3

BATINA

SJEVEROISTONE BOSNE BROJ 4. 2011.

ASOPIS ZA BATINU, KULTURNO-HISTORIJSKO I PRIRODNO NASLIJEE

Northeast Bosnia's Heritage

Number 4, 2011. Heritage magazine, Culture-historical and natural heritage

Glavni i odgovorni urednik: doc. dr. sc. Edin Mutapi

Urednik u redakciji:

mr. sc. Rusmir Djedovi

lanovi redakcije: Benjamin Bajrektarevi, prof., direktor Zavoda; prof. dr. sc. Amira Turbi-

Hadagi; prof. dr. sc. Ivan Balta; Samir Halilovi, prof., doc. dr. sc. Adnan Tufeki, doc. dr. sc. Izet aboti;

doc. dr. sc. Omer Hamzi; Munisa Kovaevi, prof. (sekretar)

Izdava: JU Zavod za zatitu i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea

Tuzlanskog kantona

Za izdavaa: Benjamin Bajrektarevi, direktor Zavoda

Naslovna strana: Novoformirana nekropola steaka na Rajskom jezeru kod

ivinica

ISSN ON LINE 2232-7665

Tuzla, 2012.

4

Suradnici broja 4. asopisa Batina sjeveroistone Bosne

1. Benjamin Bajrektarevi, prof., direktor Zavoda, Tuzla 2. Mr. sc. Rusmir Djedovi, Zavod, Tuzla 3. Dr. Thomas Butler, Harvard University, USA 4. Munisa Kovaevi, prof., Zavod, Tuzla 5. Senad Begovi, prof., Zavod, Tuzla 6. Seudin Muratovi, prof., ivinice 7. Prof. dr. sc. Ahmed Imamovi, Institut za graevinarstvo, graevinske

materijale i nemetale GIT, Tuzla 8. Mr. sc. Nedad Reidbegovi, Institut za graevinarstvo, graevinske

materijale i nemetale GIT, Tuzla 9. Almedin Ibriimovi, prof., Srebrenik 10. Samir Halilovi, prof., O Memii, Kalesija 11. Ifeta Jahi-Begovi, dipl. ing. arh., Kompanija irbegovi, Graanica 12. Doc. dr. sc. Redo Butkovi, Internacionalni Univerzitet Travnik 13. Doc. dr. sc. Semir Ahmedbegovi, Prirodno matematiki fakultet

Tuzla 14. Mr. sc. Almira Beirovi, O Branska Malta, Tuzla 15. Edin akovi, prof., Filozofski fakultet, Tuzla 16. Mr. sc. Nihada Ibriimovi 17. Tijana Veljkovi, dipl. ing, arh., Zavod, Tuzla 18. Osman Kavazovi, Tuzla 19. Edhem Omerovi, Tuzla 20. Almir Muovi, prof., O Novi grad, Tuzla 21. Salih Straevi, Tuzla 22. Mr. sc. evko Sulejmanovi, Behram-begova medresa, Tuzla 23. Mr. sc. Sanel Tufeki, Srebrenik 24. Mensura Mujkanovi, prof., kustos historiar, JU Muzej Teanj 25. Mr. sc. Senad Hujdurovi, Gimnazija Ismet Mujezinovi, Tuzla 26. Mr. sc. Jusuf Omerovi, Srednja kola Sapna 27. Hurija Imamovi, prof. 28. Dr. sc. Svjetoslav Obratil, Zemaljski muzej, Sarajevo

5

SADRAJ PROLOST Dr. Thomas Butler Bogumili kulturni sinkretizam................................................................................11 Edin akovi, prof. Rekognosciranje lokaliteta Grabovik/Zaketua.........................................................15 Mensura Mujkanovi, prof. Izrada proizvoda od zemlje u okolini Tenja od neolita do savremenog doba..........25 Almedin Ibriimovi, prof. Diplomatika analiza povelje kralja Tvrtka II Tvrtkovia 1433, marta 2 u Sutisci..............................................................................................39 Edhem Omerovi Pisani tragovi o selu Godu........................................................................................47 Almir Muovi, prof. Realizacija kolskog projekta Neolit u Tuzli..........................................................57 Mr. sc. Sanel Tufeki, Prirodno kretanje i reprodukcija stanovnitva opine Srebrenik u drugoj polovini XX i u prvoj deceniji XXI stoljea................................................61 TRADICIJA Mr. sc. Rusmir Djedovi, Izvori i graa za dokumentovanje i ouvanje tradicionalnih proizvoda i zanata.......75 Mr. sc. Senad Hujdurovi Zanatstvo sjeveroistone Bosne u periodu obnove i prvog petogodinjeg Plana (1945.-1952.)....................................................................................................85 Samir Halilovi, prof. Obiaji oko roenja djeteta u Zukiima (od sredine XX stoljea)..........................101 Osman Kavazovi Prezimena u Brezovom Polju...................................................................................113

6

Mr. sc. Jusuf Omerovi Antropogeografski prikaz Sapne..............................................................................125 PORODICE I LIKOVI ZAVIAJA Munisa Kovaevi, prof. Korespodencija graanikih trgovaca Reidbegovia sa tuzlanskim trgovcima u treoj deceniji 20. stoljea...................................................................135 Senad Begovi, prof. Memorijalna obrada spomen parka Ilinica iz zbirke Dervia Suia.................145 Mr. sc. Rusmir Djedovi Prilog istraivanju familija Arnautovi iz Tuzle.....................................................153 NASLIJEE BATINA Prof. dr. sc. Ahmed Imamovi; mr. sc. Nedad Reidbegovi Ocjena stanja konstrukcije objekta Stara biblioteka u Tuzli usljed degradacionih procesa..................................................................................159 Ifeta Jahi-Begovi, dipl. ing. arh. Mogunosti obnove stare damije u Sokolu...........................................................173 Mr. sc. evko Sulejmanovi Radovi abana Hodia objavljeni u Takvimu od 1964. do 1981. godine............179 Mr. sc. Nihada Ibriimovi Iz toponimije ilijakih naselja Ljubnii i Ljeevo...................................................197

Dr. sc. Redo Butkovi Kulturno-historijsko naslijee na podruju opine ivinice..................................205 Hurija Imamovi, prof. Mikrotoponimi Kalesije i okoline..........................................................................213 PRIRODNO NASLIJEE Dr. sc. Svjetoslav Obratil Ornitoloke karakteristike zatienog podruja Konjuh.......................................223

7

Salih Straevi Dva dobra naslijea u naseljima Pasci i Donje Petrovice kod Tuzle....................233 Edhem Omerovi Goduka jama ili rupa............................................................................................239 AKTIVNOSTI ZAVODA Mr. sc. Rusmir Djedovi Usamljeni steak u Starom Mramoru kod Tuzle...................................................245 Seudin Muratovi, prof. Nekropola steaka na Rajskom jezeru Baigovci..............................................251 Benjamin Bajrektarevi, prof. Nauni skup Naslijee i batina Semberije (Bijeljine i Janje)...........................271 Senad Begovi, prof. Suvremena istraivanja steaka i niana na podruju Tuzlanskog kantona..........275 Tijana Veljkovi, dipl.ing.arh. Stara kua Junuzovia u Banovii Selu................................................................279 PRIKAZI RECENZIJE OSVRTI Munisa Kovaevi, prof. Doborovci kod Graanice - historijska monografija.............................................285 Mr. sc. Almira Beirovi Bosanskohercegovaki gradovi u procesu politike modernizacije (1850-1950)..................................................................287 Doc. dr. sc. Semir Ahmedbegovi Nauni skup Edukacija iz turizma i zatite ivotne sredine kao preduvjet turistikog, regionalnog i prostornog planiranja ...................................................291 Mr. sc. Almira Beirovi Kulturno-istorijsko naslijee Srebrenice kroz vijekove....................................293

8

9

PROLOST

10

11

Dr. Thomas BUTLER

BOGUMILI KULTURNI SINKRETIZAM

Za razumjevanje kulturnog fenomena koji se zvae Bogomilistvo u slavenskim zemljama, Patarenstvo u Italiji i Katarstvo u Francuskoj - bitno je razumjeti da je ovaj sistem vjerovanja ili herespostajao u Evropi, od kraja desetog vijeka do petnaestoga vijeka.

Kao aglomeracija pisanih i usmenih uticaja, hrianskih i paganskih, Bogomilstvo je predstavljalo vie jedan sinkretizam, nego sintezu. Korjen ovog sistema je bila ideja da vladaju dva koegzistirajua principa u kosmosu, jedan totalno dobar ili duhovan (Bog Otac) i drugi totalno zao i materijalan. (Satana).

Ovo vjerovanje je nastalo od mnogih vjerovanja, ukljucujui: Gnosticizam, Manihejstvo, Mesalijanstvo i Pavlikanstvo. Jedna varijanta je govorila o vjenoj ravnotei izmeu Dobra i Zla, a druga ublaena varijanta smatra Oca vrhovnim a Satanu kao njegovog inferiornog suparnika. Obje varijante su drale da je Satana stvorio i ovjeka i sve materijalne stvari.

Bilo je prirodno da se takva jeres ukorjenila u nesreenom drutvu kao to je bila Bugarska na kraju desetog vijeka. U Slovu Prezvitera Kozme (oko 970 AD) nalazimo jadno stanje bugarskog naroda. U Slovu gledamo sliku jednog naroda naputenog od vladajue klase i inteligencije. Kozma osuuje mueve koji naputaju svoje porodice radi sigurnosti samostana, i monahe koji ive u relativno udobnim uslovima i idu preko granice, kada ostali dio stanovnitva strada. Domai haos je bio pogoran ratom sa Svjatosavom (968-969 AD), osvajanjem glavnog grada Preslava, a zatim i osvajanjima Vizantije. U takvom neredu bogomilstvo se ukorjenjivalo.

Jo jedan razlog narodnoj neslozi je bila istrajnost tradicionalnih paganskih obiaja; iako je hrianstvo bilo formalno odobreno od Hana Borisa jedan vijek ranije (865AD), ono nije bilo rado primljeno u narodu. U svojoj prepisci sa Papom Nikolajem I, Boris je obavijestio Papu da se bojarski sloj pobunio protiv nove vjere, vie volei svoje stare rituale. Njihov protest je bio brutalno uguen od Borisa, koji se hvalio Papi da je unitio 52 porodice. Sin Borisa, Vladimir, koji je vladao samo 4 godine (887-891) je oivio paganstvo, radi ega je bio svrgnut i osljepljen od oca. Takvi oajni pokuaji obnove starih paganskih obiaja govori da su stari slavensko-bugarski rituali bili duboko ugraeni u plemstvu kao i u narodu, jer su bili spremni rizikovati svoje ivote

12

radi svojih vjerovanja. Sa vremenom, mnogi stari paganski junaci su prihvaeni kao hrianski sveci, koji se u rukopisima spominju u vojnikoj odjei.

Sukob izmeu stare religije i Pravoslavnog hrianstva je nudio idealne uslove za oplodnju bogomilske jeresi, koja je inkorporirala elemente obje religije, sa elementima dualistike vjere Pavlikanstva, koja je bila rasprostranjena meu armenskim emigrantima u bugarskoj. Iako je Bogomilstvo izvodilo neke svoje principe iz Pavlikanstva, nastala je bitna razlika u njihovim dualistikim vjerovanjima: bogomili su bili naklonjeni ublaenoj verziji, gdje je Otac vrhovni (supreme), a Pavlikani su vie voljeli apsolutni dualizam gdje su dva principaDobro i Zlobili ravnopravni. Dimitri Oblenski u svojoj knjizi o bogomilima je sugerirao da je nova bugarska ideologija bila pod uticajem Mesalijanstva, sa njegovim anti-materialistikim pogledima i vjerom da duhovna stremljenja ovjeka moraju biti usmjerena na istrebljenje svog zla stalnim molitvama.

Zajedno sa spoljanjim uticajima kao to su Pavlikanstvo i Mesalijanstvo, bogomilstvo je asimiliralo domau pagansku mitologiju, ukljuujui i mit o Zmaju koji je u stvari Satana. U Interrogatio Johannis, originalanom bogomilskom djelu napisanom pod uticajem ublaenog dualizma, Hrist kae Jovanu da se Satana, posle stvorenja Adama i Eve, pretvorio u zmaja i imao je spolne odnose sa Evom . U Viziji Isaje gdje kao i u Apokalipsi, ima velika bitka izmedu Satane i nebeske vojske pod vodstvom Mihaila Arhanela, Satana se takodje zove Zmaj

Frekventnost motiva zmaja u bugarskoj narodnoj knjievnosti je pripremila narod za dualistiko dijelenje sveta izmeu mraka i svjetla, zemlje i neba, Boga i Satane. Narodno vjerovanje u duhove prirode takoe je doprinijelo sinkretinoj kozmologiji. Na primjer, samodive i vile folkloraduhovi potoka, ume i vjetraukrtaju se izmeu svjeta duhova i materijalnog svjeta, ponekad pomagajui junaka a drugi put zaarajui djevojku.

Za seljaka svjet duhova se nalazio izvan ovog svjeta , ali onaj svjet nije bio Raj. Seljak osjea postojanje ovog, drugog svjeta, koji on vee sa prirodom. On zna da treba da se uva od mrtvih, koji e ga pokuati zaarati i ubjediti da doe u njihov svjet.

Duhovne djevojke nastoje da naprave klopke za mlade, nevine junake. Pokuava se doi u kontakt sa mrtvima poslije svadbe, kada majka mladoenje ide na gornji sprat kue da poalje poruke mrtvim roacima. Ona ih pita za stanje njenih mrtvih roaka. Neki seljaci su vjerovali da onaj svjet (mrtvih) je mjesto gdje se dogaa ono opisano u starome Zavjetu.

Kada se diskutuje o Bogomilstvu kao sinkretinoj pojavi, treba, naravno, da priznajemo ulogu fundamentalnoga hrianstva. Paul Duvernoj je ukazaoza vrijeme diskusije o srodnoj sekti Katarima, da treba da vodimo

13

rauna da je ovo u osnovi hrianski sistem vjerovanja. Bogomilstvo je bilo inspirisano apostolskom misijom i nalo je svoj nauk u etiri jevanela, koje je primilo u kanoninoj formi, iako je tumailo neke parabole vrlo ezoterinim nainom, to se vidi u glosama na marginama nekih rukopisa, kao u jevanelje Srekovia, naprimer. Na primer, Upravnik u paraboli se smatra Satanom.

Glavna molitva bogomila je bio Oe Na, u grkoj pravoslavnoj verziji. Poetni stihovi jevandjelja sv. Jovana (u poetku bjee rije) su duboko potovane, igrajui vanu ulogu u duhovnom krtenju Konsolamentum. Bogomili su nosili poetne stihove Jovanovog jevanelja sa sobom. Iako su u poetku odbili skoro cijeli Stari Zavjet, kao rad avola, primili su Psalamove, zajedno sa Novim Zavjetom. Vremenom, oni primaju vee dijelove Starog Zavjeta kao i njihov kanon.

Iako nema podataka o vanijim bogomilskim vjerovanjima, osim iluminacija u nekim od njihovih jevanela, moemo smatrati da su neki od monumentalnih grobnih kamenova, inspirisani bogomilskim vjerovanjima. Posjetio sam nekropole u Radimlji blizu Stoca, u Gluminama blizu Kleka na Jadranskom moru i nekropolu u Brotnicama. Duhovnost ovih masivnih kamenova ne moze se porei, ali kod njihovih dekoracija je ve odavno zaboravljen. Na Radimlji naprimjer, junaci na ploama imaju disproporcijalno velike desne ruke. Pitamo se da li je ovo dobra desna ruka Manihejaca, koja e spasti izgubljene due od mraka zaborava? Takoer treba zabiljeiti da u vrtu Dravnog muzeja u Sarajevu ima grobni kamen koji pokazuje ovjeka u prostoj tunici sa pojasom od konopca, koji se die u pravcu nekih golubova. On moe biti savreni, ali mi nikad neemo znati sigurno. Ova slike predstavljaju samo jednu stranu ovih udnovatih kamenova i koje ilustriraju, izgleda, etiri faze ovjekovog ivota.

Po mom misljenju najvaniji grobni kamen u Bosni je obelisk u vrtu (sadu) Drzavnog muzeja u Sarajevu. Ovaj kamen je bio prenoen od strane ire Truhelke 1913. godine, sa nekropole u Donjoj Zgoi, koja se nalazi blizu srednovjekovne stolice Bosne u Visokom. Na jednoj strani stupca se vidi Kosmos koji kao to je zabelezila Vakarelska, skoro kopira svjet opisan u Interrogatio Johannis. Na fundamentu stupca ima vatri gehenna/ada, a gore, zemlja pod vodom, podran sa dva levijatana. Takodjer, na gornjem delu stupa se vidi sedam nebesa. Karl Jung je komentarisao ovaj Kosmos u Interrogatio, i vee ga sa mitovima Srednjeg Istoka. On tretira specifino bugarsku verziju mita i primjeuje prisustvo jedne staro-bugarske rijei osob u latinskom prijevodu Interrogatio. Mogue je da prevodilac nije znao ili znaenje bugarske rijei ili latinski ekvivalent ove rijei, koji znai individuum.

Stara istona kozmologija opisana gore, bila je predstavljena u Interrogatio od bugarskog pisca jedanaestog ili dvanaestog vijeka, kao

14

pozadina njegove prie o mamljenju jedne treine anela satanom, o njihovom padu, o susenju zemlje Satanom i njegovom stvaranju ovjeka. Ja jo uvijek smatram da e se ovaj stari mit pojaviti na kamenu u bosanskoj nekropoli iz etrnaestog vijeka. Njena bliskost Kozmosu Interrogatio, kao i odraavanje njenih srednjoistonih prethodnika, podsjeaju nas na bogati mnogoslojni sinkretizam koji je doprinijeo razvitku dualistinih sistema vjerovanja u Bugarskoj, Italiji, Provansi i Bosni.

15

Edin AKOVI, prof.

REKOGNOSCIRANJE LOKALITETA GRABOVIK/ZAKETUA (OPINA SREBRENIK)

Saetak: Povodom najavljenog preispitivanja odluke o proglaenju arheolokog

nalazita Grabovik-Zaketua (Straa, Srebrenik) nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, radni tim Zavoda za zatitu i ouvanje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona je izvrio terenski obilazak i rekognosciranje lokaliteta, pri emu je prikupljen vei broj keramikih nalaza. Uvidom u pronaeni materijal moe se zakljuiti da je rije o gradinskom naselju iz kasnog bronanog doba (kulturna grupa Vis-Pivnica). Novost predstavlja pronalazak dva mikrolitska kremena orua, koja odgovaraju onima iz kasne faze vinanske kulture, to ukazuje na mogunost da je lokalitet posluio kao pribjeite nekoj neolitskoj populaciji u ranoj fazi eneolita. Opi zakljuak je da lokalitet predstavlja vrijedno arheoloko nalazite koje zasluuje odgovarajuu zatitu, a u sluaju mogue devastacije obavezna zatitna iskopavanja.

Kljune rijei: Grabovik-Zaketua, Srebrenik, prahistorijska gradina, rekognosciranje,

kasno bronano doba, kulturna grupa Vis-Pivnica, kasni eneolit, vinanska kultura.

Lokalitet Grabovik-Zaketua, u blizini sela Straa (opina Srebrenik), kao prahistorijsko gradinsko naselje proglaeno je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine 2006. godine. Poetkom 2013. godine Komisija za nacionalne spomenike je, zbog odreenih nedoumica, najavila preispitivanje odluke o proglaenju ovog lokaliteta nacionalnim spomenikom. Bio je to povod da Zavod za zatitu i ouvanje kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona, kao ustanova nadlena za evidenciju i dokumentiranje kulturnih dobara na podruju ovog kantona, okupi iri radni tim i izvri terenski obilazak i rekognosciranje lokaliteta. Radni tim je sastavljen od uposlenika i vanjskih saradnika Zavoda, a na teren je izaao 2. marta 2013. godine. Radni tim su sainjavali: Benjamin Bajraktarevi, direktor Zavoda, mr. sc. Rusmir Djedovi, struni saradnik u Zavodu, dr. sc. Edin Mutapi, docent na Pravnom fakultetu u Tuzli i raniji direktor Centra

16

za kulturu i informisanje Srebrenik, te podnositelj peticije o proglaenju spomenutog lokaliteta nacionalnim spomenikom, Jusuf Hasi, profesor sociologije iz Srebrenika, te autor ovog priloga, kao asistent na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulta u Tuzli, na predmetima Arheologija 1 i Arheologija 2.1 Na terenu nam se pridruio i mjetanin Mustafa Smajlovi, koji je prije desetak godina i otkrio keramike nalaze na Graboviku-Zaketui.

OPIS LOKALITETA Lokalitet Grabovik, kako je oznaen na topografskoj karti 1:25.000

(Vojnogeografski zavod Beograd, 1975.), ili Zaketua (kako je evidentiran u katastru) predstavlja dominantno uzvienje (686 m), dosta strmih strana. Sjeverna padina je najmanje strma i sputa se nekih sedamdesetak metara do prijevoja, kojim je Grabovik vezan za susjedni brdski masiv Okresanice, odnosno greben Majevice (Sl. 1 i 2). S te strane se i najlake pristupa lokalitetu. Vrh uzvienja predstavlja vei zaravnjeni plato, na mjestima sa krenjakim izdancima (sl. 3). S njegove june strane je blaga, mjestimino kamenita kosina, koja se potom obruava strmom padinom prema Javornikom potoku. Sa zapadne strane je manji stjenoviti odsjek, a potom nii plato manje povrine (sl. 5), koji dalje prelazi u stjenoviti greben i liticu. Padine lokaliteta su obrasle dosta gustom ikarom i niskim raslinjem, te krljavim drveem, dok je plato dijelom ogoljen, a dijelom obrastao u ikaru i ivicu. Na sjevernoj, pristupnoj padini opaa se velika koliina rasutog kamenog materijala. Prema kazivanju spomenutog M. Smajlovia, mjesno stanovnitvo je taj kamen odnosilo i koristilo u gradnji i tradicionalnoj proizvodnji vapna. U podnoju uzvienja su, prema istim navodima, postojali i manji kamenolomi. Meutim, na samome platou nisu ustanovljeni tragovi suvremene ekploatacije kamena, svakako zbog teine pristupa i nedostatka puta.

Uvidom u rasuti kameni materijal, tj. komade krenjaka, moe se zakljuiti da nisu lomljeni u novije vrijeme, jer su ivice uglavnom zaobljene, a povrina kamena glatka drugim rijeima, dugo vremena su bili izloeni djelovanju atmosferalija. Moe se, stoga, pretpostaviti da dio tog materijala potjee iz fortifikacijskih elemenata prahistorijske gradine, odnosno suhozidnog bedema. Taj bedem se po svoj prilici pruao samo uza sjevernu ivicu platoa upravo na tom pravcu, ta ivica je i najotrija i primjeuju se tragovi

1 Poziv g. Bajraktarevia za uee u ovom timu sa zadovoljstvom sam prihvatio, s obzirom da se u okviru postdiplomskog studija iz ilirologije (na Filozofskom fakultetu u Sarajevu) i istraivanja za magistarski rad ve due vrijeme bavim problematikom etnokulturnog razvoja na tlu sjeveroistone Bosne u metalnom dobu.

17

vjetakog niveliranja terena (sl. 4), a na sjevernoj padini je i najvea koliina rasutog kamena. S ostalih strana, padine su isuvie strme i nepristupane, pa nije bilo ni potrebe da se na toj strani postavi fortifikacijska zatita. Sjevernom padinom je, pak, najlaki prilaz platou, pa je sasvim logino da je taj pravac trebalo zatititi.

KERAMIKI MATERIJAL I DRUGI NALAZI Budui da na uzvienju Grabovik-Zaketua nema obradivog zemljita,

ulomci keramike na povrini zemlje su rijetki i uglavnom se javljaju tamo gdje je otjecanje padavinskih voda raskopalo povrinski sloj to je primjeeno na nekoliko mjesta na sjevernoj padini (sl. 2, oznaka A), kao i na mjestima gdje se opaa djelovanje krtica, rovki i slinih ivotinja. Takva mjesta su pregledana i sa nekih od njih su prikupljeni manji ulomci, uglavnom atipine prahistorijske keramike. Jedan manji fragment, naen na sjevernoj padini, sadri karakteristian ornament u vidu cik-cak are (sl. 8/i). Na lokalitetu je, u potrazi za prisustvom kulturnog sloja, odnosno keramike, na ukupno sedam mjesta runim alatkama skinut povrinski sloj trave i humusa, pri emu se zakopalo 15-30 cm (sl. 6). Od toga se na pet mjesta (sl, 2, oznake B, D, E, F i H) nailo na prisustvo keramike. Naeno je i nekoliko manjih grumenova kunog lijepa, u vidu crvenkaste peene zemlje, jedan kremeni odbitak i jedan lijepo oblikovani kremeni noi. Najvea koncentracija keramike je ustanovljena na manjem, niem platou, na zapadnom dijelu lokaliteta (sl. 2, ozn. B), te na sjevernoj, prilaznoj padini (sl. 2, ozn. H). Tok rekognosciranja je dokumentiran fotografijama i video-snimcima.

Tokom rekognosciranja, prikupljeno je blizu 200 keramikih ulomaka (sl. 7). Veim dijelom, radi se u gruboj, atipinoj prahistorijskoj keramici tamnosive, smee i zagasito crvene boje, raenoj bez upotrebe lonarskog kola. Manji dio fragmenata sadri ornamente, u vidu ravnih ili blago zatalasanih paralelnih linija (sl. 8/f-g), zatim cik-cak ara (sl. 8/h-i), kao i plastine trake ukraene otiscima prsta (sl. 8/a-d). Naeni su i fragmenti oboda posuda uvuenih i razgrnutih, drki i dna posuda. to se tie oblika posua, na osnovu prikupljenog materijala se moe ustanoviti prisustvo pliih koninih zdjela i bikoninih lonaca. Znaajan nalaz predstavlja sitni kremeni noi (sl. 8/k), pronaen na sjevernoj padini lokaliteta, zajedno sa kremenim odbitkom (sl. 8/j), sa june strane.

18

HRONOLOKO I KULTURNO ODREENJE Na osnovu keramikog materijala kojim raspolaemo, prikupljenog

rekognosciranjem, moemo izvesti zakljuke o hronolokoj i kulturnoj pripadnosti gradine Grabovik-Zaketua.2 Ornamenti izvedeni paralelnim linijama i u izlomljenoj, odnosno cik-cak formi, zajedno sa posudama s uvuenim obodom jedno su od tipinih obiljeja gradinske keramike kasnog bronanog doba, i to njegove mlae faze (Ha B). Ukraavanje izvedeno plastinom trakom sa otiscima prsta i plitkim kanelurama se takoer esto javlja u kasnom bronanom dobu, iako ga u ovim krajevima susreemo jo u neolitu, u naseljima vinanske kulture. U cjelosti gledano, keramika pronaena na lokalitetu Grabovik-Zaketua pokazuje paralele sa keramikim nalazima sa ranije otkrivenih gradinskih naselja sjeveroistone Bosne: Vukni kod Graanice (KOSORI, 1980: T-X, 59, 59a, 61), Tulovi kod Banovia (KOSORI, 1980: T-XI, 66), Stupari kod Lukavca (KOSORI, 1980: T-XII, 75), zatim Buica iznada Graanice i Arnautsko brdo izmeu Donje i Gornje Orahovice (materijal u Zaviajnoj zbirci Graanica), kao i sa keramikom poznatih nalazita Vis kod Dervente i Pivnica kod Odaka (BENAC, 1962: T-I; OVI, 1965: T-III). Drugim rijeima, pronaeni materijal svrstava gradinu Grabovik-Zaketua u kulturnu grupu Vis-Pivnica. Ova se grupa javlja nakon dezintegracije kulturne grupe Barice-Greani, krajem Ha A1 perioda (1200.-1100. god. p.n.e.), a karakterizira je upravo naseljavanje dominantnih uzvienja i izgradnja gradinskih naselja, zatienih fortifikacijskim elementima. Keramika grupe Vis-Pivnica okvirno pripada kompleksu kulture polja sa arama, uz utjecaje srednjobosanske kulturne grupe s juga, te bosutske grupe sa istoka (OVI, 1965: 86; 1988: 21; 1988a: 102). Posebno zanimljiv nalaz predstavlja kremeni odbitak pronaen na kosini juno od platoa, te kremeni noi naen na sjevernoj padini lokaliteta (sl. 8/j-k). Radi se o tipinim mikrolitima kakvi se javljaju u neolitsko doba, a veoma su esti na nalazitima vinanske kulture sjeveroistone Bosne. Ovi nalazi upuuju da je lokalitet Grabovik-Zaketua vjerovatno bio naseljen jo u kasnom neolitu, tanije na samom njegovom izmaku, negdje koncem IV. milenija stare ere. Naime, u to vrijeme zamire ivot na starim otvorenim neolitskim naseljima, na svima gotovo u jednako vrijeme, to ukazuje na pljakake upade ve oformljenih eneolitskih stoarsko-ratnikih zajednica sjeverno od Save. Ipak, u blizini nekih takvih naselja, neolitska se keramika i

2 Raniji nalazi prikupljeni na ovom lokalitetu su nam bili nedostupni, jer su u meuvremenu (prema informacijama dr. sc. Edina Mutapia) poslani u Zemaljski muzej u Sarajevo. Na osnovu nekoliko fotografija moemo rei da on u potpunosti odgovara nalazima koje smo prikupili u ovom rekognosciranju. Na lokalitetu su 2009. obavljena manja sondana iskopavanja (koja je finansirala jedna kompanija zainteresirana za eksploataciju kamena na podruju lokaliteta), ali izvjetaj sa tog iskopavanja nam je takoer bio nedostupan.

19

drugi nalazi poinju javljati na dominantnim uzvienjima, pogodnim za laku organizaciju odbrane, kamo su se povukle populacije ranijih otvorenih naselja u ravnici.

Takav jedan primjer imamo na uzvienju Grad u Gornjoj Tuzli, kamo se povlae stanovnici poznatog vinanskog naselja u dolini (OVI, 1965: 69). Slian primjer je i brdo Straevac kod Graanice, na kome su naeni vinanska keramika i sitno kremeno orue, a spomenuto uzvienje je u blizini neolitskog naselja Koria Han (materijal sa Straevca je pohranjen u Zaviajnoj zbirci Graanica). Postoji jo itav niz slinih primjera za vinansku kulturu u Srbiji, kao i butmirsku kulturu u srednjoj Bosni (gradine u dolini Lave). Inae, ovu posljednju fazu u ivotu vinanske kulture, koja je hronoloki ve pripadala eneolitskom dobu, Alojz Benac oznaava pojmom "neolitske retardacije", istiui da je za nju upravo karakteristian porast upotrebe sitnog kremenog alata na raun glaanog kamenog orua (BENAC, 1964: 133).

ZAKLJUAK Lokalitet Grabovik-Zaketua po svojim topografskim karakteristikama i

konfiguraciji terena (dominantno uzvienje pogodno za lahku organizaciju odbrane), te tragovima ljudskog djelovanja (ostaci vjetaki niveliranog platoa, moda i suhozida) predstavlja jednu tipinu prahistorijsku, odnosno kasnobronanodobnu gradinu, to potvruje i dosta obilan keramiki materijal. Meu do sada poznatim gradinskim naseljima sjeveroistone Bosne, ova gradina se izdvaja u red veih i znaajnijih, kako svojom povrinom, tako i koncentracijom keramike.

Prilikom rekognosciranja, na pet od ukupno sedam nasumino odabranih lokacija na platoima i padinama gradine pronaeno je oko 200 keramikih ulomaka, najveim dijelom odmah ispod povrine zemlje, odnosno travnatog pokrivaa. Dublje od 20-30 cm se nije kopalo, jer cilj je bio tek potvrditi postojanje kulturnog sloja. Sondiranje na navedenim mjestima bi sigurno dala znaajnije rezultate, te pruila uvid u njegovu debljinu i stratigrafiju.

U kulturnom i hronolokom pogledu, najvei broj nalaza se moe svrstati u grupu Vis-Pivnica, odnosno mlau fazu kasnog bronanog doba od kraja faze Ha A1 (XII. st. p.n.e.), kada se i osniva najvei broj gradina sjeveroistone Bosne, pa sve do Ha B3 faze (800.-750. godine p.n.e.), sa kojom i zavrava kasno bronano doba sjeverne, odnosno sjeveroistone Bosne. O postojanju naselja tokom eljeznog doba nismo nali nikakve potvrde. S obzirom da u sjeveroistonoj Bosni na veini gradina ivot zamire s krajem Ha B3 faze (to navodi na pomisao i o depopulaciji, iji nam uzroci nisu poznati) malo je vjerovatno da je i gradina Grabovik-Zaketua bila u

20

tom vremenu naseljena. Nalaz neolitskih kremenih odbitaka upuuje na mogunost da je ovaj lokalitet naseljavala i neka manja kasnoneolitska populacija, koja se povukla sa nekog jo neotkrivenog naselja u dolini Tinje poetkom eneolitskog doba. Na osnovu svega kazanog, jasno je da gradina Grabovik-Zaketua predstavlja zna-ajno arheoloko nalazite, koje zasluuje da bude detaljnije istraeno. Dalja, serioznija istraivanja ovog lokaliteta bi, nema sumnje, znaajno doprinijela jasnijem razumijevanju problematike kasnog bronanog doba i kulturne grupe Vis-Pivnica. injenica da se radi o lokalitetu prilino velike povrine, te da je i koncentracija keramikih nalaza jo uvijek velika, uprkos eroziji i devastaciji terena u prolosti, govori da je to bilo stanite neke znaajnije kasnobronanodobne populacije. S druge strane, mogunost da je lokalitet bio naseljen jo u kasnom neolitu, znaila bi da je to trei do sada poznati sluaj vinanskog gradinskog naselja u Bosni i Hercegovini, to samo po sebi govori o njegovom znaaju.

Zbog svega toga, smatram da ovaj lokalitet zasluuje i odgovarajui stupanj zatite nadlenih institucija, te da bi trebalo ukoliko isti u budunosti bude neposredno ugroen ili bi mu prijetila potpuna devastacija (uslijed izgradnje, eksploatacije prirodnih resursa ili na neki drugi nain) na njemu, prije toga, obavezno izvriti zatitna iskopavanja.

CITIRANA LITERATURA:

- BENAC, A. 1962: Pivnica kod Odaka i neki problemi kostolake kulture.

Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, nova serija, Arheologija, XVII, 1962, 21-40.

- BENAC, A. 1964: Studije o kamenom i bakarnom dobu u -sjeverozapadnom Balkanu. Sarajevo: Veselin Maslea, 1964.

- OVI, 1965: Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni, Glas-nik Zemaljskog muzeja BiH, nova serija, Arheologija, XX, 1965, 27-145.

- OVI, B. 1988: Bronzano doba. Arheoloki leksikon BiH, tom I, Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988., 100-102.

- OVI, B. 1988a: Kultura polja sa urnama. Arheoloki leksikon BiH, tom I, Sarajevo: Zemaljski muzej, 1988., 21-23.

- KOSORI, M. 1980: Praistorijska naselja na podruju Spree. lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne, XIII, 1980., 103-116.

21

PRILOZI:

Slika 1 - Topografska karta blie okoline lok. Grabovik-Zaketua (TK 25, Beograd

1976.)

Slika 2 - Satelitski snimak lokaliteta sa oznaenim mjestima na kojima je naena

keramika

22

Slika 3 - Pogled na plato gradine

Slika 4 - Rub glavnog platoa gradine uz sjevernu padinu (tragovi vjetaki

niveliranog terena)

23

Slika 5 - Pogled na donji plato

Slika 6 - Skidanjem busenja trave odmah se nailo na kulturni sloj s obiljem

keramike

Slika 7 - Keramika prikupljena na lok. Grabovik dana 2. III. 2013.

24

Slika 8 - Nalazi prikupljeni prilikom rekognosciranja 2. III. 2013.

25

Mensura MUJKANOVI, prof.

IZRADA PROIZVODA OD ZEMLJE U OKOLINI TENJA OD NEOLITA DO SAVREMENOG DOBA

UVOD

Mogunost izrade proizvoda od zemlje ovjek je otkrio u mlaem kamenom dobu. Od gline su se izraivali glineni utezi za tkalaki stan, figure sa magijskim znaenjem, nakit i posue. Proizvodnja tih predmeta prenosila se s koljena na koljeno, i svaka nova generacija usavravala je proizvodnju predmeta od zemlje. Prostor Bosne i Hercegovine bogat je fragmentima predmeta izraenih od zemlje koji svjedoe da je dananja Bosna i Hercegovina dugo naseljena. Od predmeta izraenih od zemlje u okolini Tenja pronaeni su glineni utezi za tkalaki stan, ulomci keramike od neolita do kraja osmanske uprave, i izraeno posue na grnarskom kolu od uspostave austrougarske vlasti do danas. Posue izraeno na grnarskom kolu u okolini Tenja od austrougarske uprave do danas predstavlja tradiciju u izradi tih proizvoda. Od tada do danas nije se nita promijenilo u proizvodnji, od koritenja istovjetne zemlje do izrade gotovih proizvoda.

Svaki kraj u Bosni i Hercegovini u kojem se izrauju proizvodi od zemlje, naroito posue, ima neto sebi svojstveno. Karakteristian je po materijalu, alatu, tehnici izrade proizvoda, nainu ukraavanja, peenja, bojenja i na kraju svojoj namjeni. Kroz historiju su se od zemlje najvie izraivale posude, pa je vremenom dolo i do pojave grnarstva kao zanata. Grnarski zanat je nastao kao proizvod ljudskog umjea, znanja i vjetina, i kao takav pripada nematerijalnoj kulturnoj batini.

Mogunost ouvanja proizvoda izraenih od zemlje najvie pruaju muzeji. JU Muzej Teanj u svojim zbirkama sadri fragmente keramike od kasnog srednjeg vijeka do kraja osmanske uprave, kao i predmete i posue izraeno na grnarskom kolu od 1878. do danas. Pronaeni predmeti iz neolita, rimskog perioda, doba seobe naroda i slavenskog perioda koji su pronaeni u okolini Tenja, a koriteni u ovom radu, nalaze se u Muzeju u Doboju. Ulomci keramike urne s Paklenice (brdo kod Tenja) iz 900-800. godine p.n.e. pohranjeni su u depou Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine. Ovom prilikom zahvaljujem se ovim dvjema ustanovama na ustupljenom materijalu za koritenje u ovom radu.

26

Ovaj rad daje podatke o izraenim i pronaenim predmetima od zemlje u okolini Tenja od neolita do savremenog doba. Autor rada koristio je podatke o predmetima do kojih je uspio doi na terenu, kao i relevantnu literaturu. U radu je dat pregled nalazita u okolini Tenja kroz prahistoriju, rimski period i srednji vijek, pregled predmeta od zemlje pronaenih na tim nalazitima sa nekoliko fotosa, kao i vrstu proizvoda koji se izrauju na grnarskom kolu od 1878. do danas.

KRATKI OSVRT NA RAZVOJ PROIZVODNJE PREDMETA OD ZEMLJE NA TLU DANANJE BOSNE I HERCEGOVINE

Podruje dananje Bosne i Hercegovine bilo je naseljeno krajem paleolita - starijeg kamenog doba. O tome najbolje svjedoe lokaliteti s nalazima iz tog perioda. Na prostoru dananje opine Teanj do sada su poznate dvije paleolitske stanice: Veliki Majdan i Selite u Trepu.3 Kontinuitet naseljavanja dananjih bosanskohercegovakih prostora odrao se i dalje kroz historiju, sve do dananjeg vremena. U mlaem kamenom dobu, neolitu, koji je trajao od 6.500 do 4.500 godina prije sadanjosti, nastao je pravi preobraaj u ivotu obinog ovjeka: stabilizovana je klima, ovjek se poeo baviti zemljoradnjom i stoarstvom, trajnije se naseljava na odreenom mjestu.4 U ovom periodu poeli su se izraivati i predmeti od gline: posude za pripremanje i serviranje jela, nakit, figurice s magijskim znaenjem i sl. O tome najbolje svjedoe arheoloka i etnoloka istraivanja koja pokazuju da je tlo dananje Bosne i Hercegovine imalo bogatu kulturnu tradiciju izrade proizvoda od zemlje od neolita, eneolita, bronzanog i eljeznog doba, preko rimskog perioda, srednjeg i novog vijeka do savremenog doba.

Usavravanjem tehnike obrade kamena u neolitu, pojavila se i tehnika peenja i modeliranja gline, ime se poelo proizvoditi glineno posue. Glineno posue izum je ene domaice koja je pripremala hranu za cijelu porodicu. Promjenom naina stanovanja vezanog za jedno mjesto, a ne stalnim pomjeranjem kako se to radilo u paleolitu, neolitski ljudi poeli su se baviti zemljoradnjom i proizvodnjom posua od gline koje nije proputalo vodu, i u kojem se mogla kuhati hrana. Ljudi su u poetku prvo glinom premazivali pleteno posue, a potom su upotrebljavali samu glinu. Posue se prvobitno izraivalo runo, pa je bilo grubo, slabo peeno i puno nedostataka. Kasnije se njegova izrada usavrila do savrenstva. Otkriem proizvoda izraenih od zemlje proiren je asortiman hranjivih proizvoda, poboljan nain spremanja i uvanja hrane, tenosti, pa je time i ivot obinog ovjeka 3 Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, Sarajevo 1988, str. 121-122. 4 Grupa autora, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, II preraeno i dopunjeno izdanje Sarajevo 1984, str. 29.

27

postao kvalitetniji.5 Time vidimo da je izrada proizvoda od zemlje, koja e kroz historiju dovesti do pojave grnarskog zanata, jedna od najstarijih zanimanja kojima se ovjek bavio. Posude od gline su pored kamenih i metalnih ostataka najvanije svjedoanstvo o ivotu ljudi na jednom odreenom prostoru.

Sl.1 - 1) Brezova Kosa, 2) Vrkai, 3) Kralje, 4) egar, 5) Demiovci, 6) Kamengrad, 7) Husimovci, 8) Orubica, 9)Bosanska Gradika, 10) Ivanjska, 11) Miloevii, 12) Dvorane, 13) Mrkonji Grad, 14) Pulac, 15) Glavice kod Bugojna, 16) Bistrica kod Gornjeg Vakufa, 17) Krasinac kod Glamoa, 18) Donji Rujani kod Livanjskog Polja, 19) Donji Dobrkovii kod Litice, 20) Donji Gradac kod Mostara, 21) Baljevac, 22) Dobrinja kod Modrie, 23) Maleii kod Graanice, 24) Stjepan Polje kod Graanice, 25) Omanjska u usorskom kraju, 26) Ularice u usorskom kraju, 27) Siva, 28) Lijeevo, 29) Vinjica kod Kiseljaka, 30) Drinsko, 31) Prebidoli kod Rudog, 32) Mokronoge kod Rudog

(Cvetko . Popovi, Lonarstvo Bosne i Hercegovine II, GZM, I i E, n.s. sv. XII, Sarajevo 1957, str. 32.)

Posue proizvedeno od zemlje izraivalo se kroz historiju na etiri naina:

rukom, n runom kolu, n nonom kolu i iz klup. Na prostoru dananje 5 Bego Omerevi, Arheologija, Tuzla 1995, str.76.

28

Bosne i Hercegovine, poznati grnari6 koji su proizvodili posue u XIX i XX stoljeu bili su u selima: Donji Rujani kod Livna, Orubica kod Bosanske Gradike, Ivanjska kod Banja Luke, Kamengrad i Demiovci kod Sanskog Mosta, Vrkai, egar i Kalje kod Bihaa, Pulac kod Travnika, Vinjica kod Kiseljaka, Bistrica, Batua, Krupa i Vrse kod Gornjeg Vakufa. U prvoj polovini XX stoljea izrada proizvoda na runom grnarskom kolu poela je opadati u raznim krajevima dananje Bosne i Hercegovine. U drugoj polovini XX stoljea, grnarsko posue izraeno na runom grnarskom kolu sve vie poinje potiskivati posue izraeno na nonom grnarskom kolu dospjelo iz pirotskog kraja, ali i fabriko, emajlirano i metalno posue. Izradom grnarskih proizvoda na tlu dananje Bosne i Hercegovine bavili su se samo mukarci. U sluaju mueve smrti, pojedine ene grnara nastavile su njihov posao kako bi time ishranile mnogobrojnu djecu.

U okolini Tenja grnarstvo u XX stoljeu bilo je razvijeno u selima Lonari, Omanjska, Siva i Ularice.

IZRADA PROIZVODA OD ZEMLJE U OKOLINI TENJA OD NEOLITA DO SAVREMENOG DOBA

Izrada proizvoda od zemlje u okolini Tenja datira iz mlaeg kamenog

doba - neolita. Iz neolita je do sada otkriveno pet lokaliteta u blioj okolini Tenja: Kraljevine kod Novog ehera, Kremenjaa u Miljanovcima, Malo i Veliko Brdo u Kaloeviu i Stjenice kod ija.7 S neolitskih lokaliteta u okolini Tenja jedino su pronaeni ulomci keramike kao vrsta proizvoda izraena od zemlje (Sl.2), i primjerci glinenih utega za tkalaki stan (Sl.3). Keramika je gruba. Pojedini ulomci keramike imaju prisutne motive ukraavanja, dok su ostali bez njih.

Sl.2 - Fragment keramike s lokaliteta Stjenice kod ija. Neolit.

(Foto: Aleksandar J.)

6 Grnar = majstor koji izrauje proizvode od zemlje na grnarskom kolu 7 Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, str. 119-122.

29

Sl.3 - Glineni utezi za tkalaki stan. Lokalitet Stjenice kod ija. Neolit.

(Foto: Aleksandar J.)

Iz eneolita (prelazni period od kamenog u metalno doba) poznati lokaliteti u okolini Tenja su Popov Hendek i Vinogradine u blizini ija. Drugi lokalitet pripada badenskoj kulturnoj grupi.8

Lokalitet Stara Varo u Tenju pripada bronzanom dobu.9 Iz kraja bronzanog i poetka eljeznog doba u okolini Tenja poznati su lokaliteti Teanj 1, Glavica i Gradi u Vrelima, Paklenica kod Tenja, Straba u Mrkotiu i Tepe u Kaloeviu.10 U Paklenici je iz ovog perioda pronaen zanimljiv ulomak keramike urne are koji pripada zapadnobalkanskom geometrijskom stilu (Sl.4).

Sl.4 - Ulomci keramike urne ili are sa Paklenice. Period od 900. do 800. godine p. n. e.

(Foto: Mensura M.)

8 Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, str. 121; Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, str. 77. 9 Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, str. 121. 10 Isto, str. 117-122.

30

Rimskom periodu pripadaju lokaliteti Crkvina u abljaku11 i Kuerine u Miljanovcima.12 Lokalitet Crkvina istraila je tokom 1961. i 1962. ekipa u sastavu: I. remonik, M. Tadi i B. Beli.13 U plitkim kulturnim slojevima Crkvine stradala je keramika, tako da nije ouvana ni jedna cijela posuda. Zastupljeni su fragmenti svijetle keramike, Flammenware14, sive keramike i terrae sigillate (Sl.6).15 Tragova drugih proizvoda izraenih od zemlje na Crkvini nema. Lokalitet Kuerine jo uvijek nije istraen.

Sl.5 - Profili rimske keramike s lokaliteta Sl.6 - Ulomak terrae sigillata. III stoljee n. e. Crkvina u abljaku Lokalitet Crkvina u abljaku (Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku (Foto: Mensura M.) i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, GZM, A, n.s. sv. XXV, Sarajevo 1970, str. 115.)

11 Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, str. 116. 12 Isto, str. 119. 13 Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, GZM, A, n.s. sv. XXV, Sarajevo 1970, str. 99. 14 Keramika od svijetle zemlje sa crvenom prevlakom u vidu pruga nanesenih spuvom 15 Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, str. 104.

31

Sl.7 - Bojena (slikana) provincijska keramika. II III stoljee n. e. Lokalitet Crkvina u

abljaku (Foto: Mensura M.)

U odreenom sloju lokaliteta Crkvina u abljaku pronaeni su i ulomci

keramike koja pripada periodu seobe naroda i ranoslavenskom periodu. Keramika iz doba seobe naroda na ovom lokalitetu je brojnija od ranoslavenske.

Po oblicima i tehnici izrade keramika s Crkvine iz doba seobe naroda pripada posebnoj grupi keramike koja se pojavljuje u sjevernoj Bosni. Pronaena je i na lokalitetima u Bosanskom Brodcu kod Bijeljine, Tutnjevcu kod Tuzle i castrumu kod Doboja. Keramika je gruba, i time vidimo da su glinene posude izraene u Crkvini u vrijeme seobe naroda dobar odraz opteg osiromaenja stanovnika nastalog u burnom vremenu seobe. Glavni oblik posuda ovog perioda jeste lonac sa istaknutim leima i naglaenim kraim ili duim vratom. Zidovi lonca su tanki i dobro peeni. Obod lonca je izvijen van i vertikalno odsjeen (Sl.8, profil 11, 24 i 28). Kod veih posuda obod je na kraju zadebljan (Sl.8, profil 23 i 25). Vertikalna povrina ovako zadebljanog oboda oivljena je ponekad uim ili irim lijebom (Sl.8, profil 26 30). Ovi zadebljani obodi svojom irokom vertikalnom povrinom lie na obode keramike XI i XII stoljea kod koje se razvojem ovaj vertikalni obod sve vie iri. U abljaku se uz ovaj tip lonca esto pojavljuje i zdjela kruno izvijenog oboda, naglaenih lea, kosih zidova i uskog dna. Fragmenti posuda iz Crkvine iz doba seobe naroda veinom su crvenkaste fakture sa dodatkom isitnjenog kvarcita, dobrog peenja, tankih zidova sa sjajnom crnom prevlakom dobijenom dimljenjem. Loiji primjerci su sa dodatkom zrnastog

32

kvarcita, hrapave povrine i bez prevlake.16 Meu fragmetima keramike iz Crkvine pronaeni su i poklopci (Sl.8, profil 7 19). Poklopci se na vrhu zavravaju dugmetom krune ravne povrine, dosta irokog dijametra. Na povrini dugmeta esto se nalaze tragovi koncentrinih plitkih linija, nastalih posebnom tehnikom odvajanja od daske. Ti se tragovi nekada nalaze i na dnu posuda. Ove koncentrine krune plitke linije karakteristine su za tehniku kasnoantikih posuda i u drugim predjelima, kao u Rumuniji.17

Sl.8 - Profil keramike doba seobe naroda s lokaliteta Crkvina u abljaku (Irma remonik,

Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, GZM, A, n.s. sv. XXV, Sarajevo 1970, str. 117.)

16 Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, str. 110. 17Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, str. 111.

33

Struktura fragmenata ranoslavenske keramike s lokaliteta Crkvina u abljaku ima dosta primjesa sitnog rijenog pijeska sa kameniima, slabog je peenja sa tragovima obrade rukom. Keramika ranoslavenskog perioda pronaena na Crkvini pripada drugoj polovini VII stoljea, a samo profil a (Sl.9) pripada VIII IX stoljeu.18

Sl.9 - Profili fragmenata slavenske keramike s lokaliteta Crkvina u abljaku (Irma

remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, GZM, A, n.s. sv. XXV, Sarajevo 1970, str. 109.)

Keramika razvijenog srednjeg vijeka u blioj okolini Tenja nije jo uvijek

pronaena. Keramike proizvode kasnog srednjeg vijeka iz okoline Tenja poznajemo po ulomcima keramike iskopane na starom gradu Tenju, tokom arheolokih istraivanja 80 ih godina XX stoljea. Radi se uglavnom o rebrastoj keramici, svijetlosivoj keramici i keramici sa svijetlosivim premazom. Na ovom lokalitetu nije pronaen ni jedan cjelovit keramiki predmet. Pronaeni su: ulomci lonaca domae proizvodnje, penjaci sa glazurom i bez nje, dna posuda, drke i dr. Ovu keramiku karakterie tamnosiva i svijetlosiva boja, mnogo pijeska, slabije i bolje uglaana povrina

18 Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja kod nas, str. 110.

34

i deblji zidovi. Repertoar ukrasa sveden je na urezanu valovnicu kao klasini slavenski ornament, urezane horizontalne linije i kose ureze. Brojne su i paralelne linije. Prisutan je i ornament plastine trake (rebro ili reljef) sa utisnutim ornamentima. Na dnima pronaenih ulomaka nije zapaen bilo kakav majstorski znak, osim svastike. Keramiku kasnog srednjeg vijeka najvjerovatnije su izraivali lokalni majstori u Tenju.

Sl. 10 - Svastika na dnu posude iskopane na starom gradu Tenju (Foto: Mensura M.)

Stanje naenih ulomaka rebraste keramike ne dozvoljava priblino

utvrivanje formi u koje je ova keramika bila oblikovana. Jedan ulomak sa starog grada Teanj pokazuje trbuh posude koji je slian fragmentima keramike sa rebrastim i utisnutim ukrasima iskopanim na Bobovcu. Jedina razlika je u ornamentu. Ornamenat rebra na posudi iskopanoj na starom gradu Teanj (Sl.11) asocira na nepravilnu elipsu. Debljina zidova fragmenata krea se oko 10 mm, a reljefa oko 13 mm.

Sl. 11 - Fragment rebraste keramike iskopane na starom gradu Tenju (Foto: Mensura M.)

35

Za vrijeme arheoloke kampanje na starom gradu Tenju 80 - ih godina XX stoljea, iskopani su i pronaeni keramiki predmeti koji pripadaju periodu osmanske uprave na dananjim bosanskohercegovakim prostorima. Radi se o penjacima, dnu asi, dnu lonaca, drkama vreva, varijacijama razliitih posuda i sl. Ulomci posuda su sa uglaanom povrinom, sa ili bez ornamenata. Ornamenti se svode na kose ureze, valovite ili horizontalne linije. Pojedini ulomci imaju na sebi zelenu ili utu glazuru (Sl.12) koja je tipina za osmanski period.

Sl.12 - Keramika sa zelenom i utom glazurom. Osmanski period. Stari grad Teanj

(Foto: Mensura M.)

Krajem XIX i tokom XX stoljea u selima Lonari, Ularice, Omanjska i Siva (svi u okolini Tenja) pojedini domaini bavili su se izradom proizvoda na runom grnarskom kolu. Oni su u narodu bili poznati kao lonari ili grnari. Od posljednje dvije decenije XIX stoljea pa do danas, proizvodnja predmeta na grnarskom kolu u okolini Tenja predstavlja tradiciju. Grnari su koristili, a i danas koriste isti materijal i alat za rad, tehniku izrade predmeta, nain ukraavanja, suenja, peenja i kalenja. Zahvaljujui istraivanju uposlenika Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, naroito Cvetka Popovia iz 1956. i Svjetlane Baji sa ekipom iz 1985. godine znamo da je u Ularicama polovinom XX stoljea bilo sedam grnara,

36

u Omanjskoj est,19 a u Sivi etiri grnara.20 Najpoznatije porodice koje su se bavile grnarstvom bile su Rajkovaa, Gavran i Bejii. Nain rada, oblici, vrsta proizvoda i nain ukraavanja prenosio se s koljena na koljeno. Nekada je grnarstvo u navedena tri sela bilo u porastu, a danas se tim zanatom bave svega dvije porodice. U selu Bejii kod Omanjske (danas opina Usora) grnarstvom se bavi brani par Stipe i Slavica Beji. U Ularicama (danas opina Usora) ovim zanatom bave se samo brani par Pero i Janja Gavran. Grnari iz ove dvije porodice nauili su zanat od svojih oeva, a oevi pak od ranijih predaka. Potomci ove dvije porodice bave se preko 135 godina ovim zanatom. U radu im pomau ene i djeca. Izrada gotovih proizvoda na grnarskom kolu ovim porodicama predstavlja samo dopunsko zanimanje. Kau da se od toga danas ne moe ivjeti. Svoje proizvode majstori su nekada prodavali na pijacama u Tenju, Tesliu, Kotor Varoi, Banja Luci, Doboju, Maglaju, epu i Zavidoviima.21 Danas ih prodaju samo na pijacama u Jelahu i Teanjci. Poneki proizvod prodaju i u zemlje Zapadne Evrope koje po narudbi odnesu nai graani tamo naseljeni.

Sl.13 - Supruga grnara Pere Gavrana, Janja Gavran, prodaje grnarsko posue na pijaci u

Teanjci (Foto: Mensura M.)

Od materijala za rad grnari koriste zemlju (il), vodu i pijesak. Alat koji koriste je sljedei: drveno tekne (posuda) za kiseljenje zemlje, grnarsko kolo

19 Cvetko . Popovi, Lonarstvo u Bosni i Hercegovini I, GZM, I i E, n.s. sv. XI, Sarajevo 1956, str. 119. 20 Isto, str. 122. 21 Cvetko . Popovi, Lonarstvo u Bosni i Hercegovini I, str. 122.

37

na kojem se izrauju proizvodi, trulja (krpa) za pravljenje usana, ilo (lonac) u kojem stoji trulja, araljka za ukraavanje posude i no za struganje vika zemlje od vrha do dna proizvoda izraenih na grnarskom kolu. Grnarski proizvodi koji se tradicionalno izrauju u okolini Tenja od austrougarskog perioda do danas su sljedei: lonac izvlaak za jednog momka, lonac izvlaak za dva momka, lonac obruan, lonac obrunjak, lonac dvaenjak za ognjite, lonac dvaenjak za pe, lonac od dvi krajcere, tendera, tagara, tagarica sa postoljem i poklopcem, kahvenjak, lonko, asa, peka, up, sulenar, lonii za furunu, mangala, stap i kasica za tednju. Detaljno o ovim proizvodima s njihovim opisom, dimenzijama, namjenom, materijalom i alatom za izradu, tehnikom izrade gotovih proizvoda, ukraavanjem proizvoda, suenjem, peenjem i kalenjem, kao i receptima jela koja se kuhaju u ovim posudama, a koja su karakteristina za teanjski kraj moe se vidjeti u katalogu JU Muzej Teanj Tradicija razvoja grnarstva u okolini Tenja autorice Mensure Mujkanovi.

Sl.14 - Proizvodi od zemlje koji se tradicionalno izrauju na grnarskom kolu u okolini Tenja od 1878. do danas (kolekcija u zbirci JU Muzej Teanj, foto: Mensura M.).

38

ZAKLJUAK

Prahistorijski ovjek je poeo izraivati proizvode od zemlje u neolitu. Zahvaljujui toj spoznaji olakao je sebi ivot. Prvenstveno je olakao izraujui posude od gline u kojima je kuhao hranu, ime je ishrana postala kvalitetnija. Pored posuda od gline, neoliani su izraivali glinene utege za tkalaki stan, figure sa magijskim znaenjem i nakit.

Od neolita do kraja osmanske uprave u dananjoj Bosni i Hercegovini, u okolini Tenja su pronaeni glineni utezi za tkalaki stan (neolit) i ulomci posuda (neolit-1878.). Od uspostave austrougarske uprave pa do danas, u okolini Tenja razvijena je tradicija u izradi proizvoda od zemlje. Tradicija je dovela i do razvoja grnarskog zanata u okolini Tenja, iji su proizvodi po svojoj kvaliteti i mrljama od kalenja prepoznatljivi u Bosni i Hercegovini. Proizvodi se ukupno 20 proizvoda koji su sluili svakodnevnoj namjeni, od kuhanja, suenja voa, grijanja prostorija, uvanja meda, mlijeka, pekmeza do buranja kajmaka i spravljanja domaeg putera. Ovi proizvodi jo su znaajniji ako smo svjesni injenice da se danas jedino u Bosni i Hercegovini tradicionalno proizvode na grnarskom kolu, i nigdje vie u svijetu. Svi naeni ulomci keramike od neolita do 1878., kao i izraeni proizvodi na grnarskom kolu dio su nematerijalne batine teanjskog kraja, koja je sastavni dio bosanskohercegovake, ali i svjetske batine. LITERATURA 1. Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2, Sarajevo 1988. 2. Bego Omerevi, Arheologija, Tuzla 1995. 3. Cvetko . Popovi, Lonarstvo u Bosni i Hercegovini I, GZM, I i E, n.s.

sv. XI, Sarajevo 1956. 4. Cvetko . Popovi, Lonarstvo Bosne i Hercegovine II, GZM, I i E, n.s. sv.

XII, Sarajevo 1957. 5. Grupa autora, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, II preraeno i

dopunjeno izdanje, Sarajevo 1984. 6. Irma remonik, Istraivanja u Muiima i abljaku i prvi nalaz

najstarijih slavenskih naselja kod nas, GZM, A, n.s. sv. XXV, Sarajevo 1970.

7. Pavao Aneli, Bobovac i Kraljeva Sutjeska. Stolna mjesta bosanskih vladara u XIV i XV stoljeu, Sarajevo 2004.

39

Almedin IBRIIMOVI, prof. DIPLOMATIKA ANALIZA POVELJE KRALJA TVRTKA II

TVRTKOVIA 1433, MARTA 2 U SUTISCI

40

41

1. INVOKACIJA

Va ime ot'ca i sina i svetoga duha amen

2. INTITULATIO

Milou Boiom mi gospodin tefan Tvrtkovi kralj

Serbljem, Bosni, Primorju, Humsci zemli 3. INSKRIPCIJA

42

I ktomu damo viditi po siem naem otvoreno listu

vsakomo loviku komu se podobs kako se zgodi i uini razmirje i rat i zla volja meu potenim i uzmonim gradom Dubrovnikom i meu potenim i vazmonim muem kraljevstva naega voevodom Radosavom Pavloviem 4. NARACIJA

I toi nam mnogo me'rsko i nedrago bi. I zatoj poslasmo

potenim i zmonim knezu i vlastelem dubrovakim hotei da bi uinili mir i dobru volu s vojevodom Radosavom s naem virnom i potenomu voevodi Radoslavu takoe zapovidismo da uini mir i dobru volu s potenim imudrim vlasteli Dubrovaani 5. DISPOZICIJA

43

Poteni i zmoni mue knez i vlastele i opina dubrovaka nau molbu i na virni i poteni i zmoni voevoda Radosav nau zapovid poslua i meu sobom mir i dobru volu i ljubav uinie 6. PETITIO

i doslasta naemu gospoctvu obi strain poteni i mudri i uzmoni vlastele dubrovaki potene i mudre vlastele kneza ivka Faketia i kneza Niku Tamaria a poteni i zmoni mu kraljevstva naega voevoda Radosav svoe vlastele mudre i potene kneza Aleksu Parovia i kneza Budisava Bogavia 7. APPRECATIO

44

i nama spovidie da su za mobe nae primili i zapovidi nae

sluali i uinili meu sobom poteni mir i dobru lubav lito roanstva hristova 1432 miseca oktebra na 25 dan i toi naemu gospoctvu mnogo drago bi i ti vie reeni vlastele nai gospoctvo mnogo molie d aim blagoslovimo mir i mi nih milostive i potene mobe uve i nih toi mir i lubav dobrovolno i milostivo blagoslovismo po snem naem listu otvorenom i tako im uinismo tvrave obima stranama tko godir bi pogovorio ili potvorio sei nae pisanje toi e biti u veliku nedragost i neugodni kralevstvu mi 8. SCRIPTORES

45

i za vee virovanje zapovidih kraljevstva mi zapovidju

naemu dijaku Pavlu opisati taj na otvoreni list i zapeatiti naom zakonitom sridnom visuom peatju. 9. SVJEDOCI

A semu naemu zapisu svidoci vlastele kraljevstva mi voevoda

petar Klei dvorski na Ivani Biohani i knez bosanski Tvrtko Borovini 10. DATATIO

pisani u naem stonom mistu u Sutisci va lita roanstva

hristovu 1433 miseca marta . Dan 11. POTPIS

46

47

Edhem OMEROVI

PISANI TRAGOVI O SELU GODU

Sam korijen i razvoj oblika toponima Godu daje nam osnovni temelj o bitku ljudi u ovom kraju i dokument o njegovoj identifikaciji u prahistoriskoj epohi, pa makar on u to doba predstavljao i samo izgled prirodnog krajolika. Iz korijena toponima Godu moemo predpostaviti sva burna zbivanja koja su prohujala na ovom prostoru tokom cijele historijske epohe u uem i irem okruenju. Posmatrajui porijeklo i nastanak toponima u godukom bliem okruenju, iji korijeni se vuku kroz vrijeme stare i nove ere, moe se rei da su ovaj prostor i njegova blia okolina bili kontinuirano naseljeni i da se kontinuirana naseljenost odravala tokom cijele epohe do dananjih dana sa povremenim posljedicama iseljavanja i useljavanja, pritisnutim raznim burnim zbivanjima.

Dakle, znaenje toponima, otvara vrata istraivaima, posebno arheolozima, da u budunosti potvrde njihovu starost, vanost i nain organizacije ivota ljudi, vezane uz toponime. I ako naziv toponima daje osnov u pristupanju rjeavanja historijskog problema, ipak historijski dogaaji ovog prostora ne odstupaju od podataka koji se odnose na cijelu historiju Bosne i Hercegovine. Naalost, sadrajnijih historijskih podataka o Goduu nema, kao to ih nema ni o Bosni i njenim susjedima na Balkanu i mnogim irim regijama diljem Europe. Polazei od toga da rani srednjovjekovni period predstavlja doba mraka, ne samo za Bosnu, nego i iru okolinu, ipak kada se radi o pisanom tragu pominjanja sela Godu moemo biti veoma zahvalni srednjovjekovnim stanovnicima Bosne, ija dovitljivost trajnog uvanja svoje kulture i bitisanja, kroz jedini mogui nain, je odrala do dananjih dana pisani trag, sauvan na kamenom biljegu i to u svojoj zemlji plemenitoj.

Naime, kao najstarije pisano spominjanje Godua, moe se uzeti srednjovjekovni period u kojem je ispisan epitaf na steku u Dubnici kod Kalesije u ijem tekstu se pominje klesa i mjesto u kojem je isklesan kameni nadgrobni biljeg. Postavljeni kameni biljeg nad grobnim mjestom srednjvjekovnog Bonjanina, ouvao je jedinstven peat iz tog perioda koji potvruje postojanje imena Godu u kojem je djelatnost majstora Kablovia bila klesanje i obrada nadgrobnih spomenika. Zahvaljujui tom kamenom biljegu u Dubnici i austrijancu Hermanu i njegovoj istraivakoj grai, mi danas sasvim pouzdano imamo dokaz osamstogodinjeg postojanja organizacinog ivljenja u selu Godu. Istraujui steke i na njima epitafe

48

irom Bosne i Hercegovine, Herman je u svoje djelo uvrstio i ispisani epitaf sa steka u Dubnici na kojem pise: Ase lei Dabiiv Drakovi na svojoj zemlji plemenitoj kada htjeh pobiti tada i umrijeh! Usjee na me kami Milutin Kablovi u Godui. A pisa Nikola Dragoljevi. Inae, ovakav natpis pominjanja obraivaa steka, a posebno mjesta njegove obrade, jedinstven je ili vrlo rijedak primjer. Potaknut natpisom na ovom steku, na kojem se pominje ime Godu kao mjesto njegove izrade i majstor Kablovi, u prilog tome, da se radi o dananjem selu Godu, odnosno srednjovjekovnom Goduu koji se nalazio u upi Sapna, predstavit u nekoliko dokaza.

Ka prvo, istraujui nazive na prostoru sjeveroistone Bosne na topografskoj karti razmjera 1: 25.000 nisam pronaao ni jednog ili slinog naziva, koji bi mogao skrenuti pravac prema drugom ili slinim mjestu odreenja, osim dananjeg naziva za selo Godu.

Drugo, kao dokaz, da se upravo cijepao i obraivao kamen na ovom prostoru u svrhu izrade grobnih biljega u obliku steaka, potvruje otkopani kamen pored puta, ispod starog kamenoloma, iji oblik namjene tog kamena sa njegovom strukturom i poetnom fazom obrade, prua dokaze o tragovima cijepanja i picovanja, odnosno poetnog klesanja.

Trei dokaz, je stari kamenolom na kojem je vreno cijepanje ili odvajanje kamena od stijene, kao i mnogi sitni fragmenti nastali isklesavanjem krupnijih gromada kamena, a rasuti u gomilama i do dvjesta metara ispod tog majdana.

I na kraju mikrogeografska lokacija sa nazivim Kablilo, koja se nalazi na prostoru kamenokopa iz sedrene stijene siga, prua uvjerljiv podatak o moguem nastanku prezimena i lokacije na kojoj je vrena klesaka aktivnost, odnosno mjesto gdje je vreno poljevanje kamena u cilju omekavanja, za laku obradu, klesanje i oblikovanje.

Epitaf sa steka u Dubnici na kojem se pored umrlog pominje klesa

Kablovi i mjesto Godu. Dakle, iz aktivnosti na mjestu omekavanja kamena majstor Kablovi je

mogao dobiti prezime, a mikrolokacija svoj naziv. Pomenuta obralozenja daju svoj doprinos prema valjanom miljenju, da se na epitafu steka u

49

Dubnici pominje dananje selo Godu iz tadanje srednjovjekovne upe Sapna. Na osnovu predoenih podataka moe se rei da epitaf napisan na steku u Brkia groblju, uva zapisan spomen o Goduu iz srednjovjekovnog doba, ali i dio ljudskih aktivnosti u njemu koje su ostavile svoj trag ubiljeen na grobnom mjestu vjeitih uvara svoje zemlje plemenite. Na osnovu ovog i drugih natpisa dobri Bonjani predani svojoj otroumnosti pronali su nain kako da sauvaju dio svog bitka i stremljenja ka bitisanju svojih pokoljenja kroz historijsku surovost, jer drugog izlaza nije bilo, da se ouva historijski bosanski peat, pa i mnogi nazivi meu koje se uvrstio i toponim Godu uklesan u kamenu. Ta srednjovjekovna dovitljivost Bonjana za obiljeavanje svoga grobnog mjesta na zemlji plemenitoj, nije proizala iz mitolokog kulta linosti, niti iz sebinosti, nego upravo iz doba tame, ijim tokom su onovremene sile na osiljen nain unitavale svjedoanstva Bosne, kako bi je svojim historijskim iskrivljivanjem podvrgli u svoju trajnu podlonost. Nadgrobni biljezi postavljani su mudro i iskljuivo kao trajno bosansko svjedoanstvo, dato u obavezu svim Bosancima da ga batine kao neoborivi dokaz oznaen na kamenu, tonama tekom grobnom biljegu.

Dakle, dobri Bonjani tokom mranog doba pa sve do naeg vremana, uspjeli su uzdu i poprijeko omeiti svoju plemenitu Bosnu, biljegom na svojim humkama sa tonama tekog kamena, kao jedino moguim dugotrajnim peatom. Bosanski peati otisnuti na stecima od tada, do danas, predstavljaju fenomen jugoistone Europe pa i ire u svijetu. Susjedi drave Bosne i Hercegovine nemaju ovakve nadgrobne biljege, osim u pograninim podrujima koja su pripadala srednjovjekovnoj dravi Bosni. I ako mnogi dobronamjernici svjetskog glasa, potvruju steke kao historijsko svjedoanstvo srednjovjekovne bosanske drave, susjedi bosanskog okruenja inspirisani osvajakim tenjama bez prestanka se trude, posebno od unazad dvjesta godina, da pobiju neoborive naune injenice. Posmatrajui znaaj bogumilskih biljega postavljenih na grobno mjesto, u srednjovjekovnoj Bosni i dananjoj Bosni i Hercegovini oni predstavljaju obiljeenu meu, koja ne dozvoljava nanoenje prostorne tete prema drugima, niti drugih irenje na tetu njenih prostora. U ovu historijsku ulogu moemo dobrim dijelom uvrstiti kamen i njegove klesae u Goduu, koji su svojom djelatnou darovali dio peata svojoj voljenoj i plemenitoj zemlji Bosni, kojeg ona u sjeanju na njih i danas, vjerno uva u njedrima svojih kosina, bregova i dolina. Srednjovjekovna ljudska bia, kao to je majstor Kablovi, uspjeli su odrati znakove duhovnog i kulturnog zraenja, oznaenog u prostoru i vremenu, koji svojim tokom uvezuju historiju Bosne sa njenom prolosti do danas, iji kontinuitet utire staze i kulturnoj budunosti.

50

Pripremni oblik kamena za klesanje i oblikovanje steaka; dijelovi zapoete ali ne zavrene izrade steaka u Goduu.

I ako je klesa steaka Kablovi, mnogima uradio biljeg na mjestu vjenog poivalita, danas nije poznato da li je i njemu na grobnom mjestu postavljen bilo kakav biljeg. Jedan srednjovjekovni ploasti biljeg postojao je u Goduu i to na mikrolokaciji Kablila, odnosno i dananjeg Hana, do osamdesetih godina u dvoritu Cvjetka Petrovia, sa nekoliko cvijetnih i vitiastih ornamenata. Zapaenost ovog steka vjerovatno je izostala iz razloga, to je zadnjih sedamdeset godina na tom grobnom mjestu bila okunica, gdje je postavljen svinjac. Koliko je prije bilo steaka na tom mjestu, osim te ploe meni nije poznato, ali znam da je u vremenu mog djetinstva bila ova jedna ploa, koju sam radoznalo posmatrao i razmiljao, emu slui ovako lijepo ukraena sa mjestom u svinjcu. Tada kao djeak razmisljao sam, da je to moda kod pravoslavaca neki od obiaja, da podiu uz okunicu spomenik nekom od svog pretka, kao simbol uvara stoke od neke bolesti ili uroka. Traei ovu plou u novije vrijeme nosam uspio pronai, osim stare nevjeto snimljene fotografije, iji negativ je pukom sluajnou sauvan.

Foto snimak 1976. godine.

Meutim, pored ove ploe koja mi je ostala u sjeanju, na prostoru kojeg obuhvata tadanji i dananji Godu, postojale su dvije srednjovjekovne nekropole i to sa siromanijim ploastim obiljejima u Selitima i Starokui, koje su aglomeracijom pretvorene u poljoprivrednu povrinu. Izraena ljudska nemarnost prema ovim nekropolama ne moe imati

uporite opravdanja, bez razlike kolika je bila potreba za obraujuim povrinama, jer je s tim znanjem i ne znanjem, naruen grobni biljeg dobrog

51

Bonjanina. Nautrub mnogih unitenih nekropola u radijusu do dvadeset kilometara godukog okruenja, ipak se danas zna da je nekada bilo preko pedeset evidentiranih nekropola. Odnosno, toliko ih je evidentirano na prostoru srednjovjekovne upe Sapna.

Kada pominjemo Starokuu, ne moe se zaobilaziti njen znaaj, s obzirom da se na ovom prostoru nalazila rimska zgrada, koju je narod prozvao starokua. Drugi pomen Godua nalazi se u popisnim defterima Zvornikog sandaka i u tom popisu iz 1528. godine pomenut je u uivaoc mezre Godu knez Milete. Inae u kasnijem popisu iz 1548. godine pominje se sin aban od pomenutog timarlije Milete kao spahija. Poto se radi o pomenu mezre Godu, a u cilju njenog pojanjenja znaenja, nauna literatura to znaenje tumai na slijedei nain: Mezra doslovno znai obradivo zemljite, polje, a kao turski agrarno pravni termin znai staro selite, naputeno i raseljeno selo. Da bi se neko podruje moglo proglasiti mezrom moralo je imati jasne tragove ranijeg naselja: groblje, bunar, esmu, vonjake i slino. Jasni tragovi starog naselja u Goduu bili su u dananjim Selitima i Starokui, kao i mikrotoponim Han ije znaenje govori, da je tu nekada bilo staro naputeno selo. to se tie timara Milete u mezri Godu, da ne bi bilo zabune oko znaenja naziva i vlasnitva zemljita, pa i razloga kome se i kako mogao dodjeljivati timar, to pojanjenje daje nam kanunama. Odredbom bosanske kanunname od 922. hidretske godine, odnosno 1516., izriito zabranjuje, da se timari u Bosanskom vilajetu dodjeljuju strancima. Dakle, posjednici timara po toj zakonskoj odredbi mogli su biti samo domai ljudi, sa doslovnim propisom za teskereli i teskeresus22 timare, tj. lena iju podjelu vri beglerbeg, a o toj dodjeli i pravu posjeda pie slijedee: A kada ostanu upranjeni mahlul23 neka se opet daju ljudima tog vilajeta, koji su lieni posjeda mazul24 jednakih tim zeametima odnosno timarima, a neka se ne daju lienog posjeda iz drugih sandaka. Neka se upranjeni leno svakog sandaka dodjeli opet ovjeku lienom posjeda u tom sandaku, a neka se ne daje ovjeku lienom posjeda u nekom drugom sadaku. Ako oni koji su doli iz drugog sandaka posjeduju tesaruf zeamet ili timar u Bosanskom vilajetu odu svojim kuama zbog toga e biti liseni posjeda.25

22 GID BiH, godina X., Sarajevo 1959. str. 268. 23 Mahlul u arapskiom jeziku, oznaava imenicu za nasljedno pravo na imetak iji vlasnik je umro bez nasljednika, odnosno srodnika koji bi ga mogli naslijediti po nasljednom redoslijedu, tzv. Erazi kanunnamom. Mahlul = prazan, pust, naputen. 24 Mazul iz arapskog jezika predstalja znaenje za nekoga ko je svrgnut, smijenjen. 25Orijentalni institut Sarajevo, Kanuni i kanunname I. Sarajevo 1957. godine, str. 26.

52

Prema gore citiranom zakonskom propisu posjedi u sandacima Bosanskog vilajeta samo su mogli biti dijeljeni domaim stanovnicima, roenim u tom sandaku, a nikako iz drugih sandaka ili nekih drugih krajeva Otomanskog carstva. Da stalne posjede u Bosni nisu mogli imati stranci pokazuje odredba u kojoj stoji da se gubi posjed i kada neko privremeno napusti Bosnu. Dakle, uslovi za sticanje prava na posjed bili su bosansko porijeklo roenjem u Bosni potvreno sa mjestom stalnog boravka, a koji su stimulirali domorodce da ostanu batinici na svojoj zemlji.

Iz ovoga proizilazi da u stalni vlasniki posjed timar, nisu mogli dobiti vlasi niti vlaki kneevi, kao to ele neki srpski historiari prikazati, nego su taj timar mogli posjedovati samo domai ljudi, roeni u sandaku u kojem i posjeduje timar, odnosno roeni u nahiji, jer timarlije su bili u nadlenosti nahije, nahija je bila najnia upravna jedinica, nia od kadiluka, a kadiluk su mogle osnovati najmanje dvije nahije. Srednjovjekovna Vrh upa preimenovana je u sandak, kojom je upravljao vojvoda, a sandakom beg. Nahija je naslijedila upu ije starijeine su nosili naziv upan i subaa.

Inae, popisna imena ljudi koji nisu bili muslimani, a navedeni su u turskim defterima mnogi ele prikazati kao izriito vlako stanovnitvo, a njihova naselja kao vlake kneine. Turci nisu domae ne povlateno stanovnitvo popisivali u deftere i nisu ih razdvajali sa posebnim vjerskim oznakama, nego su ih svrstavali u jedan popisni defter, dok je vlako stanovnitvo popisivano u posebnim defterima i oni nisu oznaavali etniku pripadnost, nego je ta oznaka predstavljla socijalni sloj ili klasu, odnosno oznaku za povlatene i unajmljene ljude u slubi carstva. Kao povlatena drutvena grupa Osmanskog carstva, vlasi su za starijeine svojih oganizacionih cjelina imali kneeve, a manje grupe primuare, koji su ujedno bili i pomonici kneza. Tadanji nain ureenja drutvenih odnosa potvruje, da su svi domorodci u Bosni imali ista vlasnika prava bez razlike bili oni muslimani ili krani, ali i da drugi ljudi koji nisu roeni Bosanci, nisu mogli uivati ista vlasnika prava kao domorodci, bez razlike bili oni muslimani ili ne. Strani ljudi su mogli uivati gotove prihode prikupljene od dohodka sa odreenog imanja, koje je plaao vlasnik imanja kao dravni porez lino uivaocu, odreenim propisom sultana ili sandak bega.

Da je timarnik Milete u mezri Godu bio privremenog karaktera i da nije bio domorodakog porijekla govore podaci iz deftera u kojima se pominje kao timarnik i u drugim mjestima, pa je tako ubirao prihode sa ifluka u blizini sela Vrh Rika od 500 aki, ali i prihode od 500 aki sa mezre Modrua u blizini Hrania Rike u nahiji Jasenica, dok se u 1533. godini ne spominje kao timarnik mezre Godu. Dakle i pored toga to je bio knez vlake organizacije u nahiji Sapna, iz prihoda od 1.000 aki, moglo bi se rei da je

53

knez Milete predstavljao veoma malenu organizaciju vlaha u nahiji Sapna, koja ga nije mogla s prihodima odravati, te je stoga izvore prihoda nadoknaivao useljenjem svojih podreenih, na prostore nahije Jasenica, odnosno u to vrijeme vrio pokret vlaha prema zapadnim granicama Zvornikog sandaka, a kasnije vjerovatno i preko Save u Slavoniju. Iz popisa vlaha i njihovog uivanja prihoda sa zemlje u nahiji Sapna, ne oznaava i vlasnitvo zemljita, nego samo privremene uivaoce povlastica od prinosa i prihoda sa prikazanih zemljinih parcela, zbog aktivnosti poluvojnikog ili vojnikog sluenja i strukturi reima Osmanskog carstva.

Popis iz 1533. godine obuhvata samo poimenino uivace dravnih povlastica kao to su carski i sandak - begov has, timarlije inovnici i vojnici, kojima su dodijeljena uivanja u nahijama i pojedinim selima, a prikazana brojka i naziv taby govore o njihovim pratiocima ili sljedbenicima, dok je domorodako ne privilegovano stanovnitvo ostalo poimenino i brojno ne evidentirano u tim defterima.

Vlaki kneevi koji se pominju u defterima nisu mogli biti seoske starijeine domorodakom stanovnitvu, ni tamo gdje su vlasi inili dominantnu veinu, oni su to mogli biti samo za naselja izriito naseljena vlakim doseljenicima i mogli su utjecati samo na svoje vlako stanovnitvo. Poto se danas radi o pogrdno prihvaenoj rijei vlah kod pravoslavca, za spoznaju o tom terminu valja traiti dublje korijene njegovog izvora. Po Jireeku, su u srednjovjekovnoj Srbiji ne plemiko stanovnitvo Sebri strogo odvajalo u dva reda: u teake vezane sve vie za zemlju i pastire koji behu mnogo slobodniji. U 14 veku nazivaju se svi teaci Srbi, a pastiri Vlasi. Vlako naselje imalo je glavara koji je bio sudija. Zvao se knez. Iz ovoga proizilazi da je naziv vlah u Bosnu preneen iz Srbije, ije znaenje predstavlja pastira ili obana. S obzirom na privilegije koje su uivali vlasi u turskoj vojsci, kao ulefdije, mortolozi i logistika podrka u slubi stoara, mogue da su domai ljudi iz Bosne, na osnovu vlakog slugarenja uz okupatorske Turke, a bili su to pravoslavci, listom sve pravoslavce prozvali vlasima, jer su s Turcima okupirali Bosnu, a u mnogo kasnijem periodu su vlasi, zauzvrat pogrdnom osjeanju, bosanske muslimane prozvali iz pogrde balija, ija osnova oznaava osvajaa. Dakle, naziv vlah i balija su uzvratni pogrdni sinonimi oznaeni za pravoslavce i muslimane kao turske pomagae u osvajanju Bosne i obadvije imenice su u Bosnu stigle posredstvom turskog osvajanja, samo to Bonjani nisu bili u slubi osvajaa, kao to su to bili vlasi. Uzvraajui zbog pogrdog osjeanja za naziv vlah, koji je za domordce oznaavao kolonizatora, pravoslavci kako bi uzvratili i proizveli ljutnju kod domorodaca, muslimane su nazvali balijama, a katolike okcima. O znaaju vlaha, tokom turskih osvajanja Milan Vasi kae, da vlaka saradnja spada u poseban znaaj u irenju turskih granica i imala je uee vlaha koji se tu sa svojom organizacijom ne javljaju samo kao vojska, ve i

54

kao narod, kao masa, kao kolonizacioni element koji e zaposjesti po dubini i irini cijelo tursko granino podruje. Znaajno mjesto u turskoj vojnoj sili zauzimali su kao kategorija povlatenog stanovnitva, javljajui se u svojstvu borakog kadra i zanatlija... U vojnim slubama Osmanske drave, naroito srpski narod odigrao je najznaajniju ulogu u vrijeme njenog irenja.26 Iz ovog navoda i mnogih drugih dokumenata se vidi, da su vlasi u slubi podanitva Osmanskom carstvu, zajedno sa Turcima izvrili okupaciju Bosne i kasnije Ugarske u ije krajeve su naseljeni posredstvom turskog osvajanja, kako u Bosnu tako u Liku, Vojvodinu, Slavoniju i druge krajeve koje su osvojili Turci. Dakle, vlaka titula knez bila je obiljeje starijeine za grupe stoarskih naselja u Srbiji, pa prema tome kao pojam seoskog starijeine uvuena je u Bosnu posredstvom vlaha, meu kojima je i ustaljena do dananjih dana. Predstavljajui dokaze o pominjanju sela Godu tokom srednjeg vijeka i u poetku osmanske vladavine valja napomenuti da se tokom popisa 1548. godine Godu pominje kao zemin abana, a u tom smislu i 1604. godine se navodi zemin kao zemlje abana.27

Iz navedenih podataka moe se rei, da je selo Godu ivjelo svojim ivotom i prije pisanih tragova, s obzirom na znaenje i izvor njegovog imena iji korijen je mogao nastati jo u doba ilirske naseobine, ali najkasnije u vrijeme kasne antike osvajakom najezdom i doseljavanjem Gota. Naseljavanje, zaseljavnje, raseljevanje, useljavanje sela Godu, uglavnom je potjecalo sa i oko Selita i Starokue, iji toponimi odgovaraju starom naputenom selu u kojem je stolovao goduki bitak sve do stranog zatiranja epidemijom kuge od 1772-1785. godine, ijim uzrocima nestaje selo i umire velika veina stanovnika na Starokui, a od preivjelih se zasniva novo utoite na dananjem tlu, na kojem se nastavlja i prenosi goduka ivotna supstanca sa prastarih na nova i budua pokoljenja.

26 Vidi: Zbornik GID, BiH 1952. Milan Vasi, Knezovi i kneine. Podebljavanje dijela tekstu, izvrio autor ovog djela. 27 Ne objavljeni popis iz 1604. godine, nalazi se kod autora ovog lanka.

55

Centralni dio sela Godu, pogled iz Ronja. Foto snimak mart 2008.

Obilazak terena u okolini Godua radnika Zavoda za zatitu i koritenje kulturno-

historijskog i prirodnog naslijea Tuzlanskog kantona (2009.)

56

57

Almir MUOVI, prof. REALIZACIJA KOLSKOG PROJEKTA NEOLIT U TUZLI

Iskopom materijala iz sonde sa lokaliteta centralnog dijela Trga Slobode, a i sa mjesta kasnjih radova na ureenju trga i dubinskih iskopa za polaganje instalacija, na povrini su se pojavile i velike koliine lomljene keramike. Jedan dio tog materijala sam, uz saglasnost kustosa muzeja, prikupio s ciljem oplemenjivanja prostora osnovne kole Branska Malta Tuzla izlocima keramike iz vremena neolita.

Direktor kole Husein Heimovi pruio je punu podrku projektu ove vrste, koji bi omoguio da se po prvi puta ostvari ovakva vrsta saradnje jedne osnovnokolske obrazovne institucije sa JU Muzej istone Bosne Tuzla. Cilj projekta je da se arheologija i muzejske postavke priblie uenicima na jedan novi nain, da muzejski izloci nau svoje mjesto i na mjestima gdje e se koristiti direktno u procesu sticanja znanja o prolosti grada u kojem ivimo.

Izlaganjem materijala pronaenog na likalitetu Trga Slobode, sa procijenjenom starou od blizu 7000 godina, elim ukazati na kontinuitet ivota na ovim prostorima, s ciljem stvaranja dubljih veza najmlaih stanovnika ovog grada sa njegovom historijom.

Tokom realizacije projekta nailazili smo na niz prije svega finansijskih problema, koje smo rjeavali uz podrku menadmenta kole i uz pomo prijatelja.

58

Na pokretnu platformu je postavljen stakleni ormar 100x100x25 cm,

ispod kojeg je na rubove platforme privren okvir visine 5 cm. Unutranjost okvira ispunjena je suhim kvarcnim pijeskom, podlogom za postavljanje neolitskih keramikih ostataka posuda za isoljavanje.U postavljanju izloaka svojim savjetima strunu podrku dao je i kustos JU Muzej istone Bosne Tuzla Mirsad Bakalovi.

Da bi uenici i drugi zainteresirani posjetioci mogli proitati vie informacija o izloenoj postavci, pomogao je profesor historije u JU Mjeovita srednja mainska kola Tuzla Adem ehidi, koji je omoguio tampanje plakata. Plakati su odtampani na bosanskom i na engleskom jeziku.

Zalaganjem menadmenta kole i linim zalaganjem osposobili smo dio prostora kole koji je do tada bio neiskoriten i stvorili historijski (arheoloki) kutak u prizemlju kolskog objekta. Ovaj prostor je na vrlo frekventnom mjestu podnoje stepenita, to je kod uenika pobudilo veliko interesovanje.

Historijski (arheoloki) kutak u prizemlju O Branska Malta Tuzla

59

S tom namjerom je realiziran ovaj kolski projekat u saradnji sa JU Muzej istone Bosne Tuzla i kustosom arheologom Mirsadom Bakaloviem. LITERATURA Izvor: Bakalovi Mirsad kustos arheolog Izvjetaj sa zatitnog arheolokog istraivanja na lokalitetu Trga Slobode, Tuzla JU Muzej istone Bosne Tuzla, 15.10.2008 godine Tuzla Prilozi (fotografije): iz baze fotografija JU Muzej istone Bosne Tuzla, fotografije iz privatnog fundusa autora rada profesora historije i geografije Muovi Almira

60

61

Mr. sc. Sanel TUFEKI

PRIRODNO KRETANJE I REPRODUKCIJA STANOVNITVA OPINE SREBRENIK U DRUGOJ

POLOVINI XX I U PRVOJ DECENIJI XXI STOLJEA SAETAK

U radu su prikazane promjene u kretanju ukupnog broja stanovnika i karakteristike prirodnog kretanja i reprodukcije stanovnitva na podruju opine Srebrenik. Kretanje ukupnog broja stanovnika opine Srebrenik tretirano je kroz popise koji su izvreni od 1948. do 1991. godine i procjene za period od 1996. do 2008. godine. Od 1948. godine stanovnitvo ove opine stalno se poveavalo i do 1991. godine skoro je udvostrueno. Najvea godinja stopa rasta stanovnitva ostvarena je u meupopisnom periodu od 1953 - 1961. godine kada je iznosila 2,0 %. Prema procjeni, u 2008. godini, opina Srebrenik je imala 43.078 stanovnika. U periodu izmeu 1961. i 2008. godine, u opini Srebrenik je izraena tendencija smanjivanja broja ivoroene djece i prirodnog prirataja stanovnitva, uz promjenjivo kretanje broja umrlih. Slian trend imalo je i kretanje stope nataliteta i mortaliteta. U poslijeratnom periodu tj. nakon 1996. godine, opadajue stope nataliteta i poveanje stopa mortaliteta dovele su do jaeg smanjivanja stope prirodnog prirataja u opini Srebrenik. Stanovnitvo opine Srebrenik danas karakterie opadajua reprodukcija tj. reprodukcija koja vie ne osigurava generacijsko obnavljanje ukupnog stanovnitva. Kljune rijei: prirodno kretanje, reprodukcija, stanovnitvo i opina Srebrenik.

UVOD

Prirodno kretanje stanovnitva je jedna od dvije osnovne odrednice ukupnog kretanja stanovnitva neke zemlje ili kraja (druga odrednica je mehaniko kretanje stanovnitva). Osnovne komponente prirodnog kretanja stanovnitva su natalilitet ili rodnost i mortalitet ili smrtnost stanovnitva. Natalitet je pozitivna komponenta prirodnog kretanja stanovnitva koja djeluje na porast stanovnitva. Natalitet predstavlja broj ivoroenih u odreenom vremenskom periodu, na odreenom podruju. Za mjerenje

62

nataliteta obino se uzima opa stopa nataliteta, koja se dobija iz odnosa izmeu broja ivoroenih i ukupnog broja stanovnika u jednoj godini. Najee se izraunava na 1000 stanovnika. Ovako izraunata opa stopa nataliteta naziva se opom stopom efektivnog nataliteta, za razliku od stope ukupnog nataliteta, kada se uzima u obzir i broj mrtvoroene djece. Mortalitet predstavlja negativnu komponentu prirodnog i ukupnog kretanja stanovnitva koja utjee na smanjivanje ukupnog broja stanovnika. Mortalitet je broj umrlih u odreenom razdoblju, na odreenom podruju. Opa stopa mortaliteta se izraunava kao kolinik broja umrlih u toku godine i broja stanovnitva sredinom godine i mnoi se sa 1000. Razlika izmeu broja ivoroenih i broja umrlih stanovnika u odreenom periodu je prirodni prirataj. U pravilu prirodni prirataj je pozitivan (viak broja ivoroenih nad brojem umrlih). Meutim, sve ee se pojavljuje i obrnuta situacija u kojoj je broj umrlih vei od broja ivoroenih i u tom sluaju govorimo o prirodnom smanjenju stanovnitva ili o prirodnoj depopulaciji. Kada imamo situaciju da se broj ivoroenih u odreenom razdoblju izjednaava sa brojem umrlih onda se radi o nultnom prirataju ili prirodnoj stagnaciji stanovnitva. Reprodukcija stanovnitva podrazumijeva proces obnavljanja stanovnitva ili proces obnavljanja generacija unutar stanovnitva preko raanja i umiranja.28 To je ire poimanje reprodukcije stanovnitva. U uem smislu pojam reprodukcije odnosi se samo na obnavljanje enskog stanovnitva s obzirom na neposrednu ulogu enskog stanovnitva u procesu reprodukcije. U tekstu koji slijedi prikazat emo promjene u kretanju ukupnog broja stanovnika i karakteristike prirodnog kretanja i reprodukcije stanovnitva na podruju opine Srebrenik u drugoj polovini XX i u prvoj deceniji XXI stoljea. KRETANJE UKUPNOG BROJA STANOVNIKA OPINE SREBRENIK Prema popisu iz 1991. godine na podruju opine Srebrenik, koja obuhvata povrinu od 248 km, ivjelo je 40.896 stanovnika ili prosjeno 164,9 st/km. Te godine, stanovnitvo opine Srebrenik inilo je 0,94 % od

28 Pod pretpostavkom univerzalnog braka i odsutnosti fiziolokog steriliteta, obnavljanje se stanovnitva ostvaruje ako svaka ena u fertilnoj dobi u prosjeku rodi neto vie od dvoje djece. Dakle, kritina brojana vrijednost totalne stope fertiliteta iznosi 2,1 (prosjeno djece po jednoj eni u fertilnoj dobi) kojom je osigurana jednostavna reprodukcija stanovnitva u smislu obnavljanja generacija. Ako je totalna stopa fertiliteta vea od 2,1 znai da je u pitanju proirena reprodukcija, a ako je ta stopa manja od 2,1 znai da u dotinom stanovnitvu vie nije osigurana jednostavna reprodukcija stanovnitva (Wertheimer-Baleti, 1999: 230).

63

ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Prema procjeni, u 2008. godini, opina Srebrenik je imala 43.078 stanovnika. Kretanje ukupnog broja stanovnika opine Srebrenik tretirano je kroz popise koji su izvreni od 1948. do 1991. godine i procjene za period od 1996. do 2008. godine. Ta dinamika stanovnitva izmeu 1948. i 2008. godine je imala sljedei tok (Tabela 1). Tabela 1. Broj stanovnika opine Srebrenik u popisima stanovnitva nakon II svjetskog

rata i prema procjeni za period od 1996. do 2008. godine Godina

Broj

stanovnika Indeks rasta

Gustina naseljenosti

1948. 22.019 100,0 88,7 1953. 23.966 108,8 96,6 1961. 28.178 127,9 113,6 1971. 33.620 152,7 135,6 1981. 38.070 172,9 153,5 1991. 40.896 185,7 164,9 1996. 44.461 201,9 179,3 1997. 36.480 165,7 147,1 1998. 40.427 183,6 163,0 1999. 41.196 187,1 166,1 2000. 41.533 188,6 167,5 2001. 41.830 189,9 168,7 2002. 42.033 190,9 169,5 2003. 42.218 191,7 170,2 2004. 42.351 192,3 170,8 2005. 42.531 193,2 171,5 2006. 42.723 194,0 172,3 2007. 42.890 194,8 172,9 2008. 43.078 195,6 173,7

Izvor: RZS, Statistiki godinjaci SR Bosne i Hercegovine, 1972, 1981, 1991. godine; DZS, Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992. godine; FZS, Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2009. godine; Prostorni plan za podruje Tuzlanskog kantona 2005 2025, Tuzla: PrintCom,

2008. godine Iz navedenih podataka u Tabeli 1. vidljivo je da se od 1948. godine stanovnitvo opine Srebrenik stalno poveavalo i do 1991. godine skoro je udvostrueno (broj stanovnika se poveao ukupno za 18877 ili za 85,7 %). Rast stanovnitva u pojedinim meupopisnim periodima nije bio ujednaen. Na poetku posmatranog perioda od 1948. do 1953. godine godinja stopa rasta stanovnitva opine iznosila je 1,7 %, dok je najvea stopa rasta ostvarena u meupopisnom periodu od 1953 do 1961. godine kada je iznosila 2,0 %. Nakon toga dolo je do usporavanja godinje stope rasta stanovnitva, pa je u periodu od 1981 do 1991. godine imala godinju vrijednost od 0,7 %.

64

Ratna razaranja za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992 1995. godine) dovela su do izrazitih promjena u demografskoj situaciji i demografskim komponentama razvoja. Dolo je do velikih pomjeranja stanovnitva u prostoru, kako unutar Tuzlanskog kantona, tako i u cijeloj Bosni i Hercegovini, to je imalo utjecaja i na stanje u opini Srebrenik. Zbog ratnih stradanja i velikog broja izbjeglih u periodu od 1992 do 1995. godine, dolo je do smanjenja broja stanovnika u Bosni i Hercegovini. Rezultat toga je i pad gustine naseljenosti na dravnom nivou sa 85,2 st / km u 1991. godini na 75,1 st / km u 2004. godini. S obzirom da opina Srebrenik najveim dijelom svog teritorija nije bila direktno ukljuena u ovaj rat, ostala je poteena od veeg stradanja i progona domaeg stanovnitva. Istovremeno na podruju ove Opine nalo je privremeni ili stalni smjetaj brojno stanovnitvo koje je bilo prognano iz drugih krajeva nae zemlje. Kao direktna posljedica rata, u 2000. godini, broj raseljenih iz drugih krajeva Bosne i Hercegovine sa privremenim ili stalnim boravkom u opini Srebrenik bio je 8.116 lica. Istovremeno, broj raseljenih sa podruja opine Srebrenik, a koji su prije rata imali stalno prebivalite na podruju Opine, iznosio je 2.682 lica. Sve to je utjecalo da se broj stanovnika u opini Srebrenik i dalje poveavao (u odnosu na 1991. godinu samo je u 1997 i 1998. godini u opini Srebrenik zabiljeen manji broj ukupnog stanovnitva), to je imalo odraza i na gustinu naseljenosti, koja je u 2008. godini iznosila 173,7 st/km. Godinja stopa rasta stanovnitva opine Srebrenik izmeu 1999 - 2008. godine iznosila je 0,5 %. PRIRODNO KRETANJE STANOVNITVA OPINE SREBRENIK Navedene karakteristike dinamike stanovnitva opine Srebrenik rezultat su pozitivnog prirodnog kretanja stanovnitva, uz opadajuu tendenciju stopa nataliteta i prirodnog prirataja stanovnitva i uravnoteavanja stopa mortaliteta, negativnog migracijskog salda i djelovanja posljednjeg rata (1992 1995. godine). Smanjenje stope prirodnog prirataja u opini Srebrenik je rezultat znaajnih demografskih promjena u Bosni i Hercegovini. U svom razvoju stanovnitvo Bosne i Hercegovine je u toku ezdesetih godina ulo u centralnu tranzicijsku podetapu (u demografskoj se teoriji stopa nataliteta od 30 promila smatra graninom stopom za prijelaz iz rane u centralnu tranzicijsku podetapu), a od 1973. godine u kasnu tranzicijsku podetapu koju karakterie stopa nataliteta ispod 20 promila i koja lagano pada, stopa mortaliteta koja je uglavnom na niskoj razini i tei uravnoteenju, te izrazita migraciona kretanja. Znajui karakteristike podetape centralne i kasne tranzicije, moe s