p r e d N A C R T

(I dopuna)

B E L A K NJ I G A O V L A S I M A

TRAGOVI ISTINE

Bor, 1998/1999.

F O R U M Z A K U L T U R U V L A H A

Il dépend de celui qui passe Zavisi od onoga koji prolazi

Que je suis tombe ou trésor Da li sam grob ili riznica

Que je parle ou me taise Da li govorim ili ćutim

Ceci ne tient qu'à toi Na to možeš samo ti da utičeš

Ami, n'entre pas sans désir Prijatelju, bez želje ne ulazi

(Natpis na "Muzeju čoveka" – le palais CHAILLOT - Paris)

Ova knjiga je posvećena precima i potomcima populacije koja se danas naziva Vlasima u mestima bez mešanog (bold) i sa mešanim stanovništvom (italic), kako je zabeleženo u XX veku [47], uz dopunu u zagradi koju je dao priređivač:

DONJI MILANOVAC: Mosna, Klokočevac, Crnajka, Gornjane, Rudna glava, Debeli lug, Oreškovica, Topolnica, Miroč, Boljetin, Golubinje, Majdanpek; KLADOVO: Kladušnica, Davidovac, Manastirica, Sip, Kostol, Mala Vrbica, Velika Vrbica, Rtkova, Vajuga, Milutinovac, Velesnica, Grabovica, Ljubičevac, Podvrška, Rečica, Tekija; BRZA PALANKA: Reka, Kupuzište, Slatina, Mihajlovac, Mala Kamenica, Urovica, Vratna, Jabukovac, Malajnica, Plavna; NEGOTIN: Dupljane, Dušanovac, Miloševo, Samarinovac, Prahovo, Radujevac, Srbovo, Bukovče, Kobišnica, Veljkovo, Mokranje; SALAŠ: Luka, Dubočane, Glogovica, Tabakovac, Malo Jasikovo, Veliko Jasikovo, Čokonjar, (Šipikovo, Kovilovo, Crnomasnica, Aleksandrovo, Gradskovo, Mali Jasenovac, Veliki Jasenovac); ZAJEČAR: Prlita, (Halovo), Šljivar, Lubnica, Gamzigrad, Metovnica, Slatina, Nikoličevo, Oštrelj, Brestovac, Bor (selo), Krivelj, Bučje, Grljan ... BOLJEVAC: Dobro polje, Bačevica, Osnić, Savinac, (Šarbanovac), Valakonje, Bogovina, Podgorac, Zlot, Mali izvor; KUČEVO: Mustapić, Srpce, Lešnica, Turija, Kaona, Cerovica, Bukovska, Ceremošnja, Neresnica, Ševica, Voluja, Duboka, Radenka, Rakova bara, ... ŽAGUBICA: Sige, Brznica, Osanica, Laznica, Selište, Leskovo, Jasikovo, Vlaole, Krepoljin, Bliznak, Medvedica; PETROVAC NA MLAVI: Busur, Ždrelo, Stamnica, Vitovnica, Melnica, Kladurovo, Ranovac, Manastirica, Rašanac, Kobilje, Duboka, Starčevo, Leskovac, Veliki Popovac, Pankovo, Oreškovica; GOLUBAC: Vuković, Žitkovica, Kudreš, Snegotin, Dvorište, Krivača, Brnjica, Dobra, Ponikva; VELIKO GRADIŠTE: Rečica, Ram, Topolovnik, Glorakovo, Češljeva bara, Dolašnica, M. Brnica, Rabrovo; POŽAREVAC: Aldovo, Šljivovac, Zabrega, Petka, Trnjane, Salakovac, V. Crniće, M. Crniće, Veliko selo; ŽABARI: Vrbnica, Svinjarevo, Orljevo, Mirijevo, Tićevac, Kočetin, Porodin, Rakonac, Orahovica, Aleksandrovac, Vlaški do, Polatna, Sibnica, Bošnjak; SVILAJNAC: Viteževo, Bobovo, Prošinac, Jasenovo, Gladna, Mačevac, Subotica, Vlaška, Supska, Dubica, Troponje; DESPOTOVAC: Beljajka, Resavica, Isakovo, Židilj, Jezero, Popovnjak; PARAĆIN-ĆUPRIJA: Bigrenica, Batinac; . . . (?)

Şî sĕ mérĝi pé drum la vaļe Ka dolini putem idi

Pé drum lat ńepulběrat Besprašnim širokim drumom

Şuérînd şî chioťind Zviždučući i klikujući

Să ťe-audă ńeamu al téu Da te čuje tvoj rod

Că ťe duĉi şî tu la él Da ćeš mu se pridružiti

(Petrecătura, Krivelj, Bor)

F O R U M Z A K U L T U R U V L A H A

BELEŠKA O PRIREĐIVAČU

Ovu knjigu priredio je Forum za kulturu Vlaha iz Bora, koji predstavlja nepolitičko udruženje građana i deluje u skladu sa maksimom "mir, sloga, rad". Članovi ovog udruženja mogu da budu punoletni građani bez obzira na nacionalnu, versku i političku pripadnost.

Uloga i zadaci Foruma su:

reprezentativna u kulturnim aktivnostima na domaćem i internacionalnom planu;

organizaciona u ostvarivanju kulturnih aktivnosti;

potporna u izvođenju kulturnih projekata, naročito u istraživanju vlaškog etnološkog basena;

izdavačka u prezentaciji vlaške kulturne baštine u pisanoj formi, korišćenjem video i audio tehnika i drugih sredstava savremenog komuniciranja i trajnog memorisanja;

osnivačka u organizovanju preduzeća u vezi sa ostvarivanjem navedenih aktivnosti i distribucije rezultata njihovog angažovanja do zainteresovanih korisnika.

Odmah na početku svog delovanja, posle osnivanja 11. jula 1992. godine, Forum se kod ostvarivanja svog programa suočio sa mnoštvo prepreka kojima je zajednički imenitelj nepostojanje prakse komuniciranja u institucijama sistema sa Vlasima i o Vlasima. Štaviše, postojeće predrasude su toliko ukorenjene da o Vlasima može da se spekuliše na najrazličitije načine, bez ikakvog zazora i osećanja profesionalne i ljudske griže savesti. Iz takvog jednog čina se i rodio Forum. Bila je to javna uvreda u listu "Kolektiv" u Boru, na koju je reagovalo 19 intelektualca. Bez obzira na izvinjenje koje je usledilo, shvatilo se da je neophodno da o Vlasima konačno progovore oni sami. Ovo je prilog tom nastojanju.

Da bi se shvatio prostor i potreba za saradnju, bilo je neophodno da se javnost suoči sa mnogim zabludama koje postoje o Vlasima. Neke su zalutale i u ozbiljne domaće studije i prezentacije o Vlasima, kada je zbog nepostojanja dokumenata, ili uz njihovo zaobilaženje, pribegavano različitim hipotezama, često na nivou folklornog izmišljanja. Tako je stvaran i opravdavan ambijent za loš odnos prema potrebama da se Vlasi samosvojno artikulišu. Ovo je, dakle, prvi odgovor na takvu vrstu psihološkog pritiska, često uopštavanog i kao nedoraslost vlaške populacije za svoje sopstveno promišljanje.

Ovaj težak zadatak Forum je poverio svom sekretaru, Dragomiru Dragiću, dipl. ing. maš., koji ga je izvršio u obimu i sadržaju kakav vam se stavlja na raspolaganje. Na vama čitaocima je da ocenite da li je u tome uspeo.

Dr. Milivoje Stangačilović, neurohirurg,

predsednik Foruma za kulturu Vlaha

SADRŽAJ

SADRŽAJ 4

PREDGOVOR 5

KNJIGA PRVA - BE LA KNJIGA O VLASIMA - TRAGOVI ISTINE 1

1.0. ČINJENICE O JEZIKU, IMENU I PISMU VLAHA 2

2.0. GEOGRAFSKI PRIKAZ RASPROSTRANJENOSTI VLAHA (RUMUNA) I VLAŠKIH (RUMUNSKIH) NAREČJA 22

3.0. PROTIVUREČNOSTI O VLASIMA U ISTOČNOJ SRBIJI 27

4.0. RASPROSTIRANJE VLAŠKIH NARODNIH OBIČAJA 45

5.0. ISTORIJSKI OSVRT NA POIMANJE VLAŠKOG PITANJA 52

6.0. SAVREMENI EVROPSKI STAVOVI O MANJINAMA 58

7.0. PREDLOŽAK O VLAŠKOM PITANJU - MOGUĆA PLATFORMA 62

7.1. O IMENU 62

7.2. O JEZIKU I PISMU 63

7.3. UČENJE MATERNJEG JEZIKA 63

7.4 KOMUNICIRANJE NA VLAŠKOM 64

7.5. JEZIK U CRKVI 65

7.6. CENTRI ZA OČUVANJE VLAŠKE KULTURE 65

7.7. MEMORISANJE TRADICIONALNE ZAOSTAVŠTINE 65

7.8. ZASTUPANJE VLAHA U ZEMLJI I INOSTRANSTVU 66

7.9. STAV O ZLOUPOTREBI STVARALAŠTVA NA ŠTETU VLAHA 66

7.10. ARBITRAŽE O VLASIMA 66

7.11. FINANSIRANJE AKTIVNOSTI VLAŠKE SAMOBITNOSTI 66

7.12. OČUVANJE ŽIVOTNOG PROSTORA I NJEGOVOG

ETNIČKOG KARAKTERA 66

7.13. VREMENSKA DIMENZIJA IZNETIH ZAHTEVA 67

8.0. TRAGOVI ISTINE 69

KNJIGA DRUGA - HRESTOMATSKI PRILOZI O VLASIMA 71

1. ČINJENICE O JEZIKU, PISMU I IMENU 72

2. O RASPROSTRANJENOSTI VLAHA I PROŽIMANJU SA SUSEDIMA 88

KNJIGA TREĆA - UPUTSTVO ZA ZAPISIVANJE U DIJALEKTU NA OSNOVU NORMIRANE ABECEDE 118

L I T E R A T U R A 123

PREDGOVOR

Nedorečena pitanja i neiskazani odgovori uvek sa sobom nose neko breme kojim opterećuju okruženje u kome su nastali – pojedinca, društvo, narode i njihove odnose. To je današnji okvir u koji je još uvek smeštena priča o Vlasima, njihovom postojanju i njihovim skrivenim od javnosti neidentifikovanim potrebama opstanka kao manjine.

Normalno je, ne samo sa stanovišta laičke dobronamernosti, da po takvim temama posreduje nauka. Naravno, ne bilo koja, već ona koja ne pati od pseudonaučnih kompromisa i iracionalnosti. Potrebna je i korisna samo ako je verna svojim principima, a nikako dnevnoj politici, nacionalnoj isključivosti i etnocentričnosti. Potrebna je nauka čija univerzalnost nije sporna. Onakva o kakvoj govori veliki kosmopolita i kosmolog u narednim redovima.

1, 332:

Na Zemlji ne postoji nijedna vrsta osim ljudske koja se bavi naukom. To je u potpunosti osobeno ljudska delatnost ... Nauka, međutim, nije savršena. Ona može biti zloupotrebljena. Ona je samo sredstvo. Ali i ubedljivo najbolje sredstvo kojim raspolažemo, samoispravljujuće, razvojno, na sve primenljivo. Nauka se temelji na dva pravila: prvo, nema svetih istina, sve pretpostavke moraju se kritički ispitati; argumenti na osnovu autoriteta su bezvredni. Drugo, sve što nije u skladu sa činjenicama mora se odbaciti ili preinačiti. Mi moramo dokučiti kosmos onakav kakav uistinu jeste, a ne onakav kakav bismo mi želeli da bude. U tom smislu, očigledno je ponekad pogrešno, baš kao što je i neočekivano ponekad tačno.

1, 318:

Kao što su to znali drevni mirotvorci, mi smo deca u podjednakoj meri neba i Zemlje. Tokom bivstvovanja na ovoj planeti stekli smo opasan evolucioni prtljag, naslednu sklonost ka agresivnosti i ritualnosti, ka potčinjavanju vođama i neprijateljstvu prema strancima koji na neki način dovode u pitanje naš opstanak. Ali smo takođe stekli i samilost prema drugima, ljubav prema našoj deci i prema deci naše dece, želju da učimo iz istorije, kao i veliku strastvenu inteligenciju što stremi visinama – neophodna sredstva za postojan opstanak i napredak. Neizvesno je koji će vid naše prirode odneti prevagu, naročito pod okolnostima kada su nam vizije, razumevanje i perspektiva vezane samo za Zemlju – ili, još rđavije, za jedan njen mali deo. Ali gore, u neizmerju kosmosa, čeka nas neumitni usud. Još nema pouzdanih znakova vanzemaljske inteligencije, što nas navodi na pomisao da možda civilizacije slične našoj uvek hitaju, neumoljivo i bez skretanja, ka samouništenju. Nacionalne granice se ne vide kada Zemlju posmatramo iz svemira. Fanatički etnički, religijski ili nacionalni šovinizmi postaju sasvim bespredmetni kada našu planetu vidimo kao krhki plavi srp koji polako čili, postajući neupadljiva tačkica svetlosti spram bastiona i citadele zvezda. Putovati znači širiti vidike.

1, 331/332:

Staro igranje na kartu nacionalističkog slepila i šovinističke mržnje sve manje ima uspeha. Za samo nekoliko decenija, zamašne globalne promene počele su da se odigravaju upravo u onim pravcima koji su neophodni za čovekov opstanak. Polako stasava nova svest da smo svi jedna vrsta.

☼ ☼ ☼

Kada se pođe od ovih premisa normalno je razmišljati i o svom i o tuđem činjenju, pa i o načinu da jedni prema drugima postanemo bolji. Svedimo to na prizemnu temu o Vlasima. Pošto se o

njima povremeno ponovo piše, često na vrlo ružan način, normalno je da se učeni deo ove populacije pita zašto je to tako i da li to može da se upristoji? To je u osnovi ideje da se priredi ova "bela knjiga".

Motivi su, dakle, jasni. Postoji nada i očekuje se jedan novi vid neopterećene komunikacije o Vlasima i sa Vlasima. To u sebi podrazumeva i pravilo da ono što je za druge populacije dobro na našem prostoru, ne može za Vlahe da bude loše, odnosno ono što se drugima dopušta i nudi "na tanjiru" ne treba da se ovoj populaciji uskraćuje. To postaje ponižavajuće kada se pravda obrazloženjima da je to za Vlahe najbolje ili da takvi zahtevi sa vlaške strane ugrožavaju celinu! Tako se stiže do suočavanja sa sadašnjim trenutkom i mestom koji u njemu pripada Vlasima. Da li je moguća drugačija kultura odnosa prema njima i da li se mogu registrovati sva pitanja i potražiti odgovori na mnoštvo nedorečenosti koje se mogu uobličiti kao integralno "vlaško pitanje". Ali, ako je istorija u kontekstu ovog pitanja bila nepravedna prema Vlasima, makar u današnje vreme krivicu zbog toga ne treba olako adresirati na druge bez preispitivanja sopstvenog činjenja i nečinjenja u ukupnoj evoluciji te problematike.

Dosadašnje inicijative, bilo iz prošlih vremena ili iskazanih posle pluralizacije našeg društva, političke i kulturološke, mogu se obuhvatiti u narednom okviru, tj. odnose se na:

način učenja maternjeg vlaškog (rumunskog) jezika u školama;

korišćenje javnih glasila i mas-medija i druge vidove savremenog komuniciranja na vlaškom (rumunskom);

službu u crkvi na tradicionalnom rumunskom;

prostornu raspoređenost vlaških kulturnih institucija;

različite vidove sakupljanja, prezentiranja i trajnog memorisanja vlaških narodnih umotvorina i tradicije;

vidove i način zastupanja interesa Vlaha u različitim naučnim i drugim domaćim i inostranim institucijama, uz prevazilaženje dualnog tretmana etnonima Vlah i Rumun u praksi ostvarivanja manjinskih prava u korist njihove sinonimske i normativne jednoznačnosti;

sprečavanje zloupotreba stvaralaštva i javnih nastupa za plasiranje uvredljivih i neistinitih informacija ili konstrukcija o Vlasima;

potezanje arbitraža protiv pokušaja istorijskog opravdanja “poništavanja” Vlaha;

finansiranje aktivnosti emancipacije etničke manjine Vlaha od strane države u kojoj žive, države matice, međunarodnih faktora, fondova i donatora;

očuvanje prostora i životne sredine.

Zašto baš "bela knjiga o Vlasima" a ne neka druga? Da li ona implicira sveukupnost gledišta o potencijalnim potrebama i zahtevima jedne zaboravljene i marginalizovane populacije kao etničkog entiteta, odnosno manjine prema nekom od evropskih definicijskih standarda? Ambicija sa njenim pisanjem bila je da odgovor na to pitanje bude – da.

Želja je, dakle, da se na jednom mestu uobliči dovoljno iskaza koji mogu da budu kulturna platforma za sve one nedorečenosti koje se mogu identifikovati kao "vlaško pitanje". I to bez zazora i pristanka na tabuiziranje takvog interesovanja. Reč je o jednoj "životonosnoj" knjizi, terminološki poznatoj kod Ungurjana (petrecătura – CARŤEA ALBĂ), za populaciju kojoj je, za

sada, jedina namenjena sudbina bila brzo asimilacijsko utapanje u većinu. Kao da to, bez pritiska bilo koje vrste, na dugi rok, nije sudbina i mnogih drugih etniteta!

U kontekstu postojećeg odnosa prema Vlasima, kada se ti procesi okončaju, kada nastanu neki novi "indoevropljani" okrenuti vaseljeni, neće li im nedostajati deo prtljaga iz onih vremena koja pamte u svojoj tradiciji Vlasi, kao živo zaveštanje zajedničkih indoevropskih predaka? To je emotivna dimenzija ove namere.

Knjigom se zainteresovanima osvežava pamćenje bez namere da se bilo ko povredi i uvredi ili da se, kako je već pokušano da se podmetne, njenim objavljivanjem unese nepoverenje i nove smutnje u ovoj zemlji, ili u odnose sa susedima. Knjigu pišu Vlasi o Vlasima u nadi da će to ukinuti i odglaviti o njima zaprečene i zapretane puteve istine i dogovaranja.

U vreme opšte globalizacije kulture i interesa, ono što se dešava ovom etnitetu, rečeno je već, u budućnosti može da se desi i drugima! Otkuda, onda, to zalaganje mnogih da Vlahe treba osloboditi samih sebe? Iako toliko antropološki isprepletan, šta je to kod ovog etniteta što mu uskraćuje prostor normalnog postojanja ili dostojanstvenog gašenja, bez psihološkog pritiska i adresiranja ideje o nedoraslosti za one oblike samosvesti koji se smatraju opravdanim kod drugih?!

Njegovo otuđenje od sopstvenih korena osiromašiće okruženje u kome još traje, za vezu koju je preko njega imalo sa praiskonom. Pritom, ovaj etnitet može da se podiči što se u današnje vreme nije poveo za svim lošim primerima na "brdovitom Balkanu". Nije narušio sadašnjost niti se pretpostavlja da bi to ikada učinio u budućnosti. To mu se isuviše biblijski vraća: "Ko ima da mu se daje, a ko nema da mu se uzme i to što ima"! Ali, "vlaški" je praštati! Kamo sreće da su to od istočnosrbijanskih Vlaha naučili u dovoljnoj meri i drugi balkanci.

Bela knjiga o Vlasima je kombinacija komentara stanja i hrestomatskog prikaza izvora. Citirani iskazi ocrtavaju jasno činjenice koje definišu vlašku populaciju, po mišljenju priređivača, kao etnički entitet, dajući istovremeno i dovoljno elemenata za razumevanje "vlaškog pitanja" na širem prostoru na kome živimo. Ponekad su poznate istorijske činjenice o Vlasima navedene u paralelnim interpretacijama, uključujući i navode iz originalnih izvora. Na taj način se mogu sagledati i brojne kontroverze koje postoje oko pojedinih tumačenja ali i nesporni obim opšteprihvaćenih činjenica. Često je to opterećeno nacionalnom pripadnošću autora ili konformizmom istoričara koji su nekritički sledili u datom vremenu naloge određene politike. Ubeđenje je priređivača da se na ovaj način otvara nova stranica u komuniciranju o Vlasima, sa više razumevanja i za neke njihove potrebe opstanka kao manjine, nasuprot perspektive potpune i brze asimilacije, tj. utonuća u crnu knjigu (petrecătura – CARŤEA ŃEAGRĂ) etničkog nestanka.

Ova knjiga trebalo bi da popuni prazninu u obaveštenosti samih Vlaha o sebi i svom etnitetu, ali i da podstakne institucije sistema u ovoj zemlji, pa i zainteresovane van zemlje, da Vlasima posvete dužnu pažnju. Okviri koji su stekli i stiču pravo građanstva u Evropi po pitanju manjina su dovoljni i za uobličavanje rešenja za njihovu manjinsku emancipaciju. Pritom se ne zamišlja da takvom stavu treba privesti i one Vlahe koji ne osećaju za tim potrebu, ali ni da stav tih prozelitskih Vlaha treba da bude prihvaćen kao samonegacija cele jedne populacije. Takvi nemaju šta da kažu o Vlasima u smislu istraživanja rešenja problema na koje ukazuje ova knjiga jer takav problem za njih kao Vlahe "ne-Vlahe" ne postoji.

Svaki preuzeti tekst u knjizi je označen rednim brojem iz spiska literature, u većini slučajeva uz navođenje stranice (stranica) gde može takav navod da se proveri. Tako je skraćen put zainteresovanim čitaocima za kritičko poimanje korišćenih izvora kao i da se upuste u dublje

proučavanje iznete problematike. U vezi s tim, ova knjiga je otvorena za nove priloge u budućnosti.

Citirana literatura je birana tako da ukaže na neki fenomen, tumačenje, kontroverzu i da se tako stekne što više elemenata koji daju povoda za razmišljanje o odnosu prema vlaškoj populaciji. Drugim rečima, ova knjiga nije napisana kao monografija sa ambicijama jednog istoričara, već je to prilično heterogena laička kolekcija koja više upućuje nego što zaključuje. Međutim, priređivač pretpostavlja da će njena pojava biti dovoljno inspirativna da se neko od struke, pojedinačno ili timski i nadasve interdisciplinarno, prihvati posla da objedini sve antropološko-kulturološke i etnološko-istorijske činjenice o balkanskom fenomenu – Vlasima. Možda će na tom puta i pojedini tragovi koji su se nazreli u ovoj knjizi biti od koristi. Već je rečeno: "Putovati znači širiti vidike"! Krenimo onda na takav put provere sopstvenog saznanja o ovoj temi.

Dragomir Dragić, dipl. ing. maš.,

PRIREĐIVAČ

KNJIGA PRVA

B E L A K NJ I G A O V L A S I M A

TRAGOVI ISTINE

1.0. ČINJENICE O JEZIKU, IMENU I PISMU VLAHA

U ovoj zbirci iskaza veoma se jasno ocrtavaju činjenice koje definišu Vlahe kao etnički entitet dajući istovremeno i dovoljno elemenata za razumevanje te činjenice. Svakako da je u tome najvažnije pitanje – jezičko pitanje, jer je jezik sredstvo izražavanja i čuvar duha i posebnosti kulture koji jedan etnos nosi svojim postojanjem.

Najpre, ko su i šta su Vlasi?

Jednostavno rečeno - to je etnos koji traje već dva milenijuma, nastao kao produkt romanizacije na Balkanu, sa dvostrukim imenom ROMANUS – WALHOS. Taj naziv se u nešto izmenjenoj formi koristi do danas. Pri tome kod pripadnika ove populacije (iznutra, endogeno), primenjuju se imena koja su vlaške izvedenice (hipostaze) iz naziva ROMANUS (Români, Rumâńi, Rãmãni, Rumeri, Armãni), dok kod nepripadnika ovoj populaciji (izvana, egzogeno), primenjuju se izvedenice iz naziva WALHOS (Wallchen, Valahi, Vlahi, Kucovlahi, Vlasi, Olahi, Lahi), mada postoje i specifična lokalna imena kao Karaguni (Crnovunci), Faršerijoti (Arvanitovlahi), Morovlachi (Morovlasi).

1

Utvrđen kao poseban etnos, pod svetlom istorijskih izvora pojavljuje se ovaj narod pod imenom Vlaha i Rumuna. Često puta je u srednjevekovnim izvorima naznačen sa oba imena. Među mnogim dokumentima [80, 10], može se navesti poznato pismo pape Klementa VI iz 1345. kralju Luju Anžujskom: “ Vlasi Rumuni žive na područjima Ungarije, na transilvanskim, prialpskim i sremačkim prostorima Ungarije ... Slični plemenitim muževima kao što je Aleksandar Basarab i drugim Vlasima Rumunima kako plemićima tako i ljudima iz naroda.” U tom smislu u određenoj meri ilustrativna je prethodna karta koja pokazuje rasprostiranje populacija kroz istoriju sa nazivom Vlasi na širem području jugoistočne Evrope [81].

Ovde je reč o populaciji koja je nastala latinizacijom balkanskih starosedelaca, a ne o kontinuitetu protoistorijskih Vlaha, u koje neki svrstavaju Hetite (Hitite), Vale, Pelazge. Čak i da među savremenim Vlasima ima porumunjenih Srba, Bugara i drugih, to ne može da promeni činjenicu da oni postoje kao romanski element sa mnogim karakteristikama koje su srodne ili istovetne i kod ostalih balkanskih romana, kao i da to ne može da se koristi za objašnjenje zašto im se na pojedinim balkanskim prostorima manjinska prava potiskuju, odlažu ili uskraćuju. Zar svi indoevropljani nisu krenuli od istog stabla a usput su se, do novih staništa, razgranali pretrpevši mnoštvo etnogenetskih transformacija?

Ovde se govori o Vlasima kao etničkom entitetu i potrebama njihove samoidentifikacije i očuvanja. To je pre svega kulturološki problem. Nažalost, nije moguće a da se u određenoj meri ne pomenu uskogrude i naciocentrične teorije koje takve potrebe negiraju, sa obrazloženjem da su možda u ranijim periodima, pre etnogenetskih promena, Vlasi delimično pripadali datom većinskom narodu ili obrnuto. Takvim stavovima se i u današnje vreme poimanje cele problematike potiskuje iz domena kulturnog u domen političkog ili, što je gore, politizovanog pristupa.

Ono što izgleda ne može nikako da se ospori je ista indoevropska osnova za kasnije diferencirane evropske narode. Taj indoevropski sadržaj, u današnje vreme je još uvek prepoznatljiv, kako kažu, u svakodnevnici kod Vlaha u Istočnoj Srbiji.

2:

Na jednom putovanju po Jugoslaviji, pronađeni su još uvek živi indo-evropski mitovi i verovanja. Kako je to moglo da bude, jer ima nekoliko milenijuma ili nekoliko vekova, od zapisa Hetita oko 1650. pre Isusa Hrista, Indusa oko 900. pre naše ere, Grka oko 700. pre Isusa Hrista, Skandinavaca otprilike oko 1000. naše ere.

Odakle su došli Indo-Evropljani? Iz centralne Azije? Sa Kavkaza? To se ne zna. Kada su stigli u Anadoliju, u Indiju, u Evropu gde su se mešali sa populacijama nazvanim "autohtonim", tj. sa onima koje su već bile tamo naseljene, ali i one došavši neznano kada ni odakle? Malo po malo, besumnje, između II i I milenijuma pre Isusa Hrista. Jedina stvar koja se sigurno zna, to je da su te grupe i ta plemena, kasnije diferencirane u Hetite, u Indijce, u Persijance, u Kelte, u Romane, u Slovene, u Skandinavce, na početku imali zajedničko poreklo što dokazuju, ne ostavljajući mesta mogućoj diskusiji, njihovi zajednički stari mitovi i njihovi jezici, svi međusobno srodni, čak i kada uhu zvuče veoma različito.

· · ·

U svojoj novoj knjizi, Borba za besmrtnost, Indo-evropsko nasleđe u anadolskim mitovima, Emilia Masson pokazuje da se sličnosti ne sreću samo u ritualima već se nalaze i u mitovima i verovanjima. Zahvaljujući Vlasima, koji predstavljaju još uvek, više nego balkanske južnoslovenske populacije, stvarni etnološki konzervatorijum, mogla je da razume hetitske tablice pronađene u ruinama kraljevskih arhiva Hatuse (Hattusa – hetitska prestonica koja je bila blizu današnjeg sela Bogazkale, na oko 150 kilometara istočno od Ankare).

2

Ove tablice su izuzetno interesantne: one predstavljaju najstarije indo-evropske dokumente; to su jednostavni zapisi – gruba zabeleška, može se tako reći – priča koje su prenete govorno svakodnevnim "prostim" jezikom bez poezije i epskog duha, kako to nije slučaj u potonjim literarnim redakcijama, na primer, indijskim Vedama i grčkim Ilijadi i Odiseji ili u skandinavskim sagama.

· · ·

Knjiga [3, 4] Emilije Mason je knjige znalca. Čitanje, katkad otežano, vodi ka različitim novim idejama i do iznenađujućih upoređenja. Tako se u njoj nespecijalisti sreću sa nekadašnjim Indo-Evropljanima, posebno sa Hetitima, ali takođe sa našim susedima, ne tako definitivno udaljenim, iz Indije, Grčke, Skandinavije, itd. i retkim Indo-Evropljanima, Vlasima u prvom redu, koji još uvek žive u svojim milenijumskim mitovima.

☼ ☼ ☼

Bez poznavanja dovoljno činjenica o Vlasima ponekad se aktualizuje pitanje o posebnim protoistorijskim Vlasima i njihovom kontinuitetu do Vlaha naših dana. Obično to, na direktan ili skriveni način proizilazi iz politiziranih pristupa koji postoje prema balkanskim Vlasima u krilu većinskih balkanskih naroda. Ono se u najogoljenoj formi svodi na to da se dokaže da Vlasi jesu ili nisu Rumuni. Međutim, na osnovu onoga što se ovde prilaže, odgovor bi glasio – i Rumuni su Vlasi u najširem smislu istorijskog poimanja ovog istočnog neoromanskog etniteta i njegovog etnonima.

Što se tiče samog imena, čini se da postojeće dvojstvo u nazivu u određenoj meri razjašnjava sledeće mišljenje naučnika-lingviste.

5, 160/162/163:

U lingvistici je opštepoznato da u svim promenama koje nastupaju u jeziku deluju egzogene, dakle spoljne, i endogene, dakle, unutrašnje sile. Jedna od tih endogenih sila, koja nas na ovom mestu interesuje, kaže da se jezičke inovacije najčešće dešavaju u središnom delu jednog jezika ili jedne jezičke grupe, pa se odatle postepeno šire prema periferiji, dok se arhaizmi najupornije čuvaju baš na periferiji, iako su tu zapahnuti uticajem iz drugih susednih jezika.

Pa ako stvari stoje tako, u šta nijednog trenutka ne sumnjamo, zadržaćemo se samo na terminima kojima sebe označavaju slovenski i romanski svet, imajući u vidu da se, u vezi s pitanjem koje danas razmatramo, nalazimo na prožimanju dvaju naroda, pripadnika dveju različitih jezičkih grupa.

Shodno onome što smo rekli, zadržavajući se na zajedničkom imenu koje je sebi dao slovenski svet, videćemo da slovenskog imena nema u središtu slovenstva. Ono se sačuvalo – na primer – kao Slovenija, Slovačka, Slavonija, uvek na periferiji, dok ga u središtu slovenstva nema. Tome, nesumnjivo, treba dodati i jedan broj Sklavinija koje se, sa seobom Slovena, pominju u ranom srednjem veku, od kojih je jedna bila i na teritoriji koju danas čine Oltenija i Muntenija, dakle između Karpata i Dunava.

Ako smo utvrdili da se slovensko ime sačuvalo jedino na periferiji, videćemo da se isto dogodilo i sa zajedničkim romanskim imenom. No, da ne bi došlo do zabune, ovde je potrebno jedno prethodno objašnjenje.

Današnji, u nauci vrlo rasprostranjeni termin Romanija, s naglaskom na a, tj. na trećem slogu od kraja, učenog je porekla. On označava teritorije na kojima se danas govori ili se nekada govorilo romanski. Prema tome, on označava sve evropske zemlje u kojima se govori romanski, kao sadašnju Romaniju, zatim kao staru Romaniju one zemlje u kojima se nekada govorilo romanski, ali ga je nestalo zahvaljujući dolasku Slovena i Germana, i, naposletku, novu Romaniju, tj. oblasti u kojima su uneti

3

romanski jezici tokom prekomorskih osvajanja i kolonizacije. I – razume se – u okviru svega izlaganja mi nećemo imati u vidu ovu Romaniju, koja se javlja kao neologizam, odnosno kao potreba učene terminologije.

A što je bilo sa opštom oznakom za romanski svet?

Na Zapadu, gde je romanska svest bila jaka, odnosno gde nije bila u položaju da se mora braniti, i pored brojčano ne mnogo jakih germanskih plemena, termin Romànija sreće se periferno, i to retko. Tako, na primer, jedna administrativna oblast na Sardiniji zove se Romània (ili Romàngia), kao što se i u Italiji jedna oblast naziva Romagna, nesumnjivo usled toga što je duže bila u sastavu Vizantije. Međutim, na Istoku, gde je ovo ime bilo izloženo neposrednom udaru drugih jezika, ono se bolje očuvalo. Njime je svoju državu označavala Vizantija, prećutno ističući da predstavlja naslednicu Rimske Imperije, iako je već početkom VII veka potpuno grecizirana. Dakle, grčko Romania (dok su se Vizantinci nazivali Romei) preuzeto je od Turaka, tako da je jedna oblast severno od Carigrada nazivana Rumeli (grčki Rumelia). Dalje treba znati da su zapadni narodi, u prvom redu Venecijanci, koji su dugo imali svoja uporišta na Istoku, čitavu nekadašnju teritoriju Vizantije nazivali Romania, prenoseći isto ime i kada se ova teritorija našla pod turskom vlašću. Biće da je iz tog vremena nastalo ime naše planine Romanija, što nesumnjivo govori o nastojanju došljaka Slovena da ukažu na jedno neslovensko područje prenoseći opšte ime kao parcijalno.

Dakle, ime planine o kojoj govorimo je arhaično. S druge strane, to se ne može potvrditi kad je reč o zvaničnom imenu Rumunije.

Istina, na donjem Dunavu, na kome će se tokom srednjeg veka obrazovati rumunska nacija od nekadašnjih Dačana koje je Trajan prisajedinio svojoj državi 106. godine naše ere i od doseljenog stanovništva iz raznih rimskih pokrajina, rimsko ime će se očuvati kao român ili u nešto izmenjenom fonetskom ruhu (kod istočnosrbijanskih Vlaha kao rumân – p. p.), što zavisi od dijalekta u kome ga nalazimo ili od veka u kome ga registrujemo. Očuvanje toga imena na donjem Dunavu, odnosno na periferiji romanskog sveta, najbolje pokazuje opravdanost naučne postavke o očuvanju arhaizama na periferiji. Ne upuštajući se u mnogobrojna značenja ovog termina, koji je, između ostalog, označavao i "kmeta", "seljaka vezanog feudalnim obavezama", ostaje činjenica da je rimsko ime sačuvano u severoistočnoj periferiji.

Međutim, ako postoji ime za oznaku pripadnika naroda, to ne znači da u isti mah postoji, izvedeno od njega, i ime za oznaku zemlje. U svojim hronikama i zapisima na rumunskom jeziku (a koji su apsolutno kasnog datuma) Rumuni svoju zemlju nazivaju Ţara Românească, što će reći "Rumunska Država", odakle se vidi da su latinskoj reči terra sa značenjem "zemlja" promenili semantiku, davši joj značenje "država". To je bilo omogućeno time što je za oznaku "zemlje" "zemljišta" uzeto pământ, refleks latinske reči pavimentum koja označava "pod". Ovaj lingvistički proces unekoliko objašnjava i veliki rumunski istoričar Nikolaje Jorga, navodeći da su Rumuni i Alabanci u srednjem veku kasno obrazovali svoje države, jer su istu stalno videli u Carigradu i smatrali su se njenim delom, što se slaže i sa sačuvanim terminima împărat u rumunskom i mbret u albanskom, oba iz latinske reči imperator, koja se na zapadu pojavila tek kasnije, s Karlom Velikim i obnovom Imperije.

Termina Rumunija još uvek nema. Istina, već od XVII veka javlja se termin românie koji označava "rumunski narod ili skupinu" ili "rumunski (književni) jezik".

Pa kako se nazivala rumunska zemlja u ranijim vekovima?

U slovenskim i drugim zapisima ona je Valahia ili Vlahia, Walachei ili i Ugrovlahia, pri čemu se misli i na Transilvaniju (Erdelj). Ne zaboravimo - što je opštepoznato - da reč Vlah, Vlaška potiče od imena keltskog plemena Volcae koje je živelo u susedstvu Germana i koje su Germani nazivali Walach, prenoseći to ime na sve strance, u prvom redu na Romane, tako da se ono – ako ne povedemo računa i

4

o njegovoj vrlo širokoj upotrebi i na drugim stranama – očuvalo prvenstveno kao oznaka za Rumune, i to u ruskim hronikama, kao Volohi ili Vlohi, kod Mađara kao Olah, kod Turaka kao Iflak, kod Mongola kao Ulag, kod nas kao Vlah itd.

Tradicionalni naziv za Rumuniju je u našem narodu Vlaška ili Karavlaška za ono što Rumuni nazivaju Ţara Românească, odnosno Mala Vlaška za ono što je kod naših suseda Oltenia, Karabogdanska za Moldaviju (rumunski Moldova).

Pa odakle onda ime Rumunija?

Ono je nastalo tek sredinom prošlog veka, dakle u vreme kada se konstituiše rumunska država i kada se sve više razvija rumunska nacionalna svest.

Kažu da je naziv Rumunija, misleći na sve zemlje koje govore rumunski, prvi upotrebio Francuz Jean A. Vaillant (1804 – 1886.), koji je jedanaest godina živeo u Bukureštu kao profesor francuskog jezika u Gimnaziji "Sv. Sava", odakle je 1840. proteran zbog pružanja podrške domaćim revolucionarima. On je objavio 1844. godine u Parizu u tri toma delo pod naslovom La Romanie ou histoire, langue, littérature, ortographie, statistique des peuples da la langue d'or Ardialiens, Vallaques et Moldaves résumé sous le nom Romans (Romanija ili istorija, jezik, literatura, ortografija, statistika naroda i jezika bilo Erdeljaca, Vlaha i Moldavaca združenih pod imenom Romani – p. p.). Ne hoteći, međutim da dadu prvenstvo strancima u otkrivanju zajedničkog imena njihove domovine, Rumuni su iznašli da se prvi pomen Rumunija javlja još 1838. kod književnika, lingviste i političara Jona Heliade Raduleskua (1802 –1872.). A ovo ime će biti uvedeno kao službeno tek 1862, znači posle ujedinjenja Vlaške i Moldavije, da bi došlo do punog izražaja u našem veku.

Tako smo – nadamo se – dokazali da je identifikacija toponima Romanija i Rumunija nemoguća u ranijim stolećima, uzev da je prvi toponim tradicionalan, dok je drugi tvorevina tek sredinom prošlog veka. Prema tome, u ovom kontekstu je nemoguće analogno identifikovati Starinu Novaka i Baba Novaka.

☼ ☼ ☼

Ova izuzetno vredna rasprava je urađena povodom istraživanja da li postoji veza između toponima Romanija (u Bosni) i današnjeg naziva Rumunija (na rumunskom România), a u povodu rasvetljavanja vremena i uloge Starine Novaka, generala rumunskog vladara Mihajla Hrabrog (Mihai Viteazul), spaljenog od Mađara petog februara 1601. u centru Kluža (danas Cluj-Napoca) u Transilvaniji, na mestu koje od petog februara 1976. krasi grandiozan spomenik ovom velikom srpskom junaku, kod Rumuna nazivanog Baba-Novac.

☼ ☼ ☼

U odnosu na podatak o prvoj primeni navedenog literalnog naziva (neologizma) România, evo jednog njegovog ranijeg korišćenja u odnosu na navedeno vreme (1838.).

6, 117/118:

Daniil (Dimitrije) Philippide (oko 1770 – 1833.), grčki istoričar naseljen u Vlaškoj, štampa u Lajpcigu (1816.) na grčkom jeziku, jednotomno delo, Istorija Romanije (Istoria României – p. p.) i Geografija Romanije (Geografia României – p. p.), u kome po prvi put u jednom naučnom delu uvodi ime ROMÂNIA (što je današnje ime Rumunije – p. p.), sa kojim označava celu teritoriju naseljenu Rumunima (na književnom rumunskom: Români, kod istočnosrbijanskih Vlaha: Rumâni, kod južnobalkanskih Vlaha Armãni – p. p.).

5

☼ ☼ ☼

Pored rasvetljavanja neologizma Rumunija, ovde će se citirati i objašnjenje vezano za ime Srbija, kako je to po prvi put objavljeno i objašnjeno 1887. godine od strane Vladimira Karića, učitelja isto tako čuvenog Jovana Cvijića. Videće se, iako je ime Srbija mnogo duže prisutno u istorijskim spisima i uopšte u literaturi, da se kao oznaka državnog prostora, pojavljuje i intenzivno koristi tek od XIX veka. Po tom pitanju, dakle, imena za Srbiju i Rumuniju su nesporni vršnjaci.

7, 475:

Kraljevina Srbija jedina je srpska zemlja, koja dovodi svoje ime od imena našega naroda; ali je postanak toga imena zagonetan, i ako se ono provlači bez malo kroz deset vekova. Po onome što se do danas saznalo, ime Srbije susreće se najpre u književnosti, i to ne kao državno već čisto zemljopisno. Srbiju pominje najpre Konstantin Pofirorodni i za njim, mnogo docnije, pop Dukljanin: obojica opisujući zemlje, u kojima je u njihovo vreme živeo srpski narod.

7, 476/477/478:

Konstantin Porfirorodni opisivao je naše zemlje u polovini desetoga veka, pa ređajući redom zemlje u kojima se Srbi do to doba behu nalazili, on je pomenuo i Srbiju (Σερβλια, Srbljija), kazujući u isto doba i gde se nahodila, i ako samo ovlašno, a na ime od Primorja u planinama. Iz daljega opisivanja njegova vidi se, da je on u Srbiju hvatao i sav onaj kraj, što ga danas hvata Bosna. Dukljanin je svoje delo o našim zemljama, misli se, pisao u prvoj polovini dvanaestoga veka, i latinski. Kao kod Konstantina tako je isto i Dukljanin svu Srpsku zemlju podelio na Primorje i Srbiju, samo što je jasnije obeležio oba dela. On veli: Primorje je predeo voda koje s planina na južnu stranu u more teku, a Srbija je predeo voda, koje s planina teku k severu i utiču u veliku reku Dunav. Po Dukljaninu Srbija se zvala i Zagorjem, a podeljena je bila na dve pokrajine: Bosnu od Drine na zapad, i Rasu, od Drine, na istok, do Lipljana.

Od kako su Porfirorodni i Dukljanin ime "Srbija" u svojim delima izneli, od to doba ono se u književnosti nije više gubilo. Svi docniji pisci, koji su što o našim zemljama pisali, pa na posletku i srpski, pozajmljivali su ga od ove dvojice, katkad u istome smislu, dakle u zemljopisnom, katkad pak i u političnom; ponekad mu zemljište pomerajući a ponekad i sužujući. No i ako je se književnost ovoga imena tako čvrsto držala, i ako je Mavro Orbini u početku sedamnaestog veka, u jednom svom delu izneo čak i grb Srbije, opet mi do ovoga veka (XIX – p. p.) ne vidimo da "Srbija" označava ni državu niti kakvu drugu političku jedinicu. Moglo bi se istina misliti da je u Konstantinovo pa i u Dukljaninovo vreme Srbija doista postojala kao država, i u granicama koje su joj obojica približno odredili, pa da je tek docnije, sa raspadom njenim na Bosnu i Rašku, dakle sa nestankom političnoga jedinstva i zajedničko ime državno izgubilo. Ovo bi se moglo misliti i po tome, što se u tituli Ugarskih kraljeva još od 1202. godine nahodi i titula: Rex Serviae, i što se "Srbija" pominje u latinskoj korespondenciji papa, koju su vodili o našoj zemlji zbog verskih i crkvenih poslova. Ali i ako bi uzeli da je verno predanje, koje je ime srpske države, prve nazvane imenom našega naroda, i posle nestanka njenoga moglo biti predano Ugarskim kraljevima i Rimskim papama, onda je doista čudnovat fakat, da nam to ime ne kazuje nijedan od naših, srpskih, spomenika, među svima koji su do naših dana dospeli. Po spomenicima, koji su nam do ruku došli, ne vidi se nikako da je kroza svo vreme, ni ranijega ni docnijeg, sređenijeg, državnog života, ime "Srbija" kao ime državno ili kao zemljopisno i kako u životu bilo. Šta više, to se ime i ne pominje ni kako, ni ma u kakome značenju. Ni jedan od starih srpskih vladalaca, bio on župan, car ili despot, nije se nikada ni nazivao ni potpisivao vladaocem od "Srbije" i ako je onda bio običaj da pri potpisu ređaju zemlje kojima vladahu. Iz pisama, povelja i t. d. koje su do danas sačuvane vidi se, da su se vladaoci naši zvali: ban Bosanski, župan Raški, i t. d. ili docnije, kad već veći deo Srba beše ujedinjen: kralj, car Srbima ili svima Srbima. Pa ni docnije, kad srpska država propade, dakle za Turaka, "Srbija" se ne pominje ni kako, ni kao cela pokrajina niti kao deo nekoga vilajeta. No u celoj ovoj stvari najznačajnije je to, što je ime "Srbija" neznano bilo, gotovo

6

još do početka ovoga veka, ne samo narodu srpskom oko naše današnje kraljevine nego i Srbima, koji u to vreme življahu na ovome komadu Srpske Zemlje. Begunci iz naših krajeva, koji se ispred sile turske uklanjahu u susedne zemlje u Austriji, ne behu tamo poznati pod imenom Srbijanaca već pod imenom Rašana. Tako ih zovu ne samo Austrijski i Ugarski pisci već i srpski.

7, 481/482:

No ma da je pojam o "Srbiji" u toku vremena i u srpskoj književnosti već sređen bio, opet, kad se u početku ovog veka, bunom od 1804 godine, poče zametati klica našoj kraljevini, u njoj se znalo samo za predeona imena: Šumadiju, Mačvu, Kolubaru, Jadar, Stari Vlah i t. d. ...

U toku pak vremena, pošto se Srbija Miloševom bunom koliko toliko oslobodila i stala na svoje noge, potreba jednoga državnog imena učinila je, te je, u književnosti već primljen naziv usvojen i od uređene državne vlasti. Tada se ime "Srbija" poče naglo utvrđivati u svim slojevima našega naroda, koje kroz školu, koje kroz knjigu, administraciju i saobraćaj, tako, da su danas sva ona predeona imena potisnuta u drugi ili treći red, a poneka gotovo i sa svim zaboravljena.

Ime, dakle, naše države skovano je, ili se bar javilo najpre u tuđoj književnosti, kao što svedoči i sam oblik reči "Srbija". Ovo je ime u toku vekova iz tuđih književnosti prešlo u srpsku, a iz ove u narod. Na posletku se, kao što smo videli, svršilo s tim, što je ono doista i postalo imenom jedne srpske države.

☼ ☼ ☼

U komentaru na ove činjenice može se reći da Srbi (Rašani) nisu prihvatili za sebe strani naziv "Rašani", već su se držali svog imena, koje se koristilo unutar srpskog naroda. Srbima nije nametnuto pravilo da prevode svoje ime kako ga koriste ili su ga koristili susedi, a kako ono fonetski ne zvuči na srpskom jeziku. Upravo se to ne uvažava u slučaju Vlaha u Srbiji za koje je fonetski iskaz njihovog imena na jeziku kojim govore: Rumâńi – što znači Rumuni, a prevodi se sa Vlasi.

Treba napomenuti da i u odnosu na druge narode postoje razlike u imenima koje se primenjuju unutar tih naroda u odnosu na nazive koji im se povremeno ili stalno daju od drugih naroda – susednih ili nesusednih, tj. postoje dualna istoznačna imena. Evo nekih primera: Heleni ili Helini, odnosno Jelini (Grci), Mađari (Ugri), Dojči (Nemci, Germani), Šćiptari (Albanci). U ne tako dalekoj prošlosti takvoj sinonimskoj praksi, na primer u Srbiji, pripadao je i etnonim Rumuni (Vlasi) za stanovnike današnje Rumunije, odnosno Vlasi (Rumuni) za Vlahe u severoistočnoj Srbiji. Drugim rečima, postoji učestala praksa udvajanja imena, bilo da je za to razlog normirani moderni neologizam imena države, a prema njemu i savremeno ime državotvornog naroda i obrnuto, ili da je to iz nekih drugih tradicionalnih razloga.

Tako se dolazi i do imena Vlah, Vlasi - na prostoru istočne Srbije. Na levoj strani Dunava, kod Rumuna, trud je orjentisan na to da se ono ukine kao tradicionalno slovensko ime za ovu populaciju u korist rumunskog literalnog i narodnog imena – Români (Rumâńi = Rumuni). Nasuprot tome, sa desne strane Dunava, u Srbiji, službeno se insistira na tradicionalnom imenu Vlasi, kako ga koriste većinski narodi na balkanskom prostoru. Obično se, u ovom drugom slučaju, time pokušava negiranje jednoznačnosti imena Vlasi sa imenom Rumuni, koje se primenjuje samo na građane Rumunije i na rumunsku manjinu u Banatu.

Može se pokazati, iako to nije cilj ove knjige, da postoje i namere da se raskidanjem organske veze dualnog imena Rumuni-Vlasi ili Vlasi-Rumuni, obespredmeti etničko i etnolingvističko jedinstvo tako narečenih Vlaha i Rumuna. Potencijalni nesporazumi po ovom pitanju, videće se, ne proizilaze iz naučne identifikacije na srpskoj i rumunskoj strani, jer na tom planu kontroverze nema. Ona nastaje

7

tek kada se ispolitizira i u takvoj politizaciji pokuša se da joj se pribavi i nametne "naučno" objašnjenje.

U svom rasejanju, na prostorima van Rumunije, Vlasi za sebe na službenim jezicima najčešće prihvataju nazive većinskih naroda država u kojima žive. Ali, to se posebno naglašava, samo kada prevode svoj narodni naziv na jezik tih naroda. To je variranje etnonima Vlah. U istočnoj Srbiji, za sebe i za stanovnika Rumunije rumunskog porekla, na svom jeziku Vlasi koriste isto ime – Rumân, s tim što samo ovo potonje i na srpski prevode sa – Rumun, dok u sopstvenom slučaju ostaju kod prevoda – Vlah, pri čemu koriste tradicionalnu srpsku opciju u istočnoj Srbiji, odnosno srpski naziv za Rumune kroz istoriju. Valjalo bi i to reći da su stari srpski domaćini u Krajini nerado vlaški jezik nazivali takvim imenom, već su ga nazivali rumunskim jezikom, tj. imenom kako ono fonetski zvuči na vlaškom u govoru Vlaha (ļimba rumâńească, rumâńeşťe). Zar to ne upućuje na sinonimsko značenje dualnog imena Vlah i Rumun na ovom prostoru i njihovo različito korišćenje iz običajnih razloga?

No pre nego što se dalje nastavi ovo izlaganje činjenica, ima mesta da se nešto kaže i o južnom, srodničkom, balkanskom vlaškom elementu – o Arumunima (Aromunima).

8, 34/35:

Ime koje sami sebi daju Arumuni je: Ar(u)mãnu – Rumãnu – Rãmãnu, koje proizilazi od lat. ROMANUS (isto kao Rumân, Român, sačuvano kod Rumuna iz Dakije, a Rumeri (mn.) sačuvano kod Istroromuna).

Etnička svest, njihova “alteracija” koja se ogleda u tome da govore sopstveni jezik, različito od drugih balkanskih naroda, traju već milenijumima.

Ne može se staviti znak jednakosti između grčkog Romaios – Romios i Ar(u)mãnu, koliko god da su oba nastali iz istog imena Romanus: oni se razlikuju ne samo semantički, već isto tako i fonetički: Ar(u)mãnu još uvek čuva latinski “n”, ne samo ako je ispred nepalatalnih samoglasnika, već i palatalnih (lat. calcaleum – cãlcãnju); tim pre Romanus nikako nije mogao da postane “romaioi” (roméii). Štaviše, termin Romanus je pretrpio isti tretman u rumunskom severno od Dunava (u kome je latinski “n” ispred iota nestao – sem u banatskom narodnom govoru – počev od XVI veka, očuvavši “n” u imenu Român (kao i kod Vlaha-Ungurjana: călcâńí, călcâne; căpătâńí, căpătâńe; butońí, butoańe; clańe, clăńi; tulēn, tulēńi; Rumân, Rumâńi – p. p.).

8

Ime koje susedi daju svim Rumunima, nastalim iz romanizovanih populacija na severu i na jugu od Dunava je, svi ga dobro znaju, reč VLAH, ime germanskog porekla; tako su germanski narodi nazivali RIMLJANE i ta reč je na početku značila “stranac”; koje su preuzeli Sloveni i Vizantinci, pa su tim imenom označeni naslednici Rimljana, romanizovane populacije, koje govore jedan romanski jezik, tj. neslovenske, negrčke, nealbanske populacije, dakle NEOROMANE u ovom delu sveta.

Može se zamisliti karta-shema, bez unetih granica, sa područjima gde se i do naših dana govori

rumunski: počev od severnih granica Rumunije do južno od Janjine i od Crnog Mora do okoline Rijeke (Fiume); neka se upišu imena koja sebi daju ovi Rumuni i ona koja im daju susedi. Jedno izuzetno jedinstvo se otvara pred našim očima: unutar kruga koji deli Dunav, jedno isto ime ROMANUS, u aktuelnim hipostazama; van, samo jedna reč WALHOS, u svojim aktuelnim hipostazama: grčki Vlahos, Kutsovlahos; bugarski Vlah, Vlasi (množina: Beli Vlasi, “Južni Rumuni"; Kara Vlasi, “Severni Rumuni”); albanski Vla – sve varijante koje koriste susedi južno od Dunava; Voloh, naziv od Rusa; Olah, od Mađara; Blaccus, latinsko ime koje postoji u arhivama mađarskog kralja Bele IV.

Reći da je reč VLAH “narodni” naziv sa kojim se označavaju Arumuni ili da ga Arumuni daju sami sebi je pogrešno: nikada jedan Arumun neće reći: “escu Vlahu” već “escu Armãnu”, bez obzira na nivo obrazovanja koji ima i na zemlju u kojoj se rodio, jer ne postoji takav “narodni kult” alteracije svog imena. Razlike između Ar(u)mãnu i Vlah sadrže druge alteracije: to je prvobitni oblik (ROMANUS - WALHOS), čije je značenje (“Rimljanin – Stranac” – “Rimljanin za ne-Rimljane”), pa je oznaka: ROMANUS postala AR(U)MÃNU kao kvalitet koji su sami Arumuni (i svi Rumuni) prihvatili, što bi rekli “pripadnici”, dok je WALHOS postala VLAH, kao oznaka data od strane suseda, dakle sa strane, tj. “nepripadnici” koji su smatrali ove populacije, na više ili manje kompaktnim teritorijama severno ili južno od Dunava, da su jedan isti narod, jer su one govorile jedan isti jezik.

Treba priznati da jedna takva jedinstvena etnolingvistička svest kako sa gledišta “pripadnika” tako i “nepripadnika” ne može biti istorijska iluzija: sve suprotne interpretacije, koje ne vode računa o ovoj očiglednosti, nisu ništa drugo do lične iluzije takvih istraživača.

9

8, 43:

Arumunski – kao i sve druge aktuelne hipostaze koje su proizašle iz “prvobitnog zajedničkog rumunskog” je jedan funkcionalni jezik, što će reći da je kao jezik homogeni sistem, koji može i mora da se odvojeno proučava ...

Činjenica da arumunski funkcioniše daje mu pravo da “bude pričan”, da postoji takav kakav je, u obliku funkcionalnog jezika; istorijski to je varijetet zajedničkog rumunskog, nesporne istorijske etape o kojoj govore sve analize jezičkog nasleđa istočnog latinskog jezika severno i južno od Dunava.

☼ ☼ ☼

Na osnovu ovih podataka može, makar načelno, da se proceni odnos između rumunskog i arumunskog jezika, tj. dako-rumunskog i makedo-rumunskog (arumunskog) govora. Što se tiče zajedničkog imena Vlah i Vlasi, ni vlaško-rumunska populacija (Rumâńi) ni vlaško-arumunska (Armãni) nikada nisu adaptirale i unele u svoj leksički fond ime koje su im davali susedni narodi. Na svojim narečjima, oni koriste svoja narodna imena, kao izvedenice (hipostaze) od pranaziva - ROMANUS. A u žargonu, u Istočnoj Srbiji, može da se sretne i naziv RUMÂNAŞ koji itekako liči na taj kasnoantički naziv za Romane nastale latinizacijom starosedelačkih i drugih ne-Rimljana.

Naime, poznato je da je izjednačavanje statusa provincija i grada Rima u smislu etnonimske identifikacije izvršeno carskim ediktom imperatora Karakale 212. godine nove ere. To bi moglo da objasni širenje naziva Rimljanin i na ne-Rimljane i njegovo kasnije variranje, kako je već objašnjeno.

Vlaško uvažavanje tradicije kod prevođenja svoga imena na jezik većinskog naroda, u savremenim domovinama Vlaha (Albanija, Bugarska, Grčka, države prethodne i sadašnje Jugoslavije), mnogi tumače kao razlog za odbijanje bilo kog oslanjanja Vlaha (Rumuna), ili uopšteno Vlaha van Rumunije, na jedinu prirodno moguću maticu balkanskih Vlaha – savremenu Rumuniju. Ta se ideja, uobičajeno, dočekuje sa podozrenjem. Kod takvih razmišljanja, ako ih iznose autohtoni Vlasi, u pojedinim domaćim revijalnim listovima i drugoj domaćoj štampi, to se tumači kao potencijalno izdajstvo nacionalnih interesa država u kojima Vlasi žive. Zaboravlja se da pitanje etničkog porekla Vlaha nije teritorijalno pitanje, dok je problematika odnosa prema Vlasima etičko pitanje adresirano većinskim narodima datih država.

Podozrenje koje postoji prema istočnosrbijanskim Vlasima kod većinskih naroda ipak ima određenog osnova, ako se imaju u vidu aktivnosti dr Atanasija Popovića u vreme I svetskog rata i pop-Suvejkića u vreme II svetskog rata. Pošto njihove ideje nikada nisu uhvatile korena među Vlasima, ispada da samo predrasude kod zvaničnika u većinskim narodima među kojima žive daju ton osporavanju etnolingvističkog jedinstva Vlaha i današnjih Rumuna u Rumuniji. U vezi sa tim se forsira ime Vlasi, uz tezu da je reč o posebnom srpsko-rumunskom supstratu kod Srba, kod Bugara je to slovensko-bugarski supstrat u celini, kod Grka su to latinizirani Grci. Kao što se može zapaziti, nikako se ne polazi od toga kako fonetski zvuče imena koja za sebe koriste Vlasi na svom jeziku, pa da se ona etimološki i lingvistički rastumače, već se uvek polazi od imena koji uobičajavaju većinski narodi, a koji su u XX veku uglavnom, ali samo kao prevod, prihvatili i ovdašnji Vlasi. O tome se ponekad preteruje i u nauci toliko da se iznose mimikrijsko-folklorne predstave o tom pitanju da bi se potkrepio navedeni politizirani stav [9, 10].

Kroz različite vrste pritisaka, od javnog činjenja do statističkih popisnih improvizacija i "patriotskog" angažovanja konformističkih istraživača, kao i publicista i novinara, te lokalnih pisaca pseudomonografskih dela o poreklu stanovništva, to je u toku poslednjih pedesetak godina prilično efikasno posejano među Vlahe, kao teza o različitosti ova dva etnolingvistički istovetna elementa. Time je pojačan prozelitizam kod Vlaha u korist većinskih naroda, mada to ne mora da bude jedino objašnjenje takvog procesa.

10

Ispada da su za većinske narode Vlasi prihvatljivi samo kao ne-Rumuni. Kao što je već izneto interpretatori ove linije o Vlasima kao ne-Romanima iz konteksta koji im je dat ediktom imperatora Karakale traže spekulativna i hipotetička tumačenja a nikada nisu pribegli sistematskom istraživanju jezika kod Vlaha. Valjda tome treba da služi i teza o nepostojanju vlaškog jezika. Pisac ovih redova je još pre mnogo godina tražio za sebe odgovor na to pitanje. Tada je koristeći se rumunsko-srpskohrvatskim rečnikom dr Radu Flore ("Libertatea", Pančevo, 1969.) identifikovao 4604 istovetnih reči koje postoje i u vlaškom i u rumunskom jeziku, uz razlike koje postoje samo u palatalizaciji u govoru ovdašnjih Ungurjana u odnosu na književni rumunski govor. Ako se tome doda i leksički fond Carana, zatim izuzetno jezičko bogatstvo u bajalicama i drugim u narodnoj tradiciji normiranim tekstovima, taj fond će se bitno uvećati. Procene o potencijalnim razlikama [10] koja postoji između rumunskih narečja ovdašnjih Vlaha i narečja rumunskog narodnog jezika u Rumuniji je isto toliko ozbiljna koliko bi bila da se dokazuje da postoji suštinska razlika između šumadijskog govora i timočko-zaglavskog narečja u srpskom jeziku. Da se to proveri bilo bi dovoljno da se uporede varijante balada s jedne i druge strane Dunava o Jovanu Jorgovanu, o Novakovom Grujici, o Majstoru Manojlu, o Korbji, o čobanu Kosti, te balada o Šandrovoj Ilinki, o pijanom Jančuu, zatim brojne rumunske varijante posmrtnih pesama ("zorile") i vlaških ("petrecături"), te kazivanja o traženju božjeg sina, da ne govorimo o koledarskim pesmama, bajalicama i slično. I to na dijalektnom nivou s jedne i druge strane Dunava.

Dakle, svačemu se pribegavalo da se dokaže da Vlasi koji nisu zahvaćeni prozelitizmom ne znaju šta pričaju kada potežu pitanja o svojim manjinskim pravima u definicijskom okviru manjina prema evropskim standardima. Zapravo, oni nikada nisu ni citirani, što sugeriše da ih uopšte nema ili u njihovo ime mogu da govore ili su govorili samo prozeliti. Kao da drugačiji stav narušava lojalnost državi u kojoj žive i kao da ta lojalnost nije nediskutabilan imperativ manjinske emancipacije prema evropskim standardima. Uostalom nelojalno ponašanje kroz istoriju teško da može da se pripiše na ovim prostorima Vlasima i njihovim težnjama.

Koji jezik govore Vlasi?

O tome je već bilo dosta reči, ali nije na odmet da se ponešto i ponovi. Odgovor je da govore svoj vlaški jezik, koji ima svoje alteracije širom Balkana, kao jezik u upotrebi, dakle funkcionalni jezik tamo gde žive Vlasi. Istorijski gledano, jezik iz koga su se razvili vlaški govori je pra-rumunski, kao jedan od dva glavna nastavljača istočnog latinskog (romanskog) jezika (drugi je bio romanski ili starodalmatski – p. p.). Otuda, za savremeno komuniciranje na vlaškom, vlahofonima (rumunofonima) je za sada na raspolaganju samo književni rumunski jezik - alternativno vlaški lokalni govori uz uvođenje neophodnih normiranih neologizmima (novih reči i kovanica) iz rumunskog književnog govora. Posledica toga je da je za opstanak lokalnih vlaških idioma (narečja) u istočnoj Srbiji i njihovo savremeno korišćenje neophodno učiti i znati u određenoj meri i normirani književni rumunski govor.

Imaju li Vlasi svoje pismo?

Vlasima Arumunima na raspolaganju je latinično pismo još od 1813. godine kada je u Beču izdata gramatika makedo-vlaškog jezika, pre srpske gramatike i pre bugarske gramatike, sa prvi put korišćenim latinskim pismom na Balkanu u moderno vreme. Zašto ono ne bi bilo i pismo ostalih Vlaha? Ipak, za istočnosrbijanska vlaška narečja, koja predstavljaju dijalekte rumunskog jezika kakav se govori i na levoj obali Dunava, najbolje je rešenje da se koristi rumunska abeceda. S druge strane, samo preko latiničnog pisma moguće je da se uoči sličnost među romanskim jezicima i rumunskim govorima. Time se, naravno, ne osporava činjenica da je više vekova, pa do sredine XIX veka, severno od Dunava, među državotvornim Vlasima, tj. Rumunima, ali i u Erdelju (Transilvaniji), korišćeno ćirilično pismo, pa i crkvenoslovenski jezik u jednoj od brojnih (13) poznatih redakcija, koji je počelo da se napušta u crkvi u korist rumunskog tek u drugoj polovini XVII veka (posle 1679.). Isto tako da je književnost na tim prostorima krenula sa tradicijom koju je na samom početku XVI veka sa Cetinja

11

preneo u Trgovište u srednjevekovnoj Vlaškoj prvi štampar na Balkanu – Makarije, štampajući prve crkvene knjige u manastiru Dealul na staroslovenskom jeziku.

Rumunija, sa pretpostavljenim angažmanom jedine moguće matice za sve balkanske Vlahe, pa i istočnosrbijanske, verovatno bi trebalo da u toj svojoj artikulaciji, poštuje nasleđe istorijskog razvoja dualnog imena za Vlahe, koje objedinjava nazive ove populacije na terenu i kod nepripadnika i kod pripadnika. To podrazumeva praktično prihvatanje tumačenja odnosa ROMÂN – VLAH, u različitom dijalektalnom ruhu, adekvatno tumačenju pranaziva ROMANUS – WALHOS. Time se ne negira etničko jedinstvo Vlaha i Rumuna, ali se na njemu ni ne insistira u smislu obaveznog ujednačavanja imena kroz poznati neologizam. Zar nije očigledno da važi vlaško-rumunska formula: Rumâńi = Români, dok je tradicionalno ime koje koriste slovenski narodi sa ove strane Dunava Vlasi = Rumuni, doduše sa sve više prisutnim trudom da se ova jednakost koja je važila do pre II svetskog rata kasnije potpuno potisne. Mirenje ovih kontroverzi je u saznanju o očiglednoj praksi da se ime VLASI u današnje vreme u istočnoj Srbiji koristi kao etnonim za RUMUNE registrovane na istom prostoru službeno u prošlom veku u službenim dokumentima, pa se naziv “Vlasi” u neku ruku može smatrati u ovo doba geografski uslovljenim etnonimom.

Na rumunskoj strani trebalo bi da se shvati činjenica da stanje obaveštenosti današnjih Vlaha o ovoj temi može da nađe zajedničke crte sa obaveštenošću “tolerisanih”, tj. Rumuna pod Ugarskom pa onda i pod Austrijom, u vreme đakona Koresija, Georga Šinkaja, Samuila Mikua i drugih rodonačelnika rumunskog savremenog jezika. Dakle, na početku njegovog modernog razvoja od XVI do XIX veka. U tome učena razmišljanja naših današnjih rumunskih savremenika ne mogu mnogo da pomognu. Tu se, dakle, radi o razlici između autohtone bilingvističke samospoznaje kod Vlaha s jedne strane, i naučnog etnolingvističkog tumačenja kod Rumuna sa druge strane. Ovi drugi pretpostavljaju automatizam u prihvatanju normiranih neologizama dok se tako nešto usvaja kroz odgovarajuće školovanje. Zaboravlja se da ovdašnji Vlasi nemaju školovano iskustvo preko koga bi se sreli i sa neologizmima svojstvenim savremenom normiranom rumunskom književnom jeziku. Isto tako da su na području na kome žive izloženi različitim spekulacijama kada je reč o jeziku i etničkom imenu i poreklu.

Prema tome, jezičko jedinstvo ne mora da znači da je potpuno prepoznatljivo i prisutno i u savremenoj jezičkoj zbilji kod Vlaha ako se ne ponire u njihovo oralno nasleđe. O tome se, nažalost, "naučna" saopštenja naših domaćih autora oslanjaju na slučajne ankete, bez zasnovanosti takvih nalaza i iz toga izvedenih zaključaka na naučnim metodima. Veliki je problem, dakle, što je ta tema kod domaćih naučnika nedovoljno proučena, jer su oni potpuno zanemarili lingvistička istraživanja.

Međutim, nestanak vlaške populacije, odnosno njenih etničkih karakteristika, sve je više moguće zbog napuštanja narečja koja su Vlasi nasledili od predaka. Pri tome, Vlasima nije dozvoljen prostor (npr. radio i TV) da sačuvaju svoj jezik – kao dijalektni govor, ali ni za poznavanje postojeće rumunske jezičke norme (npr. kroz određeno školsko upoznavanje, te kroz primanje emisija TV Novi Sad na rumunskom i na prostoru istočne Srbije i sl.).

Jasno je da su Vlahe održali i izdiferencirali, kao poseban etnički entitet, lokalni romanski (rumunski) idiomi. O tome dovoljno ubedljivo svedoči Jireček u svojim istorijskim delima, koja govore i o tome gde se taj govor izgubio, a sa njime i etničko ime. Zato na ovom planu treba da se grade specifični pristupi koji garantuju pozitivan ishod za očuvanje lokalnih narečja i njihovo osavremenjavanje, a ne pristupi koji politizuju i instrumentalizuju, inače, vlaške opravdane zahteve. Po tom pitanju već postoji evropska inicijativa kada je reč o Vlasima-Arumunima u odnosu na sve balkanske države, pa i Rumuniju.

Neka tema o Vlasima u Srbiji bude bliže objašnjena rečima poznatog etnologa koji je Vlahe proučavao na licu mesta, između Morave Timoka i Dunava.

12

11, 3/4:

... u društvu sa kolegom G. Dragutinom D. Marjanovićem, profesorom Učiteljske škole u Aleksincu, kretoh se 20. juna 1905 g. iz Aleksinca da prođem sredinom onih krajeva Srbije u kojima žive Rumuni, koje mi obično zovemo Vlasima. ...

Ja znam da će mi na ovo mnogi naš zabrinuti "patrijota" značajno zamahnuti glavom i reći da činim "izdajstvo" prema Otadžbini, kad se usuđujem da govorim o Rumunima u Srbiji, koje po mišljenju mnogih valja kriti ili bar prećutkivati, jer svako isticanje Rumuna u Srbiji može odvesti tako zvanom "rumunskom pitanju" u Srbiji, od koga, po mišljenju mnogih, "preti opasnost".

Može i to biti, ali i bez ovih mojih redova ceo svet zna da u Srbiji ima Rumuna. To ne odriče ni naša zvanična statistika. To se zna i u Kraljevini Rumuniji, gde se vodi računa o Cincarima u Makedoniji, Epiru i Albaniji i o Rumunima u Maloj Aziji, Moravskoj, Šleziji, poluostrvu Istri, Bosni i Hercegovini, itd., a i da ne govorim o oblastima koje su joj u neposrednoj blizini kao Transilvanija, Bukovina i Besarabija, - a kamo li o Rumunima u Srbiji koji su samo preko Dunava. O njima Rumuni istina nemaju nikakvih spisa, ali u svakom školskom udžbeniku gde se nabrajaju zemlje u kojima žive Rumuni nikad se na zaboravljaju ni ovi naši iz Srbije. U ostalom, preko sto hiljada Rumuna u tako maloj zemlji kao što je Srbija ne dadu se sakriti.

Što ja pokušavam da se sa Rumunima Kraljevine Srbije upoznam to je samo u interesu nauke, i što mislim da je bolje da to upoznavanje izvrši neko od nas no tuđinac. Potrebu ispitivanja naših Rumuna podupire još i to što se o njima vrlo malo zna, i ako su i to sinovi naše zemlje. U ostalom, ja se ograničavam samo na konstatovanju onoga što jeste.

· · ·

U Kraljevini Srbiji Rumuni žive na prostoru skoro od planine Rtnja pa do Dunava i od velike Morave do Timoka, upravo u četiri okruga severoistočne Srbije: timočkom (u dva sreza: zaječarskom i boljevačkom), moravskom (u tri sreza: paraćinskom, despotovačkom i resavskom), požarevačkom i krajinskom. Što se u ostalim okruzima u našim zvaničnim statističkim podacima nađe pokoji Rumun, to su ili slučajni stanovnici, ili radnici, ili tome slično. Rumuna koji bi u grupi živeli u ostalim krajevima Srbije nema.

Rumuna najviše ima u Srbiji prema Dunavu i Timoku, a što se više ide na jug i na zapad sve ih je manje. Poslednja njihova sela na jugu u okrugu timočkom: u srezu zaječarskom: Bor, Brestovac, Prlita, Nikoličevo, Grljan, Šljivar, Bučje, Topla, Krivelj, Lubnica, Gamzigrad, Metovnica, Oštrelj i Slatina; a u srezu boljevačkom: Valakonje, Savinac, Bačevica, Dobro Polje, Zlot, Lukovo, Mali Izvor, Osnić, Bogovina, Podgorac i Šarbanovac. Na zapadu su poslednja rumunska sela u okrugu moravskom u srezovima: paraćinskom: Bigrenica, Batinac, Vlaška i Supska; despotovačkom: Isakovo, Beljajka, Židilje, Jezero i Resavica; resavskom: Bobova, Viteževo, Subotica, Jasenovo, Troponje i Gladna. Dalje na zapadu su krajnja rumunska sela u okrugu požarevačkom u srezovima: moravskom: Bošnjak, Kočetin, Vlaški Do, Vrbnica, Mirijevo, Orljevo, Sviljarevo, Tićevac i Porodin; požarevačkom: Brežane, Petka, Poljana, Šljivovac, Veliko Selo, Trnjane i Zabrega.

Po mome saznanju, ranije je bilo Rumuna čak i u nekoliko sela preko Velike Morave, ali su se postepeno potpuno pretopili u Srbe, te ih danas više nema. Po popisu stanovništva u Srbiji od 1859, Rumuna je bilo još u smederevskom okrugu, u predelu između ušća Morave i Jezave, poglavito u selu Kuliču, i to svega 264 duša, ali ti Rumuni sad su već posrbljeni.

Na čitavom prostoru severoistočne Srbije na kome stanuju Rumuni, ne žive oni sami, već su njihova sela izmešana na mnogo mesta sa srpskim selima, i prema selima u kojima žive čisti Srbi čine manjinu. Na čitavom prostoru rumunskih stanovnika Srbije ima u oko 425 mesta.

13

11, 13:

Svi Rumuni u Kraljevini Srbiji govore dijalektima rumunskog jezika. Kako ovi dijalekti stoje među sobom i prema književnom jeziku Kraljevine Rumunije, zasad ne mogu ništa bliže reći. Proučavanje dijalekata kojim govore Rumuni u Srbiji bilo bi od osobite vrednosti, jer bismo njihovim upoznavanjem i poređenjem sa dijalektima rumunskoga jezika van Srbije odredili poreklo naših Rumuna. Koliko sam ja mogao zapaziti jezik naših Rumuna Ungurjana, kroz koje sam prošao, odstupa od rumunskog književnog jezika poglavito u izgovoru nekih suglasnika ispred nepčanih samoglasnika. To su suglasnici c, d, l, n, t. U rumunskom književnom jeziku bi se reklo: r e c e (reće = hladno), u n d e (unde = gde), l i m b a (limba = jezik), m i n e (mine = mene), d u t e (dute = idi). Naši bi Rumuni Ungurani to izgovorili: reśe, unđe, ljimba, minje, duće. Ima još nekih razlika ali zbog malog zadržavanja među Rumunima ja ne mogu o njima dati tačnoga računa.

Sem rumunskog jezika, znatan deo Rumuna zna i srpski. Po popisu od 31 decembra 1900, znalo je pored rumunskoga još i srpski 32.556 Rumuna ... (okruzi – krajinski: 11025, moravski: 1603, požarevački: 14492, timočki: 4818 – prema tabeli na str. 13, dok je prema istom popisu Rumuna svega bilo po okruzima – krajinskom: 45647, moravskom: 8773, požarevačkom: 40146, timočkom: 24433 - p. p.).

11, 14:

Svi Rumuni u Kraljevini Srbiji dele se u dve grupe u Carane i Ungurane. Caranima se nazivaju oni Rumuni koji su se doselili iz Rumunije (Ţara românească)1. Oni poglavito žive u okrugu krajinskom. Ungurani ili Ungurjani su oni Rumuni koji su se doselili iz Ugarske2. Oni žive u svim ostalim krajevima Srbije gde je rumunsko stanovništvo. Da li ima mesta u kojima žive izmešani Carani i Ungurani nije mi poznato.

1 Ţăran u Rumuniji znači seljak.

2 I u Rumuniji Ungurean znači Rumun iz Transilvanije (Ugarske).

11, 23:

Pred podne posetili smo boljevačku osnovnu školu u koju pored Srpčića ide i nešto Rumunčića iz okoline. U prvom razredu muške škole zamolio sam gospođicu nastavnicu da upita rumunske učenike, koju pesmu kao deca najradije na maternjem jeziku pevaju. Pošto se mališani sporazumeše pevaše mi samo dva stiha od jedne pesme, od koje, vele, i nema više, a to su:

Kum će striga? – Mamaliga!

Kum će kjama? – Surbi zama!2

2 Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Cum te strigă? - Mamaligă! Kako te zovu? - Kačamak!

Cum te cheamă? - Soarbe zeamă! Kako te viču? - Kisela čorba!

Čudnovata stvar, i u Bukureštu pevaju deca istu pesmicu sa dodatkom još:

Cum te bate? – Peste spate! Kako te tuku? – Po plećima!

11, 26:

14

Koljinda (colindă, od latinske reči calendæ, znači u današnjem rumunskom jeziku božićna pesma, Weinnachtslied, a znači i idenje od kuće do kuće radi pevanja božićnih pesama i dobijanja darova. Ovaj običaj odgovara našim koledama. Vrši se na Badnji dan (ažun – ajun). Toga dana rano izjutra skupe se deca od 10 – 12 godina, pa uzmu u ruke štapove koje su im roditelji napravili. Štapovi se ovi naročito ošaraju time što im se oguli kora, da ostane samo čista belina, pa se oko nje u vidu spirale, kao pantljika, omota lika i tako drži na vatri, te ona mesta na kojima nema like pocrne. Zatim se lika skine i od vrha štapa do dna ostane crna šara, koja se kao spirala pruža duž štapa. Po vrhovima štapova naprave se procepi u koje se metne bele i obojene vune. Sa tim štapovima zađu deca po selu od kuće do kuće, vičući neprestano: kiu! kiu! Kad naiđu u kuću pevaju:

Buna zeo, la ažun

P'ntru šas bun,

Kalušaj, mjelušej,

Vicelej, puršelej,

Sanataće, bogataće,

Oj la strunga,

Banj la punga!

Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Buna ziua, la ajun, Dobar dan, Badnji dane,

Pentru ceas bun U dobri čas,

Caluşei, mieluşei, Konjići, jaganjci,

Viţelei, purcelei, Teoci, prasci,

Sănătate, bogătate, Zdravlje, bogatstvo,

Oi la strungă, Ovce u pojatama,

Bani la pungă! Novci u kesi!

11, 27:

Krljesat – To je običaj koji se vrši uoči Bogojavljenja (Bobočeaze, Bobotează). Skupi se nekoliko devojaka i povedu sa sobom nekoliko momaka pa idu od kuće do kuće te pevaju i zvone u zvoncad. Za Krljesat ima naročitih pesama. Jedna od njih:

Krleljesa !

M'ndeljesa

Site rare,

Ješ afare !

Site džase,

15

Tun 'n kasa !

Boji, grau

Š' 'ntregrau

Oj linosa,

Vaš laptosa !

Književnim rumunskim jezikom ovo bi se reklo:

Chiraleisa! Gospode, pomiluj

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Site rare, Retko sito,

Eşi afară Idi na polje!

Site dese Gusto sito,

Tuna 'n casa! Idi u kuću!

Boi, grâu Volovi, žito

Şi 'ntre grâu I u žitu

Oi lânoase, Ovce vunaste,

Vaci lăptoase! Krave mlečne!

Kad devojke otpevaju ostanu pred kućom, a momci uđu u kuću te dobiju brašna, mesa, sira, slanine. Kad tako obrede mnoge kuće idu u jednu kuću, pa od onoga što su dobili spreme večeru te večeraju i vesele se do svanuća, a kad svane ide u crkvu.

☼ ☼ ☼

Opisani običaj postoji i danas. Evo takvog zapisa sa sačuvanim izgovorom:

Cârlăļesa / Mandaļesa / Sîtă rară / Iēsă afară / Cârlălesa / Mandalesa / Sită rară / Iesă afară /

Sîtă đēsă / Tună-n casă / Boį, grâu / Sită desă / Tună-n casă / Boi, grâu /

Şî-ntră grâu /Óį lânóasě / Vaĉi lăptóasě / Şi-ntră grâu / Oi lânoase / Vaci lăptoase /

Levo je tekst kako ga izgovaraju i danas u Brestovcu kod Bora i drugde, prema prilagođenom zapisu na osnovu konvencije o zapisivanju vlaških dijalekata oslonjene na rumunsku abecedu (Forum za kulturu Vlaha, Bor, 30. 04. 1994.), dok je desno zapis bez ungurjanskog omekšavanja i diftonga, pa se dobija književni rumunski zapis i govor. Ako se uporedi leva i desna strana, tj. "vlaškog" i rumunskog teksta uočava se da postoji "kod" sa kojim se i kod razlike u izgovoru dobija isti grafički zapis. Kad se skinu dijakritički znaci dobija se normirani rumunski zapis. To, praktično znači da se umesto dijakritičkih znakova može uvesti samo konvencija o palatalizaciji pri čitanju u dijalektu dijalektnog zapisa zabeleženog književnom normom!

16

Kod Đorđevića je drugi stih ostao nepreveden. Nedostajući stih bi moglo da se prevede ako se zna da na latinskom mando ima značenje naložiti, predati, poveriti, izručiti, poručiti, javiti, ali i žvakati, jesti, kao i prorokovati, božanski najaviti. U jednoj vlaškoj dečijoj pesmici kaže se:

Cucurigu manda "Petao" oglašava

Sě mărită Sanda Udaje se Sanda

Dupa caré? Za koga?

Dup-al măi maré Za najvećeg,

Cu toba-n spinaré! Sa dobošem na grbači

(tj.: za seoskog dobošara)!

Prema tome, ako bi se malo dopunio i uredio prevod dr Đorđevića, onda bi glasio:

/ Sa božjom milošću / Javljamo svima /

/ (Kroz) retko sito / (Neka) izlazi iz kuće /

/ (Kroz) gusto sito / (Neka) ulazi u kuću /

/ Volovi-pšenica / A međ' pšenicom /

/ Runaste ovce / Mlečne krave /

Ovaj običaj možda može da se tumači, a sa tim da se i prevod usaglasi, i u jednom starijem ruhu, vezano za antičku boginju Cereru. U tom smislu istraživači se upućuju na Frejzera i njegovo delo "Zlatna grana".

Ono što je ovde dr Tihomir Đorđević nedvosmisleno stavio do znanja, to je činjenica da u zapisivanju istočnosrbijanskih vlaških tekstova rešenje treba tražiti sa rumunskom abecedom. Prema tome, teza "znalaca" ove problematike da Vlasi nemaju pismo ne odgovara stvarnosti, a trud da se ustroji neko drugo pismo van navedenog je nepotreban i nesvrsishodan, ukoliko za to ne postoje nelingvističke pobude takvih poslenika. Naravno, kod dijalektnog zapisivanja odgovarajuća prilagođavanja se postižu korišćenjem dijakritičkih znakova ili konvencijom o čitanju suglasnika ispred određenih samoglasnika. Evo nekih primera slogova iz književnog rumunskog i njihovog izgovora kod Vlaha-Ungurjana (banatsko narečje): "te" = te (će); "ti" = ti (ći); "ce" = ĉe (śe); "ci" = ĉi (śi); ge = ĝe (źe); gi = ĝi (źi); des = đes (ges), des = děs (dăs); dis = đis (gis); de = đe (ge); de = dě (dă), de = dê (dî) pen = pėn (pin)... itd. Već kada je reč o strogo nijansiranom zapisivanju u dijalektu i varijacijama unutar dijalekta na raspolaganju je internacionalna fonetska transkripcija (APHI, Berlin, 1929.).

Prema tome, može se reći da dalje diskusije o ovoj temi nemaju nikakve svrhe osim kao psihološki pritisak na neobavešteni deo vlaške populacije o prikraćenosti za pismo kao osnovne pretpostavke sopstvene emancipacije.

Idući ovim tragom, koji je ostavio dr Đorđević, postaje jasno da neki raniji pokušaji, kao onaj lista "Vorba noastră" iz 1945. godine, te nastavak tog ćiriličnog trenda u hvale vrednom časopisu "Razvitak" i dr., su samo epizode u obnavljanju i održavanja u životu ovog pitanja do danas.

17

Svedočenje o Vlasima (Rumunima), koje je dao ovaj poznati srpski etnolog obiluje i mnogim drugim činjenicama. Evo jednog o imenima i nastojanju crkve da promeni lična imena u ovoj populaciji, ali i o odnosu prema eventualnom učenju na maternjem jeziku.

11, 54:

U Zlotu sam zabeležio ... nekoliko rumunskih imena muških i ženskih. Muška su: Prvul, Jon, Truka (Petar), Trailo, Golub, Dragulj, Jovan, Jankul, Vasilija, Martin, Mijajlo, Mijaj, Radul, Strain, Žurka, Simijon, Flora, Aleksa, Novak, Đorđe. A ženska su: Florika, Ana, Stana, Petra, Anđelija, Brnduša, Stanka, Ruža, Marija, Dumitra.

Nastojanjem crkve danas se više ovakva imena ne daju, već sveštenici gledaju da im daju čisto srpska imena. No i pored takvih srpskih imena Vlasi se i dalje u kući i među sobom nazivaju svojim imenima koja sami nadevaju. Interesantan se slučaj zbio u Boljevcu pre nekoliko godina oko dečjih imena. Sreski lekar kalemio je decu protiv velikih boginja. Između ostalih i jedna Vlajna iz sreza boljevačkog beše donela radi kalemljenja svoje bliznake. Kad dođe red da se i njena deca kaleme, upita lekar kako joj se zovu deca, kako bi im imena mogao potražiti u spisku dece za kalemljenje i zavesti ih u spisak kalemljenih. – Jon i Jankul, odgovori Vlajna. Lekar stane tražiti po spisku, ali tih imena ne beše. On je ponova upita, a ona odgovori kao i prvi put. Tada se lekar doseti i upita je kakva im je imena dao kum kad ih je krstio. Na to Vlajna počne da ciuče: ciu, ciu i ništa dalje. Deci su među tim bila imena jednome Grujica, drugome Vujica, što ona nije mogla, niti se trudila da zapamti. Toliko joj ta imena behu strana.

☼ ☼ ☼

U srednjovekovnoj srpskoj državi nije postojalo nastojanje da se srbizira nesrpsko stanovništvo. O tome svedoče sledeći redovi iz “Knjige o Kosovu”:

76, 49:

... status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su se po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovništva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljača ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etničku pripadnost zavisnog stanovništva. Onomastički materijal, sačuvan na taj način u poveljama XIII i XIV veka, pruža pouzdan osnov da se utvrdi srpsko, vlaško ili albansko poreklo stanovništva. Važno je što se onomastička analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slaže sa zaključcima koji se mogu izvoditi prema neposrednoj, izričnoj oznaci etničke pripadnosti, pa se po svojim lingvističkim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim (ratarskim) naseljima, vlaška u vlaškim i albanska u albanskim (stočarskim) naseljima, katunima. Drugim rečima, kategorija “Srbalja” nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorije “Vlaha” vlaško-romanska, a “Arbanasa” - albanska imena. Odstupanja odnosno mešanja su mogućna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrđuju pravilo.

☼ ☼ ☼

Citirani srpski naučnik ni sam nije oslobođen određene uskogrudosti koja se očitava u stavu mladih balkanskih država: “jedan narod (u etničkom smislu)- jedna država”. To izvire iz sledećih njegovih navoda:

11, 67:

... Srbi su prema Rumunima bili večito ravnodušni. U Valakonju mi pričaše jedan Rumun da mu je oko 1864 g. bio u Boljevcu učitelj neki Petar Pavlović, rodom iz Karavlaške, pa je imao vlaških knjiga, i terao svoje učenike Rumune da ih čitaju i kaznio je ko ne bi hteo ili se ne bi mogao naučiti na

18

rumunsko čitanje. Možda ovo i slično ne behu jedini primeri. I ako ne velim da ih je moralo biti mnogo, ipak je ovo dokaz naše ravnodušnosti.

11, 68:

1902 g. D. P. učitelj u S. uhvatio je u svome selu masu rumunskih knjiga koje su iz Rumunije preneli naši Rumuni kad su tamo išli u pečalbu, pa je sve to poslao Ministarstvu Prosvete, pa na to nije dobio nikakav odgovor.

☼ ☼ ☼

Svojim putopisom "Kroz naše Rumune", dr Tihomir R. Đorđević je nedvosmisleno pokazao nekoliko činjenica. U XIX veku, pa i u njegovo vreme početkom XX veka, statistički se u zvaničnim knjigama govorilo ne o Vlasima već o Rumunima. Nadalje, identifikovao je da je govor sa kojim se sretao na svojim istraživanjima dijalekt rumunskog jezika. Svoje zapise tog govora vršio je paralelno ćiriličnim pismom i rumunskom latinicom, sa kojom je bolje objašnjavao taj svoj materijal. Pokazao je takođe da su postojale aktivnosti da se Vlasima potisne pamćenje o poreklu i jeziku posrbljivanjem imena i potiskivanjem jezika kroz učenje u školi samo na srpskom, uz zabranu kontakta sa rumunskim knjigama.

Na ovaj način, kad je reč o Vlasima u istočnoj Srbiji, dileme nema. Oni govore rumunskim jezikom, dok njihovo ime treba shvatiti sinonimski, tj. Vlasi = Rumuni, pa neka ga koristi ko kako hoće! Još preciznije, na srpskom jeziku su Vlasi, na lokalnim vlaškim narečjima su Rumâńi, na književnom (normiranom) rumunskom su Români. Za loše obaveštena novinarska i druga pera koja poturaju teoriju o nepostojećem vlaškom jeziku, odgovor je ovde jasno dat. Drugi je problem što postojeći lokalni govori tavore svoje teške dane između fosilizacije i trajnog nestanka. Tome nisu doprineli ili ne doprinose samo Vlasi, već i stavovi od kojih čini se nije bio imun čak ni citirani veliki etnolog prizivajući politiku njihove asimilacije, što je već bila politika i države i crkve.

Jezičko pitanje ističe još jedan momenat. On se tiče odnosa između normiranog, književnog jezika i seoskih narečja koja pripadaju tom jeziku. Uz napomenu da ovdašnji vlaški govori predstavljaju seoski rumunski dijalektni govor, neka i o tome presudi jedan poznati naučnik u kontekstu srpskog jezika, uvažavajući univerzalnost primene njegove poruke.

12:

Vukov poklič da se književni jezik osloni na narodni imao je smisla u ono vreme u kontekstu borbe između narodnog i crkvenoslovenskog jezika. Jasno je da seoski jezik ne može biti uzor za književni jezik jedne misaono i civilizacijski razvijenije sredine. Danas crkvenoslovenski nije na vidiku i ceo problem se svodi na to kako ćemo normirati ovaj jezik na narodnoj osnovici u ogromnoj meri dopunjen apstraktnim i naročito civilizacijskim terminima – naučnim, tehničkim, publicističkim, političkim, filosofskim terminima – kojih nije bilo u narodnom govoru. To su koordinate u kojima se mi krećemo.

☼ ☼ ☼

Prema tome, ako se želi savremeno komuniciranje na lokalnim vlaškim narečjima ono je nemoguće kao što bi bilo nemoguće da se to vrši na seoskom srpskom jeziku, u timočko-zaglavskom narečju, bez poznavanja i uvođenja savremenih termina. Rešenje je u normiranom jeziku koji prati savremeni razvoj čovečanstva u svim njegovim aspektima. To znači da se ne treba truditi da se stvori posebna neologistička vlaška (dijalektna rumunska) norma kada već postoji neologizmima obogaćeni rumunski jezik, pa ih kao takve treba po potrebi preuzimati i unositi u "vlaški" leksički fond.

19

U celom ovom kontekstu još jedno pitanje traži razjašnjenje. To je odnos vlaških govora, kao lokalnih narečja rumunskog jezika, odnosno odnos rumunskog jezika prema drugim romanskim jezicima. Takav odgovor daje uporedna gramatika romanskih jezika.

13, 5/6:

... uprkos ogromnim međusobnim razlikama i gotovo neizmerno velikom broju dijalekata, jedinstvo romanskih jezika se još i danas u mnogo čemu pokazuje - zahvaljujući prvenstveno tradicionalnoj ortografiji (latinici – p. p.). U tom pogledu brojni slučajevi leksičkog poređenja pružaju očevidan dokaz.

latinski grossum mortum portam costam

romanski grosso morto porta costa

francuski gros mort porte cote

portugalski grosso morto porta costa

španski grueso muerto puerta cuesta

italijanski grosso morto porta costa

rumunski gros mort poarta coasta

☼ ☼ ☼

Evo kako izgleda dopuna prethodne tabele ako se unesu iste reči sa “vlaškim” izgovorom iz okoline Bora (diftong uo = ó):

“vlaški” grós mórt póarta cóasta

13, 5/6:

Stručnjaci ni do danas nisu sasvim saglasni u pogledu samog broja romanskih jezika. Međutim, ako je sporno da li se neki od dijalekata (npr. gaskonski, galicijski itd.) mogu smatrati posebnim jezicima, opšte je priznato da se u romanske jezike ubraja ovih deset: 1) francuski, 2) provansalski (odn. oksitanski), 3) portugalski, 4) španski, 5) katalonski, 6) sardski, 7) italijanski, 8) retski (odn. reto-romanski), 9) dalmatski (odn. starodalmatski) i 10) rumunski.

☼ ☼ ☼

Očigledno je da pribegavanje ćirilici za pisanje vlaških tekstova skriva pripadnost vlaških narečja romanskim, odnosno rumunskom jeziku, jer se gubi grafička (ortografska) sličnost sa tom familijom jezika.

Odricanje od pisma je siguran put ka trajnom nestanku, a odricanje od sakupljanja narodne predaje zbog, tobože, nepostojanja pisma je sumanuta ideja. Ovo jeste apel da ne preovlada takav rasplet "vlaškog pitanja (manjinskog opstanka)". Uostalom, već je pomenuto postojanje dva pristupa ovoj temi.

20

Prošao je jedan vek kako su, kažu, nestali staroromani u jadranskom Primorju. To je tragična perspektiva jednog etnosa, naročito ako tako nestaju i sva obeležja koja su krasila taj svet. Da li su ovdašnji Vlasi sebi namenili takvu sudbinu? Evo jedne crtice o toj vrsti konačnosti.

14:

Neasimilirani romanski gradski živalj je svoj romanski (starodalmatski = veljotski – p. p.) jezik sačuvao čak do kraja XIX stoljeća. Njegov poslednji govornik bio je Tuone Udaina Burbur. Njegova smrt 10. lipnja 1898., u 630 h ujutro, svojevrstan je podatak po kojem do u minutu znamo za smrt jednoga jezika.

☼ ☼ ☼

Gubljenje ili osporavanje jezičkog identiteta nije jednostavan problem, već drama jednog etnosa. Sa time nestaje i čitava jedna kultura koja se praktikovala i interpretirala pomoću tog jezika. Pogotovu ukoliko nije zapisana. U XVIII veku jedan polapski Sloven (“Vend”), rečeno je u jednoj beogradskoj TV emisiji o razvoju pismenosti među Slovenima i rasprostranjenosti slovenskih jezika, dramatično je zabeležio da kada on bude umro u njegovom mestu “na vendskom niko neće znati ni da se pas kaže pas”. Taj “Vend”, seo je i zabeležio je sve što je znao na tom jeziku, čiji je, po sopstvenom mišljenju, zadnji govornik bio.

U tim relacijama treba tumačiti etičke obaveze brojnog intelektualnog korpusa među Vlasima, koji još nije pronašao put za izvršavanje ovog svog zadatka u odnosu na etnos kome pripada po rođenju, a ne po sopstvenom izboru. Šta se onda očekuje od Vlaha-prozelita, tj. od onih Vlaha kojima nije stalo do svog porekla pa ni do očuvanja vlaškog identiteta. Jednostavno – da se ne mešaju u ovu priču ili da to čine kao što je nekad to činio Mehmed-paša Sokolović prema Srbima. I da to poštuju do zadnjeg vlaškog "Tuone Udaina Burbura" na ovim prostorima.

Pretpostavljajući i zahtevajući i od prozelita visoki moralni stav i ponašanje, talmudski učenjak Hilel ga je poučavao: "Ono što ti je mrsko ne čini svom bližnjem."

2.0. GEOGRAFSKI PRIKAZ RASPROSTRANJENOSTI VLAHA (RUMUNA) I VLAŠKIH (RUMUNSKIH) NAREČJA

Za područje istočne Srbije počev od sedamdesetih godina XIX veka postoje brojne etnografske karte koje govore o rasporedu tamošnjeg stanovništva. Interesantno je da se ne može govoriti o kontroverznosti po tom pitanju između srpskih, rumunskih i drugih istraživanja.

21

Kod Karića [7, 94] vezano za pojedine srezove u kojima su živeli i žive i danas Vlasi registrovana su tri podatka: preko 90 % Srba, preko 90 % Vlaha i oko 50 % Vlaha. Verovatno su iz tih razloga izostavljena vlaška naselja koja su bliža Moravi.

22

Taj nedostajući podatak, međutim, moguće je da se kompletira pomoću rumunske karte [35] koja izgleda predstavlja sintezu mnogih drugih etnografskih karata takođe iz XIX veka i iz prve četvrtine

XX veka. Iz ove druge karte može se sagledati rasprostranjenost vlaške (rumunske) populacije i preko Timoka, tj. u Bugarskoj, mada o tome ima i dugih podataka [36].

23

Izvori za navedenu kartu rumunske provenijencije prema [37, 21/22/23] izgleda da su brojni: 1) Mackenzie G. Muir / Irby A. P.: "Map of the Sout Slavonic countries", 1867; 2) Lejean Guillaume: "Carte etnografique de la Turquie d'Europe et des étates vassaux autonomes", 1869; 3) Scarlat Demetrescu, A. D. Atanasiu, Ed. Borcea: "Carte etnografique des régions habitées par les Roumains et des colonies étrangè qui s'y trouvent", 1919.

U odnosu na vlaški element u Srbiji postoji veoma detaljna etnografska karta ruskog vojnog ministarstva iz 1873. godine [38].

Za zainteresovane po ovoj temi postoje i mnoge druge karte, počev od udžbenika istorije u našoj

zemlji, pa do lingvističkih dela (Al. Rosetti, 1986.), etnografskih (L. T. Boga, 1918.), istorijskih i publicističkih dela o Vlasima-Arumunima (T. Winifrith, 1986; V. J. Trpkoski – Trpku, 1986), pa do vojno motivisanih prikaza etničke rasprostranjenosti koje su radili Nemci uoči Drugog svetskog rata [39].

U vezi sa datiranjem Vlaha-Arumuna od prvih rimskih osvajanja, preko vizantijskog i otomanskog vremena do danas posebno su ilustrativni podaci koje daje Winifrith. On ih nalazi u tom vremenskom periodu od preko dva milenijuma uglavnom na istim prostorima gde ih ima još uvek i u naše vreme.

Unekoliko se sintetički prikaz svih takvih podataka može sagledati pomoću karte koju je izdao Th. Capidan 1942. godine [40] za ukupno vlahofonsko (rumunofonsko) područje na Balkanu i šire.

24

Da bi se i na drugi način pokazalo postojanje vlaškog elementa na našim prostorima, citiraće se i jedna od tabela koje je dao dr Stevan Mačaj [41], a odnosi se na njegov opis Crnorečkog okruga. I ovog puta ponovo se uočava postojanje narodnosti Rumuni u to vreme (opis je iz 1892.) umesto Vlaha u današnje vreme.

25

3.0. PROTIVUREČNOSTI O VLASIMA U ISTOČNOJ SRBIJI

26

Protivurečnosti o imenu

O tome je već bilo dovoljno reči. Problematiku je razjasnio još 1906. godine dr Tihomir R. Đorđević svojom knjigom "Kroz naše Rumune".Takvom analizom se uočava da je osporavanje tog imena Vlaha u potonjem periodu, pa do naših dana, bilo motivisano tradicijom većinskog naroda ili iz političkih razloga.

U zborniku [43] čiji je urednik Jovan Cvijić o Vlasima se govori samo pod stavkom Rumuni. Citirani su raspoloživi dokumenti koji govore o Vlasima u Krajinskom okrugu, Moravskom okrugu, Požarevačkom okrugu, Timočkom okrugu ili u vidinskom kraju, kao i o cirkulaciji Vlaha u tom širem okviru. U ovom delu Rumunija se pominje kao Vlahija, Vlaška, vlaška država, vlaško knjaževstvo.

Pomalo čudno, ali tako ispada, dok se susedna država nazivala nekom izvedenicom koja asocira na Vlahe, tj. pre 1862. godine, zvanično nije bilo smetnji da se populacija na ovom prostoru, koju srpski narod tradicionalno naziva Vlasima, statistički obeležava imenom Rumuni, odnosno sopstvenim, unutrašnjim (endogenim) imenom te populacije.

Isto tako, statistički tabelarni pregledi stanovništva iz prošlog veka, u navedenim okruzima ne prikazuju Vlahe već Rumune. To čini i dr Stevan Mačaj u svojim spisima i u tabelama strukture stanovništva u nekim srezovima ovih okruga, kako je već pokazano.

Ispada da je sa prihvatanjem imena Rumunija za novostvorenu državu u susedstvu počelo u Srbiji ukidanje naziva Rumuni kao zajedničke etničke odrednice za državljane te zemlje i za današnje Vlahe. Kada je taj običaj definitivno ustaljen tek treba utvrditi. Tako, na primer, kod Marinka Stanojevića [44] može da se nađe tekst pod naslovom: Nešto o običajima naših Rumuna. U objašnjenju se govori da je učenicima viših razreda Zaječarske Gimnazije dat 1929. god. svetosavski temat: "Narodni običaji u mome kraju". Jedan učenik dao je opis nekih rumunskih običaja svoga kraja, koji su oblikovani, u nešto promenjenom obliku, u tom štampanom prilogu.

Kada izgovori na srpskom jeziku naziv Vlah kao svoje etničko ime, Vlah istovremeno u sebi, na svom jeziku zna da je to prevod od naziva Rumân (Rumun). Jezik naziva na srpskom – vlaški, a na svom jeziku, u dijalektnoj formi, rumâneşte (što će reći: rumunski jezik). Ispada da su obe odrednice sinonimi. Tako ih treba prihvatiti i koristiti.

Čini se da to vodi ka dvojnom označavanju ovog etniteta, tj. službeno da se koristi naziv Vlah (Rumun), Vlasi (Rumuni). Na taj način mogu se razrešiti i nepreciznosti kod popisa stanovništva. Alternativno, Vlahe upisati u rubriku Rumuni, pa bi se tako vratili pravilima koja su postojala, izgleda, do pred Drugi svetski rat.

Protivurečnosti o brojnosti vlaške populacije i jeziku

Tačni podaci o tome ne postoje. Enciklopedijski podaci su čudni i najbolji su dokaz o stepenu negiranja postojanja ove populacije u različitim epohama. Naime, ponekad je taj broj padao do broja stanovnika samo u dva do tri od većih vlaških sela u Srbiji (na primer Zlota, Laznice, Ranovca).

45, 804:

Brojno stanje vlaškog stanovništva u Srbiji teško je utvrditi s obzirom na neprekidno gubljenje njegovog obeležja. Demografska slika Vlaha može se unekoliko pratiti od sredine XIX veka, kroz zvanični popis stanovništva u srpskoj i jugoslovenskoj državi:

1846. godine 97.215 Vlaha

1850. godine 104.343 Vlaha

27

1859. godine 122.595 Vlaha

1866. godine 127.326 Vlaha

1884. godine 149.727 Vlaha

1890: godine 143.684 Vlaha

1895. godine 159.510 Vlaha

1900. godine 122.429 Vlaha

1921. godine 142.773 stanovnika Srbije kojima su maternji jezici vlaški i cincarski

1948. godine 93.773 stanovnika Srbije sa Sandžakom kojima su maternji jezici vlaški i cincarski.

Izračunavanje stanovništva po selima, za koje se pouzdano zna da su vlaška, i gradovima, gde je vrlo teško postaviti granicu, može se dobiti brojka od oko 220.000 stanovnika Srbije, koji se u kući pretežno služe vlaškim jezikom. Pored toga može se računati da je nekoliko desetina hiljada Vlaha uglavnom ili sasvim pretopljeno u Srbe.

46, 30/31:

Prema popisu stanovništva iz 1948. godine 102.000 lica deklarisalo se kao Vlasi. U narednim popisima broj lica koja su se deklarisala kao Vlasi bio je znatno manji (u 1953. godini 36.728, 1961. godini 9434, a u 1971. godini 14.131). Kako je najveći broj Vlaha nastanjen u SR Srbiji (prema rezultatima popisa iz 1948. godine oko 91 % od svih Vlaha u Jugoslaviji), to je najverovatnije da su se oni u popisu 1953., a naročito 1961. i 1971. godine deklarisali kao Srbi. To, uostalom, pokazuju i podaci o maternjem jeziku u kombinaciji sa podacima o narodnosti, od 198.861 lice koje govori vlaški jezik, u 1953. godini 166.698 lica ili 85,3 % izjasnilo se da su Srbi.

☼ ☼ ☼

U prošlom veku bilo je perioda kada su Vlasi (statistički, službeno: Rumuni) činili 7,34 % ukupnog stanovništva tadašnje Srbije. U vreme Prvog svetskog rata, na osnovu prethodnih popisa uoči rata i preduzetih istraživanja [47] između Morave, Dunava i Timoka, procenjen je broj Vlaha na okruglo 200.000. Od 291 sela utvrđeno je da postoji 151 sa rumunskim (prema današnjoj nomenklaturi: vlaškim – p. p.) stanovništvom. Uz još 42 sela sa mešanim stanovništvom pokazano je da Rumuni (prema današnjoj nomenklaturi: Vlasi – p. p.) žive u 198 sela.

Navedena nomenklatura o Vlasima je izgleda uvedena posle Drugog svetskog rata uz svesrdno sekundiranje i podupiranje koje joj je dato naučnom argumentacijom, o čijoj vrednosti prepušta se sud čitaocima ove knjige.

48, 11/12/13:

Od ukupnog broja stanovnika u ovoj opštini (reč je o borskoj opštini – p. p.) 93,99 % nacionalno se osećalo i izjašnjavalo kao srpsko. ...

Osnovna karakteristika srpskog seoskog stanovništva ove opštine – ne računajući, dakle, grad Bor – jeste njegova dvojezičnost. Od 23775 seoskih stanovnika, srpskohrvatskim kao maternjim jezikom govori samo 1269, i to žitelji sela Donja Bela Reka koje je u ovoj opštini jedino naseljeno kompaktnim stanovništvom srpskog maternjeg jezika, dok je 22506 stanovnika dvojezično, tj. maternji im je jezik

28

"vlaški", a govore i srpskohrvatski. Ovom broju treba dodati i starosedeoce bivšeg sela Bora koji takođe govore "vlaškim" maternjim jezikom, a kojih je 1948. godine bilo 914.

· · ·

Kako se u Srbiji ovo dvojezično stanovništvo naziva "Vlasima" (jednina Vlah), to se i njihov jezik uslovno naziva "vlaškim". A to je, u stvari, dijalekt najbliži rumunskom jeziku, sa znatnim fondom reči slovenskog porekla. Pod tim nazivom ovo dvojezično stanovništvo poznato je u našoj etnološkoj i drugoj literaturi, pa tim pre nema razloga da se u ovoj monografiji drugačije naziva.

Od 13 pomenutih sela u borskoj opštini, u 12 sela se govori, dakle "vlaškim". Očigledno je da je borska opština, pa dobrim delom i sam grad Bor, pretežno naseljena jednim specifičnom etničkom grupom srpske nacionalnosti, koja se, osim jezika, odlikuje i nizom specifičnih kulturnih elemenata.

10, 105:

Vlasi su bilingvisti jer podjednako dobro govore, naročito mlađe generacije i vlaški i srpski jezik. Vlaški jezik se čuje na javnim mestima. Ali Vlasi to smatraju svojim internim načinom za sporazumevanje. Štaviše, posle drugog svetskog rata, kada im je ponuđeno otvaranje škola, izdavanja listova i radio stanica na vlaškom jeziku, oni su to odbili kao suvišno i nepotrebno. Ali, interni način sporazumevanja na vlaškom jeziku zadržali su i dalje u svojoj sredini kao i na javnim mestima.

Kada je reč o jeziku svi istraživači ističu da Vlasi tvrdokorno čuvaju ovo svoje etnološko obeležje. Ističe se, na primer, kako je jedna Vlahinja, koja se uda u srpsku kuću, u stanju da vlahizira celu porodicu, a da se nikada ne služi jezikom sredine u koju je došla.

49, 184 (196):

Severni, i to po većoj česti planinski, šumoviti kraj ovog okruga, zapremaju Vlasi. Njih ima i dalje nešto u jugoistočnom kraju ovog okruga a na ime u selima: Prljiti, sniže Vrške Čuke, Grljanu, Šljivaru i u samom Zaječaru. Oni se zovu U n g u r a n i m a, za razliku od onih Vlaha što žive u Krajini, koji opet sebe nazivaju C a r a n i m a. Među njima postoje i neke razlike u jeziku, kao ono među Srbima, recimo u Rgotini, i u Krivom Viru. ... pošto su se namnožili, i po što je lična i imovna bezbednost bila više osigurana, oni se počeše spuštati iz planina u ravnice, i za kratko vreme poplaviše dotle mnoga čista u ono vreme omanja srpska sela kao: Slatinu u Crnoj Reci, Luke u Krajini i druga mesta.

To pretapanje Srba u Vlahe, nalazimo svuda, gde žive Vlasi u susedstvu sa Srbima, osem krajeva, gde su u znatnoj manjini, kao što je slučaj sa nekim selima u smederevskom okrugu. I danas ima u mnogim vlaškim selima u Crnoj Reci tragova od Srba i srpskih porodica, u kojima je svaka deseta reč srpska, samo što je izgovaraju vlaškim akcentom. Čudnovato da se i danas još slaba pažnja poklanja ovom pitanju!

☼☼☼

Ovo je objavljeno 1883. i ukazuje na kontinuitet u želji da se Vlasi trajno asimiliraju. To je jedan od improvizovanih ili hipotetičkih "dokaza", kakvi se mogu naći čak i kod dr Đorđevića, koji su do naših dana nekritički generalizovani i mnogo puta citirani. Radi se o poznatom načinu promovisanja određenih "istina" kao sredstava koja opravdavaju određeni cilj.

Ne znači, ipak, da opisanih pojedinačnih slučajeva rumunizacije nije bilo, ali se u toj priči domaćih etnografa uvek sugeriše masovnost te pojave. Takvih slučajeva je bilo i u dugom smeru. Na primer, dr Đorđević pominje cifru od 264 Rumuna preko Morave koji su srbizirani. Uostalom, zar nije normalno da se takvi procesi dešavaju na području dodira ili mešanja dve ili više etnija?

29

10, 108:

"Vlaški govorimo, ali nismo Vlasi već Srbi", sa ponosom se ističe i u savremenim uslovima života (prema: M. Draškić, Poreklo stanovništva i etnički procesi u selima negotinske opštine, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu 31-32, Beograd 1969, 33-34).

46, 10/11:

Za Vlahe se dugo verovalo da su potomci rimskog stanovništva, koje se pod najezdom Slovena u VII veku naše ere povuklo iz ravničarskih u teško pristupačne delove Istočne Srbije, očuvavši svoje obeležje do danas. Ove pretpostavke opovrgavaju novija istraživanja koja ukazuju da su Vlasi u Istočnoj Srbiji u prošlosti bili Srbi, koji su pred najezdom turskih osvajača prešli u Rumuniju i naselili Almaš i Erdelj, gde su se asimilovali sa romanskim stanovništvom primajući njihov jezik i običaje. Inverznim migracijama, kada su se stabilizovale prilike na tlu Istočne Srbije, oni se vraćaju i ponovo naseljavaju ove krajeve, zatiču osveženo srpsko stanovništvo doseljeno pretežno sa Kosova, koje ih ne prihvata kao Srbe, već kao Vlahe.

46, 30/31:

Ako bismo želeli da objasnimo promene u ukupnom broju Vlaha u našoj zemlji, a posebno u istočnoj Srbiji, bila bi potrebna detaljnija istraživanja. Vlasi predstavljaju mešavinu stanovništva sa vlaškim oralnim jezikom, koja je naseljavala komunikaciono nepovezane i ekonomski potpuno nerazvijene, a kulturno-prosvetno sasvim zaostale krajeve Istočne Srbije. Otuda nije došlo do formiranja sopstvenog književnog jezika, a ni prihvatanja rumunskog. Vlasi su se sami dobrovoljno opredelili za jezičku asimilaciju u odnosu na srpski (pa i bugarski jezik), a time i za srpsku kulturu. ... Praksa dosadašnjih popisa stanovništva pokazuje da se Vlasi prilikom popisa najčešće deklarišu za vlaški maternji jezik, ali za srpsku narodnost, kada su u popisnici postavljena oba pitanja. Međutim, u popisu 1948. godine, kada je bilo postavljeno samo pitanje o narodnosti, oni su kao odgovor upisivali "vlašku", jer su tim odgovorom želeli da istaknu svoj maternji jezik. U narednim popisima su u pogledu maternjeg jezika uglavnom zadržali isti odgovor, ali su se na pitanje o narodnosti, subjektivno po slobodnom opredeljenju izjašnjavali za srpsku narodnost.

☼☼☼

Imajući u vidu podatke o rumunskim (prema današnjoj nomenklaturi: vlaškim – p. p.) naseljima kod dr Tihomira R. Đorđevića i kod prof. Romanskog, moguće je proceniti broj Vlaha. Sa prosekom stanovnika u selu od 2000, na primer kako je to u borskoj opštini (22.506 u 11 sela i 964 staroborana, uz nepoznat broj Vlaha evidentno doseljenih u grad), brojka bi se popela na oko 300.000. Treba i to podvući, da se tako dobija mnogo manja cifra nego što se preteruje u nekim rumunskim tekstovima (1.100.000, pa čak i 2.000.000). Naravno, Vlasi nisu samo seosko stanovništvo.

Popis sa rubrikom predviđenom za Vlahe verovatno bi rešio ovu nedoumicu i možda smanjio broj "Srba alterofona kojima je maternji jezik vlaški" kako je izveštavao list "Borba" posle popisa 1991., navodeći i cifru od preko 100.000 takvih stanovnika Srbije. Može da se posvedoče posebne pripreme popisivača u vreme popisa stanovništva, među kojima su mnogi imali kao svoj (partijski) zadatak da vrše pritisak da se Vlasi ne iskazuju svojim imenom (slučajevi u Oštrelju, Brestovcu itd. u okolini Bora), kao i da to priređivač može da potvrdi ličnim iskustvom prilikom popisa njegove familije 1981. Zato govor službenih cifara o Vlasima ne može da se uzme zdravo za gotovo. Zabluda je, takođe, da samo iskazivanje u nacionalnosti većinskog naroda automatski predstavlja i odbacivanje "vlaške" svesti kod pripadnika vlaške populacije, ili da nešto znači onaj mimikrijski caranski iskaz [9; 10].

Istine radi autore etnoloških i etnografskih spisa i njihovih slobodnih sastava o Vlasima trebalo bi uputiti na nekoliko činjenica. Kod popisa stanovništva "slobodno opredelenje" je bilo uglavnom

30

nedvosmisleno sugerisano od popisivača – jer pisati se kao Vlah se ne sme, tj. zabranjeno je! To je konstanta usađena u vlašku svest pojačana nalogom popisivača. Ona se pojačava u današnje vreme i psihološkim delovanjem, bez zvaničnog javnog podstreka. U vezi sa tim, treba se prisetiti i da rubrike za Vlahe nije ni bilo kod popisa stanovništva.

Druga tvrdnja je o napuštanju jezika. Nije tačno da su ga se Vlasi odrekli. Jezik je prognan sa radio talasa ubrzo posle osnivanja radio-stanice u Zaječaru koja je imala i program na vlaškom. Pokrenuti list na vlaškom takođe je ugašen. Današnje inicijative da se to ponovo aktivira uglavnom nailaze na ignorisanje i zaveru ćutanja. Po tom pitanju paralelno, u tzv. žutoj pa i drugoj štampi, zahtevi i predlozi za očuvanje jezika bivaju napadani kao šurovanje sa stranim faktorima, kao zavera, kao izdajstvo zemlje. To je mali dodatak na prethodnu priču o “voljnoj” samonegaciji Vlaha i napuštanja jezika kao etničkog obeležja. Što se tiče književnog jezika, rečeno je da vlaška narečja pripadaju rumunskom jeziku. U tom slučaju i pitanje književnog jezika nije nerešeno. Naprotiv! Naravno ni pitanje pisma itd. Suština je da za takvu emancipaciju nije do današnjeg vremena stvoren kulturno-politički prihvatljivi ambijent. Ova knjiga se zalaže za uspostavljanje takvog prostora tako da se tokovi etnogetskih promena među Vlasima nadalje odvijaju bez osećanja krivice i narušenog dostojanstva ove populacije, ali i bez pripisivanja krivice većinskom narodu.

Legende o iseljavanju i doseljavanju

Ukoliko se sabere broj svih doseljenih Rumuna iz Rumunije navedenih u Cvijićevom zborniku [43], dobiće se suma ispod 500 lica. Ta cifra uključuje i doseljene meštane sela Mihajlovac u doba kneza Miloša. Istovremeno se za Vlašku iselilo preko 80 Rumuna, 10 porodica je sa jednog ostrva premešteno u unutrašnjost vlaške države, a isto tako i nepoznat broj familija jednog dela sela Korbova. Teško da se time može podržati teza o masovnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije u XIX veku, kako to često u današnje vreme podvlače lokalni kvazipovesničari porekla ovdašnjeg vlaškog stanovništva.

S druge strane, u postojećoj dokumentaciji o turskim popisima [50] iz 1740. i 1741., dakle posle kratkotrajnog vladanja Austrijanaca ovim krajevima od 1718 – 1739. i kako kažu "masovnog" naseljavanja "Vlasima" sa područja današnje Rumunije, u mnogim selima gde u turskim defterima preovladavaju rumunska imena i prezimena meštana nalazi se i određeni broj stanovnika kojima je umesto prezimena napisano etničko obeležje (Vlah). To bi moglo da budu ti novi doseljenici među postojećim vlaškim stanovništvom. Brojno, to se lako da utvrditi, oni nisu dominirajući ni u vlaškim ni u srpskim selima. Kako inače objasniti tu praksu popisivača da ne primenjuje kao prezime naziv Vlah za sve pripadnike ove populacije koji su po imenu i prezimenu sigurno bili etnički Vlasi? Izgleda da je po tom pitanju verodostojniji i manje pristrasan Kanic sa svojim podatkom o Krajini kao rumunizovanoj pokrajini pre 1501. godine a ne u XVIII veku kako se često danas publicistički navodi.

Druga priča je o masovnom iseljavanju Srba koji su na prostoru današnje Rumunije porumunjeni, da bi se kasnije vratili nazad kao Vlasi i to masovno (!), na današnje prostore gde žive Vlasi.

Kako je to bilo moguće još nije razjašnjeno. Zaboravlja se da se Srbi nikada nisu iseljavali masovno a da nisu bili praćeni svojim sveštenstvom koje je među njima održavalo srpski nacionalni duh. S druge strane, pošto je iseljavanje bilo uglavnom na prostore gde je vlast bila ugarska, a kasnije austrijska, trebalo bi imati u vidu još jednu činjenicu. Na tim prostorima do druge polovine XIX veka pravoslavna crkva je bila pod jurisdikcijom srpske karlovačke mitropolije. Dakle, i tamošnji Rumuni su bili pod crkvenom vlašću srpske crkvene jerarhije. Tradicionalno, takođe, crkvena služba je bila na crkvenoslovenskom jeziku srpske redakcije, uz ćirilično pismo i u javnom komuniciranju na rumunskom do 1847., a rumunski se počeo uvoditi po prvi put u crkvenu službu krajem XVII veka. To može da znači da nije postojala nikakva privlačnost na rumunskoj strani kao asimilaciona snaga koja bi privukla Srbe. Rumuni kao populacija imali su status "tolerisani", što je niži i diskriminisani položaj u odnosu na druge populacije potčinjene Beču. Zašto bi onda Srbi bili privučeni jednoj takvoj populaciji sve do gubljenja svog identiteta?!

31

Srbi su svuda bili graditelji crkvenih hramova. Pojedinačno, još u XIV veku srpski crkveni velikodostojnici, poput Nikodima Grčića (Srbina), su osnivači najvažnijih rumunskih manastira. Gde su zapisi iz mnogobrojnih crkava koje su izgradili Srbi koji bi potvrdili tezu o dvosmernom masovnom kretanju Srba prema staroj postojbini, pritom uz promenu svog etničkog naziva nazad u krajeve iz kojih su se doselili?! Dakle, to je, dok se ne dokaže dokumentima, proizvod nedokazanih hipoteza ili politizovanih pristupa o Vlasima uopšte.

Po tom pitanju, evo kako dr Đorđević [11] citira Karića [7, 93]: "... Godine 1481., pak, kad su knez Pavo i Zmaj despot Vuk preveli preko 50.000 duša u Banat, ovi su krajevi morali ostati gotovo sa svim pusti. Tako je stvorena mogućnost za naseljavanje narodom iz drugih krajeva, tim pre što su doline Morave, Mlave, Peka i Timoka rodnošću i pitominom vazda imale dovoljno privlačne snage za okolne stanovnike."

Kompetentna istorijska nauka [51, 123] o tome daje sasvim drugačije podatke i nigde ne pominje ni Moravu, ni Mlavu, ni Pek ni Timok: "Osamdesetih godina XV veka bilo je više borbi na južnim granicama Ugarske i u Bosni. Inicijativu su davali skoro podjednako srpski pogranični zapovednici koliko i Turci. Despot Vuk isticao se neobično. Tako u jesen 1481., kad je razbio vojsku smederevskog zapovednika Skenderbega, pa provalio u Srbiju sve do Kruševca. Srpski letopisi beleže kako despot Vuk tada "rasipa" Kruševac. Odveo je iz njegove okoline preko 60.000 srpskih duša, a celu oblast je opustošio (kod Jirečeka [19, 412] je ta brojka 50.000, dok se ostali navodi slažu – p. p.).

Te preseljene Srbe kralj je dao nastaniti u okolini Temišvara, nedaleko od granice. On je uopšte želeo da dosta puste južne oblasti naseli, a i da Srbe na toj strani ojača kako bi bili sposobniji za otpor. Od 1478. do 1482, u Ugarsku je, po njegovom saopštenju bilo preseljeno do 200.000 Srba. ... Tim seobama osetno je povećan srpski elemenat u Banatu, koga je tamo bilo i od ranije, a naročito od vremena despota Stevana. Čitav zapadni Banat, sa Bečejom i Bečkerekom, držao je kao svoj posed u svojstvu ugarskog vazala i magnata umni srpski gospodar, vršeći tamo preko svojih činovnika i administrativnu vlast."

Isti autor [51, 156] dalje nastavlja: "U XVI veku broj srpskih stanovnika u Ugarskoj bio je nesumnjivo vrlo visok, pa ma ne iznosio i polovinu sve populacije, kako je govorio fratar Đorđe. Zbog pretežnog broja srpskog življa Bačka i Banat bili su dugo nazivani "srpska zemlja". Ráczovszág; jedan mađarski pisac, kazuje: "da su iz Banata čitava sela mađarska prebegla preko Moriša na sever, a ono malo Mađara što je ostalo behu sami sebi ostavljeni u "moru srpskom". ... Stari mađarski pisac Katona zabeležio je kako su Turci naseljavali Srbima napuštena ugarska imanja i kako su Srbi nadvladali na području Kaločke biskupije. Tada su kaločki Mađari zaboravljali svoj jezik, a učili "raški" ("rascinanicam linguam")."

Eto to bi bio trag istine o "rumunizovanju Srba" na prostorima koji su "more srpsko", tamo gde su se uglavnom sretali sa ugarskim življem i gde su Rumuni, koliko god da ih je bilo, bili u veoma potčinjenom položaju, bez organizacije i crkvene jerarhije i drugih privlačnosti za Srbe.

S druge strane [51, 128/129]: "Veze između Srba i Rumuna postojale su od druge polovine XIV veka sve srdačnije i sve neposrednije. Posle pada bugarske države oni su se, pred zajedničkom opasnošću, približile u znatnoj meri. Uticaj srpske pismenosti oseća se na vlaškom području kroz ceo XV i XVI vek, dok je uticaj srpske umetnosti počeo i ranije. Lepi rumunski manastir Kozija, podignut 1386. godine, očigledna je imitacija naše Ravanice; a srpskih uticaja moravske škole ima i više. Na dvoru službena kancelarija je slovenska, a takva je i sva crkvena književnost. Stevan Veliki ovako počinje mnoge svoje povelje: "милостию божїею мы Стефан воевода господарь земли молдавскои", a slično i drugi."

32

Na ovaj način se skreće pažnja da naši domaći istraživači nisu još završili, a možda ni započeli posao razjašnjavanja oko olako date tvrdnje o tzv. rumunizaciji Srba. Zar se takvim (ne)činjenjem ne utemeljuju i pravdaju zloupotrebe o Vlasima i u odnosu na Vlahe? Sve do današnjih vremena!

Da ovu temu obogatimo i sa jednim mišljenjem koje je svojevremeno izneo jedan bugarski autor, čije su performanse, izgleda, ravne onima koje poseduju pojedini naši sadašnji lokalni "pisci" koji se bave poreklom Vlaha u Istočnoj Srbiji

52, 5/9:

Ako putujete vozom od Vidina za Sofiju, Plovdiv, Staru Zagoru, Burgas, Crno More ili paralelnom linijom: Mezdra, Pleven, Gornja Orahovica, Šumen, Varna, Crno More, svaki meštanin koji smatra da niste iz tog kraja pitaće vas: "A Vi gospodine odakle ste?" I kad mu kažete da ste "iz okoline Vidina", napraviće grimasu i rećiće Vam "da, da, od vlaha!". No ako ga zapitate: što nas narekoste "vlasi"? Ne zna da Vam kaže ništa drugo, sem da smo vlasi!

I ovaj epitet, a ne nekakvo poreklo, daje mogućnost mnogima, koji ne znaju istinu, da zbog onih koji se u nas nazivaju "vlasi", pomisle da su vlasi rumuni. Vlaha ima u mnogim naseljima na desnoj obali Dunava, uzduž, gde je granica bugarskog carstva od vremena cara Kruma do danas.

Da se poslužimo istorijom. Ona kazuje: car Krum je pokorio "avare" i zavladao je njihovim carstvom! A gde su živeli avari? Zar to nije bilo na levoj obali Dunava?

Nadalje govori da je posle pobede nad Grcima na reci Strumi (oko 811 god.), zauzeta i Sofija, pa je krenuo i na Solun i zavladao je tim mestima.

Posle bojeva i pobeda koje je imao nad Vizantincima iz tih mesta, Krum je preselio mnoge zarobljenike "slovene", pa ih je naselio da žive među njegovim podanicima "avarima" preko Dunava.

Tim svojim novim podanicima – Slovenima, car Krum je dao ravnopravnost sa obavezom da ostanu da tamo žive zauvek.

Tako su se obrazovala bugarsko-slovenska sela preko Dunava. I tu su živeli slobodno na levoj polovini bugarskog carstva, kao gospodari nad velikim brojem pokorenog elementa – avarima.

Ali sa potpadanjem Bugarske pod grčku vlast oko 1018 godine, izgubljena je vlast nad avarima. I odnosi između vladaoca i potčinjenih su se promenili.

Većinski avari dobili su vladarska prava, a manjina, tj. Sloveni-Bugari su bili podjarmljeni.

Bugari su uvek bili tolerantni, a Sloveni miroljubivi i nisu tlačili svoje podanike – tuđinski element, ali su avari bili drugačiji. Oni su bili: nemilosrdni, osvetoljubivi, podli i pakosni.

Oni su proglasili sloveno-bugare za manjinu u svojoj državi i počeli su da ih proganjaju a ovi – slovenska manjina, bili su prinuđeni da trpe zato što su dugogodišnjim življenjem među avarima počeli da se asimiliraju: utopili su se u većinu srodstvom, orođujući se, a najglavnije je da su izgubili jezik – svoj slovenski govor. Ali svest da su Bugari nije ih napuštala. Pa su počeli da sabiraju srodnike iz avarskih sela u svoja nova sloveno-bugarska sela. Sela su obrazovala područja, područja – okruge, a okruzi su obrazovali oblasti.

Kada su avari ponovo započeli slobodan život, formirana su prva vojsvodstva i kneževine, dok manjina - sloveno-bugari, pored drugih ukinutih prava nisu smeli da nose obuću i kapu na glavi – tj. hodali su gologlavi. Zbog toga, da bi se zaštitili od letnjih žega i studenih zima, pustili su kosu i brade da im slobodno rastu i tako im pokrije glavu i lice.

33

Tako su se među avarima pojavili novi ljudi – kosmati, jer su bili pokriveni dugom kosom. A duga kosa i brada, i uopšte kosmatost, na slovenskom se nazivaju "vlasi". Otuda i naši dugokosi sloveno-bugari su dobili naziv: "vlasati" ili kratko "Vlasi".

Vlasi nisu mogli da podnesu terete koje su im nametali vlastelini – Avari, pa da bi se zaštitili od moralne i materijalne štete, sabrali su se svi u jednoj oblasti koju su gospodari – Avari narekli, zbog izgleda dugokosih žitelja, vlasati, vlasi – "Vlaško".

Tako se obrazovala današnja rumunska oblast "Vlaško", u kojoj i danas žive takvi dugokosi, vlasati podanici – "vlasi", koji su jednokrvni i jednoplemeni sa onima koji žive u Bugarskoj, na desnoj obali Dunava, u vidinskom kraju.

Posle obrazovanja oblasti Vlaško od naših starih podanika, slaveno-bugara, tadašnja državna vlast se zabrinula da ovi vlasi ne zatraže ranija prava na vlast i da je u prvoj zgodnoj prilici ne osvoje i povrate prvobitni položaj, pa su započeli da ih prate stražama. Takav položaj postao je nepodnošljiv i oni su počeli da razmišljaju o povratku u otadžbinu i dedovinu – u Bugarsku.

Zna se da za vreme drugog bugarskog carstva, kada su se događali prevrati ili su se borile dinastije, svi emigranti čeznući za Bugarskom bežali su ne bilo gde nego u "Vlaško" ili "Bogdansko" koje je nazvano prema utemeljitelju – bojaru Bogdanu.

Tamo su se emigranti osećali kao kod kuće, zato što su ih svi dočekivali kao svoje ljude.

Nije li Petar, posle ubistva svog brata cara Asena, odande – iz vlaškog – i sa tamošnjim ljudima: vlasima, pečenezima, kumanima i avarima došao, u Bugarsku u Trnovo da bi sačuvao državu i krunu!

☼ ☼ ☼

Ako bi se o ovoj zbilji šalili, eto već razloga da se uspostavi međunarodna asocijacija "učenih" vlahologa od naših lokalnih pisaca i sličnih protagonista "etnocentričnih" nauka i naučnih disciplina u bližem i daljem okruženju. Naravno sa idejom oko koje bi se okupili - da Vlasi nisu Vlasi i to im treba jasno i oštro staviti do znanja!

Interesantno je izvršiti analizu izvora za takve tvrdnje, pa da se vidi da katkada nisu pisani bez priličnog animoziteta prema Vlasima. Mogu li, makar zbog toga, takvi spisi i "svedočenja" da imaju težinu nepristrasnih dokumenata kojima treba pokloniti poverenje?!

Reprodukcija tvorevina sa folklornim izvorištem i umnožavanje takvih "izvora", pogotovu ako je takve navode pomenuo na određeni način u nekom povodu, pa bilo to i hipotetički, neki od poznatih etnografa ili etnologa, su temelji osporavanja etničke (manjinske) posebnosti Vlaha severoistočne Srbije u današnje vreme. Ono što začuđuje je da neukusne zloupotrebe koje se čine na lokalnom i širem domaćem planu o ovoj populaciji idu, nekako, uz prećutni blagoslov kvalifikovanih recenzenata. Šta reći o takvom stavu naučnika i u kojoj meri je takav stav ustvari opsednut nenaučnim pristupima?!

Drugim rečima, nema istine o Vlasima dok se ne preispita sve što je o njima rečeno do današnjeg dana. Takav zahtev nije politika, kako je već pokušano da se podmetne zbog najave ove knjige, već je to kulturna potreba. Zarad savremene kulture komuniciranja, oslobođene naciocentričnih ideja i fobija njenih autora kojima smeta eventualna manjinska emancipacija sugrađana drugog jezika. Neophodan je trud i rad dok su još prisutni dokazi na terenu kao "živi spomenici" jednog trajanja, da bi se rasvetlilo zatamnjeno, razgrnulo zapretano, ispravilo iskrivljeno i otkrilo sakriveno.

Protivurečnosti o rasprostranjenosti jezika

34

Kao što je već dokazano, onomastički tragovi na širem prostoru Krajine, odnosno Vidinskog sandžaka u XV i XVI veku ukazuju na činjenicu da su na tom prostoru postojali Vlasi kao romanski element.

O tome autor [45, 800] koji se dosta bavio problematikom Vlaha u Srbiji kaže: "Objasniti poreklo Vlaha u severoistočnoj Srbiji veoma je težak posao. Dosadašnje tvrdnje o njihovom doseljavanju iz Rumunije u poznom feudalizmu nisu neoborive.21

21 Više nisam isključiv kao pre trideset godina kada sam tvrdio da se postojanje Vlaha može objasniti samo njihovim doseljavanjem iz Rumunije: Važniji momenti iz istorije nastanka Vlaha."

Ovome autoru dugujemo i sledeći stav o neophodnom naučnom pristupu po ovoj temi [46, 796/797]: "Problem etničkog karaktera Vlaha ne može se razrešiti bez dubljeg poznavanja istorije i pomoćnih nauka: etnologije, lingvistike, arheologije, antropologije naroda evropskog severoistoka. Dosadašnja oskudna naučna iskustva dozvoljavaju nam da izvodimo zaključke koji katkada imaju samo hipotetičku vrednost."

Na značaj proučavanja jezika ukazao je još dr Đorđević u svom putopisu [11, 13]. O tome je već bilo reči. To je razlog što su takva proučavanja u današnje vreme pokrenuta sa ovdašnje, vlaške strane (Forum za kulturu Vlaha), u saradnji sa Rumunskim udruženjem za dijalektologiju, uz poziv preko Ministarstva kulture i drugim zainteresovanima u našoj zemlji da se priključe takvom istraživačkom projektu.

Postoje brojni turski zakoni i zakonski propisi za smederevski i vidinski sandžak [53]. Oni ukazuju na postojanje Vlaha na tim prostorima još u XV veku, kao što je pokazano i kroz pomenuto istraživanja onomastike, upravo na osnovu turskih dokumenata.

U pomenutim zakonima, vlaške starešine imaju svoj romanski srednjovekovni naziv – primićuri (moguća značenja: primus curialis, – prvak među saplemenicima; primus curatus – prvi u brizi, nastojnik, načelnik; primar – kod Rumuna i Carana seoski prvak, glavar, predsednik). To verovatno govori još više u prilog postojanja Vlaha na ovim prostorima. Jedan drugi primer, otprilike iz istog vremena kao i prvi kanun-name o Vlasima, ali sa krajnjeg zapada Balkanskog poluostrva (Zakon Vlaha iz Hrvatske, izdat od bana Frankopana, 16. marta 1436.), pokazuje da se u dokumentima nije baš lako mešao etnički naziv pojedinih populacija: "20. A Srbin da ne preda Vlaha sudu, niti Vlah Srbina;"

Despot Stefan Lazarević, poznato je, potvrđuje sve povlastice manastirima koje su osnovali srpski kaluđeri u Vlaškoj. On šalje i Vlahe iz Srbije manastirima Vodice i Tismana s one strane Dunava. Što se tiče jezika, već je to pomenuto u prethodnom tekstu, oko sto godina kasnije, tj. oko 1501. o Krajini se govori kao o rumunizovanom području.

Vreme je, dakle, da se tvrdnja o pretežnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije tek u XVIII veku i kasnije temeljito preispita, kao i o rumunizovanim Srbima kao potonjim Vlasima, i sve to pokrije dokumentima a ne spekulativnim procedom i njegovim kvazinaučnim umnožavanjem.

Protivurečnosti o zemlji matici Vlaha

45, 795:

U Srbiji pod Vlasima narod podrazumeva stanovništvo severoistočne Srbije koje se služi jednim romanskim govorom i izdvaja nekim osobenostima u folkloru, načinu života i mentalitetu.1

1 U jugoslovenskim zemljama pod vlaškim imenom podrazumeva se najčešće etničko, zatim socijalno (danas više ne) i konfesionalno, uvek inferiorno, obeležje. U Makedoniji Vlasima se nazivaju

35

oaze neasimiliranog romanskog stanovništva, kojih ima i u susednim grčkim i albanskim oblastima. Italijani, kao i Furlani, su za Slovence Lahi. U Hrvatskoj i Slavoniji, Bosni i Hercegovini i Sandžaku vlaškim imenom muslimani i Hrvati nazivaju pravoslavne Srbe. U Dalmaciji primorci, i na kopnu i na ostrvima, nazivaju stanovnike svoga zaleđa Vlasima. U isključivo pogrdnom značenju vlaškim imenom nazivaju se Rumuni u Vojvodini.

45, 796/797:

Izvanredno skroman osvrt istorijsko-etnografske nauke u Srbiji i Jugoslaviji na Vlahe severoistočne Srbije definiše ovu etničku grupu kao srpsko-rumunsku mešavinu. Kao dokazi uzimaju se mnoge jezičke podudarnosti, sličnosti u načinu života, npr. postojanje zadružnog života i kod Vlaha, nošnji, običajima, narodnoj književnosti (u motivima, čak i ličnostima) i drugim antropološko-etnografskim obeležjima.

Srpski vladari su prvi put proširili vlast na Braničevo krajem XIII veka i time uključili u srpsku državnu zajednicu stanovništvo između Velike Morave i Porečke reke, koje je do tada bilo najduže bugarskog, manje vizantijskog, a u najkraćem periodu ugarskog porekla. U razdoblju od 150 godina, koliko su, otprilike, ovi krajevi predstavljali deo srpske države, ne možemo pretpostavljati naročito jake veze između Srba i romanskog stanovništva severno od Dunava, koje u to vreme nije još ispoljilo svoju ekspanzivnu snagu.

· · ·

Opsežna preseljavanja Srba preko Dunava, čak i preko Moriša, koja su svakako bila veća od onog što nam sačuvani izvori pružaju, ostavila su snažan pečat na zatečeno romansko stanovništvo, koje ih je najvećim delom romanizovalo.

Najzad, na teritoriji Velike Morave, južnog Kučaja i Crnog Timoka nesumnjivo da je jako razređeno slovensko stanovništvo bilo izloženo romanizaciji od strane došljaka sa severa, čiji su razgranati rodovi ispoljili snažnu asimilacionu moć.

45, 798/799:

Vlasi govore dijalektom koji je rumunski po svojim osnovnim jezičkim osobinama. To narečje je puno slovenskih izraza što se naročito oseća kod Ungurjana. Razume se da je ono primilo i prima dosta srpskih izraza uglavnom od tridesetih godina XIX veka pa naovamo, ali svežiji fond reči neuporedivo je manji od dubokog lingvističkog nasleđa slovenskog porekla, kojim su i drugi rumunski dijalekti oduvek bili prožeti.

Etnička grupa Vlaha u Srbiji ima svoje dve podgrupe: Ungurjane, koji su došli iz Ugarske i Carane poreklom iz Male Vlaške. Granica između ovih ide od Kladova na Miroč-Veliki Greben-Deli Jovan-Timok, tako da su samo donji Ključ i Krajina naseljeni Caranima (po govoru izgleda i trideset do četrdeset sela u severozapadnoj Bugarskoj, između Timoka i Dunava – p. p.).

45, 800:

Mada podaci ukazuju da je vlaškog, romanskog življa bilo dosta vekova unazad, veliki broj Vlaha je, s izuzetkom Ključa, prisutan na osnovu doseljavanja iz dako-rumunskih krajeva, dakle preko Dunava. Još krajem XVIII veka deo populacije severoistočne Srbije bilo je vlaško stanovništvo. Ono je delom bilo poreklom iz Almaša, Erdelja, levog Podunavlja. Nema velikih razlika u jeziku pa i drugim etnografskim odlikama između ovog življa i stanovništva na levoj dunavskoj obali, dok su razlike jezičke, etnografske u odnosu na makedonske Vlahe ogromne. Svakako da je postojao izvestan sloj

36

vlaškog stanovništva, koga je migracioni talas Srba sa Kosova 1690. godine zatekao i delom srbizirao.26

26Neka srpska sela, kao: Karbulovo i Sikole nose romanska imena.

45, 801:

Izveštaj komandanta temišvarske uprave Evgenu Savojskom 20. oktobra 1722, govori kako je rešen problem naseljavanja istočnog dela okupirane Srbije (Krajina, Ključ, golubačko podunavlje, Zvižd i Homolje), koji je bio pripojen temišvarskoj administraciji (tekst je na francuskom – p. p.):

“Ima dva dana kako sam se vratio iz posete sa granica na Timoku i Kučajni. Sve sam zatekao u dobrom stanju a ono što me je činilo zadovoljnim je uspeh da naselja uspostave red, jer je ova zemlja počelo da se naseljava, tako da ima preko 2400 familija, dok ih prošle godine nije bilo više od 800; svi knezovi su me bez izuzetaka dočekali i uveravali su me da će privući sve svoje rođake.”

Nema sumnje da se ovde radi o doseljenim Vlasima iz rumunskih krajeva, što se vidi iz zapisnika o stanju sveštenstva u Krajini i Ključu iz 1736. godine. Od 22 sveštenika 10 je rođeno u Karavlaškoj, 1 u “Ugrovlahiji” i 1 u Ribniku u Vlaškoj.29. U Majdanpeku je zatečen 1734. godine pop Šerban Vlah koji “srpski ni malo ne znaet”. U istom izveštaju stoji: “Parohija zviždska sve Vlasi”.30

29Prilozi za istoriju Srba u doba austrijske okupacije, Spomenik, XII, str. 183 – 191.

30Dimitrije Ruvarac: Mitropolija beogradska, Spomenik, XII, Beograd 1905., str. 102.

45, 804:

Prihvatanje srpskog imena i Srbije kao otadžbine od strane Vlaha nije nikakav presedan u istoriji. Kada se zna da su Nemci Elzasa i Lotaringije, koji su još davno pre revolucije imali svoje političke organizacije, pa i svoje škole, kroz Veliku francusku revoluciju postali vatreniji frankofili od samih Francuza, onda je srastanje Vlaha sa Srbima u jednu nacionalnu celinu potpuno razumljivo.

45, 806:

Prvih posleratnih godina u Zaječaru se pokreće list “Vorba no(a)stra” na vlaškom kvazi-jeziku pomoću improvizovane ćirilice. Radio Zaječar je davao emisije na tom siromašnom neizgrađenom jeziku. Budući da nije bilo dovoljno pretpostavki na kojima bi se zasnovala nacionalna kulturna individualnost Vlaha nije prihvaćen institucionalni sistem kulturne i političke posebnosti.

Vlasi u Srbiji poseduju sopstvenu etničku, etnografsku osobenost. Međutim, kroz istoriju do savremene javnosti nisu stigli do nivoa kulturne posebnosti kao pretpostavke ikakve kulturne autonomije. U tom smislu oni nisu dostigli stepen emancipacije Vlaha, Cincara u Makedoniji ili na primer Roma. Dakle, etnička kategorija, entitet bez javnih institucija i atributa. U svim elementima te javnosti i sistemu kulture, školstva, crkve te čitavog javnog života oni su sastavni deo srpskog nacionalnog entiteta. Do danas je očuvana svest o pripadnosti posebnoj etničkoj kategoriji, ali u sklopu srpske nacije i njenog društveno-političkog života u svim njegovim komponentama.

81, 29:

Na osnovu serije vrednih statističkih razmatranja, Picot (Emil Picot: Chants popupaires des Roumains de Serbie, 1889, Paris - p. p.), razlikuje tri grane populacije koje su se isprepletale tako da su nastali Timočani: Carani, koji su došli iz Vlaške, Ingurani, koji su došli iz Tamiškog Banata, zatim oni iz centra, iz Poreča “koji ne poznaju, čini se, nijedno od ova dva imena; prema kazivanju našeg sakupljača - kaže on - kod njih ne postoji nikakva tradicija koja ih vezuje za Vlašku ili Ugarsku pa se

37

možemo pitati da nisu bili tu nastanjeni i pre nego što su pristigli naseljenici koji su došli sa leve strane Dunava”. Iz starosti istorijskih balada koje su sakupljene među njima, Picot izvodi još jedan argument o starosti ovog rumunskog elementa u Srbiji, nasuprot onima koji su iznosili da je njihovo nastanjivanje nastalo zbog uvođenja Organskog Regulamenta u Vlaškoj (sa kojim je pogoršan položaj seljaka u Vlaškoj - p. p.).

81, 35:

... Giuglea stavlja u vezu naziv “Ungureni” sa širenjem Monarhije iz Budima, ili iz Beča, koja se prostirala na ovim stranama dva puta, do Timoka i Vidina, a može se dodati i da je mađarska dominacija na desnoj strani Dunava, između Drine i Poreča, trajala više od jednog veka. Giuglea primećuje još da se Ungurjani nazivaju još i “Munteni (Gorštaci, Planinci, Brđani - i to se može posvedočiti na terenu i u ovo vreme. Na primer, priređivač je naziv “Ungureni”prvi put čuo od krajinskih žena koje su razmenjivale svoje ili kupovne proizvode za vunu - pre skoro pedeset godina, dok se “Carani” standardno među gorštacima na ovom području nazivaju “Crăinenţi (Krajinci)” - dok danas ovaj termin ulazi u narod preko škole i publicistike - p. p.)” i ne veruje da u “Ţăreni” treba da gledamo element koji je došao iz Države (Vlaška Zemlja - p. p.), već stanovnike ravničarskih predela (“ţara” , izgovara se na srpskom “cara”, - znači i njiva i zemlja i država - p. p.), zapravo konstatuje dva pravca imigriranja sa severa i istoka, čiju liniju razdvajanja on traži između Tekije i visova Miroča.

☼☼☼

U odnosu na sve dosadašnje tvrdnje, evo kako o ovim pitanjima raspravlja "Vorba noastra", list koji je u neku ruku nastavljač istoimenog lista iz vremena neposredno posle Drugog svetskog rata.

55, 19 (br. 15):

Nepoznavanje jezika činila je Rumunima nekoliko decenija prepreku da se uključe u društveni i politički život nove države. Na Rumune se vrši pritisak da sebe ne zovu više Rumunima, nego Vlasima, objašnjavajući da su Vlasi Srbi koji govore "vlaški". Srpska crkva i škola počinju da srbiziraju imena i prezimena. Vladika timočki 18.08.1876. godine izdao je naredbu br. 765 po kojoj deci prilikom krštenja mogu se dati samo imena sa jednog spiska imena koji su morali da imaju svaka crkva i svaki pop. Postojećim prezimenima dodat je nastavak "ić" ...

Da bi se obrisalo sećanje na poreklo, pokupljene su sve crkvene knjige na rumunskom jeziku i stavljene su u Nacionalnu biblioteku Beograd, a jedan deo je spaljen. ...

Godine 1878. teritorija istočno od Timoka potpada pod Bugarsku. I bugarska vlast je počela da asimiluje Timočke Rumune. Najpre su Rumunima ukinuli mogućnosti da biraju svoje načelnike, a zatim su u rumunska naselja upućivali bugarske popove i učitelje. Ipak Bugari su dopustili crkvenu službu do 1918. godine. Jedino su duže ostale nebugarizovane, rumunska crkva i rumunska gimnazija u Sofiji.

55, 21/22/23 (br. 16):

Ovom prilikom navešćemo neke istinite podatke o popovima (sveštenicima) rumunske (tzv. vlaške) nacionalnosti a koji su u XVIII i XIX veku u timočkim selima i većim mestima (tadašnjim parohijama) crkvenu službu obavljali na rumunskom jeziku.

Listajući stare knjige nailazimo da je u Majdanpeku 1734. godine u tadašnjoj crkvi služio pop Šerban koji nije znao srpski jezik i celu administraciju vodio je na rumunskom jeziku. U istom vremenu u selima oko Kučeva: Neresnici, Voluji i Duboki službu božju je vršio pop Pavel, koji je prema podacima, vrlo malo znao srpski jezik.

38

U Požarevcu ... 1733. godine. pominje se pop Štefan Anaritu, koji je došao iz Rumunije, nije znao srpski i crkvenu službu i administraciju vodio je na rumunskom jeziku.

Na dalje nailazimo na veoma interesantne podatke iz tog vremena. Tako, 1823. godine Knjaz Miloš poziva u Beograd popa "Vlaha" Straina koga je, kako se zna postavio za sveštenika za širu oblast Zvižda. U Rudnoj Glavi, selu u blizini Majdanpeka, u mesnoj crkvi je služio pop Krezoi, za koga se govorilo da uopšte nije znao srpski jezik. U Zaječaru u periodu 1780 – 1790. u mesnoj crkvi tog vremena, služio je pop Barbu koji je došao iz Rumunije. U selu Zlot kod Bora, u XVIII veku crkvenu službu i administraciju je vodio pop Ion Guran, za koga se zna da nije znao srpski. U Brzoj Palanci 1839. godine pominje se pop Ion Vladan, u Kobišnici kod Negotina 1834 – 1874. godine pop Ieftimie, koji je službu i crkvenu administraciju vodio na rumunskom jeziku. Posebno se pominje pop Ieftimie iz Kobišnice, koji je iz Rumunije donosio mnogo knjiga i učio meštane da čitaju i pišu na svom maternjem, rumunskom jeziku.

U Negotinu u periodu posle 1833. godine, prema podacima, služili su popovi Radu i Konstantin koji su istovremeno služili u Bukovči. Kasnije u Bukovči u periodu 1837 – 1847. godine služe popovi Matei i Ion Nedelku(ović) čiji period služenja traje do 1855. godine.

U selu Džanovu (današnjem Dušanovcu) kod Negotina od 1854. godine služio je pop Ion Anastasie(vić). Kasnije do 1869. godine služili su popovi George Nikolae(vić) i Dimitrie. Pop George je istovremeno vodio i crkvenu službu u selu Podvrška.U selu Radujevac kod Negotina služili su u mesnoj crkvi Tudor Petru(ović) i Ieftimie Stoian koji je 1837. otvorio školu u kojoj je učio decu rumunskom pismu. U selu Mokranje kod Negotina dugo su radili popovi: Dragoie, Kalin, Konstantin, Dinu, Ion, i Ieftimie, kao što se vidi iz podataka iz 1851. godine. U selu Srbovlašu, takođe kod Negotina, iz perioda 1837. godine pominju se popovi Rumuni Ieftimie i Pătru Ion.

U Jabukovcu, tada većem mestu u blizini Negotina, u mesnoj crkvi 1834. godine služio je pop Simion, koji je došao iz Rumunije. Isti sveštenik Simion je služio u selu Urovica. U selu Mala Kamenica najpre je radio pop Kalin, a posle njega pop Angel Dălboćeanu. U Slatini kod Negotina u istom periodu radili su sveštenici Lazăr Lăpădat i Ion Gâmadu. Lazăr Lăpădat je istovremeno služio i u selu Grabovica kod Kladova. U selu Tekija kod Kladova u mesnoj crkvi je služio pop Marku Radul(ović), kako stoji u podacima iz 1736. godine. Posle je mesnu crkvu preuzeo pop Trăilă. U mesnoj crkvi ovog sela, prema pisanim podacima, služba Božja izvodila se na rumunskom jeziku do 1875. godine i zadnji pop je bio Dumitru Dungariu. Rumuni meštani ovog sela su 10. januara 1837. godine pisali molbu na rumunskom jeziku Knjazu Milošu kojom su tražili novac za izgradnju crkve. Traženi novac je dobijen. U Kladovu i selu Korbovo kod Kladova u istom periodu služio je pop Pătru Dimitrie(vić) za koga se zna da je došao iz Rumunije. U selu Sip, takođe kod Kladova služio je pop Marku Radul koji je prebačen iz Tekije, a rođen je u Rumuniji.

Prema pisanim podacima iz 1826. godine, a koji se odnose na manastir Vratna, u istom je bio iguman Ioanikie. Ovaj je službu obavljao na rumunskom jeziku, a prema podacima došao je iz Rumunije. U manastiru Sv. Manasije oko 1834. godine služba crkvena se takođe obavljala na rumunskom jeziku, dok u okolnim selima su otvarali škole, u kojima su kaluđeri podučavali đake pismenosti na rumunskom jeziku.

U selima u blizini Zaječara, Malo i Veliko Jasikovo, crkvenu službu je vršio pop Radu. U Bregovu (graničnom mestu u Bugarskoj) dugo vremena (su) služili samo rumunski popovi među kojima se pominju: Gica, Radosan, Ion, Nică, Stanku, Konstantin, Stan, Ristea, Mitru, Ispa i drugi. Pop Stanku je služio i u Bradetu i u Vidinu. U Vidinu je kasnije služio i pop Ristea.

Rumuni iz Vidina su 1884. godine izgradili crkvu u kojoj se kasnije, dugo vremena, Božja služba obavljala se na rumunskom jeziku. Pored popova, crkvenih dostojanstvenika, u pisanim podacima iz tog vremena nailazimo i na seoske učitelje, tako da se u selu Bregovo (danas u Bugarskoj) pominje

39

učitelj Ion Čolaku. Nadalje, u boljevačkim selima pominje se učitelj Pătru Pavel(pvić) iz 1864. godine koji je podučavao decu na rumunskom jeziku, a za školsku literaturu koristio rumunske knjige.

... Interesantno je pomenuti da je 1945. godine, u Zaječaru počinje da se štampa list "VORBA NOASTRĂ" i istovremeno se uvodi emisija na rumunskom jeziku. U to vreme, što je takođe zanimljivo, u Banatu nije postojao ni list ni emisija na rumunskom jeziku. Kasnije, u Banatu u Srbiji (za tamošnje Rumune) počinje emisija na rumunskom jeziku i izlazi list "LIBERTATEA" na rumunskom jeziku.

55, 16 (br. 16):

Pokret Rumuna-Vlaha Jugoslavije, na osnovu svojih programskih opredeljenja, traži od svoje države Republike Srbije i S.R. Jugoslavije sledeće:

dvojezičnu nastavu u školama osnovnog obrazovanja u mestima gde žive pripadnici rumunske populacije tj. da se pored srpskog službenog uči i maternji rumunski jezik;

da rumunski (maternji jezik naše populacije) ima svoje mesto u sredstvima javnog informisanja;

da se u mestima sa našom populacijom crkvena služba vrši na našem jeziku;

da se (što je najlakše obezbediti) preuzme od TV Novi Sad celokupni program na rumunskom jeziku i na jednom od programa TV i Radio Beograd emituje svakodnevno i za naše područje južno od Dunava.

☼ ☼ ☼

Domaće tvrdnje o pretežnom naseljavanju Vlaha iz Rumunije, uz njihovo nazivanje Rumunima do pre skoro šezdeset godina, zatim identifikacija o jeziku kao narečjima rumunskog jezika, naznačuju današnju Rumuniju kao zemlju maticu istočnosrbijanskih Vlaha. Ono što nije jasno je činjenica da takvo javno iskazivano mišljenje nailazi na buru neodobravanja i različita sumnjičenja u odnosu na protagoniste takvih sudova. Može li se zamisliti osporavanje, na primer, činjenice da narod srpskih krajina, koje nikada nisu bile u sastavu Srbije kakvu znamo danas, ne podrazumeva Srbiju kao svoju maticu? Ili, isto tako, brojna srpska populacija koja živi u Rumuniji?! Izgleda da u tvrdnji o nepostojanju matice Vlaha, uz istovremenu tvrdnju da su se ne tako davno doselili iz Rumunije u ove krajeve, treba da se nađe i obrazloženje za osporavanje njihovog postojanja, odnosno da se ostane pri tvrdnjama o njihovom srpskom, bugarskom, grčkom itd. poreklu - naravno sem rumunskog. No to je nesumnjiva kontradikcija realnosti.

Koliko god da su neke činjenice vezane za odnose prema Vlasima ublažene, ne može se osporiti da ni u ovo vreme ne postoji nikakva briga da se stvori prostor i da se Vlasi očuvaju kao "posebna etnička kategorija". Makar to bila i “jezička manjina”. Već je bilo mnogo naznaka o takvoj vrsti zanemarivanja koja se prikazuje kao vlaška nezainteresovanost za promenu svog današnjeg statusa. No to nije pitanje izbora već diktata, uključujući i različite vrste cenzure – od političke do samocenzure, kojoj su Vlasi bili i još uvek su izloženi.

Protivurečnosti o osobinama Vlaha

O tome zaista ima neverovatnih iskaza. Pravo je čudo da se toliko insistira na asimilaciji jednog, prema domaćoj etnografskoj publicistici od njenih početaka do naših dana, tako lošeg elementa kakvim su okarakterisani Vlasi. To utrkivanje u takvoj karakterizaciji, nije li takođe dokaz o površnom poznavanju ovog etnosa u svim njegovim odrednicama? Zar stvarno postoje loši i dobri etniteti na ovoj Zemlji ili ih time čine okolnosti u kojima egzistiraju u datom istorijskom ambijentu i trenutku? Nije li

40

to, ipak, malo prenaglašeno!? Bilo bi dobro da je takva karakterizacija preduzeta da bi se edukativno delovalo, kao što u ovo vreme po oceni priređivača ove knjige postoji takvo delo kada je reč o većinskom narodu [69]. Nažalost, ako se i površno analiziraju te karakterizacije Vlaha ne može se steći utisak o njihovoj edukativnoj usmerenosti. Iz tih razloga ovde se ta tema neće širiti dok se takvom fenomenologijom ne pozabavi istraživač od zanata. Dotle, neka o tome posluži jedno blagonaklono svedočenje koje nije toliko osenčano kao u drugim dostupnim tekstovima. Evo, dakle, kako o Vlasima govori dr Stevan Mačaj, zbog dugog boravka među Vlasima, svakako njihov dobar poznavalac.

41, 135:

Moja je zadaća bila, u kratkoj skromnoj monografiji, upoznati čitaoce sa terenskim odnosima i karakteristikom one narodnosti, koja pored čisto srpskog naroda u ovom okrugu živi.

41, 146:

Karakteristike Rumuna

Rumuni su uopšte blage naravi, dobrodušni, iskreni; uslužni, druževni, u kući umereni. Umne podobnosti ne mogu im se odreći. Brzo shvataju stvar i kadri su znanje i umetnost do savršenog stepena doterati. Kao sudbinaši smerno snose neprilike života, ali uvređeni ili oštećeni, rado se odaju osveti, a u prilikama mogu zverski svirepi da budu. Dvema strastima mahom ne mogu na suprot stati, a to je pohotljivost i odanost jakim pićima. U tom pogledu su pravi potomci svojih pradedova poklonika Bahu i Veneri.

41, 148:

Kao hrišćanin u svakoj se prilici krsti, ma da su odveć retki slučajevi pravilnog krštenja. ...Rado ima lepu crkvu, što svedoči Kriveljska, Slatinska, koje su čisto rumunskim novcem ozidane, i Boljevačka, gde su takođe neke rumunske opštine učestvovale u podizanju Božjeg hrama, koji odviše retko pohode, tako da o najvećim praznicima svakad ima više sveta u krčmi, no u crkvi, ženski spol se u njoj nikad i ne viđa, osim pri venčanju i opelu.

41, 160:

Između žena nahodi ih se dosta sa pravilnim crtama koje bi se mogle isporediti sa starim rimskim lepoticama. Osobito mora svakom posmatraču u oči pasti, što Rumunke imaju male ruke, a noge su im, u opšte, male, tabani obli kao da su večito visoke potpetice nosile – sa pravilno razvijenim listovima. Doista je za čudo otkuda ta aristokratska svojstva nogu, kod ovih planinaca, kod kojih bi trebalo, da se večitim pešačenjem i pentranjem po planinama, noge srazmerno još razvijaju. Dodajte još lepotu zdravih zuba, sa pravilno strojenim nosom, ustima i očima, koje su pune vatre i živosti, pa nam eto tipa starih Rimljana.

Vlasi kao protoistorijski element

U ovom smislu ima više pravaca razmišljanja. U daljem tekstu o tome će se dati neki primeri.

56, 1/2/3:

Narod stočara nomada Vlaha od uvek je bio interesantan za ljude ove sredine jer ih je bilo od najranijih vremena i narod Srba je još od najranijih vremena vezivao svoju prošlost za njih.

Bez obzira na sva znanja i nagađanja oko porekla Vlaha iznećemo novija lingvistička istraživanja nekih autora a pre svega Ivanova i Toporova u knjizi Etničeskaja istorija vostočnih romancev, Moskva, nauka, 1979, (Knjiga 20k).

41

Na stranama ove knjige čitamo da je kod starog naroda Hettita 2000 godina pre Hrista u Maloj Aziji livada za ispašu stoke imala na neki način izraženu oznaku "ellu". Kako je ovaj stari narod bio vezan za stočarstvo kao životni poziv to je pojam ispaše uellu bio izuzetno značajan.

Stočarski narod Hettita verovao je u zagrobni život te je pojam ellu vezivan i za ritual sahrane pokojnika i za njegov navodni zagrobni život. Imali su pogrebne pesme u kojima dominira ellu. Ne samo da je polje ispaše, livada, bila u znaku ellu već se isti pojam vezivao i za mnoge elemente zagrobnog života. To se videlo u njihovim pogrebnim pesmama. Manje-više svi su bili pastiri-čobani pa se tako tretirao i car i bog.

Na strani 65 (20k) saznajemo da su žrtvene životinje pri sahranama ljudi imale ulogu stada pokojnika na onome svetu – u zagrobnom životu. Ritual sahrane – šališ aštaiš – je značio odlazak na ispašu. Smrt im nije bila definitivna te je pogibija stočara ratnika samo odlazak u večne ispaše. To je slično kao odlazak u večna lovišta kod Indijanaca.

Verovali su u boga sunca i u jednoj molitvi ovome bogu car Muvatallis obraća mu se kao pastiru – eštaraš. Ovde ueštiia znači napasati a taraš je postao od tara (ili toro) i ima značenje izvršenja tj. izvršitelja. Kao kod nas "telj" tj. Uprava i upravitelj. Osnova tar ima i danas u rumunskom jeziku značenje snage, izdržljivosti, brzine – sve što je potrebno izvršitelju.

Ueštara u starom jeziku Irana – avetskom – izgovaralo se malo drukčije – vaštar. Imalo je isto značenje – pastir. Ako današnju imenicu Pešter uporedimo

pešter

vaštar

eštara

vidimo da je sasvim lako mogla postati od hettitskog pojma za pastira što i danas znači. Imenica Pešter sreće se i šire na Balkanu a ne samo kod nas.

Pravili su razliku u izgovoru zavisno da li se radilo o sitnoj ili krupnoj stoci a za isti pojam. U tekstovima o konjima izraz uelku hatanat znači seno – suva trava. elku karšant znači seno ali tek pokošeno. U svakom slučaju el ostaje kao nepromenjena osnova.

Ova osnova el pretopila se u vel ili val i našla je široku primenu. Sa ovom osnovom radi se uvek o stočarima i zagrobnom životu. Osnova val (vel) našla je mesto i u imenima bogova mrtvih i kasnije kod nekih naroda.

Kremacije pokojnika su takođe bile vezane za stočarsku osnovu uel-vel. Ostaci kremacije su kasnije u drugim krajevima kao "mrtve kosti" imale istu osnovu: vela kauls tj. allas haštaš hettitski.

Osnova el se proširila na celo indoevropsko područje još u najranije vreme i zadržala svoju osnovnu simboliku stočarstva. Stočarstvo je za sve stare narode bilo od velikog značaja te je pojam el poštovan.

Videli smo da je hettitsko el prešlo u vel i dalje u val i tako se pojavilo ime Vali kao zajedničko ime za sve stočare starog sveta. Tako je od Vali postao Valahi tj. Vlasi.

Smatra se da su Vlašići – Vlaške zvezde - iz iste osnove pa bi to bile zvezde palih ratnika stočara Vlaha.

42

Odgoj stoke i ratovanje sjedinili su pojam pastira i ratnika te su i drugi narodi od Hettita primili ove pojmove.

Valr - mrtvi na bojnom polju

Wæl - trup mrtvaca ratnika

Wælstow - bojno polje

Walstatt - bojno polje

Valf..r - otac palog ratnika

Kako vidimo hettitska osnova el proširila se na celu Evropu kao pojam stočara ili ratnika (20k 61-67).

Prema tome Vlasi su u davnini bili stočari, po potrebi ratnici, koji su imali svoja shvatanja o jedinstvu čoveka kao pastira i ratnika, boga kao pastira, jedinstvu čoveka i stada sa livadom za ispašu. Imali su svoje shvatanje zagrobnog života, svojih zvezda, bojnog polja i slično.

To su ljudi koji su sjedinjavali temu stočarstva sa temom smrti.

Neki stariji autori nisu u Hettitima videli prve Vlahe ali su na neki način zapažali da postoje "rođeni" Vlasi i oni drugi koji su kasnijih vekova prišli stočarima te su tako "postali" Vlasi. To su Vlasi socijalne osnove.

U knjizi 69k (40) autor Toporov piše da su Hettiti živeli na istočnom delu Balkana blizu Male Azije u drugoj polovini trećeg milenijuma pre Hrista. Sredinom drugog milenijuma ovde su se nalazili Tračani (i Frigijci koji su na granici 2. i 1. milenijuma bili u Maloj Aziji).

56, 11:

U knjizi 70k (166) autor iznosi zapažanje da su Vlasi potomci Tračana i Ilira. to je svakako tačno ali nisu uzeti u obzir još stariji Hettiti koji su najverovatnije dede Ilira i Tračana. Ovaj autor spominje i Karakačane (Sarakačane) na jugu Balkana takođe kao nomade stočare. Iznosi zapažanje da su i oni potomci Tračana ali helenizovani. U njihovom govoru oseća se staro grčki dijalekt.

20k: Grupa autora, Etničeskaja istorija vostočnih Romancev (Etnička istorija istočnih Romana), Akad. Moskva, 1979.

69k: Grupa autora, Balkanskij lingvističeskij sbornik (Balkanski lingvistički zbornik), Moskva, 1977.

70k: Grupa autora, Slavjano-vološke svjazi (Slovensko-vlaške veze), sbornik, Akad. Moldovskoj SSR, 1978.)

57, 36:

Doktorska teza "Arumuni, istraživanja o identitetu jedne etnije" (Nicolas CARANICA: "Les Aroumains, recherches sur l'identité d'une ethnie") odbranjena 28. juna 1990. godine na Filozofskom fakultetu - Besançon, Francuska, posvećena je analizi etnogeneze, istoriji i kulturi jedne populacije koja još uvek postoji do naših dana na Balkanskom Poluostrvu.

43

Danas uveliko manjinska i u procesu gubljenja kulturnog identiteta, ova etnija predstavlja jedno latinofonsko jezgro čije je poreklo dugo izazivalo kontroverze. Istraživanja su preduzeta sa ciljem da slede ukupnost njenog istorijskog i kulturnog razvoja da bi se podržala jedna nova hipoteza u odnosu na poreklo u nameri da se sistematski analiziraju načini njene evolucije.

Da bi se dosegla istorija Arumuna (ili Vlaha), korišćene su različite discipline iz razloga nedostataka tragova koje bi ostavila jedna stočarska civilizacija.

Fizička i kulturna antropologija kao i najsvežiji arheološki podaci koji se odnose na karpatsko-balkanski prostor dopustili su da se prva manifestacija ove kulture mezolitika smesti u zapadni deo planine Zagros u Iranu. Mi smo toj prvoj civilizaciji dali ime civilizacija vlaha i sledili smo njeno pomeranje do balkanskih regiona gde se trajno smestila. Kasnije, pridruživanje zemljoradnje je izazvalo novo otvaranje tih struktura što je iznedrilo civilizaciju pelazga ili proto-indo-evropljana.

Potonji nailazak Indo-Evropljana (poput Grka) promenili su postojeće strukture i proizvele su agro-stočarsku civilizaciju. Tračani i Iliri predstavljaju dva druga elementa koji su učestvovali u etnogenezi ovog naroda. Zauzimanje Poluostrva od dominantnih indo-evropljana prinudilo je Vlahe da se smeste u poželjnije prirodne prostore, u planinske bastione.

Rimski period je izazvao duboko previranje sa impregnacijom (lingvističkom, kulturnom i društvenom) u celinu vlaške civilizacije. Tako su se rodili Arumuni (Aromuni).

Tek od uspostavljanja Vizantijskog Carstva na Balkanu postoje istorijski tragovi (pisani) o arumunskom prisustvu na tim prostorima, naročito u Vizantijskim hronikama i Srednjevekovnim zapadnim hronikama. Isto tako, zabeleženo je formiranje romano-bugarskog carstva od strane jedne arumunske dinastije Asanida, od XII-XIV veka, i njihova borba protiv vizantijske hegemonije. Istorija ovog naroda je zatim analizirana do savremenog doba.

Ova istorijska studija je kompletirana sa studijom glavnih karakteristika ove etnije: jezika, različitim etnonimima, toponimima, brojčanom rasprostranjenošću, kao i nekoliko najmarkantnijih kulturnih crta.

Arumuni predstavljaju dakle preživeli duboki sloj civilizacije evropskog kontinenta na prostoru svog formiranja: celine Balkanskog Poluostrva.

80, 7:

Felix Colson: Vlaško-pelaški, jezik tvoraca stare evropske civilizacije

44

Šta izlazi na videlo je kada reč o narodu Pelazga i Dačana? Kojim dijalektom su govorili Vlasi? Filolozi su ga smatrali uvozom rimskih osvajača. Ali to je tvrdnja koja nam izgleda nedovoljno osnovanom.

Vlaški jezik je jezik Pelazga, on se formirao pre 30 vekova. Govoren je u Pindu 100 godina pre Trajanovih osvajanja. Niebhur se čudio lakoći sa kojom su Pelazgi iz Panonije na familijaran način prihvatili korišćenje latinskog jezika. Pod Avgustom, veoma kratko pošto je ova populacija potčinjena Rimu, latinski je već bio rasprostranjen među njima, a u celoj Panoniji nisu poznata samo rimska staništa već i romanski jezik. U Peoniji, u Pelazgiji, u kantonima Epira i Tesalije, koje su naseljavali Pelazgi, vlaški govor nije bio pozajmljen od gospodara sveta. Naprotiv, Rimljani su ti koji su govorili jezik Pelazga. Nesporno je da su Pelazgi doprineli utemeljenju Rima. Zašto bi se tada čudili što jedan veliki broj autora potvrđuju da su panonski Pelazgi, brutenski Pelazgi iz Tesalije, iz Makedonije, iz Epira i Pelazgi iz Dakije govorili i sačuvali svoj narodni govor, dijalekt vlaško-pelaški, koji je u Italiji nazivan latinskim jezikom.

☼ ☼ ☼

Kao što se moglo videti kontroverzi ima dosta. To nije ništa posebno jer i u slučaju podataka o drugim narodima to je čest slučaj. Ipak je najveća protivurečnost u odnosu koji postoji prema ovom etnosu, kao balkanskoj manjini, najuopštenije označenom dvojnim (trojnim) imenom: Vlasi (Rumuni), Vlasi (Arumuni), Rumuni (Vlasi), u osporavanju mogućnosti za manjinsko preživljavanje u sudaru sa uticajima lokalne i globalne unifikacije i globalizacije.

4.0. RASPROSTIRANJE VLAŠKIH NARODNIH OBIČAJA

Rečeno je da su Vlasi uspeli da održe u životu kroz svoje tradicionalno pamćenje i oralne interpretacije i rituale deo praiskonske baštine čovečanstva. Evo nekoliko primera koji ukazuju da to nasleđe ne bi trebalo da se prepusti zaboravu zbog raznih uskogrudosti sa kojima su bili suočeni u protekla skoro dva veka svog opstajanja, pa do naših dana.

Na pojavu skoro istovetnih verovanja, rituala i načine njihovog iskazivanja i korišćenja na vrlo udaljenim meridijanima ukazivao je u svom delu Zlatna grana veliki svetski antropolog - Frejzer.

58, V:

Susret s ovom knjigom bio je posebno značajan za Malinovskog. On je to kasnije opisao sledećim rečima: "... tek što sam počeo da čitam ovo veliko delo, utonuo sam u čitanje i njime bio zarobljen. Tada sam shvatio da je antropologija, kako ju je predstavio Džejms Frejzer, velika nauka, dostojna odanosti, isto koliko i bilo koja starija egzaktna sestra nauka, i ja sam se obavezao da ću služiti frejzerovskoj antropologiji."

Ono što je u Zlatnoj grani učinilo tako snažan utisak na Malinovskog, i na tolike druge, ono čime ova knjiga i danas pleni, najpre je njena monumentalnost. Nije toliko reč o bogatstvu etnografske građe koja je tu izložena, mada i to čini jednu od njenih dragocenosti, koliko o monumentalnosti njene kompozicije, njene opšte perspektive. Zlatna grana ima oblik mozaika sastavljenog od bezbroj podataka, dokumenata, svedočanstava, koji na kraju, kada je sklopljen i osvetljen, daje uzbudljivu, grandioznu sliku ljudskih verovanja, običaja i obreda, iz čije raznovrsnosti ipak proizilazi "bitna sličnost čovekovih glavnih potreba svuda i u svim vremenima". To je jedna od najvećih knjiga koje govore o ljudskom rodu, u kojima je čovečanstvo integrisano, predstavljeno u jedinstvenoj razvojnoj liniji. To je, kaže Malinovski, "najveća naučna odiseja modernog humanizma".

58, XII:

45

Nova izdanja dela naših najznačajnijih predratnih etnologa, Tihomira Đorđevića (Naš narodni život, 1-4, Beograd, 1984) i Veselina Čajkanovića (O magiji i religiji, Beograd, 1985), podsećaju nas na to da su oni bili dobri poznavaoci Frejzerovih radova i da su ih koristili kao jedan od najvažnijih izvora podataka o običajima i verovanjima primitivnih i tradicionalnih društava.

59, 406:

U jednoj bengalskoj priči neki princ, kad je pošao u daleku zemlju, posadi svojom rukom drvo u dvorištu dvorca svog oca i objasni roditeljima: "Ovo drvo je moj život. Kad vidite da je zeleno i sveže, onda znajte da mi je dobro; kada vidite da se delimično suši, onda znajte da mi je rđavo, a kada vidite da se celo drvo osušilo, onda znajte da je sa mnom svršeno i da sam umro." U jednoj drugoj induskoj priči, princ kada pođe na put ostavi biljku ječma i naredi da je pažljivo gaje i čuvaju; jer ako ona uspeva, on će biti zdrav, a ako ona klone, dogodiće mu se neka nesreća. Tako je i bilo. Princu su odsekli glavu i, dok mu se glava kotrljala, biljka ječma se prebije na dvoje i klas padne na zemlju.

59, 420:

Neki Papuanci simpatički spajaju život novorođenčeta sa životom drveta i to stavljanjem kamička pod koru drveta. Pretpostavlja se da im to daje potpunu vlast nad detinjim životom; ako se drvo poseče, dete će umreti. Pošto se dete rodi, Maori su zakopavali pupčanu vrpcu u sveto mesto i sadili mladicu nad njom. Ako je drvo raslo, ono je bilo tohu oranga, ili znak života za dete; ako ono uspeva i dete će napredovati; ako se ono osuši i ugine, roditelji su predviđali najgore za svoje dete. U nekim krajevima Fidžija, pupčana vrpca muškog deteta posadi se zajedno sa kokosom ili sa mladicom hlebnog drveta i pretpostavlja se da je detinji život blisko vezan sa životom drveta. Kod Dajaka u Landaku i Tajanu, oblastima holandskog Bornea (danas Indonezija), običaj je da se posadi hlebno drvo za novorođenče i opšte je uverenje da je sudbina deteta otada vezana sa sudbinom drveta; ako drvo raste brzo, detetu će biti dobro; ali ako drvo zakržlja ili se osuši, onda se za dete može očekivati samo nesreća.

☼☼☼

Kada premine neoženjeni mladić, kod Vlaha se vadi iz korena mlada šljiva i ponovo sadi pored groba. Nije li to takođe odjek praiskonskih verovanja o preseljenju duše. Na to upućuju, izgleda, i stihovi vlaške melodijski i stihovno normirane posmrtne pesme, petrecătura (prema varijanti iz Ranovca kod Petrovca na Mlavi):

Întorĉeţî-vă toţî 'năpoi Vratite se svi sad nazad

Dăla vaļe, după casă S donje strane, iza kuće

După casă su feréastă Iza kuće, pod prozorom

În vatra păcurăréască Na ognjištu čobanskome

Sămănaţî voi busuioc Bosiljak vi posadite

Şî udaţî-l cu încrop Ustima ga poškropite

Busuioc'va răsări-ré I bosiljak kada nikne

Atunĉi (mortu) va veńi-ré Tad (pokojni) će se vratit

Sledeći primer je sa udaljenih meridijana - preuzet je iz svete knjige Maja (“Popol Vuh”):

46

60, 46:

Mi krećemo, o bako naša, došli smo samo da se pozdravimo. Evo, ovde ti ostavljamo znak naše sudbine: zasadićemo svaki po jedan struk kukuruza, nasred naše kuće ćemo ih zasaditi: ako se osuše – to je znak da smo poginuli. – Mrtvi su, reci, ako vidiš da se stabljike suše. A ako se primlade - Živi su! – uzvikni, o bakice naša! A ti majko, nemoj da plačeš, evo ovde vam ostavljamo znake naše sreće, rekli su.

I pre nego što su krenuli, zasadio je jedan struk kukuruza Hunahpu, a drugi Išablanke, posadili su ih nasred kuće, ne u polju, niti u zemlji ovlaženoj, nego u zemlji isušenoj, u sred svoje kuće zasadili su stabljike.

☼☼☼

Ovi motivi kod Vlaha prenose se kao formula i u liriku i u epiku. Tako, na primer, u jednoj baladi o nezaboravljenoj ljubavi i vernosti, sa motivima koji podsećaju na povratak Odiseja i gozbu Penelopinih prosaca, koja se sreće na širokom prostoru gde žive Vlasi, evo poruke mladoženje koji je krenuo u desetogodišnji rat (prema varijanti iz Krivelja i Slatine kod Bora):

Să sĕmėńi, mândro, busuįoc Posej, draga, bosiljak

Tu în vatra a đe foc Na ognjištu plamenome

Şă-l stropéşťi cu lapťe fiert. I škropi ga vrelim mlekom.

Đe va răsări frumos Pa ako li lepo nikne

Şî la fir va fi stoós Ako mu se struk razgrana

Să sťiį că sînt sănătos. Tada da znaš da sam zdrav.

Đe va răsări păļit Ako nikne uvenulo

Şî la frunżă veşťeżît Lišće mu se ismežura

Să şťiĭ mândro c-am périt. Znaj da sam ti poginuo.

Ima li smisla potirati ovakva svedočanstva o zajedničkom antropološkom nasleđu zarad bilo koje isključivosti koje ljudi nameću jedni drugima samo zato što pripadaju različitim etnijama, narodima, nacijama! Nisu li, možda, potrebni i ovakvi kamičci u zgradi opšte kulture čovečanstva da bismo objasnili jedni druge i zajednički put koji smo do sada prošli?! I ovo su tragovi istine koji se naziru. Treba ih sačuvati i sabrati u celinu.

Navedeni fragmenti pokazuju da treba da se nad njihovim kazivanjem zajednički zamislimo i, opraštajući jedni drugima mnoge nesuvislosti, izdignemo se iznad vladajućih predrasuda i loše odmerenih ili ukinutih šansi.

Ako postoje ovakve podudarnosti na svetskom planu, kako li je to tek na uskom prostoru gde žive izmešane etnije i njihovo tradicionalno nasleđe. Evo i o tome kompetentnog svedočenja. I ono se nekako vrti oko Vlaha i prostora gde su oni živeli ili žive još i u današnje vreme.

61, 64:

47

Površni pogled na dostignuća savremenog doba mogao bi nas navesti na misao da više nema mesta mističnim verovanjima u svetu isuviše obuzetom traganjima za što boljim i udobnijim životom, ili neprestanom borbom za svakidašnji hleb i golu egzistenciju. Ali da zaista nije tako, dokazuju nam još živo izvođenje anastenarijskog obreda u Grčkoj, donedavno i nestinarskog u Bugarskoj, pa rusalje u Srbiji i kalušari u Rumuniji koji su se živo održavali do pre dvadesetak godina.

61, 143/144:

U istoriji je poznato da je pobuna Vlaha i Bugara protiv Vizantijske carevine 1186. godine dovela do uspostavljanja drugog bugarskog carstva. Vođe pobune Petar i Asen podigli su crkvu u čast sv. Dimitrija i sazvali mnogo naroda opsednutog demonima, koje su neki nazivali asthenari, da odgovore dok su još u ekstazi: da li je bog naklonjen slobodi Vlaha? Zbog toga je, piše u hronici, sv. Dimitrije napustio Vizantijsku carevinu i došao u pomoć Vlasima. Asthenari (ritualni igrači po usijanom ugljevlju - p. p.) su takođe rekli da svaki treba u skladu s voljom božjom da se lati oružja protiv Vizantijske carevine.

... mi smo na strani onih naučnika koji anastenarije tretiraju kao dionisijski kult, odnosno da su anastenari nekadašnji drevni bahantski obožavaoci boga Dionisa. Tako bi današnji transni rituali, bili kopča sa antičkim transnim igrama na Balkanu.

61, 145:

U ceremonijama anestenarija, smatra grčki etnolog Megas i sa njim još neki istraživači ovog obreda, mogu se naći neke crte starije i od Dionisovog kulta, koje pripadaju najranijim stadijumima razvitka religijske misli.

61, 148/149:

Iz pojedinih kuća kraj druma, kraj kojih stoje sveži grobovi (Vlasi se sahranjuju često na sopstvenom zemljištu) dopirali su s vremena na vreme čudni, prodorni krici: to je rodbina žalila za pokojnicima, što se ponavlja sedam godina o svakom velikom prazniku. Kult mrtvih nigde nije tako razvijen kao ovde, ali, u zamenu za to, nigde nema tako prefinjenog osećanja za uživanjem u pesmi, igri, u nošnji pa i u ljubavi.

61, 151/152:

Vlasi su se oduvek držali planina u kojima su nalazili utočište sa svojim pokretnim pastirstvom. Sezonsko stočarenje je bilo veoma efikasna strategija za korišćenje resursa planinske sredine. Značajno je zapaziti dosledno povezivanje transhumantnog stočarenja na čitavom prostranstvu Balkana u imperijalnim uslovima – bilo rimskim, bilo vizantijskim, srednjevekovnim ili osmanskim – koji su stvarali potrebu za njihovim proizvodima. I tako je tekao neprekidno život stočara sa hiljadama ovaca, omađijanog jaganjcima i ovnovima sa velikim zvonima u istom ritmu sa pastirom, koji je danju brojao ovce, a noću brojao brige.

Nema sumnje da su kod Vlaha sublimisani veoma stari kulturni slojevi koji su postojali daleko pre dolaska Slovena na Balkan.

· · ·

U dalekoj ali i bližoj prošlosti Homolje i Zvižd krili su tajne jednog sveta teško uhvatljivog, beskrajno dalekog od razuma koji možemo samo naslućivati. Pećine su bile njihove tvrđave i skrovišta od nedaća i zuluma, ali i svetilišta mističnih kultova. Homolje je stara kolonija kažnjenika. Ovde su, s leve obale Dunava, iz Vlaške i Moldavije slali ljude sa žigom greha. I kao da nisu iskupili davne grehove svojih

48

prvih prognanih predaka. Planine Homolja i Zvižda su docnije morale da daju danak u lepoti svojih devojaka. Odvođene su Vlahinje u zemlje Istoka. U haremima i na pijacama devojaka one su u prošlim vremenima zauzimale najistaknutija mesta. Bile su u istoj kategoriji sa Đurđijankama. Vraćale su se stare, umorne i bedne. Ili se nikada nisu vratile. Njihove kćeri danas padaju u trans, lome se i kidaju u grčevima prokletstva u koje više od svega veruju. Gleda ih Homolje sa pritajenom srećom. Možda se ovako, vrisak za vriskom skida sa Duboke (poznato selo sa rusalskim obredima – p. p.) teret davnog prokletstva koje je jače od svega i iznad svega, bejaše zabeleženo godine 1937.

61, 155:

Rumuni takođe imaju rusalnu nedelju, koja se praznuje pedeset dana posle Uskrsa. ... Kao i naši Vlasi, Rumuni u svom periodu od sedam dana ne rade ni u kući ni u polju, "da ih ne uhvate rusalje", a navode se i primeri žena koje su poludele zato što su kopale na rusalnu sredu. ...

61, 159:

Kroz silnu veru u magijsko i natprirodno, ljudi dokazuju da je njihov život osmišljen, naročito verom u zagrobni život koja ispunjava i deo rusaljskog rituala. "U stvari je tako! Zar je beočug i života i smrti u kosmosu prekinut, po onome u šta Vlasi veruju nije, oni su daleko bliži životu i prirodi koju tumače na svoj način, idejom da svetom vlada neka viša sila, koja je nedokučna njihovom saznanju, ali koja se otkriva i manifestuje na čudne ritualne načine, pa i kroz rusaljski obred."

61, 170:

Dok prenose rusalju sa mesta na mesto igrači ne idu običnim hodom. Oni sve vreme poskakuju po taktu korabljice, na približan način kako se to izrazio jedan savremenik o koraku valcera ili polke. Ovaj isti korak sa pocupkivanjem uočili smo u obredu zvončara kod Aromuna u Istri koji predstavljaju zapadnu starobalkansku romansku enklavu, čijem stablu pripada i rusaljski obred.

61, 183:

Na završetku analize rusaljskog obreda čovek se mora zapitati gde leže njegovi koreni, ali odmah i potvrdno da odgovori, da su oni upleteni u opšti i zajednički univerzum, a neposredno i nesumnjivo da predstavljaju deo starobalkanskog i antičkog kulturnog nasleđa.

Mala Azija se smatra glavnim, ako ne i isključivim ognjištem religioznog transa. Poluhelenizovan kult Sabaziosa, kultovi Velike majke i njenih koribanata preplavili su Grčku do V veka. Kult Kibele i Atisa dopro je do Rima i latinskog zapada. ... Magijskom igrom, osveštenjem, biljem i verom, pored zanosne svirke karabaša, dubočke rusalje su sugestivni prežitak drevne tračko-frigijske religije, koja proizilazi iz kulta Velike majke. ... Širenje ove kulture išlo je većma Dunavom. Jonska kolonija Istros osnovana 656. godine pre naše ere zračila je na više strana. Jonska kultura koju nalazimo u Vinči, dolini Moriša i u Tordošu, predstavlja prema Vasiću, neosporan i veoma važan fakat koji se ne sme ignorisati pri rešavanju pitanja o poreklu i prenosu Dionisova kulta u Evropu. Na osnovu podataka o bogatoj rudnoj oblasti u kojoj leži Duboka, a naročito na osnovu orgijastičkog kulta Dionisa u Dubokoj i njenoj okolini, sme se s velikom verovatnoćom, ističe Vasić, "skoro pouzdano pretpostaviti da su taj kult u ovu oblast preneli grčki ili jelenizovani trački rudari i ispirači zlata u Peku."

☼☼☼

Ne tako daleko od Duboke, u Ranovcu i Karbulovu i drugde petrecătura počinje stihovima: "Un tabăr maré dă Gréĉi (Jedan veliki tabor Grka)" ... Moglo bi ovde da se podseti i na označavanje neznabožaca u prihomoljskim krajevima "Jelinima" kod Trojanovića i evo razloga da se uđe u tajne vlaškog idioma kako su već predložili dr Đorđević i dr Petrović.

49

61, 190/191:

U nizu pitanja i problema o strukturi balkanskog kulturnog nasleđa prirodno se nameće i pitanje prisustva i geneze drevnog kalušarskog obreda veoma vrednog, značajnog i nezaobilaznog u našim proučavanjima. ... Najstariji i najpotpuniji prikaz kalušarske igre nalazimo kod Kantemira (D. Cantemir), u njegovom delu Opis Moldavije. Taj prikaz je naročito značajan zbog činjenice da je ušao u istoriju antropologije. Istu igru je uočio i opširno opisao Olanesku (C. D. Olanescu) krajem prošlog veka. Kod ovog autora nalazimo i prvo svedočenje o postojanju kalušara kod Arumuna na Balkanu.

☼☼☼

Na kraju, o istovetnosti ili bliskosti običaja Rumuna u Rumuniji i istočnosrbijanskih Vlaha i Vlaha u severozapadnoj Bugarskoj nije poznato da li postoje komparativne analize. Međutim, ako se samo ovlaš prelista pojedina literatura [25, 36, 63, 64] koja opisuje tu zaostavštinu, može se doći do frapantnih zaključaka koji sežu do istih imena i izgovora običaja, obreda, zabrana itd. Slično je i sa oralnim folklorom. To bi moglo da znači da se potvrđuje i u današnje vreme konstatacija koju je još u XVIII veku napisao i objavio Dimitrije Kantemir, obrazovani vladar u tadašnjoj Moldaviji, o jednakosti običaja među Rumunima (Vlasima) i ovdašnjim Vlasima (Rumunima).

U ovaj veoma široki splet zajedničkih običaja verovatno treba smestiti i kultne vatre. Priređivač ovih redova je i sam prisustvovao pre nekoliko godina jednom takvom kolektivnom obredu u selu Debeli Lug kod Majdanpeka. Iako u iskrivljenoj interpretaciji beogradske televizije, ovaj obred zabeležen kamerom, autoru tog priloga je pribavio prestižnu međunarodnu nagradu. Reč je o obredu privéghi. Nasred sela u kupu se slaže velika količina drva. Svoj prilog daje svaka kuća iz sela. Vatra se pali i oko nje se igra, uz namenjivanje igranog kola mrtvima. Kada izgore sva drva i ostane gomila žara, žar se raširi, i tada se oko takvog užarenog kruga igra "marga". Kolo koje se igra bez muzike obrazuju snažni mladići, dobro opasani, držeći se međusobno za pojaseve. Kolovođa i zadnji igrač u ovom živom lancu snažno zatežu kolo i ono se kreće oko vatrišta povijajući se kao zmija i naterujući srednje igrače prema ognjištu. Kada se ta "zmija" prekine pojedini igrači protrče kroz žar. U vođenju ovog zmijolikog kola, kolovođa se pripomaže jakim poštapalom. Kada komanduje "nuvéŕi (oblaci – na vlaškom)" igrači čučnu ne prekidajući kolo. Na komandu "sĕńin (vedro – na vlaškom)" nastavljaju svoje napregnuto "zmijsko" uvijanje oko užarenog kruga. Posle nekoliko takvih obilazaka u krug, igrači se puštaju iz kola i tada počinje takmičenje u preskakanju preko prethodno rasplinutog žara – ta površina je preko dva metra u prečniku – pojedinačno ili po dvojica odvažnih mladića, u paru držeći se za ruke. Gdekoje "takmičare" malopređašnji kolovođa blago udara svojim štapom i tako pojačava njihov zalet.

Kada se ovaj obred priređuje za pojedinca, uobičajeno koji je umro ili nastradao bez svetla (sveće), u borskom kraju su vatre na tri mesta, jedna do druge. Tome se pridružuje i pomana, zatim već pominjana normirana posmrtna pesma i svedočenje o svemu tome – mărturiá.

Običaj je poznat i u Rumuniji - u Olteniji do naših dana. Evo opisa o tome [62, 810]: "Istoričar Pomponius Mela zabeležio je trako-dačanski običaj (koji je opisan i od Herodota) da se priređuju svečane sahrane sa pevanjem i igama: to su evidentne analogije sa običajem priveghi, koji je nekada bio veoma rasprostranjen kod Rumuna, zapravo jedna trako-dačanska "sahrana s gozbom", ponekad sa pridruženim komičnim maskiranjem, veseljem, šalama i šegačenjem."

U vreme kada je odnos prema narodnim običajima jako "ekonomiziran" počelo je i njihovo gašenje uz asistenciju "narodne vlasti" i političkih faktora. Evo o tome svedočenja domaćeg publiciste [68] koji citira izveštaj iz 1949. godine: "Još od najstarijih vremena i mnogobožačkog doba postoji u ovim krajevima (misli se na borsku opštinu – MR, autor) paganski običaj da se na takozvane "poklade" (te godine bile 6. marta – MR, autor) priređuju kolektivne pomane. Tom prilikom pale se velike vatre, "privege", na sredini sela, a svaka kuća daje izvesnu količinu drva. Takav običaj vodi u rasipništvo i ovoga dana izgore se nepotrebno stotine metara drva. Tako je pre rata sam Zlot goreo na ovaj dan 30-

50

40 metara drva. Ove godine narodne vlasti preduzele su mere da se ovo nepotrebno rasipništvo izbegne i da se ovom tako ružnom i štetnom običaju stane na put. Mesni narodni odbor u Zlotu preduzeo je mere i ovo se izbeglo. Umesto toga organizacija AFŽ-a sela Zlota dala je vrlo uspešnu priredbu. U svetloj velikoj sali AFŽ Zlota otpevano je nekoliko pesama među kojima i Internacionalu, Drugu Mokranjčevu rukovet i borbene pesme o petogodišnjem planu. Takođe je prikazan i pozorišni komad "Planski snovi" na vlaškom jeziku u kome se jasno žigoše neznanje i sujeverje. Sala je bila prepuna.

Međutim, u Oštrelju desilo se sasvim suprotno. Pošto selo nije pripremilo nikakvu priredbu Sreski narodni odbor iz Bora poslao je putujući bioskop koji je prikazao film "Veliki preokret". Sala je bila prepuna. I dok je narod zadivljeno gledao herojsku staljingradsku bitku, nekoliko ljudi i žena izveli su paljenje vatre "privege" na sred sela. Pa i ovo nije bilo sve: po završenom prikazivanju filma, kada je počela igranka, izvedena je u samoj sali opštine, kolektivna pomana. Starije žene donele su u korpama cveće, zapalile veliki broj voštanica i sada je sala ličila na neki mistični dom iz srednjeg veka. Najinteresantnije je ipak od svega da je celom ovom ceremonijalu prisustvovao gotovo ceo mesni narodni odbor Oštrelja, sa predsednikom i sekretarom i da oni nisu prstom makli. Celoj ovoj stvari treba dodati da je i škola u Oštrelju pre nekoliko dana raspuštena "jer nema ogreva"."

Danas kada su se odnosi prema nasleđu unekoliko izmenili, verovatno bi isti izvestilac celo događanje prokomentarisao sa – bravo Oštrelj! Tome bi se pridružio i priređivač ove knjige.

U širem kontekstu, ovi citirani podaci ukazuju ponovo na činjenicu da su postojale i aktivnosti koje su nalazile prostor za jezičko iskazivanje na vlaškom jeziku i u tako suptilnim stvarima kakve mogu biti pozorišne predstave. Dvadeset godina kasnije, 1969. godine u okviru takmičenja sela u borskoj opštini to su ponovo iznedrili kulturni poslenici sela Metovnica.

U ovom kontekstu interesantno je kakav je zvanični stav po pitanju očuvanja vlaškog jezika? O tome, za sada, postoje dostupni dokumenti sa područja opštine Bor. Tako na primer na odbornički amandman o proširenju sadržaja emisija radio-Bora sa emisijama na vlaškom, organ osnivača odgovara: "U vezi primedbe da se u javno informisanje uvrste i emisije na vlaškom jeziku, predlaže se Skupštini opštine da donese sledeći zaključak: "Svaka etnička grupa sa područja Opštine Bor može pokrenuti inicijativu za uvođenje emisije koja bi negovala kulturnu baštinu određene grupe, s tim što bi JP ŠRIF razmotrio tehničke, kadrovske i druge mogućnosti za realizaciju takvih emisija.

Što se tiče primedbe da se u okviru JP ŠRIF formira odgovarajuće telo uz učešće etničkih Vlaha, sa ciljem da se utvrde mogućnosti i rešenja popunjavanja kulturološko-informativne praznine u odnosu na vlašku populaciju, Komisija je zauzela stav da ne postoji pravni osnov za formiranje ovakvog tela."

Napominje se da su u ovom smislu bile i peticije, na primer meštana sela Gornjane, ali se ništa nije promenilo.

Po jednoj kasnijoj inicijativi (1998.) zaključuje se da " Izvršni odbor ili preko ŠRIF-a (Javno preduzeće "Štampa radio i film" Bor, čiji je osnivač Skupština opštine Bor – p. p.), ili preko neke druge kuće snimi potrebu građana opštine Bor za uvođenjem programa na jezicima manjine, ili etničke grupe."

Time se negiraju ranije inicijative ili se uklapaju u uvreženo mišljenje kod pojedinih etnografskih pisaca da Vlasi ne drže do svog jezika i njegovog preživljavanja.

Već početkom 1999. odbija se jedan novi amandman po istoj temi, uz pogrešno interpretiranje pošto nije tražena informativno-politička već kulturno-informativna emisija: "jer što se tiče informisanja postoji dovoljan broj informativnih emisija, a u pogledu očuvanja kulturne tradicije Vlaha, postoji niz oblika prezentacije iste i to putem sredstava javnog informisanja, u sklopu manifestacija koje organizuje Centar za kulturu i Muzej rudarstva i metalurgije Bor, organizovanjem "Susreta sela" itd."

51

Dakle ponovo ista priča – dobro je samo ako Vlasi ostanu nemušti!

Sa strane podnosilaca amandmana traženo je da Skupština opštine zatraži mišljenje o celoj ovoj problematici od republičkih organa, dakle od institucija sistema, uključujući i tumačenje ustavnog statusa Vlaha. Alternativno da izrekom navede koji je to međunarodni organ od koga treba tražiti takvo objašnjenje. Dok se to ne pribavi ostaje na snazi cinički komentar pri Skupštini opštine Bor akreditovanog novinara - pesnika srpske rodoljubive poezije - koji se ne libi da kaže: "tražite koliko hoćete, to nikada nećete dobiti". Ovde se dolazi do dvojnih aršina i pitanja da li voleti svoje znači nipodaštavanje tuđeg?! To je paradigma intelektualnog odnosa dobrog broja pripadnika većinskog naroda prema potrebama Vlaha. O takvom vidu mentalnog pritiska mogu da se napišu debele knjige oslanjajući se na događanja u zadnjih pedeset godina ovog veka.

Međutim, ukoliko bi se poverovalo da takvi stavovi predstavljaju zvanični odgovor na potrebe kulturne, dakle i jezičke i svake druge emancipacije Vlaha – sprečavanje mogućnosti korišćenja jezika u iskazivanju kulture preko sredstava javnog informisanja (radio i TV), postaje ili opstaje kao temelj politike njihove trajne i brze asimilacije. Tako se ne misli u Evropi, ako je verovati zvaničnim dokumentima Evropskog parlamenta, ali ne piše ni u ustavnim dokumentima ove zemlje.

5.0. ISTORIJSKI OSVRT NA POIMANJE VLAŠKOG PITANJA

Za razumevanje vlaškog pitanja paradigmatičan je razvoj tog problema među Arumunima, tj. Makedo-Vlasima ili Makedo-Rumunima. Ono što se desilo u njihovom okviru i na njihovom životnom prostoru u poslednja dva i po veka uglavnom pokazuje da je mešanje sa strane u krajnjoj liniji otežavalo njihov položaj čineći neizvesnim i opstanak njihove etničke posebnosti. Otuda će se ovde, napraviti jedna analiza viđena “iznutra”, iz istočnosrbijanske vlaške perspektive.

Kraj XVIII veka nije najavio na svim prostorima gde su Vlasi živeli kao autohtono stanovništvo romantičarsko buđenje. Već dugo vremena oni su našli sebe kao delatnici koji su imali znatno povoljniji položaj nego ostali hrišćani u okviru otomanskog carstva. Ako se nešto i moglo osloniti na događanja u Moskopolju 1744. (osnovana je Nea Akademia) nije sigurno da je to imalo predznak vlaškog buđenja. Pre bi se, izgleda, moglo reći da je time najavljeno buđenje Balkana, što je i započelo i kulminiralo sa srpskom revolucijom 1804. godine. Na intelektualnom planu je to potvrđivalo primat grčkoga jezika i grčke kulture, pa i ideju obnavljanja Vizantije, kako su to kasnije zamišljali heteristi.

U predvečerje nacionalnih revolucija i oslobodilačkih ustanaka, razaranje Moskopolja od Ali-paše janinskog je najava promena koje će nastati. To je stvorilo značajnu vlašku dijasporu van pindskih gora. Pojavio se element koji je napravio vezu između balkanskih hrišćana i istovremeno se maksimalno angažovao sa svojim resursima u takvoj dramatičnoj promeni. Rigas Velestinlis Fereos – Tesaliot (Riga od Fere), Vlah iz Veleština u Grčkoj, naručuje 1797. da se štampaju karte sa rasporedom hrišćanskih naroda na Balkanu. Taj grčki pesnik je svoj venac poneo do kraja stradajući od beogradskih dahija zbog takve vrste prosvetiteljstva, u Nebojši kuli u Beogradu 1798. godine. Već u Prvom srpskom ustanku dve vojvode nose predikt koji upućuje na prisustvo Arumuna. To su cincar-Janko i cincar-Marko. Karađorđev emisar kod Visoke Porte je Petar Ičko, Vukov veliki mecena i kum je Teodor Demetar Tirka, a među prijateljima mu je i Mihail Bojadži, preteča u odnosu na Vukov rad, sa gramatikom arumunskog ili makedo-vlaškog jezika, izdatom u Beču 1813. godine. U drugom pokušaju Karađorđevom, neposredno po povratku u Srbiju, uz njega gine i pratilac Naum Karnara, heterista i pindski Vlah. Ranije, u vreme širenju ustanka i na Timočku krajinu u borbama učestvuje i pobratimljuje se sa hajduk-Veljkom Jorgaki Olimpiot (kapetan Jorgać) čiji spomenik u pozi grčkog Sinđelića, jer je i on poginuo poput Sinđelića pucajući u džebanu u ustanku heterista 1821. u Moldaviji, krasi plato ispred muzeja u rodnom selu na planini Olimpu, među Vlasima sa Olimpa.

O istočnosrbijanskim Vlasima manje ima dostupnih podataka. Zna se da je među trojicom čuvenih megdandžija u Prvom srpskom ustanku, pored hajduk-Veljka i Jovana Kursule, bio i mlavsko-

52

homoljski vojvoda Paulj Matejić iz Melnice. Isti onaj koji je sačuvao topove sa Čegra da ne padnu u turske ruke i jedini od vojvoda koji je pritekao u pomoć Sinđelićevim borcima. Krajinski buljubaša, Abraš, desna je ruka hajduk-Veljkova, a u početku Gušančev krdžalija, Gica Vlah (Gica Katana), gine kod Mehedinaca 1821. godine u borbi protiv Turaka, kao jedan od pet kapetana Tudora Vladimireskua.

Dakle, u nacional-oslobodilačkim revolucijama balkanskih naroda Vlasi ne izostaju već imaju svoje istaknute prvoborce, ali i široko narodno učešće, čime se može objasniti časništvo mlavsko-homoljskog vojvode Paulja.

O korifejima preporoda kod balkanskih naroda koji su vlaško-arumunskog porekla (npr. Sterija, Nušić, braća Nastasijevići, braća Paču i dr. u Srbiji, Šaguna i mnogi drugi u Rumuniji itd.) postoje mnogi dostupni podaci. U kojoj meri je u tome učestvovao vlaško-rumunski element iz Istočne Srbije za sada nije još poznato. Ipak se može pretpostaviti da tu postoji značajna disproporcija u odnosu na Arumune, koja je posledica različitog mesta u društvenoj i ekonomskoj poziciji i načinu života ove dve vlaške populacije.

Krajem XVIII i početkom XIX veka već se ocrtavaju dve tendencije koje postoje kod Vlaha-Arumuna. Oko 1770. godine Danijel Moskopoljac, nazivajući sebe Dačaninom iz Mezije (Mesiodac Daniil), objavio je svoj četvorojezični rečnik (grčki, bugarski, albanski, arumunski) u kome se zalaže da balkanski “varvarski” narodi treba da napuste svoje maternje jezike i da prihvate grčki, kao sveti i naučni jezik. Sa druge strane Konstantin Ukuta iz Moskopolja, 1797., u svom pledoajeu Nova Pedagogija ili ABECEDAR, zalaže se da vlaška deca u školi uče na arumunskom, tj. na svom maternjem jeziku. Suprotno tome, Neofil Duka se 1810. suprotstavlja pravu da Arumuni imaju svoj poseban jezik i predlaže da se ovi Vlasi priklone grčkom nacionalnom idealu. Kao odgovor ovom stavu sledi ARUMUNSKA ILI MAKEDO-VLAŠKA GRAMATIKA [66], koju 1813. godine izdaje u Beču Mihail G. Bojadži. On se suprotstavlja želji mnogih grčkih poslenika u kulturi u to vreme da se pravoslavni narodi odreknu svojih “varvarskih i prljavih” jezika, zalažući se za dostojanstvo sopstvenog jezika, ali i protiv nastojanja grčkih vođa i njihove želje da od Balkana naprave grčko poluostrvo. Kontraudar je brzo usledio. Carigradska patrijaršija ga je ekskomunicirala (proklela), a njegova knjiga je svuda gde je pronađena spaljivana, tako da je do danas preteklo i uteklo samo dva primerka. U neku ruku, Bojadžijevo delo je dočekano slično kao i Vukovo sa njegovim ratom da se srpski narodni jezik, “govedarski” kako su ga nazivali učeni Srbi Vukovog vremena, preuzme funkciju crkvenoslovenskog. Kada se već ukazuje na ovu paralelu, ni u Vukovom slučaju nije izostala reakcija tadašnje srpske crkve i njenih velikodostojnika, mada u blažoj formi, ako se zaboravi da Vuk nije dočekao pobedu svoje jezičke reforme.

Vidi se, dakle, da su se među učenim Vlasima van prostora na kome se kasnije konstituisala Rumunija, pojavile dve tendencije. Jedna se zalagala za očuvanje i emancipaciju Vlaha kroz uvođenje vlaškog jezika u obrazovanje i druga za utapanje Vlaha u tradicionalno jači i razvijeniji narod, po mnogim pitanjima, pa i po jeziku. To je podela koja će se tek kasnije pojačati zbog pojave i političkih problema.

Sredinom XIX veka na Balkanu postoji više novih nacionalnih država, Srbija, Grčka, dva rumunska principata – Vlaška i Moldavija. U Vlaškoj, u Bukureštu, je stecište balkanskih boraca za oslobođenje krajeva koji su još pod otomanskom vlašću - Bugarske, Makedonije, Albanije. Intenziviranju njihovog rada verovatno je doprinelo i ujedinjenje Vlaške i Moldavije u državu Rumuniju 1859/1862. godine. Koju godinu kasnije, 1863., jedna grupa Arumuna upućuje apel svim Arumunima u Albaniji, Epiru, Tesaliji i Makedoniji, koji su u to vreme još uvek bili u sklopu otomanskog carstva. Bio je to poziv na nacionalno buđenje pod rumunskim patronatom. Na tom prostoru od 1864. osnivaju se škole na rumunskom jeziku, kao sastavnog dela rumunskog obrazovnog sistema. Tako se pojavljuje i treći faktor zainteresovan za rešavanje problema balkanskih Vlaha. Unutar vlaške populacije jedan samosvojni, drugi naklonjen grčkoj opciji (kasnije grekomani) i treći, moglo bi da se nazove u

53

slobodnoj interpretaciji – panrumunski. Turska carevina, u to vreme već veoma oslabljena, prihvatila je ovo buđenje Arumuna i dopustila je da se osnuju brojne škole na svim neoslobođenim prostorima Albanije, Epira, Tesalije i Makedonije kao geografskog pojma, tj. i Vardarske i Pirinske i Egejske Makedonije. Početkom XX veka bilo je više od sto osnovnih škola i nekoliko viših u kojima se kao etnički jezik učio rumunski. Njihovo finansiranje je bilo iz Rumunije. Sa svim tim bila je stalno prisutna aktivnost od strane Arumuna, uz diplomatsku i drugu podršku Rumunije, da se ova vlaška populacija u turskoj carevini prizna kao narod. To je urodilo plodom 1905. godine ukazom sultana Abdula Hamida od 9/22. maja.

Paralelno su išli i pokušaji da se osnuje i nezavisna mitropolija Vlaha intervencijom Arumuna preko ovlašćenih opunomoćenika kod turske Visoke Porte u novembru 1896. godine. Očekivalo se da će to da prizna i vaseljenska Patrijaršija iz Konstantinopolja. U vezi sa tim je izvršen i odgovarajući izbor mitropolita Antima iz Mesembrije, ali to nije uspešno okončano.

Izvesni problemi ovakvog razvoja događaja već su se nazirali. Najpre, u borbi da se Grčkoj pripoje Makedonija, Tesalija, Epir, arumunska strana je videla gubljenje statusa koji je imala, te mogućnosti da se bavi nekim svojim tradicionalnim aktivnostima. Na primer, transhumantnim stočarstvom sa zimskim i letnjim staništima, koje bi se novim granicama otežalo ili potpuno onemogućilo, jer bi se ta staništa našla sa različitih strana granica. To je imalo žestoke reakcije na grčkoj strani, pa i među arumunskim grekomanima, koji su dospevali i na najviše državne i vojne funkcije u novoj grčkoj državi.

Rumunski jezik i bogosluženje na rumunskom među Arumunima nisu smetali višenacionalnoj otomanskoj imperiji, ali su smetali nacionalnoj državi izrasloj, kao i ostale balkanske države, na valu romantizma i oslobodilačkih ratova. Izgleda da je ovakav trend imao jak uticaj na arumunsku elitu, ali nije sigurno u kojoj se meri primilo među običnim ljudima. To je pojačalo emigraciju elite ka Rumuniji ili drugim krajevima u turskoj Evropi i u državama Evrope. Tako je slabio intelektualni korpus lokalne arumunske populacije.

Mnogobrojne revije namenjene Arumunima, Makedo-Rumunima, brzo su nastajale i brzo su se gasile. Kako je napisano u uvodniku revije “Lumina” (Bukurešt, januar 1903.), one su kratkotrajne kao “prolećno cveće”. Istovremeno je najavljeno da će u ovom slučaju tri četvrtine revije biti napisano na rumunskom i jedna četvrtina na makedo-rumunskom, dakle arumunskom dijalektu. To bi moglo da se razume tako da je dotle arumunski idiom bio potpuno potisnut.

Iste ove godine Arumuni u Makedoniji prolaze kroz zajedničku kalvariju sa ostalim narodima ovog dela oslabljene otomanske države, u ilindenskom ustanku i Kruševskoj Republici, čije najviše etičke domete ispisuje kruševski Vlah Pitu Guli sa svojim saborcima pogibijom na Mečkinom Kamenu. To je danak ideji “Makedonija Makedoncima”, kao multietničkoj domovini njenih stanovnika, koju su zagovarali Arumuni, a podržavala je Rumunija.

Posle balkanskih ratova teritorije sa izmešanim stanovništvom, na kojima su često Vlasi bili u većini, podeljene su između više država. Deoba stare Makedonije izvršena je između Grčke, Srbije i Bugarske. Osniva se još jedna država na Balkanu – Albanija. U tom previranju Rumunija se zalaže za pripajanje pindskih gora Albaniji, tj. za rešenje u kome bi se većina epirskih i tesalijskih Vlaha našli u Albaniji. To nije bez posledica na odnose Grka prema Arumunima kroz akcije grčkih komita (antarci), ali i njihovoj kakvoj-takvoj kulturnoj autonomiji nasleđenoj iz turskog doba.

U vreme potpisivanja bukureštanskog mira 1913., posle završenih balkanskih ratova, aktualizuje se i poseban protokol u odnosu na školsku i crkvenu autonomiju među Kuco-Vlasima, podržane finansijski od Rumunije, na čemu je insistirala Rumunija, na prostorima koje su posle ovih ratova zadobile Bugarska, Grčka, i Srbija, a pod kontrolom ovih država. U julu 1913. to su potvrdili svojim odgovorima na notu Majoreskua u ime svojih vlada: Bugarske – Tončev, Grčke – E. K. Veniselos,

54

Srbije – Nik. P. Pašić. Inače, 1912. godine bilo je među Arumunima (grčki naziv Kuco-Vlasi) 113 osnovnih škola, te u Bitolju muška gimnazija i ženska zanatlijska škola, u Solunu trgovačka škola i u Janini trgovačka škola. Godine 1941. broj škola iz stare Makedonije (odnosno u to vreme Grčke, Albanije, Jugoslavije i Bugarske) opao je na 35, od kojih je 29 bilo u Grčkoj, 5 u Albaniji i 1 u Bugarskoj, a od škola gimnazijskog tipa, od 5 na 4 i to sve u Grčkoj. Rumunskih crkvi je bilo tada 11 u Grčkoj, 6 u Albaniji, 2 u Bugarskoj.

Ono što se može unekoliko saznati iz dokumenata iz Nacionalnog arhiva Rumunije publikovanih u zbirci dokumenata “Rumuni južno od Dunava”, izdate u Bukureštu 1997. godine, je da svo vreme posle 1860. godine akcije koje su izvršene polaze od naučnog, etnolingvističkog tumačenja problema Vlaha sa Balkana. Pri tome skoro da nema analiza koje bi govorile o realnom stanju stvari van tako naznačenog stereotipa!

Evo kako o ovoj problematici govori T. Rudenko, rumunski ambasador u Beogradu, akreditovan i u Tirani (10. april 1948.): “U vezi sa putovanjem u Korču, arumunski centar u južnoj Albaniji, koje je sugerisao gen.puk. Enver Hodža, trebalo je da konstatujemo i jedan nerešeni problem, bolje rečeno, koji je loše rešen. Reč je o nacionalnom problemu. Kompaktno stanovništvo polovine Korče (stari kulturni i akademski centar iz XVII veka) i okolna sela, kao i planinski katuni su Arumuni faršerijoti, na koje se na zapadu nastavljaju kastrioti i još dalje, prema moru, muzikiari. Do rata su imali škole i crkve na rumunskom, sa profesorima i sveštenicima poslatim iz Rumunije. Neki od njih su završili studije u Rumuniji (Teodor Heba, sudija iz Elbasana itd.). U stvarnosti, čini se da su Arumuni u tim rumunskim školama bili prinuđeni da nauče jezik koji ne govore u kući, u porodici, i zato kod susreta koji je upriličen povodom našeg dolaska, trebalo je da pozovemo prevodioca, jer se drugačije ne bismo razumeli. Oni su zaboravili rumunski ili ga nisu učili a govore međusobno jedan dijalekt koji će pre biti njihov jezik, u mnogim aspektima latino-romanski ali sa drugačijim nezavisnim razvojem i uticajima u drugim istorijskim prilikama. U svakom slučaju, njihov jezik nije bio proučavan osim sa gledišta “rumuniziranja” i kao posledicu do danas oni nemaju ni alfabet, ni gramatike a ni pisanu literaturu. Istovremeno, albanski nema ničeg zajedničkog (sem izvesnih iliro-tračkih, turskih i slovenskih reči) sa jezikom koji govore Arumuni.

Kulminacija je sledeća: arumunska deca iz ovog grada (150-170), danas u školi (koja je nekada bila rumunska, pa je sačuvala i takvo svoje ime) uče albanski, ili su prinuđeni da najpre nauče albanski jezik. Bez pogovora, sa vremenom će ga zaboraviti, kao što su njihovi roditelji zaboravili rumunski koji su naučili u staroj školi. I što je naročito loše gube vreme učeći najpre jezik i tek kasnije prve pojmove o kulturi, što bi moglo da bude skopčano sa rizikom da tapkaju za albanskom decom.

Kada sam pitao predsednika regionalnog i gradskog komiteta zašto je to tako, odgovorio mi je: “ukoliko im se dopusti da uče u osnovnoj rumunski, zaostajaće posle toga u albanskoj gimnaziji (rumunska gimnazija postoji samo u Bitolju u Jugoslaviji i u Solunu u Grčkoj)”. Da ne bi izostali u gimnaziji odlučeno je uz zajedničku saglasnost, u lokalnim organima, da se i u osnovnoj školi uči samo na albanskom, jer inače ... nemaju ni profesore.

Rezultat je: roditelji su veoma nezadovoljni što ih “zemlja” (Rumunija) više ne štiti i što ih je prepustila sudbini pa sve više počinju da rade protiv narodne demokratije u Albaniji, koja nije poštovala njihova prava stečena od predaka još u tursko vreme.”

Vidi se zapravo, da formula koja je ponuđena i način na koji je eksploatisana u periodu od skoro devedeset godina nisu poboljšali emancipaciju vlaško-arumunske populacije na navedenim prostorima. Ono što može da začudi je što se i danas na rumunskoj strani forsira taj prvobitni pristup bez kritičkog osvrta na “postignuti” rezultat u stvarnoj emancipaciji Vlaha. Sa te strane gledano, interpelacija de Puiga, na osnovu inicijative pojedinih arumunskih intelektualaca nagoveštava rešenje problema. To je, pak, na te Arumune, inspiratore takvog dokumenta, privuklo anatemu pobornika stare formule, pridružujući ih ekskomuniciranom Bojadžiju za mišljenje zbog koga je on, pak, bio i hvaljen i slavljen

55

među pobornicima "rumunizma". Naime, kao što je već bilo reči, Bojadži se itekako zalagao za čuvanje i razvijanje arumunskog (vlaškog) idioma.

Zašto bi to bio udar na etnolingvističko jedinstvo Rumuna i Vlaha, odnosno po čemu to razbija rumunsku naciju? Ko brani Vlasima, zavisno od jezika na kome se iskazuju kao etnitet, da se istovremeno osećaju i Vlasima i Rumunima, tamo gde takva tradicija postoji, pa i pripadnošću većinskim nacijama, ukoliko to ne poništava njihovu etničku posebnost i njihovu istinsku zainteresovanost za emancipaciju i očuvanje svoje kulture!? Zar Vlahe ne treba sačuvati upravo zbog onoga što su baštinili za svetsku kulturu i što je u današnje vreme pod izuzetnim udarom kome će teško odoleti i narodi sa brojnim kulturnim i dugim institucijama?!

Ovaj opisani paradigmatičan put nisu prešli istočnosrbijanski Vlasi. Svakako zbog toga što su živeli u drugim istorijskim okolnostima, ali i zbog nepostojanja građanske klase u vreme kada su se rađale i budile nacije Balkana. Interesantno je da se to može odnositi i na vlaško-rumunsku populaciju u severozapadnoj Bugarskoj. Ostaje istoričarima da razjasni zašto su ovi Vlasi bez pomena u mirovnim dokumentima posle balkanskih i prvog svetskog rata?

Pre toga, u avgustu 1911. godine obratio se petrovački Vlah, Miroslav Bogdanović, Rumunima iz Lige za kulturu tražeći pomoć za odbranu rumunskog jezika i tradicije u Srbiji. U tom smislu je govorio i čuveni istoričar Nikolaje Jorga u rumunskom parlamentu u decembru 1912. godine. Tada je, na osnovu elaboracije Atanasija Popovića, izneo i određene podatke o odnosu crkvenih i državnih vlasti prema Vlasima. Tako se pominje cirkular timočkog episkopa br. 765 od 12 avgusta 1899. u kome je sveštenicima izdato naređenje o imenima koja jedino mogu da se daju deci kod krštavanja. Takođe da školski i državni organi posrbljuju rumunska prezimena i o tome Jorga navodi konkretne primere. Podvlači činjenicu da je srpski jezik u intenzivnom razvoju, dok se rumunski osiromašuje i povlači i svodi na dnevno sporazumevanje u porodici. Rumunske knjige su nedostupne jer su zabranjene. Navodi se i izjava rečenog Atanasija Popovića, doktora filosofije i profesora, da je čitanje i pisanje na rumunskom naučio u Nemačkoj.

Nažalost, ovi apeli nisu nastavljeni ka traženju puteva za emancipaciju i očuvanje Vlaha. U novembru 1918. godine u Kišinjevu se piše manifest Rumunima u Srbiji, dakle istočnosrbijanskim Vlasima, u kome se iznosi iredentistička ideja o priključenju tog dela Srbije Rumuniji. Tako su prethodne ideje o očuvanju ovog etniteta na ovaj način kompromitovane i zamenjene velikorumunskim idejama.

Ponovo se 1919. godine na Mirovnoj konferenciji u Parizu pojavljuje dr Atanasije Popović i u ime “Nacionalnog komiteta Rumuna iz Srbije” ponavlja ovu ideju. To brani time što će se samo na taj način “obezbediti naš slobodan razvoj a i razvoj naše intelektualne kulture na našem nacionalnom jeziku i neće više biti zabrane za naše školske, religijske i političke slobode”. Podsetio je da su se protiv politike gušenja i “srbiziranja” Rumuni iz Srbije uporno ali nemo opirali.

Dva puta su, 1904. i 1906., Rumuni iz požarevačkog okruga slali svog opunomoćenika u Bukurešt sa ovlašćenjem koje su potpisali viđeni Rumuni iz okruga, moleći rumunsku vladu da interveniše kod srpske vlade da im se dozvoli pravo da imaju svoje narodne škole i crkvu. To su 1913. zatražili i stanovnici okruga krajinskog.

Istovremeno je Mirovnoj konferenciji, od strane Društva za makedo-rumunsku kulturu, četvoročlana delegacija dostavila i memorandum da se na području Pinda, između Grčke i Albanije, osnuje država “Zemlja Vlaha” (“Terra Vlachorum” ili “Aromulenland”), a za sve ostale Arumune u Grčkoj, Albaniji, Srbiji i Bugarskoj da se obezbedi “puna školska i crkvena autonomija i politički režim kompatibilan sa slobodnim razvojem njihove etničke individualnosti, pod nadzorom Društva naroda, a Rumunija da bude ovlašćena da subvencionira njihove kulturne institucije i da interveniše ukoliko ne budu poštovane”.

56

Kao što se vidi, prekrajanje šireg područja Balkana imalo je odjeka i među Vlasima. S pravom ili ne i oni su tražili svoj status pod novim nebom nastalim posle svetske kalvarije.

Iz vremena između dva svetska rata pomenuće se kolonizacija Vlaha iz Tesalije u Dobrudžu godine 1928. Tome su svakako doprinela i događanja o kojima je ovde bilo reči, ali i kolonizacija Grka iz Male Azije posle grčko-turskog rata 1921. godine u područje Verie. Ti događaji su izazvali i preseljenje islamiziranih Megleno-Vlaha iz Egejske Makedonije u Tursku, kao što su se iseljavali i drugi balkanski muslimani.

Nadalje, 1930. godine drži se jedan studentski kongres pod naslovom “Rumuni iz doline Timoka” koji je posvećen Rumuno-Vlasima iz vidinskog kraja i Arumuno-Vlasima iz južne Bugarske. Insistiralo se na reciprocitetu u tretmanu ove populacije u skladu sa tretmanom bugarske manjine u području Silistre i Bazardžika dokumentujući broj škola na bugarskom u Rumuniji i nepostojanje rumunskih škola u Bugarskoj itd.

U borskom kraju, u usmenoj predaji, na primer u selu Brestovcu, čuva se uspomena na Jona Učitelja kome je uskraćeno da se bavi svojim poslom i iz kraja u kome je radio prognan je u rodni kraj zato što je potegao pitanje emancipacije Vlaha. Kao da je i u to vreme postojala praksa "berufverboten" koja je u Evropi imala svoje protagoniste posle 1968. godine.

U toku 1941. godine, posle pristupanja Rumunije silama osovine, ponovo se pojavljuje ideja iridente u aktivnostima koje se vezuju za pop-Suvejku. Traži se u memorandumu Rumuna iz Timočke krajine i Banata priključivanje ovih krajeva Rumuniji. Naravno, treba ponovo istaći da takva ideja nije imala svoje duboke korene ili razgranato stablo i da se ustvari svodila na stav samog potpisnika i po kojeg njegovog sledbenika. O tome postoje i šire studije.

Ova šetnja u vezi sa Vlasima kroz moderno vreme moglo bi da se završi kod teme koja je povod za celu ovu elaboraciju. To su istočnosrbijanski Vlasi.

Jula 1945. godine upućen je memorandum [54] maršalu Titu u vezi sa razvojem obrazovanja i crkvenim obredima na vlaškom (rumunskom). Dati su podaci o statistici od prvog popisa u Srbiji 1846. do 1900., takođe je procenjen i broj Vlaha na 400.000 na osnovu popisa iz 1846. i 1866., koji žive u 202 naselja. Napravljen je osvrt na učešće u ratovima u XIX i XX veku, pa i na držanje Vlaha za vreme II svetskog rata, na žrtve i popaljena sela, te na zalutalost pojedinaca i u pokret Draže Mihajlovića, Nedića, Ljotića.

Navedeno je da su Vlasi posle 1833. i još dugo godina posle toga imali sveštenike koji su crkvenu službu obavljali na rumunskom.

Ukratko, u tom memorandumu traženo je:

Učenje vlaške dece u školama na maternjem jeziku, pomoću koga će naučiti i državni srpski jezik, koji samo na taj način mogu sa lakoćom da usvoje.

Dozvolu da u crkvama sveštenici službu obavljaju na vlaškom (rumunskom) jeziku kako je bilo pod Turcima i nadalje do vremena kralja Milana.

Da se učitelji i sveštenici Vlasi koji služe van srezova i sela u kojima su rođeni rasporede u svojim rodnim mestima.

Kao obrazloženje da se u školama uči maternji jezik iznosi se činjenica da vlaška deca ne znaju srpski, već ga uče u školi, pa je to jedini način da se prevaziđe visoki procenat nepismenosti među Vlasima.

57

Implicitno, to je poziv da se ukine “pripravni” razred u kome se učio srpski kao priprema za školsku nastavu od I do IV razreda osnovne škole.

Takvim nespretnim obrazloženjem o učenju jezika je ustvari stvoren okvir za potonju benevolentnu asimilaciju kroz napuštanje vlaškog jezika i učenje srpskog odmalena. Eto mogućeg opravdanja za kasnije ukidanje “pripravnog” razreda. Kada je učinjen takav “reformatorski” korak 1969. godine tadašnji kriveljski odbornik u Skupštini opštine Bor je podneo ostavku smatrajući da je time vlaškom jeziku potpisana kazna brzog umiranja.

Dakle, i pored dobre namere ni ovim memorandumom nije objašnjeno zašto Vlasi (na svom narečju Rumuni) treba da uče svoj jezik, pa i rumunski kao njegov razvijeni i normirani oblik. I u ovo vreme to se od iste škole mišljenja vezuje za pravo nacionalne manjine. Otuda težnja da prvo treba Vlahe prenominirati u Rumune, pa će onda sve doći samo po sebi. Treba li naglasiti da je to romantičarski i prevaziđen pristup koji je u suštini panrumunski stav čiji su efekti pomenuti.

Priča o Arumunima iz Albanije, iz Korče i okoline, dovoljno je poučna. Ona pokazuje da za Vlahe treba naći rešenje u kojoj ima dovoljno prostora i za njihov lokalni idiom. Ako ga sačuvaju biće dorasli i književnom rumunskom jeziku, kao i svim stručnim žargonima koji su, kao i u srpskom, specifični “jezici” u jeziku. Time će se stvoriti prostor i za opstanak tih idioma kroz upotrebu na radiu, TV, te u drugim savremenim opcijama komunikacije. Što je naročito važno moći će da se krene u memorisanje jedne još uvek nedovoljno identifikovane civilizacijske baštine za koju znalci kažu da ima čime da se podiči.

Ove redove pišu uglavnom oni Vlasi koji su srpski po prvi put proslovili u “pripravnom” razredu. Kroz celo školovanje to im nije bila mana već ih je teralo na ozbiljan rad, pa i na savladavanje stranih jezika. Time je devalvirana teza da su po prirodi stvari Vlasi bili hendikepirani u postizanju značajnih rezultata u sopstvenom obrazovanju zbog jezičke barijere jer nisu od rođenja govorili “državni jezik”.

Tako se došlo na početak ove teme. Ona ne može da se rešava i tumači bez učešća samih Vlaha. Inače će se opet odlutati u romantičarske i visokonaučne teze koje ne vode računa o realnosti. Uostalom, bilo bi poučno da se prouče trendovi među banatskim Rumunima. Sa ove ("vlaške") strane Dunava izgleda da su oni prigrlili književni jezik ali su u velikoj meri napustili svoju autohtonu kulturu. Raslojavanje na elitne intelektualce, srednje i niže obrazovani sloj je evidentno. A čuvari hvale vredne banaćanske kulture – gde su? U tom trećem sloju. Ova, pak, “enklava” u enklavi govori svakodnevno jezik svojih veoma bliskih rođaka Vlaha Ungurjana, čuvara vlaške tradicije južno od Dunava. Tako “nacionalni” problem postaje kulturološki problem.

Već je izrečen stav: Vlasi bez očuvanja svoje kulturne baštine, a to podrazumeva i jezik za interpretaciju te kulture, nisu vredni postojanja. Krene li se u takav vid dogovaranja sa većinskim narodom ovde i na drugim prostorima gde postoje vlaške populacije verovatno će i svi većinski narodi da podrže takav trend samoodređenja među Vlasima.

Tome nije cilj da se naruši konzistentnost naziva ROMANUS-WALHOS niti da mu se oduzme nešto od njegovog jedinstva, uključujući i njegovu savremenu emotivnu generalizaciju ROMÂN-VLAH. Ukoliko se negde trajno usvoje hipostaze imena koje za sebe koriste pripadnici ove balkanske populacije (npr. Armãni, Rumâńi), a drugde se ostane pri tradicionalnom nazivu većinskog naroda (npr. Vlasi), ili se to kombinuje, sve to treba uvažavati. To ne ugrožava suštinu istorijskog ishodišta o istovetnosti i tek savremenim razlikama sa Rumunima i prirodnu upućenost Vlaha na Rumune. Isto cveće u različitim baštama može da ima drugačije nazive, ali isti miris.

Ako su i grešili, a nisu bezgrešni, Vlasi su to činili manje nego drugi i najčešće na sopstveni račun. Vreme je da im se to prizna javnim činjenjem i uvažavanjem njihovih potreba. Kolikim i kakvim – to je zajednički zadatak za Vlahe, većinski narod i u određenoj meri i za Rumuniju kao maticu Vlaha,

58

bez unapred postavljenih ograničenja. Takav karakter bi trebalo da ima i ova BELA KNJIGA O VLASIMA. Ona je konačna samo za vreme u kome je pisana.

Zajednički preci Vlaha o njoj ne mogu da sude, a potomci će uvek moći i bolju da sačine prema svom odmeravanju potreba i opštim civilizacijskim trendovima na koje se budu oslanjali. Jednostavno – u njoj se nije prećutalo vlaško postojanje u ubeđenju da je ovaj etnitet duhovno i kulturno obogatio prostor na kome živi u harmoniji sa drugima narodima. Ali i da je ostvario i jednu vanvremensku misiju komuniciranja sa dalekom prošlošću kodirane u vlaškoj usmenoj tradiciji do naših dana. Kada se piše ova knjiga ne postoji dovoljno elemenata za tvrdnju da je to nasleđe podjednako prisutno i u drugim vlahofonskim (rumunofonskim) populacijama sa ili bez pisane književnosti. Tim više ova inicijativa dobija i na težini i na širini. Zadnji je trenutak da se ta spoznaja zaokruži i trajno sačuva.

6.0. SAVREMENI EVROPSKI STAVOVI O MANJINAMA

Komitet ministara Evropskog saveta doneo je 10. maja 1990. rezoluciju o osnivanju Evropske komisije za demokratiju putem zakona koja je, odmah nakon svog osnivanja, počela da se bavi problemom zaštite manjina u Evropi. Na početku svog rada Komisija je usvojila niz osnovnih principa koji bi trebalo da se uključe u zakonska akta, i koji bi služili kao osnova za dalji rad, studiozno proučavanje i poboljšavanje položaja manjina [65], kako sledi:

Opšti principi

Međunarodna zaštita etničkih, jezičkih i religijskih manjina mora biti osnovna komponenta međunarodne zaštite ljudskih prava i kao takva biti uključena u međudržavnu saradnju, jer predstavlja osnovni element mira i stabilnosti u Evropi.

Međunarodna zaštita manjina ne dozvoljava bilo kakvu aktivnost koja je suprotna osnovnim principima međunarodnog prava i posebno ako je suprotna suverenitetu, teritorijalnom integritetu i političkoj nezavisnosti država.

Međunarodna zaštita manjina mora biti preduzimana sa dobrom voljom, u duhu tolerancije i dobrosusedstva između država.

Za potrebe ovog dokumenta “manjina” označava grupu koja je manje brojna od ostatka populacije date države čiji se članovi, iako državljani date države, etnički, religiozno ili jezički razlikuju od ostalog dela populacije, te koji žele da očuvaju svoju kulturu, tradiciju, religiju ili jezik.

Bilo koja grupa koja spada pod ovu definiciju ima pravo da bude prihvaćena kao etnička, religijska ili jezička manjina.

Prava manjina

Manjine imaju pravo da poštuju, čuvaju i razvijaju svoj etnički, religiozni, kulturni ili jezički identitet.

Manjine imaju pravo da budu zaštićene od bilo koje aktivnosti koja preti njihovoj egzistenciji.

Svaka osoba koja pripada manjini ima prava da uživa ista prava kao bilo koji drugi građanin bez ikakve razlike i potpuno ravnopravno.

Prihvatanje posebnih mera u korist manjina ili njihovih članova kojima se želi promovisati jednakost između manjina i većinskog stanovništva, ili žele uzeti u obzir specifični uslovi u kojima žive manjine ne treba smatrati aktom diskriminacije.

59

Svaka osoba koja pripada manjini imaće pravo da se udružuje i održava odnose s ostalim članovima iste grupe, uključujući i odnose preko državnih granica. Ovo pravo posebno uključuje pravo da onaj ko želi može da napusti datu državu i da se vrati u nju.

Svaka osoba koja pripada manjini treba da ima prava da stvarno učestvuje u državnim poslovima i posebno u donošenju odluka koje se tiču regiona u kojem žive.

Svaka osoba koja pripada manjini treba da ima pravo na sopstveni kulturni život.

Svaka osoba koja pripada jezičkoj manjini treba da ima pravo da slobodno koristi svoj jezik kako privatno tako i javno.

Kada manjina dostigne visok procenat populacije u određenom regionu ili u celoj populaciji njeni članovi treba da imaju pravo da govore i pišu na svom sopstvenom jeziku kada se obraćaju političkim, administrativnim ili sudskim vlastima datog regiona ili države. Ove vlasti su dužne da saobraćaju sa manjinom.

U državnim školama obavezno školovanje treba da bude na maternjem jeziku manjine. Ako pak država nije u mogućnosti da organizuje takvo školovanje ona mora dozvoliti deci koja to žele da uče u privatnim školama. Država ima prava da odredi da se jezik većine takođe uči u takvim školama.

Svaka osoba koja pripada religijskoj manjini ima prava da manifestuje svoju religioznost ili veru bilo sama ili u zajednici sa drugima, kako javno tako i privatno, u molitvi, propovedanju, praktikovanju ili posmatranju, sve u skladu s međunarodnim sporazumima o ljudskim pravima.

Svaka osoba koja pripada manjini čija su prava, kako je ovde definisano, ugrožena mora imati na raspolaganju efikasan način da dobije zaštitu od strane nacionalnih vlasti.

Obaveze država

Države će se uzdržavati od takve politike ili ohrabrivanja koja teži asimilaciji manjina ili od namernog menjanja proporcija u populaciji u regionima naseljenim manjinama.

Koliko god je to moguće država treba da ima na umu manjine kada vrši podelu nacionalne teritorije u političke i administrativne jedinice kao i u izborne okruge.

Obaveze manjina

Svaka osoba koja pripada manjini treba da lojalno izvršava svoje obaveze vezane za status državljanina države u kojoj živi.

U korišćenju svojih prava svaka osoba koja pripada manjini treba da poštuje prava drugih i posebno onih koji pripadaju većini, kao i prava članova drugih manjina.

Država treba da preduzme sve nužne mere kako bi osigurala da u onim regionima u kojima pripadnici manjine predstavljaju većinu populacije datog regiona, oni koji ne pripadaju manjini budu zaštićeni od bilo kakve diskriminacije.

Zaštitni mehanizam

Da bi se obezbedilo da se definisana prava poštuju neophodno je da države prouče mogućnost uspostavljanja evropskog mehanizma za zaštitu prava manjina.

☼☼☼

60

U narednom citatu se pokazuje kako su navedena pravila počela da stvaraju uslove za zaštitu vlaško-arumunske zajednice na Balkanu.

40, 2:

8. Skupština preporučuje Komitetu Ministara:

Da podstakne balkanske države u kojima se nalaze arumunske zajednice da potpišu, ratifikuju i implementiraju Evropske Preporuke o Regionalnim i Manjinskim Jezicima i poziva ih da podrže Arumune, naročito u sledećim područjima:

edukacija na maternjem jeziku;

služba u crkvama na arumunskom jeziku;

novinska izdanja, časopisi i radio i televizijske emisije na arumunskom jeziku;

podrška arumunskim kulturnim asocijacijama.

40, 14:

U svojoj Preporuci 1291 (1996.) o Jidiš kulturi, Evropski Parlament je naložio Komitetu ministara Saveta Evrope da uspostavi, pod nadzorom Saveta Evrope, “laboratoriju za rasejane etničke manjine” sa mandatom, inter alia:

da promoviše opstanak kulture i svest manjina;

da popiše lica koje još govore jezike manjina;

da se zabeleže, sakupe i očuvaju njihovi spomenici i evidentira njihov jezik i folklor;

da se objave osnovni dokumenti;

da se promovišu zakonska rešenja za zaštitu manjinskih kultura protiv diskriminacije i uništenja.

Svaka laboratorija ili posmatrači za rasejane etničke manjine, snabdevene sa modernim akademskim sredstvima, moglo bi da budu idealni mehanizam pomoću koga bi Evropski Savet zaštitio arumunski jezik i kulturu.

☼☼☼

Postoje, dakle, pravila koja je moguće operacionalizovati i u odnosu na istočnosrbijanske Vlahe i njihov manjinski tretman po bilo kom osnovu, ukoliko oni ili jedan njihov deo izrazi takvu potrebu. Naravno, podrazumeva se da je to u skladu sa zakonima naše zemlje.

7.0. PREDLOŽAK O VLAŠKOM PITANJU - MOGUĆA PLATFORMA

Istorijsko iskustvo na prostorima gde vlaške populacije bitišu svoj autohtoni život je takvo da se nikada nije došlo do odmerenog formulisanja stavova i zahteva ovog etniteta koji ne bi povredio njih same ili nacionalnu doktrinu većinskih naroda među kojima žive. Pretpostavljena matica Vlaha, kao jedina “Vlahija” koja je na Balkanu izgradila svoj moderni državni entitet, pre ili paralelno sa ostalim balkanskim narodima, zanemarivala ih je ili u jednom periodu svojatala kao prost nastavak “rumunizma”. Kada se danas govori o vlahofobnosti, za takvu pojavu kod pojedinih članova većinskih naroda, ponekad nažalost, i u određenim institucijama sistema savremenih domovina Vlaha, mogu se

61

razlozi pronaći u takvoj vrsti iskustva, ali i u skoro potpunoj neobaveštenosti o Vlasima. Tome je svakako doprinosila i fabrikacija poluistina i neistina koja i u naše vreme beleži značajan uspon kod konzumenata subkulture na našim prostorima.

U nastavku će se pokušati da se iskaže pristup koji bi trebalo da odagna nepotrebne strahove od emancipacije Vlaha na prostorima gde žive. Sa druge strane, da se većinski narodi oslobode pripisivane krivice za onaj vid asimilacije Vlaha koji je poprimio benevolentni karakter. U oba slučaja se računa sa doraslošću Vlaha za takva tumačenja i za njihov osećaj odgovornosti prema svom etnitetu, kao i prema domovini čiji su lojalni građani. Najnovija evropska iskustva u odnosu na manjine bilo kojeg karaktera (jezičke, etničke, konfesionalne itd.) trebalo bi da ohrabre takav novi vid tolerantnog komuniciranja. U njegovoj biti nije insistiranje na istorijskim i emocionalnim revendikacijama već na uvažavanju realnosti koja trpi svakodnevne promene. Ta realnost u današnje vreme nije naklonjena opstanku manjina i njihove duhovne baštine. I mnogi narodi se teško odupiru pritisku mondijalizacije ili globalizacije koju nagoveštava internet tehnologija i sve veća unifikacija u interesovanjima i ponašanju sadašnje mladeži. Sačuvati različitost i razlike vrlina je koja će tek u budućnosti imati svoj značaj, ali će dotle mnogo toga što danas postoji – jednostavno nestati. Možda će zainteresovani u dalekoj budućnost moći da rekonstruišu ovaj naš svet i u njemu nasleđe koje nas je svrstalo u različite populacije i pod različita imena. Verovatno da će tada ime biti manje važno od sadržaja koji je tim imenom bio okonturen, dok je u naše vreme ono razlog za velike emocije skopčane sa teškoćama u komuniciranju i saradnji među savremenim narodima.

7.1. O IMENU

Na svom jeziku u Istočnoj Srbiji Vlasi se nazivaju: Rumuni. Međutim, iz tradicionalnih razloga i norme koju su prihvatili prevode to na srpski sa: Vlasi. Na taj način prave razliku u odnosu na Rumune iz Rumunije, pa i iz Vojvodine. Prema tome, od dualnog istoznačnog naziva ROMANUS-WALHOS, oni se službeno iskazuju sa VLAH. dok u svom narečju ostaju pri hipostazi izvedenoj od ROMANUS, tj. Rumân.

U službenom komuniciranju treba ostati na srpskom - pri varijanti: Vlasi (uz naglašavanje da je to na vlaškom: Rumâńi), kod Rumuna na rumunskom – pri varijanti: Români (uz naglašavanje da je to na srpskom: Vlasi). O tome voditi računa i kod popisa stanovništva, tj. zbirno prikazati obe ove populacije istog etničkog korena i karakteristika u rubrici Vlasi (Rumuni) na srpskom, odnosno Rumuni (Vlasi) na rumunskom.

S obzirom da u tradicionalnom opštenju postoji i naziv Arumuni, kada je reč o populacijama onda koristiti dvojno označavanje, tj. vlaško-rumunska i vlaško-arumunska populacija. Ukoliko balkanski narodi prihvate predlog Arumuna za normiranje njihovog etnonima, kako su tražili na svom kongresu u Frajburgu, za njih koristiti tu normu. Isto tako, ukoliko se dogodi da se izvrši i neka druga unifikacija naziva na užem ili najširem vlahofonskom prostoru, usaglašavanjem na međunarodnom planu, koji bi prihvatili i Vlasi i većinski narodi među kojima žive Vlasi, prihvatiće se taj naziv. Slično kao u ujednačavanju naziva Šiptar i Albanac posle 1968. godine, mada taj primer verovatno budi i druge asocijacije zbog nesrećnih događanja na Balkanu.

Prema tome, u semantičkom smislu ne postoji razlika između naziva Rumuna i Vlaha, a variranje naziva je udovoljavanje tradiciji većinskih naroda. U ovom kontekstu gledano, manjinska prava koja postoje za Rumune u Banatu ne mogu da se uskrate Vlasima u istočnoj Srbiji niti da se tumače uobičajenom praksom dualnog označavanja Vlaha na jednoj i na drugoj strani.

7.2. O JEZIKU I PISMU

Vlasi u istočnoj Srbiji govore svoja dva narečja, ungurjanski (banatski) i caranski (krajinski, muntenski) govor, koja pripadaju rumunskom jeziku. Između ova dva narečja postoji i, uslovno

62

govoreći, međunarečje koje ima elemente i jednog i drugog govora, ali je po leksičkom fondu i izgovoru bliže ungurjanskom. Ovi govori imaju kontinuitet u rasprostiranju na prostoru na kome žive Vlasi, tj. retkost je da u jednoj idiomskoj enklavi postoji lokacije drugog idioma.

Na srpskom Vlasi svoj jezik nazivaju - vlaški jezik, dok ga na vlaškom nazivaju - rumunski jezik, odnosno istim onim imenom kako nazivaju i jezik Rumuna iz Rumunije i Vojvodine.

Imajući u vidu navedene činjenice, pismo koje je dovoljno za pisanje na navedenim narečjima treba da bude latinična rumunska abeceda. Kada se želi zabeležiti posebna specifičnost dijalekta, tada koristiti odgovarajuće dijakritičke znake kao i fonetsku transkripciju APHI, ili dodatne konvencije o izgovoru.

7.3. UČENJE MATERNJEG JEZIKA

Ovo je najvažnije pitanje bez koga nije moguće da se očuva vlaški etnitet. Ideja da će se to postići uvođenjem rumunskog književnog govora na prostorima gde žive Vlasi nije dala rezultate, ako je suditi po primeru iz Korče u Albaniji. Još je manje verovatno da bi to moglo danas da promeni stanje s obzirom na izuzetno visok stepen korišćenja neologizama u književnom rumunskom jeziku koji skromnije obrazovanim Vlasima nisu često dovoljno poznati po značenju ni u srpskoj varijanti.

U sredinama gde još uvek postoji “pripravni” (pripremni) razred sadržaj u nastavi dopuniti i sa sadržajima na vlaškom, u lokalnom idiomu, odnosno izgraditi sistem dvojezične nastave. Ako umesto pripremnog razreda postoji predškolska nastava u vidu zabavišta ili slične institucije, u vlaškim selima u njima negovati dvojezičnost poput nekadašnje dvojezičnosti u “pripravnom” razredu na početku školovanja.

U prvom razredu uče đaci na srpskom jeziku osnove pismenosti u skladu sa postojećim školskim programima. Paralelno se uvodi određeni fond časova kao provera i utvrđivanje vokabulara na vlaškom lokalnom govoru. Pri tome je u takvoj nastavi oslanjanje na tradicionalno, za ovu namenu obrađeno, usmeno nasleđe među Vlasima.

U drugom razredu se uči normirana abeceda i njena nadgradnja sa dijakritičkim znacima za pisanje i tumačenje tekstova u dijalektu i na normiranom jeziku. Ukazuje se na specifičnosti dijalekta u odnosu na književnu normu. Koriste se primeri iz priča za decu u tradicionalnom i literalnom obliku, te lirske i epske pesme.

U trećem razredu se nastavlja i širi program iz drugog razreda, odnosno utvrđuju se osnovna pravila pismenosti, a uči se i uporedna gramatika.

U četvrtom razredu naglasak se stavlja na normirane tekstove i njihovo tumačenje u dijalektu i na utvrđivanje znanja iz gramatike. Paralelno se u standardnim kursevima izučavaju poglavlja koja se tiču istorije Vlaha.

Ovaj program se ostvaruje kroz dodatne časove i njime se ne remete standardni programi na srpskom jeziku. Međutim, taj dodatak nije fakultativnog već je obaveznog karaktera. Zavisno od lokalnih uslova i kadrovskih mogućnosti ne isključuje se ni varijanta kondenzovane i blok nastave.

U petom i šestom razredu uči se tradicionalni folklor sa užeg i sa šireg vlahofonskog područja kao i tradicionalna muzička kultura. To uključuje i narodne igre i vokalne solističke i horske interpretacije, kao i druge sadržaje vlaške baštine (običaji, kalendar, elementi kosmogonije i kosmologije i sl.), zatim osnovne hrišćanske religiozne tekstove na tradicionalnom jeziku rumunske crkve u svetom pismu, koji je veoma blizak ovdašnjim vlaškim idiomima.

63

U sedmom i osmom razredu se ponovo proučavaju uporedno normirani jezik i dijalekt i njihova gramatika, kao i osnove tradicionalne kulture Vlaha, dok u standardizovanom programu na srpskom ponovo ima mesta za teme iz istorije vlaških populacija na Balkanu i njihovo svestrano prožimanje sa većinskim narodima na tim prostorima zajedničkog suživota. I ovi sadržaji su obaveznog karaktera.

U skladu sa zakonskim rešenjima drugi vidovi školovanja na književnom rumunskom jeziku su mogući u privatnim ili drugim posebno finansiranim školama, stalnog ili privremenog karaktera, na primer zbog eventualnog nastavka studija na rumunskom jeziku, kao fakultativna nadgradnja, pri centrima za očuvanje i proučavanje vlaške kulture i sl.

Kod sagledavanja ovog pitanja mora da se ima u vidu da se veoma učestano deca prvo uče srpski i tek kasnije priuče vlaški. Ponekad, idući linijom manjeg otpora trajno se napušta vlaški kao maternji jezik. Otuda i predloženi model predstavlja obrnutu proceduru u odnosu na vreme kada je pripravni razred bio nezaobilazna pripremna faza učenja oficijalnog jezika. Suština ovog pristupa izvire iz činjenice da su Vlasi u međuvremenu, dok su im uskraćivana etnička prava, postali dvojezična populacija koja se sticajem mnogih okolnosti sve više udaljava od svog govornog idioma.

Principijelno gledano, ukoliko u nekoj sredini budu postojali zahtevi da se cela nastava obavlja na normiranom rumunskom (književnom) jeziku, takvom zahtevu neće se postavljati nikakve prepreke, tj. sprovešće se obrazovanje kakvo tradicionalno postoji u Banatu za rumunsku nacionalnu manjinu.

7.4 KOMUNICIRANJE NA VLAŠKOM

Korišćenje vlaških idioma na radiu i televiziji, u informativnim listovima i revijama posvećenim svakodnevnom životu, kulturnim i drugim temama je bez ikakvih ograničenja, u skladu sa opšte prihvaćenim evropskim pravilima o pravu i ponašanju manjina. U tom smislu će se uvoditi u lokalne govore i neophodni neologizmi saglasno funkciji jezika koju je u odnosu na srpski jezik objasnio akademik Ivić, odnosno koristiće se rumunski književni jezik.

Redakcijska politika takvih kulturnih i obrazovnih institucija biće u skladu sa navedenim pravilima i civilizacijskim normama o kvalitetu takvog komuniciranja. Jezik koji će se koristiti je lokalni govorni jezik, a kroz institute razmene i normirani govor na drugim rumunskim i arumunskim govornim prostorima. To znači da neće da se postave ograničenja za saradnju sa centrima poput RTV Novi Sad, Bukurešt, Kišinjev, te sa vlaškim radio i TV redakcijama na RTV Skoplje i drugde, širom Balkana itd.

Emisije na RTV Skoplje na vlaškom (arumunskom) i iskustvo u stvaranju programa na RTV Novi Sad na rumunskom mogu da budu inicijalni model za razvoj ove vrste komuniciranja na prostorima istočnosrbijanskih Vlaha.

Ukoliko se postigne takva saglasnost, praznina u ovakvom komuniciranju ispuniće se privremeno, povremeno ili trajno promenom sheme emitovanja na rumunskom jeziku na RTV Novi Sad, uz uvažavanje prethodnih postavki.

Sa razvojem informatičkih sredstava takve tehnologije će biti dostupne i za potrebe komuniciranja na vlaškom u svim mogućim informatičkim tehnologijama i medijumima.

7.5. JEZIK U CRKVI

U svom istorijskom razvoju svoje prvobitne karakteristike u najvećoj meri je sačuvao rumunski jezik koji se koristi kao jezik bogosluženja u crkvi. Napominje se da je taj jezik blizak i današnjim vlaškim govorima. To se može sagledati ukoliko se uporede tekstovi u starom i novom zavetu, tj. u svetom pismu na rumunskom, pa i u prvim tekstovima Koresija i Dosofteja na rumunskom iz XVI i XVII veka sa današnjim vlaškim narečjima u istočnoj Srbiji.

64

Imajući u vidu navedenu činjenicu, bogosluženje u crkvi na tradicionalnom rumunskom jeziku bilo bi izuzetno značajno za očuvanje i revitalizaciju vlaških govornih idioma a time i Vlaha kao etničkog entiteta.

7.6. CENTRI ZA OČUVANJE VLAŠKE KULTURE

U svim većim mestima, odnosno u opštinskim centrima, organizovaće se centri ili filijale jedinstvenog centra koji će se baviti vlaškom baštinom i njenom valorizacijom, kao i negovanjem tradicionalne i moderne vlaške kulture (poput Instituta za proučavanje i očuvanje srpske kulture na Kosovu koji je osnovan u julu 1998.). U takvim institucijama bile bi i biblioteke sa pisanim delima i drugim vrstama informacija i datotekama sa kojima je memorisana istorijska i druga građa koja se odnosi na ovu populaciju. To će se stalno popunjavati i obogaćivati kroz razmenu i druge načine komuniciranja sa velikim centrima, univerzitetima i na druge dostupne načine. Takođe i uz aktivnosti na lokalnom planu, kroz sakupljanje, registrovanje, obradu i objavljivanje i distribuciju duhovnog stvaralaštva vlaške populacije, kao i dela o njenom prožimanju sa kulturama susednih naroda.

Pri ovakvim centrima za kulturu se bez ograničenja formiraju udruženja i savezi kulturno-umetničkih društava, specijalizovanih servisa i sličnih asocijacija lokalnog ili šireg značaja koje se bave ovom kulturom.

7.7. MEMORISANJE TRADICIONALNE ZAOSTAVŠTINE

Prostor istočne Srbije je na raspolaganju svim zainteresovanim istraživačima vlaške narodne zaostavštine i kulture u svim njenim aspektima i manifestacijama za proučavanje i komparativne analize u odnosu na druge kulture. Takvi projekti će biti podržani od državnih institucija i od vlaških kulturnih asocijacija i fondacija. U zavisnosti od značaja tih projekata tražiće se i koristiće se i finansijska i druga pomoć i potpora od institucija u zemlji, kao i van zemlje, tj. iz zemlje matice i od specijalizovanih organizacija EU i UN.

Posebno će se razraditi metod rada uz učešće SANU i akademija nauka i umetnosti susednih zemalja i drugih zemalja, odnosno njihovih specijalizovanih institucija i filijala.

Ovaj rad se smatra neodložnim i ne može se pomerati za neko buduće vreme. To je trajan zadatak čija aktuelnost u vreme pisanja ovih pravila ima karakter urgentnosti. Posledica toga je da ako neka konkretna zainteresovana institucija nema neophodne resurse u datom trenutku istraživanja se preduzimaju ili nastavljaju bez njenog učešća uz potpunu otvorenost za razmenu informacija.

Same procedure rada na ovom planu su u skladu sa najvišim raspoloživim tehnologijama, koje u datom vremenu označavaju profesionalni vrh u metodologiji i najviši tehnološki nivo po pitanju obrade konkretne tematike.

Kod prezentiranja koristiće se pisana dela, filmska, video, audio i svaka druga tehnika koja bude raspoloživa kao tehnološka mogućnost i razvojno-tehnološke inovacije za ovakve namene.

7.8. ZASTUPANJE VLAHA U ZEMLJI I INOSTRANSTVU

U vezi sa samoidentifikacijom Vlaha u interpretiranju njihovih potreba na kulturnom i etničkom planu u zemlji i inostranstvu, prihvatljiva je samo varijanta nepristrasnog i neposrednog predstavljanja od kompetentnih delegiranih predstavnika. To važi i za institucije multietničkog komuniciranja kada se razmatra problematika Vlaha, ukoliko se budu uspostavili takvi politički instituti ili instituti dobre volje na lokalnom ili širem planu.

65

Svoju političku artikulaciju Vlasi, kao i svi građani zemlje u kojoj žive, mogu ostvariti kroz političke partije koje su sa ili bez etničkog predznaka, uz uvažavanje postulata o manjinama koje su uspostavljeni od Evropskog Parlamenta i Evropskog Saveta, odnosno organa UN.

7.9. STAV O ZLOUPOTREBI STVARALAŠTVA NA ŠTETU VLAHA

Na sve zloupotrebe sa nacionalističkog, šovinističkog i rasističkog stanovišta čija bi meta bila vlaška populacija i njeni pojedinačni članovi, reagovaće se kod institucija sistema, sudova časti čiju su članovi takvi autori, kao i kod međunarodnih organizacija za zaštitu manjina. Dostojanstvo svakog ljudskog bića i svakog ljudskog kolektiviteta treba poštovati i čuvati i kada je takav entitet u rastu i kada je u opadanju, čak do potpunog nestanka, do njegovog poslednjeg člana.

Isti stav važi i kada je reč o neprihvatljivim stavovima iz okrilja vlaške populacije u odnosu na druge etnitete i entitete.

7.10. ARBITRAŽE O VLASIMA

Ukoliko se činjenjem ili nečinjenjem sprovodi politika “gašenja” vlaškog etničkog entiteta i to opravdava stavovima van međunarodnih pravila o zaštiti manjina pribećiće se zahtevu da se uspostavi međunarodni ombudsman ili drugi dostupni instrumenti zaštite manjina.

7.11. FINANSIRANJE AKTIVNOSTI VLAŠKE SAMOBITNOSTI

U skladu sa zakonskim propisima o finansiranju aktivnosti etničkih manjina i običajima na međunarodnom planu, u slučaju navedenih aktivnosti finansijski izvori su iz budžeta republike i savezne države, iz budžeta i fondova okruga, opština i lokalnih zajednica, kao i iz fondova i fondacija organizacija i institucija među Vlasima.

Na bazi ugovora o reciprocitetu i drugih konvencija, te običaja u bilateralnoj i multilateralnoj saradnji, u finansiranju potreba vlaške populacije u istočnoj Srbiji učestvuje i zemlja matica, dok međunarodne institucije i organizacije to čine u skladu sa poveljama UN, EU i sl.

7.12. OČUVANJE ŽIVOTNOG PROSTORA I NJEGOVOG ETNIČKOG KARAKTERA

Prostor istočne Srbije obiluje prirodnim lepotama i nacionalnim parkovima, rudnim bogatstvom, šumskim, vodnim i energetskim resursima. Privredni i socijalni razvoj i mogućnosti na ovom području nisu u skladu sa značajem koji ovi krajevi imaju za zemlju u celini. Taj nesklad je uglavnom anticipiran i u Prostornom planu Srbije. U tom se dokumentu više naglašava sirovinski potencijal i njegova rudarska, metalurška i energetska eksploatacija bez alternativa razvoja ovog kraja sa naglaskom na visoke tehnologije, kako je to predviđeno za krajeve zapadno od Morave. Zanemarene su i tradicionalne delatnosti kojima su se Vlasi nekada isključivo bavili, kao što su stočarstvo i poljoprivreda, odnosno one industrije koje prate te delatnosti.

Rudarsko-metalurški i energetski sistemi u velikoj meri utiču na degradaciju i devastaciju prostora, promenu namene prirodnog okruženja i njegovo ekološko zagađivanje. Načela koja su izborena u vezi sa tim u današnje vreme kroz iskustvo donošenja i sprovođenja prostornog plana za KO Krivelj, jedinog takvog dokumenta koji je operativno zaživeo u sve tri Jugoslavije do danas, treba da imaju trajni karakter. To su: nadoknada obradive zemlje obradivom zemljom, šuma za šumu, pašnjaka za pašnjake, novi stambeni, ekonomski i pomoćni objekti za stare na prostorima na kojima se događa navedena degradacija i devastacija, uz izmeštanje naselja u najbližu neugroženu okolinu. Na taj način treba da se očuvaju vlasnička prava autohtonog stanovništva nad nepokretnostima na svom prostoru i njegov tradicionalni način života.

66

Po pitanju očuvanja kvaliteta životne sredine, principi uspostavljeni prema zagađivačima u borskom kraju, posle prve ekološke bune u Evropi 1935. godine, od 6. maja do 4. juna, poznate kao VLAŠKA BUNA [67], imaju trajan karakter. Naime, rešavanje egzistencijalnih problema zbog promene tradicionalnog načina života, priznavanje i nadoknađivanje štete nastale tehnogenim delovanjem rudarsko-metalurških i drugih kompleksa, očuvanje vrednosti i sadržaja imovine i stalni rad na poboljšanju ekoloških rešenja uz potpunu eliminaciju ekoloških zagađenja. O ovoj temi postoje i bogat fond inicijativa iz ovog vremena [70]. Na primer peticija meštana Krivelja o očuvanju i revitalizaciji životnog prostora iz 1997. godine, deklaracija protiv sejanja razdora forsiranjem neistinitih novinarskih priča o "polutanima" vlaškog etničkog predznaka iz 1994., koju su potpisali ovlašćeni organi sedam seoskih mesnih zajednica, zatim predstavka desetak intelektualaca-Vlaha i drugih o istoj temi prema ministarstvima informisanja i kulture Srbije, te pojedinačne inicijative i upozorenja prema vrhovima političkih faktora u ovoj zemlji itd.

Sve to vodi ka uspostavljanju i poštovanju najstrožijih međunarodnih načela u oblasti ekološke regulative, poput ISO 14000 u današnje vreme, ali i civilizacijski prihvatljivih profesionalnih kodeksa u izveštavanju i uopšte pisanju o ovakvim osetljivim temama. U vezi sa tim, na datom prostoru treba čuvati i poštovati i druge vrednosti koje imaju svoju etnolingvističku i kulturološku vrednost, kao što su ojkonimi i drugo tradicionalno i istorijsko nasleđe.

7.13. VREMENSKA DIMENZIJA IZNETIH ZAHTEVA

Ovo je mera jedne generacije na kraju XX veka, istorijski gledano posle dva milenijuma promena na balkanskom prostoru, koje su iznedrile i sačuvale do današnjih dana i populaciju označavanu izvedenicama od naziva ROMANUS-WALHOS. Njome treba da se posvedoči da na tom životnom putu dostojanstvo opstanka nije otpisano na štetu generacija kojima će takvi koreni možda biti važniji nego što su u današnje vreme. Iz ovoga truda i kolektivnog stava na jednom relativno ograničenom prostoru, izvire inicijativa da se sve ono što predstavlja kodirano iskustvo jedne bogate etnografske prošlosti sačuva i prenese onima koji će ga bolje vrednovati i tumačiti u budućnosti. Obrnuto, ukoliko se to ne bude posebno vrednovalo u daljoj i dalekoj budućnosti, da tragovi koji su još uvek nama na dohvatu budu dovoljno jasno zabeleženi kao uspomena na nepovratnost promena kojima smo bili izloženi.

U vreme kada su ispisani ovi redovi često je bilo teško uskladiti reči i dela, a nacionalizmi su postali pomama kojoj se krajnji ishod još ne nazire. Mnogi nisu hteli da nauče školu tolerancije i suživota od Vlaha. Možda će Vlasi morati to da plate sopstvenom duhovnom anihilacijom. O tome jesu li postojali i kakvi su bili proučiti ono što je ostalo od njihove kosmogonije i kosmologije, njihove prastare običaje sa protoistorijskim ritualima, njihovu epiku i etiku, njihovu usklađenost sa prirodom u toj duhovnoj sferi. Ako se takvi tragovi ne pronađu kao zaostavština posle ove inicijative ne treba verovati da tome nisu skrivili i sami Vlasi. U tom slučaju anatema na njihovu glavu zbog nemanja sluha i posustalost duha za sve ono sa čime bi se drugi narodi ponosili!

67

8.0. TRAGOVI ISTINE

Može se proveriti u svakodnevnoj praksi da li je i u kolikoj meri prisutno kad su u pitanju Vlasi nešto od nabrojanih evropskih načela o zaštiti manjina od asimilacije. Već je pokazano da je bilo pokušaja neposredno posle rata da se na tom planu promeni stanje pokretanjem radio emisije i novina na vlaškom, ali je vrlo brzo to zaustavljeno. Teško se to može objasniti i opravdati tvrdnjom o "kvazi-jeziku", pa ni anuliranju bilo koje potrebe za kulturnom emancipacijom zbog činjenice da je Vlasima bliska "francusko-američka koncepcija nacije". Time Vlasi uglavnom ne poriču svoju etničku pripadnost, niti etnolingvističku posebnost.

Taj stav o naciji je nekako u kontinuitetu sa nasleđem iz Karakalinog vremena kada su ne-Rimljani postajali "Rimljani", odnosno potonji Vlasi. Nažalost, to nikako nije blisko sa praksom balkanskih državotvornih naroda, što se pokazalo i odnosom prema naciji "Jugosloven" za koju su se opredeljivali i mnogi Vlasi. Rasplet jugoslovenske krize je vrtlog u kome partikularizmi poništavaju zajedničko. To se ne podvlači da bi se neko povredio ili uvredio, već se time ukazuje na vlaški stav o naciji kao teritorijalnom fenomenu, kao državljanstvu. Kamo sreće da je on bio opšte prihvaćen i kod drugih naroda ovoga uzavrelog prostora i da se pri tome ne insistira na etničkom asimiliranju "nepripadnika" svojoj naciji kao etnitetu.

Takav univerzalizam ne postoji kod većinskih naroda već dominira partikularističko poimanje nacije kao pripadnosti etnikumu po "krvi i zemlji". To vodi ka politici “jedna država - jedna nacija” u etničkom poimanju ove formule. Zato, kada se Vlasi privode ovakvom stavu, poništavaju se etnički, a to će se potpuno desiti kada se ponište jezički. Inspiratori, teoretičari, neki političari i branitelji takvog razvoja i rešenja "vlaškog pitanja" to veoma dobro znaju. To je razlog opšteg tabuiziranja “vlaškog pitanja” i tema sa tim u vezi.

Nedovoljno je rasvetljeno u kojoj meri je na ovim prostorima postojala praksa korišćenja rumunskog jezika, kao pisanog maternjeg jezika Vlaha, u prošlom veku. Da tu ima istine na to upućuje Kanicova

68

informacija da je proglas protiv ustavobranitelja u Negotinu pročitan prvo na rumunskompa onda na srpskom jeziku. U tom gradu hajduk-Veljkove epopeje pevalo se o njegovoj vojsci među kojima su i "Ungurani sa šešani"; tu se pila rakija "prefakuta" kako se i danas na vlaškom zove "prepečenica". Dakle, brojna prisutnost Vlaha na samom početku XIX veka u ovim krajevima nikako nije sporna, osim sela Mihajlovac, koje se doselilo posle 1833. Na taj način neke od teza o pitanju masovnog doseljavanja Vlaha iz Rumunije u najnovije doba više priliče naučnoj fantastici nego stvarnom stanju stvari.

O imenu Vlaha je bilo dosta reči i verovatno da to kod čitalaca neće ostaviti prostor za neke posebne dileme. No, ako se ispita pamćenje kod Vlaha, koje se pruža do protoistorijskih vremena kad je reč o mitologiji, dakle reč je o dobrom pamćenju, u tom pomaljanju prohujalih vremena nema nagoveštaja da su u ne tako dalekoj prošlosti Srbi (ili Bugari) bili transformisani u Vlahe kroz Rumune. Jezički, pak, za sebe Vlasi koriste naziv koji fonetski zvuči – Rumuni. Neobavešteni tu činjenicu ne znaju i verovatno očekuju adaptiranu fonetsku varijantu koja bi izgledala – sînt Vlah (Valah) i escu Vlahu kod Arumuna, ali se to nikada ne čuje već uvek i samo - sînt Rumân i escu Ar(u)mãnu.

Sudilo se o jeziku bez njegovog poznavanja. Korišćene su brojke o rezultatima popisa, a oni su bili u najmanju ruku ispolitizirani i politički isforsirani u poratnom vremenu.

Pokušaji da se ova tema izvuče na svetlost dana ne znači da će to da iznedri nove odnose prema Vlasima. Zahtevi u vezi radio i TV emisija na vlaškom čekaju već više godina odgovor. Istovremeno je nastavljena ubrzana multiplikacija dela lokalnih "pisaca" o vlaškoj populaciji, njinom dominantnom ne-rumunskom poreklu kod istog jezika i običaja, uz tvrdnje o nepostojanju alfabeta i slične za neobavešten svet mentalne začkoljice koje pogađaju dostojanstvo i pojedinca i etničke zajednice. U komparativnom smislu odnosa vlaški govor – rumunski jezik, moglo bi da se koristi odnos vranjanski govor- srpski jezik. Bilo bi veoma neukusno da se kaže da je vranjanski govor, na primer, kvazi-jezik koji ne može da očekuje bilo kakav javni tretman jer još nije sebi našao adekvatnu azbuku?

Neka o liniji angažovanja brojnih naučnika na temi osporavanja Vlaha kao etničkog etniteta i izvorima koje oni koriste u svojim neodrživim konstrukcijama naznačimo jedan kritički sud u odnosu na velikog svetskog antropologa Frejzera.

58, VII:

Primedbe upućene na račun Frejzerovih izvora najbolje je rezimirao Gaster (Gaster, Theodor H.: The New Golden Bough, A New Abrigment of the Clasic Work by Sir James Georges Frazer, Guterimbooks, New York, 1959): "Utvrđeno je da Frejzer suviše često zasniva svoje argumente na naivnim i amaterskim ocenama domorodačkih običaja i lokalnih obreda koje su dali slabo upućeni putnici ili misionari puni predrasuda ... Oni, kao i sam Frejzer, ne poznaju domorodačke jezike, tako da nasilno prilagođavaju karakteristične pojmove kalupima sopstvenog mentaliteta i formama izražavanja ili pogrešno upotrebljavaju domorodačke termine."

☼ ☼ ☼

Civilizacijska obaveza je da se na putu evolucionog preobražaja, od nastanka, rasta, do konačnosti postojanja svakog ljudskog bića i njegovog varijeteta, pa i mnoštva u zajednici, obezbedi njegovo dostojanstvo da capo al fine. Priređivač ove knjige bi to podvukao kao pouku ove knjige, oslanjajući se na stihove vlaške petrecăture:

Să ťe roĝi la Dumńeżĕu Pomoli se Gospod-Bogu

69

Să ťe scrié-n CARŤEA ALBĂ Da te piše u BELU KNJIGU

În CARŤEA ALBĂ, la ĉei vii U BELU KNJIGU, među žive

Să nu ťe scrié în a ŃEAGRĂ Da te ne piše u CRNU

În a ŃEAGRĂ, la ĉei mórţî Ne u CRNU, među mrtve

CARTEA ALBĂ s-a umplut BELA KNJIGA je popunjena

Conđeiļė s-a pérdut Pisaljke su pogubljene

Foiļe s-a-mpăturat Strane su joj preklopljene

CARŤEA NEAGRĂ nu é pļină CRNA KNJIGA nije puna

Măi ëstĕ lumé să vină Još je sveta što će doći

U ovim stihovima je sakrivena dijalektika našeg ljudskog postojanja. Ovo je kosmička logika evolucionog toka od postanja do skončanja u kojoj nema zaobilaženja i protekcije. Jedino se ne zna sudnji čas. Ne bi se reklo da je to drama samo pojedinca. To je krajnje sabiralište i vrlih i posrnulih. To je dijalektika prirode u njenom neumitnom toku. Nije li to još jednom razlog da se osvrnemo na svoje bližnje. Radi ljubavi, ne radi pokajanja!

Paĉe, ogoadă, lucru – Mir, sloga, rad

☺

☺ ☺ ☺

☺

KNJIGA DRUGA

HRESTOMATSKI PRILOZI O VLASIMA

70

1. ČINJENICE O JEZIKU, PISMU I IMENU

15, 42/43:

Afirmacija Makedonije kao helenističke velike sile na Balkanskom poluostrvu, pod energičnim vođstvom Filipa II, imalo je posledice i na naše prostore. Posle postojanja više od veka i po, kraljevstvo Odrisa, oslabljeno unutrašnjim razmiricama, bilo je 341. p.n.e. osvojeno od Filipa i pretvoreno u makedonsku provinciju (“strategiju”). Ovo važno prisajedinjenje je prinudilo makedonskog kralja da svoj autoritet proširi do Dunava, što je moglo da se ostvari samo oružanom silom. Kako izveštava antički istoričar Pompeus Trogus u jednom izvodu kod Justinusa, u to vreme se u Dobrudži pojavila sila pod vođstvom Ateasa ...

Po uništenju tračke kraljevine došlo je do saveza između Filipa i Ateasa, ovaj zadnji je priznavao prvome vlast na ušću Dunava, uz obećanje da će mu ostaviti u nasleđe te krajeve, a za uzvrat da dobije pomoć koja mu je bila neophodna da bi se suprotstavio jednom lokalnom vladaru, čije je ime nepoznato, ali je pomenut kao Histrianorum rex, “kralj istrijana”. ... U stvarnosti, ovaj vladar je bio vođa velikog plemenskog saveza Geta sa obe strane Dunava, čije je ime u to vreme bilo Istros (latinizirano Hister). ...

15, 45:

... Makedonija je doprinela širenju elemenata grčke civilizacije, suvozemnim putem, u zapadne krajeve Dakije, od Oltenije do Banata i u unutrašnjost Transilvanije.

15, 47:

Najznačajniji istorijski proces iz II veka p.n.e. bilo je širenje Rima na istok, kao posledica ratova koji su vođeni sa Makedonijom. Pošto je stara domovina Filipa II i Aleksandra postala rimska provincija 148. godine p.n.e., Geti i Dačani, samostalno ili u savezu sa Keltima i Bastranima, su reagovali nebrojenim napadima na novu silu koja se pojavila nasred Balkanskog poluostrva, kao najveći njeni neprijatelji. Dugotrajni otpori Ilira, Dardanaca, Skordiska, Tribala, Tračana, rimskim osvajanjima, uvek su bili potpomognuti od saveza Geto-Dačana.

15, 49:

... za kratko vreme Burebista, koji, prema svim pokazateljima, beše izuzetno obdarena ličnost, postao je vođa jedne nametljive političke formacije, koja je obuhvatala ogromnu teritoriju, od Boemije do blizu austrijskih Alpa, zatim severno od Karpata, do Buga i Crnog Mora, pa do blizu Jadrana i planine Balkan. Kao što je kazivao Strabon, on je u bilo kom trenutku raspolagao armijom od 200.000 ratnika. ...

Zapis Akorniona daje obaveštenja o stavu getskog kralja prema velikim događajima koji su potresali rimski narod tog vremena. U toku potpunog širenja građanskog rata između Julija Cezara i Gneja Pompeja, u 48. godini p.n.e., ... Burebista je poslao u grad Heraclea Lyncestis u Makedoniji Akorniona, koji je postao njegov izaslanik, da bi pregovarao o savezu sa Pompejom ...

Ali odlučujuću pobedu kod Farsale (Pharsalus) dogodila se pre dolaska getskih trupa na bojno polje. Rim je uzimao ozbiljno getsku pretnju, pa je pobednik sa Farsale odlučio da je otkloni velikom ekspedicijom u Dakiju. Velika rimska armija bila je koncentrisana za takav pohod u Makedoniji u trenutku kada je, u vreme martovskih ida 44. godine p.n.e., Cezar bio ubijen.

15, 52:

71

Godine 46. imperator Klaudije je ocenio da je došao trenutak da potčini kraljevstvo Odrisa i da ga zameni sa režimom jedne rimske kolonije. Deo južno od Balkana postao je provincija Trakija (Thracia), dok je područje prema Dunavu, nazvan Ripa Thraciae, a obuhvatajući i Dobrudžu, bila je priključena provinciji Moesia, koja je ustanovljena od imperatora Tiberija 15. godine, otprilike na prostoru današnje Srbije i u krajevima Tribala, tako da se proširila celom dužinom donjeg Dunava do Mora. ...

Među ovim akcijama, izvršenim severno od ušća Dunava između 57 - 67. godine, tačnije oko 62., u vreme imperatora Nerona, ... je i kolonizacija 100.000 prekodunavaca (Bastrani, Sarmati, Ruksolani, Dačani iz Moldavije i severno od Karpata) koji su, potisnuti ekspanzijom Jaziga, zatražili azil u Rimskom Carstvu. Aelijanus ih je naselio na prostor Mezije, sa porodicama i njihovim starešinama, da se bave poljoprivredom u slabo naseljenoj provinciji i da doprinesu preko poreze državnim prihodima.

16, 248:

U vreme vladavine Klaudija bilo je jasno da je tok Rajna-Dunav vrlo povoljna severna granica Imperije zato što se lako može braniti. Iako je bilo manjih promena i osvajanja, pa je tako i teritorija Dačana za jedno kraće vreme (150 godina) osvojena, ove dve reke predstavljaće mnogo godina severnu granicu urbanizovanog Rimskog Carstva. Pogranične provincije razvijale su se na specifičan način. Vojska je uvek prisutna, smeštena u logorima i kastelima i mnogi od njih koji su kontrolisali važne prelaze preko reka imali su velike materijalne koristi od trgovine koja se tuda odvijala. Doseljenici i trgovci su se naseljavali u neposrednoj blizini, pa su se sela i tvrđave razvijali u varošice i gradove, koji su vremenom postajali administrativni centri. Uz to su uz samu granicu osnivane kolonije iz kojih su se obezbeđivale rezervne jedinice veterana, a neke su predstavljale jezgra budućih gradova.

16, 192:

Dačani nastanjeni severno od donjeg Dunava bili su već izvesno vreme stalna pretnja Rimu. Dačani su, u stvari, pod moćnim vođom Decebalom i državotvornim aspiracijama, predstavljali opasnost sve dok ostaju izvan delotvorne kontrole Rima.

16, 193:

Trajan je pripremio veliki napad 106. god. Kada je započeo pohod, njegove dve vojne jedinice prodrle su duboko u Dakiju, napadajući direktno na veliko dačko utvrđenje u Sarmisegetuzi. Grad je osvojen, a kada je uskoro postalo jasno da je sve izgubljeno, mnoge dačke vođe su se otrovale. Decebal je pobegao, ali nemilosrdno progonjen na kraju i on vrši samoubistvo. Uništivši svaki otpor, Trajan je osvojio svu vlast.

Ovo je još jedan primer kako su Rimljani mogli da osvajaju urbanizovane zajednice. Na ovom stupnju razvoja Dačani su dostigli izvestan nivo civilizacije: imali su razvijenu arhitekturu i odbrambene sisteme; pisali su grčkim i latinskim jezikom; verska i društvena organizacija države bile su razvijene; a uporedo sa visoko centralizovanom proizvodnjom razvila se i novčana privreda.

Trajan je samo preuzeo veći deo postojeće strukture ove oblasti i na nju primenio sistem ROMANIZACIJE. Da bi svoj cilj pojednostavio, brojno domorodačko stanovništvo je uništeno ili zarobljeno, oko 10.000 je pobijeno u areni, a još mnogo više je preseljeno u provincije južno od Dunava. Na njihovo mesto je dovedeno i naseljeno brojno stanovništvo iz drugih krajeva. Tako je za samo pet godina (od prvog pohoda 101. završno sa drugim pohodom 106. godine – p. p.). Trajan uništio dačku civilizaciju.

15, 67:

72

Još od prve godine nova provincija je bila značajno kolonizovana sa velikim masama romanizovanih elemenata dovedenim iz svih krajeva Carstva (ex toto orbe Romano). Možda je to jedini slučaj u rimskoj istoriji da je država u tolikoj meri intervenisala u procesu romanizacije.

16, 249:

550 kilometara granične odbrane, limes, išao je od Severnog mora do Dunava. U vreme imperatora Hadrijana (naslednik Trajana, 117 – 130. – p. p.) ova utvrđena granica se sastojala samo od drvene palisade, kasnije su podignute kamene kule, a u III veku je dodat jarak i podignut je kameni zid.

16, 241:

Hadrijanov bedem (dugačak 130 km – p. p.), odbrambeni sistem izgrađen od kamena, s pratećim vojnim objektima, išao je celom širinom Britanije. Drugi zid je podignut još severnije dvadeset godina kasnije.

6, 27:

U vreme vladanja imperatora Septimija Severa (193 – 211.) na teritoriji naše zemlje podignut je, istočno od Olta, kao utvrđena granica, limes Transalutanus (limes Valachicus), neprekidni bedem (VAL – p. p.) sa jarkom sa istočne strane, dugačak 235 km, koji se prostirao od Dunava (srez Teleorman) - Roşiorii de Vede - Piteşti - Cîmpulung, na sever do mesta Rucăr (srez Argeş), u tački Scărişoara. VAL, napušten 245 – 247., kao dvostruka granica poznat je pod imenom limes Alutanus.

15, 74:

Dunavske provincije su bile obasipane posebnom pažnjom imperatora Septimija Severa. Pod njegovom vladavinom, Dakija i Dobrudža su doživele epohu mira i napretka.

15, 68:

U Unutrašnjoj Dakiji Limes je bio zaposednut samo od pomoćnih trupa, koje su bile raspoređene duž doline Olta, kako južno od Karpata, tako i u Transilvaniji ...

15, 55:

Koliko god da su Geto-Dačani napravili progres u svakodnevnom životu (posle rimskog osvajanja – p. p.), ostali su verni svojoj staroj tradiciji u duhovnoj sferi.

15, 75:

Pod Karakalom (M. Aurelius Antonius–Caracalla – p. p.) je izdat slavni edikt nazvan Constitutio Antoniniana, kojim je prošireno pravo na rimsko građanstvo na sve slobodne stanovnike gradova u Imperiji. Iako su motivi ovog edikta imali fiskalni smisao, iz želje masovnijeg oporezivanja koje je bilo namenjeno vojnim potrebama, a od koga su peregrini (stanovnici bez rimskog građanstva) bili oslobođeni, njegovi efekti su bili povoljni i za romanizaciju pošto se, kroz veliki broj stanovnika sa pravom građanstva, proširila i učvrstila svest o solidarnosti sa Rimljanima i ubrzao se proces romanizacije u provincijama koje su zadobijene za oblike latinske kulture, kakav je bio slučaj sa dunavskim provincijama Dakijom i Donjom Mezijom.

15, 87:

Aurelijan je napustio Dakiju u potpunom redu, bez smetnji od strane varvara, koje je potukao i pokorio svuda na donjem Dunavu. Trupe Trajanove provincije premeštene su na desnu obalu Dunava. Legija

73

XIII Gemina je smeštena u tvrđavu Ratiaria (Arčar), dok Legija V Macedonica ponovo je zauzela svoj stari garnizon Oescus (Gigen). Skupa sa vojskom povukla se i državna administracija, praćena bogatašima i u određenoj meri i od gradskog stanovništva, pa su se ovi naselili između Dunava i Balkana. Na ovoj teritoriji je ustanovljena jedna nova rimska teritorija, koja je dobila opet ime Dakija, ne samo kao oslonac za rimski prestiž, već i stoga što njena vojska, kao i državna administracija i vodeći socijalni slojevi bejahu istovetni sa onima iz napuštene provincije. Zapravo, nova Dakija je bila u potpunom kontinuitetu sa bivšom Donjom Dakijom. Verovatno je još od početka Aurelijanova Dakija bila podeljena na dve provincije, tj: Dacia Ripensis, pored Dunava, sa sedištem Ratiaria, i Dacia Mediterranea, u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa sedištem Serdica (Sofija). ...

6, 31:

Arheološka otkrića (VII-IX vek) na mestu Bukov (srez Prahova), Dridu i Ileana-Podari (srez Jalomica) itd. potvrđuju postojanje na teritoriji naše zemlje jedne stalno nastanjene populacije latinskog porekla, koja se bavila poljoprivredom i stočarstvom, a posedovala je i značajno poznavanje metalurgije gvožđa i keramike.

6, 30:

U VI veku je izgrađena u Sućidavi prva hrišćanska bazilika severno od reke Dunav (što verovatno govori o prisutnosti latinskog jezika na tom prostoru – p. p.).

· · ·

Dionysios Exiguus (Dionisije Mali) ili Skit, poreklom iz Donje Skitije (Dobrudža), kaluđer u Rimu između 500. i 545., predložio je 525. godine patrijarhu u Konstantinopolju računanje naše ere od rođenja Isusa Hrista, na taj način odvajajući godine pre nove ere (p.n.e.) od godina nove ere (n.e.).

17:

RUMUNI (VLASI)

Rumuni, jedini potomci istočnog romanizma, su proizvod rimskog limesa, i u prvom milenijumu su preživeli sve varvarske invazije na putu prema Rimu. Njihova kultura se formirala u okviru struktura razmišljanja, kao i struktura latinskog ponašanja na ivicama Imperije, u dodiru sa Grcima i migratornim narodima, koji su bili deklarisani neprijatelji Imperije, a implicitno i Rumuna, kao njenih nastavljača. Ovo iskustvo sa limesa okruženog neprijateljima, “na putu svim zalima”, određuje karakter, ulogu i misiju ovog naroda. Vlasi (prema autoru VALAHI – p. p.) nisu ništa drugo do branitelji VALA (WALL, na germanskim jezicima: bedem, opkop, ograda od zemlje, nasip; zid: na latinskom VALLUM – p. p.) rimskog limesa na istoku, kao što su Velšani (WELSH – Velšanin; WALES – Vels – p. p.) na zapadu Engleske ili Valonci (WALLOON – p. p.) u Belgiji potomci i branitelji zapadnog limesa.

18, 101:

Lactantius: De mortibus persecutorum (O načinu kako su nestali tlačitelji, IV vek)

On (Galerije) je imao hrabrosti da se ponaša sa Rimljanima i sa njihovim potčinjenima kako su se ponašali naši preci prema pobeđenima, u skladu sa ratnim zakonima, jer su njegovi roditelji bili podvrgnuti popisu, koji je Trajan, pošto je pobedio Dačane koji su mu se tvrdoglavo suprotstavljali borbom, uveo kao kaznu.

Kada je pre izvesnog vremena primio titulu imperatora, izjavio je da je deklarisani neprijatelj imena Rimljanin i da želi da izmeni titulisanje rimskog carstva sa dačanskim carstvom.

74

Svi članovi njegove svite dolazili su od onih koji su, kada je slavljeno dvadeset godina carevanja (Dioklecijanova – p. p.), bili izbačeni iz svojih zemalja od Gota i predali su se Maksimijanusu, na sveopštu nesreću; pa tako bežeći od robovanja varvarima, dostigli da vladaju Rimljanima.

Dačansko poreklo Regilianusa (IV/V vek)

Na kraju, Regilianus, koji je obavljao funkciju vojnog komandanta u Iliriji, beše proglašen za cara. To su izvršili stanovnici Mezije, koji su bili pobeđeni od Ingenuusa i u odnosu na koje se Gallienus svirepo ponašao. Ovaj je vodio mnoge viteške bojeve protiv sarmatskih careva. Bio je na kraju ubijen od Ruksolana uz odobravanje svojih vojnika pošto su se bili uplašili kao i stanovnici provincije da Gallienus ne započne nove svireposti. ... Govori se da je bio dačkog porekla, čak da je bio rođak Decebalov.

19, 22:

Etnografski odnosi promeniše se naglim širenjem latinskoga i grčkog jezika, a opadanjem ilirskoga, iz koga se razvio arbanaški, i tračkoga jezika koji se posle VI veka ne spominje više. Granica između latinskoga i grčkoga može se prilično tačno utvrditi po jeziku na natpisima, miljokazima i varoškim novcima. Ona je kod Lješa ostavljala Jadransko More, pa je išla kroz planine Miridita i Debra, prolazeći kroz severnu Makedoniju između Skupi i Stobi, za tim je obišla Nais i Remesijanu sa njihovim latinskim građanstvom, dok su Pautalija (Ćustendil) i Serdika (Sofija), zajedno sa pirotskim krajem, pripadali grčkoj oblasti, te je, najzad, skrenula i išla duž severnog obronka Hema prema obali Ponta. Grčka govorna oblast bila je u neposrednoj vezi sa Jeladom i Malom Azijom, a latinska, koja je od severne granice Panonije pa do Stobi imala najveću dubinu, a od Ratijarije (Arčar) pa niže samo nekoliko sati širine, sa romanskim zapadom. U latinsku oblast išla je i Trajanova Dakija, u kojoj je, i pored napuštanja, čitav niz tvrđavica na levoj obali Dunava bio posednut od strane Rimljana sve do u vreme Justinijanovo.

· · ·

U srednjem veku govorila su se između Adrije i Ponta dva romanska narečja, čiji počeci dopiru u doba rimskog carstva: rumunski, poreklom od više pokvarenog govora dunavskih Rimljana i starinski starodalmatinski, čiji su se poslednji ostaci izgubili u naše vreme na ostrvu Krku. U planinskim krajevima između ove dve oblasti razvio se mešoviti ilirsko-romanski jezik od koga je postao arbanaški jezik, čiji rečnik ima više od četvrtine romanskih elemenata. Zbog toga što se nalazio na sredini, ima arbanaški jezik u svom rečniku nešto podudaranja delimično sa rumunskim, a delimično sa konservativnim dijalektom srednjovekovnih Romana iz Prevalitane i Dalmacije.

19, 27:

Značajno je da se latinski jezik u istočnoj državi (Vizantiji – p. p.) dugo držao u pravnom životu i u vojsci, i ako je pre Justinijanovih osvojenja imao etnografsku podlogu samo u Podunavlju.

15, 112:

U sklopu konstituisanja rumunskog naroda i u tom teritorijalnom okviru, formirao se rumunski jezik, u različitim uslovima u odnosu na uslove u kojima su se razvijali neo-latinski jezici na Zapadu.

Rumunski jezik se direktno nastavio na narodni latinski jezik, čiju je gramatičku strukturu i osnovni fond reči sačuvao. Pored latinskog fonda, rumunski jezik je sačuvao i elemente dako-getskog idioma.

20, 54:

75

Neosporna je činjenica da su dolaskom na Balkan slovenska plemena naišla na potomke, pre svega, poromanjenih starobalkanskih plemena (Iliri, Tračani, Mezi, Geti-Dačani, Dardanci, Tribali i dr.), pridošlica iz svih krajeva Rimskog Carstva (Male Azije, Italije, Španije, Germanije i dr. sve do polovine VI veka), keltskih (Skordisci, Remi, Volsci i dr.), kao i drugih raznorodnih plemena, koji su poznati u srednjevekovnim spisima od VI do XVI veka i naučnoj literaturi pod jednim imenom – VLASI. Onomastičkih tragova ovih romanizovanih stanovnika Balkana ima poprilično u ojkonimiji Vidinskog sandžaka.

15, 113:

U svom zaokruženom procesu formiranja od VII – VIII veka, rumunski jezik je primio značajan fond slovenskih reči, koje su ušle i u glavni fond reči; on se definitivno uobličava u jednom procesu koji traje nešto duže, između VII – IX veka. Na kraju tog procesa, romanski jezik, dako-mezijski, postao je rumunski jezik.

21, 59:

Rumunski jezik, kao i bilo koji drugi jezik, po svojim pozajmicama iz drugih jezika, bilo da je reč o rečima ili o glasovima i gramatičkim oblicima, pokazuje sa kojim narodima je rumunski narod bio u dodiru u toku prohujalih vekova. Videli smo tako da je sloveno-bugarski (ovim se nazivom uobičajeno imenuje jezik koji su normirali kao crkveni jezik braća Ćirilo i Metodije – p. p.) ostavio značajne tragove u rumunskom jeziku. To ipak ne znači da su Rumuni skupa sa Slovenima živeli južno od Dunava, jer smo videli da je postojala i velika masa Slovena severno od Dunava, Dačanski Sloveni, koji su se kasnije izgubili među Rumunima. Iz studija rumunskog jezika proizilaze još dve važne činjenice iz naše prošlosti: Najpre se konstatuju brojne pozajmice iz albanskog jezika. Albanci su narod koji svoje poreklo vuče od Tračana a danas žive pored Jadranskog Mora, gde su emigrirali u toku Srednjeg Veka. U ona vremena oni su bili naseljeni bliže Dunavu i Morave, u današnjoj Jugoslaviji. Tamo su bili u dodiru sa Rumunima, koji su se tada širili sa obe strane Dunava.

Drugi značajni faktor koji proizilazi iz jezičkih proučavanja rumunskog jezika je velika sličnost između makedo-rumunskog (arumunskog) i dako-rumunskog (jezik Rumuna severno od Dunava). Ova sličnost je toliko velika da se ne može govoriti o dva zasebna romanička jezika već o dijalektima istog jezika. Iz tih razloga može da se kaže da Dako-Rumuni i Makedo-Rumuni nisu oduvek živeli međusobno udaljeni kao danas, već su nekada bili u neposrednom kontaktu, do kasno u XI veku. Makedo-Rumuni su se kasnije premestili na jug, a u kontaktu sa Dako-Rumunima bili su na obalama Dunava. Na ovaj način, iz postojanja albanskih elemenata u rumunskom jeziku i iz sličnosti dako-rumunskog i makedo-rumunskog dijalekta proizilazi da je prostor gde se formirao rumunski narod dolina donjeg Dunava, na obema obalama ove reke, cela Trajanova Dakija kao i obe Mezije (Bugarska i Srbija). Kao što je već rečeno mi Rumuni nismo samo potomci od Trajana naseljenih kolonista već i celog ISTOČNOG ROMANIZMA.

21, 61:

Videli smo da se južno od Dunava rimska kolonizacija prostirala od Dunava do planine Balkan, te u dolini Morave i na jadranskoj obali. U VI veku, u vreme Justinijana, najveći broj naziva mesta u današnjoj severnoj Bugarskoj i u staroj Srbiji bili su latinski, čime se dokazuje postojanje kompaktne latinske mase na tim prostorima. Sa navalom Slovena i njihovim naseljavanjem u Srbiji i Bugarskoj počelo je pomeranje te latinske mase. Jedan deo je prešao preko Dunava na sever, drugi je emigrirao na jug, prema planinskim masivima srednjeg Balkana, neki su kasnije otišli prema zapadu. To se emigriranje nije dogodilo naglo već postepeno u toku više vekova.

Iz promene staništa Rumuna južno od Dunava proizašlo je više izolovanih grupa Rumuna i to: a) Rumuni iz Makedonije i Tesalije, ili Rumuni sa Pinda, poznati i pod imenom Arumuni, b) Rumuni sa

76

Hemusa (staro ime za planinu Balkan), nekada veoma brojni, koji su se poslovenili u toku vremena. Od njih je ostala mala grupa na jugozapadu Bugarske, Rumuni Megleniti, c) Rumuni istrani, koji su u Srednjem Veku bili veoma brojni i pokrivali su veliki deo Hrvatske i Dalmacije pod grčkim imenom Mavrovlahi ili Morlaci (crni Rumuni). I oni su se poslovenili pa su svoj jezik održali samo u nekoliko sela na istarskom poluostrvu.

22, 321:

Opšte je priznato od istraživača da su dakorumunski, istrorumunski, arumunski i meglenorumunski dijalekti, iako danas postoje i vidljive razlike među njima, naročito u fonetici i u vokabularu, sačinjavali na početku jedinstveni jezik, koji je nasledio istočni latinski jezik, korišćen nekada u romanizovanim podunavskim rimskim provincijama, Gornjoj i Donjoj Meziji, Dakiji i Donjoj Panoniji. Upoređenje između dakorumunskog dijalekta i arumunskog (pošto je istrorumunski jedan od ogranaka dakorumunskog, dok je meglenorumunski ogranak arumunskog dijalekta) pokazuje istraživaču početno jedinstvo prvobitnog jezika, iz koga su se izdiferencirala ova dva dijalekta.

Meglenorumunski je ogranak arumunskog koji je doživeo jak uticaj bugarskog jezika. Ipak arumunski i meglenorumunski dijalekt imaju zajedničke fonetske crte takve prirode, da im njihovo prisustvo implicira zajedničko poreklo.

18, 103/104:

Istorijsko kazivanje manastira Castamonitou (izveštavanje o prisustvu u području Atosa Vlahorinihina – Vlaha sa reke Rinhin sa juga Makedonije – i slovenskog plemena Sagudata, u vreme careva ikonoklasta (726 – 843.) – podatak je kontroverzan jer je dat prema jednom tekstu iz 1698.

U vreme careva ikonomaha, narodi iz dunavskih krajeva, koristeći rasulo, jer vizantijski carevi su bili zauzeti borbom protiv svetih ikona, nekršteni, u to vreme tako nazivani Rinhini, a na prostom jeziku, Vlahorinhini i Sagudati, pošto su okupirali Bugarsku i proširili se polako na sve strane, zauzeli su Makedoniju.

6, 31:

Oko 860. godine književnik Metodije (820 – 885.), zajedno sa svojim bratom Ćirilom (oko 827 – 869.), sačinili su na osnovu grčkog pisma, ćirilično pismo, na početku u varijanti glagoljice, koje je korišćeno i u Vlaškoj i u Moldaviji.

6, 32:

Godine 1020. u Čenadu (srez Tamiš) osnovana je prva škola na prostoru današnje Rumunije, u kojoj se predavalo na latinskom jeziku.

15, 202:

Na početku XVI veka Radul Veliki (1494 – 1508.), vladar Vlaške, uvodi štampanje knjiga, pozivajući srpskog kaluđera Makarija, koji posle učenja štamparskog zanata u Veneciji, štampa nekoliko staroslovenskih knjiga na Cetinju. ... Sa Makarijevom smrti je prekinuta aktivnost štamparije, koja je nastavljena 1544. godine pod rukovodstvom Srbina Dimitrija Ljubovića; treba podvući da su se u Trgovištu štampale knjige i za Moldaviju, što pokazuje da je postojala čvrsta veza između obe rumunske kneževine.

15, 201:

77

U Transilvaniji, štampanje knjiga se pojavilo 1528.; godine 1530. se u Sibinju pojavio jedan traktat o kugi koji je napisao Sas Luka Trapoldner. U Sibinju je objavljena i prva knjiga na rumunskom jeziku, Rumunski katehizam iz 1544., zahvaljujući Filipu Moldavcu, kome se pripisuje i štampanje Evangelijara sloveno-rumunskog iz 1551 – 1553.

6, 61:

Pismo koje je 1521. godine napisao Neakšu iz mesta Cîmpulung sudiji iz Brašova (Johannes Benkner), predstavlja najstariji do danas sačuvani tekst na rumunskom jeziku pisan ćiriličnim pismom.

23, 381:

I

Najstariji spomenici rumunskog jezika nisu pre šesnaestog veka. Ipak ne treba verovati da rumunski nije nikada korišćen u pisanju pre te epohe; može se pretpostaviti da se pribegavalo s vremena na vreme govornom jeziku da bi se zapisale zabeleške ili računi; izgleda da je rumunski korišćen i u druge ciljeve, pošto je, saglasno sa jednim svedočenjem iz XV veka, tekst jedne zakletve date 1485. od strane Stefana Velikog (moldavskog vladara – p. p.) poljskom kralju bio redigovan na "vlaškom": hec inscriptio ex valachico in latinum versa est, sed rex ruthenicar lingua scriptam accepit (Monumenta medii aevi hist., Cracovie, XIV, 337).

6, 66:

Đakon, prevodilac i štamparski majstor Koresi (oko 1510. – oko 1581.) u ovom periodu štampa u Brašovu, u štampariji kvarta Škei, osnovane 1535., različite religiozne knjige, istinske spomenike starog rumunskog jezika, ili sa paralelnim tekstom na crkvenoslovenskom i rumunskom: ... Tumačenje jevanđelja (1564.), prva je knjiga sa književno-religioznim sadržajem na rumunskom ...

6, 68:

U štampariji majstora Šerbana, koji je bio sin đakona Koresija, u Oraštiji izlazi (1582.) Palija iz Oraštije, što je prvi prevod na rumunski petoknjižja Staroga zaveta.

6, 82:

Godine 1679. zauzimanjem mitropolita Dosofteja (1624 – 1693.), štampa se u Jašiju Liturgijar, preveden sa grčkog, u kome se po prvi put crkvenoslovenski, korišćen u službi u crkvi, zamenjuje sa rumunskim jezikom, koji govori ceo narod.

6, 104:

Samuil Miku i Geoge Šinkaj objavljuju, u Beču (1780.), Elementa linguae daco-romanae sive valachica (Elementi dako-rumunskog ili vlaškog jezika), kao prvu štampanu gramatiku rumunskog jezika, u kojoj po prvi put naučno dokazuju latinsku gramatičku strukturu dako-rumunskog (vlaškog) jezika. Sličan rad, ali koji nije bio štampan, urađen je 1757. od učenog Dimitrija Eustatijevića (1730 – 1796.).

6, 111:

U Beču je objavljena jedna geografska i istorijska karta Balkanskog poluostrva, koja je obuhvatila i Vlašku i Moldaviju. Istovremeno su odvojeno štampane još dve karte, jedna Vlaške (Nea harta tis Vlahias) i Moldavije (Gheniki harta Moldavias). Sve tri karte naručio je Rigas Velestinlis Fereos-Tesaliot, zvani Riga od Fere (1757 – 1798.) iz vlaškog sela Veleštin u Grčkoj. Karte, koje je izgravirao

78

François Miller, pokazuju granice zemalja, vode, planine, šume, veoma veliki broj sela, kao i seriju napomena istorijskog, arheološkog i numizmatičkog karaktera.

15, 199:

Polazeći od koncepcija prosvećenosti i pozivajući se na reforme Josifa II ... u martu 1791. jedan kolektivni memorandum, Supplex libellus Valachorum, u čijem su sastavljanju učestvovali, među ostalima, Samuil Miku, Joan Budaj-Deleanu, Petru Major i George Šinkaj bio je poslat Dvoru u Beč. Preuzevši i produbivši argumentaciju koju je ranije istakao Inokentije Miku (unijatski rumunski episkop, 1728 – 1751. – p. p.) – sada na osnovu istorijskih i filoloških istraživanja Erdeljske škole – sa Supplex libellus se zahteva jednakost Rumuna i ostalih nacija. Memorandum rumunski čelnici traže aboliciju imena i uslova za tolerisane koji su nametnuti rumunskom narodu, jednakost u pravima i mogućnostima Rumuna – klera, plemstva, građana, seljaka – sa mogućnostima ostalih nacija i učešće Rumuna u državnim funkcijama, srazmerno sa njihovim brojem.

6, 113:

U Epistoli George Šinkaja prema poštovanom i veoma poznatom mužu Joanesu Lipskom ... (Epistola lui Gheorghe Şincai către respectabilul şi preavestitul bărbat Joannes Lipszky...), koja je štampana u Pešti (1804.), na latinskom jeziku, potvrđuje se potreba da se na rumunskom jeziku piše latinicom umesto ćirilice.

6, 141:

Četvrtog januara 1847. godine štampa se u Blažu, pod rukovodstvom Timoteja Ćipariua (1805 – 1897.) “Organ prosvećenja (Organul luminării)”, prva revija na rumunskom jeziku koja je u celosti štampana latinicom.

22, 323:

Zone Timoka i Morave ostale su romanizovane do XIII i XIV veka; u ovim krajevima sačuvao se veliki broj romanskih toponima, ali u manjoj meri nego u Dalmaciji: romanizovana populacija se održala u vreme vizantijske dominacije duž puta Via Egnatia, koji je duboko prodirao u Balkansko Poluostrvo.

24, 401:

"... treba imati na umu da je oko 1501. Krajina (Timočka – p. p.) već bila jako rumunizovana."

79

20, 55:

Osnove balkanskih srednjevekovnih Vlaha koje su zabeležene na području vidinskog sandžaka u turskim popisnim defterima očuvale su se u ojkonimima koji nisu tokom vekova pretrpeli promenu osnove ili pak najčešće u toponimiji i hidronimiji kao fragmentarni ostaci nekadašnjih ojkonima. Te osnove govore o prisustvu starosedelačkih vidinskih Vlaha kao i o novopridošlim Vlasima (vidi Braničevski tefter) sa juga naše zemlje krajem XIV i tokom XV veka, te su takvi zabeleženi i tokom XVI veka kada im se ukida status filurdžija i kada počinju povratne seobe Rumuna na području Vidinskog sandžaka.

25, 8/9:

O nekoj značajnijoj migraciji populacije severno od Dunava u bugarski Timok (vidinski kraj – p.p.) ne može se govoriti ranije, pre sredine XVIII i početka XIX veka, iako vladalačke povelje, kako Aleksandra Vojvode, od 6. februara 1629., ili Mateje Basaraba, od 29. avgusta 1635., ukazuju na ovaj migracioni fenomen južno od Dunava čak jedan vek ranije. Pojava je bila posledica povećanja poreza u Vlaškoj. Pri tome ne može da se govori o kolonizaciji u pravom smislu reči.

Analizirajući dijalekt Vlaha (Vlasite), kao govornika rumunskog jezika u severozapadnoj Bugarskoj, lingvista Radu Popesku iz Krajove je zaključio da je osnova dijalekta identična sa osnovom iz severozapadne Muntenije i jugoistočne Oltenije (područja u Rumuniji, severno od Dunava – p. p.), sa jakim arhaičnim izgovorom, sa paralelnim iskvarenim bugarskim terminima ...

18, 127:

Laonic Chalkondyl: Expuneri istorice (Istorijska kazivanja, oko 1470.)

I.

Kao i narod koji je naseljen od Dakije do Pinda, koji se širi u Tesaliji, i jedni i drugi nazivaju se Vlasi. I ne bih mogao da objasnim ko je od ovih kome došao.

II.

80

I oni sa planine Pind – a Vlasi ga naseljavaju - govore isti jezika kao Dačani i isti su kao Dačani na Istru (Dunavu – p. p.).

18, 131:

Miron Costin: Cronica polonă (Poljska hronika, 1684.)

U Makedoniji ima takođe jedna kolonija romana, sa istim jezikom kao što je naš ali mnogo bližeg italijanskom nego što je naš govor. Grci ih nazivaju Kucovlahi, što će reći ćopavi Vlasi, ... Postoji tamo jedno veliko područje koje se naziva Romania (autor ima u vidu provinciju Rumeliju - p. p.) i u tom području je romanska kolonija.

18, 139/140:

Samuil Micu (Samuil Mali): Scurtă cunoştiinţă a istoriei românilor (Kratko upoznavanje sa istorijom Rumuna, 1792.)

Van ovih mesta, ima još Rumuna koji žive u Makedoniji i nazivaju se Vlasi... Ovi ni po jeziku, ni po poreklu, niti se po običajima razlikuju od Rumuna u Dakiji. Mi, Rumuni iz Dakije, ove nazivamo Cincari, jer oni umesto “ć” kažu “c”, tako umesto “ćinćisprezeće“ (petnaest na rumunskom – p. p.), kažu “cincisprezece” (petnaest na arumunskom – p. p.). Unekoliko se razlikuju i jezikom od nas, jer mi smo usvojili mnoge slovenske reči, oni su usvojili grčke reči i otuda postoji razlika u jeziku.

26, 43:

Mnoge detaljne studije o Vlasima, koje su rađene na veoma ozbiljnom nivou, preduzete su od strane rumunskih istraživača. Takvima kao što su T. Capidan i P. Papahagi dugujemo najbolju kolekciju vlaške poezije i folklora. Oni su se prirodno naprezali da naprave vezu između onoga što oni zovu Dako-Rumunima i Makedo-Rumunima, pa ta namera koloriše njihov izbor.

... najnovije studije koje je uradio B. Cazacu i istraživanja koje je uradio N. Saramandu među Vlasima koji naseljavaju Dobrudžu vode ka tome da se Makedo-Vlasi priznaju kao poseban etnički entitet (o čemu postoji i zahtev Evropskog saveta prema balkanskim zemljama, ADOC7728, od 17. januara 1997. – p. p.).

18, 134:

Dimitrie Cantemir: Historia Moldo-Vlahica (Moldo-Vlaška Istorija, 1714.)

Dakle danas Moldavci, Munteni (Rumuni u Vlaškoj – p. p.), prekokarpatski Vlasi, Mizijci (Vlasi južno od Dunava na teritoriji Srbije i Bugarske – p. p.), Besarabljani i Epirci sebe ne nazivaju sveobuhvatnim imenom “Vlahi”, već sa “Rumuni”, a svoj jezik nazivaju takođe “jezikom Rumuna”; pa opet ako jedan Moldavac, jedan Muntenin, jedan Mizijac itd. bi zapitao nekog stranca ili došljaka da li zna njihov jezik, pitao bi na sledeći način “ştii româneşte” (znaš li rumunski, u severoistočnoj Srbiji u dijalektu, kako je već objašnjeno – p. p.).

· · ·

“Svedočeći na osnovu iskustva nalazimo da je rumunski rod danas rasejan u šest područja; Moldavija, Muntenija (Vlaška, tj. Ţara Rumânească – p. p.), Besarabija, Transilvanija, Mezija i Epir iz Grčke ... Mezija je niz obalu Dunava od Đerdapa do Ponta (tj. Crnog Mora – p. p.), u njoj su gradovi, gradići i sela pune Rumuna, pomešano sa Turcima (i sa) Srbima, a popreko, prema jugu, ona ne izlazi iz granica Dobrudže više od 20 milja, jer je unutrašnja Mezija danas u celosti, do planine Balkana, zauzeta od Turaka zvanih “Ćirak”.

81

U Epiru, u okolini Janine, pored planine Pind (prema Kalkondilu u knjizi 6) žive rasejani u selima i gradićima pomešani sa Grcima. Imperator Jovan Kantakuzen poverava Konstantinu Angelosu (svom sinovcu), upravljanje nad ovim Vlasima, obasipajući ga i drugim kraljevskim počastima.

· · ·

A oni se drže veoma čvrsto kod bračnog uzimanja, pa ne daju svoje kćeri u drugi narod i ne uzimaju snaje za svoje sinove iz drugog naroda i čuvaju svoje običaje koji postoje kod Rumuna odvajkada, kao i druge narodne predaje. Oko 30 hiljada muškaraca plaćaju sultanu svake godine jednu dažbinu, koju nazivaju “harač”, osim onih koji se drže u planini kao hajduci i često predstavljaju veliku napast za turske putnike.

26, 1/2:

U rasejanim džepovima na centralnom Balkanu mogu se naći male zajednice ljudi koje govore dijalekt koji se razvio iz latinskog. Njihov samosvojni naziv je Arumuni, kod Grka je Kucovlasi, kod Jugoslovena je Cincari, kod Rumuna je Makedo-Rumuni, a u drugim grupama ima i drugačijih domaćih imena, dok je najbolje da se zovu Vlasi, mada i to ime predstavlja problem. Reč “blachos” na grčkom može da znači pastir, pa to stvara zabunu između naziva za Vlahe i drugih nomada, naročito Sarakačana koji govore grčki, ili da se okleva da se prihvati da Vlasi mogu biti bilo šta drugo sem pastira, dok su u stvarnosti mnogi dostigli različite položaje i bogatstvo kao trgovci i privrednici. Reč može da ima i potcenjivačku konotaciju, pa je to mogući razlog zašto većina Vlaha, sa izuzetkom Megleno-Vlaha, nisu usvojili to ime u svom vlaškom govoru, iako svi znaju za njega. Ima spekulativnih varijanti povodom reči Vlah, uključujući i teoriju da je to loš izgovor latinske reči “fellacus”, kojom se označava farmer-zakupnik, otkuda se izvodi reč “fellaheen”, pa teorija da to dolazi od onomatopeje ovčijeg blejanja, ali izgleda najsigurnije da se na reč Vlah gleda kao na naziv koji preko Slovena vodi poreklo od germanske reči, sa kojim su Germani označavali stranca, jer isti koren nalazimo i u slučaju WELSH i WALLOON (Velšanin i Valonac – p. p.). Svaka od ovih derivacija je od prilično male pomoći za spoznaju o ovom neobičnom narodu.

Vlah, uprkos ili možda zbog svojih osobina, nije mnogo omiljen kod svojih balkanskih suseda, pa je to jedan od razloga za teškoće da se odredi ko jeste i ko nije Vlah. U slovenskim zemljama Vlahi ili Vlasi može da se odnosi na bilo koga ko nije Sloven, pa čak i na nekoga ko je bližnji Sloven. Tako, Vlah u srpskoj epici je ponekad i Grk, na dubrovačkom je ponekad Italijan, dok je na hrvatskom ponekad i pogrda i odnosi se na pravoslavnog Srbina. Najzamagljenije derivacije reči Vlah su kod učenih Grka iz želje da Kucovlahe odvoje od Rumuna iz Vlaške. Ime Cincari je romantičarski izvedeno od pete legije i naziva “quintani”, kojim su označavani ljudi koji su služili kao legionari pet godina, ali takođe “cinci”, sa izgovorom “tsintsi” (cincarski i anglosaksonski “ts” glasovno je jednak fonetskom “c” u srpskom, rumunski “ţ” – p. p.), kako se na vlaškom (cincarskom – p. p.) kaže broj pet, pa “cincar” može da je nastalo zbog piskavog izgovora ovog broja. Slično, grčki učenjaci vole da Kucovlahe prihvate kao turski specijalni naziv kojim su Turci razlikovali malobrojnije južne Vlahe od mnogo brojnijih Rumuna na severu, pa i smešno izvođenje “koutzo” (kuco) od “crux” (krst – p. p.), vezujući Vlahe za Krstaše, dok izgleda mnogo verovatnije da je prefiks “kuco” još jedna indikacija prirode vlaškog izgovora.

20, 15:

Počev od antičkih vremena bilo je ovo područje izloženo raznim pomeranjima starobalkanskih plemena, a u vreme rimskih osvajanja i naseljavanja bilo je povezano i dobrim putevima radi iskorišćavanja rudnih bogatstava i bržeg kretanja rimskih legija na limesu. Potom su ove puteve koristili, prilikom svojih čestih upada, Huni i Avari (Obri) i mnoga, nama ne tako dobro poznata plemena (Amilzuri, Itimari, Tonsursi, Boiski i dr.) u svojim pljačkaškim pohodima, te Goti (Ostrogoti i

82

Vizigoti) i Sloveni, kako u mirnom tako i u vojnom osvajanju jednog dela, najpre Istočnog Rimskog Carstva, a potom tzv. Vizantijskog Carstva.

19, 37:

Rimljani i Sloveni poznavali su se međusobno preko Germana. U izvorima, iz doba Rimskog carstva, zovu se Sloveni – Venedi (Ούενέδαι), isto tako kao Winidi u Nemačkoj u srednjem veku; Nemci ih još i danas zovu u Saskoj i Istočnim Alpima Vendi, Vindi (Wenden, Winden). Sloveni nisu nikada upotrebljavali ovo ime, čije poreklo i značenje nije poznato. Pa i Vizantinci ne znaju za nj. S druge strane, Germani zovu Kelte i Rimljane Walh (množ. Walhas), a isto se tako nazivaju, sve do u novo doba, Retoromani (u Švajcarskoj – p. p.) i Italijani Walchen ili Wälsche. Otuda dolazi slovenski naziv za Romane Vlah (rusk. Волохъ), u množ. Vlasi. Tako se danas (Beč, o novoj godini, 1911. – p. p.) češki, poljski i slovenački nazivaju Italijani, a ruski, bugarski i srpski Rumuni.

27, 9:

Jedan od najstarijih naroda pred dolazak Rimljana na Balkan bili su Tračani, koji su živeli po raznim plemenima ili etničkim grupama, pored starih Grka egejske oblasti i ostrva i pored Ilira jadranske obale i kontinentalnog dela Balkana.

Tračani ili Traki (još 1500 godina pre n. e.) držali su sva važnija mesta na Balkanu, od starog Danubiosa ili Istrosa (Dunav) na severu pa do Pontus Euskinosa (Crno More), a na jugu od Mare Tracium (Egejsko More), pa na jugoistok do Propontisa (Dardaneli), te na zapadu do Mare Adriakum (Jadransko More) i sasvim na jugu do Mare Medie ili Internum (Sredozemno More). Drugim rečima ovi trački narodi i elementi pokrivali su celi stari Hemus Mons (Balkanske planine).

Tračani Balkana živeli su po raznim plemenima ili grupama (u istoriji ih se spominje više od 100) zabeleženih pod raznim imenima.

Ipak, spomenućemo da je najvažnije i najjače tračko pleme bilo Brigiti (oko 1200. pre n. e.), koji su zajedno sa Hititima formirali carstvo u Frigiji u Maloj Aziji, koje je trajalo oko 500 godina. Zatim su to antički Odrizi, Tini, Makedoni, Vesi, Molosi, Dardani itd.

U antičkom periodu se javlja čuveno carstvo Filipa II (382-336. pre n. e.), koji se oženio po četvrti put sa epirskom princezom Olimpijom (ili Mirtale) iz plemena Molosa. To je bila majka Aleksandra III – Velikog, nazvanog Makedonski ...

27, 10:

Postoje dve opšte teorije o istorijskom poreklu i genezi Vlaha na Balkanu.

Prva veli da su Vlasi ostaci starih tračkih plemena, koja su u staro vreme živela u Epiru i jugozapadnom delu Balkana. Nastali su od malih naroda Molosa, Vesa i tračko-epirskih elemenata, koji su živeli u planinskim predelima i masivima Pinda i drugih planina na Balkanu.

Druga teorija veli da su Vlasi romanizovani starosedeoci, koji su naselili centralna i severna područja Pinda, Albanije, Grčke, epirski deo pa do Crne Gore, Bosne itd., gde se formirao jedan široki pojas starorumunskog etničkog elementa.

Proces romanizacije ili latinizacije jezika trajao je nekoliko vekova sve do VII veka nove ere kada su na Balkan došli Južni Sloveni.

27, 11/12:

83

Prof. T. Papahadži, koji iako nije istoričar, ali je dobar poznavalac istorijskih i geografskih činjenica, kao poznati filolog, daje veliki doprinos za rasvetljavanje porekla Vlaha, njihovog načina života, jezika, običaja, folklora, itd., naročito u svom radu "Aromâni". On se ne slaže sa mišljenjem nekih rumunskih i drugih istoričara, navodno da je poreklo Vlaha severno od Dunava i da je došlo do jedne "dislokacije" velike rumunske mase na planinu Vlasina u staroj gornjoj Meziji (današnja Srbija). Ova dislokacija je bila navodno izazvana najezdom i dolaskom Slovena u južna dunavska područja (VII vek nove ere).

Na taj način su Rumuni tvrdili da su Vlasi deo rumunskog naroda. Papahadži veli da se ne može prihvatiti ni "konvencionalna kulturna elino-rimska zona", trasirana na liniji Drač-Niš-Sofija, sa kojom se tvrdi da su severno od ove linije na Rumune delovale rimske, a na Vlahe grčko-vizantijske realnosti.

On je formirao teoriju grčko-ilirsko-dačkog romaniteta. Papahadži je razvio geografsko gledište problema i zaključio je da su Rumuni dačkog a Vlasi tračko-ilirskog porekla.

Grčka istorijska i filološka literatura oduvek je tvrdila da su Vlasi (ili Kucovlasi kako ih nazivaju Grci), koji žive na Pindu, u Epiru, Makedoniji, Tesaliji, itd., još otpočetka pripadali "grčkoj naciji". Za njih Vlasi su Grci koji su prihvatili "latinizirani vlaški jezik".

Mihail Hrisohu, oficir u grčkoj vojsci, u svojoj knjizi: "Vlahi ke Kutsovlahi" – Vlasi i Kucovlasi, Atina, 1909 (na grčkom), razvija jednu prilično interesantnu teoriju o formiranju vlaškog naroda na jugu Balkana. On dokazuje da su Vlasi nastali od starosedelaca koji su naseljavali bezbrojne prevoje, tesnace i klisure na planinskom masivu Pinda i drugih planina posle okupiranja Epira, Tesalije, itd., od strane rimske vojske 167. godine pre n. e. koji su bili planinski stražari rimske vojske.

Povezujući profesionalnu empirijsku praksu, kombinovanu sa mesnim geografskim i demografskim dokazima, kao i činjenicu da je u svakom planinskom kraju sretao vlaška sela sa starosedelačkom populacijom Vlaha, združujući stare toponime i lokalne tradicije, došao je do zaključka da su prve formacije Vlaha nastale od planinskih garnizonskih stražara koje je koristila rimska vojska.

27, 13/14:

Antonius Kermnopulos, grčki akademik, na početku je branio svoje mišljenje o etimologiji imena "Vlahos", da ono proizilazi od izraza "felahos" (Felasi – ostaci preantičkih Pelazga, koji su živeli na Balkanu). Ovo mišljenje nisu podržali mnogi naučnici i na kraju ga je i sam napustio.

· · ·

Kermanopulos priznaje "latiniziranje jezika" i fakat da je rimska vojska okupirala celu ovu stranu Balkana sa Epirom, Tesalijom, Makedonijom, Trakijom, itd., i da ih je uključila u takozvanu "tetrarhiju", postavljajući na granicama garnizone formirane od raznih Vlaha i drugih starosedelaca za odbranu zemlje od "varvara". Docnije, sa novim reorganizacijama ova "Tetrarhija" je bila napuštena i Makedonija i druge zemlje su postale "provincie romane".

On takođe govori da se za vreme cara Oktavijana Avgusta (63. pre n. e. do 14. n. e.), smanjio broj vojnika iz Italije u rimskim legijama na Istoku i zato su regrutovani mešoviti elementi. Za vreme cara Adrijana (117-138. godine n. e.) samo su oficiri bili iz Italije, a vojnici su bili regrutovani od starosedelaca u zauzetim teritorijama. Ovi oficiri su zadržali latinski karakter vojske. Taj latinitet su od očeva nasledili sinovi.

Nadalje veli, za vreme cara Karakale (188-217. godine n. e.), svi vojnici su proklamovani za Rimljane. Pored tog zakona svi žitelji su bili građani, "civis Romani", Rimskog Carstva. Ti vojnici služeći aktivno u legijama oko 20 godina a u rezervi kao "auxiliaria" oko 25 godina, jezički su bili latinizirani,

84

potom, po otpuštanju, ženili su se sa sugrađankama i uzimali su ime naselja, mesta ili tvrđave gde su živeli i tako postajali koloni starosedeoci. Isto tako, sinovi veterana postajali su redovni vojnici. Tako se u zapadnim delovima Balkana formirao romano-vlaški govor, a odande se preneo u narednih 250 godina u Dakiju, koja je već bila okupirana od rimske vojske za vreme cara Trajana (od 101-107., koji je živeo od 52 - 117. godine n. e.).

Ovo je bilo objašnjenje, prema A. Kermanopulosu, etnogeze Vlaha i njihovog latiniziranog jezika u rimskim provincijama Epiru, Tesaliji, Iliriji i Makedoniji. On kaže da je glavno latiniziranje bilo delo rimske administracije i posebno vojne organizacije rimske države, a kasnije i vizantijske države, koja je nastavila ovo carstvo.

27, 15:

Joanis Lidos, istoričar VI veka n. e., u svojoj knjizi "Peri ton arhón tis Romeon politias", Vonis, 1837 (O počecima Rimske države), piše da je postojalo pravilo, bilo da je reč o rimskim provincijama ili o vođama, da se govori i piše na latinskom.

Ova generalna zabeleška J. Lidosa nije za odbacivanje. Ona potvrđuje verovatnoću da su stanovnici nekih rimskih provincija, posebno oni izolovani od centra, potpuno izgubili svoj "grčki jezik" i govorili su samo latinski narodni jezik, a to su današnji Vlasi.

Drugo vrlo vredno i važno svedočanstvo za postojanje latiniziranih elemenata u VI veku n. e., a i pre toga, nalazi se u delima koje su napisali Teofilaktos Simokata i Teofanis, vizantijski hroničari, koji su opisali "incident" koji se dogodio 580. godine za vreme ekspedicije vizantijske vojske pod komandom generala Komenciolusa i Martinusa (u vreme kada je car bio Flavius Tiberius Konstantinus II, koji je vladao od 578-582. godine n. e.), rođenih Trakijaca, ili kako su bili opisani na grčkom "Tiverios Trax genos" ili "to men genos ke avtos Trax". Prema kazivanju ovih hroničara jedna mazga, koja je nosila veliki teret, uplašila se i tovar se prevrnuo. Tada je jedan vojnik koji je to primetio povikao na vodiča mazge: "Torna, torna, fratre" misleći na prevrtanje tovara. Ostali saborci, koji su bili u blizini, pomislili su da je pala komanda da se vrate i uglas su ponovili gornju komandu: "torna, torna, fratre" (vrati se, vrati se, brate). Shvatili su da je to znak za povlačenje, za povratak nazad (od glagola "tornare", koji znači vraćanje, ali i prevrtanje), pa je tako došlo do rasula u toj vojsci.

Inače, vizantijska vojska koju su vodili Komenciolus i Martinus bila je sastavljena od trakijskih boraca, tj. od starosedelačkih Vlaha.

27, 16:

Kao zaključak da kažemo da se često tvrdilo tendenciozno, pogrešno ili namerno u grčkoj građanskoj istorijskoj literaturi da su Vlasi "autohtoni elementi po poreklu latinizirani Grci" i da se "ovaj narod iz previzantijskog, vizantijskog i postvizantijskog sveta", kao i sada "nikada nije odelio od tela Grčke", itd.

27, 20:

Vlasi sa juga Balkana se javljaju pod raznim imenima, kao na primer: Aromani, Arm'nj, Vlahi, Vlasi, Cincari, ali je najrasprostranjenije ime Vlasi.

Ime Vlah ili Vlasi etimološki nije grčkog ili slovenskog porekla, iako i Grci i Sloveni, pa čak i Turci, upotrebljavaju ga da bi imenovali ovaj latinizirani etnikom. Značajni lingvisti, među kojima i Petar Skok, smatrali su da je ovaj termin galskog ili keltskog porekla i nastao je u vreme Velike seobe naroda iz Azije u Evropu.

85

· · ·

Sami Vlasi na jugu Balkana se međusobno nazivaju Arm'nji ili Vlahi, a Rumuni ih nazivaju Arom'ni, ili sa politiziranim pojmom Maćedo-Rom'ni.

Inače, Vlasi su na Balkanu poznati pod raznim drugim imenima, koja zavise od toga gde žive:

Vlah - Vlasi, to je najopštiji naziv za one koji žive na jugu Balkana;

Arvanit -Vlahi je naziv za one koji žive u južnoj Albaniji;

Kuco-Vlahi je naziv samo za one koji žive u Grčkoj, a koristi se i opšti pojam Vlahi;

Cincari je naziv koji se koristi u Srbiji i nekim delovima Jugoslavije.

Neki naučnici, Vlahe sa juga Balkana razlikuju i po podeli vlaških rodova ili grupa:

Vlasi-Gramošteni, po imenu planine Gramos (Epir);

Vlasi-Frašeroti, prema području Frašeri u Albaniji, a neki ih nazivaju i Fraselioti, prema gradu Frasala (Albanija);

Vlasi-Moskopoljci, prema okolini i gradu Moskopolje;

Vlasi-Megleni su svi oni koji žive u regionu Meglen, oko planine Karadže itd., oko N'nta, N'te ili Ntio, oko Ošana, Kupa itd., po veri Vlasi-pravoslavni i Vlasi-muslimani, tj. islamizirani u vreme Osmanlija;

Vlasi-Sar'kačani, ili Karakačani koji nose odeću od crne vune i koji su gajili crne ovce pa su uopšteno nazvani Crnovunci itd.

Postoje i druga imena kada se pominju Vlasi, a to su: Epiroti, Gogalari, Karaguni, Muzeќari, Pindeni, R'meri, Kiki ili Kiribirci, Istrani itd.

27, 17:

Teorija stranih istoričara i putopisaca:

Franc Josef Sulcer (1771.) tvrdi da Vlasi ne potiču iz Dakije, naprotiv da su Dako-Rumuni nastali iz zemalja gde su bile raspršene romanske populacije, dokazujući da su se Dako-Rumuni i Vlasi razvili svako na svojoj posebnoj teritoriji – zemlji.

Johan Tuman (1774.) prihvata da je poreklo Vlaha od domorodačkih tračkih elemenata, odvajajući ih od Dako-Rumuna, koji vuku poreklo od Geto-Daka. Vlasi, veli on, su potomci latiniziranih tračkih elemenata u Epiru, Tesaliji, Trakiji, itd.

P. S. Šafarik (1843.) imao je slično mišljenje. On dokazuje da su još pre formiranja rumunskog naroda postojale latinizirane populacije koje su živele u Dakiji, za razliku od Vlaha koji su živeli u Epiru, Tesaliji, itd.

Fr. Miklošič (1862.) u svom delu (1882.) tvrdi da su se počeci svih latiniziranih naroda na Balkanu nalazili na južnim obalama Jadrana.

V. Tomašek (1864.) smatra da su se samo Dako-Rumuni latinizirali a Vlasi su latinizirani i bili su potisnuti zbog raznih najezdi Bugara i Slovena i naselili su se na gorama Pinda.

86

Robert Rosler ne prihvata da je poreklo Vlaha zapadno od Trakije i ne priznaje da su pindski Vlasi potomci Vesa – tračkog plemena.

D. Ksenopol, govori da Vlasi ne govore isti jezik sa Dako-Rumunima. Oba jezika nisu dva dijalekta, već su dva posebna jezika.

☼ ☼ ☼

Ovde je bilo reči uglavnom o Vlasima južnog Balkana. Vlasi severoistočne Srbije govore drugi idiom oko koga ne može biti dilema da li je rumunski. O tome najbolje svedočenje daju upravo srpski etnolozi.

Ono što, čini se, nikako nije sporno to je da su današnji balkanski Vlasi, bilo da je reč o onima na jugu ili na severu, produkt romanizacije koja je pokrenuta još sa prvim rimskim osvajanjima i formiranjem rimskih provincija na Balkanu, da bi se intenzivirala sa formiranjem limesa na Dunavu. Prema tome, današnji Vlasi koji su tema i razlog ove knjige nisu bilo koja istorijska ili protoistorijska populacija, već samo ona koja je produkt navedene romanizacije na naznačenom prostoru. Uostalom, ima li boljeg dokaza za ovu konstataciju od govornog romanskog jezika koji je još uvek u funkciji na navedenim prostorima, prema lingvistima svrstanog u porodicu rumunskog jezika. Time se ne osporava da može da se govori i o starijoj pojavi Vlaha, kao Vala, možda kao Hetita (Hitita), ili Pelazga, ali ne u savremenom poimanju Vlaha koji postoje i žive među nama, koji imaju svoje jasne i nesporne civilizacijske odrednice i potrebe.

Ove naznake se ponavljaju zbog toga što se dešava, bilo iz učenih pera ili od strane pojedinih laičkih tumača ove problematike, često iz redova vlaške populacije, osporavanje ili odbijanje bilo kojih inicijativa koje bi sačuvale ovaj etnički etnitet od predaje zaboravu kroz asimilaciju. Zar nije značajna praiskonska osnova kroz koju se kao potka provlači etnološko pamćenje Vlaha o jedinstvenom indo-evropskom nasleđu na ovim i širim prostorima, kako je to pokazala značajni hetitolog Emilija Mason (po rođenju Jovanović iz Beograda), iz Instituta za semitske kulture u Parizu. Neće li, zato, bez Vlaha kao živog dokaza naših praiskonskih srodničkih veza, ovaj svet biti siromašniji, a oni koji ih nadžive mnogo grešniji? Na putu ka konačnosti, koja nikoga i ništa neće mimoići, treba pronaći mesto još za jedno trajanje dok ono samo po sebi ne istroši svoju pamćenjem zapretanu energiju. Ova knjiga, podsetnik, piše se sa ubeđenjem da se ta šteta može otkloniti.

2. O RASPROSTRANJENOSTI VLAHA I PROŽIMANJU SA SUSEDIMA

19, 29:

Konjaničke čete Huna prelazile su (od 499.) češće, osobito zimi, preko donjeg Dunava, te su jurile pljačkajući kroz rimske provincije, dospevši 517. u Epir, Tesaliju i Termopile, Ovaj pohod ima veze sa revolucijom podunavskog Rimljanina Vitalijana, sina Patricijolova, iz provincije Skitije (Dobrudže), koji je, kako Marcelin kaže, sa 60.000 Rimljana (Romani) i Huna ustao bio u kraju oko Akre (Kaliakra) i Odese (Varna) protiv cara Anastasija, te se u tri maha pojavio pred Carigradom. To je poslednji veliki pokret na donjem Dunavu, u čijoj se istoriji Sloveni još ne spominju.

19, 40:

Invazije preko Dunava kod Durostoruma (Silistrije) i kod skitijskih kastela (Dobrudže) prostirale su se sve do Adrijanopolja. Drugo mesto gde su Sloveni prelazili Dunav bio je vidinski kraj. Pa i u pokrajini Gepida, koji tada behu susedi Singiduna i Sirmija, spominje se, takođe, jedan prelaz preko Dunava, koji su Sloveni upotrebljavali. Za vreme cara Mavrikija bila su glavna sedišta Slovena na levoj obali Dunava preko puta od pograničnih tvrđava Durostorum, Novae (Svištov), Securisca (kod Nikopolja), Asemus (na ušću Osema) i Palatiolum (kod ušća Iskra). Tada se današnja Vlaška s one strane Dunava

87

zvala “slovenska zemlja” (Slavinia). Jordan, po kome se krajevi Slovena od ušća Dunava i od izvora Visle rasprostiru “kroz neizmerne prostore” (per imensa spatia) na sever, ističe veliki broj ovoga naroda (natio populosa; njihovu numerositas, multitudo).

19, 46:

Slovenske provale preko Dunava spominju se prvi put pod carem Justinom I (518-527.), a još više prilikom stupanja na vladu cara Justinijana (u avgustu 527.).

19, 47:

Godine 558. došli su prvi put u Carigrad njihovi poslanici, slični Hunima, ružni ljudi s dugim kurjucima, ističući kako je njihov narod najveći i najmoćniji na svetu.

19, 45:

Zbog opštenja s Rimljanima u Podunavlju i s Vizantincima počinju južni Sloveni da primaju mnoge strane reči, romanske i grčke. U ranije vreme doticaj s Rimljanima bio je mnogo intenzivniji nego s Grcima. Sloveni su samo retko nazivali Vizantince Rimljani (Rumi), kako istočni Rimljani sami sebe nazivahu (Ρωμαϊοι) ili kako su ih zvali Persijanci, Arabljani i Turci (Rûm, Urum), nego najviše Grcima (Grk, Grčin), sasvim po romanskom načinu izražavanja (rum. i arb. Grek).

19, 57:

U to vreme spustili su se Sloveni južno od Dunava u provincije koje, već odavna, behu nenaseljene. Čitavo naseljavanje južno od Dunava, po svoj prilici, bilo je završeno polovinom VII veka; kasnije dešavala su se samo pojedina pomeranja.

· · ·

U Dakiji, naprotiv, slovenski element, raseljavanjem na jug i zapad, toliko je oslabio, da su se ostaci Slovena postepeno izgubili među Rumunima. Intenzivnost slovenske kolonizacije i jačina mešavine sa starijim stanovništvom poznaju se po promenama antičke topografske nomenklature, koje nisu svuda jednake.

18, 104:

De administrando imperio, Constantin Porphyrogenet (cca. 945)

Imperator Dioklecijan je veoma voleo Dalmaciju; zato je doveo iz Rima narod skupa sa familijama i naselio ih je u Dalmaciji: ovi se nazivaju ROMANI, jer su došli iz ROME, i nose to ime do dana današnjeg.

19, 58:

Postepenim amalgamiranjem slabih ostataka starijega ilirskoga, tračkoga i romanskoga stanovništva obrazovala se, tokom vekova, u velikom prostoru od izvora Save do crnomorske obale kod Varne jedna neprekidna slovenska govorna oblast. U južnoj polovini, pak, u Tesaliji, Epiru, i Jeladi, bio je slovenski element slabiji, te je polako jelenizovan, a delimično i poarbanašen. Ove pojave razvijaju se paralelno sa rezultatima germanske seobe naroda, i to u onom delu Evrope koji je najbliži prema zapadu. U rimskim provincijama južno od gornjega Dunava, u današnjoj Gornjoj i Donjoj Austriji, Salcburgu, Bavarskoj, u najvećem delu Tirola i u severnoj Švajcarskoj asimilovala je intenzivna germanska kolonizacija malobrojni romanski element. Severna strana Alpa, izuzevši Retoromane u izvorištu Ina i Rajne, u čitavoj zoni od Berna do Beča postala je nemačka. Južno od Alpa, pak, bili su

88

potomci Rimljana brojno mnogo jače zastupljeni, nego germanski osvajači. Goti i Langobardi su se zbog toga u Italiji izgubili među starijim romanskim elementom.

19, 64:

Stara etnografska terminologija najduže se održala kod Rumuna i Arbanasa, čiji naziv za Slovene i njihovu zemlju polazi sa latinskoga Sclavi, Sclavinia, Sclavinica.

· · ·

Rimska imena provincija iščeznula su polako u geografskoj nomenklaturi. Ime D a l m a c i j e održalo se bez prekida, ali svagda ograničeno na obalu sa ostrvima. Stari, pak, obim Dalmacije nije se tako brzo zaboravio. Grci iz doba Komnena, nazivaju Srbe najviše D a l m a t i.

· · ·

Literarnoga je porekla poznovizantijski naziv za Srbe kao D a č a n i ili T r i b a l i. Taj naziv spada u ono vreme, kada beše u modi da se savremeni narodi nazivaju antičkim imenima, što ne beše još poznato caru Konstantinu Porfirogenotu, ali prevlađuje od XI-XV veka u grčkim istorijskim i retorskim delima.

26, 100:

Godine 976. prema Skilicu, istoričaru iz jedanaestog veka koga ponavlja kasnije i Kedrenos (oko 1100. god.), stariji Samuilov brat, David, bio je ubijen od nekih Vlaha – nomada. Grčka reč za ove putnike, hoditai, se različito tumačila, dok se incident dogodio između Kastorije i Prespe.

18, 111/112:

Georgios Kedrenos, Istorijski osvrt, XII vek, događaj iz 976.

Opet Bugari, brzo posle smrti cara Joana, dižu ustanak pod vođstvom četiri brata, Davida, Mojsija, Aarona i Samuila, sinova jednoga komita od onih sa velikom moći među Bugarima pa su zato bili nazvani Komitopuli. A od ove braće uskoro je umro David, ubijen od nekih Vlaha karavandžija, između Kastorije i Prespe na mestu zvanom “Lepi hrastovi”; Mojsije i on gine pri opsadi grada Sera pogođen kamenom koji je bačen sa gradskih zidina.

15, 112:

Pominjanje u jednom vizantijskom izvoru iz XI veka, sa osvrtom na događaje još iz 976. godine Vlaha na Balkanu (imena kojim su u srednjem veku stranci označavali Rumune – a oni sami su sebe oduvek nazivali Rumunima) i činjenica da se otada o njima često izveštava, dobija izuzetan značaj u odnosu na ranija pominjanja iz VIII – IX veka rumunske populacije severno od Dunava: Blasi iz hronike anonimnog notara kralja Bele (vezano za početak X veka), Volohi iz stare ruske hronike (u odnosu na kraj IX veka) i Tara Balak iz jermenske geografije (za VIII – IX vek). Vlah je ime koje su Germani i Sloveni primenjivali za romanske narode, ali se ova pominjanja ne mogu koristiti za datiranje završetka rumunske etnogeneze. Moglo bi da se taj završni čin poveže tek sa trenutkom asimilacije zadnjih slovenskih grupa.

15, 122:

Poljski izvori na koje se oslanja hronika Dlugosz, pokazuje na primer, da su se godine 1070. “Vlasi” borili na strani Ukrajinaca i Pečenega pomažući Vjačeslava od Polocka protiv Boleslava, kralja Poljske.

89

26, 105/106/107/108:

Kekaumenos govori o Vlasima u tri različita konteksta. U prvom on opisuje ustanak stanovnika Tesalije 1066. godine. Ustanak je izazvan oštrim oporezivanjem. U ovom ustanku su učestvovali Vlasi, Bugari i Grci. Među Vlasima su neki bili nomadski stočari, koji su svoja stada i porodice sklonili u planine Bugarske, čime su ih čuvali od protunapada. Jedan od vlaških vođa, Beriboos, imao je kuću u Larisi.

Drugo, Kekaumenos kaže da su Dačani i Besi koji su se rasejali po Epiru i Makedoniji, a prethodno su živeli u Grčkoj, u ranija vremena živeli blizu Dunava i Save, tamo gde sada Srbi prebivaju, u teško pristupačnim mestima.

Znamo da su Vlasi bili pod kontrolom Vizantije u to vreme iz trećeg pominjanja Vlaha kod Kekaumenosa. Kekaumenos, ili sigurnije, autor Saveta Imperatoru koji su kasnije pronađeni u Kekaumenosovom Strategiconu, kaže da je njegov deda Nikolica bio postavljen na mesto upravitelja nad Vlasima u Grčkoj umesto mesta u Konstantinopolju koje je dato Petru, unuku nemačkog kralja. Zamena je izvršena zato što je Petar bio stranac, što sugeriše da je Nikolica bio Grk, dok neki smatraju da je bio Vlah.

· · ·

Annales Barenses (Anali iz Barija – p. p.) su prvi zapadni izvor koji pominje Vlahe, koji su 1027. godine bili vojnici u vizantijskoj vojsci koja je izvršila invaziju na Italiju.

28, 245/246:

Možda bi na ovom mestu pomogao kratak geografski i etnički prikaz istočne Evrope u prvoj četvrtini XI veka. Do 1018. godine u Vizantijsko carstvo uključeno je celo Balkansko poluostrvo sve do donjeg toka Dunava, Drave, istočnih obronaka slovenačkih Alpa i istarske granice. Te vizantijske teritorije u Evropi (...) nastanjuje pet različitih rasa. Dve rase, Grci i Sloveni, koji zajedno čine većinu stanovništva Balkana, već su dali značajan doprinos političkoj i kulturnoj istoriji srednjevekovne Evrope. Treća rasa, stanovnici dalmatinskih gradova koji govore latinskim jezikom, i dalje sa ponosom svesni svog rimskog porekla, polako se utapaju u Slovene iz okolnih područja. Ostale dve rase, Albanci i Vlasi, tek će učiniti svoj nepogrešivi ponovni ulazak na scenu srednjevekovne istorije Balkana. Albanci, verovatno, kao što smo videli, potomci starih Ilira, još su zatvoreni u svojim gorskim skloništima u jezgru vizantijske dračke teme. Vlasi, čiji romanski dijalekt, sličan današnjem rumunskom, ukazuju na njihovo poreklo od starosedelaca jugoistočne Evrope, koji su bili delimično romanizovani kada je Rim držao ovu oblast, pojavljuju se u vizantijskim izvorima iz XI i XII veka u gotovo istom ruhu kao i danas – gorostasni pastiri, koji svoja stada ovaca i koza sele između zimskih staništa u dolini Tesalije i letnjih pašnjaka na Pindu i Gramosu. Njihove sezonske seobe kasnije su posvedočene i u drugim delovima Balkanskog poluostrva. Vizantinci ih najviše znaju po siru i ručno tkanim ogrtačima koje cene i hvale siromašniji slojevi u Carigradu, po njihovom odbijanju da plaćaju porez i njihovoj neizlečivoj nepokornosti.

19, 74:

U hrvatskom primorju bilo je na manastirskim dobrima dvorova (curtes) na kojima je radilo roblje oba pola. Najviše podataka ima zadužbinska povelja manastira sv. Petra u Selu kod Splita (1080.). Robove ove opatije, sa slovenskim i rumunskim imenima, često sa ženama i decom, prodavali su po cenu od 8-10 zlatnika (solidi) prekomorski trgovci i gusari.

19, 79:

90

U doba kada su plemenske razmirice i krvna osveta bile na dnevnom redu, imalo je, pored krvnoga srodstva, vrlo veliku vrednost sklopljeno, veštačko srodstvo. Jedan oblik bilo je pobratimstvo između pobratima i posestrima, poznato sve do novijeg vremena. Bilo ga je i kod Vizantinaca, kod Vlaha u Tesaliji u XI veku, kod Rusa i Poljaka još u XVI veku (kod Vlaha u Istočnoj Srbiji i na kraju XX veka postoji slična institucija, na primer u Metovnici u opštini borskoj, kao “krsno pobratimstvo (posestrimstvo) – fraţî (surori) đe cruĉe” – p. p.).

19, 86/ 87/ 88:

Od Romana su podunavski Rimljani, preci Rumuna, zbog provale naroda, od V veka, najviše stradali u Gornjoj Meziji i u Dardaniji, te su se najviše iselili, delimično daleko preko nekadašnje granice latinskoga govora. Naravno, pastirima nije teško padao odlazak u dalje krajeve. Oni nađoše nova sedišta u Rodopi, Hemu, Makedoniji i Tesaliji koja se, krajem srednjeg veka, zvala “Velika Vlahija” (Μεγάλη Βλαχία), u Epiru, po celoj Srbiji, gde ne izostaju ni u jednoj manastirskoj povelji od XII do XIV veka, u Bosni i Hercegovini, gde Dubrovčani plemena kod Trebinja, Ljubinja, Gackog, Zupce, Banjane, Nikšiće, Drobnjake i druge računaju u Vlahe, a isto tako i u primorskim planinama Hrvatske, osobito od Cetine pa sve do u krajeve Like i Krbave. Po kazivanju mletačkoga geografa Domenika Negri, oni su sebe nazivali još uvek R O M A N I, isto tako kako se današnji Makedorumuni (Arumuni) nazivaju Arămãn. Sloveni su ih kao i Italijane nazivali svagda VLASIMA. Vizantinci su po odelu nazivali planinske pastire “crnim Vlasima” ili Mavrovlasima, kod Dukljanina u XII veku “M o r o v l a c h i” ili “N i g r i L a t i n i”, a isto tako i u dubrovačkim arhivskim knjigama Moroblachi, Morolacchi, od 1420. kratko Morlachi. Kod Mlečića su, u XVI veku, Murlacchi svi stanovnici na kopnu od Kvarnera do Bara sa izuzetkom stanovnika u varošima. U najnovije vreme, kada su etnografske razlike već davno izbrisane, nazivaju varošani i dalmatinski ostrvljani svakoga seljaka i pastira na kopnu slovenski Vlah, italijanski Morlacco, dok se u Hrvatskoj pod Vlasima razumeju pravoslavni. Još i danas zove se jedan deo Makedorumuna “Crnogunjci”, u Srbiji Crnovunci, u Arbaniji, Makedoniji, Epiru i Tesaliji Karaguni. U Tesaliji su ovi “crni” Vlasi više stalno stanovništvo, Aromuni koji stanuju u letnjim selima, građenim od kamena. Faršerijoti sa belim odelom (novogrč. Arvanitovlahi), koji se kao pastiri kreću između Srbije i Moreje, ostaju više nomadi. Oni su organizovani po bratstvima (fălkare), koja se nazivaju po starešinama, čelnicima; više bratstava čini jedno pleme (fară). U dalmatinskim listinama javljaju se već od IX do XI veka, rumunska osobna imena (kao na pr. Negulus ili Dracculus). Veliki je njihov broj u starosrpskim i dubrovačkim spomenicima XIII – XIV veka; jedan je deo čisto rumunski, kao: Bun, Ursul, Fečor, Barbat ili Bukor, dok je drugi deo slovenski sa rumunskim artiklom pozadi kao: Gradul, Radul ili Vladul. Pojedini tragovi opažaju se u nazivima mesta i zemljišta, na pr. u srezu dragačevskom (okrug rudnički) u Kraljevini Srbiji: selo Negrišori, vis Korona, dva brda Kornet (cornetum) i Loret (lauretum), zemljište Prijot (dakorum: preot, presbyter). U Crnoj Gori dva najviša brda imaju romanske nazive, prvobitno osobna imena (od videre i dormire): Visitor (već 1330.) i Durmitor. Na istoku ima mnogobrojnih ostataka rumunskih mesnih imena u planinskom kraju između Niša i Sofije.

Vlaški pastirski život skopčan je bio sa naizmeničnim prelaženjem na letnje pašnjake (letište) i na zimište (lat. hiberna). Prvobitno su oboje često bili blizu jedno drugog, na pr., u žičkoj su povelji (oko 1220.) letnji pašnjaci na planini Kotleniku, a zimski u bliskoj dolini Ibra. Znatne klimatske razlike behu u primorju između hladnih suvati visoko u planini i zimovnika na toploj morskoj obali od Lješa do Neretve. Novaković obraća pažnju na to da se Vlasi, u starijim poveljama, nazivaju samo po imenu svojih poglavica i svojim sopstvenim osobnim imenima bez bliže oznake sela; označavanje mesta stanovanja sve je češće po svoj prilici, zbog sve stalnijeg načina života. Pastirsko selo zove se od XIII veka “katun” (u borskim selima “cotun” ili “cătun” označavaju naseljeni deo sela, seoski rejon, uopštenije stanište: cotunu nostru – p. p.); to je tabor po vojnoj terminologiji Vizantinaca. U Crnoj Gori još i danas nazivaju se katunima grupe koleba od drveta na planinskim letnjim pašnjacima; prema njima okolina Cetinja naziva se Katunska nahija.

91

Pastirska sela su se zvala najviše po imenima poglavica, na pr. Ursulovac, od nekoga Ursula. U imenu Vlasi Сръмліяне, u dečanskoj hrisovulji (1330.), sada selo Sermijani kod Peći, očuvao se trag staroga seljakanja iz Podunavlja na jug, to su “Vlasi iz Sirmija” (slov. Сръм). Pokrajina “Stari Vlah” u okolini Sjenice, ... nazvana je po imenu poglavice planinskih pastira; ljudi sa imenom Starovlah, Starovlahović pominju se u poveljama u XV veku. Po istraživanju Novakovića, srednjovekovni katun brojao je 11-105 porodica, ali, pojedina porodica bila je obično mala, najviše 14 muških glava.

Kako su Vlasi u Srbiji, Bosni i Hrvatskoj bili stanovništvo rasejano i bez ikakve (međusobne) veze, nisu mogli dugo vremena održati svoj jezik. Pošto se izvesno vreme govorilo na oba jezika, preovladao je, najzad, slovenski.

To su odnosi, koji podsećaju na opadanje Romana u nemačkim alpijskim zemljama. Još u XVI veku govorili su, po svedočanstvu Negrija, Vlasi u planinama primorske Hrvatske jezikom sa izopačenim latinskim rečima. Turske provale potisnule su ih odatle na severozapad, na kvarnerska ostrva i na Istru. Potomci Vlaha koji su se, 1450 – 1480., preselili na ostrvo Krk, govorili su u selu Poljicama, još u Napoleonovo vreme, rumunski. Drugi, opet, prema jezičkim ogledima kod fra Irineja dela Kroče, sedeli su oko 1619. u nekoliko sela kod Trsta. Poslednji još živi mali ostatak jeste jezik Rumuna u nekoliko opština na istoku Istre.

19, 88/89:

Sasvim su različiti po poreklu i jeziku od ovih rumunskih planinskih pastira Romani u gradovima Dalmacije i Prevalitane, koji su najviše bili mornari, trgovci, zanatlije, ribari. Zvali su ih R o m a n i, docnije najviše L a t i n i, slovenski još, u srpskim i bosanskim poveljama 1200 – 1250., V l a s i; u Dubrovniku je, čak oko 1600., “vlaški” značio italijanski. Ovi ostaci starih Rimljana zbog susedstva i svakodnevnog saobraćaja, uticali su, u kulturnom pogledu, na Slovene u Dalmaciji više nego Grci. Njihove varoške opštine behu gušće jedna uz drugu u staroj Prevalitani. Pred kraj srednjeg veka bilo je, na pr., u Ulcinju patricijska porodica Campanario, Paladino, Rosa, Taliaferi, u Drivostu Polombo (Colomba), de Leporibus, Summa, Bello. Za delove zemljišta sretaju se, u poveljama kod Bara, nazivi Monte Cavallo, Fontana leprosa, Tomba, potok Spinosa, kod Drivosta Fundina i Cruce. Dalje na severu behu varoši u Dalmaciji ređe podignute, odakle se njihov niz preko kvarnerskih ostrva pridružio starim komunama na zapadu Istre. Većina ovih varoši behu u okviru svojih zidova i kula tesno zbijene, imajući uske ulice sa arkadama i kamenitim stepenicama i sa malo prostora. Kao, na pr., u Kotoru, opkoljenom visokim planinama, koji zimi sunce tako malo osvetljuje, u najstarijem delu Dubrovnika ili u Splitu, koji je uzidan u Dioklecijanove palate. U Splitu i Dubrovniku je, u XII veku, sedište vlasti bila “carska kula” (imperialis turris). Male teritorije van grada na suhu, na pr. u Zadru, Trogiru i Dubrovniku, zvale su se S t a r e a ili A s t a r e a, izraz koji se javlja i na Krfu i na Negropontu i koji, po Jorgi, odgovara grčkom ήστερεά. Mnogobrojna imena mesta preslovenskog porekla pokazuju da je nekada, i van gradova, bilo romanskoga stanovništva na ostrvima i na suhu, ali se ono vrlo rano izgubilo. Značajno je, da su se u svima ovim varoškim opštinama, sve do kraja srednjeg veka, održala poznorimska osobna imena: Bonus, Lampridius, Locarus, Praestantius, Sabinus, Tiberius, Ursacius i drugi. U opštini vladali su nasledni rodovi koji su se razvili pod uticajem starog plutokratskog uređenja. Od 1300. odvojili su se oni kao plemićka kasta.

Najvrsniji ljudi imali su pred sobom karijeru punu časti kao vizantijski pomorci ili činovnici ili u službi božjoj. Dalmatinci behu u VII veku papa Jovan IV (640 – 642.), patrijarh Maksim u Grado (oko 649.) i arhiepiskop Damjan u Raveni (688 – 705.). Kod patricija je svest o rimskom poreklu bila živa još pred kraj srednjeg veka, osobito kod splitskih hroničara arhiđakona Tome (umro 1268.) i Miha Madija de Barbazanis (umro oko 1358.) i kod dubrovačkog latinskog pesnika Elija Lampridija Cerve (Črevića, umro 1520.). Ali, jači je bio uticaj susedstva. U varošima dole na jugu potisnuo je arbanaški jezik romanski govor, i ako su, po Barceliju, Drivostanci još i u XV veku hteli da važe kao potomci rimskih kolonista. U varoši na severu prodro je slovenski govor posredstvom ženskoga elementa, ženidbom sa slovenskim ženama iz okoline. U XI veku, najuglednije zadarske porodice bile su u

92

rodbinskim vezama sa kraljevima Hrvatske, dubrovačke, u XII veku sa kneževima Huma, kotorske, u XV veku, sa crnogorskom dinastijom Crnojevića.

Kada su varoši, posle 1200., počele naglo napredovati, tada su one, proširivši zidove i stekavši nove teritorije, primale mnoge nove građane koji poglavito behu Sloveni iz susedstva. S druge strane, opet, staro građanstvo proređeno beše strahovitim pomorima (osobito 1348.). Na severu je, opet, mletačko narečje koje je vladalo na Adriji, potisnulo domaći romanski dijalekt. U Dubrovniku je, još 1472., donesena odluka, da se u debatama na sednicama Veća može upotrebljavati samo lokalni govor “lingua Ragusea”, a “lingua slava” se isključuje. Ali, protivno humanistima XV veka, Dubrovčani su se osećali, oko 1600., potpuno kao Sloveni, što se opaža i u istorijskim delima Orbinija i Lukarića.

29, 14/15:

Imena zemalja u tituli vladaoca dosta se menjaju. ... Jedanput (u titulisanju cara Dušana – p. p.) ističe se i svojina Epira i Tesalije (Vlahije): “imperator Raxie et Romanie, dispotus Larte (od Arte) et Blachie comes”.

29, 106:

Po zakoniku cara Stefana, vojna obaveza počivala je na baštini. Tu je dužnost imao svaki imatnik baštine, pre sviju plemić, a ne samo vlastela i vlastelinčići, koji su se ranije prosto zvali samo “vojnici”, osobito pronijari, nego i seljaci i pastiri, zbog čega se manastirski ljudi, u poveljama, naročito oslobađaju te dužnosti. Nisu poznate pojedinosti o tom. Vojnici među Vlasima izrekom se pominju u hrisovulji manastira Banjske. Iz jedne povelje od g. 1436. saznajemo da su u Hrvatskom primorju Vlasi na Cetini dužni bili vojevati na konju sa štitom, mačem i strelama.

26, 117/118:

Prvo pominjanje Vlaha u ugarskim spisima severno od Dunava nije pre 1210., kada se pominju OLACI koje je poslao Bela IV da pomogne Asanide. Neki ovaj datum pominju kao prvi dolazak Rumuna u te krajeve, ali ih prvi mađarski dokument registruje još 1165. Ranije pominjanje Vlaha u ovim krajevima izgleda da je u Epu o Rolandu, jedan istočnjački geograf iz jedanaestog veka Gardisi pominje narod nazvan N-n-dr, o njima se govori i u ruskoj hronici koju je Nestor pisao početkom dvanaestog veka, ali svi ti navodi liče na one koji se nalaze i u sagi o Nibelunzima iz trinaestog veka i geografski su nejasni. Nikako ne možemo biti sigurni da su BLOSI u Epu o Rolandu, N-n-dr-i kod Gardisija, Volohi kod Nestora ili Vlohen iz Nibelunga bili govornici latinskog jezika.

Godine 1814. Moskovska Akademija je raspisala konkurs radi otkrića ko su bili Vlasi; pobednik je rekao da su bili Bugari, suprotstavljajući se suprotnim mišljenjima da su bili Italijani i Francuzi (!).

Najpreciznije podatke o govornicima latinskog jezika severno od Dunava nalaze se kod anonimnog hroničara kralja Bele. Nije poznato da li je to bio Bela III koji je umro 1196. ili Bela II koji je umro 1146.; hroničar je pisao posle monarhove smrti kome je služio, ali je naveo da je koristio i hronike iz ranijih vremena. Opisujući dolazak Mađara u panonsku ravnicu on jednostavno kaže da su na tom prostoru zatečeni kao stanovnici Sloveni, Bugari, Vlasi i “pastores Romanorum” (“rimski pastiri” – p. p.).

18, 123:

Descriptio Europae Orientalis, Anonimus Geographus (Opis istočne Evrope, anonimni geograf, 1308.)

Ovde se napominje da se između Makedonije, Ahaje i Soluna nalazi jedan narod, veoma velik i rasprostranjen, koji se naziva BLAZI, koji su i nekada bili rimski pastiri, i, zbog plodnog terena i

93

mnogo zelenila, živeli su u Ungariji, gde su se nalazili rimski pašnjaci. Ali, kasnije su bili potisnuti od Mađara, pa su došli u ove krajeve, Oni imaju u izobilju mnogo sira koji je veoma dobar, kao i mleka i mesa više nego što je to kod drugih naroda. Zemlja ovih Vlaha, koja je velika i bogata, zauzeta je u celini od strane vojske princa Karla (de Valois), nalazi se u područjima Grčke...

Dakle Panonci koji su u ta vremena naseljavali Panoniju, svi bejahu rimski pastiri i na čelu su imali deset moćnih kraljeva u celoj Meziji i Panoniji. Sa slabljenjem Rimskog Carstva, naišli su Mađari iz provincije Skitije ... i borili su se ... sa pomenutih deset kraljeva i savladali su ih. Kao znak pobede postaviše ovde, na vekove, jedan veoma veliki mermerni kamen na kome je zapisana ova njihova pobeda. On postoji do danas ...

18, 112:

Alexiada, Anna Comnena (cca. 1148)

... Poslavši poruku, zadužio je cezara Nikifora Melisenosa da stigne brže nego što misao putuje u Aenos. Jer ga je ranije upoznao preko pisama da sakupi što mu je moguće više ljudi, ne od onih koji već behu angažovani u vojsci – jer takve je rasporedio na sve strane po gradovima Zapada, da bi čuvali najznačajnija utvrđenja, već da zaduži, redom za redom, nove regrute i među Bugarima i među onima koji žive nomadskim životom – ove narodni jezik naziva Vlasima – i konjanike i pešake koji su došli sa drugih strana, iz svih krajeva.

18, 113:

Rabin Beniamin de Tudela (cca. 1150)

Ovde je početak Vlaške (u području Zeituni – p. p.), čiji stanovnici zauzimaju planine i nose ime Vlasi. Slično košutama brzi u napadu, oni silaze u zemlju Grka da pustoše i pljačkaju. Niko ne može protiv njih da povede rat, nijedan car ih ne može potčiniti. Ne poštuju hrišćanske zakone pa deci daju jevrejska imena, iz kojih razloga pojedini kažu da su jevrejskog roda te Jevreje nazivaju svojom braćom. Ove samo napadaju ali ih ne pljačkaju i ne ubijaju kao što na primer čine sa Grcima pa tako žive van zakona carstva.

Epitome, Ioan Kinnamos (cca. 1180)

Aleksija, koga je verio sa svojom kćeri, poslao je na Istar sa velikom vojskom, kojom je komandovao, koji je bio protostrator, da bi zavarao Hune da će biti napadnuti sa uobičajene strane; dok je Lavu, zvanog Vataces, koji je dovodio drugu brojnu vojsku sa druge strane, kao i jedno veliko mnoštvo Vlaha, za koje se govori da su koloni iz davnih vremena iz Italije, naredio da napadnu zemlju Huna iz krajeva pored Ponta zvanog Euksin, odakle Hune niko nikada nije napadao. Aleksije sa onom drugom vojskom Romeja (Vizantinaca – p. p.), stigavši na Dunav, izazvali su strah među Hunima, zavaravši ih da će ubrzo da pređu reku, dok Vataces, navalivši odakle sam rekao, uništio je sve bez poštede i pregazio je sve što mu se našlo na putu.

18, 109:

Vlasi južno od Dunava i crkvena organizacija prema listi iz vremena cara Aleksija Komnina (1081 – 1118.)

“Joan, sveštenik presvete vlaške episkopije”.

“... Episkopije potčinjene sedištima teme Bugarska: 1. Kastorija, 2. Skoplje, ... Debar, Vlaška episkopija.”

94

“... Redosled sedišta Prime Justinijane: 1. u Kastoriji, 2. u Skoplju ... u Debru, u Vranju ili koje pripada Vlasima.”

21, 62:

... na početku XIII veka formira se u Tesaliji jedna slobodna država, Velika Vlaška, čiji su vladari vodili ratove sa vizantijskim Grcima i krstašima iz Soluna i Epira. U Etoliji je bila jedna druga državica Mala Vlaška, dok je u Epiru bila Gornja Vlaška. Mnogo značajniju državu osnovali su Vlasi sa Hemusa (Balkana) zajedno sa Bugarima.

15, 125/126:

Godine 1330. Basarab je ponovo pomogao bugarskog cara Mihaila Šišmana, ovog puta skupa sa Vizantijom, protiv Stefana Uroša III. Saveznička vojska je doživela veliki poraz kod Velbužda (Ćustendil). ... Sin i naslednik Basaraba, Nikolaje Aleksandru (1352 – 1364.), nastavio je napore svoga oca i uspeo je – kroz veze koje je ostvario sa susednim vladarima sa kojima se orodio (jedna kćer se udala za Sracimira, bugarskog cara iz Vidina, druga za Stefana Uroša, srpskog kneza, a treća za Ladislava od Opelna, ugarskog palatina) – da konsoliduje politički položaj Vlaške i vladarsku instituciju. ... Sa dozvolom carigradskog patrijarha, Nikolaje Aleksandru je 1359. ustanovio u Kurtea de Arđeš prvu mitropoliju Vlaške, na ovaj način postavljajući temelje crkvene organizacije, koja je postala jak oslonac vlasti. ... Naslednik Nikolaje Aleksandrua, Vladislav-Vlajku (1364 – 1377.) je poboljšao organizovanost države, razvoj trgovine, podržavao je i štitio kulturni život; trudio se da obuzda centrifugalne tendencije plemstva. Da bi olakšao razvoj trgovine, po prvi put je kovao rumunski novac, od srebra, sa latinskim natpisom.

· · ·

Napredak države i porast stanovništva odredila su ga da zatraži i dobije aktom sinoda od oktobra 1370. godine od patrijaršije u Konstantinopolju i drugu mitropoliju Vlaške sa sedištem u Turnu Severinu (prva je već imala svoje sedište u Kurtea de Arđeš). Religiozni život je ojačan i kroz uvođenje monahizma (1372.) od strane jednog kaluđera koji je došao iz Srbije, Nikodima, osnivača manastira Vodica.

24, 400/401:

Znamo i to da su se već u doba cara Dušana i naročito Lazarevića (1372. – 1427.) između vladajućih dinastija u Srbiji i Vlaškoj na osnovu zajedničkih političkih interesa i tesnih srodničkih veza razvijali prijateljski odnosi, kojima se može objasniti to što su srpski knezovi osnivali crkve na vlaškom tlu, a vlaški u Srbiji. U crkvi "Curtea de Arges", koju je osnovao Neagoe–Besaraba i obnovio vojvoda Radu, javljaju se, na primer, pored ktitora Neagoe, Radua i Vladislava i slike srpskog kneza Lazara i njegove supruge Milice, koji su već vlaškom vojvodi Vladu I pomogli da sagradi crkvu u Vodici i Radu-Besarabi da ukrasi onu u Tismani. S druge strane, učešće pomoćne vojske na Kosovu, koju je caru Lazaru poslao moldavski vojvoda Petar Masutin, ovekovečeno je jednom, na žalost slabo očuvanom freskom na južnom zidu crkve u Lopušnji. Koliko su odnosi između Vlaha i Srba ostali i dalje dobri, pokazuje to što je despot Stefan Lazarević vlaškom manastiru Vodici, a isto tako i Tismani (1407.), ne samo pismeno potvrdio dobra koja im je poklonio njegov otac već je i nastojao da njihov prinos poveća oslobađanjem od dažbina i intenzivnijim naseljavanjem Vlaha.

Pri tako prijateljskim susedskim odnosima pojava vlaškog vojvode kao graditelja crkve u Srbiji ne mora da bude ništa neobično, utoliko pre što je osećanje nacionalne pripadnosti u srednjem veku bilo toliko slabije od osećanja verskog zajedništva da su vlaški plemići sagradili nekoliko crkava čak do dalekog bugarskog Trnova;

95

21, 77/78:

Prvi manastiri u Vlaškoj osnivaju se od strane srpskih kaluđera koji su došli iz Srbije u vreme Vladislava (Vlajku Vojvoda, 1364 – 1374. – p. p.). Iguman Nikodim, kako se govori u njegovom “Žitiju”, imao je predskazanje u snu da će njegova zemlja, Srbija, biti osvojena od pagana. Odlučio je da skupa sa drugim srpskim kaluđerima pređe Dunav u Vlašku i na obali Dunava je osnovao manastir Vodica, pored Turnu Severina. Kada je obavešten o dolasku ovih kaluđera, Vladislav im je izdao manastirsku hrisovulju kojom im se obezbeđuju znatni prihodi iz vladaočeve riznice, ali i ekskluzivno pravo na ribolov u dunavskim ritovima. Iz Vodice Nikodim se kasnije seli u planine Gorža, gde utemeljuje manastir Tismana dok neki od njegovih učenika prelaze u Erdelj i tamo osnivaju manastir Prislop.

Nikodim je umro u dubokoj starosti u vreme Mirče Starog i proglašen je za sveca. Njegove mošti su vraćene u Srbiju u Pećku patrijaršiju. Osnivanje manastira od strane srpskih kaluđera označio je uvođenje u našoj zemlji žarišta staroslovenske kulture.

15, 210:

... moravski majstori iz Srbije doneli su u zemlju jedan nov način gradnje, srpski trikonk, različit u odnosu na stari trikonk koji je postojao u Vlaškoj, kroz poseban oblik oslanjanja kubeta, koji čine četiri pilastra i četiri niše koje uokviruju apside naosa. Glavni predstavnik ovog novog tipa gradnje je elegantna crkva manastira Kozije, podignute oko 1389. (prema [6, 42] ova zadužbina je završena 18. maja 1388.) od strane jednog od najsjajnijih vladara Vlaške, Mirče Starog (1386 – 1418.).

15, 140:

Posebnu brigu Mirčea (1386 – 1418.) je pokazao prema crkvi. Prema modelu crkve iz Kruševca (Srbija) podigao je u Koziji divnu crkvu, kojoj je učinio mnoge darove. ... Posredstvom moldavskog vladara Petra Musatina (1374 – 1391. Mirčea Stari je sklopio 1389. sa Vladislavom Jagelom kraljem Poljske (u jednoj vlaškoj baladi o pijanom Jančulu, varijanta iz Gradskova iznad Timoka, peva se o Stanki Jagelanki, carskoj unuci, dok je car oslonac, tj. zaštitnik Celigrada i Beligrada u Transilvaniji – p. p.), jedan savez koji je obnovio 1404. i 1410.

21, 85:

Posle Lackove smrti prestaje vladanje familije Bogdana utemeljitelja (Moldavije). Lacko je imao jednu sestru, Margaretu, koja je bila katolikinja (a i on sam je prešao u katolicizam – p. p.), na rumunskom nazivana Mušata. Ona je bila udata za bojara Kostju, a njihov sin Petre je preuzeo vladanje posle Lacka. On je sebe kao vladara nazivao, Petre Mušatin (po svemu sudeći reč je o istom velmoži o kome govori Kanicu da je oslikan na fresci u manastiru Lopušnji kao Petar Musatin, koji je poslao pomoć knezu Lazaru na Kosovo – p. p.), tj. sinom Mušate, pošto je svoje vladarsko pravo dobio preko svoje majke.

Sa Petre Mušatinom počinje u Moldaviji jedna dinastija koja je trajala do kraja XVI veka i kojoj su pripadali Aleksandar Dobri, Stefan Veliki i Petru Rareš, najslavniji vladari ove zemlje.

21, 86:

U to vreme se javljaju i u Moldaviji pravoslavni kaluđeri koji su došli iz Vlaške, bili su to učenici Nikodima iz Tismane. Oni osnivaju najstariji moldavski manastir na ovoj strani, manastir Njeamcul, donoseći tako i u ovu zemlju crkvenu staroslovensku kulturu.

21, 141:

96

Posle smrti Radula Kaluđera na prestolu ga nasleđuje njegov sin, Radul nazvan Veliki ne zbog ratnih pobeda već zbog toga što je bio organizator crkve. Radul Veliki je bio u prijateljskim odnosima sa Ugarskom, mada se žalio na pretendente na presto koji su se sklonili u Brašov, a isto tako je bio prijatelj i sa Poljskom. Samo je sa Bogdanom III, moldavskim vladarom umalo zaratio, ali su se ovi neprijateljski raspoloženi vladari pomirili pre nego što je počela bitka.

21, 146:

Dok je muntenska vojska (Muntenija je sinonim za Vlašku – p. p.) Radula Velikog čekala naspram Bogdanove vojske i samo što nije započela bitka, mitropolit Maksim, posetivši tabore oba vladara ubedio ih je da se pomire, jer, kako je govorio, nije red da ratuju dve zemlje iste vere i istog jezika. ... Ovaj apel je prihvaćen i ovi vladari susednih država su se pomirili (1506.).

21, 142:

... Radul je doveo kao crkvenog savetnika Maksima, bivšeg srpskog despota, koji se zakaluđerio i postao je mitropolit. Pri kraju svoje vladavine Radul utemeljuje prvu štampariju u našim zemljama. Na njeno čelo je postavio kaluđera Makarija, koji oko 1507. štampa prvu knjigu u Trgovištu, naime Sfetu Liturgiju, na staroslovenskom jeziku sa slovima donetim iz Venecije

Kao i Radul Veliki, Njeagoje Basarab (1512 – 1521.) bio je veliki vernik i zaštitnik crkve. Nisu samo crkve u Vlaškoj bile obasipane njegovim dobročinstvima, već i ukupno pravoslavlje na svim stranama je u njemu imalo zaštitnika. Sa novcima koje je slao izdržavale su se pravoslavne crkve Srba, Bugara i Grka, kojima je zapretio nestanak pod teškim turskim jarmom. Popravio je i izgradio je crkve i manastire na Planini Atos (Sveta Gora), u Jerusalimu, u Konstantinopolju, u Siriji, u Egiptu itd. U vreme Njeagoja, Vlaška pomaže pravoslavlje celog Orijenta, što je veliko kulturno delo koje postoji kao izuzetan doprinos našeg naroda.

31, 8:

... u prvim decenijama XVII veka Studenicu su zadesile nove nedaće – veliki zemljotres koji je znatno oštetio Bogorodičnu crkvu i požar u kojem su izgorele i mnoge stare manastirske povelje. Studenički kaluđeri krenuli su tada u Rusiju da traže pomoć za opravku svog manastira. Potpomognuti darovima, oni popravljaju manastir 1631. godine, a sredinom istog stoleća uspostavljaju vezu sa Vlaškom i od tamošnjih vojvoda dobijaju darovne povelje, koje se i danas čuvaju u manastiru.

32, 121:

Mileševo beše opljačkano (od Turaka – p. p.) i oštećeno, ali na sreću, ne i razrušeno. Sarkofag sa Savinim netruležnim telom nije bio uznemiren ni obesvećen čak ni posle sto pedeset godina turske okupacije. Pošto je Savino telo ležalo u njemu više od dve stotine godina srpske slobode i nezavisnosti, Mileševo je postalo pokloničko mesto, ravno Žiči i Studenici. Njega su pomagali i ukrašavali bosanski banovi, hercegovački kneževi, primorski župani, kraljevi i carevi Srbije. Mali gospodari želeli su da sebe načine velikim, a veliki da postanu još veći nekom vezom sa Savinim imenom ili njegovim grobom. Tako, Tvrtko I izabra Mileševo da se u njemu kruniše za bosanskog kralja, na grobu Svetoga Save 1377. godine, iako je bio zaštitnik bogumila. Knez Stevan Kosača, javni bogumil, uze titulu "vojvoda Svetoga Save". Naravno, ne treba ni spominjati o čisto pravoslavnim vladarima koji su se takmičili da što više učine za ovu svetinju, u kojoj je počivalo telo Svetoga Save.1

32, 122:

97

... Sinan-paša naredi da se telo Svetoga Save prenese u Beograd i da se tamo spali. ... Na mestu zvanom Vračar, na periferiji Beograda, beše pripremljena lomača. Na nju staviše drveni kovčeg sa svetim telom. I tu 27. aprila 1595. godine, telo Svetoga Save bi spaljeno i pretvoreno u pepeo.

32, 123:

... Na Vračaru, pak, nekoliko monaha klečeći iz daljine posmatrahu plamen i čekahu da uzmu pregršt pepela i odnesu natrag u Mileševo.

1U Mileševo su slali svoje poklone čak i rumunski vladari, da bi primili blagoslov od Svetog Save. Na primer, moldavski vojvoda Vasilije, svojom zapovešću od 11. juna 1643. godine, naredi da se svake godine daje iz njegovog ličnog budžeta trinaest hiljada zlatnih aspri. A vojvoda Jon Radul, svojom naredbom od 29. maja 1665. godine, ostavlja zaveštanje da će godišnje davati deset hiljada zlatnih aspri "manastiru Mileševu, gde telo Svetog Save leži u miru." (P. J. Šafarik p.p. 116).

15, 206:

Sa ustanovljenjem (oko. 1695.) od strane kneza Konstantina Brînkoveanua (pogubljenog 1714. u Stambolu zbog pobune, pošto su prethodno pred njegovim očima pogubljena njegova četiri sina, ne pristajući da iskupi i sebe i sinove primanjem muslimanske vere – p. p.) škole pri kolegijumu “Sveti Sava” (manastir u Bukureštu – p. p.), obrazovanje u Vlaškoj je dobilo jedno novo usmerenje.

21, 182:

Prvi sukob (1600., u ratovima Mihaila Viteza od 1594 – 1601. – p. p.) između Muntena (Rumuna iz Vlaške – p. p.) i Poljaka dogodio se u područjima grada Buzău, gde je Mihailova garda koju je predvodio Baba-Novak (Starina Novak/Moš-Novak iz srpskih i vlaških narodnih pesama – p. p.).

28, 269:

Godine 1185. dva brata, Petar i Asen, verovatno iz vlaške (ili možda iz kumanske) porodice u vizantijskoj službi, dižu bunu u severnoj Bugarskoj. U ratu protiv Vizantije, koji sledi (1186 - 1187.), pobunjenici odnose pobedu i car Isak Anđeo primoran je da prizna nezavisnu bugarsku državu između planine Balkana i donjeg toka Dunava. Okončana je vizantijska vlast nad ovim teritorijama koja je trajala čitavih 165 godina. Drugo bugarsko carstvo, kako moderni istoričari nazivaju ovu državu, smatra da je zakoniti naslednik Borisovog, Simeunovog i Petrovog carstva.

33, 378:

Složeno pitanje etničkog sastava stanovništva Drugog bugarskog carstva izazvalo je u nauci mnogo sporova. Pada u oči da Nikita Honijat u svom prikazu ne govori o Bugarima, već samo o Vlasima. O njima, pre svega, govore i savremeni zapadni istoričari (Ansbert, Robert de Clari, Villehardouin). Naprotiv, savremeni slovenski izvori, a i vizantijski pisci naredne epohe, počev od Georgija Akropolita, govore samo o Bugarima i uopšte ne spominju Vlahe. U prepisci Inoćentija III s Kalojanom, bugarski vladar se u papinim pismima oslovljava kao vladar Bugara i Vlaha, a i sam sebe naziva, u četiri pisma, “imperator totius Bulagarie et Vlachie”, a u jednom pismu “imperator Bulgarorum”. Međutim, Kalojan i Simeona, Petra i Samuila naziva “imperatores Bulgarorum et Blachorum”, ...

18, 114:

Prepiska cara Jonice (Kalojan), sa papom Inoćentijem III (1199 – 1205.)

98

A mi smo čuli da tvoji preci vuku poreklo iz plemenitog grada Rima i od toga ti imaš plemenitost tvoje krvi ...

18, 115:

Villehardouin (1204 – 1205)

I da znate da u toj ekspediciji u koju je išao imperator, svi Grci, sa jedne i druge strane Bosfora, su mu se potčinili, njegovim zapovestima i njegovoj volji i zakleli su mu se na vernost i poštovanje kao vladaru, izuzev Joana (Johanis), koji beše kralj Vlaške (Blaquie) i Bugarske. A taj Joan beše jedan Vlah koji je ustao protiv carevog oca i strica i sa njima je ratovao dvadeset godina i toliko im je zemlje zauzeo da je postao moćan vladar.

... Tada stiže vest da Jonica (Johannisse), kralj Vlaške, dolazi protiv njih (krstaša) da bi pomogao grad (Adrijanopolj).

18, 117:

Istorii (Nikita Honijat, početak XIII veka)

I

Ali cicijašeći da za tu potrebu troši pare iz riznice, skupljao ih je nemilice u krajevima Akialosa, krišom, pa je time sebi i Vizantincima stvorio neprijatelje sa planine Hemus (latinsko ime za Balkan – p. p.), koji su se nekada nazivali Mezijcima, dok se sada zovu Vlasi. Ovi uvereni u nepristupačnost kraja i strmih stena, i ranije su se odvažili protiv Romeja, a tada su ... pokrenuli veliki ustanak. A vođe celog naroda i ove nesreće bili su, neki Petar sa Asanom, od iste familije i porekla.

18, 117/118:

III

Opet Asanovi varvari koji su prešli Dunav i ujedinili su se sa Skitima, pošto su sakupili tamo, dobrovoljno, mnoštvo saveznika vratili su se u njihovu domovinu Meziju. ... I nisu se više zadovoljili što mogu da zadrže ono što je njihovo i da dobiju nezavisnost Mezije, već se nisu više uzdržavali da prave štetu romejskom (vizantijskom – p. p.) carstvu i da ujedine mezijsko i bugarsko vladalačko gospodstvo u jedinstveno, tako kao što su i nekada bili.

18, 118:

IV

Tada jedan od zarobljenih sveštenika, koji je bio doveden, kao učesnik u ratu, u Hemus, zamolio je Asana da ga pusti, da mu se smiluje govoreći na njegovom jeziku, pošto je znao vlaški. Odbivši mu molbu, ovaj mu je odgovorio da nije sebi nikada zadao da oslobodi Vizantince, već da ih uništi.

18, 125/126/127:

Legea Vlahilor din Croaţia (Zakon Vlaha iz Hrvatske, privilegije date od Bana Frankopana, 16. marta 1436.)

Opet mi razumevajući i videvši njihovu pravedno i razborito traženje i molbu, primili smo ove dobre muževe koje smo pomenuli, koji su bili ranije potčinjeni banu Ivanišu, da budu nama potčinjeni i našim potomcima i dali smo im i potvrdili njihove postojeće poštene, dobre i pravedne običaje, kao

99

izuzetno dobre i pravedne pod njihovim prethodnim gospodarima, banom Ivanišem i njegovim ocem, i sa kojim zakonima su se služili oni i njihovi preci. Evo i tih dobrih zakona:

Najpre da njima ne knezuje niko silom. Ako im se neki knez ne svidi da se posavetuju sa nama da bi imali dozvolu da ga smene;

Koji Vlah je naseljen u selu ima da služi sa kopljem, a koji nema sela da služi na konju sa štitom i sa sabljom ili sa strelama i sabljom;

Ko, na zapovest, ne pođe u rat, ima da plati šest libri, od kojih je deseti deo za vojvodu vlaškog;

U vremenu od Svetog Stefana do Svetog Martina da ne idu u boj;

Bojni konj da im se ne uzima u zalog ni za koji dug;

Kada pođu u rat dve trećine da budu vojnici a jedna trećina da bude u komori i brine o hrani i kobilama;

Njima da ne komanduje nijedan Hrvat, već jedan među njima da bude vojvoda, koji će im naređivati i savetovaće se sa našim knezom;

Njihova sudnica da bude ispod Senja, a među sudijama da ne sedi nijedan Hrvat, već njihov knez i suci;

I knez i sudije da obilaze Vlahe dva puta godišnje između svih koji su nabrojani redom na početku;

Među njima da nema kažnjenih uz mučenje, već da svako bude osuđen pravednim sudom;

Od bilo koje globe njima da ostane trećina, dok sucima da se da deseti deo globe, a od našeg dela deseti deo da se da knezu;

Ukoliko neko bude oglobljen da mu se uzme jedna ovca za libru a krava za šest libre. I da mu se da rok do dvadesetog dana, pa ako je ne otkupi dotle da mu se uzme;

Svako će na Đurđevdan da da po jednog ovna i jednog jarca i jedan kalup sira;

U jesen o Martindanu da daju, u skladu sa njihovim zakonom, po jedan dinar za svakog konja, sem katunara i dvorskih slugu;

A Cetina da nikada ne daje porez na trgovinu;

Da niko od njih ne bude obešen bez obzira na krivicu;

I svi napred nabrojani muževi, svi dobri katunari, da za sebe zadrže polovinu svoje zarade u dukatima od svojih ljudi, kao što je bilo pod njihovim ranijim gospodarem Ivanišom;

I da ne bude silom naterivan Vlah koji nema sto libri, da da drugom Vlahu sto libri;

Da ne mora da da gospodaru sluge u najam, niti konjušare;

A Srbin da ne preda Vlaha sudu, niti Vlah Srbina;

Od njih da se ne uzima ... ni svedok, niti zakletnik i niko od njih da nije u vlasti, ni da ne bude porotnik, sem 4 određenih;

100

Da ne daje travarinu u planini, niti zimarinu, ni drugde gde to nisu činili u vreme bana Ivaniša;

A Hrvati da mogu da drže samo jednog Vlaha pastira.

Posle ovoga vlaški knez i svi dobri muževi koji su pre popisani, svi katunari, zamolili su nas sa verom i svojom dušom, da će nas služiti, oni i njihovi potomci, nas i naše naslednike, pravedno i verno svojim glavama, svojom imovinom i svom svojom snagom, i neće da nas napuste ni naše potomke, ni zbog koga. Pisano u Klisu, meseca marta 18., u godini od Hristova rođenja 1436.

I svemu što je rečeno prethodno tvrdo smo se obavezali, da će biti uz njihov savet i dobru volju.

18, 128/129:

Acte şi regulamente otomane din veacul al XV-lea (Status balkanskih Vlaha pod otomanskom vlašću, 1477 – 1489.)

I. Prava Vlaha iz Smederevskog sandžaka (1477.)

Vlasi iz Smederevskog sandžaka ne plaćaju ni harač, ni dižmu, ni ispendžiju, ni porez na ovce, ni na ženidbu, ni druge poreze.

Za Božić, Vlasi, bilo koja kuća, plaća 45 aspri, koliko vredi jedan florin, kao i 15 aspri, koliko vredi jedan ovan. Na 50 dimova (kuća), koje oni nazivaju katun (qatuna), daju jedan šator, dva ovna, dva kalupa sira, dva konopca, dva ulara ili njihovu vrednost, tj 3 aspre, što ukupno čini 63 aspre. To se plaća na Božić. U proleće na svetog Đorđa, ili na Cveti, ili u vreme jagnjenja (još do pre četrdeset godina to su u Homolju bili Mladenci – p. p.) plaća se 20 aspre, što je vrednost jedne ovce sa jagnjetom, pa se tako poreza podiže na 83 aspre. Pet kuća daju po redu jednog vojnuka (voynuq), sa obavezom da čuva stražu tamo gde se odredi. U slučaju rata, iz svake kuće učestvuje po jedan vojnuk na ratnom pohodu.

Jedan komornik, na 50 kuća služi kod sandžakbega šest meseci. Vlah uplaćuje kazne za izvršena dela i razbojništva, prema zakonu. Deseti deo kazne daje se knezu. Oni ne prevoze drva za katran, niti daske, niti imaju obavezu da čuvaju tvrđave. Oni ne grade kuće za sandžakbegove u svom kraju ili u drugim krajevima, ne kose njihove livade i ne prevoze drva. Ne može se smeniti jedan primićur (vlaški knez – p. p.) bez krivice. Neće se ukidati ove plemenite odredbe. Vlasi su zaštićeni od posebnih potraživanja i od uobičajenih pravila u odnosu na državu. Skupljači harača na so (tuzgi) nemaju za to punomoćja među Vlasima.

Ukoliko jedan vojnuk ili Vlah, koji je upisan u svom selu, a radi van (sela) na timaru jednog spahije, on ovome plaća pola dižme. Za vino iz sopstvenog vinograda plaća 4 aspre za bure, bez obzira na kom timaru se prodaje. Ako, pak, prodaje vino koje je kupljeno sa strane, plaća kao bilo koja (raja), 15 aspri za bure.

18, 129/130/131:

Status i privilegije Vlaha u Slavoniji dati od strane kralja Leopolda I (14. aprila 1667., Beč)

Mi Leopold ... objavljujemo i obaveštavamo ovim sadržajem sve kojih se to tiče. Otkako smo preuzeli upravu zemljom ... ništa nam nije bilo starije ni važnije nego da naš trud bude koristan u svakom pogledu ... na napredak i učvršćivanje hrišćanstva i ... svih krajeva i naroda koji su potčinjeni našoj milosti i skiptru...

Otuda proizilazi da cela zajednica Vlaha (tota Valachorum comunittas) koja, zahvaljujući našim prethodnicima u svetom sećanju, Rudolfu II i Matiji, rimskim carevima i mađarskim kraljevima, kroz

101

dozvole i prednosti imaju svoja naseobine više od 30 godina do danas u našem kraljevstvu Slavoniji, između Save i Drave, na granicama Slavonije, kojoj smo odskora darovali sa naše strane, na poseban način i napismeno sa zaštitom i usmerenjem našim naslednicima i našim legitimnim kraljevima sa kraljevima Ugarske, mi ... u želji da ih zbrinemo na najbolji koristan način ... odlučili smo sa milošću da im damo, da im potvrdimo i da to stavimo napismeno ovoj vlaškoj zajednici nastanjenoj između navedenih Save i Drave (dokumente) kako je pokazano prethodno saglašavajući se zakonima i članovima statuta da, zaista naše kraljevine i krajevi koje držimo utoliko više i izuzetnije ... budu utvrđeni protiv Turaka koji su najveći neprijatelji hrišćanskog imena ...

O magistratima

Prvi član: Bilo koje vlaško selo koje se nalazi između navedenih reka Save i Drave u granicama Slavonije da ima sudiju (iudex) ili kneza (knesius), tj. čoveka u stanju i pogodnog da izvršava takav zadatak i koji, u utvrđeno vreme i to u mesecu aprilu pre Svetoga Đorđa, da bude izabran od vlaške zajednice na godinu dana, a taj izabrani, saglasno jednom prastarom običaju, da o tome izvesti visokog kapetana, od koga, ako ga nalazi pogodnim, da bude potvrđen i da bude predstavljen generalu, u protivnom da od ovoga bude izabran drugi.

Drugi član: Pošto cela vlaška zajednica nastanjuje tri najveća kapetanata, ustvari distrikte Krica, Kopanica i Ivanjica, tako isto može da se izabere u svakom kapetanatu jedan nadsudija (supremus iudex), jedan čovek poznavalac zakona i potreba svoje domovine koji će biti na čelu svoga distrikta skupa sa šest sudija pomoćnika (sex assessoribus iudiciius) i koji mogu da ispitaju različita činjenja i procese u skladu sa ovim statutima i da mogu da donesu neophodne odluke.

Treći član: Ako se učine prekršaji protiv javnog mira i koristi i u slučaju kriminalnih radnji, koje su dovele do prolivanja krvi, kneževi su obavezni da brzo uhvate počinioce, da ih predaju tamničaru i da budu predati najvišem kapetanu u svom distriktu.

U međuvremenu, nadsudija sa svojim pomoćnicima da se odmah upoznaju sa učinjenim uz znanje najvišeg kapetana tako da okrivljeni mogu da budu osuđeni za učinjena kriminalna dela; ovi prekršioci da budu stavljeni na raspolaganje vojnoj upravi (regimen bellicum) i tamo da budu kažnjeni u skladu sa zakonom, ne novčano ili oduzimanjem dobara već sa teškim radom i drugim mukama.

Peti član: Kneževi nemaju samo ove obaveze već i da u svom distriktu znaju tačan broj kuća i familija, a i sve ljude starije od 17 godina i da ih imaju upisane u jednom registru, kako njihov broj tako i broj ostalih muškaraca, kao i da brinu i druge brige kao što je da li bilo koja glava familije zbrinjava u svojim kućama mladiće koji su navršili 17 godina.

O vojnoj obavezi

Drugi član: Vojvode da budu borci sa potpunim moralom, sa celovitim životom i bez mana.

· · ·

Jedanaesti član: Bilo koliko puta, a od toga da nas sačuva Gospod Bog, da se desi neki napad ili druga situacija od velike opasnosti iz svih kapetanata u kojima se nalaze Vlasi, najpre svi mladići preko 18 godina ... sa celim naoružanjem da se skupe 6 ili 7 hiljada tako da mogu da se odupru u protivnapadu prema odluci generala.

Privilegije Vlaha

Mi Leopold, itd. Stavljamo na znanje da bismo upoznali sa ovim što je napisano sve one kojih se to tiče.

102

· · ·

Odavde proizilazi da, tako kako su pokojna veličanstva Rudolf II i Matej, takođe, II ... obdarili olakšicama i posebnim prednostima, pod čijom zaštitom i u čijoj službi su ostali do ovog momenta bez prepreke ili nevolja, isto tako i mi ... vodeći računa o njihovom vojnom naporu i kako su se trudili u čuvanju granica ... želeći da imamo što veću sigurnost i red kod njih odlučujemo u dobroj volji da odsada pa nadalje ostanu u sigurnosti svojih naselja i domaćinstava bez nekog sprečavanja ili kočenja sa bilo koje strane ... i smatraćemo da treba da ih imamo pod našim blagim pogledom i da ih čuvamo u sigurnosti da mogu da svoj život sprovode u redu i miru.

· · ·

Dato u našem gradu Beču, 14. aprila 1667.

· · ·

18, 135:

De antiquis et hodiernis Moldaviae nominibus (Dimitrije Kantemir, 1716.)

Prema tome, ova Vlaška, koja se nalazi u Meziji, je deo velike Vlaške, tj. stare Dakije, dok su njeni stanovnici ostaci Rimljana koje je imperator Aurelijan, kako smo rekli, preselio iz Dakije u Meziju. Ne bi mogao niko da mi protivreči (činjenicu) da od tih Romana (vuče poreklo) rumunska populacija, koja nastanjuje i danas ceo Epir i okolinu Janine, pošto nam je jezik svedok, jer i oni govore rumunski, ali su svoj latinski jezik pokvarili sa grčkim i albanskim, tako da ih jedva možemo razumeti kao i oni nas, zato ih i nazivaju Grci Kucovlahi (u originalu na latinskom dato grčkim pismenima), što će reći “ćopavi Vlasi”, zato što i u običajima i u govoru kao da ćopaju. Ali su oni veoma tvrdi ljudi u svojim vrlinama i mnogo izdržljiviji kod napora, a ono što je za najveće čuđenje, iako su već vekovima među Grcima i Albancima, oni čuvaju svoju nošnju, koja je stara rimska nošnja kao i naša, što ćeš videti (čitaoče), kada budemo govorili o našoj nošnji.

18, 138:

Istraživanje istorije naroda Istočne Evrope (Johannes Thunmann, 1774.)

A Vlasi sa one strane Dunava, koje Grci nazivaju pogrdno Kucovlahi, su nepoznati. Poznajem istoričare od zanata koji nisu ni čuli nikada za njihovo postojanje. Oni su veliki i brojan narod i sačinjavaju polovinu stanovništva Trakije i tri četvrtine stanovništva Makedonije i Tesalije. I u Albaniji ih je mnogo. Govore isti govor kao i njihova braća sa ove strane Dunava, ali pomešano sa mnogo grčkih reči. Oni nisu nipošto došljaci iz Dakije. Već su 750 godina poznati pod imenom Vlasi a nalazimo tragove njihovog govora još od VI veka. Oni se sami nazivaju Rumani ili Rumuni. Grci ih nazivaju Vlahi, ponekad ih mešaju sa Arvanitima (Albanci – p. p.). Albanci ih nazivaju Čobani. I danas su u velikoj meri nomadi (misli se na transhumantno stočarstvo – p. p.). Imaju i danas stalna naselja i najveći broj gradova u srednjoj Trakiji, Makedoniji i Tesaliji su naseljeni Vlasima.

18, 139:

Elementa linguae Daco-Romanae sive Valachicae, Gheorghe Şincai (Elementi jezika Dako-Romanskog ili Vlaškog, 1780.)

Rasprostranjen je (rumunski narod) isto tako u Novoj Dakiji ili Aurelijanovoj Dakiji, koja zahvata: Donju Meziju, u današnjoj Bugarskoj, Gornju Meziju u Srbiji, i Dardaniju Albanije. A (šta da se kaže o činjenici) da posle ujedinjenja vlaškog sa bugarskim carstvom rasejao se preko cele Bugarske, planine Balkan i Pind, preko Meglena, jedne provincije u Tesaliji, Makedonije, Trakije, Krima,

103

Podolije i Pokucije, a da ćutim o Pešti, Agriji, Miškolcu i drugim gradovima sa ove strane Tise (sa ove strane u odnosu na mene koji ovo pišem u Budimu), o Beču iz Austrije, Veneciji, i mnogim gradovima u Evropi, pa onda u Aziji, u kojoj su toliko brojni dako-romanski trgovci, da su podigli vrlo lepo ukrašene crkve.

34, 16/17:

Kao i većina tvrđava na donjem Dunavu, i beogradska citadela je izgrađena na jednom kastelu mezijskog limesa, čiju je važnost za odbranu Rimskog Carstva shvatio već Tiberije, a učeni namesnik Panonije Dion Kasije izjednačavao s najvažnijim strategijskim tačkama Carstva. I vizantijski hroničari govore o 80 tvrđava koje je obnovio preduzimljivi Justinijan, a u starim srpskim narodnim pesmama pominje se 77 “latinskih gradova” između ušća Save i ušća Dunava.

Ova predanja o izuzetno jakom utvrđenju na mezijskom dunavskom limesu potvrdio je najpre izveštaj grofa Marsiljija na početku XVIII veka, a zatim arheološka proučavanja konzula Ležana i moja između 1862. i 1874. duž Dunava od Beograda do Silistrije i, naročito, ostaci 76 ranije većinom nepoznatih kastela i kula, koje sam na čestim studijskim putovanjima duž srpske obale Dunava do 1897. otkrio između ušća Save i Timoka.

34, 19:

... savske tvrđave se domogao hrabri bugarski car Kalojan, ali ju je već 1202. morao predati ugarskom kralju Emeriku, koji se nazivao”kraljem Bugarske i Srbije”, i mada ju je još jednom ugrabio, pala je u ruke ugarskog kralja Bele II za vreme razmirica oko bugarske krune, do koje je došlo posle smrti moćnog vladara Asena II i koje su potkopale moć bugarske države. Otada su zemljom između Save, Drine, Dunava i Timoka, koja se nazivala “Ducatus Machoviensis”, vladali ugarski namesnici sa sedištem u Beogradu, dok je kralj Stefan V godine 1272. nije prepustio svom srpskom zetu Dragutinu, koji je zbacio s prestola svog oca Stefana Uroša i proglasio se “gospodarem svih srpskih zemalja”. Kad je 1282. umro, “Mačvanska banovina” je prešla u ruke njegovog brata kralja Milutina Uroša, koji je bio oženjen drugom kćeri kralja Stefana V; međutim, kad se Milutin razveo od svoje supruge Ugarke, kralj Karl Robert mu je oteo veći deo ovih zemalja.

34, 79/80:

Borba starog i novog u ovoj mladoj prestonici (reč je o Beogradu sredinom XIX veka – p. p.) nigde nije tako upadljiva kao u Palilulskom kvartu, koji se naslanja na Dunavski, Vračarski i Terazijski kvart. ... Između gotovo dovršene, po kralju nazvane, glavne saobraćajne arterije ovog dela grada i Takovske ulice nalazi se lepo ograđena jednobrodna Palilulska crkva sa odvojenim zvonikom, ukrašena samo polukružnim svodovima, lizenama i slikama apostola Marka. Nju je 1835. godine izgradio Miloš po amanetu makedonskog Vlaha Lazara Panče iz Katranice, iz sredstava sa njegovog imanja koje je ostavio knezu; godine 1838. Miloš je na severnom zidu postavio spomen-ploču osnivaču.

34, 95:

Kako je u to vreme bilo sa zanatima u Beogradu vidi se još i danas po Miloševim kasarnama, koje su gradili neuki Bugari i Cincari.

34, 121:

Da li je, možda, pesnički nastrojen crnogorski knjaz Nikola, sledbenik isto tako ubijenog kneza Danila, pogledao ono mesto u šumi gde je njegov zaštitnik i dobrotvor Mihailo tako tragično završio život – kad se 28. juna 1896., u pratnji kralja Aleksandra i kraljice Natalije, pojavio među hiljadama zemljaka

104

koji su ga oduševljeno pozdravljali? Čuo sam samo da mu se naročito dopao teški vlaški “prepišor” (igra se i danas među Vlasima Ungurjanima – p. p.), u kome se s ukrštenim nogama (otuda srpski “zaplet”), dva koraka napred, pa dva nazad, više skače nego igra, i da je bio očaran prekrasnim parkom.

34, 144:

Smederevo je sedište komande jedne brigade, jednog prote i pored osnovne škole za decu oba pola ima i nižu gimnaziju. ...

Blizu zgrade Okružnog načelstva nalazi se crkva Sv. Georgija, sagrađena 1855., sa pet vizantijskih kupola i zapadnjačkim zvonikom, u arhitektonskom pogledu jedna mešavina, ali ipak interesantna, jer je delo jednog Cincarina bez ikakve škole, građevinara Andrije Damjanova iz Velesa, ...

34, 164/165:

Da bi Čango-Mađare spasla od preteće romanizacije, vlada je preduzela mere (misli se na vladu Austro-Ugarske – p. p.) da ih iz Bukovine preseli u Banat, i to tako da ih zabije kao klin između Srba i Vlaha koji su tamo već bili nastanjeni. Za tu svrhu je u jesen 1882. između Pančeva i Kovina nasipom zagrađen deo rita, površine oko 35000 jutara, čime je ovo veštačko jezero sa 450 miliona kubnih metara vode odvojeno od Dunava i njegovog izlivanja da bi se postupno isušilo. Međutim, nasip je pod pritiskom nadošle vode ubrzo potom popustio i novoformirano selo Sikeljevo, nastanjeno Čango-Mađarima, bilo je skoro potpuno splavljeno. Deo razočaranih naseljenika, na čelu sa svojim vođom Čorbanom, vratio se u Bukovinu, dok su se oni koji su ostali - nešto preko 3500 duša – iz godine u godinu uporno borili sa vodenom stihijom i neumornim radom održavali zaštitne nasipe.

34, 172:

Od 105 žena i devojaka osuđenih na teški i 10 na lakši rad bilo je 16 Vlahinja, što je procentualno odgovaralo brojnosti ove etničke grupe u Srbiji. Prema tome, moral je kod srpskih i vlaških žena na približno istom stupnju.

34, 196:

... neobično plodna zemlja na kojoj žive Srbi i Vlasi, tako je na ceni da se za jedno jutro oranice za kukuruz plaća 200 dukata; ta bi cena bila još viša da lesna terasa koja se pruža prema Dunavu nije u stalnom pomeranju; ovom zlu se pokušava doskočiti sađenjem bagrema i vrbe, ali dosad bez rezultata. ...

Na pristaništu su stajala usidrena dva šlepa, natovarena za Mađarsku žitom iz oblasti Peka, ... i stokom iz planinskih vlaških sela; u dobrim godinama tamo odlaze 6 – 8 šlepova. ...

U staro srpsko vreme u ovom kraju je rezidirao zet kneza Lazara, namesnik za oblasti Reka, Zvižd, Homolje i Poreč (današnja mlavska i porečka oblast). U Dvorištu, na Snegotinskom potoku, stajali su njegovi “dvori”, kod susednog sela Maleševa bio je njegov grad, a kod manastira Tuman, koji je on osnovao, nalazilo se njegovo kupalište. Hteo sam baš da vidim da li ovo predanje koje je objavio dr Medović i ponovio Milićević ima nekog osnova.

34, 199:

Ako su ikada postojali – a Medovićev svedok tvrdi da je 1810. još video temelje “dvora” – oni su otada nestali. Seljaci kažu da ih tamo nije ni bilo. S druge strane se opet priča da su na Malom cerju nalaženi opeke i metalni novac o čijem poreklu niko ništa nije umeo da kaže. ... Na platou brda našao sam u travu zarasle temelje jednog malog kastela ... Sumnje više nije bilo. Na postavljenje ove kratke

105

brdske trase Rimljani su bili prinuđeni zbog neprohodnosti strmina Bele stene na zapadnom ulazu u dunavski tesnac. Kao i ranije, i danas se ovaj zaobilazni put koristi kao jedina kopnena veza između Golupca i Dobre, preko Krivače.

34, 206:

Na ušću Brnjice mi je jedan vis koji je nadvisivao okolno zemljište, danas pod kukuruzom, odmah odao mesto rimskog kastela. U Karađorđevo vreme su u ovom klancu, koji se proširuje prema jugu, naseljeni Vlasi ...

34, 212/213/214:

Nad obalama koje su se ovde približile jedna drugoj nebo se neočekivano razvedrilo, pa su izvrsni talasasto nabrani neokomski slojevi krečnjaka jasno pokazivali svoju nekadašnju povezanost. Na mađarskoj strani (u današnjoj Rumuniji – p. p.) oni prelaze u slojeve sa ammonites banaticus, a na srpskoj strani u crveni mermer, koji kod Boljetina eksploatiše tršćanska firma Gerojt, što je za Vlahe iz okolnih sela sa 80 kuća lepa prilika da nešto zarade. ...

Mi smo sad u stvari stupili na teritoriju zloglasnog hajduka Petra Marjanovića iz Kobilja, zbog koga nema sigurnosti u majdanpečkim brdima već skoro 15 godina. ... najsvežiju vest ispričala nam je domaćica usamljene, bedne kantine, koju posećuju samo lađari i drvoseče, i gde je ponekad i Petar zatražio neku čašu vina. “Nama”, kaže ona, “čobanima i siromašnim seljacima on ne čini ništa nažao; hoće čak i da pomogne ako je negde nevolja u kući.” Ona je, međutim, prećutala da je pritvorno vlaško stanovništvo cele okoline u dosluhu sa Petrom i da ga uvek blagovremeno obaveštava o približavanju žandarma, tako da vladi ne preostaje ništa nego da popali nekoliko usamljenih salaša koji su razbojnicima pružali sigurno utočište i da njihove stanovnike primora da pređu u zbijena sela. O opakosti ovih Vlaha sa granice koji se bave švercom soli i duvana govori i slučaj dva seljaka iz Boljetina, koji su zapalili 18 km dugu drvenu prugu za spuštanje posečenih stabala iz obližnjih bukovih šuma na Lepeni, iako njihovo selo skoro isključivo živi od ovog rada na seči šume.

Kad ni raspisivanje nagrade za Petrovu glavu nije dalo nikakvog rezultata, golubačko sresko načelstvo je 1880. pokušalo da ga ukroti stavljanjem u zatvor žene Milice i dvoje dece. Međutim, Petar je nekako saznao za dan kad će žandarmi poći ponovo u poteru za njim, upao je u po bela dana u varošicu, provalio je u Načelstvo i sa zapetim revolverom u ruci uzeo je ženu i decu i odveo ih u planinu, i otada je živeo tamo stalno menjajući skrovište. Ovaj zanimljivi razbojnik, koji je posao obavljao u velikom stilu, govorio je, pored srpskog, vlaški i ponešto nemački. Kad dođe do nekog krupnog plena, imao je običaj da pređe u Banat ili Rumuniju i da tamo na visokoj nozi provede nekoliko dana, pa i cele nedelje. Istina, u decembru 1890. mađarska policija je bila uspela da ga uhvati kod Mehadije sa ženom i decom i strpa u zatvor, ali je odmah zatim stigla vest da je umakao svojoj straži.

Tek u januaru 1891. objavljena je vest, koja je donela olakšanje celom srpskom Podunavlju, da su žandarmi, posle raspisivanja visoke ucene na Petrovu glavu, otkrili njegovo skrovište u roditeljskoj kući u Kobilji (o ovim događajima i u današnje vreme se među Vlasima peva balada Miļea đin Cobiļea şî Pătru đin Golubińea – p. p.), da je razbojnik, doduše, još jednom – pošto je prethodno ubio čoveka koji ga je izdao – uspeo da umakne poteri koju je žagubički kapetan sa svojih 200 ljudi pokrenuo, i da se s ranjenom nogom ponovo dokopa brdovitog šumskog terena na jugu, ali da je ipak blizu izvora Čestobrodice otkriven u krošnji jednog drveta na koje se bio popeo i tamo ubijen. Uskoro je uhvaćena i njegova žena, za koju se tvrdi da je izvršila sedam ubistava, i osuđena na doživotnu robiju. Kad je u aprilu 1892. ministar pravde postao dr Vladan Đorđević, on je odmah izdao naređenje da se troje dece, koja su prema običajima zemlje bila pored majke u zatvoru (u Požarevcu), predaju beogradskom sirotištu radi vaspitanja i školovanja.

34, 226:

106

Među najuglednijim ljudima iz sela koji su došli da me pozdrave pao mi je u oči visok čovek, koji je uprkos prilično oštrom jesenjem jutru bio gologlav. Kako sam kasnije čuo, kod Vlaha koji žive u ovom kraju vlada zanimljiv običaj da najstariji sin odaje poštu umrlom ocu na taj način što punu godinu dana ne stavlja šubaru na glavu; pevanje tužbalica i naricanje kraj odra i na grobu ovde su takođe obična pojava.

34, 240:

Odlukom Narodne skupštine iz 1890. gotovo ceo rasformirani jagodinski okrug pripojen je ćuprijskom, tako da ovaj sad obuhvata teritoriju od 2900 km2, sa 6 srezova. I u ovom okrugu je romanski element značajan. Godine 1896. među njegovih 167 145 stanovnika u 27 519 kuća, bilo je 9978 Vlaha u 34 mesta, od kojih su 5 (Isakovo, Batinac, Viteževo, Mačevac i Resavica) bili nastanjeni isključivo njima, dok su u ostalim bili izmešani sa Srbima.

34, 242:

Nekih 5 km severozapadno od puta vodile su se u ustanku u leto 1815. godine žestoke borbe. Kad su požarevački Turci čuli da se ustanak u Šumadiji širi, oni su pošli uz Mlavu da bi s vojskom koja se probijala od Ćuprije ukrotili raju između Morave i Dunava koja je počela da diže glavu. Ali raja se tamo osećala već dovoljno jakom. Na Spasovdan je došlo do bitke kod Ranovca; Vitovnica se zacrvenela od krvi pobijenih Turaka; ostavljajući plen koji su usput opljačkali, bežali su prema Požarevcu ispred ogorčenih pobedilaca, da se nikad više ne vrate. Od 1874. godine ovo selo, sa 2659 stanovnika u 517 kuća, ima lepu crkvicu Sv. Petra i Pavla, u čiju parohiju spada i nešto manje selo Kladurovo. ...

Zelenilo ispred kuća i urednost u svakom pogledu opovrgavali su mnoge predrasude koje ovde vladaju o Rumunima. Za žaljenje je što su one našle mesta u Bonerovoj, inače objektivnoj knjizi. Njegovo prikazivanje Rumuna je pod jakim uticajem erdeljskih Sasa, koji im nisu naklonjeni. Već 1866. ja sam pisao: “Rumun je sposoban za obrazovanje kao bilo koja druga nacija u ilirskom trouglu. Pod mudrim zakonima, kojim bi se išlo za tim da se u njemu probudi svest o slobodnom ljudskom dostojanstvu, koju su bojari i fanarioti vekovima gušili, mogao bi Rumun zauzeti čak istaknuto mesto među pontskim narodima, naravno pod pretpostavkom da to dopusti i politika njegovih velikih severnih suseda.”

34, 243/244:

Glavna mesta rimske proizvodnje metala na Peku, kako se to vidi po mnogim u travu zaraslim oknima, jalovištima, skliznicama, zidovima rudničkih zgrada, kastelima i tragovima antičkih puteva, bili su: Kučajna, Kučevo, Sena i Voluja. Srednjovekovni srpski carevi su nastavili ovu razvijenu rudarsku delatnost; o tome svedoče njihova česta darivanja manastira zaveštanjima u srebrnim polugama, koje su imali da daju rudnici na Peku. Kao njihovi posednici javljali su se naizmenično Vizantinci, Bugari i Ugri. Tek kad je Golubac pripao Turcima, Zvižd je tako opustošen da su se posle prolaska Mahmud-pašinih rulja održali samo mesta Kruševica, Kučajna i Mišljenovac; opustošena mesta su tek docnije nastanjena doseljenim Vlasima.

34, 245/246:

Kod ovog mesta ... sreo sam jedan transport vlaških mladića koji su išli u Beograd u vojsku. Ovi sinovi Marsa i potomci nekad strašnog dačanskog kralja Decebala, koji su se u šarolikim grupama odmarali kraj vatre, zabavljali su me ne malo svojim urnebesnim šalama začinjenim različitim peckanjima, koje su im svakako olakšavale i skrivale bol rastanka od njihovih devojaka. Veselost ovih dobro građenih momaka nikad nije prelazila granice dozvoljenog i, nasuprot odvratnim transportima regruta sa

107

karikama i lancima oko vrata u azijskoj Turskoj, ovde je bio dovoljan jedan jedini pandur da bi svih 40 mladih ljudi doveo na odredište. ...

Sa Jelenine stene (336 m) otvara se širok vidik na srednji tok Peka. na njegovoj pritoci, potoku Čelišoru, 2,5 km dalje leži vlaško selo Kaona, u čijoj se Kameničkoj pećini javljaju mnoge životinjske kosti, pomešane s pepelom, okrnjcima glinenih sudova itd., koje govore da je ovde postojalo praistorijsko naselje. Jedan pečat izrađen od gipsa, sa likom sv. Nikole i kružnim natpisom “Nikodim, mitropolit smederevski i braničevski 1667”, slučajno nađen 1844. u obližnjim živopisnim ruševinama manastira na desnoj obali reke, naveo je revnosnog prijatelja starina Mih. St. Riznića da se bliže pozabavi ovim zanimljivim srednjovekovnim ostacima. Oni leže pored jednog malog jezera na Staroj Dajsi, koja izvire iz romantičnog Ćula mare i, prema predanju, potiču od manastira sv. Vavedenja, koji je bio vlasnik rudnika Kučajna i imao 77 kaluđera sa mitropolitom na čelu. U ovom svetilištu, koje Vlasi nazivaju Kimci manastir, prepisana su u vreme despota Lazarevića mnoga jevanđelja; ono koje je radio iluminator Radoslav potiče iz vremena kad su Ugri držali obližnji Golubački grad. ...

Kad sam desnom obalom Peka pratio put koji vodi ka Majdanpeku naišao sam na Vlahe iz okolnih sela koji su odrađivali svoj opštinski kuluk marljivo proširujući ovaj put. Hiljade stabala su padale pod snažnim udarcima sekira.

34, 259:

Kučajna je sa selom imala 1896. godine u 147 kuća 872 stanovnika, Majdanpek sa zaseocima Bakarnica, Debeli Lug i Čekić u 243 kuće 1219 stanovnika, većinom Vlaha koji su živeli od rudarstva. Često sam žalio što se bar jedan deo iseljenika koji svake godine napuštaju Nemačku nije uputio ovamo u balkanske zemlje, i o tome sam ponovo razmišljao kad sam se peo uz zapadne serpentine izvrsnog milanovačkog puta i iz ptičije perspektive gledao prekrasnu majdanpečku dolinu koja je ostala iza mene. Kako je priroda obdarila ovu zemlju ...

Idući prema severoistoku, izbili smo na Rajkovu reku i na istoimenu pokretnu vlašku koloniju drvoseča, koja se sastojala od četrdesetak baraka; tri četvrti časa kasnije našli smo se na jednom izvoru sa izvrsnom vodom. Sa “čuke” se otvorio divan pogled na široki podunavski basen, koji je ležao ispred nas, na grebenski tesnac, oštro profilisani Sto, planinu Miroč i na meke konture banatskih visova. Bila je to jedna od najlepših panorama na mojim putovanjima po Srbiji.

34, 261:

... vodenica je ostala državi, koju je pre 20 godina ustupila Njemecovom pašenogu, gospodinu Bajloniju. Ovaj neumorni preduzetnik zamenio je 1869. vodena kola parom, angažovao je marljive Bugare da mu izgrade jednu veliku branu s turbinom, pa je onda s mašinama nabavljenim u Pragu, Budimpešti i drugim industrijskim centrima godišnje mleo 3-4 miliona kilograma. Na čelu pogona je kao nadmlinar jedan mlad, inteligentan Vlah, a 100 radnika su marljivi Srbi, s kojima je na početku bilo muke, jer nisu hteli da rade nedeljom i praznikom.

34, 263/264/265:

Posle 33 km vožnje od Bratinca stigao sam u sresku varošicu Petrovac, ... U njenoj školi, za čije je proširenje skupljeno 1200 dukata i koju sada pohađa stotinak dece, sreo sam se 1860. godine prvi put sa živahnim podmlatkom naroda koji je na levoj obali Dunava osnovao samostalnu državu sa zvučnim imenom Rumunija. O njoj se sve više govori otkako njom vlada jedan Hoencoler, kao tvorac njene pune nezavisnosti i osnivač nasledne dinastije. Nekada podeljena i nemoćna, privlačan plen sad ove sad one moldavsko-vlaško-fanariotske bojarske porodice, koje su se borile za zvanje i položaj “gospodara", mlada kraljevina je umela, mada je jedva stigla da zaleči rane koje su joj nanele stranačke

108

borbe, da u donjodunavskim pitanjima zauzme mesto koje odgovara njenom srećnom geografskom položaju.

U svojim mnogostrukim kontaktima s Vlasima, knez Miloš je upoznao i ocenio njihove prirodne dispozicije mnogo ranije od Zapada. Čim je okončao borbu za oslobođenje, on je preduzeo korake da bi pridobio Vlahe za naseljavanje u opustelim predelima Podunavlja. Objavljivanje “organskog reglemana” u kneževinama, koji je seljake osuđivao na ropstvo, išlo je na ruku Miloševoj težnji, a jednakost svih pred srpskim zakonima, snošljivi porezi, vezivali su marljive doseljenike, čiji je broj brzo rastao, za novu postojbinu (o ovome je detaljno pisao Sava Janković u svom radu “Bežanje stanovnika dunavskih ostrva zbog bojarske eksploatacije (1833 –1834)” u “STUDII”, reviji za istoriju Rumunske akademije nauka, 1960.; fenomen se odnosio na sela Mihajlovac i Korbovo i neka druga naselja, ali u današnjoj Bugarskoj, a ne na neko masovno naseljavanje Vlaha (Rumuna) u severoistočnoj Srbiji – p. p.). ...

Samo u požarevačkom okrugu ima 48 naselja u kojima žive isključivo Vlasi i 54 u kojima žive pomešani sa Srbima. U mlavskom srezu bilo je 1896. oko 17800 Vlaha, u Zviždu 12108, u moravskom srezu 8967, u ramskom 4795, u homoljskom 9234, u požarevačkom 3088 i u golubačkom 2553 – ukupno 59525 Vlaha, dakle gotovo četvrtina stanovništva u okrugu.

Jedanaest kilometara od Petrovca udaljeno Ždrelo, u kome smo se zadržali radi podnevnog odmora, dalo mi je sa svojih 1413 Vlaha u 244 kuće prilično tačnu i potpunu predstavu o osobinama ovih srpskih Vlaha, čije ću običaje i karakter docnije u “Krajini” bliže upoznati. Njihova nošnja je izrazito originalna i živopisna. Po ogromnoj šubari, kožnom grudnjaku i belim lanenim pantalonama podvezanim ispod kolena Vlah se može prepoznati već sa velike daljine. Kod Vlahinja je ljubav prema sve šarenijem vezu mnogo veća nego kod Srpkinja. Bleštavo bela široka košulja sva je pokrivena ukrasima, a kecelje, koje su spreda i pozadi pričvršćene pojasom, takođe su izvezene živim bojama kao ćilimi. Za ukras na glavi obično se utroši porodična gotovina. Kosa udavača se jedva vidi od nanizanih novčića, a ako ih nema dovoljno, u pomoć dolazi cveće.

Crte lica su u Vlahinje mekše i oblije nego kod Srpkinje, oči vatrenije, a telesnim kretnjama je svojstvena posebna gracioznost, čime podseća na Italijanku. Na zapuštenoj turskoj česmi u Ždrelu, odmah pored puta, video sam slikovitu grupu vlaških devojaka. Ja sam ih neprimetno skicirao, ali kad sam se približio da bih bolje video detalje na odeći, one su se kao preplašene razbežale. Zauzimanjem okružnog inženjera koji me je pratio po nagovoru seoskog kmeta nekoliko njih je ipak pristalo da se vrati. Plašljivo i zbunjeno gledala su me ova deca prirode; ona nisu mogla da shvate šta je to na njima tako posebno da se “upisuje”. Čim im je dopušteno da se udalje, njihove kretnje su dobile svojstvenu gipkost i trkom su pohitale svojim drugaricama koje su se držale malo podalje.

Uto je na konju naišao i jedan seljak veoma neobičnog izgleda, s ogromnom šubarom na glavi i nekim smešnim sedlom; na kmetov znak on zaustavi konja. Inženjer ga je zadržavao raznim zapitkivanjima da bi mi dao vremena da ga nacrtam. Vlah je ipak primetio da ga “upisujem”, uznemirio se i prestrašeno uzviknuo” “O bože, šta će me danas još neće snaći!” Izgleda da ga čak ni bakšiš, inače oprobano i vrlo uspešno sredstvo, nije mogao osloboditi straha od “čini”. I u Srbiji sam nailazio na verovanje da će ubrzo umreti onaj ko se da slikati. Zbog toga su čak i neki skupštinski poslanici 1864. u Beogradu odbili da stanu pored svojih drugova da bi se napravila zajednička fotografija. Strah od svega nepoznatog, nedovoljno obrazovanje i otuda pojačana sklonost ka sujeverju imaju kod planinskog vlaškog stanovništva, koje još živi gotovo sasvim izolovano, neverovatne razmere i često sam na svojim studijskim putovanjima nailazio na teškoće koje su proisticale iz raznih predrasuda.

34, 280:

Uvek i svuda su ljudi iz Braničeva pokazivali svoj patriotizam. Još pre ustanka oni su se razlikovali od drugih Srba svojom crnom kapicom. Karađorđe ju je zabranio, pa je njeno mesto zauzeo

109

jednoobrazovni fes (u ovom kontekstu možda treba istražiti i oblik i poreklo vlaške narodne kape: muške - “chitie” i ženske – “ĉeapsă” – p. p.).

34, 284/285:

Na južnom zidu crkve (Ravanice, koja je postala model za sakralnu gradnju u srednjovekovnoj Vlaškoj posle izgradnje crkve manastira Kozije od strane vlaškog vojvode Mirčete Starog 1387/1388. – p. p.) stoji natpis na srpskom jeziku iz vremena kratke austrijske okupacije, koji glasi: “Obnovi se sija cerkov božijeju pomoštiju rimskago cesara Karola VI. svobodoju, a trudom jeromonaha Stefana 171 .”

Nerazgovetna cifra moglo bi da bude 9, pošto je Srbija pripala Austriji 1718. Drugi natpis potiče od Karađorđa, a treći od kneza Miloša - sa sličnim povodom. Od istorijskog značaja je i zavetnom pločom pokrivena grobnica “kapetana Cincar-Janka”, rođenog u Ohridu u Makedoniji (što pokazuje da je poreklom bio Makedo-Vlah, tj. Arumun ili Cincarin – p. p.), koji se istakao u srpskom ustanku, naročito na Deligradu, i koji je svoju dušu, ispunjenu fanatičnom mržnjom protiv Turaka, ispustio 1833. u Ćupriji, na putu iz Šapca u Aleksinačku Banju.

34, 286:

Dok sam se ja u Ravanici bavio svojim proučavanjima iz istorije umetnosti, otegnuto tiho Senje pretvorilo se u bučan logor. Na povratku sam tamo naišao na prave barikade od kola punih žena i dece. Živopisne grupe Srba i Vlaha opsedale su opštinsku zgradu, pa su panduri, koji su pokušavali da održe neki red, imali pune ruke posla dok su nam napravili prolaz kroz tu gužvu.

34, 288:

U sudnici je vladala potpuna tišina kad su panduri uveli prvog optuženog. Bio je to neki Vlah iz obližnjeg moravskog sela. Zbunjeno je bacio pogled na corpus delicti, na ukradenu ovčiju kožu stavljenu pred njega. Saslušavanje svedoka je pomoću tumača vršeno na rumunskom jeziku, jer se Vlah i u Srbiji nerado upušta u učenje zvaničnog jezika (institut tumača sa vlaškog na srpski bio je poznat i korišćen u sudu u Boru, verovatno i u drugim krajevima nastanjenim vlaškim življem, još uvek pre dvadesetak godina – p.p.).

34, 533:

Mala crkvena riznica (manastira Sretenje u Ovčarsko-kablarskoj klisuri – p. p.) čuva

nekoliko mineja i jedno jevanđelje iz manastira Ostroga sa zapisima o turskim pustošenjima, izlivima Morave i zemljotresima, čije su razmere kaluđeri strahovito uvećavali. Zabeleženo je i pustošenje vlaške “Mokšadije”...

24, 12:

Omaleni, živahni crkveni velikodostojnik je na naše ukazivanje poštovanja odgovorio opširnim izlaganjem o restauraciji obližnje Žiče, uz pomoć planova koji su bili rašireni na stolu. Pričao je kako je on sam sa svojim Cincarima obavio sada već završen posao, uputivši uzgred nekoliko jetkih primedbi na račun temeljitosti “švapskih” inženjera zbog koje su mu troškovi znatno povećani, i na kraju me ljubazno pozvao da u njegovoj pratnji pogledam obnovljenu crkvu.

24, 63/64:

Za tri sata uspeli smo se preko tri velika bila kojima se Kopaonik uzdiže sa severa. ... U proleće 1888. Crnovunci su ovde zakupili prostrane travnate površine na zaobljenim brdima Žeđi i Mramoru, na

110

kojima uopšte nema šume; u avgustu su se spustili prema južnoj topličkoj ravnici oko Zemanice. Bile su dve grupe sa 5 000 crnih ovaca oštre vune, od kojih je jedna prodavala dobijeno mleko španskom Jevrejinu Hajimu za 23 pare za kilogram. ... Druga grupa je plaćala svoga Jevrejina – kako mi je pričao Sima Trojanović – i pomogla mu da za njen račun proizvodi sir. Ovi nomadski stočari iz sela Širaka, kod Janjine u Tesaliji, koje Grci zovu Vlahos (Vlasima), napustili su svoj zavičaj još pre četrdeset godina da bi pobegli od zuluma Ali-paše. U njihovom jeziku ima mnogo grčkih, kao i drugih stranih reči; tako je čovek – anfropos, ovca – provadina, voda – nero, trava – horton, kuća – spit, opasač – silav, pesma – tragut, hleb – psomi itd. Povodom posete Crnovuncima na Staroj planini, ... rekao sam nešto više o ovim zanimljivim nomadima sa olimpskih polja.

24, 65:

Koji bi poznavalac istorije mogao ostati ravnodušan pri pogledu na Kosovo, koje je nekad bilo pod jezerom, gde su Ugri, Poljaci, Vlasi, Bosanci i Srbi dvaput stavljali svoju budućnost na kocku krvavog rata, na kome su sultan Murat i za svetitelja proglašen srpski knez Lazar istog dana 1389. godine ispustili dušu, na kome je 1449. sultan Murat II do nogu potukao vojsku Ladislava Hunjadija. Ovo nesrećno polje moglo bi se nazvati kolevkom istočnog pitanja; kad bi ga bar proviđenje, radi spasa ovog dela sveta, učinilo i njegovom grobnicom!

24, 110/111:

... stigli smo do Deligrada, odnosno do njegovih šančeva, koji se često pominju u vezi sa srpskim ustaničkim borbama i nedavnim ratom. ...

Prema planu koji je izradio Jovan Mišković, deligradsko starije utvrđenje se sastojalo od pet šanaca nepravilna oblika, ograđenih palisadama i sa uređenim toparnicama, a ležalo je uz samu obalu drenovačkog potoka. Najzapadniji, koji je bio i najveći, i istočni, manji, držali su pod vatrom carigradski put koji je prolazio baš između njih, a dalje na istok bila su ona dva koje su branili Vujica Vulićević i Pavle Matejić (prema seriji napisa Žike Živulovića Serafima, napisanoj i objavljenoj u nastavcima povodom 175 godina Prvog srpskog ustanka, Paulj Matejić je jedan od trojice znamenitih ustaničkih megdandžija, posle Hajduk-Veljka i Jovana Kursule; to je mlavsko-homoljski vojvoda koji je jedini pokušao da pomogne Sinđeliću na Čegru i sačuvao je topove sa Čegra – p. p.), dok je na jugoistoku bio Gružanski šanac, koji je stajao naspram ona dva koja su na Belom kamenu podigli Turci prilikom napada.

24, 121/122:

Odmah u podnožju Rtnja, na visokoj krečnjačkoj steni leži u ruševinama grad Vrmdža, čiju izgradnju, kao i obližnjeg Tetomirovgrada, narod pripisuje “Latinima”. U stvari, on je podignut na temeljima rimskog kastela koji je štitio značajan antički put, onu vezu između mreže puteva oko Niša i oko Timoka i Dunava. ... nešto južnije, kod Mužinca, nekoliko stotina hrabrih Srba pod Dobrnjcem i Pauljem potukli su za vreme ustanka daleko brojnije Turke, koje su predvodili Osman Pazvandžija, Jusuf-aga, Poreč Ali i Rušen-aga i tako razbijene, uz velike gubitke nagnali u bekstvo prema Vidinu.

24, 126:

... Aleksinac je od 1836. do 1878. predstavljao važan punkt na poštanskom i robnom putu od srednje Evrope ka Carigradu. ... Tu je svake godine prelazila većina od onih 15000-18000 Bugara i Cincara koji su kao dunđeri i baštovani preko leta tražili dobru zaradu u Srbiji, da bi se u poznu jesen istim putem vraćali sa svojom ušteđevinom;

24, 144/145:

111

Godine 1804. planuo je srpski ustanak. Vreme je prolazilo, a Karađorđe nije uspevao da ga proširi i na susedne pašaluke. Tek 1809. ustanici su toliko ojačali da su mogli da misle i na osvajanje Niša. Zapovedništvo je bilo u rukama Miloja Petrovića, a pod njim su bili: Petar Dobrnjac, Hajduk-Veljko, Ilija Barjaktarević, vojvoda Paulj, Miloje Bećar i resavski knez Stevan Sinđelić. ... Na žalost, među ustanicima je vladala surevnjivost, koja se izmetnula u razdor. Petar i Veljko su napustili svoje položaje i krenuli prema Gurgusovcu (Knjaževcu). ... Ostavljen bez pomoći koju je zatražio, Sinđelić nije mogao sam da se suprotstavi Turcima ... pa je digao u vazduh i sebe i šanac sa prijateljima i neprijateljima. ...

Da bi raja trajno imala pred očima uzaludnost svojih nadanja koja je vezivala za Srbiju, paša je u svim mestima oko Niša raspisao poseban porez, čiji je iznos upotrebio da jugoistočno od Niša, na carigradskom putu, podigne onaj zloglasni i jezivi pobednički spomenik, Ćele-kulu, u koju je ugradio lobanje Sinđelićevih Srba koji su smrt pretpostavljali ropstvu (kustos ovog spomenika je jednoj ekskurziji đaka iz Krivelja 1957/58. godine, čuvši da je reč o Vlasima, objasnio da u Ćele-kuli ima i vlaških glava boraca vojvode Paulja i drugih – p. p.). Susedni Grci su sa prikrivenom zluradošću gledali na propast srpskih planova; još mnogo ranije (1798.) fanariot (Grci iz carigradskog predgrađa Fanar su nazivani fanariotima – p. p.) Grivas je propagirao smelu misao o oslobađanju tračko-makedonskih zemalja i osnivanju grčke države koja bi se prostirala sve do Jadrana. Za odvažne korake koje je preduzeo radi ostvarenja svoje ideje platio je u Beogradu glavom. Ideja je, međutim, živela i dalje, i kad je bukureško-grčka-fanariotska heterija 1821. objavila poziv na opšti ustanak, javili su se znaci života i u tromoj masi Bugara, koja je bila predata grčkom sveštenstvu, ... podstaknutoj Karađorđevim borbama.

24, 220/221/223:

Sledeće jutro obećavalo je sve najbolje za planirano penjanje na Rakoš. ... Tu smo prvi put naišli na jednu bačiju, a zatim i na jedno improvizovano stanište Crnovunaca.

Janja Todorović, starešina ovog zanimljivog naselja, rodom iz okoline albanske Janjine, zamolio nas je na njemu stranom srpskom jeziku da ne zamerimo njegovoj skromnoj kolibi i da uđemo u nju. ... Ja sam posetio sirarnicu ovih gostoljubivih Cincara, o kojim opširan etnografski prikaz dajem u drugoj glavi treće knjige (na srpski su izgleda prevedene samo dve od tri Kanicove knjige – p. p.). Slovenski naziv ovih čobana – Crnovunci, koji se rado nazivaju i Grcima, potiče od njihovih ovaca crne vune, koje oni zbog veće izdržljivosti radije drže nego bele. Na mojih 18 prelazaka preko balkanskog planinskog venca, Crnovunce sam u leto 1871. video samo u centralnom delu Balkana. Međutim, oni se zadržavaju i u Rodopima, na južnim padinama Kopaonika, na klasičnom Olimpu i u drugim travnatim planinama. Kažu da u Srbiji, u topličkom, pirotskom, niškom i vranjskom okrugu, ima oko 135 makedonsko-vlaških porodica koje poseduju oko 34000 ovaca i 1900 konja.

Otkako je Rakoš postao srpski, na njega oko 1. maja stiže 14 crnovunskih porodica, koje za 150 dukata godišnje zakupljuju pašnjake četiri okolna sela, gde napasaju svojih 3000 ovaca i 180 konja. Kad stignu gore, muškarci odmah obaraju drveće od koga žene vrlo vešto grade za svaku porodicu posebnu kolibu. Za tri dana “selo” je gotovo. Stada se raspoređuju u bukove šume bogate rastinjem, gde ona svoju omiljenu hranu – kukurek, kupinu, mlečiku itd. – nalaze u izobilju. Najveći deo mleka preduzimači prerađuju u kačkavalj (ime dolazi od vlaškog “kaš di Kavala”, u prevodu “sir iz Kavale” - u Makedoniji, sada Grčka, prema monografiji “Kruševo”, izdatoj povodom osamdesetog jubileja Ilindenskog ustanka, str. 19 – p. p.), jednu vrstu tvrdog švajcarskog sira, koji se šalje u Solun, Jedrene, Carigrad. ... Sredinom oktobra dolazi kraj svim radostima i mukama ovog nomadskog života na planinama. Trinaestog novembra počinje spuštanje u senom bogate rečne doline Nišave i Toplice, gde ostaju do Đurđevdana, da bi se onda ponovo krenulo ka travnim visovima.

24, 268:

112

Ispod Kijevca, gde se kopala gvozdena i olovna ruda, otvarao mi se s jedne tačke divan pogled na jugoistočni, 1637 m visok Vardenik, čije je bogate i sočne pašnjake makedonski Knez Vanđel Mariolović uzeo pod zakup od države za svega 300 dinara i na njima od Đurđeva do Mitrova dne napasa svojih 15000 ovaca i 200 konja.

24, 399:

Kad smo prešli oko 4 km, skrenuli smo s puta na jug i preko veoma močvarnog terena za 12 minuta stigli do živopisnih ruševina crkve u Lopušnji. Narod je ubraja među devet najstarijih, danas većinom porušenih crkava u rtanjskoj oblasti, koje je radi pokajanja podigao neki razbojnik po savetu vladike koga je nameravao da ubije, a potom ga zaista i ubio. Što se crkve u Lopušnji tiče, smatram da je ova priča bez stvarnog osnova. ...

Čini se da posebnu pažnju u ovoj crkvi zaslužuje natpis, iz koga se vidi da je njen osnivač “Joan Radul, vojvoda i gospodar svih ugarsko-vlaških zemalja i veliki prkalab župan Georgi, u vreme igumana jeromonaha Gelazija, u godini 1501.” i da je crkvu oslikao “iguman jeromonah Teodor uz pomoć kneza Bogoja, gospođe Mare i dece u godini 1510.” ...

24, 405/406:

Melanholični karakter ove tipične kraške oblasti prestaje blizu Zlota s pojavom divne hrastove šume, koja se brižljivo održava. Odmah potom, krečnjačka stena, odvojena od 545 m visokog Burčija, koja se živopisno uzdiže sa krševitog dna doline i čiji vrh podseća na tvrđavu sa porušenim zidovima, pruža divan pogled ka jugoistoku na klisuru Zlotske reke sve do Sumrakovca. Vlasi tu stenu zovu “Kršija satului”, a na srpskim kartama je ubeležena kao “Selski kamen” (pojava promena imena toponima u vlaškim krajevima postoji i danas – p. p.). Crkva Sv. Ilije, osvećena je 1838., i naspram nje lepa školska zgrada, sa spravama za gimnastiku pod senovitim orahovim drvećem, u kojoj tri učitelja obučavaju seoski podmladak, svedoče o težnjama ka obrazovanju i imućnosti zlotskih Vlaha, koji samo ovaca imaju preko deset hiljada. ...

Uveče nas je handžija poslužio izvanrednim izborom riba iz Beljanice. ... Naš obed je pratila bučna muzika, jer se baš za sutradan spremala svadba. Ušao je dever i pozvao me na slavlje. Prvo smo pošli, na čelu sa kmetom i nekoliko fenjerdžija, na mesto gde se igralo. Tamo nas je pozdravio 22-godišnji mladoženja i pružio nam je čuturu s vinom za dobrodošlicu. Nevesta, ljupka osamnaestogodišnja devojka, pustila se iz kola, poljubila me u ruku i obraz; to je čast koja se ukazuje samo starijim ljudima i koja se uzvraća novčanim poklonom. ...

Slavlje je ulepšavala divna, mirna jesenja noć, smenjivali su se kolo i “ropota”; moji mladi zaječarski pratioci šalili su se sa seoskim lepoticama, koje se nisu dale zbuniti, već su na svaku šalu odgovarale kao iz puške. Kad smo polazili, pratili su nas svi prisutni, na čelu sa “bandom”, koja se sastojala od dve violine, jedne frule i gajdi. ... Za rastanak je, na moje ne malo iznenađenje, zasvirana marseljeza! Kako je ona dospela ovamo? Da nije možda i kod ovih Vlaha probuđena svest o pripadanju velikoj naciji latinske rase?

24, 412:

O rimskom iskorišćavanju ruda u ovim brdima svedoče, osim mnogih tragova kopanja, novca, žigosanih opeka itd., i kasteli koji su bili izgrađeni radi zaštite rudnika i topionica. Na vrhu samo sa istoka pristupačnog Tilva roša, između Krivelja i Bora, nalaze se ruševine jednog od njih; ima ih i na 1174 m visokom Stolu, čije su strme, 160 m visoke krečnjačke stene pružale izvrsne uslove za odbranu. Visoko gore, na jednom travnatom platou od nekih 5 hektara, stajao je rimski kastel sa frontalnim bedemima od 30 m. Na najvišoj steni Stola, “Cornu de capră (Kozji rog - interesantno je da u Brestovcu kod Bora postoji pamćenja da se ovim imenom nazivao Rtanj – p. p.), nalazi se, kako mi

113

je saopštio rudarski inženjer J. Manteanu, uklesani antički natpisi, koji još nisu kopirani. Pod zaštitom kastela na Stolu išao je rimski timočki put preko Luke i Trebuća na Belu reku i u dolinu Porečke reke prema Talijati na Dunavu.

24, 413:

... nanosa i šančeva iz 1876. ima duž celog puta do Slatine, koja leži mnogo niže. Rogata stoka, koju na pašnjacima uz veselu svirku frule čuvaju vlaški dečaci, mnogo je snažnije rase nego ona u brdima. Slatina važi kao jedno od najvećih i najbogatijih sela u srezu.

... U susednoj crkvenoj porti bili su neki svatovi, pa smo tako uz ručak imali i muziku. Našao sam se ovde u vreme kad ima najviše vlaških svadbi. Iz nižeg dela sela stizao je već i drugi par kome je bio potreban blagoslov sveštenika. Mladi veseli deveri, okićeni peškirima sa crvenim cvetovima, išli su na čelu svadbene povorke, a za njima barjaktari, bubnjari, gajdaši. Izašli smo iz mehane da ih pogledamo. Cvećem i šarenim peškirom okićeni mladoženja ponudio nas je sve redom vinom; nevesta, okružena svojim prijateljicama, poljubila nas je u ruku s duboko priklonjenom glavom, a lice joj se pod bogatim vencem od cveća i novca jedva videlo. Načelnik mi je hvalio Vlahe kao veoma naklonjene prosveti i obrazovanju. Istina, od Stola na jug do Sikola i Slatine nema nijedne crkve, ali svako malo veće selo ili već ima školsku zgradu ili skuplja sredstva za nju. Interesantan prilog o običajima ovih Rumuna objavio je dr Stevan Mačaj.

24, 425:

Za govor timočkih Srba Milićević kaže da podseća na južni dijalekt i da je gramatički pravilniji od onoga u srednjoj Moravi. Na prvi pogled to može da izgleda čudnovato, kad se zna da tamo Srbi žive pomešani sa Bugarima i Vlasima. Međutim, objašnjenje leži u tome što su se Srbi na Krivovirskom Timoku uzvodno do presedline Čestobrodica – kako sam već mnogo puta čuo – doselili iz Stare Srbije tek pre 150 godina i – u šta sam se i lično uverio – još čuvaju imena zavičajnih mesta, svog plemena itd. Donedavno se ovde nosio stari srpski gunj, dolama, a pesme o kosovskom boju ovde se više pevaju nego u severnim delovima Kraljevine!

24, 426:

... mogao sam da uživam u divljoj romantici duboke klisure sa ruševinama rimskog kastela na steni Barba roš, koja se uzdizala nad kućicama sela Prlite; ovaj kastel zatvarao je prolaz Prlitskim potokom ka istočnoj Bononiji (Vidin). ... Dobar deo antičkog novca na lepuškastim prlitskim Vlahinjama potiče, kako sam čuo, s ovog interesantnog arheološkog lokaliteta, koji treba brižljivije ispitati.

24, 433/434:

Kako je nastao Negotin? Na početku XVIII veka bila je na tom mestu samo jedna bačija čiji je vlasnik bio nekakav Negota. Pošto nigde u blizini nije bilo većeg mesta, oko njega se naselilo nekoliko zanatlija i trgovčića. Za vreme austrijske okupacije 1718 – 1739. sagrađena je i jedna kasarna, pa se rejon gde se ona nalazila i danas zove “Kasarna”. Kad su Krajinu ponovo zauzeli Turci, njen bašknez iz roda Karapandža postavio je tamo svoje sedište. Kao onaj u Kladovu, pod čijom je vlašću bio Ključ, tako je i Karapandža vršio sudsku vlast i nad hrišćanskim seljacima u svojoj knežini, što drugim knezovima nije bilo dopušteno. Ove dve oblasti su, naime, bili “emini” (sultanski domeni) i imali su berat po kojima nijedan Turčin “s potkovanim konjem” nije smeo stupiti na njihovo tlo. Bašknezovi su ubirali visoke dažbine u novcu i u plodovima i deo koji pripada sultanu predavali begu koji je bio iz Stambola ovlašćen za to.

Zanimljiv sistem uprave bio je primenjivan u Krajini i Ključu sve do Pazvan-Ogluove uzurpacije. Prema autentičnim podacima u arhivu beogradskog Učenog društva, seoski kmetovi su od raje ubirali:

114

1. porez, 7 pijastera; 2. harač, 2,5 pare za svaku mušku glavu; 3. mrtvinu, 1,5 pare; 4. svadbarinu, 1 paru; 5, vinarinu, 0,5 para na 1000 čokota; 6. porez na ovce, 1/8 pare po komadu; 7. porez na svinje u istoj visini; 8. porez na pčele, 1/8 pare za svaku košnicu; 9. porez na kupus, 1/8 za 100 glavica; 10. desetinu od celokupne žetve. Uz ove, za ono vreme veoma visoke poreze, dolazile su i dažbine za izdržavanje kladovskog bega i njegovih ljudi, bašknezova, njihovih buljubaša, pandura i kmetova. Svaki poreski obveznik davao je ovim bašknezovima godišnje: 7 oka sira, 1 litar masla, 20 oka ječma, 1 voz sena, 1 kola drva; povrh toga svako selo 6 oka pasulja i isto toliko loja. Iako su bašknezovi jedan deo ovih naturalnih davanja morali predavati za posade utvrđenih mesta centralnom skladištu u Prahovu, ipak su znatne količine odlazile u njihove i sultanske vreće. Zauzvrat, raja ovih knežina uživala je priličnu autonomiju. ...

Ovim prilično podnošljivim odnosima došao je kraj kad su vidinske krdžalije prodrle preko Timoka. Raji su nametnuta 3 pijastera po glavi kao “spendža” (porez u novcu), bašknezovi koji nisu priklonili glavu uklonjeni su ili poubijani (1798.). Poslednji, Perča Karapandža, pobegao je 1807. u Poreč.

24, 435:

Negotin bi se s pravom mogao nazvati Hajduk-Veljkovim gradom. Tamo gde je danas pijaca stajao je on sa 2000 svojih ljudi i 10 topova u odbrani ovoga grada. ... Pri odbrani Negotina Veljko je pao na šancu s uzvikom “Držite se!” Sada njegove poslednje reči krase čeonu stranu spomenika s lepim dodatkom Ljube Nenadovića: “Tvoj nam primer kao sunce sjaje, držaćemo s dokle jednog traje.”

... Kao uzor za medaljon u reljefu poslužio je Veljkov portret koji je nastao na čudan način. Kad je njegova udovica posetila kneza Miloša u Bukureštu, ovaj je udesio da se jedan mladi Arnautin, koji je Veljku bio sličan kao jaje jajetu, na odgovarajući način obuče i iznenada uđe. Stana je zanemela, jer je poverovala da joj je muž ustao iz mrtvih. Pošto ju je knez umirio, ona ga je zamolila da joj se da slika ovog Veljkovog dvojnika. To je portret koji je kasnije Čortanović kopirao za negotinskog predsednika opštine Mihaila Lazarevića; ovaj me je uveravao da je original nastao kako sam ispričao. Njegov brat Aleksa poklonio mi je crtež “Baba-finke”, ...

Časove provedene u Lazarevićevoj patricijskoj kući ubrajam među najprijatnije koje sam doživeo u Negotinu već i zbog same istorijske draži koje su imale prostorije u kojima je nekad stanovao Lazar Lazarević, otac ova dva brata. On je sa Čardaka, kao “oborknez krajinski”, 1842. godine pročitao proklamaciju kneza Mihaila protiv Vučića, na rumunskom i srpskom jeziku, zbog čega ga je Vučić, kad je pobedio, kaznio sa pet meseci zatvora.

24, 458:

... dalje je sledeće selo, kome je knez Miloš dao ime Mihailovac, prema svom mlađem sinu; ono je nastalo 1833. naseljavanjem Vlaha sa rumunske obale koji su ovde imali šume i vinograde i važi kao jedno od najvećih rumunskih naselja na srpskoj obali Dunava.

... po lepo uređenim kućama, vidi se velika razlika između ovih Vlaha (reč je o stanovnicima Jabukovca – p. p.) u ravnici i njihove braće u brdima Majdanpeka i Miroča, koju oni i sami smatraju za lenu, nečistu i iskvarenu. To je redak ljudski soj, sa egzemplarima uzorne lepote oba pola kakvi se, u pogledu čistih antičkih crta, teško mogu naći i u samoj rimskoj kampanji. Taj živopisni svet u šarolikoj nošnji oživljavao je put koji od Jabukovca vodi na zapad ka manastiru Vratni, koji sam u svoj putni program uneo zbog njegovog divnog položaja i crkve za koju se vezuju mnoga stara predanja. ... U jednom, na žalost krečom premazanom, teško čitljivom natpisu iznad ulaza u narteks naveden je kao osnivač “Šarban Voda Desturca iz Bukurešta u godini 1415.”. Mislim da sam ovim podacima ispravio Milićevićeve navode, kao i njegovu pretpostavku da u Vratni, koju on pogrešno premešta na Jabuču, nema nikakvih zapisa i natpisa.

115

KNJIGA TREĆA

UPUTSTVO ZA ZAPISIVANJE U DIJALEKTU NA OSNOVU NORMIRANE ABECEDE

116

L I T E R A T U R A

[1] Karl Sagan: KOSMOS, "Otokar Keršovani – Rijeka", 1982., Opatija

[2] Yvonne Rebeyrol: HITTITES EN VALACHIE, Le Monde, 27. februar 1991.

[3] Emilia Masson: LES DOUZ DIEUX DE L'IMMORTALITÉ, Les Belles Letres, 1989, Paris

[4] Emilia Masson: Le combat pour l'immortalité, Héritage indo-européen dans la mythologie anatolienne, Pressses universitaires de France, 1991, Paris

[5] Momčilo D. Savić: RUMUNIJA – ROMANIA (NEOSNOVANOST IDENTIFIKACIJE DVAJU TOPONIMA U PROHUJALIM VREMENIMA), SANU, BALKANOLOŠKI INSTITUT, posebna izdanja, knjiga 35: STARINA NOVAK I NJEGOVO DOBA, zbornik radova, BEOGRAD, 1988.

[6] Ştefan Bălan, Nicolae Şt. Mihăilescu: ISTORIA ŞTIINŢEI ŞI TEHNICII ÎN ROMÂNIA, date cronologice (ISTORIJA NAUKE I TEHNIKE U RUMUNIJI, hronološki podaci), Editura Academiei Republici socialiste România, Bucureşti, 1985

[7] Vladimir Karić: SRBIJA, opis zemlje, naroda i države, Kultura Beograd – Pravoslavna reč/ Novi Sad, 1997.

[8] Matilda Caragiu Marioteanu: Á PROPOS DE LA LATINITÉ DE L’AROUMAIN, “Zborlu nostru”, Anlu V Nr.1 (18) 1988, Freiburg

[9] Dr Petar Vlahović: Neke etnološke odrednice Vlaha severoistočne Srbije, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije Bor, Knj. I – 1980.

[10] Dr Petar Vlahović:

[11] Dr Tihomir R. Đorđević: KROZ NAŠE RUMUNE, putopisne beleške (odštampano iz "Srpskog Književnog Glasnika, knj. XVI), Beograd, 1906.

[12] Akademik Pavle Ivić, predsednik Odbora za standardizaciju srpskog jezika: SRPSKI KNJIŽEVNI GOVOR MEĐU NAJZAOSTALIJIMA U EVROPI, intervju, “Demokratija”, 31. decembar 1997. – 4. januar 1998.

[13] Vlado Drašković: UPOREDNA GRAMATIKA ROMANSKIH JEZIKA, Fonetski razvoj, morfologija, tekstovi, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci – Novi Sad, 1994.

[14] Petar Šimunović: ISTOČNA JADRANSKA TOPONIMIJA, Split, 1986.

[15] Acad. Andrei Oţetea: ISTORIA POPORULUI ROMÂN (ISTORIJA RUMUNSKOG NARODA), Editura stiinţifică, Bucureşti, 1970

[16] Bari Kanlif: RIMSKO CARSTVO – narodi i civilizacija, Vuk Karadžić/Jugoslovenska revija, Beograd, 1980.

[17] Viorel Roman: RUMUNI I MAĐARI NA LIMESU (RUMUNI I MAĐARI NA LIMESU), predavanje kao “visiting professor”, Univerzitet Baja Mare, Rumunija, oktobar 1994.

1

– prema tekstu objavljenom u GRAIUL MARAMUREŞULUI (GLAS MARAMUREŠA), Baja Mare, mart 1995.

[18] DOCUMENTE: ROMÂNII DE LA SUD DE DUNĂRE, Arhivele naţionale ale României (DOKUMENTI: RUMUNI JUŽNO OD DUNAVA, Nacionalni arhivi Rumunije), Bucureşti, 1997

[19] Konstantin Jireček: ISTORIJA SRBA, politička istorija do 1537. god., knjiga I, Slovo ljubve, Beograd, 1978.

[20] Slavoljub Gacović: ETIMOLOGIJA NESLOVENSKIH OSNOVA U OJKONIMIJI VIDINSKOG SANDŽAKA XV I XVI VEKA, Zaječar, 1993.

[21] Petre P. Panaitescu: ISTORIA ROMÂNILOR (ISTORIJA RUMUNA), Editura didactică şi pedagogică, Bucureşti, 1990

[22] Al. Rosetti: ISTORIA LIMBII ROMÂNE I, Ediţie definitivă (ISTORIJA RUMUNSKOG JEZIKA I, Definitivna edicija), Editura stiinţifică şi pedagogică, Bucureşti, 1986

[23] OVID DENSUSIANU: HISTOIRE DE LA LANGUE ROUMAINE (ISTORIJA RUMUNSKOG JEZIKA), Editura "GRAI ŞI SUFLET – CULTURA NAŢIONALĂ", Bucuresşti, 1997

[24] Feliks Kanic: SRBIJA – zemlja i stanovništvo, od rimskog doba do kraja XIX veka, druga knjiga, treće izdanje, Beograd, 1987.

[25] Nicolae PANEA, Cornel BĂLOSU, Gheorghe OBROCEA: FOLCLORUL ROMÂNILOR DIN TIMOCUL BULGĂRESC (FOLKLOR RUMUNA IZ BUGARSKOG TIMOKA), Editura OMNISCOP, Craiova, 1996

[26] T. J. Winnifrith: THE VLACHS, The History of a Balkan People (VLASI, Istorija balkanskog naroda), Duckworth, London, 1987

[27] Vangel J. Trpkovski – Trpku: VLASITE NA BALKANOT (BAKANSKI VLASI), Skopje, 1986. godina

[28] Dimitri Obolenski: VIZANTIJSKI KOMONVELT, Prosveta, Beograd, 1996.

[29] Konstantin Jireček: ISTORIJA SRBA, kulturna istorija, knjiga II, Slovo ljubve, Beograd, 1978.

[30] Ştefan Meteş: EMIGRĂRI ROMÂNEŞTI DIN TRANSILVANIA ÎN SECOLELE XIII – XX, Ediţia a II-a, revăzută şi adăugită (RUMUNSKA ISELJAVANJA IZ TRANSILVANIJE OD XII – XX VEKA, II prerađena i dopunjena edicija); Editura stiinţifică şi pedagogică, Bucureşti, 1977

[31] Mirjana Šakota: MANASTIR STUDENICA, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd, 1987.

[32] Episkop Nikolaj: ŽIVOT SV. SAVE, Biblioteka "Glas Crkve", Šabac, 1986

[33] Georgije Ostrogorski: ISTORIJA VIZANTIJE, II fototipsko izdanje, Prosveta, Beograd, 1969.

2

[34] Feliks Kanic: SRBIJA – zemlja i stanovništvo, od rimskog doba do kraja XIX veka, prva knjiga, treće izdanje, Beograd, 1987.

[35] Emil Petrovici: NOTE DE FOLKLOR DELA ROMANII DIN VALEA MLAVEI (SÂRBIA), 1937 - FOLKLORNE ZABELEŠKE OD RUMUNA IZ DOLINE MLAVE (SRBIJA), 1937.

[36] Virgil Nestorescu: ROMÂNII TIMOCENI DIN BULGARIA – Grai, Folclor, Etnografie (RUMUNI TIMOČANI IZ BUGARSKE – Govor, Folklor, Etnografija), Editura Fundaţiei Culturale Romane, Bucureşti, 1996

[37] A. D. Jippa (maior), O. Metea: TIMOCUL (TIMOK), Editura "Universul" S. A., Bucureşti, 1943

[38] Л. П. МАЙКОВ: ЭТНОГРАФИЧЕСКАЯ КАРТА восточной част КНЯЖЕСТВА СЕРБСКАГО, Ст. Петерсбург, 1873

[39] Srpska Demokratska Stranka Srbije: JUGOSLAVIJA: OBLASTI ETNIČKE RAŠČLANJENOSTI (sastavio dr Manfred Štark - Južnonemački institut - Grac - 1940.)

[40] Mr Lluis Maria de PUIG: REPORT on the Aromanians (IZVEŠTAJ o Arumunima), COUNCIL OF EUROPE, Paramentary Assembly, 17 January 1997, ADOC7728

[41] Dr Stevan Mačaj: CRNOREČKI OKRUG, Glasnik srpskoga učenog društva, knjiga 73, rasprave i drugi članci, u Beogradu, 1892.

[42] Sava Janković: “Bežanje stanovnika dunavskih ostrva zbog bojarske eksploatacije (1833 –1834)”, STUDIJE, revija za istoriju Rumunske akademije nauka, 1960.

[43] Jovan Cvijić: NASELJA I POREKLO STANOVNIŠTVA, knjiga 22. (po arhivskim dokumentima), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd-Zemun, Grafički zavod "Makarije", 1926.

[44] Marinko Stanojević: Zbornik priloga za poznavanje Timočke Krajine, knjiga II (str. 102.),, Beograd, 1930.

[45] Dragoljub S. Petrović: VLASI SEVEROISTOČNE SRBIJE KAO ETNIČKI ENTITET, Naučni skupovi SANU, knjiga LXXXIV, odeljenje društvenih nauka, knjiga 19, Beograd, 1996.

[46] Miladin Ž. Vesić: STANOVNIŠTVO I MIGRACIJE U ISTOČNOJ SRBIJI, SANU, Geografski institut "Jovan Cvijić", posebna izdanja, knjiga 31, Beograd, 1978.

[47] St. Romanski (prof): Rumuni između Timoka i Morave (na bugarskom), MAKEDONSKI PREGLED, revija za nauku, literaturu i narodni život, izdavač Makedonski naučni institut, godina II, knj. 1., Sofija, 1926.

[48] Dr Miroslav Draškić: NASELJA, POREKLO STANOVNIŠTVA I ETNIČKI PROCESI U OPŠTINI BOR, SANU, Geografski institut "Jovan Cvijić", posebna izdanja, knjiga 31,Glasnik Etnografskog muzeja, 38, Beograd, 1975

[49] Dragoljub K. Jovanović: CRNA REKA, PRILOG ZA ISTORIJU I ETNOGRAFIJU SRBIJE, GLASNIK SRPSKOG UČENOG DRUŠTVA, KNJIGA 54 (Rasprave i drugi članci), Beogradu, 1883

3

[50] Istorijski institut: MEŠOVITA GRAĐA (miscellanea) II, str. 201 –232, Beograd, 1973.

[51] Vladimir Ćorovuć: ISTORIJA SRBA, Drugi deo, BIGZ, 1989.

[52] КОНСТАНТИН ДИМИТРОВЪ, Протоиерей отъ с. Бойница (Кулско): ПРОИСХОДЪ на населението отъ Подунавието на Видинския край, Видинъ 1938

[53] Dušanka Bojanić: TURSKI ZAKONI I ZAKONSKI PROPISI IZ XV I XVI VEKA ZA SMEDEREVSKU, KRUŠEVAČKU I VIDINSKU OBLAST, Istorijski institut, Beograd, 1974.

[54] Cristea Sandu Timok: “VLAHII sunt ROMÂNI – documente inedite” ("VLASI su RUMUNI – neobjavljeni dokumenti"), ASTRA, Timişoara, 1997

[55] Svetozar Karabašević: KRATKA ISTORIJA TIMOČKIH RUMUNA (VLAHA), "Vorba noastră" ("Naša reč" - izdanje Pokreta Rumuna-Vlaha iz Jugoslavije), godina VII, br. 14, br. 15., br. 16

[56] Lazar Šebek, prof.:VLASI, Serbi sveske 16, Beograd, 1998.

[57] Nicolas CARANICA: "Les Aroumains, recherches sur l'identité d'une ethnie" ("Arumuni, istraživanja o identitetu jedne etnije"), doktorska teza, Filozofski fakultet Besançon, Francuska, odbranjena 28. juna 1990. god., ZBORLU A NOSTRU (NAŠA REČ na arumunskom vlaškom jeziku, Anlu VII Nr.3 (27) 1990

[58] Džejms Džordž Frejzer: ZLATNA GRANA 1, Proučavanje magije i religije, BIGZ, Beograd, 1992.

[59] Džejms Džordž Frejzer: ZLATNA GRANA 2, Proučavanje magije i religije, BIGZ, Beograd, 1992.

[60] POPOL VUH, KNJIGA VEĆA POGLAVARA NARODA KIĆE (urednici: B. L. Lazarević, Dragomir Lazić, Ljubiša Điđić; sa španskog preveo: LJUBOMIR RISTANOVIĆ), Bagdala, Kruševac MCMLLXXX

[61] Dragoslav Antonijević: RITUALNI TRANS, SANU, posebna izdanja, knjiga 42, BIGZ, Beograd, 1990.

[62] Ovidiu Drimba: ISTORIA CULTURI ŞI CIVILIZAŢIEI 1 (ISTORIJA KULTURE I CIVILIZACIJE 1), Editura ştinţifică şi enciclopedică, Bucureşti, 1984

[63] Tudor Pamfilie: Mitologie ROMÂNEASCA (RUMUNSKA mitologija), ALLFA, Bucureşti, 1997 (reprint iz 1917.)

[64] G. Giuglea, G. Vâlsan: DELA ROMÂNII DIN SERBIA, culegere de literatură populară (Sakupljena narodna književnost OD RUMUNA IZ SRBIJE), Tipografia curţii regale, Bucureşti, 1919

[65] Evropska komisija za demokratiju putem zakona: REZOLUCIJA SAVETA EVROPE, Komitet ministara, 10/29. maja 1990.

[66] Mihail G. Boiagi: GRAMATICÃ AROMÃNÃ ICÃ MACEDONOVLAHÃ (AROMUNSKA ILI MAKEDOVLAŠKA GRAMATIKA – prvi put objavljena u Beču 1813.), Uniunea culturalã Aromãnã, Freiburg (Editsie faptã di V. G. Barba), 1988

4

[67] Arhivska građa, knjiga XXVIII i XXIX: "Sumporni dim od 1935. do 1941. godine", Bor, 1983. godine, biblioteka časopisa "Bakar", izdavačke delatnosti i istorijskih istraživanja

[68] Miroslav Radulović: PRIČA O MOM GRADU, Bor, 1. oktobar 1987.

[69] prof. dr Jovan Marić: KAKVI SMO MI SRBI? Prilozi za karakterologiju Srba, Beograd, 1998.

[70] Dragomir Dragić: BELA KNJIGA O VLASIMA – PREDLOŽAK ZA "VLAŠKO PITANJE" – II redakcija, dokumentacija Foruma za kulturu Vlaha, Bor, 1998.

[71] M. Đ. Milićević: KNEŽEVINA SRBIJA, Beograd, 1876.

[72] Kosta Popović: PUT LICEJSKIH ĐAKA, Beograd, 1867.

[73] Ljubiša Rajković - Koželjac: CRNA REKA - antropogeografska građa iz zaostavštine Marinka Stanojevića, Zaječar, 1975.

[74] Барон Ж. А. В. Хердер: ПУТЪ ПО СЕРБІИ 1835. год., Београд, 1845.

[75] Miodrag Popović: Vuk Stef. Karadžić (str. 99, 101, 161, 307, 422), NOLIT - Beograd, 1987.

[76] Dimitrije Bogdanović: KNJIGA O KOSOVU, NIRO “Književne novine”, Beograd, 1990.

[77] Jeremija Živanović: SPOMENICA STOGODIŠNJICE TIMOČKE KRAJINE 1833 - 1933, Beograd, 1933.

[78] Književni fond Timočke eparhije: SPOMENICA TIMOČKE EPARHIJE 1834 - 1933

[79] Petar Kostić: GODIŠNJI OBIČAJI U OKOLINI BORA, Glasnik Etnografskog muzeja, 38, Beograd, 1975.

[80] Radu Păiuşan, Ionel Cionchin: O ISTORIE A ROMÂNILOR DIN NORD-ESTUL SERBIEI (JEDNA ISTORIJA RUMUNA IZ SEVEROISTOČNE SRBIJE) Editura ANDO TOUTS, Timişoara, 1998

[81] N. A. CONSTANTINESCU: CHESTIUNEA TIMOCEANĂ (PITANJE TIMOČANA), Biblioteca “HISTORIA” 3, Bucureşti / 1941

5