,mộtphầnrấtlớndonơisựmấttrungbìnhtrong

cácquannăngcủatinhthần.ii.Lạinữa,thiếusựhứngthú,thiếusựlợiíchthìmọisựmọivậtđốivớita

khómàthâutinhthầntalạiđược,nhưtađãthấytrướckia.(Chương“Nềntảngcủasựchúý”.)

iii.Cónhiềukẻ,khôngphải lườibiếng,haybất tài,nhưnglàmcáigì,họcũngmuốnchomaurồi.Phầnnhiều,họbịhỏngviệclàtạihọthiếuchínhẫnnại.

Cũngcókẻsỡdĩkhôngchúýđượclâubềnvềmộtvấnđềnàolàtạihọhayưulự,lolắng,nóngnảy.

iv.Tinhthầnkhótậptrungđượccũngtạitahamđeođuổitheonhiềuvấnđềmộtlượt.Thíchlàmtiền,lạicũngvừathíchnghiêncứuhọchỏi,thíchđánhcờ,thíchđábanh…Tinhthầntanhẩylungtungtừvấnđềnàysangvấnđềkia,khôngđượcởmộtchỗnàochovữngbềnlâuđược.Cụcđámàlănmãithìsaođóngđượcrongrêu.Baonhiều tinh lực tadồnvàođềukhôngbổ íchcho tađượcbaonhiêucả.

v.Cónhiềungườihễhọcqualànhớliền,màrồihọquêncũnglẹ.Cókẻsuynghĩdễdàng,nhưngkhôngbiếtlàmchủlấytưtưởngcủamình,họđểthahồýnghĩhọlôicuốntheocáichiềulêulổngcủanó.

Nhữngngườivìquátựđắcvớicáiócquásánglángcủamình,họkhôngchịugia công suynghĩ chochínhđínhmộtviệcgì cả.Họcó thể làmột tiasánggiữatrờikhuya,nhưngchỉlàmộtcáichớpnhoángthôi.Họcóthểlàmộtthiêntàivàlàmnênviệclớn,nhưnghọvẫnởdướicáithiêntàicủahọluôn,bởihọquáỷlạivàocáisứcthôngmìnhcủahọ,khôngchịucốcôngchúývàomộtviệcgìcholâuđượccả.

Lạicũngcónhiềungười, -dườngnhưkhôngcầnđắnđosuynghĩgìcả,vẫncũnggiảiquyếtđượcmộtcáchmỹmãn,bấtcứvấnđềgì, - lànhờ tinhthầnhọrấthoạtbát.Họkhôngcầnphảichúýlâulàmgìcả.Quáhoạtbátcũnglàmộtnguyênnhânlàmchotaítdùngđênsựchúý.

Tuy nhiên, nếu gặp phải những vấn đề quan trọng, ta cần phải biết thậntrọng,dèdặttrongsựphánđoán;đừngỷtàiỷtậnmàkhôngnên.Dẫusao,biết“hưỡnđãisựphánđoáncủamìnhlại”(Suspendresonjudgment.)làphậnsựđầutiêncủakẻnàomuốntránhxasựlạclầm.

***D.—ĐIỀUKIỆNCỦASỰTẬPTRUNGTINHTHẦNI.—Kiênnhẫn:Muốnngừasựtảnmátcủatinhthần,cầnphảitậptánhkiênnhẫn.Những

bậcvĩnhânsỡdĩhơnđượckẻtầmthườnglànhờnơisứctậptrungbềnbỉcủahọ.Tuynhiên,chúýlâuvàomộtvấnđềgì,thườnglàmchođầuóctamaumệtlắm,bởivậy,khôngphải tấtcảnhữngbậc trênngườiđều làmđược.NhàsốhọcvàvậthọctrứdanhH.Poincarékhôngthểbaogiờchúýlâuvàomộtvấnđềnào,ôngcầnphảithayđổiluônýnghĩvàcôngviệclàmcủaông.Nhưng,vấnđềnàoôngđãđểtâmsuynghĩđến,ôngkhôngbaogiờbỏquacả.Ôngđeođuổitheonómãisuốtthángnầyquathángkia,nămkiaquanămnọ.Ônglàmnhưconong lấymật, thỉnh thoảngmàlàmviệc.Tuychúýkhôngđược lâu,nhưngđãchúýthìôngđểlựclượngcủatinhthầnôngvàođómộtcáchtriệtđể,ròiôngphómặcchotiềmthứccủaônglàmviệc.Lâungàychầytháng,sựhiểubiếtcủaông“mùi”bỗngpháttiết:yếnsángcủachânlýhiệnra.Ôngtúmngaynó,vànhânđómàsuynghĩrathêm.Thật,“thiêntàichẳngqualàkiênnhẫnmànên”vậy.

II.—Cơsở:Muốn chú ý vềmột việc gì, ta cần phải rành công việc ấy.Muốn chú ý

quansátvềhoáhọc,cầnphảicósẵnmộtcơsởvềhoáhọc.Bằngkhông,thìdẫucó tập trungcả tinh thầnvàođócũngkhôngsaophátminhđượccáigìmớimẻcả.JamesWattsỡdĩkếtiếpđượccôngtrìnhcủaPapinlànhờôngrấtsànhkhoatoánhọcvàkhoamáymóc.

Bấtkỳlàthuộcvềmộtgiớinào:khoahọc,triếthọc,vănhọc,mỹthuật,haychánhtrị…nếumuốnchosựchúýcủamìnhcókếtquả,cầnphảicómộtcơsở

chắcchắnvềcôngviệccủamìnhmongđeođuổiđó.III.—Sứckhoẻvàhoàncảnh:Chỉkhinàotrongmìnhkhoẻkhoắn,sựchúýcủatamớiđượcminhmẫn

chắcchắn.Ảnhhưởngthểchấtđếntinhthầnthậtlàquanhệ.Chỗlàmviệccủatacầnphảicóđủkhôngkhítrongsạchvàđừngbịphải

cósựồnào,lộnxộn.Tạođượcchomìnhmộthoàncảnhêmlặng,thuậntiệnđượcchừngnàocànghaychừngnấy,vìcóđượcthế,thìtatránhchothầnkinhtanhiềumốikíchđộngvôích.

oĐibộlàmộtmốnthểdụcrấtđắclựcchosựtậptrungtưtưởng.Cónhiều

người,khiphảisuynghĩvềmộtvấnđềgìquanhệvàkhókhăn,họchỉđilênđixuốngmộthồi,thìđãcóthểgiảiquyếtđược.Vìđilàmộtmốikíchđộngkhíhuyếttrongmình,giúpchođầuóctalinhhoạtlắm.Phầnđôngnhữngngườilàmviệcbằngtríđềucôngnhậnnhưthế.Riêngphầntôiđãkinhnghiệm,mỗimộtkhitôicầnphảisuynghĩvềmộtvấnđềgì,tôibỏtúimộttậpgiấynhỏvàmộtcâybútmáy,rồi thìđibáchbộvàovườnbáchthútrongmộtvàigiờ, làvấnđềđóhiệnramộtcáchrõràngkhúcchiết.(Tôinóiđivàovườnbáchthúlàvìnơiđó,tôikhônglophảicósựhiểmnghèovềxecộ…)

oVềvấnđềtiêuhoá,tacũngnênđểý.Máurấtcầnchosựtiêuhoásaukhi

ăncơm,nênbộóctakémnótrongmộtlúc.Nếutronglúcấylạicònlàmviệcbằng trí thì thật lànhọcmệtchobộóc tavôcùng, lại rấtcóhạichosự tiêuhoá,điềukiệnđầutiêncủasứckhoẻ.Vậytacầnphảinghỉngơimộtlúc,hoặcsắpđặtlạigiấytờsáchvởchocóthứtựhoặclàmmộtcôngviệcgìbằngtay(bàováchván,sửamáy,v.v.)Nhữngcôngviệcấylàmvừavừa,đừngrángsức,rấtcóíchchothểchấthoạtđộngđiềuhoàvớitinhthần.

IV.–Kỷluậtvàphươngpháp:Muốn cho tinh thần tập trung đượcmột cách dễ dàng phải cho nó hoạt

động theomộtkỷ luật,nghĩa là theomộtphươngpháp rõ rệt.Nhưđãnóiởtrướcvềphươngphápquansát,bấtkỳlàlàmmộtcôngviệcgì, taphảithảosẵnmộtbảnđồ,dotheođómàthihành.

Được vậy, tinh thần tư tưởng ta không bị phải sự tảnmát bậy bạ, sa đàphóngtúng.Mộtthầythuốc,khámbệnhcótrậttựtheomộtbảnđồđịnhsẵn,thìlàmsaocóđiềusơsótđược.Ôngbiếtbỏquanhữngcáikhôngđángđểývàchỉchuyênchúvàonhữngchỗphảiđểýmàthôi.Tinhthầnôngkhôngbịlơ

đãngvìmộtlẽgìngoàisựôngcầnphảibiếtcả.V.Chỉlàmmộtviệcthôi:Cónhiềungười trongkhichúýquansátmộtvấnđềgì thoạtgặpvấnđề

kháchayhoănhoặc ngộhơn, liền bỏngayvấnđề ấymàđeođuổi theo cáimới.Họquênmấtvấnđềhọđangnghiêncứu,họkhônglàmchủđượcsựchúýcủahọ.Phảibắtchướctheotinhthầncủaconcámăng(brochet)đãnóitrướckia:concánầyhễmộtkhi rượt theomộtconmồi, thìdẫucógặpđượcconmồinàokhácdễbắt hơn, nó cũngkhông thèmđểýđến, và chỉ bắt chokỳđượcconmồinóđangđuổimớithôi.

Phảitậpchocóđượcmộttinhthầnquinhứt.Nhữngkhiđọcsáchgặpphảimộtchữkhó,cầnphảitratựđiểnthìphảibiếtchỉkiếmchođượcchữấymàthôi.Trongkhilậttựđiển,đừngđểlôicuốnđọcnhữngchữkhác,làmphícảthờigiờ,màlạitảnmáttinhthầnrangoàicáiđềtađangđọc.Trướckiatôicótậtấy:mỗikhitìmtựđiển,hoặctìmquyểnsáchnàotrongtủsách,tôihaybịlôicuốndòmngónhữngchữkháchoặcnhữngsáchkhácthuộcvềnhữngvấnđềkhôngănvàocôngviệctôiđangtìm.Thậtlàphílãngthờigiờvôích,lạilàmgiảmsứcchúýcủatôirấtnhiều.Bấygiờtôinhứtđịnhsửađổicáicốtậtấy…Lâungày,rồilạithànhthóiquen,khôngthấybịlôicuốnsađànhưtrướcnữa.Trừmộtcốtật,khôngphảilàdễ.Cầnphảinhiềunghịlực,nhứtlànhiềuhisinhmớiđược.“Phải làmnhưcononghútmật,đừngbắtchước theoconbướmgiỡnhoa.”(JulesPayot.–LeTravailintellectueletlavolonté.)

VI.Tạohứngthú:Nhưtrướckiađãnói:Cóhứngthúthìsựchúýcủatamớiđượcmạnhmẽ

vàlâudài.Nhưng,cónhiềuviệclàmđốivớitakhôngcóchútgìquyếnrũcả.Vậymuốnbuộcmìnhchúýđếnnó,cầnphảitạochonómộthứngthú.Tỉnhưhọc thuốc. Nếu tự mình thích riêng nó thì chẳng nói làm gì. Nếu vì nghềnghiệpmàhọcnó,đốivớinókhôngchútgìhứngthúcả,thìhãytưởngtượngđếnnhữngđiều lợi íchcủanósẽđemđếncho tasaunày.Phải tưởng tượngmột cách rõ rệt, khôngphải chỉ nghĩ sơquamà thôi đâu.Thấymình có tàiBiếnThướcHoaĐà,cứutửhườnsanhthiênhạ,điđếnđâu,ngườingườiđềuhớnhởvuimừngnhưgặpđấngcứthếvậy…Phảisốngtrongcáitưởngtượngđó, sốngmột cáchmỹmãn, hạnh phúc.Tức khắc ta thấy học thuốc làmộthứngthú,khôngcònphảilàmộtkhổnhọcnữa.

VII.Thóiquen:“Córènmãimới thànhanh thợ rèn”,cóquansáthằngngàymới trởnên

nhàquansát.Tậpcáichi lâungày,rồi thìnóthànhthóiquen,khôngthấygìmiễncưỡngnữacả.Đếnkhilàmmàkhôngcầnđểýđếncũnglàmđượcmột

cáchdễdàng,đólàhànhđộnghoànhảo.Tậpchúýcũngvậy.Lúcbanđầu,còncốgắng.Lâungày,thànhthóiquen.

Bấtkỳlàviệcgì,hễđểýđếnthìkhôngcầnphảigắngcôngnhiều,cũngnhưchúýđượcmột cáchmạnhmẽvàbềnbỉ.Tỉ như:Tậpđi xemáy, hoặc tậpđánhmáychữ.Banđầu thìcònphảichúý từcửđộngcủamình,nhưng lâungàythànhthóiquen,takhôngcầnđểýđếnnữamàcôngviệctalàmvẫnhoàntoànhơnlúcbanđầucònđangphảidụngtâmđểý.

Ta thườngkínhphụcnhữngbựcvĩnhân,vì thấyhọcómột tinh thần tậptrungphithườngvàrấtdễdàng,talạichođólàmộtthiêntưcósẵncủatrờibancho.Khôngphảinhưvậy.Họsỡdĩđượcthếlànhờhằngngàygiacôngluyệntậpmàthànhthóiquenthôi.KhổngTửhákhôngcónói:“Ngãphisinhnhitrichigiảdã,hiếucổ,mẫndĩcầuchigiảdã.”(Takhôngphảilàngườisinhra đã biết, chỉ là người thích đạo thánh hiền đời trước, cố sứcmà cầu lấyđược.) (Luận ngữ (Thuật nhi, VII).) “Thiên tài chẳng qua là kiên nhẫnmànên”tưởngnhắclạimộtlầnnữacũngkhôngthừa.

oThóiquengiúpcho tacầnkiệmrấtnhiều tinh lực.Thử tưởng tươngmỗi

khinóiramộtcâunàocũngđềuphảiđểýđếnvănphạm,thìchỉtrongmộtgiờnóichuyệnđủthấytamệtnhoàicảngười.Nếuphảimảibậnnghĩđếnquiluậtcủa từngcâu từngchữ, tađâucònsứcnghĩđếnýnghĩvàcôngchuyệncủamìnhnữa.Titchenernói:“Mộtcôngviệclàmcóđượcvôtâmnhưbộmáy,thìtinhthầnmớiđượctựdonghĩđếncôngviệcsángtạokhác.”

CÁCHLÀMCHOTINHTHẦNĐƯỢCTẬPTRUNGMỘTCÁCHĐẦYĐỦMuốnchotinhthầnđượctậptrungmộtcáchđầyđủphảilàmsao?Tanên

luyệnnămcáchchúýsauđây:1.Quansát2.Đồnghoá3.Thihành4.Suynghĩ5.KiếnthiếtA.–QuanSát:Quansátlàmộtcáchđểtậpchúý,vìkhôngchúýthìkhôngquansátđược

cáigìcả.Phầnnầy,đãnóiởchươngtrước,khôngcầnnóilạiđâynữa.

B.–Đồnghoá:Lốichúýnầy,chỉcóđượcnhữngkhinàotađọcsáchmộtcáchkỹlưỡng,

hơnnữa,khitahọchỏi,tìmhiểu,hoặcrángnhớmộtviệcgì.Trongkhiđó,tađãđemcảtinhthầnýchísátnhậpvàocôngviệctađanglàm.Dướiđâyphânralàmbaphươngpháptậpluyện:đọcsách,nghediễnthuyết,nghiêncứuhaygiảiquyếtmộtvấnđềnào.

I.—Đọcsách:Hãytậpđọc,đọcđểtómlạimộtcáchvắntắtnhưngđầyđủmột bài báo nào hay một chương nào trong một quyển sách, hoặc cả mộtquyểnsáchnàonhonhỏcũngđược.

Mỗimộtđoạnsáchhãytómtắtlạivàchonómộtđầuđề.Mỗimộtbài,tómlạivàchonómộtcáitựa.Khôngphảichỉtậpmộtvàilầnthôi.Phảitậphằngngày,hoặchễgặpđược

cơhộithìđừngbỏquacáchtậpluyệnnầy.Đọcsáchcóhaichứcvụkhácnhaulà:đọcchữvàhiểunghĩa.Tanênđểýđiềunày:tuycóđọcđượcchữmớicóhiểuđượcnghĩa,nhưng

khôngphảiluônluônhễcóđọclàcóhiểu.Hoặcvìđọcthìlẹ,màhiểuthìchậm,chonênphảiđọcnhiềulầnmớihiểu

được.Hoặcvìvấnđềmìnhđọckhôngcóhứng thúgì cả,hoặcmìnhkhôngquenvớinó,hoặcmìnhđangbậnnghĩmộtviệcgìkhácquanhệhơn.Vìvậy,đọcvàhiểu,haiconđườngấykhônggặpnhauđược.Phảilàmchochúngnóhiệpnhauluônluôn,đólàtráchnhiệmcủachúý.Muốntránhsựphungphivôíchtinhthầnvàthờigiờ,tanênnhớmấylờikhuyêndướiđây.\

a)Đừngmanglấycáitật“đọcmàkhônghiểu”:mỗikhinàotabắtgặptađanglàmnhưvậy,hãyngưngliềnngay.Đừngđểvươngphảimộtthóixấu,vềsaukhótrừ.

b)Đọcsáchmộtcáchtíchcực,nghĩalàvậndụngcảtinhthầnquansát,phêbình.Hãynghiềnngẫmcáitựacủatừngchươngvàtựhỏitrongđótácgiảsẽnóinhữnggì?Đólàcáchkíchđộngtánhtòmòcủamình,tạochomìnhthêmmộthứngthú.Trongkhiđọcsách,mìnhnêngiữvaichủđộng,đừnghoàntoànthủvaithụđộng.

c)Đemnhữngsựhiểubiếtcủatasosánhvớinhữngđiềutađangđọc.Tìmnhữngchỗđồngdị.

d)Thỉnhthoảng,tómtắtlạinhữngđiềumìnhđãđọc,đểxemthửsứcchúýcủatađếnngầnnào.Dùngviếtchìmàugạchnhữngchữđạikháiđểlàmmụcđiểm(pointsderepère)chocôngviệcnày.

e)Mỗingày,tậpđọcmộtvàitrangsáchchữngoạiquốc(chữAnhhaychữHán,v.v…)đểbuộcmìnhphảiđọcchậmvàcânnhắctừngnghĩacủacâuvănhaycủatừngchữ.

f)Đemcâuvăntácgiảmàđồnghoávớicâuvăncủamình:Đọcmộtcâuhayvàicâusách,rồithuậtlạiliền,khôngphảiđểtậptrínhớmàlàđểtậpđồnghoácâuvăncủatácgiả.Khôngbaolâutasẽthấyđọcsáchdễdàngvìtađãquenvớicâuvăncủatácgiả.

g)Đọcmỗicâu,phảitưởngtượngrahìnhthứcrõràngtheocáiýnghĩacủacâuđó.Phầnnầysẽnóiởmộtchươngriêngvềtrítưởngtượngsaunầy.

II.—Nghediễn thuyết:Nghemột câu chuyện,một cuộcdiễn thuyết, haymộtbàihọcnàocũngcầnphảicóphươngphápnhưcáchđọcsáchởtrên.

Nhiềukhitrongkhingồinghemộtcâuchuyện,mặcdầucâuchuyệnấyđốivớitakhôngcógìkhókhăn,trongmộtlúclâutathấytalora,đầuócvẩnvơđâuđâungoàingàndặm.Tachỉnghemàkhônghiểugìnữacả.Vậyphảilàmcáchnàotrừcáitậtấy,vìnócónhiềukếtquảkhônghaychomình?

1o/Trongkhinghe,phảirángnghemộtcáchtíchcực,nghĩalàgiữvaichủđộng; sau khi nghemột hồi, hãy tóm tắt lại trong trí từngđoạnnhữngđiềumình đã nghe; nếu hiểu không kịp, hãy chận lại và bằngmột câu hỏi khônkhéobắtngườitalặplạichomìnhnghe.Phảilánhxacáitậtnghemàkhônghiểu.Nếungườinóichuyệncùngmìnhhaylặpđilặplạikểlểdàidòngquá,thìđừngngạigìyêucầuhọnóitắtmộtlờinhữngđiềuhọmuốnnói(cốnhiênlàbằngmộtcáchkhéoléo).Nênđộtrướctrongtrínhữngđiềuhọsẽnóinếumìnhởvàođịavịcủahọ,tasẽthấynhiềucáibấtngờrấthứngthú.Trongkhinghethuậtchuyện,tacũngnênnhâncơhộithỉnhthoảngxenvàomộtvàicâuhỏiđểtăngsựchúý.

2o/Nhạilạitrongtrínhữngđiềumìnhnghenói.3o/Quansátbộđiệucủangườinóichuyệnvớimình.Tanênnhớrằng:bộ

điệugiúpchotahiểuýnghĩkẻkháckhôngkémgìlờinóicủahọ.Nghenóichuyệnmà thấy luônbộđiệu,dễchomìnhhiểuýngười tahơn lànghemàkhôngthấyhọ,vì“điệubộcũnglàmộtcáchnói”.

Nghediễnthuyếthaynghegiảngmộtbàihọcgìcũngvậy,đừngđóngvaitròthụđộng,hãy:

1o/Ghitrênmộtquyểnsổnhỏ,nhữngđặcsắccốtyếu.2o/Hoặcnếukhôngthểghibằngbút, thì ráng lậpmộtbảnkhái lượcbài

diễnvăn trong trí.Trongkhidiễngiảnói tớiđâu,phảiđểýđếnnhữngyếu

điểmđãnóirồi,vàdòxétchỗliênlạckhúctrướcvớikhúcsau.3o/Hãynghiền ngẫm trước cái đầu đề bài diễn văn, và nếu có thể soạn

trướcmột bài trong đó biên rành rẽ những chi tiết, những ý nghĩ riêng củamình đối với vấn đề cuộc diễn thuyếtmàmình sắp đi nghe đây.Trong khinghe, để ý xem coi chỗ đồng dị của ý tưởngmình và ý nghĩ của diễn giả.Đượcvậy,thìkhómàlora,vìđólàmộtcuộcđốichọirấtlýthú.

III.—Nghiên cứu, hay giải quyết một vấn đề nào: Nghiên cứu hay giảiquyếtmộtvấnđềnào,phảibiếttránhhainhượcđiểmnầy:

1o/Thiếukiênnhẫn;2o/Khôngbiếthạnđịnhvấnđề.Thiếukiênnhẫnlà tại:hoặcvìvấnđềấyđốivớimìnhkhôngđượchứng

thú,thìhãytạochonómộthứngthúriêngnhưđãnóitrướckia;hoặcvìmệtnhọc,thìhãydànhchonómộtthờigiankhárộngđểgiảiquyết.Nhữngphánđoánhốihảhãynênlánhxanếumìnhmuốnđừngcóđiềuhốihận.

Khôngbiếthạnđịnhvấnđề, làmchosựgiảiquyết thêmphiềnphứchỗnđộn.Phảibiết lượcbỏ tấtcảcáichiởngoàivấnđềmìnhđangđeođuổi.Tỉnhư,nhàphátminhmáybayđầutiên,họphảibuộcmìnhrútlạitấtcảvấnđềtrongmộtyếuđiểmnầy,là“thắngchođượccáisứcnặng”màthôi.Ngoàiranhữngýnghĩgìkhác,ôngtađềuxuađuổikhôngchochenvàotríthức.Máyấycủaôngtasaunầysẽsơnmàugì,cáivỏphảilàmtheokiểugì,sẽchởđượcbaonhiêungười,vàphảiđặtnó tên làgì…toàn lànhữngýnghĩkhôngcầnthiếtchoôngtabâygiờ,đềuphảivứtrangoàitríthứccả.Đólànhữngvấnđềmàôngsẽnghĩđếnsaunầythôi.

oNóithấpxuôngmộttừng,nếutalàngườiđilàmcôngchomộthãngnào,

trướchếtnêntựhỏinhữngcâusaunầyvàtìmthếnàotựtrảlờimộtcáchquảquyết và rõ ràng, cũng làmột phương pháp tập sự chú ý rất hay. Thế nàongườithợnhưthếcũngsẽđứngtrênnhữngkẻđồngbối.

-Nhàbuôndùngmìnhđây,mụcđíchhọlàmgì?Họmuanhữngvậtchi,vàbánnhữngvậtchi?Cáchtrảtiềnnhưthếnào?

-Trongkhoảngmuavôvàbánra,họlàmnhữnggì?Muađibánlại,haymuavềchếbiếnracáchkhácrồisẽbán?

Làmvậyhọphảitổchứcnhưthếnào?Dùngbaonhiêusởphụ?Cómấychinhánh?Nhữngsởphụởđâu?

-Mìnhcầnphảibiếtnhữngcáichiđểlàmtrongcácsởphụ?

-Trongsởmìnhlàm,mìnhsẽgiữđịavịgì?Íchlợivàquanhệnhưthếnào?Côngviệcmìnhlàmcóchỗgìđặcbiệtkhông?

-Mìnhlàmcáchnàođểtraugiồiphươngpháplàmviệccủamìnhchocókếtquả?

-Đốivớinhữnghãnghaysởtươngtựnhưhãnghaysởcủamìnhđanglàm,hãngcủamìnhđứngvềđịavịquanhệnhưthếnào?Đốivớitoànthểcảthành?Cảmộtphươngtrời?

-Hãngcủamìnhlàmphảichịudướiquyềncủamộtcơsởnàokhác?Muađồởđâuvề?Bánrachoai,choxứnào?

-Nếumìnhcóvốn,lậpmộthangnhưthế,mìnhphảitổchứcnhưthếnào?Bắt chước theo cách tổ chức của hãng ấy hay sửa đổi lại theomột phươngpháphayhơn?Tại saomình lại phải sửađổi?Cách tổ chứccủahãngmìnhđanglàmkhuyếtđiểmchỗnào?

-Cóchỗnàođángchomìnhlàmvớitàinghệmìnhhơnđịavịmìnhđangởkhông?

-Mìnhcóđủtàinănglàmkhông?Đấylà lấy tỉdụmộtngười làmcôngthường.Bấtkỳ làởvàođịavịnào:

họcsinh,vănsĩ,họasĩhaygiáosư,ysĩ,v.v…tacũnglàmđượcnhưthế.Nhữngcâuhỏi,cốnhiênlàtuỳcôngviệc,địavị,màthayđổichohạpcảch

hạptình,nhưngkhuynhhướngvẫnnhưnhau.Làmcôngviệcgìbấtkỳmàbiếtlàmtheocáchthứctrênđây,thìmìnhmới

cóthểđểýđếntừngmảnhmúncủaviệclàmmàkhôngbiếtchán.C.–Thihành:Chép lại,hoạ lại, làmộtcáchchúýbằngmôphỏng.Trongkhichép lại,

hoặcvẽmộtvậtgì,nếulorathìphảichépsaivẽtrật.Môphỏngchohệt,cầnphảiđểýnhậntừngnét,tậptrungcảtinhthầnvàocôngviệcmìnhmớiđược.

Vềloạichúýnầy,họcvẽlàphươngpháphaynhứt.Hãytậpquansátthậtkỹmộtvật,rồivẽnólại.Banđầuthìvẽmàcònđể

vậtấytrướcmặt.Sau,hãydẹpnóđichỗkhác,vẽlạinóbằngtrinhớthôi.Bấygiờtasẽthấysựchúýcủatacònsơsótnhiều.Cónhiềunhàhoạsĩ,họchụphìnhbằngcặpmắt.Saukhiquansát,họvẽlạikhôngsótmộtnétnàođạikháicả.

D.–Suynghĩ:Những điều mình quan sát, đã nghiên cứu, hãy đem nó mà dùng trong

nhữngvấnđềmìnhsuynghĩ.Đừngđểtưtưởnglêulổnglungtung,phảibuộcnóđichocóchiều.(Phầnnầysẽnóiriêngnơichương“TổchứcTưtưởng”sauđây.)

Phải tập ham cân nhắc lợi hại, ham giải quyết những vấn đề khó khăn.Trướckhinhấtđịnhmộtviệcgì,phảixemxétkỹ lưỡngảnhhưởngsaunầycủanótốtxấunhưthếnào.

E.–Kiếnthiết:Khimìnhsángtác,tổchứcmộtđiềugì,sựchúýlạicàngphảihoạtđộng

mộtcáchđầyđủhơnnữa.Thửtríchramộtvàivấnđề trongbáochíđể thảo luậnphêbình lại.Tìm

kiếmnhữngbằngcớđểbàibáchoặcđểbinhvựcmộtýnghĩnàocủamìnhhaycủangười.Biênranhữnglýlẽnàovữngvàng,vàbỏcảnhữngcáikhôngđủchứngcứđi.Đólàmộtlốitậpchúýrấthiệuquảvậy.

Vídụ, thấy trongbáo thuật lạimộtvụ tựsátmàngườiquyênsinhđể lạibức thơnói rằngmình tỉnh trímàchết; còn thầy thuốc thì chứngnhận rằngngườiđóđiêncócơn.Thếthìvấnđềnàyphảigiảiquyếtthếnào?Ainóiđúng,ailuậnsai?Tahãylấygiấybiênvấnđềấyranhưthếnày:“Ngườitỉnhtrícókhinàotựsátkhông?”“Saogọilàtỉnhtrí”và“Trongxãhộicónhữngngườinửađiênnửatỉnhsốngtựdokhông?”Khôngcầnphảichờchotưtưởngtacóliênlạcmớibiênra.Khôngphảimìnhcốlàmnhàvănsĩhaynhàviếtbáo,mụcđíchmìnhlàluyệntậpsựchúý,vàchỉcóthểthôi.Trongbáochíhằngngàythiếugìvấnđềrấtngộrấthayđểđemramàthảoluận.Đểýmàtìmthìsẽthấyhằnghàrảiráctrướcmắt.

oTổchứccũnglàmộtcáchhuấnluyệntinhthầntậptrungrấthay.Suynghĩ

cóthứtựmàtậpchothànhthóiquen,giúpchomìnhtrởnênnhàtổchứckhéoléo.

Mỗikhimìnhphải tổchứcmộtviệcgì,phải luônluôntựđặt lấyhaicâuhỏinầyvàsuytìmcáchgiảiquyếtnó:

1o/Tôilàmgìđây?Côngviệctôiphảilàmđây,lànhữngcôngviệcgì?2o/Phảidùngphươngphápnàohayhơnhếtđểthựchành?Haicâuhỏinầysẽgợithêmnhiềucâuhỏikhác,vàkhiđãtrảlờimộtcách

ổn thoảđượcnhững câuhỏi ấy, làmình có thể thựchành cái kếhoạch củamìnhvậy.

Vínhưngườitagiaochomìnhtổchứcmộthộichợ,màxưanaymìnhchưatừnglàm.

Vậytrướchếthãylogiảiquyếtcâuhỏithứnhấtmộtcáchtỉmỉ.Nghĩtớisựmướnrạp,thuêcáctaytàitử,nghệsĩ,ingiấyquảngcáo,giấyvôcửa,v.v…

Rồibắtquacâuhỏithứhai.Trongcáchthuêcáctàitử,nghệsĩ,cónhiềumánhlớimìnhcầnphảibiết,cókhimướngmắcmàgặpphảinhữngkẻkhôngtài,cònmướngrẻlạigặpngườicótài.Inquảngcáocókhiinrẻmàđượcinkhéo, còn inmắc, mà gặp phải nhà in vụng, thành ra thất bại cũng khôngchừng.Mướnrạptínhchứađượcngànngườimàrốtcuộccókhichứakhôngtớibảytámtrămngười.

Bấynhiêusựkhókhănấytỏrarằngtổchứclàmộtcôngviệcphiềnphứcvàkhókhăn,cầnphảiđểcảtinhthầntưtưởngvào.

Tổchức,tứclàdựđịnhvàxếpđặt.Ấylàđemhiệntạivàvịlaihợpmàxemxét,nghiêncứu.Khôngthểcẩuthả,loramộtchútnàocảđược,vìsơsótmộtchútcókhigâychomìnhlắmđiềuhưhỏngtainguycũngkhôngchừng.

oTómlại:“Chúýchínhlàcảđờisốngcủatinhthần:Trínhớ,Lýluận,Phán

đoánchẳngqualànhữngkếtquảhếtsứctựnhiêncủaChúý.”(MarcelViard.–L’artdePenser,p.61.)

ChươngIVPHÉPTƯỞNGTƯỢNG?NGƯỜITANÓI:“Trítưởngtượngthốngtrị thếgian.”Thậtcóđúngnhư

vậy.Sựquanhệcủanóđốivớiđờisốngtinhthầncủatakhôngphảithường.Nhiềukẻ lạinói:“Trí tưởngtượngđểchonhữngthisĩcùngcácnhàtiểu

thuyết, chớ với những kẻ chi vụ sự thật, thì nó có ích gìmà phải bận lòngđến.”Nghĩnhưthếrấtlầm.

Thường ở đời, trong những thất bại của ta, một phần lớn do nơi tưởngtượnggâynên.Làtạinơiđâu?Tạitathườngphánđoánsựvậttheonhưýtamuốnchonósẽranhưthếnào,hơnlàtheosựthậtynhưnóđãxảyra.Chínhvì thế, mà Napoléon nói:” Trí tưởng tượng làm cho ta bại trận” (C’estl’imaginationquinousfaitperdredesbatailles”,Pensécs–Napoleon1st)Vàcũngvìđómàngườitasợnó,khinhnó.

Tuynhiên,khôngphảivìthếmàbảonóluônluônlànguồngốccủasựsailầm.

Sỡdĩtathấyđượcsựthậtlànhờtrítưởngtượngmàthấyđặng.Cũngnhờtrí tưởng tượng tamới tìm thấyđượcnguồnhứng thú trongsựvật.Cácnhàkhoahọcnhờtrítưởngtượngmớitạođượcứcthuyết(hypothèse)đểdựtưởngsựthậttrướckhiđạtđếnnóbằngnhữngphươngpháptinhmậthơn.Chínhnhờtrítưởngtượng,tamớicóthểtạochomìnhmộtlýtưởngđượcvàcóthểtrùnghĩphươngthếđểđạtchokỳđượclýtưởngấy.

Trítưởngtượnglợirấtto,màhạicũngkhôngnhỏ.Nếutakhéodùngnó,khéohuấnluyệnnó,đổicáihạicủanóthànhcáilợithìnósẽlàmộtphụtarấtquíbáucủatinhthầntavậy.

Muốnđượcnhưthế,phảilàmcáchnào?Tacầnphảiđểchotrítưởngtượngtahoạtđộngtựnhiênnhưngluônluôn

phảiđểchoLýtrí“cầmcươngcontuấnmãnguyhiểmnầy”mớiđược.A.—ĐẶCTÍNHCỦATƯỞNGTƯỢNGI.—Tưởngtượngvàcátánh:Hơncảcáctácdụngcủatinhthần,trítưởngtượnglàmbiểulộđượccảcái

ngườicủatara.Thửxemnhữngcụmmâybạclơlửngtrêntrờixanhhoặcthửlấymộttờgiấytrắngrồinhễulênđómộtvếtmựcvàxếplạichovếtmựctanra:mỗingườicủachúngtasẽthấyhiệntượngkhácnhaucả.Kẻthìchogiốngnhưhìnhmộtconthú,ngườithìthấyindạngmộtlâuđài,v.v…Sựvậtcómột,màsựthấythìvôcùng,đủchỉchota thấyrằngtrí tưởngtượngcủatasởdĩđượcsungmãntốttươihaycằncỗikhôkhan…đềudonơisựphongphúvàtânkỳnhiềuítcủacátánhtamàra.

II.—Tưởngtượngvàkhôngtưởng:Trí tưởng tượng làmột công trình cốgắng, khôngphải là tư tưởng long

bong,lêulổngthahồ…Nhưngkhitatrùnghĩmộtchươngtrìnhhànhđộngnào,phảigiảiquyếtmột

vấnđềhaythảolượcmộtcuốnsách…nhứtđịnhlàkhôngthểđểchotưtưởngbổnglổngthêulêunhưtronglúcmộngtưởngmơmàng,thahồbayđáptừđềkiaquađềnọ,khôngnhấtđịnhnơinàocả,màphảithuthậpcảtinhthần,vậndụngcảýchímớiđặng.Dùngtrítưởngtượngphảicôngphu.Tưởngtượngvàkhôngtưởng(reverie)làhaicửchỉkhácnhauxa.

III.—Tưởngtượngvàhứngthú:Muốnchotrítưởngtượngđượchoạtđộngmộtcáchhoàntoàn,cầnphảicó

mộthứngthúgìđểlàmtrụcốt.Thiếuhứngthúthìtrítưởngtượngcũngkhôngcònsứcgìmàlinhđộngđượcnữa.Tacứđểýmàxemthìsẽthấyrõ:đốivới

nhữngvấnđềgìtathích,thìtrítưởngtượngcủatakhôngbaogiờcạn,nhưngđốivớinhữngvấnđềtakhôngthích,trítưởngtượngcủatadườngnhưkhôngcó.Tỉnhưđánhcờ.Cóthíchđánhcờ,thìmớicóthểđánhđượccao.Màcaocờ,tứclàgiàtrítưởngtượng,thấyđượcnhiềunướccờbíhiểmmàítaithấytrướcnổi.

IV.—Tưởngtượngvàmụcđích:Tưởng tượng sởdĩ đượcphongphú là nhờ cómụcđích hướngdẫn.Bất

luậnlàmộtcuộcnghiêncứuvềkhoahọc,hoặcviếtmộtquyểnsáchhaychỉtìmmộtkiếngiảinào,làmmộtbàithihaytìmcáchquảngcáoraohàng…thảyđềudùngđếntưởngtượngvềmộtmụcđíchnhấtđịnh.Tưởngtượngmàkhôngmụcđíchsẽchỉlàmộtkhôngtưởng,khôngbổíchvàođâucả.

Mụcđíchấyđốivớiđờingười,thườnggọilàlýtưởng.Ngườisốngkhônglýtưởng,đờisẽkhôngthấygìlàhứngvịcả,màcũngkhônggiátrịgì.

Lýtưởngấylànguyênđộnglựccủatấtcảhànhđộngcủata.Thửnghĩmộtngườisống thahồ,khôngtônchỉ,khôngphươnghướng,sốngngàynàohayngàynấy, thì người đó trongđời, làmnên trò trốnggì?Nhàkhoahọc, triếthọc,xãhộihaynhàbuônbán…mỗingườimỗimộtlýtưởng,suốtđờicặmcụiđeođuổi theođómàquênhẳnnhữngnỗinhọcnhằnđaukhổcủađờimình.“Một nướcmà không lý tưởng , nước ấy sẽ bị tiêu diệt.”Có thật như vậy:khônglýtưởng,thìcảnướcchỉnhưmột“bầy”ngườiđểlàmmồichonướclâncậnthôi.Cólýtưởngvàcóbiếtngưỡngvọngvàolýtưởngấy,thìnướcấydầulàmộtnướcyếuhènvàbịngượcđãibựcnàocũngkhôngthểbịtiêudiệt.

Lýtưởngcầnphảithanhcao,nhânđạo,-hơnnữa,nócầnphảithíchhợpvớithựctế,-nghĩalàcóthểthựchiệnđược.Khôngthế,nósẽrơivàokhôngtưởng của bọn người sống trong ảo tưởng (visionnaires) rất nguy hiểm vôcùng.

V.—Tưtưởngvàtậpquán:Thóiquenchỉnhạiđinhạilạinhữngđiềuđãqua,vàtùngtrínhớ.Tráilại,

trítưởngtượngtạođiềusẽđến,dùngcảtrínhớvàquansátcủahiệntạilàmnềnmóng.Bởivậy,trítưởngtượnglàquannănglinhđộngvôcùng,rấtkhácxavớithóiquen,vớitậpquán.

Kẻnghèotrítưởngtượng,sốngtrongtậptục,trongthóiquen,khôngthểđixađượcngoàisởnăngcủamình.Joubertnói:“Trítưởngtượnglàconmắtcủatinh thần.”Bởivậy, thiếunó,đời sốngcủa tanhưbịgiamhãmvàomột thếgiớicủakẻđuimù.Trítưởngtượngđượcphongphúchừngnào,tinhthầnconngườicàngđượcbaolàgiảiphóngchừngnấy.Cuộcđờitinhthầnlẫnvậtchất

củanhânloại,nếukhôngnhờtrítưởngtượngcủacácnhàkhoahọc,triếtgia…sángtạoranhữngcáithuậntiệncho,thửnghĩcònlàmcáchnàotiếnbộđược.

Ngườimàkhôngtrítưởngtượng,khônglàmgìsángtạođược,chỉcónhaiđinhailạinhữngđiềuđãđọcđãnghecủakẻkhácmàthôi.Đờisốnghọlàđờisốngtrongcảnhbùnlầynướcđọngcủatinhthần.

oTómlại,trítưởngtượnglàcơnăngquíbáunhứtcủatinhthần.Nólàsinh

lựccủatưtưởng.Thiếunó,conngườikhôngsángtạođượccáigìcả,đờisốngconngườilạicũngvìđómàmấtcảsinhthú.

***B.—CÁCHHOẠTĐỘNGCỦATRÍTƯỞNGTƯỢNGCóhai lối tưởng tượng:một lối tưởng tượngquivềquákhứ,vàmột lối

tưởngtượnghướngvềvịlại.Tưởngtượngquivềquákhứlàcáinănglựclàmchotasốnglạinhữngtâm

trạngđãqua.Còntưởngtượnghướngvềvịlailàcáinănglựcnhânnhữngyếutốđãqua,tạođượcnhữngtâmtrạngsẽđến.

Vậy,trítưởngtượnglàgì?Tacóthểđịnhnghĩanónhưvầy:Trítưởngtượnglàcáinănglựclàmchota

sốnglạiđượcnhữngtâmtrạngđãqua,vànhânđó,tạoranhữngtâmtrạngsẽtới.

Trítưởngtượnghoạtđộngcáchnào?Cáigìlàmchotưtưởng,hìnhảnhhoàhợplại,đểtạothànhnhữngquanniệmmớimẻ?

Như ta đã thấy trước đây, trí tưởng tượng sở dĩ hoạt động được là nhờhướngvềmộtmụcđíchnhấtđịnh.Mụcđíchấycócáicôngnăngkhôngkhácnàomiếngđá“namchâm”hútsắt.Trongmộtđốngđồlặtvặtnàolàcây,đá,sỏi, chì,vàng, thau,kẽm…nếu ta lấymiếng“namchâm” rơvào, thìchỉcóchấtsắtlàbịhútthôi.Trongmớtưtửongvàhìnhảnhhỗntạp,chỉcónhữngtưtưởngvàhìnhảnhnàogiốngvớimụcđíchtađangđeođuổilàđượcthâurútthôi.

Thườngthườngtrongkhiđichơi,hoặcđanglúcđọcmộtquyểntiểuthuyếthayđangkhinóichuyệnvớibạnbè…độtnhiênlạinẩysinhmộtýtưởngmớilạmàlâunaytađãgiacôngtìmkiếmmãikhôngra.Lạhơnhết,làýtưởngấy

lạikhôngdínhdấpgìđếncáidòngtưtưởngcủatađangbịlôicuốn.Vậynóởđâuvàlàmcáchnàomàđếnmộtcáchbấtngờnhưthế?

Đâu có gì lạ: nguyên nhân của cái ý tưởng mới lạ kia do miếng “namchâm”màtađãnóiởtrên.Nếutacóthểphântíchđượcnhữngtưtưởngcủatavàtìmchỗliênquancủanó,tasẽthấynhữngđiềutađãnghetrướckhiýnghĩmớilạkianẩysanh,cónhiềucáigiốngvớiýnghĩtađãhammêđeođuổilâunay…bịhấplựccủamiếng“namchâm”thâurút.Cáchhoạtđộngấyrấtmaulẹđếnđỗihaihìnhảnhhoặchaitưtưởngvừachạmvàonhauthìlạivừatanravàhoàcùngnhaulàmmột,biếnthànhmộthìnhảnh,mộtýtưởngmớilạ.

Miếng“namchâm”nóiđây,khôngcầnphảiđượcômấpđằngđẵngnhiềunăm,nhiềuthángmớiđược,nócóthểlàmộtvấnđềthuộcvềnghềnghiệphaythươngmãicủamìnhưathích…Vấnđềthờigianởđâycũngkhôngmấyquanhệ.Cầnyếulànơicái“phẩm”củanóthôi.Kẻnàotrítưởngtượngkém,khôngđủsứctìmthấyđượcnhiềutưtưởngmớilạ,cầnphảitìmcoinguyênnhânnónơiđâu?Quảquyết là tạinơihọ thiếuhứngthúđốivớivấnđềhọđang tìmkiếm.Hứngthúmàgiảmđithìsựsángtạocũngcạndần.

Vậy,mỗikhithấyhứngthúgiảmđi,nêntìmthayvàomộtthứ“namchâm”khác, cónhiềuhứng thúhơn, thìnguồn sáng tạocủa taokhôngbaogiờhếtđược.Helvétiusnói:“Hếtnhiệttình,conngườitrởnênđầnđộn”,thậtkhôngphảilàvôlý.

oNgàykia,vàokhoảngnăm1859,E.T.Freedlyxemmộttranggiấyviếtchữ

khéo,bènnghĩđếncâyviếtvàbìnhmực.Bỗngđâukhôngrõlàmcáchgìmàtrongócônglạihiệnramộtcâuhỏi:“Tạisaophảilấycâyviếtmàchấmvàobình?Vậysaotakhônglàmchohaimónấyhiệplàmmột?”Ởđây,tathấysựphốihợpcủahaihìnhảnh:câyviếtvàbìnhmực;vàchínhđâylànguyênnhâncủasựsángtạocâyviếtmáyđầutiênbênHuêKỳvậy.Nhàphátminhkhôngphảichồngchậphaihìnhảnhkia lại,màlàhóahợpnólàmthànhmộtquanniệmhoàntoànmớimẻ.

oTarde,nhắclạirằngởBabylone,gạchngóiđềucóincáitêncủangườichế

tạobằng lối chữ rờinhưcondấuvậy.Trong lúc ấy, trái lại, nhữngnhàvăntrongnướcchỉbiếtcặmcụicúiđầuchépsáchthôi.Nếuhọbiếthoàhợphaiđiềuđãnói trênđây, thìnghề in sáchđãphátminhđượcbangànnămsớmhơn.

I.—Phântíchvàtổnghợp:

Trítưởngtượngbaogiờcũnghoạtđộngtheohaichiều:phântíchvàtổnghợp.

Mộtngườikiađếnchơinơimộtcái lànggầnbãibiển.Chỗnầymớikhaithác, người ta lậpnóđể làmchỗhứnggió.Ởđó cóhai cái quán trọđã cấtxong,nhưngrất“tồi”.Thếmàngườitađếnởnhưnêm.

Ngườiấymớinghĩ:Chỗlàchỗnghỉmát,saolạithiếusânrộngchongườitađánhbanh,đábong?Phíagầnmébiểncómộtmiếngđấtrộngcóthểmuađược.Bâygiờtrítưởngtượngcủakháctabắtđầulàmviệc.Anhtanghĩ:Nếumìnhmuamiếngđấtđó, rồi cấtmộtcáiquáncho thậtđủcác tiệnnghikimthời, lậpmột cái sân rộng chokháchdu lịchđánhbanhhayđábong, sẽ cóđược người ta hoan nghinh không? Trong nămmười năm nữa, chỗ nầy sẽthànhmộtnơiđôhội,sốdânsẽđượcbaonhiêu?Anhđemvấnđềấyphântíchratừngchitiếtvụnvặt,xemxétkỹlưỡngkhôngsótmộtmảynào,bấygiờanhmớinhứtđịnhkinhdoanh.Cáiquántrọcủaanhcướphếtkháchdulịchvùngấy.Cáimộngcủaanhthànhthựcsự.

Đólàanhdùngphépphântíchmàtưởngtượngsuynghĩ:anhthấyhaiquántrọkiathiếusânrộngchodukhách.Bấygiờanhmớiđemcảnhữngchi tiếtanhđãquansátnghĩcáchtổchứcchocáiquánấyđượchoàntoàn,nghĩa làxâycấtchonócóthêmvàicáisânrộngvàcungcấpchonócóđủcáctiệnnghikimthời.Đólàanhdùngphéptổnghợpmàtưởngtượngcáibảnđồcủacáiquáncủaanhsẽlập,khôngchonócònphảicóđiềugìthiếusótnữa.

oLạithêmmộttỉdụnữa:Mộtanhbántràkialấylàmlạsaocũngmộtthứtrà,màcókhubánchạy,

khubánkhôngchạy.Xemsổsách,thìlạicàngthấyrõrànghơnnữa.Mấynhàđại lýcũngnóimột thế.Tạisao thế?Anhbán tràmớidùng trí tưởng tượngphântíchravàxemxéttừngđiềukiệnnhưthếnầy:

1.Chấtcủatrà;2.Cáchchế,cáchnấu;3.Nướcdùngđểnấu;4.Giábán;5.Cáchbán;6.Bạnhàng.Anhbènđemvấnđềthứnhứtramàquansát.Ứcthuyếtcủaanhnhưvầy:

“Cólẽtràbánrakhôngđồngchấtchăng?”Nhưngứcthuyếtnầysai,vìtràbánrađềucùngmộtchấtcả,nênphảiloạira.Vấnđềthứtư,nămvàsáuđemraxemxét,cũngkhôngđứngvữngvìgiábán,cáchbánvàbạnhàngcũngkhôngphảiđâunhiềuđâuít.Tớiphiênđemvấnđềthứhairanghiêncứuthìthấytrànấuởkhuvựcbánkhôngchạycómùikhôngđượcngonbằngởcáckhuvựcbánchạy.Cáchnấutràthìkhôngkhácnhau,thếthìđâuphảitạicáchnấu,màlà tạinước.Vấnđề thứhaibị loại ra,còn lạivấnđề thứba làvấnđềnước.Anhbènđemnướccủahaikhuvựcấymàquansát, thìthấyrõràngnướcởkhuvựcmàtràbánkhôngchạykhônghạpvớiloạitràcủaanhbán.Vậycáiứcthuyếtthứbađứngvững.Nguyênnhânđãtìmrađược,anhmớinghĩracáchđemtấtcảnhữngthứnướctrongcáckhuvựcvềvàđemdunghoànhau,nấuxemcoinướcnàoănchịuvớitrànào.Bấygiờanhmớithayđổiphươngpháp,đem bán trà tuỳ theo khu vực.Kết quả trà anh bán chạy đồng đều. Cái ứcthuyếtcủaanh,naylạithànhrathựcsự.

Hailốilàmviệccủatrítưởngtượngnhưtađãthấytrênđây,thườngkhônggọilàtrítưởngtượngmàgọilàsuyluận;vìtưởngtượngmàcóquicủnhưthế,khôngcònphải là lối tưởngtượnghưkhôngmàlà lốisuynghĩcó lề lối,cócănbản.

Ởđời,bấtkỳlànhàthôngtháihaynhànghệsĩ,kẻlàmthuêhayngườilàmthợ,đềuphảibiếtsuynghĩ.Màsuynghĩlàgì?Phảichănglàphântíchsựtìnhratừngyếutốcủanóđểtìmlấycáilýnghĩthâmsâucủamỗiphầntử,hoặchỗnhợpnhữngphầntửấylạiđặnghuờnhiệnthựcsự,tìmcoimìnhđãcóthấyvàhiểuđượcrõràngcảmọiphươngdiệncủanómộtcáchviênmãnrồichưa?Chonên,tưởngtượngmàđượcnhưthế,thìlợiíchchothuậttưtưởngkhôngbiếtngầnnào.

II.—Giátrịcủaứcthuyết:Bấtkỳgặpphảimộtvấnđềgìkhókhăn,hãylậpngaymộthoặcnhiềuức

thuyếtnếucóthểđược,vàdùngphéploạitrừmàbỏranhữngcáinàokhôngthểđứngvững,nhưanhbántràtrênđây.Đólàphươngpháphaynhứtđểtìmchânlývàcũnglàcáimậtphápmàcácnhàkhoahọcthườngdùngnhứttrongkhinghiêncứu.

“Nhàkhoahọctuycóthamvọngmuốnnắmởtrongtaynhữngquitắcbiếndịchcủamọivật,đểcóđủquyềnlựcđiềukhiểnmọivậttheonhữngquitắcấy.Nhưngnhiều khi, có nhữnghiện tượng còn hiểmhóc quámàphươngphápkhoahọc cũngchưakhámphánổi, cácnhàbáchọc lại phải dùng trí tưởngtượngsáng tác,nêu ranhữnggiả thuyếtđểgiải thích tạm thời.Rồi lạidùngquansátvàthínghiệmđểkiểmđiểmxemsựvậtcódiễnrađúngnhưquimô

của những giả thuyết ấy không? Chính nhờ những con đường do trí tưởngtượngvạchrađómàngườitaluônluônđitớinhữngphátminhbấtngờ,mớilạ.Cáicôngdẫnđườngcủatrítưởngtượngởđâykhôngphảilànhỏ.Ngườitagọiđó là trựcgiáccủanhàkhoahọc, thứ trựcgiácđượcchứngnghiệmnầykháchẳnvớicái trựcgiác lôngbôngvôsởcứcủanhàtriếthọcnhuộmmàuthầnbí.”(Óckhoahọc,củaP.N.Khuê,trang165)

Darwin có cái thói quen lậpmộtức thuyết chomỗimộtvấnđề củaôngđangnghiên cứu.Ức thuyết ấy, ôngdonhững tài liệu của quan sát và thựcnghiệmcủaôngmàlậpnên.Mỗikhiôngtìmđượcmộtứcthuyết,thìônglấylàmvuimừnglắm,vàtựnhủ:Thếlàtađãtìmđượcmộtlýthuyếtđểhướngdẫntarồi.

Khôngphảichỉcónhữngnhàkhoahọclàcầnphảidùngđếnứcthuyếtthôi,mộtngườithườngnhưchúngta,trongnhữngcôngviệckhókhănhằngngàycũngphảicầnđếnnóđểtìmrasựthật.

Nếumình làmộtnhàbuônmàcôngviệc làmăncàngngàycàng thấysasút,vàmìnhđãkhámxétcùnghết,khôngthấyđặngnguyênnhân.Vậy,phảikhảosátlạimộtlầnnữa,nhưnglầnnầy,phảitìmlấymộtứcthuyếtđểdìudắtcuộcquansátcủamình.Nhữngứcthuyếtcóthểđặtranhưthếnầy:Cólẽtạimìnhthiếuquảngcáochăng?Hoặc:Tạimónhàngcủamìnhxấuchăng?Hoặc:Tạimìnhkhôngkhéoléotổchứcthànhrabịnhiềutổnphívôíchkhôngcânvớigiábáncủamình?Đemtừức thuyết ramàxemxét,nghiêncứu làgiúpchomìnhcóphươnghướng,khôngphảicósựlầnmòvôhiệuquả.

Vídầu,trongkhinghiêncứu,cáiứcthuyếtvềquảngcáokiakhôngđứngvữngđược, ta cũngkhôngphảimất cônggì, biết đâu trongkhikiểmsát, takhôngthấyđượccócáchlàmchonócókếtquảnhiềuhơnxưa.

Nhàtrinhthámđứngtrướcnhữngvụánmạngbímậtlykỳcũngdùngứcthuyếtmàtìmthủphạm.

Cáchxembệnhcủa thầy thuốc, thườngcũng làmột thứức thuyết.Thấyngười bệnhkhaimất ngủ.Tức thời, y sĩ nghĩ ngaymộtức thuyết.Có lẽ vìhuyếthưnênhoảbốclàmchotâmthầnkhôngyênchăng?Hoặc:cólẽvìbịuốngnhiềuchấtkíchđộngthầnkinhnhưtràđậm,haycàphêchăng?Hoặc:cólẽvìlonghĩquáđộchăng?Nếuquansátmàthấynhữngchứnghiệnrakhôngđúngtheoứcthuyếtcủamìnhthì“loại”nóra,vànghiêncứucẩnthậntừngứcthuyếtkếđó.Rốtcùng,thếnàotacũngtìmrađượcmộtứcthuyếtđứngvững.Tanênnhớkỹđiềunầy,màtrướcđâytôiđãnhiềulầncăndặn:“Nếuxemtấtcả một lượt, thì không thể thấy gì hết.” Bởi vậy, ta phải làm việc cho cóphươngphápmớiđược.

Newtonnói:“Tôikhôngcótưởngtượngraứcthuyết,vìnóithếlàlầm,bởi“VũTrụDẫnLực”làgì,nếukhôngphảilàmộtứcthuyếtrấttotátcủakhoahọc?Nhữngứcthuyếtmởđầuthậtlàcầnthiết,nhưngphảikhéodùngócphêbìnhmớiđược,vànếuthấynókhôngthểdùngđượchoặckhôngphùhợpvớithậtsựthìphảitìmngaycáikhácmàthayvàoliền.”

oMuốnchotrítưởngtượngtìmđượcứcthuyếtmộtcáchdễdàng,phảibiết

tìmchỗgiốngnhaugiữamộtviệchiệnthờivớimộtviệcđãquamàmìnhđãcóbiết,cóhiểu,nghĩalàphảibiếtdùngtưởngtượngtheophéploạisuy.

Cáilốiluậnấynhưvầy:hễđãcónhữngđiềukiệngiốngnhautấtphảicónhữngkếtquảgiốngnhau.MộtngườithợmỏtênHargreavesđểýthấyrằngởAustralie có nhiều thứđất có vànggiốngnhưbênFar-West…Anhbèn suynghĩ:“Cólẽởđâycũnglàđấtcóvàng”…Anhliềnđemcáiứcthuyếtấyrathínghiệmthìquảđúngvớithựcsự.

Phéploạisuynầy,khoahọcthườngdùnglắm.Ngườitathấysắtđốtnóngthìdài thêm ra,mớinghĩ: chấtđồngắt cũngmột thế.Nhân thấy trái đất cóngười,người tađộcho trênhành tinhMarscũngcóngười.Đó lànhữngứcthuyết. Ta đừng tin nó là thực sự, vì ức thuyết có thể thành thực sự nhưngkhôngphảiluônluônlàthựcsự.Cầnphảitracứu,thínghiệmlạimớicóthểtinnó.BácsĩToulousekhuyênta:“Tacầnphảinghiêncứunhữngkhoahọcthựcnghiệmđểsuytầmnhữngkiếnthứckhoahọcdùnglàmnềntảngchosựxét đoán của ta…Nhưng chớ có lầmnhữngức thuyết với nhữngkiến thứcthựcnghiệm.Trongbấtcứngànhkhoahọcnàocũngcóítnhiềulýthuyết,chớnênxemđólànhữngchânlýđãlậpthành.”

Dùngphéploạisuyphảicoichừng:tuycólợimàcũngnhiềukhicóhại,bởinếukhôngsuynghĩchochínhđính,khôngkhéolại làmnhưanhchàng“ômcâyđợithỏ”.Anhấysángsớmrađườnggặpconthỏchếtdướicộicây,vìnóchạyquámauvàvàđầuvàođómàchết.Anhnghĩ:thếthìngàymai,ắtsẽcóconthỏkhácchạylạiđâyvàvađầumàchếtnữa,âulàtangồiđâymàđợi.

CóngườithấymộtmónhàngbánởSàiGònrấtchạy,mớinghĩ:nếuđemraHàNộiắtbáncũngsẽchạy.Đólàmộtlốiluậnrấtnôngnổi,thếmà,nếucóbịthấtbại,lạiđổthừachosốmạnghênxui,hoặcchonhữngbạnhàngkhótính…quên rằngức thuyết củamình sởdĩkhôngđứngvữngđược là tại còn thiếunhiều điều kiện mà mình bỏ qua không để ý đến.(Đọc quyển “Thuật TưTưởng”, chương: “Những cái luận sai lầm về phép loại suy”, cùngmột tácgiả.)

C.—CÁCHRÈNLUYỆNTRÍTƯỞNGTƯỢNG:

Rènluyệntrítưởngtượng,trướccầnphảibànđếnphươngpháptiêucực,rồisausẽbànđếnphươngpháptíchcực.

a)Phươngpháptiêucực:Chỉbànvềnhữngquân thùcủa trí tưởng tượng,nghĩa lànhững trởngại

làm cho trí tưởng tưởng không phát sanh ra đặngmột cách tự nhiên và dễdàng.

Nhữngtrởngạicủa trí tưởngtượnglạicũngcó thểchiara làmhaiphần:phầnvậtchấtvàphầntinhthần.

1.—Phầnvậtchất:Cóđượcmột thân thể trángkiện thì tinh thầnmớidễhoạtđộngvàbiểu lộđượccảsởnăngcủanó.Đây thuộcvềvấnđề thểdục,khôngcầnbànđến.

2.—Phầntinhthần:Vềphầntinhthần,nhữngtrởngạichotrítưởngtượng,đạikháicóba:

1o)Cáibiếtbằngsách:Cókẻhọcnhiềunhưngkhônglàmđượcmộtcôngviệcgìvềsángtạocả.Làtạihọchỉhọcnhiềubằngcáchnhớchonhiềusáchvởmàkhôngbiếttiêuhoánó,khôngbiếtphêbìnhnó.

2o)Quátôntrọng“oaiquyềntríthức”:Ấylàcáitinhthầnphụctùngnôlệcổnhândosựkhôngtinmình,khôngtinđếntàinăngcủamìnhmàra.Đừngsợoaiquyềnaicả,dầulànhàkhoahọcchânchínhnóira,cũngchỉtạmtinđểrồisausẽnghiệmlại.Đừngcócoinhữngkiếnthứckhoahọclà tuyệtđốivìkhoahọcvẫnluônluôncòncốgắngđểtiếnđềnchogầnvớisựthực,chớchưaphảilàđãtớichânlýrồi.Lịchsửkhoahọcđãchứngrằngcónhiềuđiều,mấychụcnămvềtrước,cácnhàkhoahọccholàchânlý,mànayđãrõralàlầmlạccảrồi.

Cáitinhthần“Tửviết”củacáccụđồnhoxưa,làmchohọbấtkỳlàđộngđếnviệcgìcũngcốmờichokỳđượcôngKhổngôngMạnhmớinghe.Đãlà“Tửviết”thìkhôngcònphảicầnbàncãigìnữachonổi.Trítưởngtượngmàgặpphảithứtinhthầnnầythìcònmonggìcóđượccơhộipháttriểnđượcnữa.

3o)Lãnhđạmvàtrìđộn:Nhữngquânthùnguyhiểmcủatrítưởngtượnglàtínhlãnhđạmvàtrìđộn.

Ngườilãnhđạmthìchẳngnhữngđốivớimọivậtchungquanmàchínhđốivớibảnthâncủamìnhcũngvẫnbơphờ,khôngchịugiacôngsửađổihoặccảithiệncuộcdiệngìnữacả.

Nhiềukẻlạithíchsốngmộtcuộcđờidễdãikhôngcầnlàmviệcmànên,ấylànhữngngườithờchủnghĩa

Ănrồinămngửanămnghiêng,Cóaimướntớthìkhiêngtớvề.Tônchỉcủahọlàbaogiờcũng“noitheoconđườngtắtmàđừngcóchông

gai”.Vớihọ,hễ“aisao,tavậy”.Họtưởnglàmthếlàhọkhôn,vìngườisángkhởithìnhọcmàngườibắtchướcthìkhoẻ.Nghĩnhưthế,thậtlàlầm.Họnàocódè:nếuchỉbắtchướcngườita,rồithìtưtưởngmìnhcàngngàycàngmấttựdo,rôtcuộcmìnhtrởnôlệlạinhữngngườimìnhtưởngđãkhônkhéolợidụnghọkia.

b)Phươngpháptíchcực:Chỉbànvềnhữngđứctánhnàonênrèn,nhữngtháiđộnàonêncó,đểcho

trítưởngtượngđượcdồidàolinhđộngthêm.Như:1oÓctânkỳ(originalité):Nhữngngườicóóctânkỳ,khôngbaogiờchịu

suynghĩtheoai,vàcũngkhôngchịuhànhđộngtheoai.Phảibiếtrằng:Tanênvụlấysựtậnthiệntậnmỹ,chớkhôngnênvụlấysự

mớilạ.Óctânkỳđâychínhlàtinhthầncủacâu“nhựttân,nhựtnhựttân”củavuaThànhThangkhixưa.Ngườicóóctânkỳ,khôngnênlầmlộnhọvớikẻcóóchiếukỳ,hamlậpdị.Nhữngngườihamlậpdị,cóóchiếukỳ,tưởngrằngbắtchướclànôlệ:chonênhọhaybầyvẽcầukỳ.Từtrongcáchănmặc,haynhàcửa,việcgìhọcũngmộtlấysựmớilạ.

Đâuphảióctânkỳlànhưthế.Óctânkỳchuộnglấysựhoànthiện,bấtkỳlàsựgìviệcgì,họcầuchonótốthơn,hayhơn,chớkhôngphảichỉmuốnchonómớilạ,đểlậpdịvớimọingười.Mỗimộtviệcgìhọlàm,họkhôngchịuđểchonómãimãitrongcảnhaotùnướcđọng,họtìmcáchsửađổinóchothêmhoàntoànhơn.Cũngnhưcâyviếtmáy.Tahãyxemlịchsửcủanó,sẽthấyrõnhờóc tânkỳmàcâyviếtmáyxưavàcâyviếtmáynaykhácnhaunhư thếnào.Nếukhôngcóóctânkỳ,ngườitakhôngbaogiờthấycósựtiếnbộđượcbấtkỳlàthuộcvềngànhhoạtđộngnàocủaconngười.

Cóóctânkỳ,thìnhứtđịnhkhôngchịutheoaimàsuynghĩhayhànhđộng,nghĩalàbấtkỳtrongcôngviệcgìcủamìnhlàmđềucólộracáibảnsắccủamìnhtrongđócả.Dầucónghĩtheoaihaylàmtheoaiđinữa,thìsựnghĩsựlàmbao giờ cũng có nhuộmmàu cá tánh củamình, chớ khôngphải lối bắtchướcnhưcáimáy.Dẫulànhữngtưtưởngcổ,gặphọ,cũngthànhramớimẻ.

oGiờ,muốncóđượcóctânkỳphảilàmthếnào?Phảibiếtsuynghĩtheomình,lánhxathànhkiến.Phảibiếtphêbìnhnhững

tưtưởngsẵn,rấtcóhạichosựtựdotrongkhimìnhphánđoán.Phảilánhsựtầmthườngvàcáiócnhântuần(espritderoutine).Phảitincậynơimình.Phảidám“mìnhlàmình”bấtkỳởvàotrườnghợpnào.

Tómlại,muốncóóctânkỳ,cầnphải:1o/Coichừngnhữnghànhđộngnhưcáimáy,nghĩa lànhữnghànhđộng

nàomàmìnhítkhiphảidùngđếnsựsuynghĩ.2o/Coichừngnhữngảnhhưởngbênngoàiámthịmàmìnhkhôngdè.3o/Kiểm tra những hành động củamình, coi nó có phải là những hành

độngtheotậpquán,theothóiquendogiáodụchoặcdoôngchatađểlạimàtacúiđầunhắmmắtnghe theochăng?Cónhiềukẻ tưởngmình tư tưởng theomìnhmàkỳthậtlàtưtưởngtoàntheohoàncảnhchungquanhmình,theosáchvở,theotôngiáohaytheonghiệpđoàncủamình.Nhữngtưtưởngngoạigiớimàmìnhbịnhồinắnmàkhônghay,nhữngtưtưởngsẵn(idéestoutesfaites)màmìnhthâunhậnmộtcáchcẩuthả,đólànhữngtrởlựcchosựpháttriểncủaóctânkỳ.

Tuynhiên,cũngcólắmkhitưtưởngtheomìnhmàkhôngthèmđếmxỉagìđếnýkiếnkẻkhác,lạilàmộtđiềutựphụnênxalánh.Nếumìnhcònkémtuổi,thiếukinhnghiệm,thiếuhọchỏi,cầnphảiđểýđếnnhữnglờikhuyếndụcủakẻkhácnhiềutuổi,nhiềuhọchỏi,nhiềukinhnghiệmhơn.Làmnhưthế,đâucóhạigìvềcá tánhcủamình,bấtquánhưmìnhhỏi thămýkiếnnhữngkẻgiàukinhnghiệmhơnvềnhữngvấnđềmìnhcòndốtnáthoặcbiếtmàchưarànhvậythôi.

4o/Nghĩđếnsựtinhvihơnlàtưlợi:Đànhrằngcóvìtưlợithúcgiụcthìóctânkỳ tamớiđượchoạtđộngmãnh liệthơn lên.Nhưng,phầnnhiềuchỉ cónhữngnhà thông tháikhôngnghĩgìđến tư lợi làcó thểphátmìnhsáng tạođượcrấtnhiềucáivĩđạikhôngngờ.Nếuchỉvìtưlợi,màđeođuổitìmtòi,thìsựnghiêncứuchỉlàlẩnquẩnhạnđịnhtrongmộtkhuônkhổ,khôngđượcthahồbổnglổngthêulêuvàonhữngmiềnuuẩncủatạohoáđược.

NhữngnhàđạiphátminhnhưEdison,Branlysuốtđờikhôngbaogiờbiếtnghĩđếnsựtưlợi,chỉbiếttìmđểhiểubiết,đểđisâumãivàocáimàubímậtcủaTạoHoá.Tìmlợiíchcủanhữngphátminhsángtạokialàcôngviệccủanhàchuyênmônhơncủangườisángtạo.

o2oÓctìmtòi:Phảicótìmtòi,bằngkhông,trí tưởngtượngsẽkhônglàm

cáchgìmàpháttriểnđược.Ngườitacóthểphânchianhânloạilàmhaihạngngười:ngườihamtìmtòivàngườikhôngchịutìmcáigìcả.

Vănminhloàingườisỡdĩcaolênđượccùngkhônglàdohạngngườithứnhứttrênđây.

Làmcáchnàođểcóđượcóctìmtòi?a)Phảirángmàxemxét,quansátsựvậtđủcảmọiphươngdiện.b)Phảitìmcáchthayđổi,tôđiểmcôngviệcmìnhlàmchothêmhaythêm

đẹp,thayvìcứcúiđầubắtchướckẻkhác.c)Đừngbaogiờđểýmộtviệcgìmàkhôngtìmchoranguyênnhâncủanó.d)Phảibiếtkinhngạcđốivớinhữnggìmìnhkhônghiểu.***D.—NHỮNGNGUỒNKÍCHĐỘNGTRÍTƯỞNGTƯỢNG1.—Quansát:Quan sátmà tinh sẽ đem lại cho trí tưởng tượng của ta không biết bao

nhiêunguồnkíchđộng.Ngườimà“nhiềunghe,rộngthấy”,cáivốnhiểubiếtcàngnhiềuchừngnào,thìsựhộiýsẽcàngthêmdễdànglinhđộngchứngnấy.

2.—Thínghiệm:Thínghiệmcũnglàmộtnguồnkíchthíchtrítưởngtượng:vìtrongkhithí

nghiệm, nếumình là người có được cái vốn hiểu biết nhiều sẽ gợi cho trítưởngtượnglắmýnghĩlạlungkhôngsaolườngtrướcđặng.

3.—Tàiliệu:Trítưởngtượnglàmviệcbaogiờcũngcầncónhiềutàiliệuđúngđắnlàm

cơsở.Nhữngtàiliệuấyởđâumàcó?Đầuhết,cốnhiênlàdonơikinhnghiệmriêng củamỗi người (cảm giác, tình cảm, tư tưởng củamình).Nhưng kinhnghiệmcủamỗingườithìhạnđịnhvìhoàncảnh,vì tìnhthế.Vậycũngphảiđếnkinhnghiệmcủakẻkhác.Nhữngtài liệuấycó thể,hoặcởnơisáchvở,hoặcởnơicácbàidiễnthuyết,cácbàibáochí,v.v….Cáigiớihạncủakinhnghiệmtacàngđượcrộngrãichừngnàothìcáinănglựccủatrítưởngtượngcủatacàngđượctănggiachừngnấy.

Tìmtàiliệu,khôngphảichỉnơisáchvởmàthôi,phảicònbiếttìmnóngayvớisựvậtbêncạnhtahàngngày.

4.—Nghệthuật:Các nghệ sĩ là những người giàu tưởng tượng nhứt. Bởi vậy, những tác

phẩmcủahọlànhữngnguồnkíchthíchhaynhứtcủatrítưởngtượng.Tanênbiếtrằng,muốntưởngtượng,cầnphảirờirakhỏisựthậtđangnhậnthức,bởitaphải tìmmàthấykháchơnnhữngđiềunhậnthứcbằnggiácquan.Thếthìkhôngcòncócáchnàokích thích trí tưởng tượngcủa tadễdàngbằngcáchthưởngthứcnhữngtácphẩmnghệthuật.Nhưngkhixemngắmmộtbứctranhtuyệtmỹ,haylắngnghemộtkhúcnhạctuyệt trần, tacảmthấynhưtâmhồnkhôngcònvươngvíugìđếncõiđờithậttếnữa,màbaybổngvàomộtthếgiớiđâuđâu…Hãynhắmmắtlạivàtìmmàthựchiệnchokỳđượccáimộngấy.

Phảibiếtthưởngthứcnghệthuật,đểchotrítưởngtượngđượcdồidào.5.—Cầnthiết:Cầnthiếtlànguồnkíchthíchtrítưởngtượngmãnhlịêthơnhết.Thậtvậy,

cứxemngaylịchsửsẽthấyrõ.Vìcầnthiếtmàloàingườiđầutiênbiếtđẽođá,tìm lửa,cải tạocácmónbinhkhícùngvậtcụ.Cácnhàbáchọc,ysĩ,kỹsưngàynaysởdĩtìmtòi,sángtạocũngvìnhữngsựcầndùngkhẩnthiếtnhư:tìmhiểu,trịbịnh,chếtạohaykiếntrúc.

Thường,nhữngkẻsốngmộtđờidễdãi,yênổnkhôngnghĩgìđếnsựsángtạo.Trừkhinàohọthấysựnghiệpsắpnghiênđổhọmớichịuvậnđộngđếntrítưởngtưởng,tìmđủphươngthếđểvãncứuhoặcduytrìtìnhthếlạimàthôi.CâuchuyệnchàngRobinsonCrusoé(RobinsonCrusoé,bịchìmtàu, trôivàomộthoangđảo,phải cậy lấy sứcmìnhmà sống,giống từa tựa cái cảnhcủachàngAnTiêmtrongQuảDưaĐỏ)củaEdgarPoevìbịsựcầnthiếtbứcbách,thúcgiụcmàthànhrangườikhéoléocómộtkhônghạ,làmộtbằngcớchứngnhận rằng“cần thiết sanh ranhữngphátminh sáng tạo” (nécessité estmèredesinventions).

ChươngVTỔCHỨCTƯTƯỞNGA.—TƯTƯỞNGHỖNĐỘNTƯTƯỞNGđúngđắntrướchếtlàtưtưởngcótrậttự,cầnphảiluyệntập

mớiđược.Tuynhiên,hằngngày,nhữngkhitưtưtưởngthahồbônglộngkhôngdụng

côngchỉnhđốngìcả, tư tưởng tacũngkhôngphảikhông trật tự.Nhưnglốitrậttựấy–mộtlốitrậttựtựnhiên–khôngđủđểsuynghĩchođúngđắn,đểhànhđộngchovữngvàng.

Lốitrậttựtựnhiênnầylàmộtlốitrậttựngẫunhiênmàcó.Tathửlấymộttỉ dụvề trật tựởngoài (ordremateriel) chodễhiểu.Mộtnhàbuôn lớnkia,

côngviệcgiấytờkhôngchỉnhđốngìcả,nàolàthơtừgiấymáđểchồngđốngkhôngthứlớp.ĐếnkhicầnphảixemxétlạimộtcôngviệcgìquanhệgìđếnmộtnhàbuônhaymộtbạnhàngtênGiáp,thìphảixốclạicảmộtchồnggiấymámới thấy.Nhưng có khi nhiều quá, không thể tìmngay được trọngmộtbuổi.MaynhớlạicáicôngviệccủaanhGiáp,đếntrướccôngviệccủaanhẤt,nênphănnớigiấytờanhẤtmàanhcónơitayđây,tìmlầnragiấytờcủaanhGiápởgầnbênđó.HoặcanhnhớlạicôngviệccủaanhẤtlàcôngviệcthuộcvềnợ,nênđểởtrongmộttậpbìaxanh,cònnhữnggiấytờkhácởtrongtậpbìađỏ.

Sởdĩanhta tìmđượcgiấytờanhGiáplànhờliêntưởng.Lối liêntưởng(associationd’idées)trước,nhânnhớvụanhGiápthuộcvềvụnợ,nênmớitìmragiấytờanhấytrongtậpbìaxanh,đólàlối“loạitựliêntưởng”(associationparressemblance).

oỞđây, tuy làmột đầumối của trật tự, nhưng chỉ làmột lối trật tự ngẫu

nhiên,mayrủimàtìmrađượccôngviệccủamình.Đốivớitưtưởngtacũngmộtthế.Nếutakhôngbiếtđemýchímàchỉnh

đốnnó,thìnócũngchỉlàmộtlối trật tựngẫunhiênmàthôi.Hailuồngliêntưởngấy(tiếpcậnvàloạitự)xôđẩynhaumãi,cànglàmchotưtưởngtathêmmờmệtbấtđịnh,khôngkhácnàoconthuyềnbạtgiólinhđinhtrênmặtbể…

Nếutakhôngcốgắngđểsuynghĩchocótrậttự,cóphươngpháp,thìkhómàtránhsựuminhtrongtưtưởng,hỗnđộntrongđầuóc.

Tưtưởngkhôngtrậttựcónhiềubấtlợiđángđểýhơnhếtlà:1.—Khómànhớnhữngđiềumìnhđãhọc,hoặccónhớthìcũngmauquên.2.—Tư tưởng mù mờ, cách diễn dịch tư tưởng ấy cũng lộn xộn hoang

mang.3.—Khôngthểnàogiảiquyếtđượcmộtvấnđềkhókhănnàochođếnnơi

đếnchốnđược.4.—Vànhứtlàtưtưởngthườnghaytheocáichiềusailạc.oLốiliêntưởngngẫunhiênkhôngchỉnhđốnnầylàlốiliêntưởngtathường

gặp tronggiấcchiêmbaohay trongkhi thứcmàmơmộngđâuđâu.Tanằmmộngthấynhiềuchuyệnquàngxiên;riêngrathìmỗichuyệncómộtýnghĩa,màhiệplạithìkhôngănchịuvớichỗnàocả.

Hoặctrongkhithứcmàmơmộng,nghĩviệcnàysangviệcnọ,màviệcgìcũngkhôngraviệcgì.Đólà tạimìnhđểchotưtưởngthahồkếtcấukhôngdụngýmàchỉhuy,khônglấylýmàkiểmđiểm.Bởivậy,tưtưởngtamớisanhrahoangmanghỗnđộn.

B.—TƯTƯỞNGCÓTRẬTTỰCóhailốitưtưởng:tưtưởngtheotựnhiênvàtưtưởngtheolýluận.Tưtưởngtheotựnhiênlàtưtưởngthahồ;còntưtưởngtheolýluậnlàtư

tưởngcóliênlạc,cósosánh,cóphânbiệtchỗđồngdị,nghĩalàtưtưởngcóphánđoánhẳnhòi..

Trongkhi ta thấymộtngườiđànbà, ta liền liên tưởngđếnchị ta,cáiđóchưaphảilàphánđoán.Khinàotasosanhhaihìnhảnhấyđểphânbiệtvàphêbình:“Chịtađẹphơn,hoặccaohơnngườiđànbànầy”,đómớithậtlàphánđoánđấy.Tưtưởng,tứclàphánđoán,màphánđoánlàsosánh,nghĩalà“nhậnthấyvàquyếtđịnhđượcmốiquanhệgiữahaisựvật”.

oThấyđượcnhiềumốiliênlạcgiữacácsựvật,thìtưtưởngtamớiđượcdồi

dào.Nhữngmốiliênlạcấycầnphảisắpđặtchocóthứtựđểchosựnhậnxétcủatađượcsángsuốt,đầyđủ,tinhtế.Bàyliệttưtưởngchocóphươngpháplàmộtcáchgiúpchotrithứcmìnhđượcmẫnnhụê,hoạtbát,bớttốnthìgiờvàcôngphu.

Nhưtrướckia,tađãthấy:muốnquansátchocótrậttựphảicầnđếnbảnđồgiácquan.Naymuốntưtưởngchocótrậttự,cũngkhôngthểkhôngdùngđếnbảnđồchođược.Dùngbảnđồđểtưtưởnglàbuộcchotrítuệcủamìnhmộtkỷ luật, tập cho nó tư tưởng theomột chiều nhứt định.Tập được lâu ngày,thànhthóiquen,tưtưởngtakhôngcầnkỷluậtnữamàkhôngbaogiờhỗnđộn.

BácsĩViardchianhữngmối liên lạccủa tư tưởng làmsáu loại,đạikháinhư:

1.Giống(genre)2.Loại(espèce)3.Chất(substance)4.Tánh(qualité)5.Tươngphản(opposition)6.Cộngđồng(coexistence)1.—Giống:Tỉnhư,miếng thịt rừnggợicho tanghĩngayđến“thỏ rừng”

haycon“gàrừng”.Hoặctiếngthúgợichotanghĩquacon“lừa”,con“ngựa”,con“chó”,haycon“mèo.

2.—Loại: Tỉ như, tiếng binh gia gợi cho ta nghĩ đến “lính thuỷ”, “línhbộ”…

3.—Chất:Ấy là lối liên tưởngchỉvềcái lẽkhông thể thayđổiđượccủamộtvậtnào,vìnếuthayđổicáichấtcủavậtđi,thìvậtấycũngbiếnmất.Vídụ:súngđạibácbằngđồng.Súngđạibáclàvật,màchấtlàđồng.Hễnóiđếnsúngđạibác,thìlàliêntưởngngayđếnchấtđồng.

4.—Tánh:Tức là chỉ về cái tánh chất, cáimà, hễ thêmvô cho chất, đổiđượctrạngtháinómàkhôngđổiđượcbảntánhnó.Tỉnhư:Nướcmặn

MàuđỏSaosángNước, có thể hoặc lạt, hoặc ngọt, hoặcmặn. Sao, có thể hoặcmờ, hoặc

sáng…Nhưngchấtnókhôngđổi.5.—Tươngphản:Haivậtcó thể tươngphảnvớinhaunhiềuphươngdiện

hoặcvìthùnghịcnhau,hoặcvìkhôngthểhoàhiệpvớinhauđược.Tỉnhư:MèovàChóNướcvàLửaCaovàLùnPhảivàQuấy6.—Tưtưởngcộngđồng:Haitưtưởngcóthểcôngcộngvớinhau.Tỉnhư:

HễnóiđếnTruyệnKiều,thìliềnhiệncáitêntácgiảcủanólàNguyễnDu;nóiđếnVânTiênliềnnghĩđếnNguyễnĐìnhChiểu;nóiđếnthuyếtvitrungliềnnghĩđếnPasteur.

Tưtưởngấycónhiềucách:Hoặcdosựliênlạcgiữanhânvàquảmàcó.Như:mây,mưa;già,yếu;hoạ

sĩ,bứctranh;cha,con…Giàlànhân,màyếulàquả.Hoặcdosựliênlạcgiữamộtvậtvàcứucánhcủanó.Như:cávàlội,lòlửa

vànungnấu,rượuvàuốngrượu…Hoặcdosựliênlạcgiữaphươngthế(moyen)vàcứucánh(fin).Như:Vệ

sinh,sứckhoẻ;bềnchí,thànhcông;quảngcáo,buônbán.Vệsinhlàphươngthếmàsứckhoẻlàcứucánh.

Nếutư tưởngmàbiết theocáichiềuấy, thì tư tưởngcó trật tự,khôngsơ

sót.Biếtsuynghĩtheotrậttự,thìtưtưởngsẽphongphúdồidào,khôngbaogiờcạný.

Một người thường, không bệnh óc, cũng suy nghĩ được theo nhữngmốiliên tưởng trênđâynhưngvô tâmvà thiếusót,không trật tự,khôngphươngpháp.Tỉnhư,tathấymộtngườiđànbàđẹp,taliềnliêntưởngmộtngườiđànbàkháccũngmộtthứtóc,cũngmộtgươngmặt(tưtưởngcộngđồng).Nếutangắmxemngườiấythêmmộthồinữa,tasẽnghĩđếnmộtngườikhácrấtxấuxa(tươngphản).Hoặcsựtửtếcủamộtngườiđốivớitalàmchotanghĩđếnsựlạnhlùngbạcđãicủamộtngườikhác(tươngphản).Hoặclúctrờilạnhtaliềnnghĩđếnnămrồi,trờilạnhhơnnămnaygấpbội(tưtưởngcộngđồng)vàaoướcchotrờinắngtốt(tươngphản)…

Đólàcáchhoạtđộngtựnhiêncủamộtbộócổnkiện(sain).Tưtưởngnhưthếtiếptụcnhaumộtcáchmaulẹ,cókhitrongvàigiâyđồnghồlàđãcótrênvàimươi tư tưởngnốinhauhiệnra.Nhưng,rốtcuộc,chỉcònnhớlạichừngvàiýnghĩthôi,cókhikhônglưuđượccáinàocả.

Tưtưởngtiếptụcmộtcáchvôtâmvàthahồnhưthế,cóthểlấyýchímàđiềukhiểnnóchocótrậttựlại,nếutamuốnchonóđượcsâuxaphongphúhơn.

Vậy,bấtkỳlàkhinàotagặphaivật,haiviệc,hoặchaitiếngnào,taphảitựvấnmộtcáchquyếtđịnhvớinhữngcâuhỏinầy:

Tánhchấtchúngnónhưthếnào?Nócóthểcảmxúcgiácquannàohơnhết?Bảnchấtcủachúngnó?Sựíchlợicủachúngnó?Nhữngchỗđặcbiệtcủachúngnó?Chúngnókhácnhauchỗnào?Ởđâutacóthểtìmthấychúngnó?Chúngnócónhiềukhông?Cóthểđếmđượckhông?Têncủachúngnócóđồngâmmàdịnghĩakhông?Nhữngphầntửcấutạochúngnó?Chúngnóthuộcvềkhoahọcnào?Haynghệthuậtnào?Donhữngnguyênnhânnàochúngnócórađó?

Ảnhhưởngcủachúngnóđốivớita?Têncủachúngnócóphảilàtênthậthaylànhữngtênkêutomàrỗngý?……v.v……Đemmộtviệc,,mộtvật,haymộtdanhtừnàomàxemxétđủmọiphương

diệnnhưtrên,thìsựchúývàquansátcủatasẽđượcsâusắcchâuđáokhôngbiếtchừngnào.Cốnhiênlànhờđó,taônlạitấtcảsựhiểubiếtcủata.Thậtlàmộtcáchtậpluyệnrấthaychotrínhớvàtrítuệ.

oSuynghĩmàmuốnchođầyđủ,trậttự,cầnphảidùngđếnbảnđồ.Jules Payot nói:Với tôi, tiếng giáo dục gợi liền trong óc tôi cái bản đồ

“mộtthểbangôi”nầy:a.—Giác–cảmb.—Trí–tụêc.—Ý–chíMỗiphầnđềucóphụthêmnhữngchitiếtriêngcủanó.TỉnhưvềTrítuệ

thìbảnđồnónhưvầy:Trítuệ:1)Nhậnthức(giácquan)2)Chúý3)Trítưởngtượng4)Trínhớ5)Phánđoán6)Lýluận7)Nguyêntắccủatríthức8)VấnđềvăntựChonên,hễnóiđếnTrídục,thìliềnthấyhiệnracáibảnđồtrênđây.Tư

tưởngcầnphảiđilầntừnggiaiđoạn.Trướchết,tanghĩvềcáchtrídụcbằngsựnhậnthức,tứclànghĩvềcáchquansát,nhữngphươngphápđiêuluyệngiácquan…Kếđó,tanghĩquacáchgiáodụctrínãobằngsựchúý,bằngtrítưởngtượng,bằng trínhớ,v.v…Suynghĩcó trật tựnhư thế thìkhông thểcómộtphươngdiệnnàobỏsótđược,màhộiýlạidồidào.

Muốnsuynghĩ,nghiêncứumộtvấnđềnào,cầnphảithảosẵnmộtbảnđồvềvấnđềấy.Hằngngàycũngnêntạosẵnchotarấtnhiềubảnđồvềnhững

vấnđềquantrọngcủanhânsinh,đểmỗikhinghĩđếnlàcósẵnsanghiệnramộtcáchrõrệt.

Đọcsách,tôithườnghayxembảnmụclụctrước,làđểtìmlốitổchứctưtưởngcủatácgiảnhưthếnào?Tôihayhọcthuộclòngnhữngbảnmụclụccácquyểnsáchcủanhữngbựcđạitriếtgianghiêncứuvềnhữngvấnđềquantrọngtrongđờingười.Nhữngsáchnghiêncứuấythườnglànhữngcôngphunghiềnngẫmrấttinhvi,vàbàydiễnrấttrậttự,rấtthấuđáo.

***C.—SỰPHÂNLOẠI(classification)Nhưtađãthấyởtrên,tưtưởngtứclàsosánhđểphêphán.Màphêphánlà

chỉnhđốn,làphânloại,nếumìnhmuốnchotưtưởngcótrậttự.Đâylàmộtanhthợmáy,cầndùngnhiềucỡốc,vàmỗiconốcphảidùng

riêngmộtcâyvặnốccùngmộtcỡmớiđược.Anhđổnhầuđốngcâyvặnốctrongmộtcáihộp.Mỗikhianhcầndùngmộtcỡnào,anhphảisoạnkiếmhồilâumớithấy.Nhưthếanhđãlàmmấtthờigiờvàcôngviệclàmtốncôngmộtcách rấtvô ích.Cóngườimáchchoanh làmmột tấmbảngcây,đemnhữngcâyvặnốcphânsắptheocỡ,mángvôđóbiênsốnichodễthấy.Bấygiờ,anhlàmviệcrấtmaulẹ,khôngsaichạyvìhễdùngđếncâynào,anhthấyliềnnótrướcmắt.

Anhphátthơhayphátbáocũngphảibiếtphânsắpthơtừbáochítheoconđườngvàtheothứtựtrướcsaucủasốnhà,đểmộtkhiđiquarồi,khôngcầnphảitrởlạinữa.

Ngườibánsáchcũngphảibiếtsắpsáchvởbáochítheotừngloạimột,nhưbáoxuấtbảnởBắchayởNam,báo thuộcvềChánh trị,VănhọchayKhoahọc…mỗimỗiđềuphảisắptheoloạicủanó.Lạicũngphânratừngxuấtbảnxãđểchobạnhàngmuasách,ngóqualàtìmđượcliềnsáchbáonàohọmuốnđọc,hoặccóaihỏithìbiếtliềnmàkiếm.

Bấtkỳlàđứngvàođịavị,nghềnghiệpnào,hễbiếtsắpđặt,biếtphânloạilàgiúpchocôngviệclàmcủamìnhđượctiệnlợiđầyđủ.

oTrênđâylàbànvềlợiíchcủasựchiamônloại,cácsựvậtởngoài.Đốivới

tưtưởngcủamìnhcũngmộtthế.Cũngphảibiếtsắpđặtnóchocóthứtự,tuỳtheomốiliênquancủanó.Tỉnhưsách,tacóthểsắpnótheocỡ,hoặctheovấnđề,theoloạichunghayloạiriêngtuỳtheotưtưởnggiãibàyởtrong.

Đốivớisựhiểubiếtcủatamớithâunhậncũngphảibiếtsắpđặtnóchocóthứ lớp,đừngđểchồngchậpngổnngang trongkhốióc.Vínhưđọcbáo, tathấynóichuyệnvềmộtnhàysĩchếtvìbịtruyềnnhiễmtrongkhisănsócbịnhnhân.Nhânđó,nếutabiếtnghĩquacácnhàbáchọc,cácnhàysĩcổkimkhácchếtvìphậnsựmàtađãbiết,đểsosánh,phêbình;đólàtabiếtcáchbắtcácquannăngtinhthầnlàmviệctheophươngphápliêntưởngđểphânloại,sắpđặtsựnghe,thấy,hiểu,biếtcủatachocóthứtựtrongđầuóc.Tráilại,nếutachỉnói:“Đólàmộtngườihiếmcó”rồithôikhôngquantâmgìđếnnónữacả,thìsựhiểubiếtcủatakhôngthêmđượcchútgì,màtưtưởngmớilạcũngkhóbềnảynở.Liêntưởngcủatacàngngàycàngkémvềhoạtbátmàsựhọchỏicủatacàngngàylạicàngbịxoánhoàtrongtrínhớ.

Mỗikhinghethấyhayđọcmộtđiềugìhay,lạ,tahãyđemnómàphânloại,sắpđặttheothứtựvớinhữngđiềutađãbiếttrước.Mỗilầnhànhđộngnhưthếlàmỗilầndượtlạisựhọchỏihiểubiếtcủatavàcũnglàmộtlầnđemthêmtàiliệumớimẻmàsắpvàongănnắpcủatrínhớ.

Đemmộtviệcmớilạmàhọplạivớimộtđiềuđãbiết,haylànóimộtcáchkhác,đemcáimớivàcáicũcùngmộtloạiđểđồnghoávớinhau,đólà“hiểubiết”vậy.

oCáchphân loại củamỗingườimỗikhác,không thểnhấtđịnhđược.Tuỳ

theotâmtánh,tuỳtheosởthích,tuỳtheohọclực,mỗingườitìmlấychomìnhmộttiêuchuẩnđểphânloại.

Tiêuchuẩnlàmộtsự,haymộtý,lựachọnrấtkỹmàtacholàđặcbiệthơnhết,dùngđể làmcáimực trongsựphân loại.Người tacó thểphân loạicácgiốngchó,hoặclấytheohìnhthứccủacáiđầulàmtiêuchuẩn,hoặclấytheosựdàivắncủachâncẳnglàmtiêuchuẩn,hoặclấytheomàusắccủabộlônglàmtiêuchuẩn.

oỜđời, lắmkhivìhoàncảnhbắtbuộc, taphảichọn lựavàphân loạimới

đặng.Tỉnhư:talàmộtnhàbuôn,nếutakhôngbiếtphânloại,sắpđặtcácmónhàngcủatathìthậtlàcóhại.Cókhitacăncứtheocáiphẩmhoặcgiátiềncủamónhàngđểmàphânloại,tuỳý.Đốivớisựđờicũngvậy.Mỗimộtngườicủachúngtađềucómột tiêuchuẩnriêngđểphânloại.Mộtôngchủsởhaychủhãngcótánhhoạtđộng,quảquyếtvànhiềusángkiếnhayphânchiacácbầytôicộngsựcủahọ, theo tánh tìnhhọưaghétđó.Họsẽchiabọnngười làmbiếng,dodự,khôngsángkiếngìcảriêngramộtloạikhác,đểtiệnchosựcầndùngtrongcôngviệccủahọ.Mộtnhàđạođứcmàđọcsáchvănchươngítkhi

phânloạisáchvởhọđọctheogiátrịvềmỹthuật,màcốnhiênlàtheogiátrịvềluânlý,vềtinhthầncủacácsáchấy.

Tráilại,nếukhôngcócáichibắtbuộctaphảilựachọnvàphânloại,thìtacũngnênđemsựnghethấymàphântích,sosánhvớinhữngđiềuđãthấy,đãnghemàphânloại.Đólàmìnhtạochomìnhmộtcáivốnvềsựhiểubiết,đểdùngtrongcáctrườnghợpbấtngờtrongđờisốnghàngngày.Cónhiềuvấnđềrấtquanhệmàtakhôngngàygiờhoặckhôngcócơhộiđểtạolấymộtđịnhkiếnchắcchắn.Đếnkhigặpcảnhbắtbuộcmìnhphảitrìnhbàyýkiếnmình,mìnhsẽbốirồilàmsao.Nếutrướckiamìnhđãbiếtsuynghĩ,phânloạirồi,thìngàynayđâucóbịmùmờ,ngơngẩn,cókhilạiđưaramộtcáchliềulĩnhmộtphánđoánvụtchạc,sailầm.

oCóđượcmộtcáivốnvề“tiêuchuẩn”đểphânloạichodễdàngthậtlàmột

vịêcrấtkhẩncấpchosựphánđoáncủamình.Nhưng,phảibiếtchonókhôngphảilàtuyệtđối.Nótuỳthời,tuỳcảnh,tuỳđịavị,tuỳtrìnhđộcủamỗingườimàthayđổimãi.Nhàxãhội,nhàkinhtế,nhàgiáodụccónhữngtiêuchuẩnkhácnhauvềmộtsựhaymộtvật.Takhôngcầnquantâmđến.Tanêntựhỏi:Đốivớitrìnhđộtríthứctahiệnđây,talấytiêuchuẩnnàođểphânloạinhữngsựvậtquanhệđếnta?Rồithì,vớithờigian,sựhọchỏicủatacàngtiến,kinhnghiệmcủatacàngnhiều,tahãyđemnhữngtiêuchuẩntrướckiaramàphêbìnhsữachữalại.Đừngbắtchướctheoaicả,phải tuỳtheosựhiểubiếtcủamìnhmàtìmtiêuchuẩn.Vànhữngtiêuchuẩnấyphảibiếtsửađổinótheosựtiếnhoácủatinhthầntríthứctamớiđược.Bấtkỳlàviệcgì,hãycầuchonóđượctậnthiệntậnmỹ.

oMuốnphânloạichotinhvi,cầnphảiđịnhnghĩachođúngđắn.Địnhnghĩa

màmơmàng,thiếusótthìphânloạikhôngtinh,khôngđúngvàcũngkhôngtiệnlợichútnàocả.Tahãyxemcáchphânloạicủakhoatựnhiênhọcthìrõ.Địnhnghĩamộtvậtlàchỉcáichỗđặcbiệtcủavậtấy,cáichỗmànókhôngthểnàolẫnlộnvớimộtvậtkhácđược.

Đâylàmộtđiềuhếtsứccầnthiếtphảiđểýđếnluônluôntrướckhiphânloại.

Tómlại,muốncho tư tưởng tacó trật tự rõ ràng, trướchếtcầnphảibiếtphânloạivàsắpđặtnhữnghọchỏi,hiểubiếtvàkinhnghiệmcủamìnhlại.

Hãytìmnhữngmốiliênlạcgiữacácsựvật,tưtưởngvàkinhnghiệm.Nhứtlà,hãybiếtlợidụngnhữngthấtbại,nhữngrủiro,nhỏnhặthàngngày,đừngbỏ

sótmộtmảynàocả.Dầulàtrongsựhọcsuôngcủamình,-(họctheosách),-cũng vậy: đừng có đem những tư tưởng mới học kia mà chồng chất ngổnngangtrongđầuóc.Baogiờcũngnhưbaogiờ,luônluônphảitheomộtquitắcrõrệt,mộttrậttựchặtchẽmớiđược.Hãykhéosắpđặtthếnàochonhữngkinhnghiệm,họchỏi,mớicủamìnhcóthểgiúpchomìnhlậpđượcmộtkiếngiảirõràngvềvấnđềmìnhđangsuytìm.Và,chớbaogiờquênrằng,kiếngiảicủatabaogiờcũngchỉlàtạmthờithôi,vìnócầnphảisửađổitheohọclựcvàkinhnghiệmcủa tamãimãi.Đừngcó lấybộócmình làmcáikệgiấyđểgiữgìnnhữnggiấytờkỷniệmkhôngthayđổi,màphảiđểchonócósựsống,nghĩalàlinhhoạtbiếnchuyểnluônluôn.

Nhữngýtưởngnàomìnhchưathậthiểu,đừnggiữnólạitrongóc.Hãycânnhắcnó,xemxétnó,nghĩalànghiềnngẫmnólạichothậtkỹ,rồisẽgiữnólạitrongkýứckhôngmuộngì.Nhưthế,nhữngtưtưởngnàocủamìnhcóđềulànhữngtưtưởngsángsuốt.

Bấtkỳ làđọcmộtbộsách thuộcvềnghiêncứuhay lý tưởngnào,nênracôngbiênlạimộtbảnmụclụccủanóvớinhữngchitiếthếtsứctỉmỉ,tómlạinhữngđạiýhoặcthảosơlạimộtcáihoạđồ,đểgiúpchotrínãođượccótrậttự.Phảigiữtrậttựởngoài(ordrematériel)chothậtchâuđáo:mỗimỗivậtgìđềuphảidànhmộtchỗriêngchonó.Trậttựởngoàiảnhhưởngrấttođếntrậttựở trong,nghĩa là trật tự trong tư tưởng.Conmắt thoángquakệ sáchcủamìnhsắpđặtđànghoàngđủgiúpmìnhônlạimộtcáchrấttrậttựnhữngđiềumìnhđãđọcđãhiểu.

Napoléon thường nói: “Khi tôi cần suy nghĩ đếnmột vấn đề gì, tôi kéongăntủtrongóctôira.Nhữngtưtưởngtrong“ngăntủ”ấykhônglộnxộnvớinhữngngănkhác,saukhidùngnó, tôi liềnđóngnó lại.Thế làxong,khôngcònphảibậnđếnnữa.”

Ta cũng nên dành trong bộ óc ta nhiều ngăn nắp thế: đây là ngăn đựngnhữngtưtưởngvềtriếthọc,kialàngănchứanhữngtưtưởngvềchánhtrịhaygiáodụcv.v…Mỗikhimìnhnghethấymộtviệcmớilạ,hãyđemphânloạinóvàtìmnhữngmốiliênquancủanóvớingănnắpchứađựngtưtưởngcùngmộtloạivớinó.Thếnàotưtưởngấycũngsẽởlạingănmàtađãnhấtđịnhchonóphảiở.Vínhưtađọcmộtbộsáchnóivềgiáodụcnhiđồngtheophươngpháphướngđạo.TasoạnlạitrongócnhữngtưtưởngvềgiáodụcmàtrướckiatađãđọcnhưJ.J.Rousseau,Montessori,Decroly,Deweyv.v…Tatìmchỗdịđồngcủanhững tư tưởngmớicũcùngmột loại, sosánhvớinhauđể tìm lấymộtgiảipháp theo ta.Tư tưởngmớivàcũcùng loại sẽkếchặtnhau thànhmộtkhốiliêntưởngkhítkhao.Đólàphươngphápdùng“ngăntủ”củaNapoléonđãnóitrênđây.

Thỉnhthoảngcũngnênlàm“biênbản”những“ngăntủ”ấy.Nghĩalànếutalàmộtnhàgiáodục,tựhỏicoinhữngphươngphápgiáodụccậnđại,tacóbiếtrõhết chưa?Nếu ta lànhày sĩ, tựhỏi coinhữngphươngpháp trị liệuhiệnthời,tacóbiếthếtchưa?

oTuynhiên,hiểubiếtchẳngphảichỉcódùngđếnlýtrílàđượcmàthôi.Còn

cómộtlốihiểubiếtrấtlẹ,thoángqualàsuốtđượcmọiviệcmộtcáchsâuxađáođể.Ngườitathườnggọilàtrựcgiác.

Nhưng, tanênbiếtrằng,nhữngngười thôngminhthườngcónhữngphánđoánmaulẹ,hễđoánlàtrúng.Cáimàtagọilàtrựcgiácđó,khôngphảilàtrựcgiác,màlàdomộtcôngphusuynghĩlâungàybằnglýtrírấttinhvi,thànhthửtrongđótuygọilàtrựcgiácmàđãcólýluậnsẵnrồi.Chỉvìlýluậnấymaulẹquásức,đãhoàlẫnvớinhữngkinhnghiệmtrongtiềmthứclâungàynênhễthoángqua,liêntưởngmaulẹđếnnỗitakhôngthểtìmthấyđâulàđườngđilốilại.

Tỉnhư,thấymộtngườikiabướcvônhà,taliềnđoánngườiấylàkẻgian.Tại sao? Ta không rõ. Nhưng nếu chịu khó tìm kiếm, ta sẽ thấy, nhờ kinhnghiệm nhiều lần đã in sâu vào trí não cái hình dạng kẻ gian, nên nay chỉthoángqualàdườngnhưđãbiếtmộtcáchrõràngkhôngcầnphảisuynghĩgìnữacả.

Thật ra, trực giác khôngquanhệ gì với cái biết trên đây.Côngdụngnóhuyềndiệuvôcùng,chưaphảiaiaicũngcó;sửdụngnóthậtrấthaymàlắmkhirấtnguyhiểm,nếutakhôngbiếtdùngđếnLýtríđểkiểmtralại.Vớimộtbộóctầmthườngcủachúngta,hãydùngđếnlýtrí.

Nhưng,khôngphảichỉbobocâuchấpvàonómàthôi.Hãybiếtdùngtrựcgiácđểtìmchânlývàđemlýtrímàkiểmtralại,nghĩalànhữngphánđoánvềgiátrị(jugementsdevaleur)cầnphảiđemvềđịavịthựctế,lấylýtrímàkhảosátlại.

Khôngthế,lắmkhicáimàtagọilàtrựcgiácchỉlàmộtthànhkiếnrấtsailầm,dắttarangoàisựthậtrấtxamàtakhôngdè,cũngnhưkhitavừathoángtrôngngườikia,đãthấyghétngay,đếnkhicùngnhausốngchungmộtítlâu,tanghiệmlạicáicảmtưởnglúcbanđầuthậtrấttráixavớisựthật.

***D.—BÍQUYẾTTỔCHỨCTƯTƯỞNG

Muốnthâuhoạchtưtưởngchocóphươngphápcầnphảinghiềnngẫmvàthihànhngaynhữngbíquyếtsauđây:

1o/Tậptổchứctưtưởngbằngcáchtổchứctrậttựbênngoàitrước:sắpđặttàiliệu,giấymáchocóngănnắp,sáchvởchỉnhđốnchocótrậttự,thuvénáoquầnchocóthứlớp.Cácvậtthườngdùngtrongnhàphảidànhmộtchỗriêngchomỗimón:kềm,búađểmộtchỗ, thuốcmenđểmộtnơi,áoquầnđểmộtgóc…Nhưthế,mìnhcầnkiệmđượcthờigiờ,cửchỉ,tưtưởngcủamìnhcũngđượcđúngđắn,còntinhthầnthìyênổnvìmìnhchắcchắnkhôngbaogiờcónhữngcửđộngvôích,vụtchạc…

2o/Hãycómộttônchỉrõrệtchắcchắn.Phảibiếtmìnhmuốncáigì.Quanhệnhứtlàchỗnầy.Ngườimàkhôngbaogiờchịuquantâmsuynghĩđếncáiđiềumìnhmuốn,thìhọphungphítinhlựchọmộtcáchvôlối.Phảithảochomìnhmộtchương trình làmviệc, từnggiaiđoạn tiếpnhau.Chương trìnhấyphảichovừarộngrãiđểmìnhcócôngviệclàmmãi,màcũnghạnđịnhvừanănglựcmìnhđểtránhsựquásức.

3o/Hãy thảomộtcáibiểudùng thờigiờcho tỉmỉvàđúngđắn,vàđừngbaogiờsaichạytrongkhithihànhnó.Phảitậpchomìnhcónhữngthóiquentốt.Ngủ,thức,làmviệc…nhấtnhấtphảichocóquicủ.Nhấtđịnh4giờsángdậy, 9giờ tối đi ngủ, thì đừng có thất hứavớimình.Đượcnhư thế, thì đờimìnhtrật tự lắmvàcũnglàmộtcáchtậpluyệnÝchírấthay.Cókẻsẽbảo:sốngnhưthếlànôlệ.Không!Tựdokhôngphảilàhỗnđộn,màlàtrậttựvàđiềuhoà,mộttrậttựmàtựmìnhvạchlấychomình,vàlàmytheokhôngsaichạy.

4o/ Phải biết tổ chức những giờ làm việc hay nghĩ ngợi củamình theonguyên tắc sau đây: “Việc nào theo lúc nấy và chỉ trong lúc ấy mà thôi.”Nghĩalà,làmviệcgì,phảidànhriêngchonómộtthờigiannào,vàtrongthờigianđó,chỉlàmviệcấymàthôi,khôngnênnghĩtớimộtviệcnàokhác.Đừngcócáithóiquenlàmnhiềuviệcmộtlượtmàkhôngcóviệcnàorồiviệcnàocả.Trongkhilàmhaysuynghĩmộtviệcgì,nếucóngườiđếnlàmrộnmìnhbuộcphảingưnglạingay,thìhayghinótrongquyểnsổtaychỗmàmìnhđangdừngđó,đểsaunầytiếptụclại.

5o/Đừngbaogiờbỏdởmộtcôngviệcgìmìnhđanglàm.Nếulàmộtcôngviệcphứctạpvàlâudàithìphảibiếtphânchianóranhiềugiaiđoạn.Mỗigiaiđoạnphảilàmchoxongvàđầyđủ.

6o/Đừngbaogiờđểquangàymaiviệcgìmìnhcóthểlàmtrongngàynay.Mộtcôngviệcmàngàynaymìnhcònxemlàchán,thìngàymainósẽkhảốđếnbựcnào.

7o/Gặpmộtvấnđềcầngiảiquyết,phảitrầnliệtnóramộtcáchrạchròivàđơngiản.Lạicũngphảibiếthạnđịnhnó,khôngthìnósẽminhmôngquá.Bấygiờsẽxemxétnóđủmọiphươngdiện,đừngchothiếusótchútnàocả.Nhớlạichokỹnhữngđiềumìnhđãbiết,đãđọ,đãkinhnghiệmvềvấnđềấy,vàtìmlấynhữngmốiliêntưởnggiữahaibênmộtcáchđầyđủtheobảnđồcủabácsĩViardđãnóitrướckia.Biênkỹratrêngiấy,đểxemxétlạicoimìnhcònthiếusótchỗnàonữakhông.

8o/Đemnhữngý tưởngcủamìnhramàphêbìnhmộtcáchgắtgao,nhưnhững tư tưởngấykhôngphải củamình.,mà là củamộtngườinàokhác lạvậy.Mìnhhãytưởngtượngnhưmìnhđứngvàođịavịmộtnhàbuôn,mộtôngkỹsư,mộtôngthầykiệnđểphêbìnhquanniệmmớiấycủamình.—Nếuđứngvàođịavịcủangườibạnmìnhmàgặpmộtvấnđềnhưthế,mìnhsẽnghĩsao?Vàhọnóinhưthếcóđúngkhông?Mìnhhãytìmnhữngbằngcớđểbênhvựclýthuyếtcủamình.

9o/Phảicanhcánhbênlòngbốncáinguyêntắcvềphươngphápluậnnầy:a–Chỉnêntinnhữngcáichilàthậtkhinàotabiếtchắcnólàthật,nghĩalà,

chỉ những tư tưởng nào sáng suốt rõ ràngmới có thể tin cậy, và hãy tránhnhữngcáichicònmùmờhỗnđộn.

b–Phảibiếtphânchianhữngvấnđềphiềnphức ra từngvấnđềgiảndịhơn.

c–Bấtcứlàlàmmộtviệcgì,hãybắttừchỗdễđivàochỗkhó,từchỗđãbiếtđilầnvàochỗchưacóthểbiếtđược,từchỗđơnsơđếnchỗphiềnphứchơn.

d–Phảitậpbàygiảinhữngphánđoáncủamìnhramộtcáchsángsuốt,tinhtế,dẫuchỉ tư tưởngsuông trongđầuóc thôi,chưakịpbiênra trênmặtgiấycũngvậy.Phảicómộtkiếnvănrộngrãivàbaoquátvềnhữngvấnđềmìnhđanggiảiquyết.

ChươngVITHUẬTNHỚLÂUA.—SỰCẦNTHIẾTCỦATRÍNHỚ…TRÍNHỚđốivới tưtưởngrất là thiếtyếu.Thậtvậy:Suynghĩ làgì,nếu

khôngphải lànhânmộtviệcchưabiết, tìmchỗ liên lạccủanóđốivớiviệcmìnhđãbiết.Nếu thiếu trínhớ, thửhỏi làmcáchnàođể lý luận?Nói trướcquênsau,hoặcnhớmơmơmàngmàngnhữngđiềumìnhđãđịnhnói,thìlàmgìsuynghĩchotớinơi tớichốnđược.Lýluậnlànhânmộttiềnđềđểđi lần

vàomộtkếtluận.Vậymuốnlýluậnđúngđắn,thìcáigìtađãnêuởmộttiềnđề,phảinhớmãichođếnkhikếtluận“tamhoàngquốcchí”.Huốngchimuốnchotưtưởngmìnhđượcsâusắcthâmtrầm,cầnphảicónhiềukiếnvănvàhọclựcrộngrãi.Nếutrínhớkhôngcóthìlấygìlàmcơsởchosựphánđoáncủamình.

Tómlại,thiếutrínhớquảquyếtlàkhôngthểnàotưtưởngđặng.Nólànềntảngcủađờisốngtư tưởngcủa ta.Luyệntậpnó làviệccần thiếtnhứt trongvấnđềTrídục.

Nhữngphươngphápđiêuluyêncácquannăngcủatinhthầnđãnóitrướcđây,như:Quansát,Chúý,TổchứcTưtưởng…,toànđểdùngvàomộtviệc,làgiúpchoTrínhớđượcdaidẻo.

Chúý,làđểgiúpchonhữngấntượngănsâuvàotrínão.Khôngchúýthìkhôngthểnhớviệcgìđượclâudàicả.

Quansát,làđểchođiềumìnhmuốnnhớđượcrõràng,khôngsótmộtđạikháinàohaymộtchitiếtnào.

Tổchứctưtưởng,làđểchonhữngđiềumìnhmuốnnhớ,dễmàgìngiữlâungàytrongkýức,vàkhimuốnnhớlại,cũngdễmàtìmra.Vìnhớ,tứclànhờliên tưởngmà nhớ.Nếu, những điều tamuốn nhớ, lại không sắp có trật tựngănnắp,thờikhiphảinhớlạiđểmàdùng,thậtlàhỗnđộn.

Vậy,bagiaiđoạncủatrínhớ,làấntượng(impression),giữlạitrongkýức(conservation) và nhớ lại (rappel) đều nhờQuan sát, Chú ý và Tổ chức tưtưởngmàđượcđầyđủ,hoàntoàn.

B.—NHỮNGĐIỀUKIỆNCỦATRÍNHỚ1oCảmxúc:Phầnđôngthườnghaythan:“Tôikhôngcótrínhớ.”Thếmà

cólắmviệchọlàmlúcnhỏ,ngàynaycònnhớrànhrànhnhưviệcmớivừaxảyrangàyhômquavậy.Cũngcónhiềungườikháchọmuốnnhớ lắm, thếmàkhôngthểnhớđược,mặcdầuhọránghếtsứcđểtụngđitụnglại.Cácbạntrẻhọcthi,hễđậurồi,thìnămtrướcnămsau,họ“trả”lạigầnhếtnhữngđiềuhọđãhọcchothầyhọ.

Làtạisao?Ởđây,“giáodụccũ”bắtbuộctrẻemhọcnhữngđiềumàchúngnókhông

ưathích,hoặcchưatớituổibiếtưathích…khiếnchosựhọccủachúngnórốtcuộckhôngcònnhớđượccáigìcả…

Tanênbiếtrằng:muốnnhớmộtđiềugì,cầnyếulàđiềuấyphảicảmmìnhmớiđặng.Nhữngđiềumìnhbịkíchđộngnhiềulànhữngđiềumìnhnhớdai

hơnhết.Nhữngkẻnhiềutìnhcảmlànhữngkẻnhớdainhứt.Mộtviệcgìmìnhởkhôngvừalònghọ,hoặcchạmđếnlòngtựáihọ,họnhớchotớichếtcũngkhôngquên.

Bởivậy,nhữngđiềugìmìnhhọcmàhayquênlànhữngđiềumìnhhọcmàkhôngthích.Tathườngthấykhácnhàthôngthái,họlảngtrílạđời.Họquêncảăn,cảngủ,cảnhàcửavợcon…nghĩalàcảcáiđờisốngthậttếhằngngàycủahọ.Thếmànếucóaibànđếnnhữngvấnđềchuyênmôncủahọ,bấygiờsẽthấytrínhớcủahọphithườngbựcnào.

Vậy,muốnnhớmộtđiềugì,cầnphảilàmsaochotaưathíchnó.Làmmộtviệcmìnhưathích,đãchẳngnhữnglàmkhôngbiếtchán,màlạiđểchomìnhnhớdainữa.Tỉnhư,vấnđềhọcchữHánđãhai,baphenlàmchotôichánnảnmàbỏqua.Vềsau,thấyrằngthiếunó,làmộtđiềuthiếusóttotátchosựhọcvấncủamình.Tôibènlậpchíhọcchokỳđượcmớinghe.Đốivớitôi,vấnđềhọc chữHán thànhmột vấn đề trọng yếu hơn hết.Nhưngmuốnđừng chánnản,tôibèntìmcáchlàmchosựhọcđượcvuithíchhơn,tôiđâmrakhảovềngữnguyênchữHán.NghiêncứungữnguyênchữHán làmộtviệc làm rấtthú,họckhôngthấychánnữa.Tánhtòmòcủatôibịkíchđộngmộtcáchhếtsứcmãnhliệt,sựhọcchữHánbấygiờđốivớitôilàmộtsựvuithúkhôngthểbỏquamộtngàynàocả.Tôihọctrongmộtnăm,chữHánđốivớitôikhôngcònthấygìlàkhókhănnữa.Lúctrướchọcrồiquênrồi,naytráilại,họcđâunhớđó.

o2oÓcmỹcảm:Nghĩachữmỹcảm(esthétique)dùngđâylàmuốnchỉvề

cái“kiểumẫuhoàntoàn”,cái“quanniệmtuyệtmỹcủamìnhvềmộtvấnđềnào”.

Đemcáiđiềumìnhmuốnnhớmàsosánhvớicáimẫulýtưởngcủamình,cùngmộtloạivớinó,làmchotrínãomìnhdễbịcảmxúcvàghinhớlắm.

Tỉ như, đối vớimình, “người lý tưởng” là “người giải thoát”, giốngnhưquanniệmcủaLãoTử.Bấygiờ,nếuđọcsáchcủabàMontessorivềgiáodục,tathấyquanniệmcủa“ngườilýtưởng”(l’hommeidéal)củabàgiốngnhưcủata.Nhânđó,tasosánhlạichothậtkỹ,tasẽthấytuy“đạiđồng”mà“tiểudị”.Vậy,nhữngchỗđồngdịlàthếnào?CáchsosánhđógiúptadễnhớquanniệmvềgiáodụccủabàMontessori,khómàquênchođược.

3o/Ócphântích:Ócphântichrấtcóíchchotrínhớ.Mỗiđiềumìnhmuốnnhớmàphân tíchnóra tỉmỉ từngchi tiết, tìmnguyênnhânnó, tìmkếtquảnó…thìthậtkhómàquênnóđược,vìlàmthếlàmìnhgiúpchonóbắtđượcnhiềugốcrễtrongđầuócmình.Vềsau,nếumìnhrủiquênđimộtvàichitiết,

nhữngchitiếtphụthuộckhácsẽgiúpmìnhtìmnhớlạiđượcrấtdễdàng.Tuynhiên,phântíchtháiquáthườnglạilàmchomìnhchilytrongnhững

vụnvặtmàquênmấtđạiýcủanó.Cáiđó,cũngcóhạichotrínhớ.o4oÓc tổngquát:Vậy,muốnđừng savào tháiquá củaócphân tích, cần

phảicóóctổngquátđểbaotrùmvấnđềcủamìnhvàquinóvềmộtmốichodễnhớ.

Ngườicó“óctổngquát”,thườngtrongnhữngđiềuphứctạphaytìmlấycáiđạiýnó:ấylàphươngpháphaynhấtđểnhớ.Họtạoramộtcái“bảnđồ”sẵntrướcvàphânchiarànhrẽtrậttự.Bấtkỳlànhữngđiềugìnghethấy,họđemsắpvàobảnđồcủahọ,họthấyliềnchỗnàothiếusót,chỗnàothừathãi.Chỗthừa,họbỏđi;chỗ thiếu,họ tìmcáchbùvào.Nhưthế,họcó luôn luônsẵnsàngtrongđầuóchọtấtcảmộthệthốngcấutạochắcchắn,khôngthểquênđược.

Tỉnhư,đọcsáchvềgiáodục.Họliềnthấytrongđầuhọhiệnramột“bảnđồ”đạikháinhưvầy:

1oTrídục,2oĐứcdục,3oThểdục.Baonhiêutưtưởngtrongsáchbànvềtrídục,họsắpvàobộphậntrídục

củabảnđồ.Họxétlaicácchitiếtcủabộgiáodục,họthấycónhiềuchỗthiếusót.Hoặctrongsách,khôngbànđếnvấnđềđứcdục.Cònvềphầnthểdụcthìlạinóinhiềuquá.Chỗsởtrườngsởđoảncủaquyểnsách,họthấyngay,màkẻthiếuóctổngquátkhôngthểthấyđược.

Óctổngquátcũngthườnghayquinạpnhữngđiềuđãnghethấythànhmộtqui luật đơngiản, thật rất có ích cho trí nhớ.Nhà làm sử, nhàkhoahọcưadùngphươngphápnầylắm.Tuynhiên,khiquinạpcũngcầnphảithậntrọng,không nên cẩu thả qui nạp liều lĩnh, như phần đông các nhà làm sử (Xemchương:“Nhữngcáilầmcủaphépquinạp”,trongThuậttưtưởng)cóócquágiảnlượccứthấyhễkhôngduytâmcholàduyvật,khôngvôsảnlàtưbản,v.v…Muốnđừngsavàocáilầmcủaóctổngquát,phảibiếtphântíchchothậttỉmỉđểđạtđếncáibềsâucủasựvật,rồitrởratổngquátlại,đểthấyđượccáibềrộngcủanó.Đượcthế,thìtrínhớchắcchắnkhôngthểquênđược.

o5oÓc loại tự:Bấtkỳ làmộtđiềugìnghe thấymàmìnhmuốnnhớ,hãy

đemnósosánhvớinhữngđiềutađãnghethấytrước,cùngmộtloạihaytươngtựvớinó.Ócloại tự(sensanalogique)cũnghaydùngnhữngcái“biểu”đơngiản,hoặcvẽra,hoặctưởngtượngsuôngtrongtrí.(Xemchương“Tổchứctưtưởng”trongquyểnnầy)

***Nămđiềukiệnnói trên, tuy rấtđơngiản,nhưng rấtcần thiếtcho trínhớ

đượcdaidẻo.Cũngcònrấtnhiềuđiềukiệnkhác,nhưngkhôngmấyquanhệ,kểrachỉthêmrộntríchúngta.

Tómlại,muốnnhớmộtđiềugì,cầnphảituầntựđitheotừnggiaiđoạnnhưsauđây:

1.–QuansátvàChúýthậtkỹ,hìnhthứccủanó, tìmsựcânđốicủanó,cùngmàusắcnónhưthếnào,nếunólàmộtvậtcóhìnhthể.

2.–Tìmsựíchlợicủanóđốivớimìnhnhưthếnào?Cóíchchophầnvậtchấthaytinhthần?

3.–Sosánhnóvớicáiquanniệmlýtưởngcủamình.Tìmchỗđồngdịgiữahaiquanniệmấy.

4.–Tìmnhữngchi tiếtcủanó,nhữngphần tửcủanó,được rành rẽbaonhiêuhaybấynhiêu.

5.–Tổngquátnhữngchitiếtvụnvặtấylại,quivềmộtđịnhluậtchocóhệthống.Tómhếtđạiý lại thànhmộtcâuhayquinạp thànhmộtqui luậtđơngiản.

6.–Tìmlạitrongkýứcnhữngđiềugìmìnhđãbiếtmàgiốnghoặctươngtựvớinó,đểsắpnó theo loạiđó.Cũngnhưsắpđồcóngănnắp,phòngkhidùngđếnkhỏiphảitìmkiếmlộnxộn.

ChươngVIIKẾTLUẬNA.–NHẤTDĨQUÁNCHIKhổngTửnói:“NgôĐạonhấtdĩquánchi”.Đạocủata,trướcsauchỉcó

mộtlýmàthôngsuốtcảmọiviệc.CáiMộtđólàcốttửcủatấtcảnghệthuậtvàtưtưởng…Mộthọcthuyết,

mộtquyểnsách,mộtbàivănhaymộtbứchộihoạ…đềuphảicóđiểmchánhdùnglàmtrụcốtcho.

Thiếunólàthiếucáihồncủanóvậy.oMộtbứcdanhhoạbaogiờcũnggợichotamộtcảmgiácgì.Cảmgiácấy

mạnh hay yếu cũng nhờ nơi sự khéo lựa chọnmột cách cẩn thận cân nhắcnhữngchitiếtvừađủđểgâychotacáicảmgiácấy.Nếutráilại,hoạsĩphungphínhữngchitiếtvụnvặtkhôngăn,hoặckhôngmấyănvàođềthìđólàmộtbứchoạthiếutínhcáchnhấtquán,mộtbứchoạhỏng.Ngườitaxemnó,khônghiểu rõ nómuốnmiêu tả cái gì; đứng trước nó tinh thần ta hoangmang…khôngkhácgìngườiđãsảnxuấtranóvậy.

Sựthuầnnhấttrongmộttácphẩmhộihoạhayvănchươnglàđiềukhóthihànhnhất.Cógìdễbằngchồngchấtmộtcáchkhinhsuấtcẩuthảnhữngchitiết rấthayrấtngộnhưngkhôngliên lạcgìvớiýchánhcủa tácphẩmmình.Trongmỗiýtưởnghaycảmgiáchỗnđộndosựkíchthíchcủangoạigiớiđưađếnchota,taphảibiếtlọclừa,chọnnhữnggìtrọngyếunhấtănsátvàođểsắpđặt lại và trình bàymột cách khéo léo để gây cho kẻ khácmột cảm tưởngthuầnnhấtmạnhmẽ.Khôngkhácnàongườitrồngnho…họtỉanhữngnhánhkhôngcầnthiếthoặcđèođẹt,đểtăngsinhlựcchonhữngnhánhkháccóthểtrổsanhđượcnhiềutráihơn,hoạsĩhaynhàvăncầnphảibiếthisinhnhữngchitiếtkhôngcầnthiếthoặccònbạcnhượcđểchotácphẩmmìnhthêmnhiềusinhlực.Cónhiềunhàvăn,tưtưởnghọdồidàoquá,họphungphítưtưởnghọtrênmặtgiấykhôngkhácnàonhữngcànhgiấyrườmràcủađámnhorừng…“Kẻkhôngbiếthạnđịnhlấymình,khôngbaogiờbiếtviếtvăn.”(“Quinesaitseborner,nesaitjamaisécrier.”–BOILEAU)

Vìthế,viếtmộtbàivănhay,hoặcvẽmộtbứchoạkhéođâuphảidễ.Ngườiviếtnóphải,trướcnhất,cóchủýrõrệt,rồilạiphảibiếtgìngiữ,trongkhigiãibàynhữngýphụ,đừngsađàrangoàiđề.Giátrịcủamộtnghệsĩlàchỗbiếtgiảnlượcnhữnggìphiềnphứcrườmràđểtănggiasinhlựcchocáicảmgiácchung,nghĩalàphảibiếthisinh.Mặcdầulànhữngchitiếthay,hoặclànhữngtài liệuquí đếnbựcnào, nếu thấykhôngcần thiết, không liên lạcmột cáchchặt chẽ với đầu đề, hãy có gan hi sinh nó đi. Nó là những thứ chùm gởikhôngnêndungdưỡng trong tácphẩmcủamình.Viếtvănmàbiết thihànhnguyên tắc “nhật dĩ quán chi” ấy, đó làmình tập cho đầu ócmình bao giờcũngbìnhtĩnhsángsuốt.

***B.—TÌMÝCHÁNH

Nhưtađãthấytrênđây,đọcsáchhayngắmtranh…baogiờcũngphảilàmthếnàotậpchomìnhcóthóiquentìmchoratrướcnhấtcáiyếuđiểmlàmtrụcốtchotácphẩmmìnhđangđọchayđangngắm.LãoTửcónói:“Ngônhữuhữutông,sựhữuquân.Phùduyvôtri, thịdĩbấtngãtri.”(Lờinóicủatacógốc,việclàmcủatacóchủ,vìkhôngbiếtchỗấy,nênkhôngthểbiếtđượcta).Napoléon Bonaparte, trongmột bức thơ gởi cho đại tướng Dejean, có nói:“Thảyđềutrởnêngiảndị,dễdàng,rõrệt,khôngcógìmơmànghayhỗnđộnnữa cả khimà ta nắm được cái trung tâm điểm (point central) củamột xứnào.”

ĐemmàứngdụngcâucủaLãoTử,hoặccâunóicủaNapoléonởtrên,thìbaonhiêunỗiphiềnphứccũngthànhragiảndị.

Nhiềuđạivănsĩcũngnóimộtthếvềnghệthuậtviếtvăncủahọ.Tainecónói:“Điềukhókhănnhấttrongkhinghiêncứulàtìmchoracáiđiểmđặcbiệtvàchủyếu,dođó,tấtcảđềucóthểquivềmộtmối,haynóitómlại,tìmchoracáithểthức(formule)củasựvậtmàmìnhđangtìm.

Ônglạibàygiãiphéplàmvăncủamình,rạchròinhưthếnầy:“Trongkhiviết lạimột tácphẩmnào, tôi luôn luôn làmmộtcáibảnmục lụcphân tíchtừngvấnđề.Tôilàmbảnấy,khôngphảilúcmớithảo,hoặcsaukhiviếtxongbảnthảomàlàlầnlầnsaukhiviếtxongmỗiđoạn.Tôitómlạimỗiđoạnbằngmộtcâuhếtsứcgọngãyvàrõràng.Đâuphảidễdànggìtìmrađượcliềncáicâuđạilượcấy,nhưng,hễđãmộtkhitìmrađượcnórồi,thìcâuấychỉchotathấytrongđoạnvănnầycónhữnggìdư,nhữnggìthiếu,nhữnggìkhôngănchịunhau,hoặckhôngđầukhôngđuôi,bởithảyđềuphảiquivềcâutómtắtấy.Hơnnữa,câutómtắtnầycùngnhữngcâutómtắtkháccủacácđoạnsau,gộp chung lại, giúp cho ta thấy cái yếu điểm của toàn chương.”(TAINE –Correspondances,tomeIII,p.329.)

***Đâychẳngnhững làphươngpháp làmvănmàcũng làphươngphápđọc

văn.Muốncóđượcluônluônmộtđầuócsángsuốt,phảibiếttậpmỗikhiđọcsách,xemkịchhaynghediễnthuyết,tìmngaycáiýchánh,phânbiệtcáigìlàyếu điểm, những gì là phụ thuộc, nhứt định đừng để mình lôi xuống theonhữngđềphụ…

Nhứtlàkhiđọcsách.Phảiđọcsuốtmộthơi,đểtìmnắmlấycáiđạiýcủatoàn tập, bấy giờ sẽ trở lại, đọc kỹ từng thiên, từng đoạn, từng câu.Nhưngphảibiếtbaogiờcũngđểýđếnchỗthuầnnhấtcủanó.Hãytậptómlạiđạiýcủatoànchươngthànhmộtcâugọngàngvàđầyđủ.Vậytrướchãytómmột

chươngthànhcònmộtđoạn,rồihãytómđoạnấythànhmộtcâuvàtómcâuấythànhmộtđề.

Côngviệcnầyđâuphảidễnhưngười ta thườngđãtửong.Câuvănmìnhtómlạiấyphảinắmđượccáicốtyếucủatoànthiên,tứclàcáilýđộcnhấtvônhịchiphốitấtcảnhữngđềphụthuộcchungquanhnó.Trongnhữngkhidạyhọc,tôibaogiờcũngbắtbuộchọcsinhphảitheokỷluậtnầymộtcáchhếtsứcgắtgao.Đọcxongmộtbàivăn,tôibắtchúngphảitựtìmracáiđềcủanó,vàtómtắtlạibằngmộtcâu.Đâuphảilàmộtcôngviệcdễdàng:cókhisuốtgiờ,chúngcũngkhôngsaotìmchorađúngđượccáiýchánhcủatoànbài…Tôiluônluônđểtựchúngtìmlấy,tôichỉkhêugợithôi,chớkhôngnóngtánhmàtìmsẵnchochúngnóbaogiờcả.Nhưthế,thậtthụdụngvôcùngvàtôinhậnthấychúngnócũnghứngthúvôcùngtrongsựtìmtòiấy.Thétlâungàychúngtạođượcchomìnhmộtthóiquentốt làbấtkỳdứngtrướcmộtviệcgìphiềnphứcbựcnàocũngkhôngbaogiờđểtinhthầnmìnhbịlôicuốnvàonhữngchitiếtchilyvụnvặt,khôngphânbiệtđượccáigìchánhcáigìphụ…Ngườixưacónói:“Trikỳlýgiả,nhứtngônnhichung;bấttrikỳlýgiảlưutánvôcùng.”(Biếtđượccáilýcủanó,thìmộtlờinóilàhết;khôngrõđượccáilýcủanóthìlưutánvôcùng,-nghĩalànóimãimàkhôngrồi).

Đây,nàophảichỉlàcôngphutrongnhữngkhiđọcsáchlàmvănmàthôiđâu,taphảilấynólàmcôngphucủasuốtđờibấtkỳlàđứngtrướcmộttrườnghợpnào…

oTómlại,baogiờtacũngnênnhớmãinơilòngcáiphươngpháplàmviệc

nầycủathốngsoáiFoch.Bấtkỳlàđứngtrướcmộtviệcgì,mộtbứcthơhaymộtcôngvăn,đọcmộtbàibáohaymộtquyểnsách…nghĩalàtừmộtviệcnhỏđếnmộtviệclớnnào,thốngsoáibaogiờcũnglẩmnhẩmcâu:“Việcgìđây?”(Dequois’agit-il?).Đểchi?Đểtìmcáichánhđềvàgiảiquyếtliềnvấnđềấytrongphạmvinó,khônghoangmanglạclõngtheonhữngcâuchuyệnngoàilề.

Thườngthườngtrongkhiđeođuổimộtvấnđềgì,ngườitathườnghaybịxaolãngtheonhữngđiềukiệnkhôngănchịuvàođề,thànhrahaybịlôicuốnvàonhữngchuyệnkhôngđâumàquênmấtcáicốtyếucủavấnđềmìnhđanggiảiquyết.CâuchâmngôncủaFochmớixem,thậtlàgiảndịvàtầmthường,nhưngnếuđemnórathựchành,sẽthấynólàmộtphươngpháptuyệthayđểtránhchotanhữngsailầmtrongkhicầnphảigiảiquyếtmộtvấnđềgì.

“Trongmộthộinghịkia,ngườitanhómlạiđểbànbạcvềmộtvấnđềđặcbiệtvềsửhọc.Trongđócómộtbựcthôngtháikialạiđemnhữngýkiếnrất

haycủaôngvềtôngiáochenvàocuộcthảoluậnấy.Vấnđềthậthayvàlýthú,cáchộiviênbắtđầusôinổitheođóđểthảoluận.Viênchánhhộitrưởngthấythế,bènchocáchộiviênhay:“Nhữngđiềucácôngcãiấykhôngcònphảilàvấnđềcủahộinghịhômnay.Chúngtaphảitheocáinào:chânlýhaychươngtrìnhnghịsựhômnay?“(lavéritéoul’ordredujour).(ANDRÉLALANDE–L’Artdepenserjuste(PsychologieetlaVie))Tưtưởngđúng,ởđây,đâuphảilàtưtưởngsađà…màphảibiếtbuộcmìnhởtrongranhrấpcủavấnđềmìnhđãđềcập,nghĩalàmìnhphảibiếthisinhtấtcảnhữngvấnđềkháckhôngănchịuvớinó,hoặcănchịumộtcáchkhôngchặtchẽ,mặcdầulànhữngvấnđềrấttrọnghệhơn,rấtlýthúhơn….