Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki. Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

GIOVANNI CIACOMO CASANOVA

PAMITNIKITumaczy, wyboru dokona i wstpem opatrzy Tadeusz Evert

2

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

3

Od TumaczaGiovanni Giacomo Casanova, z wasnej laski i wyboru kawaler de Seingalt, nie mwic ju o innych licznie przybranych, a raczej dobieranych sobie nazwiskach, urodzi si w roku 1725, zmar za w roku 1798 na askawym, cho dobrze omaszczonym chlebie hrabiego Jzefa Karola Emmanuela Waldstein-Wartenberga, na jego zamku w Czechach, w miejscowoci Dux, obecnie Duchkov, w pobliu znanego uzdrowiska Teplice anow. Wzrostu susznego, bo mierzy bez maa 1,86 m, odznacza si Casanova atletyczn budow i mocno niad cer. Na twarzy pozostao mu par dziobw pamitka z samarytaskiej dziaalnoci jeszcze w latach dziecinnych, kiedy to pielgnowa swoj mod przyjacik Bettin, chor na osp. Czoo mia wysokie, oczy nieco wyupiaste, spojrzenie ywe i bystre, z lekka nieufne i niespokojne, co nadawao mu troch dziki wyraz. Zreszt i charakter mia nieco dziki: atwo wpada w gniew i atwo si mia. Ale najbardziej charakterystyczny by jego nos: cienki, delikatny w rysunku i wyduony wiadczy o wybrednym gucie i rnorodnych zamiowaniach. Trudno powiedzie, czy Casanova by przystojny, czy nie, natomiast jego postawa i pewno siebie niewtpliwie imponoway ludziom ju od pierwszego rzutu oka. By te niezwykle wytrzymay fizycznie i niesamowicie ywotny. A w parze z tymi cechami fizycznymi szy rzadkie cechy intelektualne, a wic: ogromna skala zainteresowa, umys jasny i logiczny, fenomenalna pami i wielkie zdolnoci narracyjne przy kolosalnej erudycji. Ten ksidz, filozof, matematyk, alchemik, poeta, tumacz, pisarz, przemysowiec nawet i przedsibiorca, co organizowa loteri pastwow (jak bymy to dzi nazwali) i ukada plany przekopania kanau od Narbonne do Bayonny dla ominicia Gibraltaru, ba, nawet historyk zajmujcy si sprawami Polski a mona by jeszcze mnoy jego zainteresowania i poczynania nade wszystko kocha rozkosze ycia. czyo si to jednak z awanturnictwem, tote jako niepospolity awanturnik i libertyn w epoce, w ktrej roio si od awanturnikw i libertynw, przeszed Casanova chyba najsawniejszy z nich do historii. Podej kondycji by przyjmowany przez koronowane gowy, a najlepsze to, e nie zapomina przy nich jzyka w gbie. Zapytany przez Jzefa II, czy jest przyjacielem pana Zaguri, odpowiada: Tego weneckiego szlachcica? Tak, to mj przyjaciel. Nie podoba mi si jego szlachectwo. Nie budz we mnie szacunku ci, ktrzy je kupuj. A ci, co je sprzedaj, najjaniejszy panie? pyta Casanova. Nie traci te kontenansu przed Stanisawem Augustem (ktrego sekretarzem chciaby zosta) i wyudza od niego pienidze z wpraw zrcznego dworaka. W Rzymie rozmawia z papieem, w Szwajcarii z Wolterem, w Berlinie z Fryderykiem Wielkim, w Rosji z Katarzyn II. A to wcale nie wszyscy wielcy i moni ludzie, ktrzy przewijaj si na stronach jego Pamitnikw. Nie brak mu i fantazji, dorabia sobie genealogi, wywodzi swj rd z pocztkw XV wieku, ale chtnie podaje si za dzieci z nieprawego oa, ze zwizku matki z dyrektorem teatru, w ktrym wystpowaa. Dziwna niekonsekwencja w tym czowieku, gdy si zway, e jego modszy brat, Franciszek, by podobno synem teje Zanetty (do zreszt dostpnej) i ksicia Walii, ktry nieco pniej zosta Jerzym II. Nie ulega wtpliwoci, e w czasach, kiedy w

4

pochodzeniu z nieprawego oa nie widziano nic habicego, i przy takiej mamie, mg sobie Casanova pozwoli na co wicej ni na dyrektora teatru! Ale u Casanovy, ktry o swoich wadach pisze tak, jak by byy zaletami, a o zaletach jak o rzeczy najnaturalniejszej, nie jest to jedyna niekonsekwencja. Wiek XVIII obfitowa w niepospolitych awanturnikw. yo si wtedy atwo, a rado ycia i jego uroki stawiao nade wszystko. W czasach kiedy ko by najszybszym rodkiem lokomocji, jedzio si z kraju do kraju atwiej ni dzi z Warszawy do Milanwka. Pienidze czerpao si bez skrupuw z hazardu, oszustwa i kieszeni hojnych mecenasw obojga pci. Casanova nalea do obieywiatw, po trosze z gorczkowej wewntrznej potrzeby, a po trosze z musu, bo czsto ziemia palia mu si pod nogami. Ale czy tylko dlatego? Podobno nie. W roku 1760 rozpoczynaj si jego dugie podre. Ma lat trzydzieci pi, jest w peni si, zna wiat i ludzi, a wic jest czowiekiem wyrobionym, w dodatku niepospolicie zdolnym, nadaje si wic do rnych misji. Zaciekawienie za budzi fakt, e od tego czasu dziwnie nabiera wody w usta, gdy chodzi o relacje z masoneri. Std pytanie: Casanova nie by jej agentem? Oczywicie jest to tylko hipoteza i to niejedna zwizana z t tajemnicz postaci. Niektrzy casanovici utrzymuj, e mg by na usugach zakonu jezuitw. Tak czy owak wiat dla tego czowieka zawsze sta otworem. Jedzi wic po Woszech i Francji, by w Anglii, w Turcji, w Niemczech, Rosji, Austrii, w Polsce etc. Nosio go po wiecie, a zazdro bierze! Z tego bogatego ycia pozostawi Pamitniki, ktre chcia to spali, to legowa swojej modej przyjacice, a w gruncie rzeczy gdzie tajemniczo posia. Pisa za je w Duchkovie, gdzie by bibliotekarzem jak ju wspomniaem u hrabiego Waldsteina. Ciki to by okres dla Casanovy i do dugi, bo trwa czternacie ostatnich lat jego ywota. Zeraa go nostalgia: z poudniow krwi w yach nie mg dobrze czu si w obcym sobie klimacie, w obcych warunkach i otoczeniu. By ju stary i swarliwy, uwaa, e wszyscy chc mu dokuczy. Przemyliwa o samobjstwie, kci si ze sub, ucieka nawet i zawsze w kocu wraca na zamek hrabiego Waldsteina. A ten paci mu do szczodrze, regulowa dugi, znosi kaprysy i agodzi spory. W obszernej, zacisznej bibliotece, wrd czterdziestu tysicy tomw, przewanie samotny, bo zamek oywia si tylko w okresie sezonu, kiedy to z pobliskiego kurortu przyjedao mnstwo goci i znajomych, mg Casanova tylko rozpamitywa przeszo i pisa. Typowa tragedia starego czowieka, ktry ju nie znajduje dla siebie miejsca w wiecie. Pisa wic pamitniki i rozsya je przyjacioom. Wspomnienia odtwarza z pamici, bo jake w tak penym przygd, burzliwym yciu mgby zachowa wszystkie notatki i dokumenty. Co nieco pewnie mu pozostao, skoro ich tyle przytacza, ale dzi ju wiemy, e fabrykowa miosne listy do samego siebie i nawet je pniej odpowiednio zmienia. W dwadziecia dwa lata po mierci Casanovy niejaki Fryderyk Gentzel zaproponowa firmie wydawniczej Brockhaus w Lipsku nabycie rkopisu francuskiego zatytuowanego Historia mojego ycia do roku 1797. Gentzel twierdzi, e s to pamitniki synnego Casanovy. Miay one nalee do Karola Angiolini, spokrewnionego z Casanov. Jakimi drogami wspomniane Pamitniki trafiy do rk Karola Angiolini, ustali nie mona. W owym czasie posta Casanovy, ktrego pamitniki wspczeni wyrywali mu z rk na gorco, ju odesza nieco w cie. Brockhaus mimo to zainteresowa si rkopisem i naby go po uprzednim dokadnym przeanalizowaniu. Okazao si jednak, e rkopis urywa si na roku 1774, to znaczy w czasie, kiedy Casanova spodziewa si uzyska prawo powrotu do umiowanej Wenecji. Z listu Cecylii von Roggendorff z dnia 1 sierpnia 1797 roku do Casanovy, tej Cecylii, ktrej on nigdy nie widzia, lecz z ktr zaprzyjani si listownie w ostatnich latach ycia, wiemy, e byy jeszcze dalsze tomy Pamitnikw. Pisze ona tak:

5

Donosi mi pan o zamiarze legowania mi swoich Pamitnikw obejmujcych pitnacie tomw..., a wic te Pamitniki czciowo gdzie zaginy, lecz czemu tylko kocowe tomy? Podobno zreszt byo ich wszystkich a siedemnacie. Wrmy jednak do Brockhausa. Zbadawszy dokadnie rkopis Pamitnikw, szef tej szacownej firmy poleci Wilhelmowi von Schtz przetumaczenie ich na niemiecki i przygotowanie do druku. Pierwszy tom Pamitnikw w tym opracowaniu ukaza si w roku 1822, a ostatni, dwunasty, w roku 1828. Uchylmy kapelusza przed sprawnoci panw Schtza i Brockhausa! To wielotomowe dzieo nosio tytu: Pamitniki Wenecjanina Jakuba Casanovy de Seingalt (c za silna indywidualno autora, e nawet po mierci pozosta tym de Seingalt!) lub jego ycie, tak jak je opisa w Dux w Czechach, przetumaczone z oryginalnego manuskryptu pod kierownictwem Wilhelma von Schtza. Pamitniki przetumaczone z czasem na wiele jzykw stay si bestsellerem, a nikt nie wtpi wtedy o ich autentycznoci. W roku 1825 pewien zawistny o powodzenie Pamitnikw wydawca francuski zabra si do ich przekadu na rodowity jzyk. C za ironia losu: Pamitniki, pisane po francusku, zostaj z powrotem przeoone na francuski z niemieckiego! Od razu nasuwa si na myl jeszcze jedna zoliwo tego losu: czowieka, ktry nosi tyle nazwisk przybranych, obdarowuj po mierci jeszcze jednym. W rejestrze osb zmarych znajdujemy pod dniem 4 czerwca 1798 roku tak notatk: Herr Jakob Cassaneus, Venezianer, im 84 Jahre. Ale c z Brockhausem? Ot Brockhaus czuje si dotknity na honorze. Jak to, kto inny, nie on, wyda Pamitniki w oryginalnym ich jzyku? Angauje wic profesora literatury francuskiej w Drenie, Laforguea, i ten przez trzy lata redaguje w pocie czoa Pamitniki w jzyku francuskim. Mimo to Pamitniki uznano za lektur tak szokujc, e cenzura od razu si do nich zabraa z caym zapaem i entuzjazmem. Dlatego te rne tomy drukowano w rnych krajach albo udawano, e si je tam drukuje. Na scen wkracza teraz jeszcze jeden wydawca. Jego edycja Pamitnikw zwie si Paulin-Busoni albo Rozez. Jest ona czciowo odbiciem wydania redagowanego przez Laforguea, jednak w kocowych tomach ni std, ni zowd zaczyna si od niej rni. Paulin bowiem naglony przez niecierpliwych czytelnikw zaangaowa Busoniego i kaza mu szybciej upora si z zadaniem bo nie mg doczeka si nastpnych tomw Laforguea. Przypuszcza si e Busoni po prostu zmyla i dodawa, ale dokadniejsze badania dowiody, e opiera si on na jakich tekstach prawdziwych lecz skd je wzi? Ta zagadka pozostaa nie rozwizana. Warto moe w tym miejscu wspomnie, e w jakich materiaach (niestety nie zanotowaem, gdzie) spotkaem si z twierdzeniem, e jeden tom rkopisu Pamitnikw znajduje si (oczywicie mowa o okresie midzywojennym albo i wczeniejszym) w czyich prywatnych, polskich ksigozbiorach. W roku ubiegym firma Brockhaus wsplnie z parysk firm Plon przystpia do wydawania w jzyku francuskim (a wic w jzyku oryginau) Pamitnikw Casanovy bez przerbek i modyfikacji, wedug szczliwie ocalaego rkopisu. I c si okazuje? Ano nic nowego: to, e przodkowie dzisiejszych Brockhausw ca swoj robot wykonali nie wiadomo po co! Francuszczyzna Casanovy nie wymaga adnych poprawek, rkopis jest przejrzysty i czytelny, a sceny miosne o ironio! podane s mniej drastycznie ni u Laforguea! I jeszcze jedna ciekawostka: Schutz okaza si skrupulatniejszym redaktorem, gdy Laforguea ponosi galijski temperament. Sporo czasu jednak upynie, nim mona bdzie wyda ostateczny sd o caej sprawie. A na razie w serii Pliade wychodz take Pamitniki w starej wersji. Czy nie jest to miar poczytnoci tego dziea? Cigle jednak pozostanie nie wyjanione pytanie, czy by tylko jeden rkopis, a jeeli nie jeden, to czy byy one identyczne. Mona przypuci, e Casanova, ktry przez wiksz cze roku miertelnie nudzi si w Czechach, chcc dalej

6

brylowa w wiecie bodaj porednio i przynaglany przez przyjaci bagajcych o dalszy cig Pamitnikw, nie poprzesta na jednym rkopisie i e przy okazji zmieni to i owo. Te rkopisy w ogle jako dziwnie si rozmnoyy, albowiem Schtz dosta jeden, Laforgue drugi, a Brockhaus ma trzeci, bo tamte dwa nie wrciy. Moe Busoni korzysta z jednego z nich? I moe tajemnica handlowa okrywa prawd? W rezultacie tych wtpliwoci i na tle tajemnicy osnuwajcej Pamitniki zrodzio si przypuszczenie, e s one apokryfem, o autorstwo za posdzono nie byle kogo, bo midzy innymi i Stendhala. Nawet Busoni doznaje tego zaszczytu, przed ktrym broni si z oburzeniem, ale nie z szacunku i lojalnoci wobec Casanovy, lecz przez pruderi. Mimo wielu niecisoci, zwaszcza w datach, szczegowe badania Pamitnikw wykazay ich prawdziwo, ktrej nikt ju dzi nie kwestionuje. Wspomniane za niecisoci mona przypisa take zawodnej pamici starego, zgorzkniaego czowieka albo nawet zamiarowi wykazania si w innym wietle dokuczenia wrogom, lub nawet swoistej dyskrecji. Przytocz tu za innymi trzy wypadki wiadczce o prawdziwoci faktw podanych w Pamitnikach. W roku 1767 w Spa spotyka Casanova, oczywicie przy kartach, innego niebieskiego ptaka, tym razem wystpujcego pod nazwiskiem markiza de Santa Croce. Towarzyszy mu uwiedziona dziewczyna z dobrej rodziny. Santa Croce zgrywa si niebawem do ostatniego grosza (fortuna koem si toczy) i musi ucieka. Przedtem jednak prosi Casanov o opiek nad swoj przyjacik, ktra jest w ciy. Casanowa wywozi dziewczyn do Parya. Rodzi ona tam syna, ktremu nadaje imi Jakuba-Karola (Jakuba? Czyby przez wdziczno dla Casanovy?). Jako ojca podaje Antoniego Della Croce, jako matk Karolin de L. (Jakub-Karol: Jakub i Karolina, nosy badaczy poruszaj si niespokojnie przy tym zczeniu imion!) Casanova chce adoptowa dziecko co za wspaniaa wielkoduszno w tym cyniku, ktry sam o sobie mwi, e rumieni si na myl o tym, e si nigdy nie rumieni. Karolina umiera po paru dniach; noworodek jest w domu podrzutkw, Casanova koczy t opowie tym, e ktokolwiek chciaby si dowiedzie nazwiska Karoliny, moe je ustali w rejestrze domu podrzutkw. Casanovistom tylko w to graj. apczywie rzucaj si na dany im lad. Doktor Gude przejrza rejestry i nie znalaz w nich ani nazwiska Delia Croce, ani Santa Croce, ani Croce, Delacroix, Lacroix lub podobnego. A nagle ujrza inne: Lacrosse, a obok szczegy zgodne z podanymi w Pamitnikach. Karolina za nazywa si de Lamotte. Dziecko zmaro w par dni po przyjciu do domu podrzutkw. Drugi fakt jest taki: opis romansu z burmistrzow w Kolonii wywoa ca burz wrd historykw niemieckich. Wzili sobie oni za punkt honoru wykazanie, e Casanova zega przez ch zemsty na Kettlerze, ktry go posdzi o szpiegostwo (zreszt mg mie racj, bo Casanova nie gardzi zawodem szpiega i pniej by nim na odzie Wenecji, gdy chcia wyjedna sobie prawo powrotu do tego miasta, za ktrym tak tskni). W wyniku tych bada przyapano Casanov na paru niecisociach. A wic przede wszystkim: o jak to dam chodzi? Nieatwo byo sprawdzi, o ktrej burmistrzowej pisze. Koloni rzdzio a szeciu burmistrzw. Trzech byo kawalerami, z pozostaych trzech tylko jeden mieszka w pobliu kocioa tak pooonego, e mg spenia rol prywatnej kaplicy. w burmistrz zwa si Groote, a jego ona odpowiada opisowi podanemu przez Casanov, lecz w kronikach towarzyskich, na tym niezwykle czuym sejsmografie wszystkich wielkowiatowych skandalikw, nie odnotowano najmniejszej ploteczki, ktra czyaby pani de Groote z Kettlerem lub Casanow. Dalsze badania wykazay jednak, e Casanova nie mia powodu mci si na Kettlerze, albowiem ze wszystkich zarzutw (a byo ich par) wyszed obronn rk, jego opisy za dotyczce miejsca s zupenie wierne i zgodne ze starymi planami kocioa. Naley jednak sdzi, e jego kochank nie bya pani Groote, i wci pozostaje tajemnic, o kim pisze.

7

I wreszcie historia trzecia. Dotyczy ona C. C. i M. M. Casanova niesychanie wiernie maluje klasztor w Murano. Z archiww klasztornych wynika te, e w owym czasie bya tam mniszka Maria Magdalena midzy szesnastu innymi mniszkami. Natomiast pan de Bernis wyjecha z Wenecji o rok pniej, ni podaje Casanova, i nigdy w ogle nie by w Wiedniu. Trudno te przy tej okazji nie poruszy synnej ucieczki Casanovy spod Oowianego Dachu. Niektrzy casanovici twierdz, e wydosta si on z tego wizienia w sposb cakiem prozaiczny, bo przy pomocy zota swoich przyjaci. Z drugiej strony jednak znaleziono w archiwach rachunki rzemielnikw za napraw podogi i dachu. Mamy te wyrok skazujcy stranika Wawrzyca Basadonna za dopuszczenie do ucieczki winia. Mona to uzna za wystarczajce dowody prawdomwnoci albo i nie... Czemu przypisa, e Pamitniki zyskay tak wielki, wiatowy rozgos? Czy tylko zawartym w nich erotykom? Z pewnoci nie. Pamitniki s przede wszystkim fenomenalnym obrazem epoki: zwyczajw ludzi, ich wad, zalet i namitnoci. Przewija si przed nami galeria typw od wielkich dam do subretek, od wielkich panw do lokai. Jestemy wiadkami niepohamowanych pasji, szalonych mioci i zaciekych nienawici. I cho Casanova broni si przed tym s te romansem, nie zwykym diariuszem, lecz ywym i barwnym romansem z brzkiem szabel, hukiem pistoletowych wystrzaw, ttentem kopyt, napadami bandytw, stukiem sztonw na karcianych stolikach i dumasowsk galanteri. Na ich stronach obcujemy z najsynniejszymi ludmi epoki i z najgorszymi szumowinami. Casanowa przedstawia nam to wszystko z wielkim literackim talentem, z kolosaln spostrzegawczoci ywo i malowniczo. Erotyka za, w naszym pojciu cyniczna, zawsze lub prawie zawsze wystpuje na tle sentymentu, powiedziabym: na tle wazonu r, cho i tu Casanova, jake prawdziwie, zmienia si na staro. I chyba ta erotyka sprawia, e wyobraamy go sobie (bo i tak go nam zreszt podawano) jedynie jako klasyczny typ uwodziciela. Ale prosz, gdy chodzi o ilo odniesionych na tym polu zwycistw, to znamy przecie niegorszych od niego rekordzistw, chociaby marszaka Richelieu lub ma stu on, naszego Stanisawa Augusta. Wanie ta wielka pojemno serca, to hojnie trwonione bogactwo uczucia przysania nam innego Casanov. Bo i kim waciwie by ten czowiek? Wok niego urosa potna literatura, a tajemniczo jego postaci wci interesuje badaczy-casanovistw. I zabawne, e mimo caego cynizmu Casanovy, mimo lekkoduchostwa, wad i przywar, budzi on sympati i ch bliszego poznania. Pamitniki nie byy chyba nigdy w peni tumaczone na jzyk polski. Ze wzgldw merkantylnych wybierano z nich fragmenty najbardziej dziaajce na fantazj czytelnika, przyodziewajc je do tego w krzykliwe, efektowne tytuy, jak np. Od kobiety do kobiety lub Mroca krew w yach ucieczka z wizienia oowianego. Oczywicie takie ujcie przedstawiao nam Casanov w jednostronnym wietle, w pewnego rodzaju wypukym zwierciadle. Tote przystpujc do wyboru (zadanie bynajmniej nieatwe) fragmentw z Pamitnikw, chciaem po trochu naprawi ten bd. Niestety, cay Casanova uparcie nie daje si wepchn w szczupe ramy nie tyle dla swoich cech fizycznych, co dla swojej dynamiki. Trzeba jednak zrozumie, e ogaszanie penych Pamitnikw nie byoby waciwe choby z tego powodu, e wielotomowa edycja staaby si elitarn, dostpn wszemu gronu czytelnikw, a do tego przedsiwziciem dugoterminowym. Skoro jednak ju tyle rnych pamitnikw i diariuszy ostatnio wyszo w jzyku polskim, nie mona zapomnie o Casanovie i nie wypeni tej luki w literaturze pamitnikarskiej. Trzeba wic ukaza Casanov w najwaniejszym, najbardziej charakterystycznym skrcie, a kiedy zapewne bdziemy mogli przeczyta pene wydanie jego pamitnikw, by powtrzy za Heinem: Kady wiersz tej ksiki czyta si z prawdziw przyjemnoci. I myl, e nawet rozmiujemy si w Casanovie, bo i rzeczywicie, mimo przykrych wad, ktre nawet doprowadziy go do kazirodztwa, mimo cynizmu, lekkomylnoci, braku tego, co bymy dzi nazwali hamulcami moralnymi, ma on w sobie co szlachetnego, jak rycersko i ludzko i naley do tych nieodtwarzalnych postaci

8

w literaturze i historii, ktre kady z nas inaczej sobie wyobraa. Jego przywizanie do Wenecji, ostatnie, tym razem platoniczne uczucie rozczarowanego starca do modej dziewczyny, Cecylii to jeszcze jeden powd do sympatii, moe nawet i wspczucia, tym chyba szczerszej, e nieco wstydliwej. Przyszo mi wybiera z olbrzymiego, ponad dwa tysice czterysta stron liczcego materiau. W tej selekcji wic, zatrzymawszy si na najbardziej interesujcych dla ogu czytelnikw, charakterystycznych fragmentach, opuciem te i te, ktre cho ciekawe i zawsze ukazujce nam co z Casanovy, nasuwaj najwicej zastrzee, jak np. historia pobytu w Turcji czy te opis przygd w Hiszpanii, albo nudn ju dzi rozmow z Wolterem. Caa awantura turecka bya pisana po raz drugi, bo pierwsz wersj rzekomo spalia suca przy sprztaniu pokoju. Budzi to pewne wtpliwoci w prawdziwo opowiadania. Przygody w Hiszpanii s podobno mocno podblagowane i podejrzanie sensacyjne. I tu trzeba doda, e u Casanovy w ogle prawda jest pomieszana z blag, zasupana w jeden wze, a daty, jak wykazuj badania, z reguy si nie zgadzaj. Roi si te od pomyek i koloryzacji, ktre jednak nie przymiewaj i przymi nie mog arcyciekawej prawdy.

9

MOJA RODZINA DZIECISTWO...Kajetan Jzef Jakub Casanova uleg wdzikom aktorki imieniem Fragoletta, grywajcej rol subretek, i opuci dla niej swoj rodzin. Zakochany i nie majc z czego y postanowi wykorzysta wasn osob w celach zarobkowych. Powici si sztuce tanecznej i przez lat pi wystpowa na deskach scenicznych, gdzie wyrnia si bardziej rozwizoci obyczajw ni talentem. Czy to niestaoci, czy to zazdroci wiedziony porzuci Fragolett i przyczy si w Wenecji do trupy komediantw produkujcych si w teatrze w. Samuela. Naprzeciwko domu, w ktrym mieszka, mia sw siedzib szewc nazwiskiem Hieronim Farusi, ze sw on Marzi i jedyn crk Zanett, niezwykej urody, w wieku lat szesnastu. Mody komediant zakocha si w tej dziewczynie i zdoa przemwi do jej uczu, a nastpnie nakoni j, aby daa si porwa. By to jedyny sposb, aeby j posi, jako e Kajetan Jzef nigdy by nie uzyska zgody Marzii, a tym bardziej Hieronima; w ich oczach bowiem komediant by osob wszeteczn. Modzi kochankowie zaopatrzeni w odpowiednie dokumenty i w towarzystwie dwch wiadkw stawili si przed oblicze patriarchy weneckiego, ktry pobogosawi ich zwizek maeski. Marzia, matka Zanetty, podniosa wielki lament, ojciec za umar ze zgryzoty. Urodziem si z tego stada po dziewiciu miesicach, 2 kwietnia 1725 roku. W roku nastpnym matka pozostawia mnie u babki, ktra przebaczya jej, gdy si dowiedziaa, e ojciec nie bdzie nalega, aby wystpowaa na scenie. Tak obietnic daj wszyscy komedianci enic si z mieszczankami. Nie dotrzymuj jej jednak nigdy, bo one wcale na jej dotrzymanie nie nalegaj. Zreszt szczliwie si stao, e moja matka wstpia na scen, bo gdyby nie to, zostawszy w dziewi lat potem wdow obarczon szeciorgiem dzieci, jakeby je wychowaa? Pami moja rozwina si na pocztku sierpnia 1733 roku. Miaem wtedy lat osiem i cztery miesice. Nie pamitam nic z tego, co si przedtem ze mn dziao. A oto co wtedy zaszo: Staem w kcie pokoju, twarz do ciany, podtrzymujc gow i wpatrzony w krew ciekajc obficie z nosa na podog. Moja babka Marzia, ktrej byem ulubiecem, podesza do mnie, obmya mi twarz zimn wod i nikomu nic nie mwic zabraa mnie z sob do gondoli i kazaa si zawie na wysp Murano, o p mili od Wenecji. Po opuszczeniu gondoli weszlimy do jakiej rudery, gdzie zastalimy star kobiet, trzymajc w objciach czarnego kota i otoczon kilkunastu innymi kotami. Bya to czarownica. Obie staruszki wday si w dugi dyskurs, ktrego byem zapewne przedmiotem. Po czym czarownica, dostawszy od mojej babki srebrnego dukata, otworzya skrzyni, wzia mnie na rce i zamkna w tej skrzyni mwic, ebym si nie lka, co wystarczyoby, aby mnie napeni przeraeniem, gdybym nie by cakowicie ogupiay. Siedziaem wic w kcie skrzyni, trzymajc chustk przy wci krwawicym nosie, obojtny na haas z zewntrz. Syszaem kolejno piewy, pacze, krzyki i stukanie w skrzyni. Nic umie to nie obchodzio. Wreszcie czarownica wydobya mnie ze skrzyni. Krew cieka ju mniej gwatownie. Ta nadzwyczajna baba, wypieciwszy mnie na wszystkie strony, rozebraa mnie, pooya do ka, spalia jakie ziela, zebraa dym w przecierado, owina mnie nim, odmwia zaklcia, odwina przecierado i dala mi do zjedzenia pi pastylek o przyjemnym smaku. Nastpnie natara mi

10

skronie maci o sodkim zapachu, ubraa mnie i orzeka, i krwotok powoli ustanie, o ile nikomu nie powiem, co zrobia, aby mnie wyleczy, w razie za gdybym komukolwiek wyjawi ten sekret, czeka mnie mier niechybna z upywu krwi. Po tej podry do Murano krwawiem jeszcze z nosa czas jaki, ale coraz mniej z dniem kadym, a moja pami rozwina si stopniowo. Nauczyem si czyta w miesic niespena. Ojciec mj rozsta si z yciem w kwiecie wieku, majc lat trzydzieci sze zaledwie. Do grobu odprowadzi go szczery al publicznoci, a zwaszcza szlachty, ktra doceniaa zarwno jego znajomo mechaniki, jak urodzenie wysze od zawodu, jaki mu uprawia przyszo. Na dwa dni przed mierci ojciec czujc, e koniec si zblia, kaza mnie i memu rodzestwu zebra si przy swoim ou, w obecnoci ony i panw Grimani, szlachcicw weneckich, aby ich ubaga o opiek nad nami. Udzieliwszy nam bogosawiestwa zada od mej szlochajcej matki, aby zaprzysiga, i adnego z dzieci nie wychowa dla teatru, gdzie gdyby nie zgubna namitno nigdy by si sam nie znalaz. Matka zoya to uroczyste przyrzeczenie, a trzej patrycjusze porczyli jego moc obowizujc. Przemylno dopomoga matce w dotrzymaniu sowa... Aczkolwiek moda i pikna, odrzucia wszystkich ubiegajcych si o jej rk i ufna w ask Opatrznoci wierzya, i zdoa nas sama wychowa. Pan Baffo, wielki przyjaciel mego ojca, wzniosy geniusz, niezrwnany poeta, najsproniejszy ze wszystkich uprawiajcych ten rodzaj twrczoci, dopomg w oddaniu mnie do szkoy w Padwie. Pobona gorliwo inkwizytorw Republiki Weneckiej przyczynia si do jego sawy; przeladujc bowiem jego manuskrypty podnieli znacznie ich warto. A powinni byli wiedzie, i spreta exolescunt, czyli wzgarda podnosi cen. Ksidz Grimani podj si wynale dla mnie dobr pensj za porednictwem swego znajomego, chemika nazwiskiem Ottaviani, mieszkajcego w Padwie, gdzie by rwnie antykwariuszem. Przyszo mu to z atwoci i 2 kwietnia 1734 roku, w dziewit rocznic moich urodzin, wyruszylimy: ksidz Grimani, pan Baffo, moja matka i ja statkiem zwanym burchiello wzdu kanau Brenta do Padwy. Burchiello jest to jakby pywajcy domek. Pod otwartym pomostem znajduje si sala z gabinetami, po obu za jej stronach, na rufie i na dziobie, s pomieszczenia dla suby. Sala ma ksztat dugiego prostokta o oszklonych oknach, zaopatrzonych w okiennice. Matka wstaa o wicie i otworzya okno naprzeciwko mego ka. Obudziem si wic pod wpywem padajcych wprost na moj twarz promieni wschodzcego soca. ko byo zbyt niskie, abym mg dostrzec ld; przez okno widziaem tylko wierzchoki drzew rosncych na brzegu rzeki. d pyna tak agodnie, e nie mogem si tego domyli, i przesuwajce si szybko przed mymi oczyma drzewa napeniy mnie nie lada zdumieniem. Mamo! zawoaem. Drzewa chodz! W tej chwili weszli obaj nasi towarzysze podry i obserwujc moje zdziwienie zapytali o przyczyn. Jakim sposobem odpowiedziaem drzewa chodz? Rozemieli si, a matka westchnwszy rzeka pogardliwym tonem: To d si porusza, nie drzewa. Ubieraj si. Zrozumiaem natychmiast istot tego zjawiska. A zatem rzekem jest moliwe, e soce rwnie si nie porusza, lecz to my si przesuwamy z zachodu na wschd. Zbesztaa mnie zacna matka za wypowiadanie takich gupstw, a ksidz Grimani nue biada nad tpot mego umysu. Mnie za, skonfundowanemu doszcztnie, na pacz si zbierao. Pan Baffo przywrci mi rwnowag ducha. Ucaowa mnie serdecznie i rzek: Masz racj, moje dziecko. Rozumuj zawsze miao i nie dbaj o miech innych. Na co zapytaa go moja matka, czy aby nie zwariowa, lecz filozof nie odpowiedzia jej nawet i tumaczy mi dalej teori przeznaczon po prostu dla mego zdrowego rozsdku. Bya to pierwsza przyjemno, jakiej zakosztowaem w yciu.

11

Do Padwy przybylimy wczesnym rankiem i udalimy si do domu Ottavianiego, a jego ona upiecia mnie i ucaowaa serdecznie. Ottaviani zaprowadzi nas do domu, gdzie miaem pozosta na pensji, okoo pidziesiciu krokw od jego mieszkania, w parafii w. Michaa, u starej Kroatki, ktra wynajmowaa swoje pierwsze pitro pani Mida, onie pukownika. Otwarto przed ni mj kuferek i wrczono jej spis wszystkiego, co zawiera. Nastpnie wyliczono jej sze cekinw, z gry za sze miesicy. W zamian za t drobn sum miaa mnie ywi, opiera i ksztaci w szkole. Po czym ucaowano mnie, polecono sucha we wszystkim jej rozkazw i w ten sposb mnie si pozbyto.

BABKA UMIESZCZA MNIE U DOKTORA GOZZI MOJA PIERWSZA DZIECINNA MIOZaledwie pozostaem sam z Kroatk, zaprowadzia mnie na strych i wskazaa jedno z piciu stojcych rzdem ek. Trzy naleay do trzech chopcw w moim wieku, przebywajcych podwczas w szkole, a na pozostaym spaa suca, ktrej zadaniem byo poskramia figle, jakim chtnie oddaj si uczniacy. Nie czuem si ani uradowany, ani smutny; nie ulegaem ani nadziei, ani obawie, ani ciekawoci, aczkolwiek nie wiedziaem jeszcze, co to jest pikno lub szpetota. Razio mnie tylko ordynarne obejcie i wygld mojej opiekunki... Ogromnego wzrostu i barczysta jak onierz, cer miaa t, wosy czarne, brwi dugie i gste, podbrdek zdobio kilkanacie dugich wosw. A na dobitk ohydne piersi, prawie odkryte, zwisay do poowy jej dugiej postaci. Moga mie z pidziesit lat. Okoo poudnia nadeszli trzej koledzy i jak bymy si znali od dawna powiedzieli mi mnstwo rzeczy, suponujc, i pewne pojcia nie s dla mnie tajemnic. Nie odpowiadaem im, co ich bynajmniej nie zniechcio... Na obiad, po cienkiej zupie, dostalimy kady ma porcj suchej ryby i jabko. Na tym koniec. Bylimy w okresie wielkiego postu. Nie mielimy ni szklanek, ni kubkw i pilimy z jednego glinianego garnka napj zwany graspo, przyrzdzany z gotowanych w wodzie winogron, po wyjciu z nich pestek. Po obiedzie suca zaprowadzia mnie do szkoy, do modego ksidza nazwiskiem doktor Gozzi, ktremu moja opiekunka zobowizaa si paci czterdzieci groszy, to jest jedenast cz cekina. Miaem si nauczy pisa, posadzono mnie wic, na pocztek, wrd szecioletnich dzieci. Nie omieszkay si ze mnie natrzsa. Po powrocie dostaem kolacj, oczywicie skromniejsz ni obiad. Nastpnie pooyem si do ka, lecz robactwo nalece do trzech dosy znanych gatunkw nie pozwolio mi zmruy oka. Ponadto szczury hasajce po caym strychu wskakiway na moje ko i krew mi zastygaa w yach ze strachu... Suca pozostaa guch na moje krzyki. Nazajutrz rano po raz pierwszy w yciu pakaem ze zoci i zmartwienia, czekajc, a zbudz si koledzy. Ci jednak, zamiast wspczu, naigrawali si ze mnie. Biedacy dzielili moj niedol, ale zdyli si do niej przyzwyczai, a to wszystko tumaczy. Ksidz Gozzi dba starannie o moje wychowanie. Posadzi mnie przy wasnym stole i aby mu okaza, i doceniam to wyrnienie, przykadaem si do nauki ze wszystkich si. Tote po upywie miesica pisaem ju tak dobrze, i kaza mi przej do gramatyki. Nowy tryb ycia, stay dokuczliwy gd, a zwaszcza, jak sdz, powietrze Padwy day mi zdrowie, jakiego nigdy przedtem nie zaznaem. Tym trudniej byo mi znosi niedoywienie. Rosem w oczach, spaem dziewi godzin najtwardszym snem, adn zjaw nie zmconym... Natarczywy gd byby mnie w kocu osabi, gdybym si nie nauczy chwyta i poyka wszystko, co byo jadalne, wszdzie i zawsze, o ile byem pewny, e nikt nie widzi. Wypatrzyem kilkadziesit ledzi wdzonych w szafie kuchennej i poarem je kolejno wszystkie, jak rwnie12

kiebasy wiszce w kominie. Aby si do nich dosta niepostrzeenie, wstawaem w nocy i pldrowaem po omacku. Wszystkie jaja, wieo zniesione w kurniku, ykaem, jeszcze ciepe, z rozkosz. Kroatka wcieka, i nie moe wykry zodzieja, wyrzucaa suce jedn po drugiej. Jednake okazje do kradziey nie nadarzay si zbyt czsto i chudy byem jak szkielet. Po paru miesicach zrobiem tak wielkie postpy, e doktor Gozzi mianowa mnie dekurionem szkoy. Do moich obowizkw naleao sprawdzanie, czy trzydziestu kolegw nauczyo si zadanej lekcji, poprawianie ich bdw, pochwaa lub nagana przed nauczycielem. Niedugo trwaa moja surowo. Leniuchy atwo znalazy sposb, aby mnie udobrucha. Gdy szwankowaa ich acina, przekupywali mnie kotletami, kurcztami, nawet pienidzmi. Podniecio to moj chciwo, a raczej akomstwo, i nie ograniczajc si do wyzyskiwania nieukw, staem si tyranem dla wszystkich, i nawet zasugujcym odmawiaem aprobaty za darmo. Nie mogc cierpie niesprawiedliwoci, koledzy oskaryli mnie o przekupstwo przed nauczycielem, ktry mnie zdegradowa, co miaoby fatalne skutki, gdyby nowy i szczliwy zwrot w moim yciu nie pooy kresu okrutnemu nowicjatowi. Doktor Gozzi, ktry mnie polubi, wezwa mnie kiedy do swojego gabinetu i w cztery oczy zapyta, czy zechc dopomc mu w staraniach, jakie ma zamiar podj, by mnie odebra od Kroatki i zabra do siebie. A gdym si ucieszy, kaza mi przepisa trzy listy: do pana Baffo, do ksidza Grimani i do mojej babki... W owych listach opisywaem swoje cierpienia i zapowiadaem, e umr, jeeli nie odbior mnie od Kroatki i nie umieszcz u mego preceptora, ktry jednak da dwch cekinw miesicznie. W tydzie potem, w chwili gdy zasiadaem do stou, przybya babka, ktra mnie kochaa nad ycie. Wzia mnie zaraz na kolana, a ja czujc, e mi odwaga powraca, opowiedziaem z paczem, wszystkie doznane krzywdy, wskazaem, co mi je dawano, i zaprowadziem j, aby pokaza moje ko. Kroatka rzeka na to bezczelnie, i za pienidze, jakie otrzymuje, nie moe mi lepiej dogodzi. Babka odpowiedziaa spokojnie, e mnie zabiera, i kazaa jej spakowa moje manatki. Zaprowadzia mnie zaraz na obiad do obery, gdzie zamieszkaa, ale sama prawie nic nie jada, tak bya zdziwiona moj arocznoci. Nadszed zawezwany doktor Gozzi, ktry zrobi na babci jak najlepsze wraenie. Wypacia mu za pokwitowaniem dwadziecia cztery cekiny za rok z gry, ale pozostaa ze mn trzy dni, podczas ktrych ubraa mnie po ksiowsku i kazaa sprawi peruk, gdy aby doprowadzi moj zawszon gow do porzdku, musiaem obci wosy. Rodzina doktora Gozzi skadaa si z jego ojca, szewca, i ze starej zgryliwej matki, ktra wielce szanowaa swego syna, gdy jako chopka nie uwaaa si za godn by matk ksidza i w dodatku doktora. Ojciec pracowa przez dzie cay do nikogo si nie odzywajc, nawet przy stole. Towarzyski stawa si dopiero w dni witeczne. Spdza je z reguy w karczmie, skd wraca o pnocy pijany i wypiewujcy pieni Tassa... Po trzewemu nie potrafi zebra myli i jego ona mawiaa, i nigdy by si nie zdecydowa na lub z ni, gdyby go dobrze nie uczstowaa przed pjciem do kocioa. Doktor Gozzi mia rwnie siostr Bettin. Bya adna, wesoa i pilnie czytywaa romanse. Rodzice karcili j za zbyt czste ukazywanie si w oknie, brat za za skonno do lektury. Spodobaa mi si ta dziewczyna, chocia nie wiedziaem dlaczego, i ona to powoli rozniecia w moim sercu iskr namitnoci, ktra z czasem staa si dominujc w mym yciu. W cigu dwch lat doktor Gozzi wdroy mnie we wszystko, co sam umia. Niewiele tego byo w gruncie rzeczy, wystarczyo jednak, aby mnie wtajemniczy we wszystkie rodzaje wiedzy. Nauczy mnie rwnie gry na skrzypcach, co mi si pniej przydao. Nie bdc w najmniejszej mierze filozofem, zapozna mnie z logik perypatetykw i antyczn kosmografi Ptolomeuszw; wykpiwaem j nieustannie, zoszczc go pytaniami, na ktre nie umia odpowiedzie. Jego obyczaje byy nienaganne i chocia nie bigot, odznacza si bezwzgldn

13

surowoci w dziedzinie religii... Zwyk mawia, e nic go bardziej nie drani ni niepewno, a zatem tpi myl, jako e myl pobudza wtpliwoci. Najwiksz jego pasj byo kaznodziejstwo, w czym przychodziy mu z pomoc dorodna posta i dwiczny gos. Tote aczkolwiek by zaprzysionym wrogiem pci piknej, jego audytorium skadao si wycznie z kobiet. Grzech nieczystoci uwaa za najciszy ze wszystkich i gniewa si na mnie, gdy omielaem si go zalicza do najlejszych. Swoje kazania szpikowa cytatami z greckich autorw, ktre tumaczy na acin rwnie niezrozumia, jak greka dla jego suchaczek... Lubi si natomiast mn pochwali przed przyjacimi, jako e nauczyem si czyta po grecku sam, jedynie z pomoc podrcznika gramatyki. W okresie wielkiego postu 1736 roku matka moja napisaa do doktora Gozzi, i niebawem wybiera si na wystpy do Petersburga i pragnc mnie zobaczy przed wyjazdem prosi, abymy obaj przybyli na par dni do Wenecji... Przyja nas z wielkopask askawoci, a e bya pikna jak jutrzenka, mj biedny profesor stropi si wielce i nie mia na ni podnie oczu. Pierwsz rzecz, ktra wywoaa zgorszenie matki, bya moja blond peruka, raca przy ciemnoniadej cerze i kcca si jak najbardziej z mymi czarnymi brwiami i oczyma. Doktor zapytany, dlaczego nie nosz fryzury z wasnych wosw, odpowiedzia ku uciesze zebranych, e jego siostrze atwiej jest w ten sposb utrzyma moj gow w czystoci. Matka obiecaa pikny podarek dla siostry, o ile zechce pielgnowa moje wosy, po czym kazaa sprowadzi perukarza i zaopatrzy mnie w peruk dobran do koloru twarzy. Przy kolacji doktor Gozzi siedzia przy mojej matce bardzo oniemielony i byby si ani swkiem nie odezwa, gdyby jaki uczony Anglik nie zwrci si do niego po acinie. Na co doktor odpowiedzia skromnie, i nie rozumie po angielsku, co wywoao gony wybuch miechu. Pan Baffo wybawi nas z kopotu mwic, e Anglicy czytaj i wymawiaj acin tak samo jak wosk mow. Wtedy nadmieniem, e bdzilibymy w tej samej mierze co Anglicy, gdybymy czytali i wymawiali jzyk angielski zgodnie z reguami przyjtymi dla aciny. Anglik zachwycony moj bystroci napisa zaraz nastpujcy dystych i da mi do przeczytania: Dicite, grammatici, cur mascula nomina cunnus Et cur femineum mentula nomen habet 1 Odczytawszy to gono, zawoaem: To przynajmniej jest acina! Tyle wiemy rzeka moja matka ale naley to przetumaczy. To wystarczy odpowiedziaem to jest pytanie, na ktre odpowiem. I zastanowiwszy si przez chwil napisaem taki pentametr: Disce quod a domino nomina servus habet.2 By to mj pierwszy w yciu wyczyn literacki i aplauz, jakim go powitano, zasia w mej duszy podziw dla poetyckiej sawy. Zdumiony Anglik orzek, e aden inny jedenastoletni chopak tyle by nie potrafi, ucaowa mnie i podarowa swj zegarek. W cztery dni pniej na odjezdnym matka daa mi paczk dla Bettiny, za ksidz Grimani cztery cekiny na kupno ksiek. Znalazszy w tej paczce pi okci czarnego atasu i tuzin par rkawiczek Bettina zacza mi okazywa szczeglne wzgldy i tak starannie zaja si mymi wosami, e po szeciu miesicach porzuciem peruk. Przychodzia mnie czesa codziennie i nie zawsze czekaa, a si ubior. Mya mi twarz, szyj i piersi, nie szczdzc dziecinnych pieszczot. Uwaaem je za niewinne i karciem sam siebie za podniecenie, jakie we mnie wy1

Dicite... Powiedzcie, gramatycy, czemu cunnus (narzd kobiecy) jest rodzaju mskiego, gdy mentula (narzd mski) eskiego? 2 Disce quod... Wiedz, e suga bierze imi od swego pana.

14

woyway. Bdc modszy od niej o trzy lata, nie wierzyem, aby moga mnie kocha zmysowo. Po zakoczeniu toalety caowaa mnie czule, nazywaa kochanym dzieckiem i aczkolwiek miaem nie lada ochot pj za jej przykadem, nie stawao mi na to odwagi. Pniej co prawda pod wpywem wymiewania przez ni mej niemiaoci zmniaem i oddawaem jej pocaunki jeszcze gortsze od jej wasnych, zatrzymujc si jednak, ilekro odczuwaem skonno, aby pj dalej. Na pocztku jesieni doktor Gozzi przyj trzech nowych pensjonariuszy i nie upyn miesic, a ju jeden z nich, pitnastoletni Cordiani, doszed, jak mi si zdawao, do zayoci z Bettin. Wzbudzio to we mnie nie znane dotychczas uczucie, ktre zanalizowaem dopiero po paru latach. Ani zazdro, ani oburzenie, lecz szlachetn pogard. Tumi jej nie uwaaem za stosowne, Cordiani bowiem, wulgarny, bez polotu, bez towarzyskiej ogady, syn zwykego chopa nie mogcy w niczym mi sprosta, mia nade mn tylko przewag wieku i nie zasugiwa w moich oczach na takie wyrnienie. Rodzca si mio wasna mwia mi, e jestem wart wicej od niego. To uczucie dumy zmieszanej z pogard zwrcio si przeciwko Bettinie, ktr kochaem nie wiedzc o tym. Zrozumiaa mj al po sposobie, w jaki przyjmowaem jej pieszczoty, gdy przychodzia do ka mnie czesa. Odpychaem jej rce i nie oddawaem pocaunkw. Dotknita, orzeka, i jestem zazdrosny o Cordianiego, co uznaem za upokarzajc kalumni, i odpowiedziaem, e uwaam ich za godnych jedno drugiego. Odesza z umiechem i postanowia wzbudzi we mnie zazdro. Pewnego ranka przysza do mego ka przynoszc wasnorcznie szydekiem wykonan par biaych poczoch i po uczesaniu powiedziaa i musi mi je sama przymierzy, aby sprawdzi, czy niczego im nie brak. W chwili nacigania poczoch orzeka, e moje uda s brudne, i nie pytajc o zgod przystpia do mycia. Poddaem si jej woli nie wiedzc nawet, co z tego wyniknie. Bettina posuna zbyt daleko sw trosk o schludno i jej ciekawo sprawia mi rozkosz tak gwatown, i ustaa ona dopiero po jej cakowitym zaspokojeniu. Odzyskawszy kontenans uznaem si winnym i prosiem o przebaczenie. Nie spodziewaa si tego i po namyle odpowiedziaa pobaliwym tonem, e wina jest po jej stronie, lecz to si ju nie powtrzy. Po czym pozostawia mnie gorzkim refleksjom. Byy straszliwe: zdawao mi si, e j zbezczeciem, e zdradziem zaufanie jej rodziny, pogwaciem wite prawa gocinnoci i popeniem okropn zbrodni, ktr mogem okupi tylko maestwem, o ile Bettina zechciaaby tak niegodnego jej nicponia za ma. Po tym incydencie Bettina przestaa przychodzi do mego pokoju. Przez pierwszy tydzie jej wstrzemiliwo wydawaa mi si rozsdna i nurtujca mnie rozterka przeobraziaby si wkrtce w doskona mio, gdyby wzgldy, jakie okazywaa Cordianiemu, nie zaszczepiy w mej duszy jadu zazdroci, aczkolwiek nie podejrzewaem, aby zawinia z nim tak jak ze mn. Przekonanie, e to, co uczynia, uczynia z rozmysem, a tylko skrucha nie pozwala jej znowu zbliy si do mnie, schlebiao mej mioci wasnej, bo dowodzio, e mnie kocha; postanowiem wic zachci j pisemnie. List mj oceniem jako arcydzieo, ktre winno wzbudzi jej uwielbienie i da mi przewag nad Cordianim. W p godziny po otrzymaniu go powiedziaa mi z oywieniem, e przyjdzie nazajutrz rano, jak dawniej, do mego pokoju. Na prno jednak na ni czekaem. Jakie byo moje zdziwienie, gdy nazajutrz zapytaa mnie przy stole, czy zgodz si pj z ni, za par dni, przebrany za dziewczyn, na bal do doktora Olivo, jednego z naszych ssiadw. Wszystkim spodoba si bardzo ten pomys, wic przyjem jej propozycj, lecz oto co stano na przeszkodzie i wywoao prawdziw tragikomedi: Ojciec chrzestny doktora Gozzi, sdziwy i majtny, czujc po dugiej chorobie, i mier si zblia, posa po niego powz z prob, aby przyby wraz z ojcem asystowa przy jego zgonie i poleci dusz Bogu. Stary szewc wychyli wpierw gsiorek, po czym ubra si odwitnie i obaj wyjechali. Uznaem to za pomyln okoliczno i uwaajc bal za bardzo jeszcze odlegy, znalazem odpowiedni moment, aby powiedzie Bettinie, i zostawi drzwi mojego pokoju otwarte i bd na ni czeka po udaniu si wszystkich na spoczynek. Odpara, e

15

przyjdzie na pewno. Spaa na parterze w alkierzu odseparowanym tylko cienkim przepierzeniem od izby ojca. Ja za miaem pokj oddzielny. Doktor Gozzi by nieobecny, trzej pensjonariusze spali w pokoju na uboczu, nie ywiem wic adnych obaw. Czekaem dosy spokojnie do pnocy, ale gdy mina druga, trzecia, czwarta, a Bettiny wci nie byo, krew we mnie zawrzaa, ogarna mnie wcieko. Na godzin przed witem zdecydowaem si zej na d, boso, by nie obudzi psa, i podej pod drzwi Bettiny, ktre powinny byy by otwarte, gdyby bya wysza. Ale zastaem je zamknite, a e mona byo to uczyni tylko od wewntrz, sdziem, i zasna. Zamany blem i nie wiedzc, co pocz, usiadem, szczkajc zbami z zimna, na ostatnim stopniu schodw. O wicie, w obawie, e zastanie mnie tam suca i posdzi o postradanie zmysw, zdecydowaem si powrci do siebie. Wstaem i w tej chwili doszed mnie haas z pokoju Bettiny. Pewny, e ukae si, i oywiony t nadziej podszedem do drzwi. Zamiast niej jednak wypad z nich Cordiani i jednym kopniciem zwaliwszy mnie z ng w gboki nieg, pobieg, nie zatrzymujc si, do pokoju, gdzie sypia z kolegami, brami Feltrini. Oszukany, zgnbiony, upokorzony, wydany na drwiny triumfatora Cordianiego powrciem do swego pokoju, gdzie snuem najczarniejsze zamysy zemsty. Otrucie ich obojga wydawao mi si nie wystarczajce w tej strasznej chwili mego ycia. W tym stanie ducha usyszaem nagle przed moimi drzwiami skrzeczcy gos matki Bettiny, ktra prosia, abym zszed, gdy jej crka umiera. Zmartwiony, i w ten sposb gotowa uj mej zemsty, zbiegem czym prdzej na d i zastaem j w ku ojca, w otoczeniu rodziny, na wp ubran, wijc si w okropnych konwulsjach. Po przeytej nocy nie wiedziaem, co o tym myle, a obc mi bya chytro kobiet. W godzin potem Bettina zasna spokojnie, a wezwana akuszerka, przybya w tym samym czasie co doktor Olivo, orzeka, i objawy te s rezultatem histerycznych humorw. Doktor by przeciwnego zdania i przepisa odpoczynek i zimne kpiele. Co do mnie, to miaem si z nich w duszy bdc pewien, e choroba Bettiny pochodzi od jej nocnych igraszek lub ze strachu, jakiego jej napdzio moje spotkanie z Cordianim. Nie przypuszczaem bowiem, aby potrafia tak wietnie symulowa chorob. Nazajutrz matka Bettiny przerwaa moj lekcj z doktorem Gozzi i po dugim wstpie powiedziaa, i wie, co dolega jej crce. Czarownica ktr zna rzucia na ni zy urok. To moliwe, droga matko, ale w takich sprawach strzemy si omyki. Kt jest ow czarownic? Nasza stara suca i przed chwil przekonaam si o tym. W jaki sposb? Zatarasowaam drzwi mego pokoju dwoma skrzyowanymi kijami od mioty. Widzc je wesza przez drugie drzwi. Gdyby nie bya czarownic, byaby oczywicie rozkrzyowaa te kije. To nie jest takie oczywiste. Sprowad mi tu t kobiet. A gdy si pojawia, doktor Gozzi zapyta j: Dlaczego nie wesza dzi rano tymi drzwiami, jak zwykle? Nie rozumiem, o co ksidzu chodzi. Czy nie widziaa na drzwiach krzya witego Andrzeja? Co to za krzy? Udajesz gupi wtrcia matka gdzie nocowaa w ostatni czwartek? U mojej siostrzenicy, ktra rodzi. Nic podobnego! Bya na sabacie czarownic i rzucia urok na moj crk. Oburzona kobieta pluna jej w twarz, stara Gozzi pochwycia za kij. Doktor musia je rozdzieli i datkiem pieninym uspokoi zorzeczc wniebogosy sug. Po tej scenie zabawnej i skandalicznej doktor Gozzi naoy swe liturgiczne szaty, aby odprawi egzorcyzmy przy siostrze i sprawdzi, czy istotnie zy duch j opta. Nie poprzestajc na tym matka Bettiny zaprosia najsawniejszego w Padwie egzorcyst, nad wyraz szpetnego

16

kapucyna, zwanego bratem Prospero da Borolenta. Zaledwie Bettina go ujrzaa, wybuchna miechem i zacza wykrzykiwa najgorsze obelgi, co ucieszyo zebranych dokoa, jako e tylko diabe mg si odway na takie traktowanie kapucyna. Egzorcysta, zwymylany od mierdzcych brudasw i gupcw, zacz okada Bettin krucyfiksem, twierdzc, i bije diaba, i zaprzesta dopiero, gdy we wasnej obronie pochwycia nocnik. Doktor Gozzi zarumieni si, lecz nie stropiony niczym kapucyn odczyta straszliw formu egzorcystyczn, po czym wezwa szatana, aby powiedzia swe imi. Nazywam si Bettina. Nie, gdy to jest imi ochrzczonej dziewczyny. A wic mylisz, e diabe musi mie imi mskie? Wiedz, gupi kapucynie, e diabe nie ma pci. Co mwic Bettina wybuchna miechem tak zaraliwym, e poszedem za jej przykadem. Kapucyn zwrci si do doktora Gozzi i rzek e brak mi wiary, wobec czego naley mnie wyprosi z pokoju. Brat Prospero zjad z nami obiad, w czasie ktrego prawi rne i liczne brednie. Po obiedzie wrci do pokoju Bettiny, aby j pobogosawi, lecz widzc go pochwycia szklank z jakim czarnym, dostarczonym jej przez aptekarza pynem i cisna mu j w gow. Stojcy opodal Cordiani dosta swoj porcj, co mnie wielce uradowao. Bettina korzystaa z okazji, wiedzc, e wszystkie jej czyny id na rachunek szatana. Brat Prospero odszed, z pewnoci niezadowolony, i radzi zwrci si do innego egzorcysty.

BETTIN BIOR ZA OPTAN OJCIEC MANCIA OSPA WYJEDAM DO PADWYNazajutrz ku rozpaczy caej rodziny diabe, ktry opta Bettin, usadowi si w jej umyle. Doktor Gozzi powiedzia mi, e musi by optana, gdyby bowiem to by tylko obd, nie potraktowaaby tak przekornie kapucyna, i postanowi wezwa do niej ojca Mancia, dominikanina, niemniej sawnego egzorcyst, o ktrym mwiono, e z kad optan dziewczyn potrafi sobie poradzi. By to wysoki i majestatyczny mczyzna w wieku lat okoo trzydziestu, blondyn o niebieskich oczach, pikny jak Apollo belwederski, z t rnic, e nie triumf i pycha, ale skromno malowaa si na jego obliczu. Gdy weszlimy, Bettina spaa lub udawaa, e pi. Ojciec Mancia pokropi j wod wicon. Otworzya oczy, spojrzaa na mnicha i zamkna je natychmiast. Po czym otworzya je znowu, przyjrzaa mu si nieco lepiej i z wdzicznie pochylon gwk niby to zasna. Egzorcysta wydoby z kieszeni rytua i stul, zaoy j sobie na szyj, relikwiarz umieci na piersi Bettiny i z arcypowan min kaza nam klkn i modli si. Klczelimy tak przez p godziny, gdy on cicho co czyta. Doktor powiedzia nam, e mnich przyjdzie nazajutrz i przyrzeka, o ile Bettina nie jest obkana, uwolni j od zego ducha w cigu trzech godzin. Na drugi dzie Bettina ciskaa si w najlepsze i plota najwiksze niedorzecznoci, ktrych nie przerwaa nawet na widok przystojnego egzorcysty; on za sucha tego z przyjemnoci przez kwadrans, a pniej kaza nam wszystkim opuci pokj. Usuchalimy go niezwocznie. Drzwi pozostay otwarte, ale kt by mia zaglda? Trzy godziny panowaa tam gucha cisza. W poudnie mnich nas zawoa. Bettina bya smutna, lecz najzupeniej potulna, gdy egzorcysta zwija manatki. Odchodzc wyrazi nadziej, e jego zabiegi oka si skuteczne. Przekonaem si jednak wkrtce, i Bettina nie bya ani optana, ani adnemu obdowi nie ulega. Stao si to w przeddzie wita Oczyszczenia Matki Boskiej; doktor Gozzi zwyk nas prowadzi do parafii w. Augustyna, gdzie spowiadalimy si u ksiy dominikanw.17

Gdy zapowiedzia to nam przy stole, matka jego dodaa, e powinnimy tak samo jak ona zwrci si o absolucj do witobliwego ojca Mancia. Nazajutrz raniutko Bettina wrczya mi kartk: Moesz mnie nienawidzi, lecz uszanuj moj cze i spokj duszy. aden z was nie moe si spowiada u ojca Mancia. Ty jeden potrafisz do tego nie dopuci. Nie umiem nawet wyrazi litoci, jaka mnie ogarna, gdym czyta ow kartk. Odpowiedziaem jednak w te sowa: Rozumiem, e pomimo tajemnicy spowiedzi pomys twej matki ci nie dogadza. Ale dlaczego nie zwracasz si w tej sprawie do Cordianiego, twego amanta? Na co odpisaa: Nie rozmawiaam z Cordianim od owej fatalnej nocy, na skutek ktrej tyle wycierpiaam. Nie przemwi do niego ju nigdy i tobie tylko pragn zawdzicza cze i ycie. Zdecydowany okaza Bettinie pomoc, ktrej si po mnie spodziewaa, skorzystaem z odpowiedniej chwili przy kadzeniu si do snu i powiedziaem doktorowi Gozzi, e sumienie mi nakazuje prosi, abym mg uda si do innego spowiednika, i e nie chciabym si pod tym wzgldem rni od kolegw. Zacny mj profesor zgodzi si chtnie. Pewnego popoudnia leaem w ku z powodu maej ranki na nodze, gdy doktor Gozzi by w kociele ze swymi uczniami. Skorzystaa z tego Bettina, przysza do mego pokoju i usiada na ku. Spodziewaem si tego i widzc, e nadszed moment decydujcych wyjanie, powitaem j z radoci. Wyznaem, e ju jej nie kocham, gdy sama zniweczya w zarodku moj pikn mio. Wszystko, co mi powiedzia zacza Bettina opiera si na zym zrozumieniu i na pozorach. Nie kocham Cordianiego i nigdym go nie kochaa. Cordiani cigna dalej owiadczy mi si ju w tydzie po przyjedzie i baga, abym za niego wysza, zaraz gdy zakoczy studia, bo wtedy jego ojciec poprosi o moj rk. Odparam, e znam go za mao, e nie chc wyj za niego i prosz, aby zostawi mnie w spokoju. Jednak Cordiani widzia nas razem i tego dnia po kolacji spado na mnie pierwsze nieszczcie. Wsun mi ten bilecik i ten list do rki. To mwic Bettina podaa mi list i kartk tej treci: Albo wpu mnie dzi do swojego pokoju zostawiajc uchylone drzwi na podwrze, albo bdziesz musiaa jutro tumaczy si przed doktorem, bo mu oddam ten list, ktrego kopi tu widzisz! W licie Cordiani opisywa doktorowi, jak to jego siostra spdza ranki na karygodnej rozpucie ze mn, gdy on odprawia msz. Po namyle, ktrego sprawa wymagaa dorzucia Bettina zdecydowaam si wysucha potwora. Przy pierwszej uwadze na temat oszczerstwa zawartego w licie Cordiani rzek mi, e to adne oszczerstwo, bo przez dziur w suficie nad twoim kiem widzia ze strychu, comy robili owego ranka, i zakoczy tym, e zdradzi to wszystko memu bratu i matce, jeeli odmwi mu tego, czegom tobie udzielia. Nastpnie Cordiani usiowa namwi j do wsplnej ucieczki do Ferrary, gdzie mia stryja. Serce mi krwawio na myl o tobie dodaa ale nie mam sobie nic do wyrzucenia i nic te midzy nami nie zaszo, co by mnie czynio niegodn twojego szacunku. Byem gboko wzruszony, mimo e cae jej opowiadanie, cho mogo by prawd, wydawao mi si kamstwem. Bawio mnie jednak udawanie, i bior jej sowa za dobr monet. Dialog ten ciy mi jednak coraz bardziej i zapytaem wreszcie, co mog dla niej uczyni. Odpowiedziaa smtnym tonem, e o ile serce mi nic nie dyktuje, ona sama nie wie, czego si winna ode mnie domaga. Chcc j pocieszy rzekem, e jedynym sposobem odzyskania mojej mioci bdzie obietnica, i zrezygnuje z usug przystojnego egzorcysty. Po kolacji suca nie pytana powiedziaa mi, e Bettina pooya si do ka z siln gorczk. Moga to by rzecz naturalna, jednak wtpiem. Nazajutrz Olivo, stwierdziwszy siln gorczk, rzek doktorowi, e chora majaczy i bredzi, ale e to z gorczki, nie z optania. Gorczka nie ustpowaa i czwartego dnia ukazaa si wysypka. Biedna dziewczyna bya ni tak pokryta, e nie pozostao wolnego kawaka skry. Dziewitego dnia wezwano ksidza ze witymi olejami.

18

W dwa lata pniej Bettina, z ktr ju tylko braterskie czyy mnie uczucia, wysza za m za szewca nazwiskiem Pigozzo, skoczonego szubrawca, ktry j maltretowa i do ndzy doprowadzi. Ja za studiowaem tymczasem w Padwie prawo i majc lat szesnacie otrzymaem stopie doktora iuris utriusque, na podstawie dwch tez: z prawa cywilnego de testamentis oraz utrum Hebraei possint construere novas synagogas z prawa kanonicznego. Prawdziwym moim powoaniem byy studia medyczne i czuem wyran inklinacj do tego zawodu. Jednake dano ode mnie, abym zgbia wiedz prawnicz, do ktrej czuem wstrt nieodparty. Tumaczono mi, i nie dojd do fortuny inaczej, jeno bdc adwokatem, a co gorzej adwokatem eklezjastycznym. Gdyby mi pozwolono i za wasnym gustem, zostabym lekarzem, stan, w ktrym szarlatastwo oddaje jeszcze wiksze usugi ni w palestrze. Obowizek uczszczania na wykady umoliwi mi samotne wycieczki do miasta i chcc wykorzysta nie znan mi dotychczas peni wolnoci nie omieszkaem pokuma si z najsynniejszymi ze studentw; ot ten rodzaj ludzi to wycznie libertyni, gracze, opoje, dziwkarze, birbanty, urwisy i zbereniki niezdolne do adnych szlachetnych uczu. W tych czasach studenci w Padwie cieszyli si wielkimi przywilejami i w ich obronie nieraz popeniali zbrodnie. Nie karano ich z obawy, by zbytnia surowo nie zmniejszya napywu scholarzy, ktrzy zjedali si z caej Europy do tego sawnego uniwersytetu. Rzd wenecki trzyma si nastpujcej zasady: sowicie opaca profesorw o wielkim nazwisku i pozostawia ich uczniom jak najwicej swobody. Prowadzc ten nowy dla mnie tryb ycia i nie chcc uchodzi za mniej zamonego od mych nowych przyjaci, wydawaem wicej, ni mnie sta byo. Sprzedaem wic lub zastawiem wszystko, co posiadaem, oraz zacignem dugi, ktrych nie mogem spaci. Nie wiedzc, co pocz, napisaem do mojej kochanej babki, ktra miast przysa pienidze, przyjechaa do Padwy i podzikowawszy doktorowi Gozzi i Bettinie za ich starania, zabraa mnie pierwszego padziernika 1739 roku z powrotem do Wenecji.

PATRIARCHA WENECJI UDZIELA MI PIERWSZYCH WICE POZNAJ SENATORA MALIPIERO, SIOSTRZENIC KSIDZA, PANI ORIO, NANETTE I MARTON ZOSTAJ KAZNODZIEJPrzybywa z Padwy, gdzie studiowa tak formu przedstawiano mnie wszdzie, na co rwni wiekiem i stanem bacznie mi si przygldali, ojcowie rodzin komplementowali, starsze panie mnie caoway, poniektre za podaway si za starsze, aby mc to uczyni swobodnie. Proboszcz parafii w. Samuela, nazwiskiem Josello, po zainstalowaniu mnie przy swoim kociele przedstawi patriarsze weneckiemu, ktry mnie tonsurowa, a w cztery miesice pniej, ku ogromnej uciesze mojej babki, udzieli mi, za specjalnym indultem, czterech mniejszych wice. Poszukano mi zaraz dobrych mentorw dla dalszych studiw i pan Baffo zleci ksidzu Schiaro nauczy mnie bezbdnie pisa po wosku, a zwaszcza zaprawi do jzyka poezji, do czego miaem zdecydowan inklinacj. Aczkolwiek moim gwnym protektorem powinien by by ksidz Grimani, widywaem go rzadko, udao mi si natomiast pozyska wzgldy pana Malipiero, ktremu przedstawi mnie ksidz Josello. Siedemdziesicioletni senator, czuy jeszcze na wdziki niewiecie, nie chcia si ju wtrca do spraw pastwowych i prowadzi szczliwe ycie w swym paacu, dobrze jadajc i przyjmujc co wieczr dobrane to-

19

warzystwo dam, z ktrych kada potrafia w swoim czasie wykorzysta modo i urod, oraz dowcipnych mczyzn wiedzcych o wszystkim, co si w miecie dziao. Wierny jego zasadom i posuszny jego rozkazom, wkrtce zaskarbiem sobie aski i uznanie mego patrona i staem si ulubiecem bywajcych u niego przedstawicielek pci piknej. Tak liczne znajomoci wrd kobiet comme il faut natchny mnie trosk o pikno oblicza i elegancj stroju, co wywoao sprzeciwy mego proboszcza, popieranego przez babuni. Pewnego dnia odcignwszy mnie na bok powiedzia miodowym gosem, e skoro wybraem stan kapaski, powinienem dy do podobania si Bogu zaletami serca, a nie wiatu wytworn prezencj, i zakoczy t admonicj cytat z wypowiedzi ktrego z soborw ekumenicznych: Clericus qui nutrit comam anathema sit3. Na co wymieniem mu przykad stu wytwornych ksiy, ktrych nie uwaano za ekskomunikowanych, chocia uywali wicej pudru ode mnie, namaszczali si podniecajc kobiety pomad o woni ambry, podczas gdy moja pachniaa jaminem, co cigao mi komplementy w kadym salonie, i wreszcie wyraajc al, i nie mog go usucha, powiedziaem, e zamierzam by ksidzem, a nie zaniedbanym kapucynem. Niewtpliwie zirytowaa go moja odpowied, bo par dni pniej ten zoliwy klecha zwidszy moj babk wszed do mnie, zbliy si do ka i picemu jeszcze nielitociwie obci noyczkami wszystkie wosy na przodzie gowy. Wcieky ubraem si snujc mciwe plany i pobiegem do poznanego u senatora adwokata Carrare, aby si dowiedzie, czy mog ciga sdownie mego proboszcza. Owiadczy mi, e niedawno doprowadzono do ruiny pewn rodzin za obcicie wsw kroackiemu oficerowi i e chtnie wytoczy w moim imieniu brzemienny w konsekwencje proces. Zgodziem si i prosiem, aby usprawiedliwi moj nieobecno tego wieczora u pana Malipiero, gdy nie mog si nikomu pokaza, dopki wosy mi nie odrosn. Nazajutrz, gdym si ubiera, aby pj do adwokata, wszed do mnie znakomity balwierz poznany u pani Cantarini. Rzek, e go przysya Malipiero, i uoy mi wosy w tak kunsztown i twarzow koafiur, e wycofaem skarg. Nie ukrywaem mego alu wobec pana Malipiero i powiedziaem mu otwarcie, e poszukam sobie innego kocioa, co zyskao aprobat tego mdrego starca. Wszelako po dwch tygodniach zdziwi mnie mwic, i nadarza mi si sposobno powrotu i uzyskania godziwej satysfakcji od mego proboszcza. Jako prezes bractwa Najwitszego Sakramentu rzek senator mam wyznaczy mwc na czwart niedziel w tym miesicu, ktra przypada na drugi dzie wit Boego Narodzenia. Ot zamierzam wyznaczy ciebie i jestem pewny, e proboszcz nie omieli si mi odmwi. Ta propozycja zaskoczya mnie wielce, gdy nie wyobraaem sobie roli kaznodziei, odpowiedziaem jednak, e pilno mi zabra si do pracy i chocia nie jestem teologiem, czuj si na siach wypowiedzie rzeczy zarwno nowe, jak zadziwiajce. Proboszcz zgodzi si istotnie, lecz pod warunkiem, e mu przedtem poka mj panegiryk, dotyczy to bowiem najwyszych sfer teologii i nie moe mnie dopuci na ambon nie bdc pewny, czy nie paln jakiej herezji. W cigu tygodnia napisaem oracj. Nie potrafi opisa radoci mej babki; pakaa ze szczcia, i wnuk jej zosta apostoem. Wysuchaa mego utworu odmawiajc raniec i uznaa go zgodnie z moim wasnym zdaniem za arcydzieo. Pan Malipiero natomiast orzek, e tekst mj nie uzyska aprobaty proboszcza. Temat wziem z Horacego: Ploravere suis non respondere favorem speratum meritis4. Nastpnie udaem si do ksidza Josello, aby mu odczyta mj tekst. Nie zastaem go i chcc skrci czas oczekiwania, podszedem do haftujcej na bbenku jego siostrzenicy Angeli i tak si rozpocza moja do niej mio. Uczucie to okazao si fatalne w skutkach, zrodzio bowiem afekt do nastpnych dwch niewiast, co z kolei doprowadzio mnie do wielu3 4

Clericus... kltwa na tych duchownych, co zapuszczaj wosy. Ploravere... Utyskiwali boleciwie, ze spodziewana aska nie odpowiada ich zasugom.

20

innych miostek i porzucenia stanu kapaskiego. Ksidz Josello przeczyta moje kazanie i owiadczy, e jest to pikna rozprawa akademicka, lecz na ambon si nie nadaje. Dam ci nikomu nie znany wasny tekst, nauczysz si go na pami, a obiecuj ci, e rozpowiem wszystkim, i jeste jego autorem. Dzikuj ci, wielebny ojcze, ale wypowiem mj albo aden. Wiedziony prnoci posaem jeden egzemplarz doktorowi Gozzi. Otrzymaem go z powrotem z budzc we mnie miech adnotacj, e chyba musiaem zwariowa. O ile pozwol ci wygosi co takiego w kociele pisa doktor Gozzi nie lada dyshonor spadnie na mnie, ktrym ciebie wychowa. Nie przejem si t opini i w oznaczony dzie wygosiem moje kazanie w kociele Najwitszego Sakramentu, przed wyborowym audytorium. Oklaskiwano mnie szczodrze i przepowiadano, i zostan wielkim kaznodziej, skoro w tak modym wieku zdoaem si rwnie dobrze wywiza z tego zadania. W sakiewce, do ktrej zgodnie ze zwyczajem skada si datki dla kaznodziei, zakrystian znalaz przeszo pidziesit cekinw i par bilecikw miosnych, co zgorszyo bigotw. Pod wpywem tej gratki (a byem ostatnio bez grosza) zaczem rozmyla powanie, czyby nie zosta kaznodziej, i przesiadywaem czsto u mego proboszcza zasigajc jego rady, co pozwalao mi umizga si do Angeli, w ktrej kochaem si z dnia na dzie coraz bardziej. Roztropna to jednak bya dziewczyna i daa, abym porzuci sutann i oeni si z ni, na co nie miaem najmniejszej ochoty mimo caej mioci. Pewnego dnia proboszcz, ktry zagustowa wreszcie w mojej elokwencji, kaza mi przygotowa kazanie na dzie witego Jzefa. Napisane byo jednak w ksidze przeznacze, e raz tylko wystpi z powodzeniem na ambonie. Bdc mody i zarozumiay zaniedbaem nauczenia si tekstu na pami. Nadszed dzie 19 marca 1741 roku; kazanie miaem wygosi o czwartej po poudniu. Przedtem jednak nie oparem si pokusie zjedzenia obiadu z hrabi Mont-Real i jednym z jego przyjaci. Weselilimy si jeszcze przy stole, gdy nadszed kleryk mwic, e czekaj na mnie w zakrystii. Uporaem si cakiem dobrze z exordium, lecz zaledwie wypowiedziaem pierwsze zdanie wasnego tekstu, straciem wtek, jzyk mi si splta i zaczem ple od rzeczy, co wywoao najpierw szmery, a potem chichot wrd suchaczy domylajcych si, co mi dolega. Nie potrafi powiedzie, czy udaem, e mdlej, czy te naprawd straciem przytomno. Do, e upadem i dwch klerykw wynioso mnie do zakrystii. Lato tego roku upyno mi na zalecaniu si do Angeli u jej mistrzyni haftw, gdzie spdzaa mnstwo czasu. Traktowaa mnie jednak nadal bardzo chodno i mio do niej staa si dla mnie nie lada udrk. Dwie siostry Nanette i Marton, ktre wraz z Angel uczyy si haftowa na bbenku, byy jej przyjacikami serdecznymi i konfidentkami wszystkich jej sekretw. Poznawszy je lepiej dowiedziaem si, e potpiay jej w stosunku do mnie surowo. Widywaem je czsto w towarzystwie Angeli i wiedzc o ich zayoci skaryem si im na ni nieraz, gdy byy same, lecz majc w oczach i w sercu obraz mej bogdanki nie omieliem si przypuszcza, e mog zakocha si we mnie. Zdarzao mi si jednak przemawia do nich z caym ogniem, jaki mnie trawi. Pewnego dnia odwiedziem mistrzyni haftu i wsunem w do starszej, Nanette, bilecik dla mojej ukochanej. Po dwch dniach wrczya mi w tajemnicy odpowied Angeli. Pisaa ona tyle tylko, i nie lubi prowadzi tego rodzaju korespondencji, lecz prosi, abym zastosowa si do tego, co jednoczenie pisze Nanette. A oto co pisaa ta ostatnia: Jestem gotowa na wszystko, aby odda przysug mojej przyjacice. Radz Panu zawrze znajomo z nasz ciotk, pani Orio, nie zdradzajc jednak w niczym uczu, jakie pan ywi dla Angeli. Pani Orio, jakkolwiek dobrze urodzona, nie jest zamona i pragnie by wcignita na list szlachetnych wdw, aspirujcych do szczodrobliwoci bractwa Najwitszego Sakramentu, ktrego pan Malipiero jest prezesem. Ostatniej niedzieli Angela powiedziaa jej, e naley Pan do jego ulubiecw, e kocha si Pan we mnie i z atwoci moe go

21

Pan skoni do zainteresowania si losem pani Orio. Ciotka odpowiedziaa, i skoro pan jest ksidzem, nie ma si czego obawia, i e mog do Pana napisa. Nie wemie mi Pan chyba za ze tego wyznania, ale powiedziaam ciotce, e Pana nie kocham. Jeli pozyska Pan dla niej wzgldy pana Malipiero, bdzie pan mg czsto bywa w jej domu. Nie zawadzioby umiecha si do niej zalotnie, ma szedziesit lat. Uznaem to za doskonay pomys i nazajutrz, w niedziel, zoyem wizyt pani Orio ofiarowujc jej moje usugi. Nie omieszkaem przy tym udawa, e Angela niewiele mnie obchodzi. Umizgaem si natomiast do Nanette, ktra stronia ode mnie. Nanette i Marton liczyy sobie lat szesnacie i pitnacie, byy sierotami i siostrzenicami pani Orio. Ta zacna niewiasta za ca fortun miaa dom, w ktrym mieszkaa i odnajmowaa pierwsze pitro, oraz zasiek wypacany jej przez brata, sekretarza Rady Dziesiciu. Obie siostry sypiay na trzecim pitrze w szerokim ku, ktre dzieliy z Angel, gdy odwiedzaa je w dni witeczne. Kiedy ju udao mi si uzyska od pana Malipiero podany przez pani Orio dokument, pobiegem do hafciarki, aby odda Nanette bilecik zawiadamiajcy j o powodzeniu moich zabiegw; dodaem, i pojutrze a by to dzie witeczny przyjd do ciotki, aby jej wrczy decyzj senatora. Gdy si tam zjawiem, Nanette wcisna mi zrcznie do rki bilecik nastpujcej treci: Ciotka zaprosi Pana na kolacj. Prosz odmwi i poegna si, gdy tylko zasidziemy do stou. Marton powieci Panu a do drzwi prowadzcych na ulic. Prosz jednak nie wychodzi, lecz po zamkniciu drzwi wej po omacku na trzecie pitro i tam czeka na nas. Przyjdziemy, skoro tylko ciotka spa si pooy. Po czym zalee bdzie wycznie od Angeli, czy zechce udzieli Panu tte--tte przez ca noc.

PRZYKRA NOC ZAKOCHUJ SI W OBU SIOSTRACH I ZAPOMINAM O ANGELIOkoo godziny czekaem w pokoju panienek pogrony w sodkiej zadumie. Wreszcie usyszaem szczk zamykanych na dole drzwi i po chwili weszy obie siostry i moja Angela. Przygarnem j zaraz do siebie i ze dwie godziny, nie widzc wiata poza ni, prawiem dusery. Wydzwonia pnoc. Powiedziano mi, e jestem, winiem, gdy klucze od drzwi wejciowych le pod poduszk ciotki. Wiadomo ta nie przerazia mnie bynajmniej. Wrcz przeciwnie, miaem pi godzin czasu do spdzenia z moim bstwem. A tu nagle Nanette wybucha miechem, Angela chce si dowiedzie, dlaczego, i Marton mwi jej co do ucha, i rwnie parska miechem. Zaintrygowany pytam z kolei o przyczyn ich wesooci, na co Nanette udajc zmartwion powiada, e maj tylko jedn ojwk i e za chwil pozostaniemy w ciemnoci. Przybraem zakopotan min, lecz w duchu radowaem si wielce. Bylimy we czworo, zabawiaem je zalotn pogawdk od trzech godzin. Afekt jest niewyczerpanym i nie lada poet, lecz gdy nie osiga celu, nuy si i milknie. Angela za w swych niezbyt czstych odpowiedziach wyraaa wicej rozsdku ni polotu. Zaledwie nastay ciemnoci, wycignem rce, aby pochwyci przedmiot mych suplikacji, lecz natrafiem na pustk. Przez dalsz godzin namawiaem Angel wesoo i namitnie na przemian, aby powrcia na swoje miejsce przy mnie; wreszcie zaczem traci cierpliwo. Jeli naigrawasz si, pani, ze mnie rzekem winna zrozumie, e mnie zniewaasz, a nawet mioci nie naley wystawia na tak cik prb. Uspokj si pan, sucham kadego twego sowa, ale winiene zrozumie, e przyzwoito wzbrania mi siedzie koo ciebie po ciemku. Mame tak cierpie a do witu? To si po do ka i pij.22

Zerwaem si na nogi i zaczem jej szuka w ciemnoci. Na prno! Jeli schwytaem kogo, bya to z reguy Nanette lub Marton, co przez ambicj sygnalizoway natychmiast woajc swe imi. Ja za, gupi donkiszot, puszczaem je niezwocznie. Raczej znuony t zabaw ni znudzony, usiadem i przez dalsz godzin opowiadaem dzieje Rogera i Angeliki, ktra znikna za pomoc zaczarowanego piercienia, darowanego jej przez rycerza. Cosi dicento, intorno a la fortuna Brancolando nandava come cieco O, quante volte abbracio laria vana Sperando la donzella abhracciar seco.5 Angela nie znaa Ariosta, za to Nanette czytaa parokrotnie jego dziea i odpowiadaa mi nader dowcipnie, bronic Angeli i oskarajc Rogera, ktry nie powinien by powierza piercienia kokietce. I znowu bagaem Angel przez t ostatni godzin, aby zechciaa zbliy si do mnie. Szafowaem hojnie argumentami, a nawet uciekem si do ez, a gdy to wszystko nie zdao si na nic, ogarno mnie owo wzniose oburzenie, ktre uszlachetnia furi. Jake chtnie wytukbym to okrutne monstrum! Wyrzucaem z siebie wszystkie obelgi, jakie wzgardzona mio moe podyktowa rozsierdzonemu umysowi. wit przerwa moje inwektywy. Pani Orio otworzya drzwi i posza do kocioa. Nie spojrzawszy na obie siostry i Angel uciekem bez sowa do siebie, gdzie rzuciem si na ko, lecz nie mogem zasn. W poudnie pan Malipiero widzc moj kwan min zapyta, co mnie trapi, i chcc sobie uly na sercu opowiedziaem mu wszystko. Mdry starzec nie mia si, lecz za pomoc penych zdrowego rozsdku refleksji ukoi jak balsamem moj zbola dusz. Suchajc poeraem za dwoje wszak w przeddzie nie jadem kolacji co wywoao jego podziw dla mej konstytucji. Postanowiem nie bywa wicej u pani Orio i zabraem si pilnie do opracowywania tezy z metafizyki; dowodziem w niej, e kada istota, o ktrej mamy abstrakcyjne jedynie pojcie, istnieje tylko w naszej wyobrani. Moi profesorowie dopatrzyli si w tym jednak cokolwiek bezbonych tendencji i kazano mi za kar piewa godzinki. W par dni potem udaem si do Padwy, gdzie zakoczyem studia prawnicze. Po powrocie do Wenecji odwiedziem pani Orio na jej zaproszenie. Przy poegnaniu Nanette wrczya mi list od siebie, zawierajcy bilecik od Angeli. Jeli odwaysz si spdzi jeszcze raz noc ze mn, nie bdziesz tego aowa. Kocham ci i chciaabym dowiedzie si z twoich ust, czy nie przestaby mnie kocha, gdybym zgodzia si poniy w twoich oczach. A oto co pisaa Nanette: Noc, ktr z nami spdzie, bya okrutna, przyznaj. Wszelako, jeli kochasz Angel, radz ci zaryzykowa jeszcze jedn. Czekamy. Ucieszyy mnie oba te pisma, gdy daway sposobno zemsty na Angeli przez okazanie jej absolutnej pogardy. W nastpny wic dzie witeczny poszedem do pani Orio, majc w kieszeni ukryte dwie butelki cypryjskiego wina oraz wdzony ozr. Ku memu zdziwieniu nie zastaem tam swojej drczycielki. Nanette wtrcia sprytnie do rozmowy, e Angela, z ktr spotkaa si w kociele, zapowiedziaa, i przyjdzie dopiero na kolacj. Liczc na to, nie przyjem zaproszenia pani Orio, podobnie jak poprzednim razem poegnaem si w chwili, gdy siadano do stou, i schroniem si w umwionym miejscu. Po trzech kwadransach nadeszy Nanette i Marton. A gdzie Angela? zapytaem. Co musiao jej przeszkodzi, wszak wie, e czekasz na ni. Chciaa mi spata figla i dobrze na tym wysza, gdy tym razem to ja bym j wystrychn na dudka.5

Tak mwic, wok szczcia swego kry jak lepiec bdzc, od losu skrzywdzony. Och, ile razy zamiast dziewki lubej Pustk uchwyci tsknymi ramiony!

23

Pozwalam sobie w to wtpi. Niesusznie, pikna Nanette, przekonasz si, jak mi noc spdzimy bez niej. Nakryy do stou, przyniosy chleba, parmezaskiego sera oraz wody i miejc si ochoczo zasiedlimy do biesiady. Nie byy przyzwyczajone do cypryjskiego wina, poszo im wic do gowy i wzbudzio rozkoszn wesoo. Patrzc na obie siostry nie mogem wyj z podziwu, i dotychczas nie poznaem si na nich. Pierwszy nasz pocaunek ani nie by owocem mioci, ani nie nosi charakteru uwodzicielskich zakusw, a w par dni pniej obie siostry zapewniay mnie, e odday mi go tylko na dowd, i podzielaj moje braterskie uczucia. Lecz te niewinne, zdawaoby si, pocaunki wznieciy gwatowny ogie w naszych yach, tak niespodziewany, e zaprzestalimy ich po paru chwilach. Obie siostry, kada po swojemu, byy adniejsze od Angeli. Dziwiem si bardzo, e tego wczeniej nie dostrzegem. I aczkolwiek nie ulegaem prnoci na tyle, aby mniema, e pozyskaem ich mio, zdawaem sobie spraw, e podczas tej dugiej nocy moe z atwoci doj do decydujcego zblienia midzy nami. Ta myl napenia mnie zgroz i przyrzekem sobie solennie i stanowczo uszanowa je, nie wtpic, i zdoam dotrzyma takiego postanowienia. Przez godzink rozmawialimy o Angeli. Powiedziaem, e bdc przekonany o braku jej ywszych dla mnie uczu postanowiem nie widywa jej wicej. Na co rzeka naiwna Marton: Jestem, pewna, e ciebie kocha, ale jeli nie zamierzasz si z ni oeni, lepiej zerwij, gdy postanowia nie da ci jednego choby causa, dopki si z ni nie zarczysz. Rozumujesz nad wyraz prawidowo, mj anioku, ale skd moesz by pewna, e Angela mnie kocha? To nie ulega wtpliwoci. Kiedy Angela pi z nami, cauje mnie czule i mwi: Mj luby ksiyku. Nanette wybuchna miechem i zoya do na ustach siostry. A czy Nanette rwnie wymawia we nie czyje imi? zapytaem. Tego nikt nie wie. A wic kochasz kogo, Nanette? Kocham, ale to mj sekret i nikomu go nie wyjawi. Pod wpywem tak miej pogwarki coraz trudniej mi byo pogodzi si z myl o spdzeniu bezczynnej nocy z tymi dwiema czarujcymi dziewczynami, stworzonymi do mioci, i zaczem udawa senno. Nanette pierwsza to spostrzega i rzeka: Nie krpuj si i po do ka, my za pjdziemy spa do drugiego pokoju, na kanap. Jakebym si mg zgodzi? To ja pjd na kanap odrzekem. Nie, nie odpara mi pozwl sobie wyperswadowa i po si tutaj. Nie mog spa ubrany. To si rozbierz, odwrcimy si na chwil. Nie o to chodzi, ale nigdy nie zasn wiedzc, e czuwacie dla mojej wygody. Pooymy si rwnie rzeka Marton ale nie rozbierajc si. To mnie obraa. Pocie si rozebrane przy mnie, a daj wam sowo, e si was nie dotkn. Zreszt bdc dwie przeciwko jednemu, czeg moecie si obawia? Pooyem si do ka i udawaem pocztkowo, e pi, wkrtce jednak sen zmorzy mnie na dobre i obudziem si dopiero, gdy siostry pooyy si przy mnie. Odczekaem spokojnie dusz chwil, a uznaem, e albo zasny, albo udaj, e pi. Leay tyem do mnie. wiato byo zgaszone, dziaaem wic po omacku i skierowaem pierwsze hody do tej z prawej strony, nie wiedzc, czy to Nanette, czy Marton. Bez popiechu i oszczdzajc jej wstydu doprowadziem j stopniowo do takiego stanu, i wolaa si uzna za zwycion i dalej udawa pic. Natura jej wspdziaaa w idealnej ze mn harmonii i niebawem dopiem celu, a moje ukoronowane penym sukcesem wysiki nie pozostawiy mi adnych wtpliwoci co do wejcia w posiadanie skarbu, ktry przesd ceni kae tak wysoko. Uszczliwiony z przey-

24

cia penej rozkoszy, jakiej zaznaem po raz pierwszy, odsunem si nieco od mojej bogdanki, aby drugiej z kolei ssiadce zoy miosny haracz. Leaa na wznak, nieruchomo, rzekby pogrona we nie gbokim. Delikatnie i z wolna, jak bym si obawia j obudzi, zaczem schlebia jej zmysom, a upewniem si, e jest nowicjuszk w tej samej mierze co siostra, a gdy tylko naturalny odruch da mi zna, e gotowa jest przyj moj ofiar, przystpiem ochoczo do jej zoenia. Wwczas, ulegajc gwatownoci uczucia i jak by znuona biernoci przybranej roli, obja mnie ramionami w chwili ekstazy i oddawaa mi namitnie kady pocaunek czy pieszczot, a mio splota nasze dusze w jednym cudownym porywie. Zdawao mi si, e poznaj po tym Nanette, i wypowiedziaem gono t myl. Tak, to ja odrzeka i deklaruj si szczliw, podobnie jak moja siostra, jeli okaesz nam wierno i uczciwo. Dozgonn, oczywicie replikowaem a e wszystko, co tu zaszo, jest dzieem mioci, nie wspominajmy ju wicej o Angeli. Po upywie dwch dni odwiedziem znowu pani Orio i Nanette wrczya mi list oraz may pakiecik. Zawiera kawaek wosku, na ktrym by odcinity klucz od ich drzwi; list za zaprasza mnie na noc, ilekro przyjdzie mi na to chtka. Wkrtce potem zrzdzenie losu uwolnio mnie od Angeli. Jej ojciec przenis si do Vicencii i zabra j z sob. Nic wic nie stao ju na przeszkodzie w korzystaniu z gocinnoci Nanette i Marton. Rozporzdzaem dorobionym kluczem i co najmniej dwie noce w tygodniu upyway nam na miosnych pieszczotach. Okres wielkiego postu spdziem czciowo na studiowaniu fizyki eksperymentalnej w klasztorze della Salute, czciowo za w objciach moich dwch anielic. Co wieczr bywaem u pana Malipiero, gdzie jak zwykle zbierao si dobrane towarzystwo.

MIER BABKI I WYNIKE Z TEGO SKUTKI NIE MAM JU DOMU TINTORETTA ZOSTAJ ODDANY DO SEMINARIUM WYPDZAJ MNIE DOSTAJ SI POD ARESZTPowrciwszy do Wenecji, musiaem na skutek choroby mojej babki przerwa swawolny tryb ycia, zbyt j bowiem kochaem, aby jej nie otoczy serdeczn opiek. Tote nie odstpowaem staruszki a do jej zgonu. Nie pozostawia mi nic w spadku, gdy ju za ycia oddaa mi wszystko, co posiadaa, ale jej mier nie pozostaa bez wpywu na moj przyszo. W miesic po jej zgonie dostaem list od mojej matki... Nie przewidujc rychego powrotu do Wenecji postanowia pozby si wynajtego tam ongi mieszkania. Czynsz by zapacony do koca roku, lecz wiedzc o majcej nastpi likwidacji posprzedawaem kolejno pociel, dywany, porcelan, zwierciada i meble. Nie wtpiem, e matka i mj opiekun, ksidz Grimani, wezm mi to za ze, lecz bya to scheda po moim ojcu, do ktrej matka nie miaa prawa, a z brami mogem rozliczy si kiedy pniej. Po czterech miesicach dostaem nastpny list od matki. By datowany z Warszawy i zawiera drugi list pisany po acinie. A oto co pisaa moja matka: Drogi synu, poznaam tutaj uczonego mnicha, rodem z Kalabrii. Ilekro zaszczyca mnie wizyt, jego wielkie zalety przywodz mi na myl twoj przyszo. Powiedziaam mu jaki rok temu, e mam syna aspirujcego do kapaskiego stanu, lecz nie mam rodkw na dalsze jego ksztacenie. Na co odrzek, e gotw jest ci traktowa jak wasne dziecko, o ile zdoam uzyska od krlowej nominacj dla niego na jakie biskupstwo we Woszech. Sprawa, doda, bdzie zaatwiona, jeli krlowa zechce poleci go na pimie swej crce, krlowej neapolitaskiej.

25

Ufna w pomoc Opatrznoci padam do ng krlowej, ktra raczya napisa do crki, i mj czcigodny praat zosta mianowany przez papiea biskupem w Martorano. Zamierza dotrzyma sowa i w poowie przyszego roku bdzie przejazdem w Wenecji; zabierze ci z sob, po czym za jego protekcj droga do najwyszych dostojestw kocielnych stanie przed tob otworem. Jaka bdzie moja rado i pociecha widzie ciebie za jakie dwadziecia, trzydzieci lat biskupem. Zaczam pismo od twego dobroczycy, bogosawi etc... List od biskupa, pisany po acinie, podobny by w treci do listu mej matki. Oba przyprawiy mnie o zawrt gowy. Byem przekonany, i stoj u progu wspaniaej kariery, i chciaem j jak najprdzej rozpocz, a budujc z zapaem zamki na lodzie gratulowaem sobie, i nie odczuwam adnego alu na myl o opuszczeniu wszystkiego, co miaem w ojczynie. Przeniosem si na polecenie ksidza Grimani do jego domu na ulicy w. Jana Chryzostoma. Pierwsze pitro wynajmowaa niejaka Tintoretta, najlepsza podwczas tancerka w Wenecji. Biskup zapowiedzia swj przyjazd w lecie, miaem wic przed sob okoo szeciu miesicy oczekiwania w Wenecji, a wyrusz po mitr. Pod koniec karnawau matka napisaa do ksidza Grimani z prob, aby wynalaz dla mnie jak przyzwoit kwater, jako e biskup mgby mie obiekcje co do mego tak bliskiego ssiadowania z baletnic. Po naradzie z ksidzem proboszczem Josello mj opiekun nie potrafi wymyli nic lepszego, ni oddanie mnie do seminarium przy kociele w. Cypriana. Proboszcz w par dni pniej kaza mi wdzia krtk sutann i przedstawi osobicie rektorowi, ktry powita mnie bardzo yczliwie. Z penej namaszczenia oracji, jak wygosi przy tym, wywnioskowaem, e uwaa oddanie mnie do seminarium za kar, czym poczuem si niemile dotknity. Zostaem zaliczony do klasy dogmatyki i rycho zaprzyjaniem si z jednym z kolegw (o ile yje jeszcze, jest zapewne biskupem), bardzo przystojnym i utalentowanym chopcem. Podczas rekreacji, zamiast gra w krgle jak inni, zwyklimy przechadza si razem. Rozmawialimy przewanie o poezji, z rozkosz deklamowalimy na zmian najpikniejsze ody Horacego. Obaj cenilimy wyej Ariosta ni Tassa i uwielbialimy Petrark. Po czterech dniach nasza zayo dosza do tego stopnia, e bylimy jeden o drugiego zazdroni jak para kochankw. Po kolacji udawalimy si do sypialni pod przewodem mnicha, okrelonego mianem prefekta, i po cichej modlitwie kadlimy si spa. W jednym kocu dortuaru znajdowaa si umywalnia, w drugim za stao ko prefekta, ktrego gwnym obowizkiem byo czuwanie, aby aden z eleww nie pooy si do ka z drugim. W nocy z dziewitego na dziesity dzie mego pobytu w seminarium poczuem, e kto kadzie si przy mnie. Ucisn mi rk i wypowiedzia szeptem swoje imi, na co o mao nie wybuchnem miechem. By to mj przyjaciel, ktry korzystajc z tego, e latarnia stale owietlajca sypialni zgasa, uleg zachciance odwiedzenia mnie w ku. Wyprosiem go po chwili w obawie, e prefekt si obudzi, co niewtpliwie pocignoby za sob oskarenie nas o jaki obrzydliwy czyn, lecz zanim zdy doskoczy do swego ka, usyszaem zbliajce si kroki, upadek ciaa na podog i chrapliwy gos prefekta: otrze! Do jutra! Nazajutrz rano rektor w towarzystwie prefekta wszed do naszej sali i rzek: Wiecie, co zaszo tej nocy. Dwch z was jest winnych, gotw jestem im przebaczy i aby ich nie naraa na dyshonor obiecuj, e nie bd ujawnieni. Przed rekreacj wszyscy przyjdziecie do mnie, do spowiedzi. Skoczyoby si na tym, gdyby w par nocy pniej nie przysza mi ochota rewizytowa mego przyjaciela po uprzednim zgaszeniu lampy. Powita mnie z radoci, obaj jednak baczylimy pilnie, czy prefekt nadal chrapie. Ledwie przesta, wyczuem niebezpieczestwo i natychmiast powrciem do mego ka, gdzie czekay mnie dwie nie lada niespodzianki: pierwsza kto lea w moim ku; druga przybraa posta prefekta, ktry w koszuli i ze

26

wiec w rku szed powoli wzdu sypialni i spoziera na ka klerykw. Zaskoczony nie potrafiem, nic innego wymyli, jak udawa gboko picego. Za trzecim szturchacem prefekta udaem, e si budz, za mj towarzysz obudzi si na dobre. Zdziwiony, i ley w moim ku, zacz si usprawiedliwia. Pomyliem si wracajc z pewnego miejsca po ciemku: zmacaem prne ko i przekonany, e to moje, pooyem si na nim. To moliwe odpowiedziaem gdy i ja musiaem wsta za naturaln potrzeb. Nie wierz rzek prefekt i obejrzawszy latarni stwierdzi, i knot zosta zduszony. Nazajutrz rektor, po zbadaniu wszystkich okolicznoci, kaza nam ubra si i i na msz, a gdy bylimy gotowi, rzek dobrotliwie: Dziaalicie w niecnym porozumieniu, jeden z was bowiem zgasi lamp. Chc wierzy, e pobudek waszego wystpku naley si doszukiwa przede wszystkim w niezwykej lekkomylnoci. Jednake pogwacenie dyscypliny w naszym zakadzie wymaga sankcji. Zaledwie znalelimy si za drzwiami, pochwycio nas czterech sucych. Zwizali nam rce na plecach, zaprowadzili do sali, gdzie musielimy uklkn przed krucyfiksem, a po nadejciu rektora dostalimy po osiem uderze grubym sznurem. Wytrzymalimy te cigi bez sowa, lecz gdy tylko rozwizano mi rce, zapytaem rektora, czy mog napisa par zda przed tym samym krucyfiksem. Kaza przynie papier i atrament, po czym napisaem co nastpuje: Przysigam przed Bogiem, i nie zamieniem nigdy ani sowa z klerykiem, ktrego zastano w moim ku. Niewinno kae mi zatem protestowa przeciwko zadanemu gwatowi i odwoa si do sdu przewielebnego patriarchy. Mj towarzysz cierpienia podpisa wraz ze mn ten dokument, a gdy go odczytaem na gos wszystkim kolegom, poprosiem, aby mi zaprzeczyli, jeelim skama. Natychmiast stwierdzili, e nigdy nie widzieli nas rozmawiajcych z sob. Rektor odszed wygwizdany, ale nie przeszkodzio mu to zamkn mego koleg i mnie w karcerze, kadego osobno. Czwartego dnia przyby ksidz Josello i zabra mnie z sob. Zrzuciem sutann, przebraem si w strj, jaki zwykem by nosi w Wenecji, i wsiedlimy razem do gondoli ksidza Grimani. Po drodze proboszcz powiedzia mi w jego imieniu, abym mu si nie pokazywa na oczy, bo kae subie wyrzuci mnie za drzwi. Nastpnie wysadzi mnie na ld opodal kocioa jezuitw, bez grosza przy duszy i z tym tylko, co miaem na sobie. Zjadem kolacj u mego brata Franciszka, podwczas ucznia i stoownika malarza Guardi, i okoo pnocy poszedem odwiedzi Nanette i Marton. Musz jednak wyzna z ca pokor, i gnbicy mnie frasunek wpyn bardzo ujemnie, pomimo dwutygodniowej abstynencji, na moj msk sprawno. Nazajutrz nie wiedzc, co z sob pocz, i bez grosza, spdziem par godzin w bibliotece w. Marka. Okoo poudnia, w chwili gdy wychodziem do pani Manzzoni, aby zje u niej obiad, podszed do mnie jaki onierz i rzek, e kto chce si ze mn rozmwi w gondoli, ktr mi wskaza. Odparem, e jeeli ten kto chce ze mn pomwi, moe przyj do mnie, doda wic agodnym tonem, e nie opodal stoi jego kolega i obaj mog mnie zmusi do posuszestwa. Poddaem si bez wahania. Mgbym stawi opr, gdy onierze nie byli uzbrojeni i nie aresztowano by mnie, albowiem w ten sposb nie wolno byo nikogo aresztowa w Wenecji, lecz nie przyszo mi to nawet do gowy. Zreszt s chwile upadku ducha, gdy czowiek odwany przestaje lub nie ma ochoty nim by. Wsiadem do gondoli, gdzie za firank siedzia oficer. Obaj onierze usadowili si na dziobie i odpynlimy w kierunku Lido. Poznaem gondol ksidza Grimani. Po p godziny przybilimy do bocznej bramy fortu w. Andrzeja, pooonego przy wyjciu z laguny na Morze Adriatyckie, w miejscu, gdzie co roku, w wito Wniebowstpienia, doa odprawia uroczysto zalubin z morzem. Wartownik wezwa kaprala, ten z kolei zaprowadzi nas do majora, ktremu towarzyszcy mi oficer poda list. Po przeczytaniu go major kaza mnie zamkn w kordegardzie, gdzie

27

lec na ku polowym przez ca noc oka nie zmruyem. onierze Kroaci piewali, jedli czosnek, palili mierdzcy tyto i pili wino czarne jak atrament, ktrego adne inne gardo nie zdoaoby przekn. Nastpnego rana o wicie major Pelodero (tak si nazywa dowdca fortu) wezwa mnie do siebie i wyjani, e zgodnie z otrzymanym rozkazem ma mnie traktowa jak winia. Caa forteca mwi jest do paskiej dyspozycji. Otrzyma pan przyzwoity pokj, gdzie znajduje si ko oraz dostarczony tu paski kufer i rzeczy. Moesz pan swobodnie przechadza si wszdzie i robi, co ci si ywnie podoba, lecz prosz pamita, e ucieczka std naraziaby mnie na nie lada przykroci. auj, ale kazano mi wypaca panu tylko dziesi soldw dziennie. O ile ma pan przyjaci w Wenecji, moesz do nich napisa rcz za dyskretne dorczenie listu z prob o przysanie pienidzy. Przeznaczony dla mnie pokj by istotnie adny, na pierwszym pitrze, ze wspaniaym widokiem z dwch okien. Znalazem tam moje rzeczy i przybory do pisania na stole. Jeden z onierzy uprzejmie zaproponowa, e bdzie mi usugiwa, i zgodzi si poczeka na wynagrodzenie. Wieczorem major zaprosi mnie do siebie na kolacj i przekonaem si, i ycie nie bdzie tu takie cikie.

MJ KRTKI POBYT W FORCIE WYCHODZ NA WOLNO PRZYBYCIE BISKUPA OPUSZCZAM WENECJW forcie, gdzie Republika utrzymywaa zazwyczaj garnizon zoony tylko ze stu inwalidw, znajdowao si dwa tysice Albaczykw z Epiru, prowincji nalecej do Wenecji. Sprowadzi ich minister wojny w nagrod za zasugi pooone przed dwudziestu piciu laty podczas ostatniej wojny z Turkami. Nowy i zadziwiajcy by to dla mnie widok; ze dwudziestu oficerw, starych, lecz w wietnym stanie zdrowia, o twarzach i piersiach pokrytych bliznami, ktre wystawiali na pokaz. Zwaszcza podpukownik odznacza si iloci odniesionych ran i mona bez przesady powiedzie, e brakowao mu ze wier gowy. Mia tylko jedno oko, jedno ucho, szczki za wcale by nie dojrza. Mimo to cieszy si wybornym apetytem i wesoym usposobieniem. Towarzyszya mu rodzina zoona z dwch adnych crek i siedmiu synw, rwnie onierzy. Wzrostu mia sze stp i wspania postaw, lecz trudno byo na niego patrze bez zgrozy. Polubiem go jednak i chtnie bym z nim rozmawia, gdyby nie silny zapach czosnku bijcy z jego ust. Wszyscy ci Albaczycy mieli stale kieszenie pene gwek czosnku i uwaali to za najmilszy przysmak. Podpukownik nie umia czyta, lecz za ujm tego sobie nie poczytywa. Ow sztuk posiadali zreszt w caym garnizonie tylko kapelan i chirurg. Wszyscy onierze i oficerowie mieli mnstwo pienidzy i wikszo przybya z onami i dziemi. Po objciu w posiadanie moich rzeczy wydobyem z kuferka cay eklezjastyczny przyodziewek i wezwawszy yda sprzedaem bezlitonie. Nastpnie przesaem panu Rosa, staemu bywalcowi i supirantowi pani Orio, kwity na zastawione przedmioty i meble mojej matki z prob, aby wszystko sprzeda i przekaza mi uzyskan sum po spaceniu dugw. W ten sposb mogem pozwoli sobie na odstpienie owych marnych dziesiciu soldw dziennie usugujcemu mi onierzowi. W poszukiwaniu rozrywki wczyem si po caym forcie i zagldaem czsto do majora przez sympati, a do pukownika, aby zerkn na jego crki. Ojciec ich liczy na mianowanie go dowdc puku, mia jednak gronego konkurenta. Zaproponowaem wic, i napisz w jego imieniu list do ministra wojny, wyliczajcy i odpowiednio komentujcy jego zasugi.

28

Wywizaem si tak dobrze z tego zadania, i otrzyma niebawem t podan nominacj. Peen wdzicznoci zaprosi mnie na rodzinn biesiad (niestety, wszystkie potrawy byy obficie przyprawione czosnkiem) i ofiarowa mi dwa funty doskonaego tureckiego tytoniu. Mj talent skryby wsawi mnie w caym forcie. Wszyscy oficerowie uwierzyli, e bez pomocy mego pira do niczego w yciu nie dojd. Nie odmawiaem wic nikomu takiej przysugi, co brano mi za ze, gdy z rwnym zapaem i grnolotnym stylem opisywaem wyczyny kadego, nawet jeli by to rywal mego poprzedniego klienta, i w ten sposb uzbieraem sobie czterdzieci cekinw. Drugiego kwietnia wesza do mego pokoju wcale pikna Greczynka i powiedziaa, e m jej, chory, wielokrotnie ju i pod niejednym wzgldem zasuy na mianowanie go porucznikiem i byby nim ju dawno, gdyby nie zoliwo jego kapitana, ktry mci si za to, e odmawiaa mu ask przysugujcych wycznie jej mowi. Przedoya mi rne zawiadczenia, prosia o napisanie proby do ministra wojny i dodaa, i bdc ubog moe mnie wynagrodzi jedynie tym, czym rozporzdza. Nie omieszkaem jej zapewni, e taka opata wystarczy mi najzupeniej, i przystpiem niezwocznie do pobrania zaliczki. Nastpnie kazaem jej przyj w poudnie i obiecaem, e pismo bdzie gotowe. Przysza punktualnie i wynagrodzia mnie powtrnie; a wieczorem, pod pretekstem drobnych poprawek w tekcie, po raz trzeci. Niestety nie ma r be kolcw! Na trzeci dzie przekonaem si z przeraeniem, i mija krya si w tym kwiecie, i dopiero po szeciu tygodniach prywacji i leczniczych zabiegw powrciem do zdrowia. Pewnego dnia, spotkawszy j, byem na tyle gupi, e poczem czyni jej wymwki. Odpara ze miechem, e daa mi to, czym rozporzdza. Tym wiksz miaem o to do Greczynki pretensj, i wtedy wanie bratowa majora, znalazszy si sam na sam ze mn, zwierzya mi si ze smutnego stanu zaniedbania, w jakim od czterech lat pozostawia j m, a nie mogem jej pocieszy, jak przystao. Wkrtce potem jeszcze bardziej aowaem poznania Greczynki, odwiedzia mnie bowiem pani Orio z obu swymi siostrzenicami. Podjem je obiadem w moim pokoju, a nastpnie ruszylimy we trjk na zwiedzanie fortu. W ciemnej kazamacie siostry obsypay mnie pocaunkami i wyczuem, e si czego wicej spodziewaj; lecz pod pretekstem, i kto moe nas wypatrzy, musiaem ku ich niemaemu rozczarowaniu odmwi zoenia w caej rozcigoci nalenych im hodw. Opisaem matce szczegowo moje losy i poskaryem si na ksidza Grimani. Odpowiedziaa, e prosi go listownie o przywrcenie mi wolnoci. Po jakim czasie przyby do Wenecji mj biskup, wysoki, przystojny zakonnik. Mia trzydzieci cztery lata i by biskupem z aski Boga, Stolicy Apostolskiej i mojej matki. Ksidz Grimani przedstawi mnie, jak bym by jego jedynym, ale za to bezcennym klejnotem. Biskup udzieli mi bogosawiestwa co przyjem na klczkach poda rk do ucaowania, po czym przycisn mnie do ozdobionej krzyem piersi i przemawiajc po acinie nazwa swym drogim synem. Nie mog ci zabra teraz z sob pojedziesz wic do Rzymu na wasn rk. Adres mj otrzymasz w Ankonie od mego przyjaciela, mnicha nazwiskiem Lazari, ktry ci dostarczy rodkw na podr. Po spotkaniu w Rzymie udamy si ju razem przez Neapol do Martorano. Przyjd do mnie jutro wczesnym rankiem. Odprawi msz, po czym zjemy razem niadanie. Ksidz Grimani odprowadzi mnie do siebie i przez ca drog prawi moray, czego suchaem, ledwie opanowujc miech. Ostrzega midzy innymi, abym zbyt pilnie nie oddawa si nauce, jako e w Kalabrii powietrze jest gste i