Calvin in Poland

Wiesaw Mincer

JAN LWIN W POLSCE BIBLIOGFIA

Wiesaw

Mincer JA

N

LWIN

W PO

LSCE BIBLIO

G

FIA

3

Wydzia Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego

ISBN 978-83-933962-7-6

9 788393 396276

Wiesaw Mincer

JAN KALWIN W POLSCE BIBLIOGRAFIA

Uniwersytet WarszawskiWydzia Artes Liberales

Komisja do Bada nad Reformacj w Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej

REFORMACJAw Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej

Redaktor naukowy seriiPiotr Wilczek

Rada Programowa SeriiIrena Backus (Genve)

Karin Friedrich (Aberdeen)Howard Hotson (Oxford)

Richard Muller (Grand Rapids)Herman Selderhuis (Apeldoorn)

Vladimr Urbnek (Praha)

Tom 3Wiesaw Mincer

JAN KALWIN W POLSCEBIBLIOGRAFIA

***

University of WarsawFaculty Artes Liberales

Committee on the Study of the Reformationin Poland and East-Central Europe

THEREFORMATIONin Poland and East-Central Europe

Series EditorPiotr Wilczek

Editorial Advisory CommitteeIrena Backus (Genve)

Karin Friedrich (Aberdeen)Howard Hotson (Oxford)

Richard Muller (Grand Rapids)Herman Selderhuis (Apeldoorn)

Vladimr Urbnek (Praha)

Volume 3WiesawMincer

JOHNCALVIN IN POLANDABIBLIOGRAPHY

WIESAW MINCER

JAN KALWIN W POLSCE

BIBLIOGRAFIA

Redaktor naukowy tomuPiotr Wilczek

Warszawa 2014

Prac opiniowaa do drukuProf. dr hab. Katarzyna Meller (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Wydanie pierwsze ksiki ukazao si w roku 2000 nakadem Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu

Copyright by Wiesaw Mincer, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa and Wydzia Artes Liberales UniwersytetuWarszawskiego

Projekt okadkiJowita Lis

Redakcja i korekta:Micha Choptiany, Weronika Sygowska-Pietrzyk, Piotr Wilczek

Przygotowanie wersji elektronicznejPanDawer, www.pandawer.pl

Praca naukowa finansowana ze rodkw na nauk w roku 2011 w ramach projektu badawczego Reformacja w Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej wkontekcie midzynarodowych kontaktw intelektualnych od XVI do XVIII wieku

ISBN: 978-83-64003-14-1 (Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa)

Wydawca:

Wydawnictwo Naukowe Sub Lupaul. Grzybowska 37a/700-855 Warszawawww.sublupa.plwww.ksiegarnia-sublupa.pl

SPIS TRECI

PIOTR WILCZEK : PRZEDMOWA ...................................................................................... 7

WIESAW MINCER : WSTP ............................................................................................... 11

WIESAW MINCER : FOREWORD ..................................................................................... 17

WANIEJSZE SKRTY ......................................................................................................... 23

WYKAZ TYTUW CZASOPISM IICH SKRTW ...................................................... 25

TEKSTY KALWINA ................................................................................................................ 31

KORESPONDENCJA. 1. LISTY KALWINA ........................................................................ 43

KORESPONDENCJA. 2. LISTY DO KALWINA ................................................................ 55

ANEKS ...................................................................................................................................... 169

INDEKS OSB ........................................................................................................................ 181

INDEKS RZECZOWY ............................................................................................................ 189

6CONTENTS

PIOTR WILCZEK : PRZEDMOWA (PREFACE) ................................................................ 7

WIESAW MINCER : WSTP ................................................................................................ 11

WIESAW MINCER : FOREWORD ..................................................................................... 17

ABBREVIATIONS ................................................................................................................... 23

INDEX OF PERIODICALS AND THEIR ABBREVIATIONS .......................................... 25

CALVINS TEXTS ................................................................................................................... 31

CORRESPONDENCE. 1. CALVINS LETTERS .................................................................. 43

CORRESPONDENCE. 2. LETTERS TO CALVIN ............................................................. 55

STUDIES .................................................................................................................................. 71

APPENDIX ............................................................................................................................... 169

INDEX OF NAMES ................................................................................................................. 181

INDEX OF SUBJECTS ............................................................................................................ 189

7Piotr WilczekPRZEDMOWA

JanKalwin wPolsceWiesawa Mincera to dzieo wyjtkowe,owoc wielolet-nich studiw Autora nad polonikamidotyczcymi Jana Kalwina. Taka bi-bliografia adnotowana moe stanowi punktwyjciado wielu szczegowych prac, dotyczcych polskiejrecepcji myli Kalwina ioddziaywania jego wyjt-kowego dziea na kolejnepokolenia wyznawcw rnych odamw chrzeci-jastwa, polemistw religijnych ibadaczy dziejw Reformacji.

Niech mi wolno bdzie poda tylko jeden przykad. Listy Kalwina do pol-skiegokrla ipolskich monowadcw mog stanowi punkt wyjcia do re-fleksji nad powstaniem i kryzysem polskiego kocioa reformowanego oraz zwizkamizagranicznych reformatorw zPolsk1.Pierwszym wiadectwem kontaktw Kalwina z Polsk jest przedmowa do jego komentarza do Listu doHebrajczykw z23 maja 1549roku. Wprzedmowie tejKalwin dedykuje komentarz krlowi Zygmuntowi Augustowi. Przypomina, e JohannEck (jak wiemy czoowy apologeta katolicki ipolemista Lutra)dedykowa swksik omszy witej ojcu krla, Zygmuntowi Staremu. Dowodzi, e uywaneprzez Ecka pojcie ofiary jest jawnie sprzeczne zkapastwem Chrystusa. Kalwindo-wodzi te wswymkomentarzu, e List do Hebrajczykw zawiera pen nauk oodwiecznym bstwie Chrystusa iojegokapastwie. Apeluje do Zygmunta

1 Zob. W. de Greef: The Writings of John Calvin, Expanded Edition. An Introductory Guide. Translated by Lyle D. Bierma.Louisville London: Westminster John Knox Press, 2008. Tam obszernabibliografia rde iopracowa.

Piotr Wilczek

8

Augusta, by szerzyReformacj wPolsce. Tadedykacja ma zatem wymiar sym-boliczny Zygmunt August by odroku krlem ipokadano wnim wielkie nadzieje zwizane zjego rzekom yczliwoci wobec reform chrzecijastwa. Wtym samym czasiepowstaway dzieaAndrzeja Frycza Modrzewskiego zwi-zane zrozmowami toczonymiprzy stole Stanisawa Hozjusza, trwa Sobr Try-dencki oto wane konteksty tych tekstw Kalwina.

Kolejny etap kontaktw Kalwina z Polsk to lata 15551559. W grud-niu1555 Kalwin wysa do Polski a dziewi listw naprob Franciszka Li-smanina, ktry ju wtedy znajdowa si pod wpywemnaukKalwina ico cie-kawe przez pewien okres czyta dwa razy wtygodniu ZygmuntowiAugustowi fragmentyInstitutio. Wtych dziewiciu listach Kalwin wzywa do rozpowszech-niania Reformacji wPolsce,zwaszcza stworzenia nowego przekadu Biblii na polski iustanowienia uczelni,ktra by ksztacia przyszych ministrw. Ciekawa jest te trwajca kilka latkorespondencja zJanem Tarnowskim,ktry stara si uwiadomiKalwinowi, e wprowadzanie Reformacji wPolsce prowadzio-by do niepokojw. Jeszcze bardziej interesujca wydaje si korespondencja genewskiego reformatorazJakubemUchaskim, planujcym wprowadzenie wswej diecezji reform, ktrebyyby bliskie ideom Reformacji komunii pod dwiema postaciami, jzykapolskiego wliturgii czy zniesienia celibatu. Mimo zachtKalwina zawartych wtej korespondencji biskup, jak wiemy, zaniecha pniej tych planw.

Trzeci wreszcie etap kontaktw Kalwina zPolsk to intensywna korespon-dencja zwizana ze sporami antytrynitarskimi, ktrestanowiy zagroenie dla istnienia kocioa reformowanego. Szczeglnieinteresujce s dwa listy skiero-wane przeciw Franciszkowi Stankarowi zlat 1560i1561 oraz list polemizujcy zJakubem Sylwiuszem, wktrym to licie Kalwinzapowiada swj kilkustro-nicowy traktatBrevisadmonitio ad fratres Polonos. Broni wnim stanowczo do-gmatu Trjcy witejprzeciw pogldom Blandraty iStankara, ktorych nazywa oszustami izarzuca imdiabelsk przebiego.

Te trzy grupy tekstw Kalwina mogybystanowi swoiste case studies, zna-komite rdowe przykady, na podstawiektrych mona by pokaza rodze-nie si Reformacji wPolsce wcisym zwizkuz reformatorami europejskimi

Przedmowa

9

(wtym wypadku zKalwinem). Co ciekawe, jak wida zpowyszych przyka-dw, w listach tych pojawia si cay szereg problemw charakterystycznych dlapowstawaniawsplnoty reformowanej zaatakowanej ju wdrugiej poo-wie latpidziesitych przez teologw antytrynitarskich. Ten kryzys przeomu latpidziesitych iszedziesitych mia wielki wpyw na dalszyrozwj ko-cioareformowanego wPolsce, osabienie wsplnoty reformowanej irozwj zboru bracipolskich2.Przykad listw Kalwina moe wskaza na dwa aspekty problemu cise zwizkigenezyantytrynitaryzmu zkalwinizmem (co jest oczywiste, ale w dotychczasowych opracowaniach nie podkrelano mocno tej relacji) oraz przyczyn osabienia kocioa reformowanego w Polsce od latszedziesitych XVIwieku, gdy toczy on rwnolegle sporyzprzedstawi-cielami rnych grup wyznaniowych.

To tylko jeden zdziesitkw moliwychprzykadw tego, jak wane s kal-wiskiepolonica.Bibliografia opracowana przez Wiesawa Mincera moe sta-nowi inspiracj dowielu prac na tematzwizkw Kalwina zPolsk ipolskiego kalwinizmu. Zachcam zatembadaczy imionikw literatury dawnej do lek-tury tego wyjtkowego dziea, zwaszcza e nie byo dotd na polskim rynku wydawniczym takiego przewodnika, wktrym przedstawiono by opisan zau-topsji zawarto kilkuset drukw od XVI do XXIwieku dotyczcych ycia itwrczoci Jana Kalwina.

* * *

Chciabym w tym miejscu podzikowa za sowa zachty i wsparcia oraz cenne uwagi dwojgu czonkom Rady Programowejnaszej serii wydawniczej, prof.Irenie Backus iprof. HermanowiSelderhuisowi.Prof. Backus, naleca do grona kilkorga najwybitniejszych dzi na wiecieznawcw Kalwina ikal-winizmu uznaa, e ksika ta ma szans sta si jedn znajbardziej interesu-jcychpublikacji oKalwinie powstaych wostatnich latachiutwierdzia mnie

2 Na ten temat zob.P. Wilczek:Catholics and heretics: some aspects of religious debates in the old Polish- -Lithuanian Commonwealth. The Sarmatian Review 2 (1999), s. 619628. , data dostpu 8.11.2012.

Piotr Wilczek

10

wprzekonaniu, e wanie wydanie takiej bibliografii mawielki sens ijest rw-nie wane jak wydanie kolejnej monografii czy pracyzbiorowej, ktra nieko-niecznie musi wnie do naszej wiedzy oKalwinie ikalwinizmie wicej ni ta, skromna zpozoru, bibliografia.

Szczeglne podzikowania nale si paniprofesor Katarzynie Meller zUni-wersytetu im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, ktraprzygotowaa niezwykle pomocnopini wydawnicz. Nie zwszystkimi postulatami recenzentki autor opracowania si zgodzi, jednak jej opinia pomoga nam unikn wielu bdw iniecisoci. Wpublikacji tego rodzaju wiele potkni moe umknuwadze nawetnajskrupulatniejszego czytelnika iodpowiedzialno za wszystkiepozo-stae bdy spoczywa na autorze iredaktorze tomu.

Za wsparcie dla tej publikacji dzikujte moim Kolegom zWydziau Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego Dziekanowi, prof. Jerzemu Axero-wi oraz prof. Janowi Kieniewiczowi, ktry yczliwie wspar finansowanie ta-kiej nietypowej publikacji, powstaej wramach prac Komisji do Bada nad Reformacj wPolsce iEuropie rodkowo-Wschodniej dziaajcej na naszym Wydziale.

Za pomoc, wsparcie, uwagi krytyczne i dobre rady na rnych etapach po-wstawania tej publikacji bardzo dzikuj Michaowi Choptianemu, Romanowi Krzywemu, Weronice i Tomaszowi Mincerom, ukaszowi Skurczyskiemu, Weronice Sygowskiej-Pietrzyk i Piotrowi Urbaskiemu.

Konwencja opisu bibliograficznego zastosowana w publikacji (np. brak kursywy w tytuach) pochodzi od autora bibliografii i zostaa zastosowana na jego wyrane yczenie.

11

Wiesaw MincerWSTP

Jan Kalwin wPolsce to dokumentacja prac Kalwina ioKalwinie opublikowa-nych wkraju przez autorw polskich iobcych, take prac wydanych poza granicami, abdcych tworem autorw polskich, lub tematycznie zwizanych zPolsk jednym sowem obejmuje wszelkie wszerokim tego znaczeniu polonica. Odnotowuje druki zwarte iartykuy wczasopismach, take wkilku wypadkach wik sze fragmenty pimiennicze. Zebrano tu prace dotyczce sa-mego Jana Kalwina, zarwno jego biografii, jak pogldw teologicznych, filo-zoficznych itd. Nie brano pod uwag rozpraw dotyczcych historii Reformacji (zwyjtkiem kilku obszerniejszych i samoistnych frag mentw oKalwinie), selekcji poddano rwnie mao istotne notki z wydawnictw o charakterze oglnym i informacyjnym. Ograniczono take informacje opolemikach re-ligijnych epoki staropolskiej; ktra to selekcja okazaa si trudna; zazwyczaj zwalczano czciej Lutra, Zwingliego (zwinglianistw, kalwinistw) ni samego Reformatora genewskiego. Przykadem mog by tu (pominite) ksiki Ka-spra Sawickiego: Foremna zgoda 1616 (Estr.XVII, 168), dostpna wPolskiej Bibliotece Internetowej), Andrzeja Jurgiewicza : Qwestiy kilkadziesit 1596 (Estr.XVIII, 675, gwnie przeciwko Wolanowi), dziea Piotra Skargi np.Pro Sanctissima Eucharistia 1576 (Estr.XXVIII, 139 przeciw Zwinglianom, Kalwinom i Wolanowi, o Kalwinie jedynie drobna wzmianka jako mistrzu ich wszystkich). Podobnie te byo zFaunteusa Assertiones theologicae de or-dinatione ac vocatione ministrorum Lutheri & Calvini Pozna 1590 (Estr.XI,

Wiesaw Mincer

12

177), czy innymi pod jego przewodnictwem propozycjami, gdzie take wicej odwoa do Lutra iZwingliego itylko passim nieistotne wzmianki oKalwinie.

Zainteresowanych mona tu odesa do bogatej literatury przedmiotu, od np.Tadeusza Grabowskiego Zdziejw literatury kalwiskiej wPolsce 15601630 (Krakw 1906), po najnowsze publikacje, np.Piotra Wilczka Religijna proza po-lemiczna wPolsce na przeomie XVI iXVIIwieku rekonesans (wtego: Polonice et Latine: studia oliteraturze staropolskiej. Katowice 2007 s.6379).

Cao bibliografii uoona zostaa rzeczowo zpodziaem na: teksty Kalwina, korespondencj (osobno listy Reformatora, osobno listy do niego), opraco-wania. We wntrz rozdziaw materia podano chronologicznie (pozwala to na przeledzenie recepcji zbiegiem czasu), za wobrbie poszczegl nych lat alfabetycznie. Doczono wszeregu pozycji adnotacje informujce krtko oza-wartoci danego tekstu, jego historii, niekiedy owyni kach iwnioskach wnim zawartych. Cao sprawdzono zautopsji pozycje, do ktrych nie udao si dotrze, opatrzono gwiazdk.

Wypada tu wspomnie opoprzedniku: w1972r. ukazaa si pra ca biblio-graficzna Oskara Bartla Jan Kalwin ikalwinizm wPolsce, na Litwie iwRosji (do 1917r.) (poz.228) dzisiaj jest to praca przestarzaa, niezbyt poprawna pod wzgldem bibliogra ficznym, wymagajca szeregu uzupenie. Dotyczy te bar-dziej dzie jw kalwinizmu ni osoby samego Kalwina. Std te niniejsze opra-cowanie.

Warto te przypomnie o istniejcych bibliografiach Kalwina. Pierw sza znich to opracowanie Alfreda Erichsona (Bibliographia Calviniana. Catalogus chronologicus operum Calvini. Catalogus systematicus operum quae sunt de Cal-vino. Nieuwkoop 1960 [jest to reprint edycji berliskiej z 1900 r.]. Uzupeniaj j prace Wilhelma Niesela (Calvin-Bibliographie 19011959. Mnchen 1961) oraz Dionysiusa Kempffa (A bibliography of Calviniana 19591974. Leiden 1975). Biec bibliografi publikuje Calvin Theological Journal.

Bibliografia niniejsza zawiera 464 pozycje (z Aneksem 520) wyda-nie pierwsze miao ich 274 (z Aneksem 338), w tym teksty Reformatora to poz. 138, jego listy do Polakw poz. 3991, li sty Polakw do Kalwina poz.92151, opracowania to poz.152464. Naj wczeniejszym ztekstw Kal-

Wstp

13

wina jest poz.1 (Commentarii in Epistolam ad Hebraeos, 1549r., dedykowane Zygmuntowi Augustowi), ostatnim poz. 38 (Wolno chrzecijaska Refor. wPol. (Wrocaw) 2009 nr34). Wokresie staropolskim ukazay si wPolsce jedynie dwa powaniejsze przekady ato poz.7 (Ozwierzchnoci wieckiej, 1589, przedrukowane w2009r. ze wstpem Wojciecha Kriegseisena poz.37) oraz poz.8 (Nauka oSakramenciech witych, 1626). Do dzisiaj brak przeka-du Instytucji ukazyway si jedynie fragmenty: poz.11 z1905r. (OKomunii witej); powane, wtumaczeniu zjzyka oryginau (Rafaa Leszczyskiego zob. poz.32a, 33, 35, 36) oraz kilka drobiazgw tumaczonych zangielskiego.

Zopracowa najstarsze to poz.152(Cochlaeus Joannes: De votis brevis dis-ceptatio contra impugnationes Joanni Calvini Moguntiae 1550 dedykowa-ne Mikoajowi Dzierzgowskiemu), najnowsze poz.464 (krtka informacja Krzysztofa Urbana Jednota 54: 2010 nr1/2).

Ksiek oKalwinie nie byo zbyt wiele, wwikszoci znajduj si tu artykuy zczasopism lub zdzie zbiorowych, dopiero w2009 r. ukazao si kilka obszer-niejszych prac. Poza dzieami polemicznymi, pierwsza wydana wPolsce bio-grafia Kalwina, autorstwa Hieronima Bolseca ukazaa si w1584r. (poz.158) ipotem dor. 1909 nie byo waciwie adnej (nie li czc wtpliwej poz.160 Sbastiena Chateillona zr. 1584). Dopiero w1909 wychodzi wTybindze nieco wiksza ksika Georga Loeschego (poz.200) oKalwinie wGalicji iwtym-eroku wWarszawie powaniejsza ju, acz przestarzaa praca ks. Adolfa Nej-mana (poz.201), zawierajca jednak informacje o relacjach Polakw zRefor-matorem. Rwnie wjubileuszowymroku 1909 ukazaa si wPoznaniu drobna ksieczka niemiecka Willy Starka (poz.203). Idopiero w1938 wydana zostaje wformie ksikowej (odb. zJednoty) praca Czesawa Lechickiego (poz.225). Okres powojenny przynosi dwie ksiki Stanisawa Piwki (poz. 308 i 338) wr.1987 i1995, jedn ksik Jerzego Piechowskiego (poz.312 z1988r.), jed-n, do lich, Andrzeja Tokarczyka (poz.315 zr. 1989) ipowan teologiczn rozpraw ks. Piotra Jasky (poz.332 z1994r.). W r. 2000 wydano biografi pira Bernarda Cottreta (poz.360), w2006 Tomasza Szczecha oproblematyce prawnej (poz.393); jubileuszowyrok 2009 przynis kilka publikacji popu-larn Jrome Cottina (poz.409), wybr artykuw zJednoty (Czowiek zNoyon

Wiesaw Mincer

14

poz.410), porwnawcz na tle dziejw kultury Zachodu Alister E. McGrath (poz.435). Kilku polskich uczonych powicio wostatnich latach swoj dzia-alno myli Kalwina: s to (od strony filozoficznej) Stanisaw Piwko (SGH Warszawa), ks. Piotr Jaska (Wydzia Teologiczny Uniwersytetu wOpolu) od strony teologicznej, szczeglnie zajmujc si wtym zakresie pneumatologi, nadto Rafa Marcin Leszczyski (ChAT Warszawa).

Pokan cz bibliografii zajmuje korespondencja Kalwina: uwzgldniono tu jedynie teksty zawarte wCorpus Reformatorum. Odnotowano rwnie prac Teodora Wotschkego (poz.199 z1908r.), rejestru jc wszystkie listy zOpera Calvini zwizane zPolsk. Podzielono t korespondencj na listy Kalwina do Polski ido Polakw oraz li sty zPolski do Kalwina, uwzgldniajc zarwno listy od ido Pola kw, jak ido cudzoziemcw przebywajcych wPolsce (np.Socyn, Lismanin, Tenaud, Utenhove). Korespondencja ta bya tematem wielu opraco-wa: poza wspomnian ksik Wotschkego dotycz jej m.in. prace Locsche-go (poz.200), Kazimierza Hartleba (poz.206, 209), Emila Jelinka (poz.265) i in. W Aneksie (poz. 465528) umieszczono informacj o innych listach, znaj dujcych si wCorpus Reformatorum, azwizanych ze sprawami polskimi inawizujcymi do Kalwina (np.listy askiego do Bullingera itp.). Poniewa tomy Corpus Reformatorum zawierajce listy ukazyway si wlatach 18751879 umieszczono je pod tymi data mi. Powizania midzy listami mona odnale przez indeks: tak np.listy Kalwina do askiego to poz.42, 47, 48, 62, 63, od-powiedzi a skiego poz.92, 93, 9699 106, 107; listy Kalwina do Radziwia to poz.53, 54, 68, 75, 76, 86, odpowiedzi Radziwia poz.101, 112, 134, 144; Kalwin do Krla: poz.50, 51; Kalwin do Tarnowskiego: poz.49, 64, 65, 74, odpowiedzi Tarnowskiego: poz.119 i120. Znajdujce si przy korespondencji adnotacje otreci listw przejto zCorpus Reformatorum ich tumaczenie jest dzieem .p. mgr Marii Moodcwny, ktrej pracy nale si wtym miejscu szczeglne podzikowania.

Podzikowania nale si rwnie tak wielu osobom iinstytucjom, e ich wy-mienienie jest wyjtkowo trudne. Przede wszystkim pragn podzikowa kole-gom zwielu bibliotek polskich, zwaszcza ze zbiorw specjalnych. Szczeglnie duo zawdziczam informacjom zBiblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiello-

Wstp

15

skiej, Biblioteki XX. Czartoryskich, Polskiej Akademii Umiejtnoci, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Krnickiej. Bardzo duo zawdziczam macierzystej Bibliotece Uniwersyteckiej wToruniu: tak kolegom zOddziau Zbiorw Specjalnych, jak ipomocy Wypoyczalni Midzybibliotecznej, dziki ktrej mogem dotrze do wielu rzadkich pozycji.

Przedstawione tu drugie wydanie uzupenione zostao zarwno owydawnic-twa retrospektywne (do ktrych wczeniej nie mona byo dotrze, wszczegl-noci dotyczy to starodrukw), jak ioliteratur biec (gwnie opublikacje zRoku Kalwina 2009). Szerzej take uwzgldnione zostay wydawnictwa en-cyklopedyczne oraz rozdziay wikszych opracowa historycznych. Gwne zaoenia pracy pozostay bez zmian. Wydanie uzupeniono oindeks rzeczowy (skrelajc informacje zawarte wprzedmowie do wydania pierwszego). Win-deksie tym szereg pozycji znajduje si pod kilkoma hasami (np.teologia oraz polemiki dotyczy to zwaszcza starszego pimiennictwa). Doczono take wykaz tytuw czasopism iich skrtw.

17

Wiesaw MincerFOREWORD

John Calvin in Poland contains studies by Calvin and about Calvin published in Poland by Polish and foreign authors, as well as texts by Polish authors published abroad, or publications that somehow tackle questions connected to Poland. Briefly Polonica in the broad sense of the term. The book includes articles from periodicals, non-serial publications, and afew instances of liter-ary fragments. The topics covered are John Calvins biography, theological and philosophical views, etc. Studies on the history of the Reformation were not taken into account (an exception are long independent excerpts on Calvin); similarly, entries of little importance included in general and reference works have been left apart. Information on early modern Polish theological polemics was reduced as well; the selection, however, was not an easy task. Attacks were more often aimed at Luther and Zwingli (Zwinglianists, Calvinists) than at the Reformer of Geneva himself. The following (omitted) books illustrate the problem: Kasper Sawicki, Foremna zgoda 1616 (Estr.XVII, 168), Andrzej Jurgiewicz, Qwestiy kilkadziesit 1596 (Estr.XXVIII, 675, mainly against Andrzej Wolan), Piotr Skargas texts, e.g. Pro Sanctissima Eucharistia 1576 (Estr.XXVIII, 139 against Zwinlglianists, Calvinists, and Andrzej Wolan, Calvin was mentioned only as their master). Similarly, Faunteus, Assertiones theologicae de ordinatione ac vocatione ministrorum Lutheri & Calvini, Pozna, 1590 (Estr.XI, 177) and other works written by this author referred mostly to Luther and Zwingli, mentioning Calvin passim and in an insignificant way.

Wiesaw Mincer

18

To those for whom the topic is of interest we recommend numerous inter-esting publications, from Tadeusz Grabowskis Zdziejw literatury kalwiskiej wPolsce 15601630 (Krakw 1906) to the latest publications, e.g. Piotr Wil-czeks Religijna proza polemiczna wPolsce na przeomie XVI iXVIIwieku rekonesans, [in:] Wilczek, Polonice et Latine: studia oliteraturze staropolskiej, Katowice 2007: 6379.

The material is arranged according to the following subjects: Calvins texts, correspondence (letters by the Reformer and to him are treated separately), studies. Particular chapters are organised in achronological order (it allows for an insight in the evolution of the reception of Calvin), particular years in an alphabetical order. Anumber of items received annotations informing about the texts contents, history, and, occasionally, results and conclusions. Nearly all items described were verified in person, those that had been unavailable are marked with an asterisk. The present work was preceded by abibliography published in 1972 Oskar Bartel, Jan Kalwin ikalwinizm wPolsce, na Litwie iwRosji (do 1917r.) (n 228). Today, Bartels study is outdated, inaccurate, and it needs to be completed. Hence the present study.

Let us not forget about existing Calvins bibliographies. The earliest was prepared by Alfred Erichson, Bibliographia Calviniana. Catalogus chronologicus operum Calvini. Catalogus systematicus operum quae sunt de Calvino, Nieuwkoop 1960 [areprint of the edition published in Berlin in 1900]. Supplementary publications are Niesel Wilhelm, Calvin-Bibliograpie 19011959, Mnchen 1961 and Kempff Dionysius, ABibliography of Calviniana 19591974, Leiden 1975. Acurrent bibliography is being published by Calvin Theological Journal.

The present bibliography counts 464 entries (520 including the Appendix), whereas the first edition listed 274 items (338 including the Appendix). The Reformers texts can be found under n 138, his letters to the Poles under n3991, letters from Poles to Calvin under n 92151, studies under n152464. The oldest among Calvins texts is the item n 1 (Commentarii in Epis-tolam ad Hebraeos, 1549, dedicated to Sigismund Augustus), the last n38 (Wolno chrzecijaska [Christian liberty] Refor. w Pol. (Wrocaw) 2009 n34). Only two serious translations into Old Polish had been published

Foreword

19

item n 7 (Ozwierzchnoci wieckiej [Of Civil Government], 1599, reprinted in 2009, foreworded by Wojciech Kriegseisen n 37) and item n 8 (Nauka oSakramenciech witych [On the Sacraments], 1626). Up to the present day only fragments of Institutio have been translated one dating back to 1905, item n 11 (On the Lords Supper; one serious, translated from the original (by Rafa Leszczyski, cf. 32a, 33, 35, 36); and afew short excerpts translated from English.

The oldest study can be found under n 152 (Cochlaeus Joannes, De votis brevis disceptatio contra impugnationes Joanni Calvini Moguntiae 1550 dedi-cated to Mikoaj Dzierzgowski), the most recent under 464 (ashort note by Krzysztof Urban, Jednota 54: 2010 n 1/2).

Monographs about Calvin are scarce, the majority of studies included here are articles from journals and collective works. Only in 2009 acouple of ex-tensive studies were published. The first biography of Calvin to be printed in Poland was Hieronim Bolsecs work (n 158), published in 1584. Apart from polemic texts, practically no books on Calvin himself were issued until the jubilee year 1909 (except for item 160, i.e. the alleged Sbastien Chateillons publication from 1584). In the same year, Georg Loesche (n 200) published a more copious book on Calvins contacts with Galicia and the Rev. Adolf Nejman (n201) published his more serious, although nowadays outdated, work including information on the relationships between the Poles and the Reformer. In the same jubilee year, abrief German booklet by Willy Stark was published in Pozna. Later, in 1938, Czesaw Lechickis work was published in the form of abook (areprint from Jednota; n 225). The post-war times saw the publication of two books by Stanisaw Piwko (n 308 and 338) in 1987 and 1995, one book by Jerzy Piechowski (n 312 from 1988), one rather medio-cre by Andrzej Tokarczyk (n 315 from 1989), and an important theological study by the Rev. Piotr Jaska (n 332from 1994). In 2000, abiography by Bernard Cottret was issued (n 360), in 2006, abook touching upon some legal issues written by Tomasz Szczech. The jubilee year 2009 brought about several publications apopular book by Jrome Cottin (n 409), aselection of articles in Jednota (Czowiek zNoyon [The Man from Noyon] n 410), Alister

Wiesaw Mincer

20

McGraths comparative study, which takes into account the historical back-ground of the Western culture (n 435). In recent years, afew Polish scholars dedicated their efforts to study Calvins thought: Stanisaw Piwko (Warsaw School of Economics), who has adopted aphilosophical approach, the Rev. Piotr Jaska (The Faculty of Theology at the University of Opole) who prefers atheological one, with aparticular regard for pneumatology, and Rafa Marcin Leszczyski (Christian Theological Academy, Warsaw).

Calvins correspondence constitutes an important part of the bibliography. The present work includes texts from Corpus Reformatorum and Theodor Wotschkes work (n 199 from 1908), which records all letters from Opera Cal-vini that concern Poland. The correspondence has been divided into Calvins letters addressed to Poland and to the Poles, and letters from Poland to Calvin. Letters to foreigners settled in Poland (for example Sozzini, Lismanin, Tenaud, Utenhove) have been taken into account as well. These communications were a subject for a number of studies; apart from the already mentioned book by Wotschke, the issue was tackled by Losche (n 200), Kazimierz Hartleb (n206, 209), Emil Jelinek (n 265), and others. The Appendix (n 465528) contains information about other letters which can be found in Corpus Re-formatorum and that are connected to Polish matters or to Calvin (for examples letters from Jan aski to Bullinger, etc.). Taking into account that subsequent volumes of Corpus Reformatorum were published between the years 1875 and 1879 their listed under these dates. The index allows for searching connections between the letters; for example letters from Calvin to aski are items 42, 47, 48, 62, 63, whereas askis replies, 92, 93, 9699, 106, 107; letters from Calvin to Radziwi are items 53, 54, 68, 75, 76, 86, and Radziwis replies, 101, 112, 134, 144; Calvins letters to the King, 50, 51; Calvins letters to Tarnowski, 49, 64, 65, 74, Tarnowskis replies, 119, 120. The source of the notes exposing the contents of letters is Corpus Reformatorum; the translation is credited to late Maria Moodcwna.

Iam indebted to so many people and institutions that enumerating them all is not an easy task. Above all, Iwant to thank my colleagues from several Polish libraries, and especially rare book librarians. Iowe agreat deal to the

Foreword

21

information acquired in the National Library, the Jagiellonian Library, the Czartoryski Library, Polish Academy of Arts and Sciences, Warsaw University Library, Krnik Library. Iam particularly grateful to my mother library at the University in Toru, equally to my colleagues from the Rare Books section and to the Interlibrary Loan Unit, who enabled me access to many rare items.

The second edition has been supplemented both by some older publications, previously unavailable (it concerns old books in particular), and by current literature (mainly texts from Calvin Jubilee Year 2009). This edition contains awider selection of encyclopedias and chapters from large historical studies. It is organised according to the same principles as the previous one. It has been also complemented by an index of subjects. Some items in the index are in-cluded under several headings (it concerns mainly older texts, e.g. some entries might appear both under theology and polemics). Another novelty is the list of titles of periodicals with their abbreviations.

(Translated by Weronika Mincer)

23

WANIEJSZE SKRTY / ABBREVIATIONS

ADB ............................. Allgemeine Deutsche Biographie. Bd 156. Leipzig 18751912 (2 Ausg. 19671971)

Akta synodw rnowierczych .......... Akta synodw rnowierczych w Polsce. Oprac. Maria

Sipayo. T. 14. Warszawa 19661997Br. ................................. BraunschweigCat. gn. ...................... Catalogue gnral des livres imprims de la

Bibliothque Nationale. Vol. 1231. Paris 19241981Cat. Brit. Mus. .......... General catalogue of printed books [wyd.] British Mu-

seum. Photolitographic edition. Vol. 1263. London 19651966

Corpus Reform. ....... Corpus Reformatorum. Bd. 198. Halle/S., Braunschweig, Leipzig 18341935

Enc. katol. .................. Encyklopedia katolicka. Lublin T. 1. 1973 nnEstr. .............................. Estreicher Karol: Bibliografia polska. Cz. 13. Krakw

18721939Ilustr. ........................... IlustracjeK. tyt. .......................... Karta tytuowaLex. f. Theol. u. Kirche ...................... Lexikon fur Theologie und Kirche. 2 neubearb. Aufl.

Bd. l10. Freiburg/Br. 19301938Nowy Korbut ............. Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. Red.

Kazimierz Budzyk. T. 118. Warszawa 19631993

24

Waniejsze skrty / Abbreviations

Odb. ............................. OdbitkaPolem. ......................... PolemikaPor. ............................... PorwnajPoz. .............................. PozycjaPrzek. ......................... PrzekadPSB ............................... Polski Sownik Biograficzny. T. l Krakw 1935 nn.Pseud. ......................... PseudonimRec. .............................. RecenzjaRepl. ............................ ReplikaRs. .............................. RsumRps ............................... RkopisSum. ............................. SummarySzp. ............................... SzpaltaTj. ................................. To jestTum. ........................... Tumacz, tumaczenie, tumaczyTyt. oryg. .................... Tytu oryginalnyZob. .............................. ZobaczZsfg. ............................. Zusammenfassung

25

WYKAZ TYTUW CZASOPISM IICH SKRTW / INDEX OF PERIODICALS AND THEIR ABBREVIATIONS

Altpr. Mschr. ............. Altpreussische Monatsschrift (Knigsberg)Arch. Hist. Filoz.Myli Spo. ................. Archiwum Historii Filozofii iMyli Spoecznej (War-

szawa) Arch. Refor.-Gesch. .. Archiv fr Reformationsgeschichte (Gtersloh)Bibl. Hum. Renaiss. .. Bibliothque dHumanisme et Renaissance: travaux et

documents (Genve)Calvin Theol. J. ......... Calvin Theological Journal (Grand Rapids. Mich.)esky asopis Hist. .. esk asopis Historick (Praha)Collec. Theol. ............ Collectanea Theologica (Lww Warszawa)Concilium .................. Concilium: midzynarodowy przegld teologiczny

(Pozna; Warszawa)Czas. Praw.-Hist. ....... Czasopismo Prawno-Historyczne (Pozna)Darbai ir Dienos ...... Darbai ir Dienos, Universitas Vytauti Magni (Kaunas)Dobra Nowina .......... Dobra Nowina (London)trennes chrt. ......... trennes chrtiennes par une runion de pasteurs et

de laques (Genve/Paris)Focus Hist. ................. Focus. Historia (Warszawa)Forum ......................... Forum. Przegld prasy wiatowej (Warszawa)G2W ............................ G2W Monatsschrift [hrsg. von] kumenisches Forum

fr Glauben, Religion und Gesellschaft in Ost und West (Zrich)

Wiesaw Mincer

26

Gaz. Wyb. ................... Gazeta Wyborcza (Warszawa)Gda. Rocz. Ewang. .. Gdaski Rocznik Ewangelicki (Sopot)Hist. Monatsbl.f. d. Prov. Posen ..... Historische Monatsbltter fr die Provinz Posen

(Pozna)Jednota ....................... Jednota: pismo religijno-spoeczne (Warszawa)J. Hist. Ideas .............. Journal of the History of Ideas (Philadelphia, PA)Kal. Ewang. ................ Kalendarz Ewangelicki (Bielsko-Biaa)Kal. Ewang.-Ref. ....... Kalendarz Ewangelicko-Reformowany (Zelw) [rw-

nolegy tytu: Kalendarz Zelowski].Krak. Stud. Midzynar. ................. Krakowskie Studia Midzynarodowe: czasopismo

Krakowskiej Szkoy Wyszej im. Andrzeja Frycza-Mo-drzewskiego (Krakw)

Krak.-Wil. Stud. Slawist. ........................ Krakowsko-Wileskie Studia Slawistyczne (Krakw)Kwart. Hist. ................ Kwartalnik Historyczny (Lww Krakw Warszawa)Kwart. Hist. Nauki ... Kwartalnik Historii Nauki (Warszawa)Mid-America J. of Theol. .................. Mid-America Journal of Theology (Chicago)Myl Pol. ..................... Myl Polska (Warszawa)Myl Protest. ............. Myl Protestancka (kwartalnik, Katowice 19972004)Now. Zel. .................... Nowiny Zelowskie (Zelw)Nowe Ksiki ............ Nowe Ksiki (Warszawa)Odrodz. Refor. Pol. ... Odrodzenie iReformacja wPolsce (Warszawa)Organon ..................... Organon (Warszawa)Pam. Lit. .................. Pamitnik Literacki: czasopismo kwartalne powi-

cone historii i krytyce literatury polskiej (Lww; Warszawa)

Pastores ...................... Pastores: kwartalnik powicony formacji kapaskiej (Warszawa)

Philos. Refor. ............ Philosophia Reformata (Soest, NL)

Wykaz tytuw czasopism iich skrtw

27

Pietas et Studium ....... Pietas et Studium. Rocznik Wyszego Seminarium Du-chownego Zakonu Braci Mniejszych (Krakw)

Politeja ........................ Politeja: pismo Wydziau Studiw Midzynarodowych iPolitycznych Uniwersytetu Jagielloskiego (Krakw)

Polonia Sacra ............ Polonia Sacra: kwartalnik teologiczny (Krakw)Posannictwo ............ Posannictwo: dwutygodnik powicony sprawom spo-

ecznym, owiatowym ireligijnym; organ Polskiego Narodowego Kocioa Katolickiego (Krakw; War-szawa)

Prosto zMostu .......... Prosto z mostu. Tygodnik literacko-artystyczny (Warszawa)

Protest. Monat. .......... Protestantische Monatshefte (Leipzig; Berlin)Prz. Ewang. ................ Przegld Ewangelicki (Bielsko-Biaa)Prz. Filoz.-Lit. .......... Przegld Filozoficzno-Literacki (Warszawa)Prz. Hum. ................... Przegld Humanistyczny (Warszawa)Prz. Wsp. .................... Przegld Wspczesny (Krakw; Warszawa)Prz. Zach. ................... Przegld Zachodni (Pozna)Przew. Bibliogr. ....... Przewodnik Bibliograficzny: miesicznik dla wydaw-

cw, ksigarzy, antykwarzw, jako te czytajcych iku-pujcych ksiki (Krakw)

Przew. Nauk. iLit. ... Przewodnik Naukowy iLiteracki: miesiczny dodatek do Gazety Lwowskiej (Lww)

Refor. Kirchenztg. .... Reformierte Kirchenzeitung (Erlangen)Refor. wPol. (Warszawa) ................ Reformacja wPolsce: organ Towarzystwa do Badania

Dziejw Reformacji wPolsce (Warszawa)Refor. wPol. (Wrocaw) .................. Reformacja wPolsce: kwartalnik powicony teologii

stosowanej (Wrocaw)Resov. Sac. ................. Resovia Sacra: rocznik filozoficzno teologiczny Diece-

zji Rzeszowskiej (Rzeszw)Rev. Hist. Eccl. ......... Revue dHistoire Ecclsiastique (Louvain)

Wiesaw Mincer

28

Rev. Hist. Philos. Relig. ........................... Revue dHistoire et de Philosophie Religieuses (Strass-

bourg).Rev. Hist. Relig. ....... Revue de lHistoire des Religions (Paris)Rev. Refor. ................. La Revue Rforme (Aix-en-Provence)Rev. Theol. Philos. NS .................. Revue de Thologie et Philosophie. Nouvelle Serie

(Lausanne)Rocz. Hist. ................. Roczniki Historyczne: organ Towarzystwa Mioni-

kw Historii wPoznaniu.Rocz. Teol. (Lublin) ...................... Roczniki Teologiczne / Towarzystwo Naukowe Kato-

lickiego Uniwersytetu Lubelskiego.Rocz. Teol. ChAT .... Rocznik Teologiczny / Chrzecijaska Akademia Teo-

logiczna wWarszawieRocz. Teol.-Kanon. .. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne / Towarzystwo Na-

ukowe Katolickiego Uniwersytetu LubelskiegoRodzina ...................... Rodzina. Tygodnik katolicki (Warszawa)Rozpr. Wydz. Filol. AU ..................... Rozprawy Wydziau Filologicznego / Polska Akade-

mia Umiejtnoci (Krakw)Rzeczpospolita ......... Rzeczpospolita. [Dziennik] (Warszawa)Scriptura Sacra ......... Scriptura Sacra: studia biblijne Wydziau Teologiczne-

go Uniwersytetu OpolskiegoSigna Temp. ............... Signa Temporis. Rocznik teologiczno-humanistyczny

(Podkowa Lena)Silva Rerum ............... Silva Rerum(d)Sixteenth Cent. J. ..... The Sixteenth Century Journal (Kirksville, MO)Sky & Telesc. ............. Sky and Telescope: the essential magazine of astrono-

my (Cambridge, Mass.)

Wykaz tytuw czasopism iich skrtw

29

Sowo iMyl .............. Sowo i myl. Przegld ewangelicki: pismo spoeczno kulturalne [dodatek miesiczny Tygodnika Polskie-go] (Warszawa)

Stud. Dok. Ekum. .... Studia iDokumenty Ekumeniczne (Warszawa)Stud. Oecum. ............ Studia Oecumenica / Uniwersytet Opolski. Wydzia

Teologiczny. Instytut Ekumenizmu iBada nad Inte-gracj

Stud. Paradys. ........... Studia Paradyskie / Gorzowskie Wysze Seminarium Duchowne Gocikowo-Parady

Szkice iDialog .......... Szkice i Dialog (Sztokholm)Szlakiem Refor. ........ Szlakiem Reformacji: organ Wileskiego Kocioa

Ewangelicko-Reformowanego (Wilno)Tak iNie ...................... Tak i Nie. Tygodnik spoeczno-kulturalny (Katowice)Terminus ..................... Terminus. Procznik powicony tradycji antycznej

wkulturze europejskiej (Krakw)Theol. Literat.-ztg. .. Theologische Literaturzeitung (Leipzig)Tyg. Powsz. ................ Tygodnik Powszechny (Krakw)Unite Chrtienne ..... (Paris)Urania .......................... (Krakw)Vopr. Ist. Rel. Ateizma ....................... Voprosy Istorii Religii iAteizma (Moskva)WDrodze .................... W drodze. Miesicznik powicony yciu chrzecija-

skiemu (Pozna)Wi .............................. (Warszawa)Wroc. Prz. Teol. ....... Wrocawski Przegld Teologiczny (Wrocaw)Z. f. Kirchengesch. .. Zeitschrift fr Kirchengeschichte (Stuttgart)Znak.............................. (Krakw)Zwiastun...................... Zwiastun. Pismo religijno-kocielne : organ urzdowy

Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego (Warszawa)Zwiast. Ewang. .......... Zwiastun Ewangeliczny (Warszawa), pniejsze tytu-

y: Zwiastun, Zwiastun Ewangelicki

31

TEKSTY KALWINA / CALVINS TEXTS

1. Commentarii in Epistolam ad Hebraeos. Genevae: Druk. Joannes Gerardus [= Jean Girard], 1549 7 k. nlb., 215 s.

Dedykacja Zygmuntowi Augustowi k. 17. Do zaofiarowania dziea omie-li Kalwina Florian Susyga zWarszawy. Wspomina te Jana askiego. Wwy-daniu komentarzy do listw Apostoa Pawa, Genewa 1551 dedykacja na s.587591, ale nieco zmieniona (bez wzmianki oSusydze). To franc. Ge-newa 1549 Estr.XIX, 71.

List do Zygmunta Augusta z Genewy 10.06.1549. [W:] Calvin J.: Ope-ra... Vol.13. Braunschweig 1875 nr1195 szp. 281286 (Corpus Reform.41) zt dedykacj. Susyga por. poz.93, 94. Por. wzmiank uNejmana (poz.201 s.8485). Przek. pol. por. poz.22, 27. OSusydze por. Hartleb Kazimierz: Flo rian Rozwicz Susliga: szkic obyczajowy zdziejw reformacji. Przew. Nauk. iLit. 40 (1912) s.172185, 257263 iodb.; Barycz Henryk: Od Kalwina do Ignacego Loyoli, czyli oniezwyczajnych przygodach polskiego franta. [W:]te-go: Wblaskach epoki Odrodzenia. Warszawa 1968 s.71138.

Ostatnio wydane: Opera omnia, Ser. II. Opera exegetica Veteris et Novi Testamenti. Vol. 19. Commentarius in Epistolam ad Hebraeos. Ed. Thomas Henry Louis Parker. Genve: Droz, 1998 XVI, 268 s. (Omwienia zob. Gilmont Jean-Franois. Rev. Hist. Eccl. 42 (1997) nr2 s.691692; Holder R. Ward. Sixteenth Cent. J. 28 (1997) nr 2 s. 552554; Rogge Joachim. Theol. Literat.-ztg Vol. 123 no. 2 (1998) s.167168; Hagen Kenneth. Bibl. Hum. Renaiss. 60 (1998) nr2 s.554558).

Wiesaw Mincer

32

2. [Pierwszy katechizm genewski fragment]. Krlewiec: Aleksander Augez-decky, ca 15521556 4 k. nlb., skadka B-B4.

Zachowana w Bibliotece Krnickiej PAN skadka B, fragment wydobyty zokadki Postylli polskiej domowej Grzegorza Orszaka (Krlewiec 1556) przez Zygmunta Celichowskiego. Jest to fragment Catechismus Genevensis prior Kal-wina, ktry ukaza si wjzyku francuskim w1537r. Zawiera koniec wykadu o urzdzie kapaskim oraz rozdzia O urzdzie albo przeoestwie. Byo to streszczenie Institutio. Dokadne omwienie zob. poz.391, 397.

3. Dilucida explicatio Sanae Doctrinae de vera participatione carnis et san-guinis Christi in sacra Coena, ad discutiendas Heshusii nebulas... Cui adiecta est Ratio iucundae concordiae si veritas extra contentionem queritur... Item responsum ad Fratres Polonos quomodo Christus sit Mediator, ad refutandum Stancari errorem. Genevae: Druk. Conradus Badius, 1561 106 s., 1 k. nlb.

Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol. 9. Braunschweig 1870 szp. 457524 (Cor-pus Reform.37), ale tylko Dilucida. Responsum (1560) prze druk w: Opera, 9, szp. 333342 (zrpsu). Komentarz por. Opera, 9: Prole gomena s.XLIXLIII. (Dilucida) Estr.XIX, 72 (zbdami). Responsum podpisane przez Kalwina iin. Komentarz do Responsum Prolegomena cap. 39 s.XXXIII-XXXVI. Tekst Re-sponsum w/wdruku s.101106. Hesshusen Tilemann por. Estr.XVIII, 167. Por. poz.40.

4. Brevis admonitio Joannis Calvini ad fratres Polonos, ne triplicem in Deo essentiam pro tribus personis imaginando, tres sibi Deos fabricent. Lege, vide, habes hic firmissimam refutationem Tabulae Gregorii Pauli Brzezinen[sis] de Trinitate. Cracoviae: Druk. Mateusz Wirzbita, 1563 k. 10.

Wzwizku zzaginionym drukiem Grzegorza Pawa zBrzezin Tabu la de Tri-nitate, Piczw 1562. Wydane na prob Sarnickiego. Por. Grski Karol: Grze-gorz Pawe zBrzezin. Krakw 1929 (poz.216). Estr.XIX, 71. Por. poz.39, 155. Nowy Korbut II, 56, III, 217 (pod Sarnickim). To: Genevae: Franois Perrin, 1563 16 s. Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol. 9. Braun schweig 1870 (Corpus Reform.37) szp. 629638 ikomentarz wProlego mena caput 44 s.XLVIIIL.

Teksty Kalwina / Calvins texts

33

Dostpne wWielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej ze zbiorw Biblioteki Kr-nickiej.

5. Commentarii integri in Acta Apostolorum. Genewa: druk. Nicolaus Barbi-rius & Thomas Courteau, 1564 4 k. nlb., 425 s.+ indeks.

Przedmowa Kalwina do ks. Mikoaja Radziwia, wojewody wileskiego k.nlb. 23. Byo wydanie: Genewa: druk Jean Crispin [Crispinus] 1560 te-goroku byy 2 wydania. Druk. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 48. Braunschweig 1892 (Corpus Reform.76) s.IVIII, szp. 1574. Por. poz.59. Przedmowa do Radziwia bya doczona do wydania z1560r. Estr. XIX, 71 podaje tekst an-gielski: The commentaries... upon the Actes of the Apo stles, faithfully transl. out of Latin.... by Christopher Fetherstone... Londini: druk. Thomas Dawson & George Bishop, 1585 8 k. nlb., 598 s., 15 k. nlb. Wyd. z1560r. nie odna-lazem wPolsce.

6. Bze Thodore de: Valentini Gentilis teterrimi haeretici impietatum ac tripli-cis perfidiae et periurii, brevis explicatio ex actis publicis Senatus Genevensis optima fide descripta Genevae: Franois Perrin, 1567 24, 139, 1 s.

Estr. XVII, 9798. Zawiera teksty Kalwina do Polakw. Jest w Bibliotece Jagielloskiej razem [wspoprawione lub wspwydane] zValentini Gentilis justo capitis supplicio Genevae 1567 66 s.Ww/wtekcie Kalwin: Brevis admonitio (s. 5661 por. poz.4) oraz list do Polakw (s. 6165).

7. Ozwierzchnoci wieckiej porzdne wedug sznuru Pisma witego opisa-nie. Zaraz opoytkach ipowinnociach urzdu jej. Zaciskiego na polskie wiernie przetumaczone. [S.l. Krakw, s.n. M. Wirzbita], 1599 VIII, 107 s.

Przekad zInstitutio Religionis Christianae Lib. IV, cap. XX De politica admi-nistratione. Tekst zwyd. 1539 por. Opera... Vol. 1. Braunschweig 1863 (Cor-pus Reform. 29) szp. 10891124. Tekst wydania z 1559 r. (ktre zapewne byo podstaw przekadu) por. Opera... Vol. 2. Braunschweig 1864 (Corpus Reform.30) szp. 10921118. Dedykacja Andrzejowi Szafracowi zPieskowej Skay. Estr.VIII, 107; XIX, 72. Jarzbowski Leonard: Druki toruskie XVIwie-

Wiesaw Mincer

34

ku. Warszawa 1969 s.132 poz.141 [powoanie na Estr.jw.] bdnie podaje, e druk toruski. Jest wBibl. Krnickiej (mikrofilm wBN, CD wBU): Cim.Qu.2665. Zob. Piekarski Kazimierz: Katalog Biblioteki Krnickiej. T. 1. Polo-nica XVIw. Krakw 1929 s.26 poz.108 [pod Institutio] oraz tabl. VI po s.38 (k. tyt.), tam ustalone miejsce druku idrukarz. Omwienie zob. poz.392; prze-druk (ze wstpem Wojciecha Kriegseisena) zob. poz.37.

8. Nauka oSaramenciech witych Nowego Testamentu. Wzita zczwartych ksig Institucij naboestwa krzescijaskiego Jana Kalwina ina polsk rzecz przeniesiona. Lubcz: Druk. Piotr Blastus Kmita, 1626 (2), 110 k.

Estr.XIX, 72. Tum. Piotr Siestrzecewicz (+ 1655), ktry podpisa dedyka-cj Januszowi Radziwiowi hetmanowi litewskiemu. 6 rozdziaw. WBiblio-tece Jagielloskiej defekt cz stron dopisana rcznie. Rozdziay: Ochrzcie, owieczerzy, omszy papieskiej, omaestwie.

9. ATreatise on Relics. Newly translated from the French origi nal. With an in-troductory dissertation on the miraculous images, as well as other superstitions of the Roman Catholic and Russo-Greek Churches. Edinburgh: Johnstone & Hunter, 1854 X, 293 s.

Tum. Walerian Krasiski. Por. Cat. Brit. Mus. XXXII, 349. Tyt. oryg.: Trait de reliques. Genve: Girard, 1543; przedruk w: Opera... Vol. 4. Prolego mena XXVIII, szp. 453534. S. IVIII przedmowa; s.1216 owa dysertacja wstp-na (niepodpisana przez Krasiskiego); s.217281 tekst Kalwina (zprzypisami tumacza); s.283286 postscriptum Krasiskiego. Tekst dostpny wGoogle Books. Owa Inaugural dissertation skada si z8 rozdziaw iomawia szczego-wo rozwj kultu witych, kultu obrazw iin. wKocioach rzymskokatolickim iprawosawnym, traktujc to jako spucizn pogask.

10. Ad quaestiones Georgii Blandratae responsum (1558). [W:] Ope ra... Vol.9. Braunschweig 1870 szp. 321332 (Corpus Reform.37).

Komentarz por. Opera... Vol. 9 Prolegomena, cap. 38 s.XXXIXXXIII. Jerzy Blandrata por. PSB II, 118120, gdzie ojego kontrowersjach z Kalwinem.


35

11. Jana Kalwina krtki wykad nauki oKomunii witej. Przekad zniemiec-kiego porwnany zoryginaem francuskim. Warszawa: Sy nod Ew.-Ref. wKrl. Pol., 1905 40 s.

S. 37: przedmowa tumacza o dwch kierunkach w Reformacji: 1 uwzgldniajcy czowieka wjego ziemskoci (Luter) i2 wjego ducho-woci (Zwingli, Kalwin). Podstawa jednak ta sama: Jezus Chrystus iBiblia. Rnice wpojmowaniu Sakramentu Wieczerzy ten spr poszed za daleko std francuski tekst Kalwina (wydany wStrasburgu 1540).

Ukad: Wstp; 1. Oprzyczynie icelu ustanowienia Wieczerzy w.; 2. Obo-gosawiestwie Wieczerzy w.; 3. Ogodnym inaleytym przyjmowaniu Wie-czerzy w.; 4. Obdnych izabobonnych wyobraeniach, tyczcych si Wie-czerzy w.; 5. Osporach wynikych wpojmowaniu na uki oWieczerzy w. Dwa ostatnie rozdziay wane byy dla swojego czasu, teraz maj tylko historyczne znaczenie, wic je pominito. Tumaczem mg by ks. August Karol Diehl. Jest take: Petit trait de la Sainte Cne... (Genewa: Michel du Bois, 1541) por. Opera... Vol. 5. Braunschweig 1866 szp. 429460 (Corpus Reform.33) ikomentarz tame wProlegomena s.XLIXLII. Przedruk por. poz.19. Rec.: Jastrzbski Micha Zwiast. Ewang. 9 (1906) nr3 s.8990.

12. Jan Kalwin do wierzcych wMetz. Jednota 1 (1957) nr2 s.16List z 19.07.1559 por. Opera... Vol. 17. Braunschweig 1877 nr 3087

szp.582584 (Corpus Reform.45).

13. [Fragmenty zInstytucji, 1959] zob. poz.244.

14. Jak naley korzysta zdbr doczesnych. [W:] Reformacja. Oprac. Lech Szczucki iJanusz Tazbir. Warszawa 1960 s.89. (Teksty rdowe do Nauki Historii wSzkole; nr13).

Tj. Fragm. Institution de la religion chrtienne (1536). Genve 1888 s.331332 wprzekadzie wydawcw.

Wiesaw Mincer

36

15. Kalwin ioKalwinie. Jednota 7 (1964) nr5 s.2.Zawiera krtkie fragmenty: Modlitw; Ourzdzie pastora (zSerment de

ministres); O Kociele (zConfession de foi) oraz Stanisawa Grzybowskiego Pogrzeb Kalwina z powieci Szpada pana admiraa. Inne frag menty tek-stwK. zInstitutio zob. poz.244.

16. Opoznaniu Boga (fragmenty). Tum. A.N. Jednota 10 (1966) nr1 s.45.Fragment Institutio: Opoznaniu Boga Zbawiciela: wszelka mdro nasza

zawiera si wpoznaniu Boga inas samych.

17. Wstp do Ksigi Dziejw Apostolskich. Tum. ks. Bogdan Tranda. Jedno-ta13 (1969) nr7/8 s.89, ilustr.

Tyt. oryg. Argument du livre des Actes.

18. Nauka religii chrzecijaskiej. Prze. Irmina Lichaska. [W:] Myl filozo-ficzno-religijna Reformacji XVIwieku. Wyboru dokona, oprac., not wstpn iprzyp. opatrz. Lech Szczucki. Warszawa 1972 s. 277416 (Wybrane Teksty zHistorii Filozofii).

Przekad fragmentw Institutio na podstawie Opera... Vol. 2. Braunschweig 1864 szp. 3661,175187, 505511, 528532, 678687, 711725, 727728. Porw-nano zOpera selecta wwydaniu Bartha iNiesela, t. 35 Mnchen 19281936. S to fragmenty: Ks. I. Opoznaniu Boga Stworzyciela. Rozdz. 3. Umysy ludz-kie znatury wpojon maj znajomo Boga; Rozdz. 4. Znajomo Boga ulega zduszeniu lub degeneracji ju to przez niewiadomo, ju to przez zoliwo; Rozdz.5. Boga poznajemy dokadnie zbudowy Wszechwiata iznieustannych nad nim rzdw boych; Rozdz. 6. Kto chce doj do Boga Stwrcy, musi mie Pismo w. za przewodnika inauczyciela; Rozdz. 7. Jakie wiadectwo, mianowi-cie Ducha, powinno posiada na swoje potwierdzenie Pismo w., aby nie budzi wtpliwoci jego autorytet. Bezecnym kamstwem jest mniemanie, ze wiara wnie uzaleniona jest od sdu Kocioa; Ks. II. Opoznaniu Boga Zbawiciela. Rozdz. 1. Przez grzech iupadek Adama cay rodzaj ludzki zosta przeklty iwyrodzi si ztego stanu, wjakim by na pocztku. Ogrzechu pierworodnym; Ks.III. Jak uzy-


37

ska ask Chrystusa. Rozdz. 7. Podstawowa zasada ycia chrzecijaskiego; osa-mozaparciu; Rozdz.10. Jak korzysta zycia doczesnego irodkw, ktrych nam uycza; Rozdz. 21. Oprzedwiecznym wybraniu, na mocy ktrego Bg jednych predestynowa do zbawienia, drugich do potpienia; Rozdz. 24. Wybranie znaj-duje potwierdzenie wwezwaniu przez Boga; odrzuceni za sami sprowadzaj na siebie suszn zgub, do ktrej zostali wyznaczeni. Krtki wstp s.277279: Insti-tutio jako jeden znajwybitniejszych traktatw teologicznych Reformacji, przyrw-nywany do Summy Tomasza zAkwinu. Wwydaniu I(1536) silny wpyw Lutra, ostateczny ksztat sprecyzowany iprzemylany to wydanie z1559r. Upodstaw nauki pogld oabsolutnym autorytecie Boga jako wiecznym prawodawcy isdzi, ktrego wola jest prawem. Zbawienie dziki interwencji boej, jego warunkiem poznanie woli Stwrcy wyraonej wjego prawie przekazywanym przez Pismo w. Wiara jest darem udzielanym przez Boga. Problem predestynacji przedstawiony tu zelazn konsekwencj, zjego ponurej wymowy zdawa sobie spraw sam Kalwin. Wedug historykw ta koncepcja ludu wybranego staa si istotnym stymulatorem rozwoju spoeczestwa buruazyjnego: gwny cel jednostki to szerzenie chwa-y boej ibudowa na ziemi civitas Dei. Przedruk fragm. por. poz.28. Obszerne fragm. przedrukowane [w:] Historia idei politycznych: wybr tekstw. Oprac. Sta-nisaw Filipowicz [et al.]. T. 1. Warszawa 2000 s.267280 [pominito przypisy; byy te wydania 1995, 1998, 2002].

19. Jana Kalwina krtki wykad nauki oWieczerzy witej. Jednota 24 (1980) nr7/8 s.4248.

Krtki wstp od Redakcji na s.41 m.in. ohistorii powstania Wykadu. Publi-kuje si tu tylko trzy pierwsze rozdziay rozprawy, czwarty ipity pominito jako posiadajce ju tylko historyczne znaczenie. Tumacza nie podano. Prze-druk zpoz.11; ponowne wyd. zob. poz.25.

20. Jana Kalwina myli wybrane. Tum. Kinga Strzelecka. Jednota 24 (1980) nr7/8 s.3741.

Wyboru dokonano zKalwina: Penses spirituelles. Unite Chrtienne 1969 nr15 s.3943, 4960. Tytuy: Koci jest zborem wybranych; Koci jest nie-

Wiesaw Mincer

38

wzruszony; Koci jest wity; Koci Ciao Chrystusa, jest wityni Bo; Jedno Kocioa; Jedno wmioci; Oszacunku wobec innych iodialogu; Jedno wprawdzie; ycie chrzecijaskie; Wyznanie wiary; Budowanie bli-niego; Rozpoznawanie okazji, ktre Bg nam zsya, bymy gosili Ewangeli; Pokuta inawrcenie; Duch wity prowadzi do skruchy; Przez pokut obraz Boy stopniowo wnas si odnawia; Warto ycia ziemskiego; Jak uywa dbr ziemskich zzachowaniem chrzecijaskiej wolnoci; Gdzie skarb nasz, tam ser-ce nasze: Sursum corda! Pochodz zrnych dzie Kalwina: Institutio, kaza, komentarzy iin.

21. Modlitwa studenta. Jednota 24 (1980) nr7/8 s.4.Przedruk zob. poz.407.

22. List dedykacyjny Kalwinowego komentarza do Listu do Hebrajczykw. [Tum.] Andrzej Kempfi. Szkice iDialog (Sztokholm) 4 (1982) nr14 s.1621.

Tame jako wstp: Kempfi A.: Zygmunt August s. 1415. Tekst aciski li-stu por. poz.1. Minimalnie zmieniony tekst wstpu: Jan Kalwin akrl Zygmunt August. Dobra Nowina (London) 34 (1981) nr2 s.1013. To: Zwiastun22 (1982) nr3/4 s.5354.

23. Zasady religii chrzecijaskiej [fragmenty]; tum. Sergiusz Michalski. [W:]Teoretycy, pisarze iartyci osztuce 1500-1600. Wybra ioprac. Jan Bia-ostocki. Warszawa 1985 s.127132 (Historia doktryn artystycznych: wybr tekstw; t. 2).

Zawiera fragmenty dotyczce sztuki: Zasady religii chrzecijaskiej, 15591560; Kazanie oDeuteronomium, 15551557; Kazanie opierwszym licie do Koryntian, 15551557 oraz krtki komentarz wydawcy opogldach Kalwina wkwestii obrazw.

24. Modlitwa przed podjciem pracy. 1992 zob. poz.32, 324.


39

25. Jan Kalwin naucza. Jednota 37 (1993) nr4 s.67.Fragmenty Krtkiego wykadu nauki oWieczerzy witej (1540) prze-

druk zpoz.19. Tre: 1. Powd icel ustanowienia Wieczerzy w.; 2. Bogosa-wione skutki Wieczerzy w.; 3. Godne inaleyte spoywanie Wie czerzy w.

26. Kazanie Jana Kalwina na sobot 21 sierpnia 1556r. Zrkopisu spisa Fran-cis Higman, na wspczesny francuski prze. Jean-Paul Guisan. Tum. Joanna Kasprzak. Jednota 41 (1997) nr10 s.36.

Dotd nie drukowane.

27. Dedykacja dla Zygmunta Augusta zamieszczona przez Jana Kalwina wKo-mentarzu do Listu do Hebrajczykw; tum. Bogumi Jarmulak. Refor. wPol. (Wrocaw) 1999 nr4 s.1016.

Podstawa tumaczenia: Commentary on the Gospel according to John Cal-vin. Vol.2. Pringle, Grand Rapids 2003. Tekst aciski zob. poz.1.

28. [Fragmenty]. [W:] Kalwin. [W:] Kozub-Ciembroniewicz Barbara, Ko-zub-Ciembroniewicz Wiesaw, Majchrowski Jacek M.L.: Doktryny prawno--polityczne: wybr tekstw rdowych i interpretacji. T. 2. Krakw 1999 s.137149.

Zawiera notk bibliograficzn oraz teksty z Nauki religii chrzecijaskiej. Teksty pochodz zpoz.18. Tu take krtkie interpretacje z rnych rde (s.147148).

29. Podstawy wiary chrzecijaskiej; t. Bogumi Jarmulak. Wrocaw: Ewange-liczny Koci Reformowany, 2001 56 s.(Biblioteka Reformacji wPolsce).

Tyt. t.: Truth for all time: abrief outline of the Christian faith. Tyt. oryg. fr.: Brve instruction chrtienne. Zawiera (s. 13) Wstp do wydania angiel-skiego, gdzie nieco odziejach wydania iznaczeniu Kalwina.

Wiesaw Mincer

40

30. Jestemy wezwani do cierpienia (ok. 1540). Prze. Tomasz Krzyanowski. [W:] Wielkie mowy historii; wybr ioprac. Tadeusz Zawadzki. T. 1. Warszawa 2006 s.157159.

Zawiera krtki wstp podpisany R.L. (Radosaw Lolo); tekst dot. Listu Apo-stoa Pawa do Rzymian (Rz. 13 i14). Cyt. za William Safire: Lend me Your ears: great speaches in history. New York 2004.

31. Genewskie Wyznanie Wiary; t. Bogumi Jarmulak. Refor. wPol. (Wro-caw) 2008 nr1 s.8793.

Tum. z ang. wg Calvin J.: Theological treatises. Philadelphia 1954. WgTh.Bezy napisa to Kalwin dla Kocioa wGenewie w1556r.

32. Modlitwa Jana Kalwina [przed podjciem pracy]. Kal. Ewang.-Ref. 2008 s.117.

Szereg modlitw Kalwina w tumaczeniu Wiery Jelinek opublikowano wr.2009 wNowinach Zelowskich R. IX iX zawsze na s.1. Tame znalaza si te notka biograficzna zob Now. Zel. 9 (2008/2009) nr11/12 (99100) s.4.

32a. Nauka religii chrzecijaskiej IV,19. Opiciu tak zwanych sakramentach, gdzie okazuje si, e nie s sakramentami, cho pospolicie s za nie uwaane, iwyjanienie, czym one s; prze. Rafa Leszczyski. Now. Zel. 9 (2008/2009) nr8 (96) s.67; nr9 (97) s.910; nr10 (98) s.810; nr11/12 (99100) s.79; 10 (2009/2010) nr1 (101) s.78.

Obejmuje 121. Caoci nie opublikowano mimo, e przy ostatnim frag-mencie znajduje si notka cdn.. Por. te opublikowane wJednocie poz.nr33, 35, 36.

33. Omaestwie; tum. Rafa Leszczyski. Jednota 53 (2009) nr34 s.89.Fragmenty 19. rozdziau Institutio; 3436.

34. Onawrceniu: zkomentarza do Proroctwa Ezechiela 16,63; t. Sebastian Smolarz. Refor. wPol. (Wrocaw) 2009 nr34 s.4448.


41

35. Oostatnim jak nazywaj namaszczeniu; tum. Rafa Leszczyski. Jed-nota 53 (2009) nr78 s.1011.

Przekad Institutio, rozdz. XIX 1821.

36. Owiceniach kapaskich; tum. Rafa Leszczyski. Jednota 53 (2009) nr56 s.1215.

Fragment 19. rozdziau Institutio; 2233.

37. Ozwierzchnoci wieckiej, porzdne, wedug sznuru Pisma witego opi-sanie. Zaraz opoytkach ipowinnociach urzdu jej. Zaciskiego na polskie wiernie przetumaczone. Anonimowy przekad polski dwudziestego rozdziau czwartej ksigi Institutio Christianae religionis nunc uere demum suo titulo respon-dens Jana Kalwina wydany w1599r. Opracowanie iwstp Wojciech Kriegsei-sen. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2009 133 s.

Rec.: Maek Janusz. Gda. Rocz. Ewang. 4 (2010) s.239241; tego nota informacyjna. Arch. Refor.-Gesch. 2010 Beiheft: Literaturbericht s.23. Prze-druk poz.7. Wstp W. Kriegseisena s.547, nastpnie rwnolegle tekst aciski ipolski. Autor omawia znaczenie relacji pastwokoci istosunkw wyzna-niowych wdobie Reformacji. Wprawdzie Kalwin nie wypracowa spjnej dok-tryny wtym zakresie, ale nie by , jak pisze Kriegseisen, doktrynerem. Wane jest take omwienie roli kalwinizmu w genezie wspczesnej demokracji, czemu wiele miejsca tu powicono. Ten obszerny wstp porusza przy tym takie te problemy jak rola iznaczenie teoretycznej myli Reformatora, sprawa przekadu polskiego potrzeby icel owego przekadu na tle wczesnej sytuacji wPolsce.

38. Wolno chrzecijaska; t. [zang.] Bogumi Jarmulak. Refor. wPol. (Wro-caw) 2009 nr34 s.4965

Rozdzia 19 ksigi 3 Institutio.

43

KORESPONDENCJA. 1. LISTY KALWINA / CORRESPONDENCE. 1. CALVINS LETTERS

(zob. te ANEKS poz.471, 477, 492, 509)

39. Epistola ... qua fidem admonitionis ab eo nuper editae apud Polonos con-firmat. Genevae: Impr. Franois Perrin, 1563 8 k.

Dat. 30.IV. 1563. Por. poz.4, 155. Estr.XIX, 71/72; Nowy Korbut II, 56. Przedruk w: Calvin J.: Opera... Vol.9. Braunschweig 1870 szp. 641650 (Cor-pus Reform.37). Tame komentarz wProlegomena cap. 44 s.XLVIIIL. Po-dobno przedrukowa j Wirzbita (zob. poz.365 s.4546 iprzypis 39).

40. Ministrorum Ecclesiae Genevensis responsio ad nobiles Polonos et Franci-scum Stancarum Mantuanum de controversia mediatoris (1561). [W:] Ope-ra... Vol.9. Braunschweig 1870 szp. 345358 (Corpus Reform.37).

Por. poz. 3. Podpisane przez Kalwina i in. Komentarz por. Prolegome na cap.39 s.XXXIIIXXXVI. Por. Opera... Vol. 18. nr3211 by to list zdn. 13.06.1560.

41. List do Floriana Susygi z4.03.1550. [W:] Opera... Vol.13. Braun schweig 1875 nr1350 szp. 534535 (Corpus Reform.41).

Poinformowany, ze niektrzy ugod zZuryszanami dlatego za zo uwaaj, e on, jakoby dla przypodobania si tamtym, zmieni swoje zdanie, wykada je ponownie ibroni jako tego samego istaego.

Wiesaw Mincer

44

42. List do Jana askiego zm-ca 4/7. 1550. [W:] Opera... Vol.13. Braunschwe-ig 1875 nr1382 szp. 597 (Corpus Reform.41).

Spraw mu zlecon zBullingerem zaatwi, ktry te jej si podj: Pocztki Ko-cioa Chrystusowego wszdzie wte, pozwalaj, ufa [jednak], e bd lepsze.

43. List do Agnieszki z Myszkowskich Duskiej 4.01.1555. [W:] Ope ra... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2367 szp. 903904 (Corpus Reform.43).

Chwali jej pobono, ktr przejta wysaa swych synw do Zurychu, aby nasikli czystsz nauk Ewangelii. Agnieszka Duska, matka Mikoaja, ktry przebywa wZurychu por. PSB, V, 195 wyciorysie Mikoaja Duskiego. Por. poz.105.

44. List do Andrzeja Trzecieskiego z grudnia 1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr2372 szp. 910912 (Corpus Reform.43).

Zachca go do przetumaczenia Pisma w. na jzyk polski. Nowy Kor-butIII, 351 wzmianki (Trzecieski tame III, 347354).

45. List do Franciszka Lismanina zgrudnia [?] 1555. [W:] Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2373 bis szp. 913914 (Corpus Reform.43).

Wracajcemu do ojczyzny przekazuje, jako dar na drog, pozdrowienia iy-czenia, ktre ma zanie Polakom, oraz usprawiedliwia si, e na razie nie na-pisa encykliki [listu otwartego], jak obieca.

46. List do Jana Bonera z4.01.1555. [W:] Opera... Vol.15. Braun schweig 1876 nr2365 szp. 900902 (Corpus Reform.43).

Powiadomiony ojego zamiarze przeoenia Pisma w. na jzyk polski, gor-co go wtym umacnia. Jan Boner (+ 1562) por. PSB, II, 299300.

47. List do Jana askiego zmaja 1554r. [W:] Opera... Vol.15. Braun schweig 1876 nr1958 szp. 142144 (Corpus Reform.43).

Poczwszy od wytumaczenia, dlaczego wczeniej nie odpowiedzia, win-szuje mu najpierw szczliwego przybycia do gocinnej Fryzji, chwali stao

Korespondencja. 1. Listy Kalwina

45

wznoszeniu tylu tak smutnych wypadkw, gani surowo barbarzystwo Lute-ran, zapowiada, e rwnie za namow Bullingera prbowa bdzie obali ich oszczerstwa. Prawdopodobnie dotyczy Westphalusa; por. poz.96.

48. List do Jana askiego z 7.01.1555. [W:] Opera... Vol.15. Braun schweig 1876 nr2071 szp. 359361 (Corpus Reform.43).

Ostanie Kocioa... Zlistu otrzymanego od Krla Polski wyranie widzi, e potrzebny mu jest bodziec, aby powanie przystpi do Reformacji; take oKociele we Frankfurcie iwAnglii. Dodaje [informacj] oproponowanym mu maestwie.

49. List do Jana Tarnowskiego z 4.01.1555. [W:] Opera... Vol. 15. Braun-schweig 1876 nr2371 szp. 908910 (Corpus Reform.43).

Wiele wprawdzie rzeczy chwalebnych zostao uczynione istarano si onie dla czystszej Ewangelii, lecz dalej naley [wtym kierunku] postpowa. Por. poz.51, 100. Tarnowski aKalwin por. poz.213. Por. te poz.119.

50. List do krla Zygmunta Augusta z 5.12.1554. [W:] Opera... Vol.15. Braun-schweig 1876 nr2057 szp. 329336 (Corpus Reform.43).

Dotyczy wprowadzenia Reformacji w Polsce streszczenie listu por. poz.163 s.8893. Nie jest to pierwszy list Kalwina do Krla najwczeniejszy z10.06.1549 zdedykacj Komentarza Listu do Hebrajczykw zob. poz.1.

51. List do krla Zygmunta Augusta, grudzie [24 ?] 1555. [W:] Ope ra Vol.15. Braunschweig 1876 nr2362 szp. 892895 (Corpus Reform.43)

Ten ikilka innych pism do szlachty polskiej omawiaj ten sam temat, tzn. konieczno zreformowania Kociow tego kraju, tak wszake, by rady izach-ty byy agodzone pochwaami. List ten przedrukowany w: Lubieniecki Sta-nisaw: Historia Reformacji polskiej... wAmsterdamie uJana Akoniusza 1685. Ksiga 2. Tum. na jz. pol. iuwagami zaopatrzy Ed mund Bursche. Rocz. Teol. ChAT 4 (1939) s. 1721 (tame wiele cennych przypisw biograficz-nych). Por. poz.177.

Wiesaw Mincer

46

52. List do Mikoaja Myszkowskiego z 4.01.1555. [W:] Opera Vol. 15. Braunschweig 1876 nr2369 szp. 905906 (Corpus Reform.43).

Wcaoci tej samej treci. Mikoaj Myszkowski (ok. 15111557) por. PSB, XXII, 377379. Por. te poz.51, 100.

53. List do Mikoaja Radziwia z 13.02.1555. [W:] Opera... Vol.15. Braun-schweig 1876 nr2113 szp. 428429 (Corpus Reform.43)

Utwierdza go w zapale dla Ewangelii i reformowania Kocioa i chwali za to; zachca, by Krla do tego pobudza. Por. poz.54, 84. Mikoaj Radzi-wi (Czarny 15151565) por. PSB XXX, 335347 korespondowa zKal-winem.

54. List do Mikoaja Radziwia z1555. [W:] Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2370 szp. 906908 (Corpus Reform.43)

Po otrzymaniu obszernej odpowiedzi znowu zwraca si poufnie do niego wsprawach religii wPolsce. Prawdopodobnie zgrudnia. Por. poz.53.

55. List do Spytka Jordana z 13.09.1555. [W:] Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2291 szp. 762764 (Corpus Reform.43).

Zachta do staoci wEwangelii. Por. poz.56, 95.

56. List do Spytka Jordana z Zakliczyna z grudnia [?] 1555. [W:] Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2373 szp. 912913 (Corpus Reform.43).

List ten zamyka tymczasem cig informacji polskich, jednej itej samej treci przemylnie urozmaicanej. Por. poz.55, 95.

57. List do Stanisawa Iwana Kamiskiego z4.01.1555. [W:] Opera Vol.15. Braunschweig 1876 nr2366 szp. 902903 (Corpus Reform.43).

Otreci zobacz, co powiedziano wyej wzwizku zlistem napisanym do Krla. Stanisaw Kamiski (15101603) por. PSB XII, 7072. Por. poz.22.


47

58. List do Stanisawa Lasockiego z4.01.1555. [W:] Opera... Vol.15. Braun-schweig 1876 nr2368 szp. 904905 (Corpus Reform.43).

Naley do serii tych, ktre napisa za namow Lismanina. Stani saw Lasocki (ok. 15211563) por. PSB, XVI, 548549. Por. te poz.51.

59. List do Franciszka Lismanina zczerwca 1556. [W:] Opera... Vol.16. Braun-schweig 1877 nr2470 szp. 180181 (Corpus Reform.44).

Wydaje si, e to tylko fragment listu napisanego po jego [tzn. Lismanina] powrocie do Polski.

60. List do Franciszka Lismanina zgrudnia 1558 (ok. 13go). [W:] Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr2981 szp. 377379 (Corpus Reform.45).

Pragnie, by miano go za usprawiedliwionego, e czciej nie pisze ie teraz nie pisze wicej. Synowie Duskiej niechtni. Wypowied Blandraty bardzo za.

61. List do Jakuba Uchaskiego z13.12.1558. [W:] Opera... Vol.17. Braun-schweig 1877 nr2983 szp. 380382 (Corpus Reform.45).

Powanie go napomina, by skoro pod niejakim wzgldem zakosztowa prawdziwej nauki pobonoci pomny na wasne zbawienie igodno kociel-n mnie dalej si posuwa. OUchaskim zob. Podrczna Encyklopedia Ko-cielna T. 39/40. Warszawa 1914 s.350351.

62. List do Jana askiego zmaja 1556. [W:] Opera... Vol.16. Braun schweig 1877 nr2465 szp. 170172 (Corpus Reform.44).

Nie odrzuca wogle zamiaru zorganizowania dysputy z luteranami, lecz spodziewa si nawet, e moe std wynikn pokj cokolwiek powiedzieli-by zuryszanie. Zaiste adnych ustpstw wobec tych przeciwnikw otwardych karkach oczywicie wielce pewne widoki zgody.

Wiesaw Mincer

48

63. List do Jana askiego zsierpnia 1556. [W:] Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr 2520 szp. 263 (Corpus Reform.44).

Fragment listu, wktrym chwali zamiar askiego wykazania zgodnoci jego [tj. Kalwina] nauki zluterask.


Mniej gorliwego w przyjmowaniu ewangelii tj. lkajcego si zamieszek, mogcych powsta zpowodu zmiany religii, usiuje ponownie izwikszym naciskiem nakoni do lepszego wyboru. Por. poz.49, 119.


Poniewa Tarnowski napisa niedawno, e staranie ozreformowanie Kocio-a nie dotyczy go, gdy przez to jak si wydaje Rzeczpospolita dozna raczej wstrzsu, zwalcza mocno tak opieszao iwykrt. Por. poz.120.

66. List do Jana Utenhove zpadziernika 1557. [W:] Opera... Vol.16. Braun-schweig 1877 nr2744 szp. 672674 (Corpus Reform.44).

Odpowiada na jaki list, wktrym Utenhove pisa wicej osprawach pol-skich; gwnie za wykada swoj opini, dot. Krla, askiego iinnych. Por. poz.122.

67. List do Jana Utenhove z13.12.1558. [W:] Opera... Vol.17. Braun schweig 1877 nr2982 szp. 379380 (Corpus Reform.45).

Wydaje si, e nie jest na czasie wydanie dziejw wdrwki wygnacw, gdy nierozsdne jest odnawianie dawnych ran, gdy tyle wieych jeszcze si nie zagoio. Reszta pobienie zpowodu sabszego zdrowia.

68. List do Mikoaja Radziwia z9.06.1558. [W:] Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr2876 szp. 181182 (Corpus Reform.45)

Poleca mu Leliusa Socyna.


49

69. List do Piotra Statoriusa z15.01.1559. [W:] Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3134 szp. 676677 (Corpus Reform.45).

Nie zniesie absolutnie, by Statorius doprowadzi go do pojednania zBlan-drat, dziwi si jak co takiego mogli mu zaproponowa. Por. poz.78, 117, 118.

70. List do Polakw 8.03.1557. [W:] Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr2602 szp. 419421 (Corpus Reform.44).

Przytacza powody, dlaczego wczeniej nie odpowiedzia na ich list, ani ich wczeniejszych ycze speni nie mg. Por. poz.110.

71. List do Polakw z9.11.1557. [W:] Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2745 szp. 674679 (Corpus Reform.44).

Omwiwszy na wstpie niektre sprawy kocielne, oLismaninie iaskim, ogasza w swoim i towarzyszy imieniu, w jaki sposb wyznanie luteraskie iWaldensw mog ipowinny by uznane bez utraty czystoci doktryny. List, na ktry odpowiada, podpisany przez Crucigera, wg wy dawcw niezachowany.

72. List do Stanisawa Ostroroga z13.12.1558. [W:] Opera... Vol.17. Braun-schweig 1877 nr2980 szp. 376377 (Corpus Reform.45).

Zachca go, by pilnie poda drog, ktr dobrze zacz iby strzeg si spo-rw oreligi powstaych ju wPolsce. OOstrorogu por. PSB XXIV, 528530.

73. List do Jana uyskiego z8.06.1560. [W:] Opera... Vol.18. Braunschweig 1878 nr3208 szp. 100101 (Corpus Reform.46).

Gani Wergeriusza, napomina, by mieli si na bacznoci przed Stankarem, zapowiada rychy druk listu, opakuje stan Francji. Vergerius Piotr Pawe por. Estr.XXXII, 357366. Por. poz.132.


Prosi owybaczenie za szorstko swojego poprzedniego listu; mniema, e nie sam hrabia, lecz jego sekretarz wedug wasnego upodobania, napisa te

Wiesaw Mincer

50

listy, na ktre osobicie odpowiada; znw zachca Tarnowskie go by odway si okaza zapanikiem Chrystusa. Por. poz.120.

75. List do Mikoaja Radziwia z 1.08.1560. [W:] Opera... Vol. 18. Braun-schweig 1878 nr3232 szp. 155161 (Corpus Reform.46).

Dedykacja nowego wydania Komentarza do Dziejw Apostolskich. Por. poz.5.

76. List do Mikoaja Radziwia z4.09.1560. [W:] Opera... Vol.18. Braunschweig 1878 nr3238 szp. 171 (Corpus Reform.46).

Oznajmia, e dedykowa mu Komentarz do Dziejw Apostolskich. Por. poz.5.

77. List do nieznanego Polaka z5.06.1560. [W:] Opera... Vol.18. Braunschwe-ig 1878 nr3212 szp. 104105 (Corpus Reform.46).

Odpowiada na rne pytania: okapastwie Chrystusa, odzieciach nielub-nych, ounikaniu zarazy. Dotyczy m.in. bdw Stankara por. poz.3, 40.

78. List do Piotra Statoriusa z5.06.1560. [W:] Opera... Vol.18. Braun schweig 1878 nr3209 szp. 101102 (Corpus Reform.46).

Statorius za rad Lismanina napisa na korzy Blandraty iteraz si ztego usprawiedliwia; Kalwin mwi, e mu wybacza, skary si na Lismanina. Por. poz.69, 118.

79. List do Stanisawa M. Stadnickiego z 4.03.1561. [W:] Ope ra... Vol. 18. Braunschweig 1878 nr3347 szp. 378380 (Corpus Reform.46).

Bolenie dotknity tym, e Kocioy Polakw ju s skcone wewntrzny-mi niesnaskami; stara si umocni go wobec nauk Blandraty iStan kara. Por. poz.136.


51

80. List do Feliksa Crucigera z9.10.1561. [W:] Opera... Vol.18. Braunschweig 1879 nr3561 szp. 37 (Corpus Reform.47).

Poucza, e Blandrata zasuenie zosta potraktowany idziwi si, jakim spo-sobem zosta przez niektrych tak uprzejmie przyjty, anawet ustanowiony przeoonym Kocioa. Por. poz.512.

81. List do Franciszka Lismanina z7.10.1561. [W:] Opera... Vol.19. Braun-schweig 1879 nr3564 szp. 4143 (Corpus Reform.47).

Wymawia mu gorzko patronat nad Blandrat, czowiekiem obardzo zej opinii, podczas gdy nie zawaha si surowo odrzuci Stankara, prze ciwnika Lismanina.

82. List do Franciszka Stankara z 1561 r. [bez daty]. [W:] Ope ra... Vol.19. Braunschweig 1879 nr3684 szp. 230231 (Corpus Reform.47).

Zarzuca mu, e posdzi Melanchtona oarianizm. Gdyby arianie powstali wPolsce, poczuj, e jest on ich najzacitszym wrogiem.

83. List do Jakuba Sylwiusza zkwietnia 1563. [W:] Opera... Vol.19. Braun-schweig 1879 nr3941 szp. 729730 (Corpus Reform.47).

Zaprzecza, by zamierza napisa nowy list do Polakw wobec przechwyce-nia, lub zagubienia wskutek niedbalstwa, poprzedniego. Dziwi si rwnie, e mogli ulec tak grubemu izgubnemu bdowi, by umieszcza nadziej ocalenia wdrugorzdnym Bogu. Por. poz.147. Pomyka numera cji wOpera powinna to by poz.3940.

84. List do Krzysztofa Trecego z1562 [bez daty]. [W:] Opera... Vol.19. Braun-schweig 1879 nr3889 szp. 607608 (Corpus Reform.47).

Proszcemu, by do niektrych znakomitych Polakw napisa, czym by wprawdziwej wierze si umocnili, odpowiada, e tego nie uczyni jako uprzy-krzony wPolsce zniejednego powodu. Por. poz.88, 150.

Wiesaw Mincer

52

85. List do Krzysztofa Trecego z 1.12.1563. [W:] Opera... Vol. 20. Braun-schweig 1879 nr4050 szp. 198199 (Corpus Reform.48).

Zachca go, by prdko wraca do Polski dla wspomoenia swych rodakw; sam bowiem, sprawujc na razie urzd, ma ledwie do si na rzeczy blisze ikonieczniejsze. Wlicie wzmianka oadmonitio por. poz.4.

86. List do Mikoaja Radziwia z 9.10.1561. [W:] Opera... Vol. 19. Braun-schweig 1879 nr3565 szp. 4345 (Corpus Reform.47).

Dzikuje za zoony sobie dar za dedykacj Komentarza do Dzie jw Apo-stolskich, swoj opini oBlandracie tam przytoczon podtrzymu je ibroni jej. Por. poz.7576, 134.

87. List do ministrw wileskich z9.10.1561 [oraz] Elogium in usum Polono-rum conscriptum.... [W:] Opera... Vol.19. Braunschweig 1879 nr35623563 szp. 3841 (Corpus Reform.47).

Niech si ciesz swoim Blandrat poplecznicy jego, jeli im si podo ba, zktrym jednak by porwnywanym uwaa dla siebie za wielce niezaszczyt-ne. Por. poz.129. Owo Elogium wydrukowano osobno jest to dodatek do w/wlistu. Przedruk w: Zbir Pomnikw Reformacji Kocioa polskiego ili-tewskiego. Ser.1. Zesz. 1. Zabytki zwieku XVI-go. Wilno 1911 s.17 zawie-ra podobizn autografu iwstp ookolicznociach powstania listu. Orygina wArchiwum Gwnym Akt Dawnych wWarszawie, wInternecie wSkarbach dziedzictwa narodowego [take fotokopia]

88. List do Polakw z16.01.1563. [W:] Opera... Vol.19. Braunschweig 1879 nr3901 szp. 641642 (Corpus Reform.47)

wiadectwo dla Trecego pochwalne. Por. poz.84, 150.

89. List do Stanisawa Cikowskiego z13.09.1563. [W:] Opera... Vol.20. Braun-schweig 1879 nr4025 szp. 156157 (Corpus Reform.48).

Krtko izwstrtem odpowiada na postawione pytanie oTrjc wit. Por. poz.140.


53

90. List do Stanisawa Sarnickiego z wrzenia 1563. [W:] Opera... Vol. 20. Braunschweig 1879 nr4015 szp. 142143 (Corpus Reform.48).

Teraz wic do Blandraty take Lismanin przeszed, ktrego to nie sdzi, by warto byo za pomoc nowego pisma przekonywa.

91. List do Stanisawa Sarnickiego z7.10.1561. [W:] Opera... Vol.19. Braun-schweig 1879 nr3559 szp. 35 (Corpus Reform.47).

Chwali jego wiar, gani Blandrat, Gentilego iLismanina.

55

KORESPONDENCJA. 2. LISTY DO KALWINA / CORRESPONDENCE. 2. LETTERS TO CALVIN

(zob. te ANEKS poz.491, 499, 508, 519, 522, 526)

92. aski Jan: List do Jana Kalwina zAnglii 3.12.1548. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.13 Braunschweig 1875 nr1102 szp. 111 (Corpus Reform.41).

Oglnikowy ostanie zdrowia iin. drobne informacje. Waskiego: Opera. Ed. Abraham Kuyper. T. 2. Amstelodami 1866 s.620 jest list do K. zWindsoru 14.12.1548 ten sam.

93. aski Jan: List do Jana Kalwina zLondynu 24.04.1551. [W:] Calvin J.: Ope-ra... Vol.14, Braunschweig 1875 nr1484 szp. 107108 (Corpus Reform.42).

Ubolewa iprzeprasza, e niegdy da rekomendacj Florianowi Susydze, wielkiemu nicponiowi; zgod pochwala, lecz wolaby janiejsze sformuowa-nie. Przedruk w: aski: Opera... t. 2. Amstelodami 1866 s.650651.

94. Susyga Florian: List do Jana Kalwina ze Strassburga 18.05.1549. [W:]Cal-vin J.: Opera... Vol.13. Braunschweig 1875 nr1192 szp. 275276 (Corpus Reform.41).

Oswojej podry irnych osobach, osprawach polskich. OSusydze por. poz.1.

Wiesaw Mincer

56

95. Jordan Spytek zZakliczyna: List do Jana Kalwina zMelsztyna 20.08.1555. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2276 szp. 735736. (Corpus Reform.43).

Odpowiada grzecznie i uprzejmie na niektre, przesane mu od nas li-sty, pene uszanowania. Jordan S. (15181568) por. PSB XI, 282283. Por. poz.55, 56.

96. aski Jan: List do Jana Kalwina zEmden 13.03.1554. [W:] Calvin J.: Ope-ra... Vol.15. Braunschweig 1876 nr1930 szp. 8184 (Corpus Reform.43).

Informacja o kocioach we Francji, Norwegii i Danii, o polemikach re-ligijnych; martwi si rozproszeniem kociow. Sporo uwag o sakramencie Wieczerzy ioksice Joachima Westphalusa, teologa luteraskiego, zktrym polemizowa Kalwin iaski (oW. por. ADB XLII, 198201). Sam W. by au-torem: Epistola... qua breviter respondet an convitia Johannis Calvini, item Responsio... ad scriptum Joannis aLasco, in quo Augustanam Confessionem in Cinglianismum transformat. Ursellis: excud. Nicolaus Henricus, 1557 20k. nlb. Estr.XXXII, 399.

97. aski Jan: List do Jana Kalwina zFrankfurtu 19.09.1555. [W:] CalvinJ.: Opera... Vol. 15. Braunschweig 1876 nr 2296 szp. 772774 (Corpus Re-form.43).

Wykada przyczyny, dla ktrych na razie nie skorzysta zrady powrotu do ojczyzny. Ozamieszkach powstaych wfrancuskim kociele we Frankfurcie. Broszura Westphala. Por. poz.479. Tytu ksiki Westphala zob. poz.96.

98. aski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 14.10.1555. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2322 szp. 818820 (Corpus Reform.43).

Opisuje pomylny stan Kocioa pielgrzymw we Frankfurcie; na boku mwi opewnych sporach, wynikych wzwizku zsprawami mniej szej wagi mianowicie ceremoniami.

Korespondencja. 2. Listy do Kalwina

57

99. aski Jan: List do Jana Kalwina z Frankfurtu 18.12.1555. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol. 15 Braunschweig 1876 nr 2360 szp. 890892 (Corpus Reform.43).

Zob. te poz.491. Zamieszki jeszcze si nie uspokoiy to sam aski to Glauburger prosz Kalwina olist popierajcy zgod skierowany zarwno do pielgrzy mw, jak ido ministrw Franfurtczykw. Pollanusa nie naley cakowi-cie potpia, lecz broni. Przedruk w: aski: Opera... t. 2. Amstelodami 1866 s.714716. Trudno ustali, ktry to Glauburgerus by moe chodzi obur-mistrza Frankfurtu nad Menem Johanna Glauburga (15031570).

100. Lismanin Franciszek: List do Jana Kalwina grudzie 1555. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2350 szp. 868871 (Corpus Reform. 43) [oraz uzup.:] Vol. 20. Braunschweig 1879 szp. 612 (Corpus Reform.47).

Wykaz wybitnych mw w Polsce, do ktrych Kalwin winien, wedug wasnego zdania, napisa listy. Lismanin F. (15041566) por. PSB, XVII, 465470. Ztym listem wi si prawdopodobnie listy Kalwina zte go tomu nr23652373 bis.

101. Radziwi Mikoaj: List do Jana Kalwina zWilna 13.06.1555. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.15. Braunschweig 1876 nr2227 szp. 654655 (Corpus Reform.43).

Grzecznie i z godnoci odpowiada na list otrzymany od Kalwina. Por. poz.53.

102. Statorius Piotr: List do Jana Kalwina z Zurychu 6.07.1556. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1876 nr2496 szp. 223224 (Corpus Reform.44).

Przebywa wZurychu, czekajc na polecenia ipienidze od Lismanina, by mc odjecha do Polski.

Wiesaw Mincer

58

103. Blandrata Jerzy: List do Jana Kalwina zmaja 1558. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr2871 szp. 169171 (Corpus Reform.45).

Przedstawia swoje skrupuy co do artykuu oTrjcy iprosi orozwizanie swych wtpliwoci. Dopisek Kalwina na licie: serweckie szalestwa Jerzego.

104. Boner Jan: List do Jana Kalwina zRakowa 12.06.1556. [W:] Calvin J.: Ope-ra... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2458 szp. 149150 (Corpus Reform.44).

Poczytuje sobie za wielki zaszczyt otrzymanie listu od Kalwina iobiecuje dooy wszelkich stara dla rozszerzania Ewangelii. Por. poz.46.

105. Duska Agnieszka: List do Jana Kalwina zIwanowic 15.08.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol. 16. Braunschweig 1877 nr 2514 szp. 255 (Corpus Reform.44).

Skromnie ipobonie odpowiada, dzikujc za nadesane listy. Por. poz.43.

106. aski Jan: List do Jana Kalwina zOsieczna 5.08.1558. [W:] Calvin J.: Ope-ra... Vol.17. Braunschweig 1877 nr2931 szp. 283285 (Corpus Reform.45).

Sprawy wPolsce nie id cakowicie pomylnie, nie doszy jednak do tego, by odrzuci nadziej. Krl od czasu do czasu co ludzkiego dopusz cza. Po-leca studium ewangeliczne Bonera; posya swoj broszur przeciw ko West-phalowi wydan i sprawozdanie Utenhova do druku. Przedruk w: Dalton Hermann: Lasciana nebts den altesten evangelischen Synodalprotokollen Polens, 15551561. Berlin 1898 s.363366. Por. Nowy Korbut II 485, 486 (cao II, 484489)]; PSB XVIII, 237244. Oaskim zob Bartel O.: Jan aski. Cz.I.14991556, Warszawa 1955 232 s.[przedruk: Warszawa 1999 oprac. Janusz Maciuszko; passim oK. szcze glnie s.206 in. oraz s.212 porwnanie K. z.]; tego: Reformatorska ieku meniczna dziaalno Jana askiego wPol-sce (grudzie 1556 8.11560. Rocz. Teol. ChAT (1962) s.2136; Kowalska Halina: Dziaalno reforma torska Jana askiego wPolsce 15561560. Wro-caw: Z-d Nar. im. Ossol.: 1969 174 s.[tu passim wiele oK. zob. indeks]; Jrgens Henning P.: Jan aski: Europejczyk doby reformacji. Prze. Genowefa Olejnik. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2006 57 s ; Jan aski: wpiset-


59

lecie urodzin: materiay konferencji Red. Wojciech Kriegseisen iPiotr Salwa. Warszawa: Wydawnictwo Semper, 2001 149 s.Zob. te poz.359.

107. aski Jan: List do Jana Kalwina zFrankfurtu 2.04.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2423 szp. 9295 (Corpus Reform.44).

Omawia sprawy frankfurckiego spotkania pielgrzymw, dotd niepewne, po czci co do urzdw iwadzy Luteran, po czci zpowodu wewntrznych niesnasek. Rozwaa si kolokwium Szwajcarw iSasw.

108. Lismanin Franciszek: List do Jana Kalwina zAleksandrowic 15.04.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2431 szp. 107108 (Corpus Reform.44).

Pokrtce omawia i wyjania niektre sprawy w Polsce. M.in. wzmianka oStatoriusie.

109. List nieznanego Polaka do Jana Kalwina zKrakowa 18.05.1556. [W:]Cal-vin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2452 szp. 141142 (Corpus Reform.44).

Polak pewien dzikuje Kalwinowi, e go listem umocni w wierze (jak przedtem naucza pismami swymi) iprosi, by go kiedy, ikocioy tamtejsze, odwiedzi.

110. List Polakw do Jana Kalwina zPiczowa 2.05.1556. Incipit: Poloni Calvi-no... [W:] Calvin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2445 szp. 128131 (Corpus Reform.44).

Po wielu wietnych pochwaach wyraaj swoje pragnienie, by Kal win sam przyby do Polski, w celu lepszego zorganizowania powstajcego Kocioa. Z Synodu w Piczowie, podpisani: 1) ministrowie: Feliks Cruciger (PSB, IV, 107109), Grzegorz Pawe zBrzezin, Stanisaw Lutomirski (PSB XVIII, 144146), Stanisaw Sarnicki (PSB XXXV, 217223), Jakub Sylwiusz, Marcin Taurinus, Marcin Krowicki (PSB, XV, 350353) oraz 2) szlachta: Jan Boner, Mikoaj Thesznicki, Stanisaw Lasocki, Stanisaw Szafraniec zPieskowej Ska-

Wiesaw Mincer

60

y (tu Sastranicz), Hieronim Filipowski (PSB VI, 457460), Stanisaw Iwan Kamiski, Jakub Gnojeski (PSB VIII, 157158), Krzysztof Gliski (PSB VIII, 6364) z3 brami, Zygmunt Myszkowski, Kilian ukowski (PSB XVIII, 567). Por. poz.484.

111. Lorenz Jan: List do Jana Kalwina z20.06.1559. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3076 szp. 562563 (Corpus Reform.45).

Przy sposobnoci opisuje mu stan jednoci braci wCzechach. Lo renz ac. forma: Laurentius por. ukaszewicz Jzef: Dzieje kociow wyznania Helwec-kiego wdawnej Maej Polsce. Pozna 1853. ZBraci cze skich. Por. poz.130.

112. Radziwi Mikoaj: List do Jana Kalwina zKrakowa 26.02.1559. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3019 szp. 456457 (Corpus Reform.45).

Sowa uprzejme i pene krlewskiej grzecznoci. O samej sprawie nic. Wzmianka oL. Socynie, ktrego mu Kalwin poleca.

113. Sarnicki Stanisaw: List do Jana Kalwina zKrakowa 15.04.1558. [W:]Cal-vin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr2853 szp. 140141 (Corpus Reform.45).

Poleca mu modszego syna Duskiej. Notka u Estr., gdzie Sarnicki wt.XXVII, 140150. Nowy Korbut III, 216219. Por. poz.135.

114. Scarczowsky Stanisaw: List do Jana Kalwina z Iwanowic 10.08.1556. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.16. Braunschweig 1877 nr2513 szp. 253254 (Corpus Reform.44).

Aby do pewnego stopnia wynagrodzi dobro tego wielkiego czo-wieka, opowiada mu niektre wiee wydarzenia zPolski, wyoone tak wyszukan acin, e choby ztego powodu godne s przeczytania. Tutaj autor podany jako ignotus, nie zna go te Wotschke inna forma Scar-czovius zwizany jako zDusk. By moe chodzi tu oSkarszewskiego, ssiada Iwanowic.


61

115. Sozzini Laelius: List do Jana Kalwina zZurychu 22.08.1559. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3100 szp. 604605 (Corpus Reform.45).

Stan religii wPolsce dotd dwuznaczny, gdy wszyscy cign wr ne strony, krl za nie dba oreformacj, czy te nie chce zrazi do siebie adnej partii. Osamym Socynie zob. Chmaj Ludwik: Faust Socyn. Warszawa: Ksika iWie-dza, 1963 511 s.[zob. Kalwin windeksie].

116. Sozzini Laelius: List do Jana Kalwina zZurychu 2.10.1559. [W:] Cal-vin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3121 szp. 650652 (Corpus Reform.45).

Wylicza nazwiska mw, ktrzy wPolsce sprzyjaj Ewangelii. Postanawia wrci do Italii.

117. Statorius Piotr: List do Jana Kalwina, dat. wPiczowie 1.02.1559. [W:] Calvin J.: Opera... Vol.17. Braunschweig 1877 nr3004 szp. 420427 (Corpus Reform.45).

Na wstpie sporo o zdrowiu Kalwina, gdy jego ycia i siy Koci nie moe by pozbawiony; duo osprawach polskich, bynajmniej niewe soych, tak oile dotycz religii, jak ipooenia politycznego. Najwicej opewnym le-karzu, odbiegajcym nauk od ortodoksji zachca Kalwina, by go przywoa do rozsdku. Niekiedy forma: Statorius-Stoiski. Onim: PSB XLII, 576578; Bibliotheca Dissidentium: rprtoire de non-comfor

Documents

Calvin in Poland