2010

Rüblük Jurnal

İCBARİ TƏHSİL MÜDDƏTİNDƏ EDİLMİŞ DƏYİŞİKLİYİNQADINLARIN VƏZİYYƏTİNƏ POTENSİAL TƏSİRİ

“PİSA 2006”-NIN VACİB MƏQAMLARI:AZƏRBAYCANLI ŞAGİRDLƏRİN İLK BEYNƏLXALQPROQRAMDA NÜMAYİŞ ETDİRDİKLƏRİ BACARIQ

BOLONİYA BƏYANNAMƏSİ:GERİLƏMƏYƏ HAQQIMIZ YOXDUR!

ABŞ TƏHSİLLİ AZƏRBAYCAN MƏZUNLARI İCTİMAİ BIRLİYİ

3

4

10

16

22

28

32

36

Baş redaktor:

Dr. Anar Vəliyev

Redaksiya heyəti:

Fuad Əliyev

Vusal T. Xanlarov

Emin Huseynzadə

Yusif Axundov

Pərvanə Bayramova

Vuqar Allahverdiyev

Fuad Cəfərli

Fariz Hüseynov

Art-Direktor

İman Hüseynov

© AAA. Müəlliflərin mövqeyi

AAA-nın mövqeyi ilə üst-üstə

düşməyə bilər.

AAA-nın ofis ünvanı

AZ1014, Azərbaycan, Bakı şəhəri,

Rəşid Behbudov küç., 60

Azərbaycan Dillər Universiteti,

Amerika Mərkəzi

Tel.: (+994 12) 441 01 72

E-mail: office@aaa.org.az

www.aaa.org.az

Sədr və redaktordan məktub

TÄDQİQAT MÄQALÄLÄRİ

İcbari təhsil müddətində edilmiş dəyişikliklərin

qadınların vəziyyətində potensial təsiri

Sirac Mahmudov

“PİSA 2006”-nın vacib məqamları: Azərbaycanlı şagirdlərin

ilk beynəlxalq proqramda nümayiş etdirdikləri bacarıq

Turqut Mustafayev

MÜSAHİBÄLÄR

Boloniya Bəyannaməsi: geriləməyə haqqımız yoxdur!

Asif Cahangirov

MÜZAKİRÄLÄR VÄ FİKİRLÄR

Astara kənd məktəblərinin birində qizların təhsili

Aygün Dadaşova və Kati Taylor

“Müəllim, mən razı deyiləm!”. Atlantik okeanın

o tayında fərqli təlim və təhsil

Rəşad Bayramov

Azərbaycandakı təhsillə bağlı düşüncələr

Amy Peterson

Azərbaycanda pedaqoji heyətin təkmilləşdirilməsi:

çətinliklər və imkanlar

Alison Mandaville

Rüblük Jurnal

ABŞ TƏHSİLLİ AZƏRBAYCAN MƏZUNLARI İCTİMAİ BİRLİYİ

Rüblük Jurnal 3

SӘDR VӘ REDAKTORDAN MӘKTUB

Әziz dostlar,

Bu, Amerika Məzunlar As‐sosiasiyasının jurnalı olanCONTEXT jurnalının ilknəşridir. Bildiyiniz kimi, Asosi‐asiyanın məqsədi azad infor‐masiya mübadiləsini inkişafetdirmək, peşəkar əlaqələrininkişaf etdirilməsinə yardımetmək və ABŞ haqqında bilik‐ləri Azərbaycanda yaymaq vəgenişləndirməkdir. Bu sahədə

bir çox tanınmış elmi jurnalların olmasına baxmayaraq, jur‐nalların heç biri Amerika Məzunlar Asosiasiyasınınməqsədlərinə cavab vermir. Amerika Məzunlar Asosi‐asiyasının jurnalının məqsədi, ideyaların inkişaf etdirilməsiüçün aktiv forumların keçirilməsi və Azərbaycana, o cüm‐lədən, regiona aid bilik və informasiya mübadiləsini təmin et‐məkdir.

CONTEXT jurnalının məqsədi, Azərbaycan və region iləbağlı mövzularda fikir mübadiləsinin aparılmasına, bilik vəməlumatların bölüşdürülməsinə nail olmaqdır. Jurnal müx‐təlif perspektivlərdən və nəzəri cəhətdən bir sıra mövzularınvə cari siyasətin təhlilini əks etdirir. Jurnalın məqsədi Azər‐

baycan və region haqqında tədqiqatlara yön vermək, müqay‐isəli araşdırmalara stimul yaratmaq və tələbələrə, gənc alim‐lərə və tədqiqatçılara çap edilmək baxımından şəraityaratmaqdan ibarətdir. Bu jurnal işgüzar mühit, hökumətsektoru, tələbə və elm xadimləri arasında şəbəkə yaratmağaxidmət edir. Fənlərarası jurnal olduğundan, o, bütünakademik işçilər, qərarverici təbəqə, stajor, tələbə və ekspertlərüçün stolüstü vəsaitdir.

CONTEXT–in toxunacağı mövzular hər yerdə, xüsusilə,inkişaf etmiş ölkələrin diqqət mərkəzində olan təhsilbarəsində olacaq. Müstəqillik əldə etdikdən sonra təhsildə başverən dəyişikliklərlə bağlı olan müzakirələr Azərbaycan icti‐maiyyətində ən çox müzakirə edilən mövzulardan biridir. Busahədə olan boşluqları hiss edərək jurnal, təhsil sahəsindəmüxtəlif məsələlərə dair, o cümlədən, Bolonya prosesi, Azər‐baycan reallığında qızların kənd yerlərində təhsili, müəllim‐professor heyətinin imkanlarının inkişaf etdirilməsi,Azərbaycanın təhsil sisteminin xaricilərin və başqalarınıngözü ilə. bağlı məqalələr nəşr edəcək.

CONTEXT jurnalının redaktor heyəti bütün oxucularısalamlayır və ümid edir ki, jurnal cəmiyyətimizdə olan prob‐lemlərə, çətinliklərə və imkanlara aydınlıq gətirəcək.

Dr. Anar M. Vəliyev, Baş Redaktor

Әziz oxucular,

ABŞ Təhsilli Azərbay‐can Məzunları ictimai bir‐liyinin (AAA) rüblükjur nalı CONTEXT‐in ilk bu‐raxılışında sizi salamla ‐yıram. AAA altı il bundanöncə bir əsas məqsədətrafında yaradılmışdır:ABŞ‐da müxtəlif proqram‐lar xətti ilə təhsil almışməzunları bir araya topla‐

yaraq onların bilik və bacarıqlarını Azərbaycanıninkişafına yönəltmək. Artıq bu gün ölkəmizdə, ABŞ‐da təhsil almış çoxlu kadrlar yetişmiş və onlar Azər‐baycanın dövlət idarələrində, özəl şirkətlərdə vəQHT‐lərdə çalışırlar. Harada işləmələrindən asılı ol‐mayaraq onlar əldə etdikləri təcrübələrini ətrafın‐dakılarla paylaşaraq davamlı şəkildə Azərbaycanıninkişafına öz töfhələrini verirlər. Fəaliyyətimizin yed‐dinci ilinə qədəm qoyarkən hiss edirik ki, ABŞ‐da iqti‐sadiyyat, dövlət idarəçiliyi, səhiyyə, təhsil, biznesstrategiyası, diplomatiya və başqa sahələrdə yüksəktəhsil almış məzunlarımızın fikir və ideyalarını bölüşəbilmələri üçün davamlı və daha geniş bir vasitəyə

ehtiyacımız var. CONTEXT məzunlarımıza öz bilik və təcrübələrini

daha böyük auditoriya ilə paylaşmaq, hökümət,vətəndaş cəmiyyəti, və elmi ictimaiyyət də daxil ol‐maqla müxtəlif maraqlı tərəflərə öz fikir vətövsiyyələrini çatdırmaq imkanı yaradacaqdır. Eynizamanda, CONTEXT Azərbaycanda və xaricdə olangənc tələbələr, elm xadimləri və təcrübəçilərə imkanyaradacaq ki, Azərbaycan, onun bu günü və sabahınadair fikirlərini nəşr etdirib geniş auditoriyalarlabölüşsünlər.

Jurnalımızın ilk nömrəsi, Azərbaycanın bu günüvə sabahı üçün çox vacib olan, ölkəmizin güclü vərəqabətədavamlı olmasında ən əsas şərtlərdən olantəhsilə həsr edilmişdir.

CONTEXT jurnalının bütün redaksiya heyətinə vəxüsusilə də jurnalın yaranmasında və çap olun‐masında əvəzolunmaz əməyi olan baş redaktoru Dr.Anar Vəliyevə minnətdarlığımı bildirirəm. Bütün ox‐ucularımıza xoş gəlmisiniz deyirəm və ümid edirəmki, bu jurnal sizin üçün çox oxunaqlı və düşündürücübir vəsait olacaqdır

Ceyhun KərəmovABŞ Təhsilli Azərbaycan Məzunları

ictimai birliyinin idarə heyətinin sədri

www.aaa.org.az

İCBARİ TӘHSİL MÜDDӘTİNDӘ EDİLMİŞ DӘYİŞİKLİYİN QADINLARIN VӘZİYYӘTİNӘ POTENSİAL TӘSİRİ

4

İCBARİ TӘHSİL MÜDDӘTİNDӘ EDİLMİŞ DӘYİŞİKLİYİN QADINLARIN VӘZİYYӘTİNӘ POTENSİAL TӘSİRİ

Bərabər olmayan insanlarla bərabər səviyyədə davranılmasından ədalətsiz heç bir şey ola bilməz.

Tomas Cefferson

19 iyun 2009‐cu il tarixində Milli Məclis tərəfindənqəbul edilmiş Təhsil haqqında Azərbaycan Respub‐likasının qanunu ölkədə icbari təhsilin müddətinindəyişdirilməsini nəzərdə tutur. Dəyişikliyə əsasənməktəbəqədər təhsil 5 yaşından icbari olur və icbaritəhsilin yuxarı həddi 11‐ci sinifdən 9‐cu sinifə qədərazaldılır. Birinci dəyilşikliyin zəruriliyi və böyük fay‐daları tam başa düşülərkən və cəmiyyətdə deməkolar ki, hamı tərəfindən dəstəklənərkən, ikinci dəyi ‐şiklik barəsindəki fikirlər müxtəlifdir və zəruriliyi heçdə yekdilliklə qəbul edilmir.

Daha çox ABŞ‐da aparılan bundan öncəkitədqiqatlar gəlirlər 1, cinayət xarakteri daşıyanfəaliyyətlər 2, ölüm halları 3, rifahın subjektiv me‐yarları 4 və nəsillər arası bərabərsizliyə 5 təhsilintəsirini öyrənmək üçün icbari təhsil haqqında qanundəyişikliklərindən istifadə etmişlər. Bu məqalədəmənim yanaşma tərzim bir az fərqlidir. Formativqiymətləndirmə əvəzinə, mən icbari təhsillə əlaqədar

edilmiş bu mühüm dəyişikliyin gələcəkdə səbəb olabiləcəyi bəzi potensial nəticələri vurğulamağaçalışıram. Məqalənin strukturuna gəlincə, təhsilləbağlı mövcud qeyri‐bərabərlikləri nəzərdənkeçirdikdən sonra, mən insan inkişafının seçilmişgöstəriciləri baxımından qadınların iki il əlavə olaraqməktəbdə oxumasının əhəmiyyətini dəyərləndirirəm.Gəlinən nəticə bu dəyərləndirməyə əsaslanır.

TӘHSİLDӘ QEYRİ – BӘRABӘRLİKLӘR Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hər

kəs üçün ödənişsiz icbari ümumi təhsilə dövlət zə‐manəti verir 6. 1992‐ci ildə qəbul olunmuş əvvəlki qa‐nunun terminalogiyasına görə, bu, 11 il deməkdir.Qanun aydın şəkildə əsas təhsili (könhə klassi‐fikasiyaya əsasən, 1‐ci sinfdən 8‐ci sinfə qədər olantəhsil nəzərdə tutulur) icbari elan edərək digərlərininöz təhsillərini profesional texniki məktəblərdə,liseylərdə, eləcə də texnikum və kolleclərdə davam et‐

dirmələrini nəzərdə tutur. Lakin yeni qanuna görə,Konstitusiyada qeyd olunan icbari ümumi orta təhsil1‐9‐cu sinifləri əhatə edəcək. Bu baxımdan köhnə vəyeni qanun arasında diqqət çəkən əsas fərq, 9‐cusinifdən sonra təhsilin hər hansı bir formada davametdirilməsinə dair heç bir tələbin olmamasıdır. Qeydedilmiş bu dəyişikliyin 10 ildən sonra qüvvəyə min‐məsi təklif olunmuşdur.

Müstəqillikdən bəri Azərbaycanda icbari təhsil,yəni orta təhsil alma yaşında olan bütün uşaqların yatam orta təhsil, ya da texniki peşə məktəbləri və yatexnikumlar ilə əhatə olunması, demək olar ki, heçvaxt tam həyata keçirilməmişdir. Buna qəbul vəbitirmə üzrə rəsmi rəqəmləri sadə şəkildə təhlil et‐məklə əmin olmaq mümkündür. 2005‐ci ildə 7 doq ‐quzuncu sinfi bitirmiş 152 690 uşaqdan 6 547‐sitexnikumlara 8, 4 706‐sı texniki‐peşə məktəblərinə vəpeşə liseylərinə 9 qəbul olunmuşdur. Sinifdə qalmafaizinin çox aşağı səviyyədə olmasını nəzərə alaraqqalan 141 437 məktəb şagirdinin oxumağa davamedəcəyi və 11‐ci sinifi bitirəcəyi güman oluna bilərdi.Lakin 2007‐ci ildə yalnız 117 893 şagird tam orta təh‐sili bitirmişdir ki, bu da 9‐cu sinifi bitirmiş şagirdlərin23 544‐nin və ya 15%‐nin bu və ya digər şəkildə təh‐sildən yayınmasına işarə edir. Yuxarıdakı hesablamamüvafiq olaraq 2006 və 2008‐ci illərə tətbiq edildiyizaman yayınma 18% ‐dək artır. Faktiki olaraq, bunəticə, şagirdlərin 20%‐nin 9‐cu sinifdən sonra ortaməktəbi tərk etməsinə dair bəzi məktəblərdə müəl‐limlərin təxminləri ilə 10 üst‐üstə düşür. Biz hələ bu‐rada nə məktəbdə real davamiyyət, nə də keyfiyyətməsələlərini nəzərə almırıq.

1999‐cu il siyahıyaalması təhsildən yayınanlarınkimlər olduğu barədə fərziyyələri əsaslandırmaqüçün çox köhnədir. Ancaq, 2006‐cı ildə aparılan Azər‐baycanda Demoqrafiya və Sağlamlıq Sorğusu(AzDSS) bu baxımdan bizə bəzi ipucları verə bilər.2006‐cı ildəki vəziyyəti təhlil etməklə 20‐24 yaşqrupundakı hər dörd qadından birinin (25%) 9‐cusinifdən sonra təhsil almadığı qənaətinə gəlirik.Kişilər arasında isə bu göstərici 17% olmaqla dahayaxşıdır. Xüsusi narahatlıq doğuran fakt ondan ibarət‐dir ki, 15‐16 yaşlı qadınlardan 3.4%‐i və eyni yaşqrupundakı oğlanlardan 1.3%‐i ümumiyyətlə heç birtəhsil almayıb. Şəhərlərdə və ən zəngin ailələrdəyaşayan qızlar və oğlanlar çox daha yaxşı göstəricilərəmalikdirlər, ancaq bununla belə hər iki kateqoriyadaqızlar daha zəif nəticə göstərirlər. Sorğu zamanımüəyyən olunub ki, zəngin ailələrdəki 15‐49 yaşlıqadınların 95%‐i (kişilərin 98%‐i) və yoxsul ailələrdəkiqadınların 76%‐i (kişilərin 83%‐i) əsas təhsil (9‐cusinif) və ya daha yüksək təhsil səviyyəsinə malik ‐dirlər. Kənd və şəhər arasında da bu baxımdan fərqlərmövcuddur, lakin nəzərə çarpacaq səviyyədə dey‐

Sirac Mahmudov AzərbaycandaUNİCEF‐in ölkə ofisində Proqram vəPlanlaşdırma mütəxəssisidir vəvəziyyətin qiymətləndirilməsi, socialvə iqtisadi siyasətin təhlili, uşaq vəqadınlarla bağlı vəziyyətin monitor‐inqi və qiymətləndirilməsi ilə məşğul‐dur. Hal‐hazırda o, yeri gəlmişkən,uşaqlara ünvanlı investisiyalarınyaradılması ilə yanaşı insan inkişafıindikatorlarının monitorinq alət ləri ‐nin yaradılmasılə məşguldur. Edmund S. Muskie proqramının işti‐rakçısı kimi, Sirac 2002‐ci ildə Pitts‐burq‐PA Duquesne UniversitetininSosial və Dövlət Siyasəti üzrə human‐itar elmlər magistri dərəcəsini və1999‐cü ildə Qafqaz UniversitetininDövlət idarəetməsi üzrə bakalvrdərəcəsini almışdır.

Rüblük Jurnal 5

ildir: şəhər ərazisində qadın respondentlərin 89%‐i(kişilərin 93%‐i) və kənd ərazilərində qadınların 83%‐i(kişilərin 89%‐i) əsas təhsili və yaxud daha yuxarı təh‐sili bitirmişdir 11.

Yuxarıdakı təhlil bizə hamını əhatə edən 11 illikicbari təhsilin Azərbaycanda tam təmin olunmadığınıiddia etməyə imkan verir və qadınlar, xüsusilə yoxsulailələrdə və kənd yerlərində yaşayan qadınlar, bun‐dan ən çox zərər çəkən təbəqədir. Digər bir deyimləAzərbaycandakı qadınlar “ikiqat zərərçəkən” sta‐tusundadırlar 12. Qeyri‐bərabərliyi göstərən rəqəmlərhəmçinin qızların təhsilinə olan münasibətlərəbaxdıqda da təsdiqini tapır. Kişilərin təqribən 2/3‐iqeyd edib ki, əgər ailələri maliyyə çətinliyi ilə üzləşsəvə onlar seçim qarşısında qalsalar, qızlarını yox,oğlanlarını məktəbə göndərməyə üstünlük verəcəklər.Yanlız dörddə biri qızlara üstünlük verəcəyini qeydedib 13. Təhsildən yayınma məsələsi “2008‐2015‐ciillər üzrə Yoxsulluğun Azaldılması və Davamlıİnkişaf üzrə Dövlət Proqramı”nda (YADİDP) da özəksini tapmışdır. Proqramda maliyyə problemlərinintam orta təhsil almaq üçün uşaqların imkanlarınamənfi təsir göstərdiyi vurğulanaraq təhsildənyayınma hallarının kənd yerlərində daha çox olduğuqeyd edilmişdir. Bu fakt daha çox uşaqların kəndtəssərrüfatına və erkən nikahlara cəlb olunması iləbağlıdır. Uşaq nikahları son vaxtlarda daha çoxnəzərəçarpan haldır. Təxminən hər səkkiz qızdan biri18 yaşından erkən ailə qurur 14.

QADINLARIN TӘHSİL ALMASI NӘ QӘDӘR VACİBDİR?

Faktiki baş verən halların yeni təhsil qanunununqüvvəyə minməsi ilə qanuniləşməsinin qızlarıntəhsili nə mənfi təsir edəcəyi təxmin edilə bilər. Busəbəbdən, qəbul edilmiş qanunun ciddi əsaslara malikolub‐olmadığını, yoxsa onbirillik təhsil saxlansa vəicbariliyi təmin edilsəydi, ölkəyə daha faydalı olub‐ol‐

mayacağını dəyərləndirmək vacibdir.Mən burada reqressiv təhlil aparmıram, AzDSS‐in

məlumatları əsasında qadın və ana respondentlərintəhsil səviyyəsi əsasında 13 seçilmiş göstəricilərinnəticələrini müqayisə edirəm. Qeyd etmək lazımdırki, bu göstəricilər maddi rifah səviyyəsi və yaşayışərazisinin növü də daxil olmaqla bir çox bir‐biri iləbağlı olan faktorların nəticələridir və müstəsna olaraqtəhsilin nəticəsi kimi göstərilə bilməz.

İCTİMAİ SAĞLAMLIQTəhsilin sağlamlığa təsiri tam qəbul olunmuşdur.

Lakin bu təsirin necə baş verdiyi istiqamətində müxtəlifnəzəriyyələr mövcuddur: daha çox təhsil yaxşı işəmalik olmaq və daha çox maliyyə vəsaitləri əldə etməkimkanı verir; təhsil biliyi və qərar vermə qabiliyyətiniinkişaf etdirir ki, bu da sağlamlığa müsbət təsir edir;təhsil digər davranışlara təsir edir ki, əvəzində sağlam‐lıq ilə bağlı yaxşı nəticələrin 15 əldə olunmasına şəraityaradır. İbtidai pillədən sonar təhsilin davam et‐dirilməsi evlilik yaşı, kontraseptivlərdən istifadə,hamilə qadınların antenatal qayğı alma və təhlükəsizdoğuş həyata keçirmə və uşaq xəstələnən zamanhəkimə müraciət etmə ehtimalını artırır ki, bütün bun‐lar uşaq və ana ölümlərini azaldır 16. “Cədvəl 1”də təh‐silin içtimai sağlamlığa təsirinin müxtəlif aspektləriAzDSS‐in məlumatlarından istifadə olunaraq təsviredilmişdir.

5 yaşından aşağı uşaqlar arasında çəki azlığı (mülayimvə kəskin səviyyədə) ‐ Tam orta təhsil almış analarınuşaqları az çəkili olma ehtimalı əsas və ya bundan dahaaz təhsil almış anaların uşaqlarına nisbətən 1.4 dəfəazdır. Orta ixtisas təhsilindən (əsasən texnikumlardan)məzun olan analar üçün fərq daha böyükdür: 3.6 dəfə.

5 yaşından aşağı uşaqlar arasında yaşa görə qısaboyluluq(mülayim və kəskin səviyyədə) ‐ uşaqlar arasındaxroniki pis qidalanmanın göstəricisidir. Dəlillər göstərirki, qısaboylu uşaqlar məktəbə daha gec başlayır, mək‐

www.aaa.org.az

İCBARİ TӘHSİL MÜDDӘTİNDӘ EDİLMİŞ DӘYİŞİKLİYİN QADINLARIN VӘZİYYӘTİNӘ POTENSİAL TӘSİRİ

6

CӘDVӘL 1. QADINLARIN TӘHSİLİ VӘ İCTİMAİ SAĞLAMLIQ

Göstərici

Təhsil

Uşaqlar arasındaçəki azlığı

Uşaqlar arasındaqısaboyluluq Peyvəndləmə Antenatal qayğı QİÇŞ haqqında

ətraflı biliklər Vərəm haqqındabiliklər

15‐19 yaşlı qadın‐lar arasındahamiləlik

Әsas və yadaha aşağıtəhsil

14.2 43.5 56.5 63.8 0.9 68.1 6.4

Tam orta təhsil 10.3 42.7 60.2 75.7 2.6 77.8 3.0İxtisaslaşmış(peşə) orta təhsil 3.9 21.7 75.7 89.5 6.1 82.9 0.0

Ali təhsil 2.4 16.9 93.5 21.1 91.3 0.0

Mənbə: AzDSS

təbdə sinifdən‐sinifə daha çətin keçirlər və ümu‐miyyətlə daha aşağı təhsil nailiyyətlərinə malik olurlar.79 ölkədən toplanılan dəlillərin araşdırılması nəticəsinəbelə bir qənaətə gəlinib ki, “qısaboyluluqda hər bir 10%‐lik artım, ibtidai təhsilin son sinfinə çatan uşaqlarınnisbətini 7.9 % aşağı salır” 17. Azərbaycanda, 5 yaşdanaşağı hər dördüncü uşağın boyu öz yaşına görə qısadır.9 və 11‐ci sinfi başa çatdıran anaların uşaqları arasındaalçaqboyluluğun səviyyəsi demək olar ki, eynidir.Ancaq, orta ixtisas məktəblərindən və ya ali təhsildənməzun olma bu göstərici baxımından böyük fərqyaradır.

18‐19 aylıq uşaqların qızılca xəstəliyi əleyhinə peyvəndolunması uşaqlar arasında ölüm hallarının azaldılmasıistiqamətindəki inkişafı ölçmək üçün əsas göstəri‐cilərdən biridir. Tam orta təhsil almış analarınuşaqlarının 60%‐i, əsas təhsil almış anaların uşaqlarının57%‐i qızılcaya qarşı peyvənd olunmuşlar. Әgər biz

qəbul olunmuş bütün əsas peyvəndlərlə əhatəninəzərdən keçirsək, bu fərqin daha da artdığını görərik(62% ‐ə qarşı 55%).

15‐49 yaşlı qadınlara antenatal (doğuşdan əvvəl) qayğı–bu göstərici digərlərindən daha çox maliyyə vəziyyəti,xidmətlərin əlyetərliliyi, həmçinin məlumatlı və bilikliolmaqdan da asılıdır. Tam orta təhsil alan qadınların3/4‐dən çoxu və ibtidai təhsil alan qadınların 2/3‐ndəndaha az qismi hamiləlik dövründə bu tip qayğıdanyararlanıb.

15‐24 yaş qrupuna məxsus gənclər arasında QİÇŞhaqqında ətraflı biliklər 18‐ QİÇŞ haqqında bilikər ölkədəhələ də məhduddur. Belə ki, 15‐24 yaş qrupu arasındakıqadın və kişilərin yalnız 5%‐i bu epidemiya haqqındaməlumatlıdır. Әsas təhsil alan, yəni 9‐cu sinifi bitirmişqadınlar arasında bu göstərici 1% və tam orta təhsilalanlar arasında isə bu rəqəm 2.6%‐dir.

Vərəm haqqında məlumatlılıq ‐ Yeni vərəm hallarının

Rüblük Jurnal 7

CӘDVӘL 2. QADIN TӘHSİLİ VӘ QADININ SӘLAHİYYӘTLӘNMӘSİ / AİLӘDӘ ZORAKILIQ

Göstərici

TəhsilMəşğulluq

Kütləvi informasiyavasitələrindən məh‐

dud istifadə

Qərar qəbul etmədəiştirak etməmə

Həyat yoldaşınındöyülməsinə olan

münasibətӘrin nəzarəti Fiziki zorakılıq

Әsas və ya dahaaşağı təhsil 10.2 14.5 29.4 58.0 41.5 18.4

Tam orta təhsil 14.3 7.4 19.3 53.5 32.3 12.8

İxtisaslaşmış(peşə) orta təhsil 34.8 2.7 11.1 42.8 30.4 11.2

Ali təhsil 39.9 0.5 7.9 22.5 26.7 8.9

Mənbə: AzDSS

sayı artmaqdadır: 2007‐ci ildə 3 713 yeni vərəm hadisəsiqeydə alınıb. Bu səbəbdən, vərəm haqqındaməlumatlılığın yüksək səviyyədə olması mühüməhəmiyyət kəsb edir. Tam orta təhsil alan 15‐49 yaşlıqadınlar bu baxımdan daha yaxşı nəticə göstərirlər.Onlar arasında öskürək vasitəsilə vərəmin yayılmasınıbilənlərin nisbəti əsas təhsil alanlardan 10 faiz vahididaha çoxdur.

Erkən hamiləlik – yaxşı məlumdur ki, erkən yaşdahamiləlik və analığın mənfi sosial‐iqtisadi və səhiyyənəticələri vardır. Gənc yaşdakı anaların doğum zamanıçətinləşmələrlə üzləşmə ehtimalı daha çoxdur ki, bu dahəm özləri, həm də uşaqları üçün daha yüksəkxəstələnmə və ölüm riski deməkdir. 2006‐cı ildə 15‐19yaşlı qadınların 6%‐i artıq uşaq dünyaya gətirmişdi ki,bunun da əsas səbəbi erkən yaşda evliliklərdir. Burəqəm tam orta təhsil almış qadınlar arasında 3% təşkiledir.

QADIN SӘLAHİYYӘTLӘRİ VӘ AİLӘDӘ ZORAKILIQGender bərabərliyi baxımından qızların təhsil al‐

ması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir , çünki təhsil işimkanlarını artırır, qərar qəbul etmə potensialını tək‐milləşdirir və qadınlara daha geniş səlahiyyətlər verir.Yüksək təhsil səviyyələrinə malik olmaqla qadınlarınöz talelərini idarə etmə, cəmiyyətlərindəki dəyişiklik‐lərə təsir etmə və daha az zorakılığa məruz qalma ehti‐malı artır 20. Faktiki olaraq, bəziləri təhsildən ya qadınsəlahiyyətlənməsini ölçmək üçün əvəzedici göstəricisikimi, ya da səlahiyyətlənmənin ölçülməsinin mühümkomponenti kimi istifadə edir.

“Cədvəl 2”də AzDSS‐in məlumatlarından istifadəetməklə təhsilin qadınlara səlahiyyətlərin verilməsi vəailədə zorakılığa təsirinin müxtəlif aspektlərigöstərilmişdir 21.

Məşğulluq –DSS‐ə əsasən 2006‐cı ildə bütün qadın‐ların təxminən 20%‐i ‘hal‐hazırda’ 22 işləyirdi. Әsas təh‐sil alanların 10%‐i, tam orta təhsil alanların isə 14%‐iməşğulluğa cəlb edilmişdir. İş sahibi olan əsas təhsilalanların 11%‐i professional, texniki və adminstrativvəzifələrdə çalışarkən, tam orta təhsil alanlar qrupundabu rəqəm 17% təşkil edir. 9‐cu sinifdən məzun olanların40%‐i kənd təsərrüfatı işlərində çalışıb ki, bu da birdaha kənd ərazilərində təhsildən yayınmanın daha çoxolduğunu göstərir.

Kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə – həftədə heçolmasa bir dəfə qəzet oxumayan, televizora baxmayan,radioya qulaq asmayan əsas təhsil alan qadınların nis‐bəti ümumi orta təhsil alanlardan iki dəfə çoxdur: 15%‐ə qarşı 7%.

Qərar qəbul etməkdə iştirak – Әksəriyyətini kəndərazilərində yaşayan qadınlar təşkil etməklə ölkədəkiqadınların 20%‐i öz sağlamlıqları, ev üçün böyükəşyalar alma, günlük ehtiyaclar üçün alış‐veriş, ailəsini

və qohumlarını ziyarət etməklə bağlı olan dörd qərarınheç birində iştirak etmir. Әsas təhsil alan qadınlar üçünqərar vermə prosesində iştirak etmə ehtimalı ən mini ‐maldır: bu kateqoriyadan olan qadınların 30%‐ninqərar vermə prosesində deyəcək heç bir sözü yoxdur.

Həyat yoldaşının döyülməsinə olan münasibət – Ümu‐miyyətlə, hər iki qadından biri həyat yoldaşının ən azıbir spesifik səbəbdən öz arvadını döyməsinə haqqqazandırır. Bu spesifik səbəb xörəyin yandırılması, ərilə mübahisə etmək, ərə məlumat vemədən evi tərketmək uşaqlara baxmamaq, onunla cinsi əlaqəyə gir‐məmək ola bilər. Belə düşünənlərin faizi əsas təhsilalanlar arasında daha yüksəkdir: 58 %. Tam orta təhsilalanların daha az hissəsi bu düşüncə tərzinə malikdir,baxmayaraq ki, onlar arasında fərq cəmi 4.5 faiz vahiditəşkil edir.

Әrin nəzarəti – əsas təhsil alan qadınların öz ərlərinin

www.aaa.org.az

İCBARİ TӘHSİL MÜDDӘTİNDӘ EDİLMİŞ DӘYİŞİKLİYİN QADINLARIN VӘZİYYӘTİNӘ POTENSİAL TӘSİRİ

8

CӘDVӘL 3. İCBARİ TӘHSİL (yaş qrupu)

Mərkəzi/Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya

Şimali Amerika və Qərbi Avropa

Albaniya 6‐13 Andora 6‐16Belarusiya 6‐15 Avstriya 6‐14Bolqarıstan 7‐14 Belçika 6‐18Xorvatiya 7‐14 Kanada 6‐16Çexiya 6‐15 Kipr 6‐14Estoniya 7‐15 Danimarka 7‐16Macarıstan 7‐16 Finlandiya 7‐16Latviya 7‐15 Fransa 6‐16Litva 7‐15 Almaniya 6‐18Polşa 7‐15 Yunanıstan 6‐14Moldaviya 7‐15 İslandiya 6‐16Rumaniya 7‐14 İrlandiya 6‐15Rusiya Federasiyası 6‐15 İsrail 5‐15Serbiya 7‐14 İtaliya 6‐14Slovakiya 6‐15 Luksemburq 6‐15Sloveniya 6‐14 Malta 5‐15Makedoniya 7‐14 Monako 6‐15Turkiyə 6‐14 Niderland 5‐17Ukrayna 6‐17 Norveç 6‐16Ermənistan 7‐14 Portuqaliya 6‐14Azərbaycan 6‐16 San Marino 6‐16Gürcüstan 6‐14 İspaniya 6‐16Qazaxıstan 7‐17 İsveç 7‐16Qırğızıstan 7‐15 İsveçrə 7‐15Monqolustan 7‐15 Birləşmiş Krallıq 5‐16Tacikistan 7‐15 Birləşmiş Ştatlar 6‐17Türkmənistan 7‐15Özbəkistan 7‐15

Mənbə: UNESCO, EFA Global Monitoring Hesbatı, 2009, pp. 292‐296

nəzarəti altında olma ehtimalı daha çoxdur. Әrinəzarətin üç və ya daha çox spesifik davranışını 23 nü‐mayiş etdirən əsas təhsil alan qadınların faizi 42‐dir ki,bu da tam orta təhsil alan qadınların faizindən 28 faizvahidi daha çoxdur. Bu göstərici baxımından, kənd vəşəhər əraziləri arasındakı fərq böyük deyil.

Fiziki zorakılıq – kənd‐şəhər ərazisi, zəngin‐yoxsulfərqi elə də böyük olmamaqla qadınların 13%‐i 15yaşından fiziki zorakılığa məruz qalıb. Tam orta təhsilalan qadınlarda bu göstərici ölkənin orta göstəricisinəyaxınkən, ibtidai təhsil alanlar arasında bu rəqəm 18%təşkil edir.

NӘTİCӘGöründüyü kimi, qadınların təhsili iqtisadi və

sosial inkişafda, ö cümlədən qadınların vəuşaqlarının sağlamlığı və qidalanması, onların infek‐siyalardan qorunması, ailə daxilində qadının statusu‐nun artırılması, qadınların məişət zorakılığındanqorunması, qadınların məşğulluqda iştirak etməsi vəsosial akitvliyi baxımından mühüm rol oynayır. Hərbir göstərici üzrə əlavə təhsil almağın təsirlərinidəyərləndirmək üçün dərin təhlilin aparılması tələbolunur. Buna baxmayaraq, bu məqaləyə daxil edilənfərdi və sosial rifahın bir çox göstəricilərindən dəmüşahidə edirik ki, göstəricilər arasında hər hansıqarşılıqlı təsirdən asılı olmayaraq tam orta təhsil alanqadınlar 10‐cu sinifdən əvvəl və ya daha erkən təh‐silini dayandıran qadınlara nisbətən ümumiyyətlədaha müsbət göstəricilərə malikdirlər.

Beləliklə, qadınların mümkün qədər daha çoxməktəbdə təhsil almaq əvəzinə, əsas təhsildən sonratəhsillərini dayandırmasına icazə verməklə biz,ölkənin iqtisadi və sosial inkişaf hədəflərini riskə ata

bilərik. Bundan əlavə, yeni qanun 2015‐ci ilə qədərbütün məktəb yaşlı uşaqları tam ümumi orta təhsillə(1‐ci sinifdən 11‐ci sinfə qədər) təmin etmək istiqamə ‐tində Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişafDövlət proqramında qəbul edilmiş hədəf ilə uyğundeyildir. 7 il ərzində (2015‐ci ilə qədər) hamı üçüntam orta təhsilə nail olmaq və daha sonra bunu əldənvermək məntiqi görünmür.

Bu həqiqətdir ki, Qazaxıstan və Ukrayna 24 istisnaolmaqla bizim yerləşdiyimiz regionda, Mərkəzi vəŞərqi Avropada və Orta Asiyada regionundakı bir çoxölkələrdə, icbari təhsil 9 ildən artıq deyil. Region üçünorta rəqəm 9.1 ildir. Buna baxmayaraq, ŞimaliAmerika və Qərb ölkələrində bu ortalama rəqəm 10.6ildir ki, bu da Birləşmiş Krallıq, Birləşmiş Ştatlar,Fransa, Almaniya və digərlərinin uşaqlarını məktəbdədaha çox saxlamağa yaxşı əsaslarının olduğunugöstərir (Bax, Cədvəl 3).

Buna baxmayaraq, cədvəldə göstərilən bir çoxölkələrdəki qeyri‐bərabərliklər Azərbaycandakı qədərnəzərə çarpacaq deyildir. Bu səbədən, hətta icbari təh‐sil ilinin dəyişdirilməsi təklif olunduğu kimi 10 ildənsonra baş versə belə, buna qədər bir çox şərtlərinhəya ta keçirilməsi zəruridir. İcbari təhsil müddətiniindi dəyişdirməkdənsə, əsas təhsildən sonra qızlarıntəhsillərini davam etdirməyə cəsarətləndirəcək mexa ‐nizmlər mövcud olanadək, yaşayış yeri, social statusvə gender baxımından hazırki qeyri‐bərabərliklərəhəmiyyətli dərəcədə azaldılanadək və YADİDP‐dənəzərdə tutulmuş “hər kəs üçün bərabər təhsil imkan‐ları” təmin olunanadək hər kəsin, xüsusilə təhsildənyayınmaya meylli təbəqələrin, keyfiyyətə də diqqətyetirməklə təhsil sistemində mümkün qədər çox qal‐malarının təmin edilməsi daha məqsədəuyğun olardı.

Rüblük Jurnal 9

1 Acemoglu, Daron and Joshua Angrist, “Təhsildə sosial gəlirləri nə gədər böyükdür?Məcburi Təhsil Qanunlarından Dəllilər,” İqtisadi Araşdırmalar üzrə Milli Büro, Səhifə#7444, Dekabr 1999.2 Lochner, Lance və Enrico Moretti, “Təhsilin cinayət hallarına təsiri: Dustaq həyatıyaşayanlardan, həbs olunanlardan və cinayətkarlardan əldə edilmiş dəlillər,” İqtisadiAraşdırmalar üzrə Milli Büro , Səhifə 8605, 2001.3 Lleras‐Muney, “ABŞ‐da təhsil və yeniyetmə ölümləri arasında əlaqə,” İqtisadi Araşdır‐malar üzrə Milli Büro , Səhifə 8986, İyun 2002; Schultz T. P. 2002. “Dövlətin qızları oxutmaqüçün daha çox sərmayə yatırmasının səbəbləri.” Dünya inkişafı 30 (2): 207‐25.4 Oreopoulos, Philip, “Do Dropouts Drop Out Too Soon? Evidence Using Changes inSchool Leaving Laws”, Mimeo, University of Toronto, 2003.5 Oreopoulos, Philip, Marianne Page və Ann Huff Stevens, “İnsan Kapitalı ValideyndənUşağa çevrilir? Məcburi təhsilin nəsillərarası təsiri”, Noyabr 20036 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Maddə 42.27 Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycan Statistik İllik Kitabı, 2008.8 Tələbə qəbulu üzrə dövlət komissiyası, Abituriyent, No. 12, 2005, gender səh.1409 Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanda Təhsil, Elm və Mədəniyyət 2007.10 UNICEF, Bəziləri üçün digərlərindən daha çox tədris: Mərkəzi və Şərqi Avropada,MDB‐də təhsil üzrə regional araşdırmalar,UNİCEF‐in Mərkəzi və Şərqi Avropdakı və MDBölkələrindəki regional ofisləri, 2007.11 Dövlət Statistika Komitəsi (DSK) və Macro International Inc., Azerbaycan Demografik vəSağlamlıq Araşdırmaları 2006 (AzDSA), 2008.12 Maureen Lewis and Marlaine Lockheed, Sosial Kənarlaşdırmalar və Təhsildə Genderboşluqları”, Policy Research Working Paper, No. 4562. Müəllif “ikiqat əlverişsizlik” ter‐minini marginal qruplardakı qızların təkcə əsas axındakı uşaqları deyil, həm də marginaloğlan qruplarını izlədiyini göstərmək üçün istifadə etmişdir.13 UNDP, Azərbaycanda İnsanların İnkişafı üzrə Hesabat 2007 – Azərbaycanda Gender mü‐nasibətləri: Meyllər və Çətinliklər, 2007.

14 AzDSA: 18 yaşına qədər evlənən 20‐24 yaşlı qadınların % ‐i15 Bhashkar Mazumder, “Təhsil Sağlamlığı inkişaf etdirirmi? Məcburi təhsil qanunlarındanəldə edilmiş dəllilərin yenidən araşdırılması” İqtisadi Perspektivlər, 2008/Q216 BMT‐in Minillik Layihəsi, İnkişafa Sərmayənin yatırılması: Minilliyin inkişaf hədəflərinənail olmaq üçün prakatiki plan. New York, 2005, səh. 286‐287.17 Grantham‐ McGregor et al, İnkişaf edən ölkələrdə ilk 5 ildə inkişaf potensialı, The Lancet,VOl 369, 2007; Grantham‐McGregor et al., 1991; Waber et al., 1981; Pelto, Dixon and Engle(WHO), 2000. 18 Әtraflı bilik dedikdə cinsi əlaqə zamanı prezervativlərdən daimi istifadə və infeksiyayaməruz qalmamış bir etibarlı partnyora malik olmaqla QİÇŞ virusuna tutulma riskini azaldabilmək, sağlam görünən insanın QİÇŞ virusuna sahib ola biləcəyini bilmək və QİÇŞhaqqında iki əsas yerli yanlış nəzəriyyələri (ağcaqanaq dişləməsi və ya QİÇŞ‐ə malik şəxsiöpmək vasitəsilə bu xəstəliyə yoluxma) rədd etmək başa düşülür. 19 BMT‐in Minillik Layihəsi, İnkişafa Sərmayənin yatırılması: Minilliyin inkişaf hədəflərinənail olmaq üçün prakatiki plan. New York, 2005, səh.. 285.20 Qadınlar üzrə araşdırma mərkəzi, A Second Role at the Role Education Plays in Women’sEmpowerment, 2005.21 Anju Manhotra, et al., “Beynəlxalq İnkişafda dəyişən qadın səlahiyyətlərinin ölçülməsi”,2002; Augusto Lopes‐Claros və Saadia Zahidi, Qadınların səlahiyyətləri: Global genderfərqliliklərinin ölçülməsi, Dünya İqtisadi Formu, 2005.22 “Hal‐hazırda işləmə” son yeddi gün ərzində işləmə kimi tərif edilir. Son yeddi gündəişləməyən, lakin müntəzəim olaraq işləyən və son yeddi gündə məzuniyyətə, xəstəliyə, isti‐rahətə və digər belə səbəblərə görə işdə olmayan şəxslər də bura daxildir. 23 Bunlar: digər kişi ilə danışdıqda acıqlanmaq və ya qısqanması, ona xəyanət etməsi iləələqadar tez tez günahlandırması, öz qadın rəfiqələri ilə görüşməsinə icazə verməməsi, özailəsi ilə əlaqə saxlamasını məhdudlaşdırmağa cəhd etməsi, ona heç bir pul məbləği etibaretməməsi.24 Bu iki ölkə müvafiq olaraq 11 və 12 illik icbari təhsili qüvvədə saxlayıb.

İSTİNAD VӘ HAŞİYӘLӘR

www.aaa.org.az

“PİSA 2006”‐NIN VACİB MӘQAMLARI: AZӘRBAYCANLI ŞAGİRDLӘRİN İLK BEYNӘLXALQ PROQRAMDA NÜMAYİŞ ETDİRDİKLӘRİ BACARIQ

10

“PİSA 2006”‐NIN VACİB MӘQAMLARI:AZӘRBAYCANLI ŞAGİRDLӘRİN İLK BEYNӘLXALQPROQRAMDA NÜMAYİŞ ETDİRDİKLӘRİ BACARIQ

Cavabdehlikdə və şagird nailiyyətlərinin daim yük‐səldilməsində maraqlı olan təhsil sistemləri məktəbdaxili,milli və beynəlxalq səviyyədə qiymətləndirmənin müxtəlifnövlərindən istifadə edirlər. Milli qiymətləndirmə TəhsilNazirliyinə şagirdlərin məktəb sistemində müxtəlif yaşqrup larında və sinif səviyyələrində ayrı‐ayrı fənlər üzrəhəmyaşıdları ilə müqayisədə necə oxuduqlarını müəyyənetməyə imkan verir. Bu qiymətləndirmə maraqlı tərəfləri,yəni valideynləri, müəllimləri və təhsil strategiyasını hazır‐layan mütəxəssisləri təhsil sisteminin keyfiyyəti ilə bağlıməlumatla təmin edir. Bu cür məlumatlar şagirdlərin özölkələrinin iqtisadiyyatına səmərəli şəkildə töhfə vermələrinivə cəmiyyətin fəal vətəndaşına çevrilmələrini təmin etməkməqsədilə lazım olan zəruri bilik və bacarığa malik ol‐malarını yoxlamaq baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir.

2005‐ci ilədək Azərbaycanda şagirdlərin nümayiş et‐dirdikləri bacarıq sistemli şəkildə dəyərləndirilməyib. Azər‐baycanda milli qiymətləndirmə ilk dəfə 2006‐cı ildə həyatakeçirilmiş və ümumtəhsil məktəblərinin 4 və 9‐cu sinif şa‐girdlərindən seçilmiş qrup arasında imtahan aparılmışdır.Şagirdlərin bilik və bacarığı iki fənn üzrə müəyyənedilmişdir: dil və riyaziyyat. Testlər üzrə nümayiş etdirilənbacarıqlara görə əldə edilən məlumatlardan əlavə, buaraşdırma, həmçinin, şagird və müəllimlərin doldurduqlarımüxtəlif sorğu vərəqələri vasitəsilə bir çox mühümməlumatların toplanmasına imkan yaratmışdır.

AZӘRBAYCAN NӘ ÜÇÜN BEYNӘLXALQQİYMӘTLӘNDİRMӘLӘRDӘ İŞTRAK EDİR VӘ

BEYNӘLXALQ QİYMӘTLӘNDİRMӘLӘRLӘ NӘLӘRMÜӘYYӘN EDİLİR?

Milli qiymətləndirmələrdən fərqli olaraq, beynəlxalqsəviyyədə qiymətləndirmə bizə öz şagirdlərimizin göstəri‐cilərini digər ölkələrin şagirdlərinin nümayiş etdirdikləribacarıqlarla müqayisə etməyə unikal imkan yaradır. Bu,həm də bizə şagirdlərimizin beynəlxalq səviyyədə necə qa‐biliyyət nümayiş etdirdiklərini görməyə, digər ölkələrin təh‐sil sistemində istifadə olunan müxtəlif yanaşmalarıöyrənməyə və bizim məktəblər üçün müvafiq sayıla biləcəkyeni təcrübə və siyasəti müəyyənləşdirməyə yardım edir.Bizim gənc ölkəmiz şagird nailiyyətləri üzrə formalardan vəbeynəlxalq konteksdə təlimi müəyyən edən həlledici amil‐lərin təhlilindən çox şey öyrənə bilər.

Ölkələr arasında şagirdlərin qabiliyyətini yoxlayan vəmüqayisə edən bir çox beynəlxalq qiymətləndirmələrmövcuddur. Bunlar Şagird NailiyyətlərininQiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Proqram (PİSA),Beynəlxalq Oxu Bacarığında İnkişaf üzrə Araşdırmalar(PİRLS), Riyaziyyat və Təbiət Elmlərində Beynəlxalq Meyllər(TİMSS)‐dir. İqtisadi Әməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının(İӘİT) layihəsi olan PİSA hər üç ildən bir həyata keçirilir vəüç bacarıq sahəsi üzrə qiymətləndirmələr (Oxu, Riyaziyyatvə Təbiət Elmləri) aparır. 4‐cü sinif şagirdləri arasında TəhsilNailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq

Turqut Mustafayev DünyaBankının Azərbaycan ofisindəTəhsil məsləhətçisi vəzifəsindəçalışır. O, Azərbaycan Dillər Uni‐versitetinin linqvistika üzrəbakalavr dərəcəsinə və Pensel‐vaniya Universitetinin Təhsilsiyasəti üzrə magistr dərəcəsinəmalikdir. Turgut 2003‐cü ildə ABŞDölət Departamentinin Edmund S.Muski Təhsil Proqramının işti‐rakçısı olmuşdur. O, həmçinin,2002‐ci ildə Demokratiya Təhsilmübadiləsi Proqramı nəznindəAmerika Forumu qrantının qalibiolmuş və 2005‐ci ildə AçıqCəmiyyət İnstitutunun Təhsilədəstək Proqramının və KolumbiyaUniversitetinin təqaüdçüsü olmuş‐dur.

Rüblük Jurnal 11

Assosia siya (TNQBA) tərəfindən aparılan PİRLS oxubacarıqlarını qiymətləndirmək üçün ən əhatəli və ən dəqiqmüqayisəli araşdırmadır. TİMSS də TNQBA tərəfindəntəşkil olunur, 4 və 9‐cu sinif şagirdlərinin riyaziyyat və təbiətelmləri üzrə bacarıqlarını müəyyənləşdirir. Azərbaycan artıq2006‐cı ildən PİSA‐da iştirak edib. Ölkəmiz 2009‐cu ildəPİSA‐da, 2011‐ci ildə PİRLS‐də və TİMSS‐də iştirak edəcək.

“PİSA 2006”‐NIN TANIŞLIQ MӘLUMATIAzərbaycan 2006‐cı ildə PİSA‐da iştirak etmiş 57 ölkədən

biridir. Bu ölkələrdən 30‐u İӘİT‐nin üzvüdür.Qiymətləndirmədə iştirak edən dövlətlərin iqtisadiyyatıdünya iqtisadiyyatının demək olar ki, 90%‐ni təşkil edir. 57ölkədə orta məktəbə gedən 20 milyondan artıq 15 yaşlı şa‐girddən 400,000‐i nümunə kimi seçilmişdir. Bu şagirdlər ikisaatlıq testdə iştirak etdikdən sonra sorğuları cavablandmış ‐dır. Bu dəfə “PİSA 2006”‐nın əsas hədəfi təbiət elmləriolmuş dur. Məlumat üçün bildirm ki, “PİSA 2000” və “PİSA2003” müvafiq olaraq oxu və riyaziyyatı hədəf seçmişdi.

TӘBİӘT ELMLӘRİNDӘ ŞAGİRDLӘRİN NÜMAYİŞETDİRDİKLӘRİ QABİLİYYӘT SӘVİYYӘSİ

“PİSA 2006” şagirdlərin təbiət elmləri ilə bağlı tapşırıqlarıyerinə yetirmək bacarığını müxtəlif istiqamətlər üzrəmüəyyənləşdirmişdir. Bu istiqamətlərə real situasiyalar vəelmlə bağlı daha geniş, qlobal məsələlər daxil edilmişdir. Üçəhatəli elmi kompetensiya aparılan araşdırma tərəfindənqiymətləndirilmişdir. Bunlar elmi məsələlərin müəyyən‐ləşdirilməsi, elmi cəhətdən əsaslandırılması, nəticə çıxarmaqüçün elmi dəlillərdən istifadə olunmasıdır. Həm nümayişetdirilən qabiliyyətin xallarını, həm də sualların çətinliyinigöstərmək üçün altı bacarıq səviyyəsi müəyyən edilmişdir.Altıncı səviyyə ən yüksək çətinlik səviyyəsi idi ki, burada şa‐girdlər müxtəlif mürəkkəb situasiyalarda elmi biliklərdənardıcıl olaraq istifadə edir, onları açıqlayır, qabaqcıl elmitəhlilləri izah etmək etmək üçün dəlillər gətirirdilər. İӘİTölkələrini təmsil edən şagirdlərin cəmi 1.3%‐i 6‐cı səviyyəninsuallarına cavab verə bilmişdir. Ümumilikdə doqquzölkənin 2%‐dən çox şagirdi ən yüksək səviyyədə cavab ver‐məyi bacarmışdır.

Təəssüf ki, Azərbaycandan heç bir şagird bu qabiliyyətinən yüksək səviyyəsinə çata bilməmişdir. Onların əksəriyyəti(95%) 2‐ci səviyyəyə müvafiq və ya ondan aşağı xalyığmışdır. Testdə iştirak edənlərin yarıdan çoxu 1‐cisəviyyəyə uyğun, təxminən beşdə biri 1‐ci səviyyədən aşağıxal toplamışdır. Onların 22.4%‐i isə 2‐ci səviyyədə xalyığmışdır. Qeyd edək ki, bu səviyyədə, şagirdlər elmi,texnoloji situasiyalarda aktiv iştirakı təmin edəcək elmibacarıqları nümayış etdirməyi öyrənirlər.

Hər bir iştirakçı ölkə bütün şagirdlərin bacarığını nü‐mayiş etdirən orta xala malikdir. Araşdırma əsasındaölkələrin böyüklüyü‐kiçikliyi və şagirdlərin qabiliyyətininorta həddi arasında heç bir əlaqə tapılmamışdır. Finlandiya563 xalla ən yüksək göstəriciyə sahib oldu ki, bu, İӘİT

ölkələrinin orta balından 63 xal çoxdur. Finlandiyanı orta xalı530 xaldan artıq olan 6 ölkə izləyirdi: Kanada, Yaponiya,Yeni Zellandiya, Honq Konq‐Çin, Çin‐Taypey və Estoniya.Azərbaycan 55‐ci sırada yer aldı, yanlız 382 xal topladı ki, bugöstərici yalnız Qətər (349) və Qırğızıstanın göstəricisindən(322) yüksək idi.

Bəzi ölkələrin təbiət elmlərilə bağlı bilik üzrə göstəricilərielmi biliklərlə bağlı göstəricilərdən kifayət qədər yüksəkoldu. Birincilərə elmi araşdırmaların səbəbləri və təbiəti iləbağlı biliklər daxildir. İkincilər isə daha çox təbii dünya iləbağlıdır. Bunlara da müxtəlif təbiət elmlərində rast gəlməkolur. Bir çox Şərqi Avropa ölkələrində olduğu kimi, Azər‐baycanda da şagirdlər yüksək elmi bilik nümayiş etdirdilərki, bu da tədris proqramında xüsusi elmi biliklərinötürülməsi təcrübəsinin daha güclü olması ilə əlaqədardır.Bizim şagirdlər elmi biliklərlə bağlı olan suallar üzrə 20 xalçox topladılar.

ŞAGİRDLӘRİN TӘBİӘT ELMLӘRİNӘ MÜNASİBӘTİ “PİSA 2006”, həmçinin, şagirdlərin elmi araşdırmalara

verdiyi dəstək üzrə məlumatları, elmə olan maraqları, elm

www.aaa.org.az

“PİSA 2006”‐NIN VACİB MӘQAMLARI: AZӘRBAYCANLI ŞAGİRDLӘRİN İLK BEYNӘLXALQ PROQRAMDA NÜMAYİŞ ETDİRDİKLӘRİ BACARIQ

12

öyrənən fərd kimi özlərinə olan inamları və s. məlumatlarıtoplamaq üçün sorğulardan istifadə etdi. Elmə müsbət mü‐nasibət bəsləmək və elmlə dərindən məşğul olmaq bir çoxsəbəbdən mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bunlara güclüdövlət dəstəyi üzrə daimi investisiyalar, elmi‐texniki yenilik‐lərin gündəlik həyatımıza böyük təsiri və elmi işçi heyətindavamlı resurslarla təchiz edilməsinə olan ehtiyaclar daxil ‐dir.

Aparılan araşdırma zamanı müəyyən olundu ki, İӘİTdövlətləri, ümumilikdə, elmi araşdırmalara güclü dəstəkverirlər. Onların 90%‐dən çoxu elmin, təbiətin başadüşülməsinin əsas vasitə olduğunu qeyd etmişdir. Onlarbildirirlər ki, elmi‐texnoloji inkişaf çox vaxt həyatsəviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edir. Bu araşdırma,eyni zamanda, verilən tapşırıqların effektiv şəkildə idarəolun masında şagirdlərin özünə inamını (elmdə, özfəaliyyətində effektivliyə inanma adlanır) yoxladı. Polşa,ABŞ, Kanada kimi ölkələrdə şagirdlərin yüksək səviyyədəöz fəaliyyətlərində effektivliyə inanmaları müşahidəedilmişdir ki, bu da onların göstərdikləri bacarıqla sıxbağlıdır. Azərbaycan isə, şagirdlərin öz fəaliyyətlərində ef‐

fektivliyə inanmanın zəif olduğu ölkələr arasında yer almaq‐dadır.

ŞAGİRDLӘRİN OXU BACARIĞI“PİSA 2006” şagirdlərin nə oxuduğunu əks etdirmək və

təhlil etmək üçün onlardan müxtəlif mətnləri izah etməyitələb edir. Şagirdlər birdən beşə kimi müxtəlif səviyyələrdəyerləşdirilirlər. İӘİT ölkələri arasında şagirdlərin 10 faizindənazı 5‐ci səviyyədə müsbət nəticə göstərmişlər ki, bu da on‐ların mürəkkəb tənqidi təfəkkür bacarığına malikolduqlarını göstərir. 5‐ci səviyyədə ən böyük hissəni Ko‐reyadan olan şagirdlər təşkil etmişlər (22%). Bu Şərqi Asiyaölkəsini Finlandiya, Yeni Zellandiya, Kanada, İrlandiyaizləmişdir. Azərbaycan isə, şagirdlərinin 1%‐dən az birhissəsinin ən yüksək səviyyədə oxu qabiliyyətinə malikolduğu digər ölkələr arasında olmuşdur. Bundan əlavə,Azərbaycan, şagirdlərin əksəriyyətinin 1‐ci və daha aşağısəviyyədə olduğu ölkələr sırasındadır. Bu o deməkdir ki,bizim şagirdlərin əksəriyyəti elementar oxu tapşırıqlarını,məsələn, sadə bir məlumatı tapmaq, bəsit nəticələr çıxarmaq,mətn parçasında nədən bəhs edildiyini anlamaq və mətnibaşa düşmək üçün kənar məlumatlardan istifadə etmək qa‐biliyyətinə malik deyildir.

ŞAGİRDLӘRİN RİYAZİYYAT FӘNNİ ÜZRӘGÖSTӘRİCİLӘRİ

Təbiət elmləri və oxuda olduğu kimi, PİSA riyaziyyatdada biliyin 6 müxtəlif səviyyəsindən istifadə edir. 6‐cı səviyyəən yüksək səviyyə hesab olunur. Bu səviyyədə şagird yeniproblemləri həll etmək üçün götür‐qoy etməli və yaradıcılıq‐dan istifadə etməli, müxtəlif izahlar tapmalıdır. Bütün nü‐munələr üzrə şagirdlərin yanlız 13%‐i bu vəzifəninöhdəsindən gələ bildilər. Onların cavabları ən yüksək ikisəviyyənin, yəni 5 və 6‐cı səviyyənin tələblərinə uyğungəldi. Bu səviyyələr üzrə şagirdlərin ən yüksək nisbətinə Ko‐reya və Çin‐Taypey sahib oldu. Riyaziyyat üzrə ən yüksəknəticəni Finlandiya, Koreya, Çin‐Taypey, Honq Konq‐Çingöstərdi. Azərbaycan 476 xalla 35‐ci yeri tutdu ki, bu daRusiya, ABŞ, İtaliya və Türkiyə kimi zəngin ölkələrin göstəri‐cilərindən yüksək oldu.

Rüblük Jurnal 13

Koreya, oxu üzrə, orta hesabla, 556 xal topla‐maqla ən yüksək nəticəni göstərmişdir. Bu isla‐hatçı ölkə, hətta, PİSA‐nin oxu üzrə bundanəvvəlki araşdırmalarında birinci yeri tutan Fin‐landiyanı da qabaqlaya bilmişdir. İştirakçı ölkələrarasında Estoniya oxu üzrə İӘİT‐nin orta göstəri‐cisindən kifayət qədər yüksək xal (492) toplamağamüvəffəq olmuşdur. Azərbaycan 353 xalla 54‐cüyerdə qərarlaşmışdır ki, bu da yanlız Qətər vəQırğızıstanın göstəricilərindən yüksəkdir.

www.aaa.org.az

“PİSA 2006”‐NIN VACİB MӘQAMLARI: AZӘRBAYCANLI ŞAGİRDLӘRİN İLK BEYNӘLXALQ PROQRAMDA NÜMAYİŞ ETDİRDİKLӘRİ BACARIQ

14

Ortalama S.E.

FinlandiyaHonq Konq (Çin)KanadaÇin TayteyEstoniyaYaponiyaYeni ZelandiyaAvstraliyaNiderlandLixtenşteynKoreyaSloveniyaAlmaniyaBirləşmiş KrallıqÇexiya RespublikasıİsveçrəMakao (Çin)AvstriyaBelçikaİrlandiyaMacarıstanİsveçİqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)orta göstəricisiPolşaDanimarkaFransaXorvatiyaİqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)ümumi göstəricisiİslandiyaLatviyaABŞSlovak RespublikasıİspaniyaLitvaNorveçLüksemburqRusiya FederasiyasıİtaliyaPortuqaliyaYunanıstanİsrailÇiliSerbiyaBolqarıstanUruqvayTürkiyəİordaniyaTailandRumıniyaÇernoqoriyaMeksikaİndoneziyaArgentinaBraziliyaKolumbiyaTunisAzərbaycanQətərQırğızıstan

563 (2.0)542 (2.5)534 (2.0)532 (3.6)531 (2.5)531 (3.4)530 (2.7)527 (2.3)525 (2.7)522 (4.1)522 (3.4)519 (1.1)516 (3.8)515 (2.3)513 (3.5)512 (3.2)511 (1.1)511 (3.9)510 (2.5)508 (3.2)504 (2.7)503 (2.4)

500 (0.5)498 (2.3)496 (3.1)495 (3.4)493 (2.4)

491 (1.2)491 (1.6)490 (3.0)489 (4.2)488 (2.6)488 (2.6)488 (2.8)487 (3.1)486 (1.1)479 (3.7)475 (2.0)474 (3.0)473 (3.2)454 (3.7)438 (4.3)436 (3.0)434 (6.1)428 (2.7)424 (3.8)422 (2.8)421 (2.1)418 (4.2)412 (1.1)410 (2.7)393 (5.7)391 (6.1)390 (2.8)388 (3.4)386 (3.0)382 (2.8)349 (0.9)322 (2.9)

Ortalama S.E.

Çin TayteyFinlandiyaHonq Konq (Çin)KoreyaNiderlandİsveçrəKanadaMakao (Çin)LixtenşteynYaponiyaYeni ZelandiyaBelçikaAvstraliyaEstoniyaDanimarkaÇexiya RespublikasıİslandiyaAvstriyaSloveniyaAlmaniyaİsveçİrlandiyaİqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)orta göstəricisiFransaBirləşmiş KrallıqPolşaSlovak RespublikasıMacarıstanLüksemburqNorveçLitvaLatviyaİqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)ümumi göstəricisiİspaniyaAzərbaycanRusiya FederasiyasıABŞXorvatiyaPortuqaliyaİtaliyaYunanıstanİsrailSerbiyaUruqvayTürkiyəTailandRumıniyaBolqarıstanÇiliMeksikaÇernoqoriyaİndoneziyaİordaniyaArgentinaKolumbiyaBraziliyaTunisQətərQırğızıstan

549 (4.1)548 (2.3)547 (2.7)547 (3.8)531 (2.6)530 (3.2)527 (2.0)525 (1.3)525 (4.2)523 (3.3)522 (2.4)520 (3.0)520 (2.2)515 (2.7)513 (2.6)510 (3.6)506 (1.8)505 (3.7)504 (1.0)504 (3.9)502 (2.4)501 (2.8)

498 (0.5)496 (3.2)495 (2.1)495 (2.4)492 (2.8)491 (2.9)490 (1.1)490 (2.6)486 (2.9)486 (3.0)

484 (1.2)480 (2.3)476 (2.3)476 (3.9)474 (4.0)467 (2.4)466 (3.1)462 (2.3)459 (3.0)442 (4.3)435 (3.5)427 (2.6)424 (4.9)417 (2.3)415 (4.2)413 (6.1)411 (4.6)406 (2.9)399 (1.4)391 (5.6)384 (3.3)381 (6.2)370 (3.8)370 (2.9)365 (4.0)318 (1.0)311 (3.4)

Ortalama S.E.

KoreyaFinlandiyaHonq Konq (Çin)KanadaYeni ZelandiyaİrlandiyaAvstraliyaLixtenşteynPolşaİsveçNiderlandBelçikaEstoniyaİsveçrəYaponiyaÇin TayteyBirləşmiş KrallıqAlmaniyaDanimarkaSloveniyaMakao (Çin)İqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)orta göstəricisiAvstriyaFransaİslandiyaNorveçİqtisadi Әmək‐daşlıq və İnkişafTəşkilatı (İӘİT)ümumi göstəricisiÇexiya RespublikasıMacarıstanLatviyaLüksemburqXorvatiyaPortuqaliyaLitvaİtaliyaSlovak RespublikasıİspaniyaYunanıstanTürkiyəÇiliRusiya FederasiyasıİsrailTailandUruqvayMeksikaBolqarıstanSerbiyaİordaniyaRumıniyaİndoneziyaBraziliyaÇernoqoriyaKolumbiyaTunisArgentinaAzərbaycanQətərQırğızıstan

556 (3.8)547 (2.1)536 (2.4)527 (2.4)521 (3.0)517 (3.5)513 (2.1)510 (3.9)508 (2.8)507 (3.4)507 (2.9)501 (3.0)501 (2.9)499 (3.1)498 (3.6)496 (3.4)495 (2.3)495 (4.4)494 (3.2)494 (1.0)492 (1.1)

492 (0.6)490 (4.1)488 (4.1)484 (1.9)484 (3.2)

484 (1.0)483 (4.2)482 (3.3)479 (3.7)479 (1.3)477 (2.8)472 (3.6)470 (3.0)469 (2.4)466 (3.1)461 (2.2)460 (4.0)447 (4.2)442 (5.0)440 (4.3)439 (4.6)417 (2.6)413 (3.4)410 (3.1)402 (6.9)401 (3.5)401 (3.3)396 (4.7)393 (5.9)393 (3.7)392 (1.2)385 (5.1)380 (4.0)374 (7.2)353 (3.1)312 (1.2)285 (3.5)

Elm Oxuma Riyaziyyat

Statistik göstəricilərə görə İqtisadi Әməkdaşlıq və İnkişafTəşkilatının (İӘİT) orta göstəricisindən xeyli yuxarı

Statistik göstəricilərə görə İqtisadi Әməkdaşlıq və İnkişafTəşkilatının (İӘİT) orta göstəricisindən az fərqli

Statistik göstəricilərə görə İqtisadi Әməkdaşlıq və İnkişafTəşkilatının (İӘİT) orta göstəricisindən xeyli aşağı

NӘTİCӘLӘRIN TӘHLİLİ VӘ MÜZAKİRӘSİ “PİSA 2006”‐nın nəticələri göstərmişdir ki, Azər‐

baycan, eyni iqtisadi inkişaf göstəricilərinə malik olandigər ölkələrlə müqayisədə riyaziyyat testləri üzrə ki‐fayət qədər yaxşı nəticə əldə etmişdir (57 ölkə arasında35‐ci yer). Buna baxmayaraq, Azərbaycan oxu vətəbiət elmləri üzrə göstərdiyi nəticələrə görə, digərölkələrdən açıq‐aydın şəkildə geri qalmışdır. Faktikiolaraq, Azərbaycan yeganə ölkədir ki, riyaziyyat vəoxu xalları arasında bu qədər yüksək fərq mövcuddur(123 xal). Azərbaycanı qeydə alınan ən yüksək fərqlərsırasında Çin və Rusiya (sadəcə 20 xal) izləməkdədir.

Diaqram 1: Azərbaycanda PİSA xalları üzrəRiyaziyyata qarşı Oxu fərqi “PİSA 2006”da ən yük‐sək fərq kimi qeydə alınıb.

Mənbə: Dünya Bankı, PİSA 2006 məlumatlarındanistifadə edən müəlliflər

Bu qədər fərqin ortaya çıxmasının bir çox səbəbiola bilər. Birinicisi, testlərin çətinlik səviyyəsində açıq‐aydın fərqlərin olması ilə bağlıdır. Universitetə qəbulimtahanları şagirdlərdən daha çox yaddaş və faktlarınxatırlanmasını tələb etdiyi halda, PİSA‐nın oxuya aidsualları yüksək təfəkkür qabiliyyəti və daha çətinmətnlər üzərində işləməyi tələb edir. İkincisi, testlərinməqsədi kifayət qədər fərqlidir. Həm universitetlərəqəbul imtahanları, həm də milli qiymətləndimə şa‐girdlərin məktəbdəki təlim proqramını nə dərəcədəmükəmməl qavradığını yoxlayır. Ancaq PİSA şa‐girdlərin ümumi bacarığını yoxlamaq üçün tərtib olu ‐nub və ədəbiyyata yenilikçi yanaşmaya köməketməklə yanaşı, ölkənin coğrafi məkanından dahageniş ərazini əhatə edir. Hazırda, Dünya Bankı Azər‐baycandakı bu nadir halın əsas səbəbləri üzrə key‐fiyyət əsasında araşdırmanı həyata keçirir(Riyaziyyatda yüksək nəticə göstərildiyi halda, oxudapis nəticənin qeydə alınması).

“PİSA 2006”‐NIN NӘTİCӘLӘRİ AZӘRBAYCANINTӘHSİL SİYASӘTİ HAQQINDA NӘ DEYİR?Azərbaycan, 2006‐cı ildə oxu və təbiət elmləri üzrə

şagirdlərinin böyük bir hissəsinin aşağı nəticəgöstərdiyi iştirakçı ölkələr arasında olmuşdur. Bu cüraşağı nəticələr, təlim standartlarının inkişaf et‐dirilməsini, məsələn, tədris planının (kurrikulumun)əhəmiyyətli səviyyədə təkmilləşdirilməsini tələb edir.Hazırda, Azərbaycandakı tədris planı daha çox faktikibiliyin xatırlanması və mexaniki əzbərləməni ifadəedən yaddaş qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsini hədəfseçmişdir. Bu ciddi problemi həll etmək üçünhökumət, Milli Kurrikulum adı ilə də tanınan ÜmumiTəhsil Konsepsiyasını 2006‐cı ildə təsdiqləyib ki, buKonspesiya müəllim və şagirdlər üçün yeni rollarınəzərdə tutur.

Bundan əlavə, Təhsil Nazirliyi 2008‐ci ildə ibtidaisəviyyə üçün kurrikulum və 1‐ci sinif üzrə bütünölkədə həyata keçiriləcək yeni kurrikulumu hazır‐lamışdır. Kurrikulum Mərkəzi, yuxarı siniflər üçünkurrikulumların layihəsini yekunlaşdırıb. Yeni kur‐rikulum mühüm həyati bacarıqları və öyrədilmiş bilik‐lərin tətbiqini və araşdırma proseslərinə cəlbolunmalarını dəstəkləyir. Eləcə də, şagirdləri müstəqilvə ciddi şəkildə özlərini nümayiş etdirməyə sövq edir.Nazirlik yuxarı siniflər üçün yeni kurrikulumun tət‐biqini sürətləndirməli və növbəti 5‐6 il üçün ümumitəhsili tamamilə əhatə etməlidir.

Həmçinin, “PİSA 2006”‐nın sorğularının nəticələrigöstərdi ki, Azərbaycan təhsil resurslarının çatış‐madığı ölkələr arasındadır və bu, təlim prosesinəböyük maneə yaradır. Ölkənin çox az sayda uzaqkənd məktəblərində bəzi fənlər üzrə müəllimlər is‐tisna olmaqla, ümumilikdə müəllim çatışmazlığı iləbağlı heç bir ciddi problemi yoxdur. Faktiki olaraq,Azərbaycandakı sistem dünyada ən aşağı şagird‐müəllim nisbətinə malik sistemlərdəndir. Buna bax‐mayaraq, məktəblərdə keyfiyyətli təhsil resurslarınınçatışmazlığı, şagirdlərin nəticələrinə mənfi təsirgöstərir.

Bundan əlavə, Azərbaycandakı məktəb kitab ‐xanaları son on ildə cox cüzi inkişaf edib, onların ək‐səriyyəti çox kiçikdir və kitab oxumaq üçün kifayətqədər yerləri yoxdur. Həmçinin, kitabxanadakıkitabların əksəriyyəti roman, povestdən ibarətdir, bu‐rada geniş səpkidə kitab ehtiyatı yoxdur. Yeni kurriku‐lumun tətbiqi üçün, həmçinin, vacib resurslarınayrılması tələb olunur. Bura böyük, sərbəst girişliməktəb kitabxanalarının yaradılması daxildir. Bu tipkitabxana, şagirdlərin 5‐10 faizi üçün çalışma ərazisivə geniş resurs mərkəzi kimi xidmət göstərə bilər.

Yeni kurrikulum müstəqil, axtarışa meylli, şagirdmərkəzli öyrənməni dəstəkləyir, konseptual baxımdantamamilə fərqli olan yeni təlim‐tədris materiallarınınhazırlanmasını tələb edir və müxtəlif bacarıq səviyyəsiüzrə yeni tədris planının tələblərini ödəyir. Ancaqqeyd etmək lazımdır ki, bundan əlavə, böyük çeşiddəmüxtəlif istinadlara, metodiki dəstəyə və geniş materi‐allara da ehtiyac olacaq. Dünya Bankının və TəhsilNazirliyinin birgə layihəsinin 2‐ci fazası məktəbkitabxanalarının inkişaf etdirilməsi üzrə fəaliyyətləri,eləcə də yeni tədris və təlim metodlarının hazırlan‐masını dəstəkləyəcəkdir.

İstinadlar:(PİSA 2006) ‐ Sabahın Dünyası üçün Elmi bacarıqlar ISBN: 9789264040007Dərc olunma tarixi: 04/12/07Qeyd: Bu məqalədə ifadə edilən fikirlər müəllifin şəxsi fikirləridir vəheç bir halda Dünya Bankının fikirlərini və siyasətini təmsil edəbilməz.

Rüblük Jurnal 15

Son illər Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində bir sıraislahat tədbirlərinin həyata keçirilməsinə başlanılmışdır.Bəzi ali məktəblərimiz Avropanın, Amerikanın ayrı‐ayrıuniversitetlərinin təcrübəsindən yararlanmağa çalışır.Lakin bir sıra mütəxəssislər bu sahədə ən optimal vəəlveriş li yolu universitetlərimizin bilavasitə BoloniyaBəyannaməsinin bütün şərtlərinə və tövsiyələrinə ciddi

əməl etməsində görürlər. Azərbaycan Respublikasınınəməkdar müəllimi Asif Cahangirovla müsahibəmiz dəməhz bu yanaşma ilə bağlıdır.

‐ Asif müəllim, Boloniya prosesinin gündəməgəlməsinin əsas səbəblərini nədə görürsünüz?

‐ Zahirən monolit görunən sosialist sistemi ötən əsrin80‐90‐cı illərində dağıldıqdan sonra Avropa Şurasıgenişləndi və bu da Avropa qitəsində bir sıra inteqrasiyaproseslərinin məntiqə uyğun şəkildə sürətlənməsinişərtləndirdi: maliyyə, iqtisadi, siyasi, mədəni sahələrdəvahid məkanlar yarandı, Şenqen sazişi qəbul edildi, Avrovalyutası milli valyutaları və dolları üstələdi. Bunlarlayanaşı Avropada yeni əmək bazarının formalaşması, xü‐susən də yüksək texnoloji istehsal sahəsində xeyli iş yer‐lərinin açılması daha hazırlıqlı kadrlara tələbatı artırdı. Və

www.aaa.org.az

BOLONİYA BӘYANNAMӘSİ: GERİLӘMӘYӘ HAQQIMIZ YOXDUR!

16

BOLONİYA BӘYANNAMӘSİ: GERİLӘMӘYӘ HAQQIMIZ YOXDUR!

Asif Cahangirov: “Mümkün qədər tez bir za‐manda Boloniya prosesinin bütün istiqamətləriüzrə ciddi addımlar atılmasının vacibliyini anla‐madan Azərbaycanın ali təhsilindəki problem‐lərdən uzaqlaşa bilməyəcəyik, yenə də sovetdövrünün ətalətlər məkanında qalacağıq”

bunun nəticəsində diplomlu mütəxəssislərin bir ölkədəndigərinə gediş‐gəlişi, sərbəst hərəkəti problemi də aktual‐laşdı. Avropa İttifaqında açıq sərhədlər şəraitinə və işçiqüvvəsinə olan ehtiyaca baxmayaraq, xarici vətəndaşlarınmaneəsiz işə qəbul edilməsi çətin bir məsələyə çevrildi,çünki ali təhsil diplomları hətta qonşu ölkələrdə də tanın‐mırdı. Belə bir vəzyyətdə təhsil sahəsində avrointeqrasiyameylləri gücləndi, bütün bunların qanunauyğun nəticəsiisə Boloniya prosesi oldu.

Boloniya Bəyannaməsinin imzalanmasında 29 ölkənintəhsil sahəsində səlahiyyətli rəhbər işçiləri iştirak etmişdi.Hazırda isə həmin prosesə qoşulmuş ölkələrin sayı 46‐yaçatmışdır. Bəyannaməyə əsasən, ali təhsil üzrə vahidAvropa məkanının (zonasının) formalaşması 2010‐cuilədək başa çatdırılmalıdır.

Demək olar ki, Boloniya Bəyannaməsinin əksər müd‐dəaları müxtəlif Avropa ölkələrində onilliklərlə toplanmıştəcrübəyə əsaslanır. Prosesin başlanğıcı isə 1988‐ci ildəAvropada ən qədim ali təhsil ocaqlarından biri olanBoloniya Universitetinin 900 illiyinin qeyd olunmasıdövrünə təsadüf edir. Elə o zaman da Avropanın bir sıraaparıcı ali təhsil ocaqlarının rektorları tərəfindən qəbulolun muş “Magna Carta Universitatum” xartiyası qəbuledilmiş, üçüncü minillikdə universitetlərin rolunun xeyli ar‐tacağı proqnozlaşdırılmış və həmin ali təhsil müəs‐sisələrində muxtariyyət trendi, universitetlərin müstəqilfəaliyyəti fundamental amillər kimi tanınmışdır.

“Magna Carta”nın müddəalarına əsaslanaraq 1997‐ciildə “Avropa regionunda ali təhsilə aid ixtisasların tanın‐ması haqqında” Lissabon Konvensiyası qəbul edilmişdir.Hörmətli oxucuları əlavə məlumatla yükləməmək üçünyalnız onu qeyd etmək istərdim ki, Konvensiyada “nostri‐fikasiya” və “ekvivalentlik” kimi anlayışlardan imtinaedilmiş, onlar vahid “tanınma” termini ilə əvəz olunmuş‐dur. Ali təhsil haqqında diplomların tanınmasının əsasınıartıq ali təhsil ocaqlarının kurikulumlarındakı oxşarlığın vəya fərqlərin araşdırılması deyil, ilk növbədə hər hansı təhsilmüəssisəsi məzununun biliklər məcmusunun, onun yeni,daha yuxarı pillədə təhsilini davam etdirmək üçün hazır‐lığının müəyyənləşdirilməsi təşkil edir.

Әslində Boloniya prosesinin başlıca prinsipləri ParisinSorbonna Universitetinin yaranmasının ildönümü münasi‐bətilə keçirilən tədbirlərdə iştirak edən Fransa, Almaniya,İtaliya və Böyük Britaniyanın təhsil nazirləri tərəfindən1998‐ci ildə işlənib hazırlanmışdır. Və həmin mühümmüddəalar “Ali təhsilin Avropa sistemi memarlığının har‐monizasiyası haqqında” Sorbonna Deklarasiyasında əksolun muşdur. İstərdim ki, oxucularımızın diqqətini yuxarı‐dakı “memarlığın harmonizasiyası” ifadəsinə yönəldim.Zənniimcə, bu ifadə Boloniya prosesi fəlsəfəsinin konsep‐tual əsasını təşkil edir. Deklarasiyada ilk dəfə olaraq “Bilik‐lər Avropası” anlayışı strateji mahiyyət daşıyan mühüm birməfhum kimi səsləndirilmiş, eyni zamanda Avropaqitəsinin inkişafında məhz universitetlərin əsas rol oynaya‐

Asif Cahangirov Azərbaycan Respublikasının fəxri müəllimi

Asif Cahangirov 1948‐ci ildəXankəndi şəhərində anadan ol‐muşdur. 1971‐ci ildə AzərbaycanDövlət Universitetini kimya müəl‐limliyi ixtisaı üzrə bitirmişdir.1972‐75‐ci illərdə Sumqayıtdamüəllim işləmişdir. 1985‐ci ildən2001‐ci ilə qədər Bakı Baş Təhsilİdarəsinin müdiri vəzifəsindəçalışmışdır. 2001‐ci ildə o Azər‐baycanın Fəxri Müəllimi adınalayiq görülmüşdür. Asif Ca‐hangirov təhsil sahəsində islahat‐lardan bəhs edən çoxlu məqaləmüəllifidir.

Rüblük Jurnal 17

cağı qeyd edilmişdir.

‐ Azərbaycan üçün Boloniya prosesinin prioritetliyibarədə bu gün cəmiyyətdə müzakirələr gedir. Həminprosesə qoşulmaq bizim ölkəmiz üçün nə dərəcədəvacibdir?

‐ Otuz ildən çox bir müddət ərzində Azərbaycanın təh‐sil sisteminin idarəetmə strukturlarında müxtəlif rəhbərvəzifələrdə çalışmışam. SSRİ dövründə qəti əmin idim ki,orta məktəb sistemində ciddi islahatların həyata keçirilməsiavtomatik şəkildə təhsilin bütün digər sahələrində dəköklü dəyişikliklərə gətirib çıxaracaq. Sonralar düşündümki, əgər məktəblərdə dərs deyən müəllimlərin və bu müəl‐limləri hazırlayan ali məktəb müəllimlərinin hazırlanmasısistemində islahatlar aparılmazsa, təhsilin yenidən qurul‐ması qeyri‐mümkün olacaq. Daha sonra isə əsas prioritetiməktəbəqədər təhsilə verməyə başladım. Bu barədədanışarkən həmtəsisçisi olduğum Avropa PaytaxtlarınınBeynəlxalq Pedaqoji Klubunun prezidenti dostum BorisJebrovskinin dəfələrlə səsləndirdiyim aşağıdakı kəlamıyadıma düşür: “"Әsl ali təhsil məhz məktəbəqədər təhsildir.Qalanları isə ümumi və peşə təhsilidir". Lakin bu da təhsilislahatı, onun modernləşdirilməsi üzrə axtarışlarımayekun olmadı.

Dövlətimiz müstəqillik əldə etdikdən və bizdə beynəl ‐xalq təcrübə ilə bilavasitə xarici ölkələrdə tanış olmaq imkan‐ları yarandıqdan sonra XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraqtəhsil islahatları üçün xeyli aktual istiqamətlər üzə çıxdı:ümumi və peşə təhsilində kompetensiyalara əsaslananyanaşma, təhsil müəssisələrinin innovasiya fəaliyyəti, təh‐silin idarəolunması, büdcə, maliyyə sahələrində islahatlar...Bu və bir çox digər prioritetləri aktuallıq dərəcəsinə görəsıralamaq mümkündürmü? Әlbəttə ki, mümkündür, lakinmənim təsəvvürümdə onların hamısını “1 №‐li prioritet”cərgəsinə daxil etmək lazım olacaqdır.

Bəli, qəti əminəm ki, təhsil sistemində eyni dərəcədəprio ritet əhəmiyyəti olmayan elə bir sahə yoxdur. Dialektikbaxımdan yanaşsaq, insanlar nə qədər müxtəlif, həyatı ‐mızın hər bir mərhələsi, anı nə qədər çeşidli və unikaldırsa,insanın inkişaf vektorlarının hər biri də eyni dərəcədəmühüm və prioritetlidir. Şəxsiyyətin inkişafı üzrə bütünməqsədlərin, istiqamətlərin, vəzifələrin vəhdətini vəçoxçeşidliyini isə ən səmərəli şəkildə özündə cəmləşdirənməhz təhsildir.

Buna görə də düşünürəm ki, təhsil islahatı, onunmodern ləşdirilməsi istiqamətlərinin hamısına eynidərəcədə əhəmiyyətli olan çoxvektorlu fəaliyyət kompleksikimi yanaşılmalıdır. Mühüm saydığım bir məsələni dəvurğulayım. Bizim və müstəqillik qazanmış bir çox post‐sosialist ölkələr üçün “təkəri yenidən ixtira etməyə” heçbir ehtiyac yoxdur. Təhsil sahəsində Qərb ölkələri kifayətqədər səmərəli, onilliklərlə pedaqoji işdə sınanmış vəhəyat da özünü tam doğrultmuş yüzlərlə təcrübətoplamışdır. Onların dərindən öyrənilməsi, ölkəmizdə for‐

malaşmış təcrübə ilə müqayisə edilməsi, sovetlərdövründə əldə edilmiş bütün müsbət məqamların və Qərbmodellərinin, metodologiyalarının, təcrübələrinindüşünülmüş şəkildə əlaqələndirilməsi və vəhdəti qısamüddət ərzində böyük səmərə verə bilər.

Məhz buna görə mən Boloniya Bəyannaməsinə, oradaəks edilmiş tövsiyələrə ölkəmizin ali təhsil islahatınınmühüm konseptual əsası və ən vacib strateji vasitəsi kimibaxıram. Azərbaycanın Boloniya prosesinə mümkün qədərintensiv inteqrasiya edilməsinin son dərəcədə zəruriliyinianlamadan biz yenə də sovetlər dövründəki kimi ətalətdəqalacaq, dövlət sərhədlərimizin çərçivəsindən kənara çıx‐mağa belə cəhd göstərmədən ali təhsilimizdə “hər şeyəladır!” xəyalları ilə yaşayacaq, Avropa təhsil məkanınaqovuşmaq kimi strateji ehtiyac içində qalacağıq. Taməminəm ki, bircə Boloniya Bəyannaməsinin mükəmməlşəkildə həyata keçirilməsi Azərbaycanın ali təhsil sistemininbütün kompleksində köklü dəyişikliklərə gətirib çıxarabilərdi.

‐Siz Boloniya Bəyannaməsi tövsiyələrinin həyatakeçirilməsində ən böyük problemi nədə görürsünüz?

‐ Bilirsinizmi, hər hansı bir amerikalı, avropalı (əlbəttə,söhbət inkişaf etmiş ölkələrdən gedir) nəyisə həyata keçir‐məzdən əvvəl onun mahiyyətini anlamağa çalışır, həminsahə üzrə biliklərini dərinləşdirir. Yeniliyi tətbiq etməküçün hökmən yeni bilgilərin öyrənilməsi, yeni bacarıqlarınəldə edilməsi tələb olunur. Lakin əgər bizdəki kimi olarsa...

Təsəvvür edin, bu müəllimlərin dərs dediyi tələbələr“Boloniya prosesi haqqında nə bilirsiniz?” sualına hansıcavabları vermiş olarlar!..

www.aaa.org.az

BOLONİYA BӘYANNAMӘSİ: GERİLӘMӘYӘ HAQQIMIZ YOXDUR!

18

Məsələn, hec uzağa getməyək. Bu yaxınlardaBoloniya prosesi haqqında ali təhsil müəs‐sisələrimizin pedaqoji işçilərində vətələbələrində müvafiq bilgilərin, məlumatlarınmövcudluğu barədə maraqlı məqalə ilə rast‐laşdım. Özlərinin bu sahədəki məlumatsızlığınısəmimi etiraf etmək əvəzinə, ali təhsil müəs‐sisələrindən birinin professoru Boloniya pros‐esini Boloniyada yaradılmış hansısa bir qurumlaəlaqələndirmiş və işlədiyi universitetin bu prosesəhələ 1997‐ci ildə (!), yəni Bəyannamənin imzalan‐masından iki il əvvəl qoşulduğunu demişdir.Başqa bir müəllim isə Boloniya prosesini yeni təh‐sil sistemi adlandırmış və onu (maraqlıdır: nəyi?)dəstəklədiyini bildirmişdir. Digər universitetinprofessoru isə onlarda özünəməxsus “Boloniyasistemi”nin olduğunu bəyan etmişdir. Xatırladımki, jurnalist tədqiqatı Azərbaycanın BoloniyaBəyannaməsinə qoşulmasından üç il yarım sonraaparılmışdır!

Meydana qanunauyğun şəkildə belə bir sual çıxır: nəvaxtadək biz ölkəmizin tərəqqisi üçün həyati əhəmiyyətdaşıyan məsələlərə bu qədər biganəlik göstərəcəyik? Axıadicə Boloniya Bəyannaməsinin dəqiq şəkildə həyatakeçiril məsi ali təhsilimizdə əsaslı dəyişikliklərə gətiribçıxara bilər. Axı hansı səbəbdən biz bu Bəyannamənin tət‐biqindən əldə edə biləcəyimiz sosial, iqtisadi, intellektual,genetik, maddı mənfəətləri anlamağa, görməyə, hesabla‐mağa qadir deyilik? Yalnız ona görəmi ki, hətta müstəqillikəldə etməyimizdən 17 il keçməsnə baxmayaraq, biz hələ dəsovet ətalətindən uzaqlaşa bilməmiş, ilk növbədə rəhbər‐liyin nəzərində çox bacarıqlı görünmək, yuxarıların kön‐lünü oxşamaq üçün qısa zamanda müvəffəqiyyət gətirəbiləcək (əslində, görünə biləcək) işlərə üstünlük verəcəyik?Aydındır ki, təhsilin intellektual komponenti, onun əsaslışəkildə yeniləşməsi daha uzun vaxt, gərgin, bəzən vizualcəhətdən görünməyən əmək tələb edir; axı bu, təmir‐tikin ‐ti, alınmış kompüterlərin nümayişi deyildir! Yəqin, eləbuna görə zehni, insan inkişafına yönəldilmiş uzunmüd‐dətli islahatlar bir çox rəhbər məmurların təsəvvüründə oqədər də səmərəli görünmür.

‐Boloniya Bəyannaməsinin əsas tövsiyələrininmahiyyəti nədən ibarətdir?

‐ Bəyannamənin birinci və ikinci müddəaları barədəqısa şəkildə demək olar ki, onlar əsasən Avropa vətən‐daşlarının işə düzəlmək imkanlarının artırılmasına vəAvropanın ali təhsil sisteminin beynəlxalq miqyasda

rəqabətqabiliyyətliliyinin gücləndirilməsinə yönəldilmişdir.Bu istiqamətdə bir sıra məsələlərin həlli nəzərdə tutulmuş‐dur, o cümlədən milli ali təhsil sistemində bütün ölkələrtərəfindən asan başa düşülən və müqayisə aparmağımümkün edən dərəcələr sisteminə keçid, ali təhsilhaqqında diploma unifikasiya edilmiş yeni əlavənin təd‐biqi, ikipilləli ali təhsil proqramlarının və ixtisaslaşmalarınhəyata keçirilməsi. Bəyannamə birinci pillədə təhsil müddə‐tinin 3‐4 il davam etdirilərək bakalavr dərəcəsinin, ikincipillədə isə 1‐2 il davam edən magistratura təhsilinin vəmagistr dərəcəsinin verilməsini nəzərdə tutur. Qeyd edəkki, Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində bu sistemə hələ1993‐cü ildə keçilmiş və düşünmək olardı ki, ötən illərərzində xeyli dəyişikliklər baş vermiş, böyük nailiyyətlərəldə edilmişdir. Әfsuslar olsun ki, reallıq başqa mənzərəniəks etdirir...

Avropada bakalavr dərəcəsi ali təhsilin baza pilləsisayılır və əmək bazarında əsas ixtisas dərəcəsini təşkil edir.Nəzərdə tutulmuşdur ki, orta hesabla mütəxəssislərin 80faizi bu pillədə hazırlanacaqdır.

Bir məsələyə də təəssüf hissilə toxunmaq istərdim.Nədənsə cəmiyyətimizin böyük hissəsində, hətta işəgötürənlər arasında bakalavr pilləsinin tam ali təhsil olma‐ması barədə səhv fikir formalaşmışdır. Onlar bakalavriatıəsl ali təhsil saydıqları magistr dərəcəsinə keçid mərhələsikimi qəbul edirlər. Belə münasibətə qəti şəkildə son qoyul‐malıdır.

Hamı anlamalıdır ki, bakalavr tam ali təhsilli mütəxəs‐

Rüblük Jurnal 19

sisdir və o, öz bilik‐bacarıqlarını, kompetensiyalarını seçdiyiixtisas istiqaməti üzrə əmək bazarının bir çox sahələrindəgeniş spektrda istifadə edə bilər. Həmin ixtisas dərəcəsişəxsiyyətin əmək fəaliyyəti şəraitinə daha asan uyğunlaş‐masına, adaptasiya olunmasına, öz gücü və imkanlarınınyoxlanılmasına da şərait yaradır. Və əlbəttə ki, əgərmüəyyən bir vaxtdan sonra bakalavrda öz təhsil poten‐sialının genişləndirilməsinə ehtiyac yaranarsa, hansısakonkret peşə və elmi tələbatlarını ödəmək məqsədilə o,növbəti təhsil pilləsinə – magistraturaya qəbul oluna bilər.

Bir daha təəssüflə qeyd edim ki, 15 ildən çox bir vaxtınkeçməsinə baxmayaraq, ölkəmizdə hələ də ikipilləli ali təh‐sil sistemi Qərbdəki logistikanı özündə ehtiva edəbilməmişdir. Çəmiyyətimizdə belə bir fikir formalaşmışdırki, əslində magistraturada təhsil bakalavriat proqramının(kurikulumunun) mexaniki sıxılması yolu ilə qurulmuşdur.Bunu elə magistrlər də, ali məktəb müəllimləri də açıqşəkildə etiraf edirlər. Məhz belə vəziyyətə görə magistrlərinçoxu adlarının yalnız universitet jurnallarına daxil edilməsiilə kifayətlənərək, tədrisin ilk günlərindən full‐time reji‐mində işə qəbul olunur. Halbuki bütün təhsil müddətiərzində həmin vaxt magistrantın kitabxanalarda müxtəlifelmi ədəbiyyatla tanış olmasına, onların təhlilinə, kursişlərinin hazırlanmasına, esselərin yazılmasına, qrup şək‐lində layihə fəaliyyətinə sərf olunmalıdır.

Xaricdə təhsil alanlar üçün bu, adi və başqa cürtəsəvvür olunmayan bir prosesdir, bizdə isə... Doğrudur,Qərb universitetlərindəki magistrlərin də bir hissəsi tədris‐dən kənar vaxtda professor köməkçisi kimi işə qəbul olu ‐nur, lakin bu, yalnız daha yüksək hazırlıq nümayiş etdirənmagistrlərə bir imtiyaz kimi verilir. Axı magistratura eləməhz ona görə yaradılıb ki, təhsilin məzmunu adekvat təh‐silin və bacarıqların əldə edilməsini tələb edən təcrübi, elmi,tədris fəaliyyətilə sıx şəkildə əlaqələndirsin.

Boloniya Bəyannaməsinin digər mühüm müddəasıAvropa kreditlərinin qarşılıqlı tanınması və qəbul edilməsisistemidir. İlk dəfə kredit sistemi ABŞ‐ın universitet təh‐silində yaranıb. Qeyd edim ki, kredit təlim əməyinin əmək‐tutumluğunu səciyyələndirən vahiddir, yəni onunvasitəsilə tələbənin bilik həcminin və səviyyəsinin riyazihesablanması üsuludur. Kredit vasitəsilə həm dəmüəyyən tədris materialının mənimsənilməsi üçün tələbolunan vaxtı əks etdirmək mümkün olur. Eyni zamanda buelə bir mexanizmdir ki, onunla digər ali təhsil müəs‐sisəsində keçirilmiş kursların kredit şəklində hesablanmasımümkündür. O, həmçinin yığım funksiyasını da yerinə ye‐tirir, yəni tələbə təhsili fasilələrlə, ali təhsil müəssisələrinidəyişdirərək və s. ala bilir. Yeri gəlmişkən, tələbə kreditləriistənilən müddət ərzində toplaya bilər və əvvələrqazanılmış kreditlər itmir, buna görə də tələbə təhsildəuzunmüddətli fasilələr edə bilər.

Kredit sistemi Azərbaycanın 26 ali təhsil müəssisəsindətədbiq olunmuşdur. 2010‐cu ilədək isə bu sistem bizimbütün ali təhsil müəssisələrimizi əhatə etməlidir. Lakin

bügünkü reallıq elədir ki, həmin sistemin bütün incəlik‐lərinə yalnız Təhsil Nazirlıyinin əlaqədar işçiləri, ali təhsilmüəssisələrinin müəllim və rəhbərliyinin az bir hissəsidərindən bələddir. Məsələn, qəzetlərin birində müxbirin“Kredit sisteminin mahiyyəti nədən ibarətdir?” sualınahəmin sistemin neçə illərdir tətbiq olunduğu ali təhsilmüəssisələrindən birinin professoru onu yüz ballıq qiymətsistemi ilə əlaqələndirmişdir. Dosentlərdən biri kredititələbə tərəfindən borc götürülən və sonradan qaytarılmasımütləq olan fənlər kimi izah etmişdir. Baş müəllim isədemişdir ki, imtahanda kəsilmiş tələbə yeni sistemdəkredit vasitəsilə pul ödəyir və yenidən imtahana buraxılır.

‐ Kredit sistemi şəraitində təhsil alan tələbələrinverdikləri tamamilə absurd cavabları sadalamağa və on‐lara şərh verməyə heç bir lüzum görmürəm. Lakin birsualı səsləndirməyə bilmərəm: hələ 2006‐cı ildə Respub‐likanın Təhsil Nazirliyi tərəfindən qəbul olunmuş və2007‐ci ildə əlavələrlə dəqiqləşdirilmiş “Ali təhsil müəs‐sisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədənümünəvi Әsasnamə” kimlərə ünvanlanmışdır?

‐ Kredit sistemi tədbiq olunmuş bütün Avropa ali təhsil

www.aaa.org.az

BOLONİYA BӘYANNAMӘSİ: GERİLӘMӘYӘ HAQQIMIZ YOXDUR!

20

müəssisələrində müəllim öz fənninin öyrənilməsininnəticələrinə verilən tələbləri tərtib etməli, universitetinportalında şəxsi səhifəsini hazırlamalı, burada tədris etdiyifənləri, tərtib etdiyi tədris proqramlarını əks etdirməli,tələbələrin müstəqil fəaliyyəti üçün lazım olan məlumatmənbələrinin, elektron istinadlarının siyahısını yer‐ləşdirməli və daim yeniləşdirməlidir. O, həmçinin öz audi‐toriya məşğələlərinin mətnlərini və multimediyamüşayiətini (slaydları), seminarların planlarını, yoxlamaişlərinin məzmununu, testləri və s. də öz internet səhifəsinədaxil etməlidir.

‐Fikrinizcə, qaldırdığınız problemləri hansı yolladaha da aktuallaşdırmaq və geniş içtimaiyyətin fikriniBoloniya prosesinə cəlb etmək olar?

‐ Son 5‐6 ildə dəfələrlə demişəm, yenə də təkrar etməkistəyirəm ki, hər hansı islahat tədbirləri yalnız o vaxtəhəmiyyətli nəticə verə bilər ki, onun mahiyyəti həmindəyişiklikləri həyata keçirməli olan şəxslərin hamısı üçüntam və birmənalı şəkildə aydın olsun. Heç kim üçün sirrdeyil ki, bizlərdə nəyin islahata məruz qalmasının, onunnəyə görə aparılmasının, gözlənilən çətinlik və, problem‐

lərin mahiyyətinin, islahatın uğurlu həyata keçirilməsi üçünkimin nəyi edəcəyinin və bu kimi digər məsələləringenişmiqyaslı izahına, islahat sənədlərinin islahat prose si ‐nin bütün iştirakçılarına incəliklərinə qədər çatdırılmasınaəksər hallarda ciddi fikir verilmir.

Әslində anlanılması o qədər də asan olmayan BoloniyaBəyannaməsinin təbliğatı – sovetlərdəki kimi səslənən busöz burada münasibdir, onun əsas ideyalarınınöyrənilməsinə, dərk olunması üzrə işlərə biz azı 4 il bundanəvvəl başlamalı idik. Bunun üçün ölkə miqyasında və hərbir ali təhsil müəssisəsi çərçivəsində xüsusi tədbirlər işlənibhazırlanmalı, onların ardıcıl, məqsədyönlü və sistemli şəkil ‐də həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmalı idi.

Qərbdə bu, “Public awareness”, yəni “İctimaiyyətinməlumatlandırılması" tədbirləri çərçivəsində həyata keçiri ‐lir. Düşünürəm ki, bizim üçün elə indinin özündə də “İcti‐maiyyətin məlumatlandırılması" planının hazırlanması vəicrası məsələsi öz aktuallığını itirməmişdir. Boloniya prosesiiştirakçılarının hər bir kateqoriyası üçün izahat işinin bütünnüanslarını tam detallaşdırmaq gec deyil. “İctimaiməlumatlandırma" həyata keçirildiyi zaman BoloniyaBəyannaməsi ideyalarının hər bir ali təhsil müəssisəsi rəh‐bəri və müəllimi tərəfindən mənimsənilməsinə, həminideyaların möhkəm biliklərə, dayanıqlı bacarıqlara transfor‐masiya olunmasına mütləq nail olmaq lazımdır. Buideyaların mahiyyəti və mənası hər bir tələbəyə, geniş icti‐maiyyətə, o cümlədən valideyn içtimaiyyətinə çatdırılmalıvə hamı tərəfindən anlanılmalıdır.

Bununla belə, xarici təcrübəyə əsaslanaraq qətiyyətlədeyə bilərəm ki, lazımi səviyyədə maliyyə dəstəyi ol‐madan məlumatlandırma planının həyata keçirilməsimümkün deyildir. Çünki Boloniya Bəyannaməsindəki,Praqa, Berlin, Bergen, London kommünikelərindəki çoxmühüm ideyaların, tövsiyələrin izahı televiziya kanal‐larında verilişlər silsiləsının hazırlanması, bir neçə saytınyaradılması, bukletlərin, əyani təbliğat vasitələrinin nəşri,habelə prosesin demək olar ki, bütün iştirakçılarını əhatəedən çoxsaylı seminarların, treninqlərin keçirilməsi böyükməbləğdə vəsait tələb edəcəkdir.

Bu tədbirlər reallaşmayana qədər Təhsil Nazirliyitərəfindən işlənib hazırlanan normativ‐hüquqi sənədlər nəqədər keyfiyyətli, beynəlxalq standartlara cavab versə də,onlar yalnız kağız üzərində qalacaqdır. Әn yaxşı halda isəbu sənədləri tərtib edən Təhsil Nazirlıyinin mütəxəssislərionları özlərinin intellektual mülkiyyəti kimi patentləşdirəbiləcəklər.

Bilirsiniz, deyiləsi sözlər çoxdur... Müsahibəmi özümverəcəyim sualla başa vurmaq istərdim: axı niyə bizBoloniya Bəyannaməsinin sistemli şəkildə reallaşmasınəticəsində ölkəmizə verilə biləcək sosial, iqtisadi və həttasiyasi faydalanmanı gecikdiririk? Әminəm ki, Avropa iləbirlikdə Azərbaycanın ali təhsil sisteminin müasir‐ləşdirilməsi bütün cəmiyyətimizin və dövlətimizinmarağındadır.

Rüblük Jurnal 21

www.aaa.org.az

GӘLİN, QIZLARIMIZA TӘHSİL VERӘK VӘ GӘLӘCӘYİMİZİ SAVADSIZLIĞA APARMAYAQ!

22

ASTARA KӘND MӘKTӘBLӘRİNİNBİRİNDӘ QIZLARIN TӘHSİLİ

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (ik‐inci bölmə, III fəsil, Maddə 42) bütün vətəndaşlarüçün azad ibtidai və orta təhsil almaq hüququna zə‐manət verir. Təhsilin bu cür məcburi mahiyyətinəbaxmayaraq, biz Azərbaycanın cənub regionlarındabir çox uşağın erkən yaşda məktəbi tərk etdiyininşahidi oldum. Bu hal xüsusilə qızlar üçün daha re‐aldır. Altı yaşında məktəbə başlayan bir çox şagirdqızlar 11‐ci sinifi bitirmədən məktəbi tərk edir. Birqayda olaraq, məhz valideynlər uşaqlarının məktəbəgedə bilmək qabiliyyəti və məktəbdə hansı müddətəqədər qala biləcəyi barədə yekun qərarı verirlər. On‐ların seçiminə bir çox faktorlar, o cümlədən qızlar‐dan daha çox oğlanların arzulanması, genderrollarının pozulması və erkən evlilik mədəniyyətivalideynlərin bu mövzuya münasibətinə böyük təsiredir.

Bu məqalə Azərbaycanın cənub regionlarında qız‐ların təhsil prosesini təsvir edəcəkdir. Azərbaycancəmiyyətində oğlanların üstünlük təşkil etdiyi üçün,onların bu mədəniyyətdə oynadıqları rolu qısacamüzakirə etmək vacibdir. Astara rayonunda qızlar‐dan çox oğlanların arzulanması öncəki nəsillərdənbəri davam edir. Bəziləri düşünə bilər ki, bu yanlızkasıb ailələr üçün xarakterikdir, ancaq bunun

məsələyə heç bir dəxli yoxdur. Mən bu münasibətiən varlı ailələrdən tutmuş ən kasıb ailələrə kimi həryerdə müşahidə etdim. Valideyinlər ailənin bütünenerjisini və cəhdlərini böyüyən oğlan uşaqlarınasərf etməyi düzgün hesab edirlər. Onlar düşünür ki,məhz oğlan son nəticədə işə düzələrək öz ailəsinin,eləcə də valideyinlərinin qayğısına qalacaq.

Nəticədə, oğlan uşaqlarına ən azından orta mək‐təbin son sinfinə qədər oxuması üçün şərait yaradılır.Әgər onlar orta məktəbi bitirdikdən sonra öz təhsil‐lərini davam etdirmək istəsələr, buna müsbət halkimi yanaşılır. Orta təhsil çərçivəsində (1‐11‐ci sini‐flər) Azərbaycanda orta təhsildən ayrılanların rəsmifaizi çox aşağıdır, təxminən 1%–2%2. Ancaq aparılanaraşdırmalar göstərir ki, məktəbə gedənlərin faktikisayı rəsmi rəqəmlərdən daha azdır.

UNICEF MICS müəyyən edib ki, ibtidai təhsilalan uşaqlar arasında məktəbə gedənlər 88.4 faiztəşkil edir, lakin istər rayonlarda, istər kənd‐şəhərərazilərində, istərsə də zəngin ailələrədə qızların vəoğlanların ibtidai sinfə getmələrinin faizindəəhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə olunmayıb. Bunabaxmayaraq, məktəbə gedənlərin ümumi faizindəmüxətlif regionlar arasında fərqlər müşahidə olunub.Qərbdə və cənub‐qərbdə oğlanlar və qızlar (85.1%)

Bakıdakılara nisbətən (91%) daha az məktəbə gedi‐blər.3 Astarada oğlanlar da məktəbi tərk edir, ancaqqızlara nisbətən oğlanların məktəbi tərk etmə faizidaha azdır. İkincisi, kənd ərazilərində gender rollarıdərin kök salıb.

Kişilər ailədə çörək pulu qazanan roldadır.Qadınlar isə ev işləri, o cümlədən yemək bişirmək,təmizlik, paltar yumaq, ütüləmək və uşaqlara bax‐maqla məşğuldur. Bu o demək deyil ki, qadınlaraişləmək qadağan olunub. Ailədə ərin ölməsi və yaişləmək qabiliy yətin də olmaması, iş tapa billməməsi,ailəyə baxmaqdan imtina etməsi, kifayət qədər pulqazana bilməməsi səbəbindən yaranan maliyyəçətinlikləri zamanı qadınlar iş bazarında özlərinə iştapırlar. Onlar yalnız qadınlar üçün “qəbul edilən”işlərdə, o cümlədən müəllimlik, bazarda və ya bağişlərində işləyə bilərlər. Qadınların işləmək imkan‐larının bu şəkildə artımı hələ də onların statusunundəyişməsinə səbəb olmayıb. Qız ların yanlız ailə qur‐maq və ev işləri üçün bir vasitə olması mentalitetinəsillədən nəsillərə ötürülüb və bunun dəyişməsiçox çətindir.

Üçüncüsü, bu rayonun əhalisi arasında qızlarınerkən yaşda ailə qurması ənənəsini var. Hazırkıhəyat bir çox aspektlərdə yarım əsr bundanəvvəlkindən heç də fərqlənmir. Ailələrin bu münasi‐bəti davam etdir mə si təbiidir, çünki bu, onların ənçox bildikləri möv zudur. Oğlanların və gender rol‐larının əhəmiyyəti ilə əlaqədar yuxarıda qeyd olunantəsvirdən məlum olur ki, valideynlərin öz qızlarınadaha çox enerji sərf etməməsi heç də təəccüblü deyil.Onlar qızlara uğurlu karyeraya sahib ola biləcəkqadın kimi deyil, yanlız gələcək həyat yoldaşı və yaana kimi baxırlar. Valideynlər bu ehtimalı nəzərə al‐madıqları üçün, qız ların təhsilinin əhəmiyyətini dərketmirlər. Bu səbəbdən, öz qızlarının orta təhsillərinibaşa vurması üçün təkid etmirlər. Bunun əvəzinə, qı‐zların erkən yaşda məktəbdən çıxarılması daha genişyayılıb və bunun ən başlıca səbəbi valdeynlərin özqızlarını erkən yaşda evləndirmək arzusudur.

Digər mürəkkəb məsələ isə ailənin maddivəziyyəti, ailə namusu ilə bağlı valideynin qayğısı,qızların özlərinin evlənmək arzusu və təhsil sistemi‐nin özünün zəif olması ilə bağlıdır ki, bütün bu prob‐lemlər oğlanlara üstünlük verilməsi və genderrollarından əhəmiyyətli şəkildə təsirlənib.

Hətta 2009‐cu ildə, Astara kənd məktəbində qız la ‐rın orta təhsillərini başa vurmamalarının əsas səbəbierkən evlilikdir. Qanunun 17 yaşda evliliyə icazə ver‐məsinə baxmayaraq, buradakı qızlar 13 yaşında beləailə qura bilirlər. Bu yaş tələblərinə baxmayaraq,valideynlər dünyəvi qanunların tələblərinə riayət et‐mirlər. Bu rayonda ailələr arasında öz qızlarını erkənevləndimək rəqabəti mövcuddur. Adətən, atalardan

Aygün Dadaşova ‐ Azərbay‐canın Astara kəndindəki Maşxankənd orta məktəbinin müəlliməsi.

Kati Teylor ‐ ABŞ Dövlət De‐partamentinin İngils dili üzrəKolleqası, Azərbaycanın Lənkaranşəhərindəki “Azərbaycan İngilsDili Müəllimləri” Assosasiyası iləbirgə işləyir. 1

Rüblük Jurnal 23

daha çox analar öz qızlarının erkən yaşda ailə qur‐masında qürur duyurlar və öz qızlarını erkən yaşdaailə qurmağa sövq edirlər. Atalar isə bu qərarın veril ‐məsinə müdaxilə etmirlər, çünki onlar evdə ol‐murlar, işləyirlər. Bu münasibət anaların digərqızlarla uşaqlıqda apardıqları rəqabətin təzahürüdür.Sadəcə, indi onlar öz qızlarından həyat oynunda isti‐fadə edən yetkin qadınlardır. Analar öz qız larınagözəl paltarlar geyindirir və onları gələcək ərlərinəvə ya evlilik yaşına çatmış oğulları olan analara nü‐mayiş etdirirlər. Burada kifayət qədər maraqlı olanməqam budur ki, oyun “ən yaxşı” və ya ən uyğunkürəkəni tapmağı hədəf seçmir. Burada əsas məsələöz qızını kiminsə qızından daha erkən ərə ver‐məkdir. Analar bir çox səbəbdən öz qızlarını erkənyaşda evləndirmək istəyirlər. Bunlardan ən nəzərəçarpanı ailənin maddi vəziyyətinin aşağı olmasıdır.

Nəticə etibarilə, bu qədər kiçik gəlir vasitəsiləailənin iqtisadi vəziyyətini təkmiləşdirmək mümkündeyil. Öz qızlarını erkən evləndirməklə onlar, uşaqüzərində olan maliyyə öhdəliklərindən qurtulur vəbu öhdəlikləri yeni kürəkənə və ya onun ailəsinəötürürlər. Bundan əlavə, Azərbaycan mədəniyyətinəgörə, ailə namusu çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Ailələrin öz uşaqlarını müvafiq yeniyetmə yaşınagəlməsini istəyir, uşaqların bundan sonrakıdavranışları isə daim onları düşündürür və onlar özqız və oğlanlarına görə daha çox narahat olmağa

başlayırlar. Kişilər qadınlara nisbətən daha çozazadlığa sahib olurlar. “Oğlan oğlandır da” fəlsəfəsigeniş yayılıb, halbuki, qızların belə bir imtiyazı yox‐dur. Onlar üçün ciddi narahatlıq doğuran məsələ isəqızların öz “əxlaqsız” davranışları ilə “pis” ad çıxara‐cağı və bununla da ailənin namusuna ləkə gətirəcəyiehtimalıdır. Qızlar 7‐ci sinfə keçəndə, valideynlərməktəbin övladlarına mənfi təsir edəcəyinidüşünərək, narahat olmağa başlayır. Әgər valideyn‐lər digər qız şagirdlərin məktəbdə özünü pisapardığını eşidirsə, onlar öz qızlarının da bunabənzər hərəkət edəcəyindən ciddi narahatlıq keçir‐məyə başlayırlar. Son nəticədə, məktəbin onlarınuşaqlarını necə korla dığını və onlara xeyir ver‐mədiyini düşünməyə başlayırlar. Onlar öz qızlarınıməktəbi tərk etməyə və gənc yaşda ailə qurmağacəsarətləndirməklə bütün bu narahatlıqlardan (onlarıböyütməkdən) xilas olduqlarını düşünür. Çünki qı‐zlarının davranışları bundan sonra artıq başqasının(ərləri və onların ailələrinin) məsuliyyəti altında ola‐caq.

Biz bir çox qızın maliyyə vəziyyətinin onlarınməktəbi bitirməsinə necə əhəmiyyətli dərəcədə təsiretməsinin şahidi olmuşuq. Bu qızlarla evlənəcəkkişilər bəzən yaşca onlardan çox böyükdür və bir çoxhalda uzaqda işlədikləri üçün gələcək həyatyoldaşlarının məktəbdə başqa oğlanlarlagörüşəcəyindən qorxurlar. Fikrimizcə, onlar fikirləşir

www.aaa.org.az

GӘLİN, QIZLARIMIZA TӘHSİL VERӘK VӘ GӘLӘCӘYİMİZİ SAVADSIZLIĞA APARMAYAQ!

24

ki, əgər qız evdə qalarsa bu halda onun başqaoğlanla görüşməyə heç bir şansı qalmayacaq. Bun‐dan əlavə, bu cəmiyyətdə oğlanlar üstünlük təşkil et‐diyi üçün, sosial baxımdan bu, onların qızlardandaha çox sərbəst olması, özünə güvənməsi və onlar‐dan daha çox təhsil alması qəbul edilməzdir. Üstünbiliyə malik qızlar öz ərləri üçün təhlükə hesab edilir.Bu kişilər düşünür ki, onları idarə etməli vənəzarətdə saxlamalıdır. Onlar düşünür ki, heç birşeydən asılı olmayaraq, həyat yoldaşı ənənəvi olaraqqəbul edilmiş gender roluna itaət edəcək və söz lərinəqulaq asacaq. Bəzən məktəbi tərk edərək erkənevlilik barədə qərarı təkcə valideynlər deyil, qızlarınözləri də verirlər. Qızlar həddi‐buluğa çatdıqdansonra, onlar həyatda edəcəyi seçimlərlə bağlı heç biralternativ görə bilmirlər. Onların bildikləri tək şeyevlənməkdir. Heç kim bu gənc qadınlara təhsilinəhəmiyyətini öyrətməyib və onların özləri də yaxşıtəhsil almış bir ananın gələcəkdə böyük perspektiviolacağını anlamırlar.

“Mən Qız Olduğum Üçün: Dünya QızlarınınVəziyyəti 2007”nin gəldiyi nəticəyə əsasən, “ailə,uşaqların öz potensialını öyrəndiyi ilk məkandır”.4

Məhz ailədə çoxlu qızlara, onların oğlanlardandaha aşağı statusa malik olduqları aşılanır. Ortaməktəbdən, universitetdən, kollecdən məzun olmuşbu qızların qadın rolunun modelləri barədə çox az vəya heç məlumatları yoxdur və əksəriyyəti öz karyera ‐larında uğur qazana bilməyib. Təəssüf ki, bu qızlarınbir çoxu məktəbi ciddiyə almır və görünür sadəcə“əylənmək” üçün məktəbə gedir. Onlar öz işlərindəaz səy göstərirlər və ətrafda gedən proseslərə diqqətyetirmirlər. Nəticə etibarilə, onlar öz müəllim və tay‐tuş larından müsbət əks rekasiya görməyən kasıb şa‐girdlərdir. Bəzi hallarda, nişanlanmaq üçün rəqabətgüclənir və nişanlanmayan qızları qısqandırmaqüçün qızlar bir‐birinə istehza edirlər. Nişanlandıqdansonra, onlar evlənmək və nəhayət, ər evinə köçməkplanlarına gəldikdə isə istəksizlik nümayiş etdirirlər.Məktəbə az maraq göstərdikləri üçün bu evlənmiş vənişanlanmış qızlar 11‐ci sinfi başa vurmadan məktəbitərk edirlər.

Təəssüf ki, uşaqlar arasında məktəbdən kənarcinsi ayrı‐seçkilik barədə məlumatlar mövcud deyil,ancaq, orta məktəb səviyyəsindəki kənd qızlarınınxüsusilə öz ailələri tərəfindən təzyiq göstərilməklə,məktəbdən kənarlaşdırılaraq maaşlı və ya maaşsızişlər gördürülməkdən, onların “əxlaqları”nın qorun‐masından, valideynlərinin erkən evlilik hazırlıqların‐dan narazı olmaları barədə gələn məlumatların sayıartır.5 Son bir neçə ildə gender bərabərsizliyinin təh‐silə təsir edib‐etməməsini yaxşı şəkildə araşdırmaqüçün qızların və oğlanların məktəbə gedişi, dərslərdəiştira kının, eləcə də, gəlir qrupları, kənd, şəhər, ray‐

onlar tərəfindən əldə olunan naliyyətlərin faizinin vəməktəbə gedişin müxtəlif səviyyələrinin müntəzəmolaraq ərtaflı şəkildə dəyərləndirilməsi tələb olunur.

Müəllimlərin özlərinin öyrətmə bacarıqları acı‐nacaqlı səviyyədədir. Onlar təlimlərə qatılmır və birçoxları şagirdlərdən mexaniki əzbərləməyi tələb et‐məklə “moizə oxumağa” davam edirlər. Uşaqlarınmarağına səbəb ola biləcək metodlardan istifadə edəbilmirlər. Hər hansı bir uşağın, məktəbi belə geriqalmış imkanlar, aşağı səviyyəli müəllimlər və məh‐dud avadanlıqlarla bitirməsi heyrətləndirici haldır.Biz, müəllimlik etdiyimiz cənub rayonunda qızlarınorta məktəbdən ayrılmasının ciddi problemolduğunu hiss edirik. Daha öncə də vurğuladığımızkimi, bu problemlərin səbəbləri çoxdur və busəbəblər bu günün milli mədəniyyətinə, həmçinin burayona təsir edən bütün mədəniyyətlərə möhkəmşəkildə bağlıdır. Hətta, demək olar ki, hansı prob‐lemin daha öndə gəldiyini müəyyən etmək beləimkansızdır, lap “yumurta və toyuq” nəzəriyyəsikimi.

QADINLARIN TӘHSİL ALMASINA APARAN YOLBu rayonun mühafizəkarlığını, paytaxtdan uzaq

olmasını və İranla sərhəd olmasını nəzərə alsaq, bu‐rada qızlar üçün təhsilin bir xeyli çətin vəzifəolduğunu deyə bilərik. Cəmiyyətdəki digər bir çoxproblemlərlə birlikdə, ən önəmli çıxış yollarındanbiri insanlara təhsil verməkdir ‐ bütün insanlara. Qı‐zların təhsilinə təsir edən iki əsas sahəyə müraciətetmək lazımdır. Birincisi, cəmiyyətə qadının dəyərinivə bugünün dünyasında onların tutduqları müsbətrolu öyrətməkdir. Bu cox nəhəng problemdir vədüşünürəm ki, bunu dəyişmək uzun illər aparacaq.Birləşmiş Millətlər Әhali Fondu (UNFPA) kimi birçox beynəlxalq inkişaf agentlikləri var ki, “sağlamhəyat və bərabər imkanlardan zövq almaq üçün hərbir qadının, kişinin, uşağın hüquqlarını müdafiəedir.” 6

Gender əlaqələrinin bu həssas sahəsində həmqadın, həm də kişilərə dərslərin keçilməsi üçünbeynəlxalq agentliklərin ölkəyə gəlişinə icazə ver‐ilməsi irəliyə doğru atılacaq addımlardan biridir. İk‐inci yol, yoxsulluğa və təhsilə təsir edən iqtisadiyyatvə səhiyyə sektorlarında modernizasiyadır. Bir daha,UNFPA kimi agentliklər, hökumət tələb etdiyitəqdirdə yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişafüzrə siyasət və strategi yanın formalaşdırılmasındaonlara öz köməyini göstərə bilər. Qızlara və öznövbəsində qadınların qarşılaşdığı mürəkkəb prob‐lemləri həll etmək üçün həm hökumət, həm də qeyri‐hökumət təşkilatlarına maliyyə yardımı göstərməkvə onlara təlim keçməklə uzunmüddətli müdaxiləvacibdir. Әgər Azərbaycan hökuməti, yerli icra

Rüblük Jurnal 25

hakimiyyətləri və təhsil qurumları həqiqətən də dəy‐işikliyin zəruriliyini qəbul edərək dəstəkləsələr,aşağıda qeyd olunan mövzularla bağlı müntəzəmseminarların keçirilməsi nəticəsində baş verə biləcəkdəyişikliklərin səmərəsindən faydalana biləcəklər.

Təklif olunan mövzular aşağıdakılardan ibarətdir,lakin təkcə onlarla məhdudlaşmır: qadın hüquqları,qadın səlahiyyətləri, qadınlar üçün köməkçi xid‐mətlər, anaların məktəbə qayıdışı, işləyən analarınuşaqlarına yerli hakimiyyət orqanları tərəfindənqayğı göstə rilməsi üçün alternativlər, valideynlərintəlimi, qabaqcıl ailə‐məktəb əlaqələri, ailə plan‐laşdırılması üzrə klinikalar, ailə sağlamlığınınqayğısına qalmaq və qadınlar üçün professionaltəlimlər. Әgər insanlar qız ların və nəhayət qadınlarıncəmiyyəti necə zənginləş dirdiklərini dərk etsələr,ümid var ki, onlar öz qızlarını cəmiyyətin əsasaxınına qoşacaq və hər kəsin həyatını inkişaf et‐dirmək üçün onların ehtiyacı olduqları təhsillə təminedəcək.

“Ana olmaq, bu gədər gücə və təsirə malik vəz‐ifəyə sahib olmaq deməkdir. Millətlərin taleyi,dünya əhalisinin məsuliyyətinin və şanslarının for‐malaşdırılması məhz onun əlindədir!”

Spencer W. Kimball 7

Qızların təhsilinə təsir edən digər mühümmövzu, yoxsulluğu azaltma yollarından biri kimicənub regionunda modernizasiya və iqtisadi stimulaolan ehtiyacla bağlıdır. Həm qadınlar, həm də kişilərüçün təhlükəsiz iş yerləri yaratmağa kömək etməkməqsədilə hökumətin müdaxiləsi tələb olunur.Müəssisələrin inkişafına təkan vermək üçün biznesəbaşlamaq məqsədilə onlara maliyyə yardımlarınınedilməsi zəruridir ki, bunun əvəzində onlar daha çoxiş yerləri təmin etmək imkanına sahib olacaqlar. Yenimetodlarla yerli fermer və satıcılara təlim keçən, on‐ların köhnə avadanlıqlarını yeniləyən xarici mütəxəs‐sislər, məhsulun keyfiyyətini və istehsal gücünüartıracaq, fermerlərin maaşının yüksəlməsinə səbəbolacaqlar. Yeni iş yerlərinin açılması və ixtisasartırmatəlimləri nəticəsində bir çox ailələr digər şəhər vəölkələrdən qayıdan ataları ailələri ilə yenidən bir‐bir‐ilərinə qovuşacaqlar. Ailə gəlirlərinin artması qı‐zların məktəbi tərk etməsinə və erkən ailə qurmasına

səbəb olan maliyyə çətinliklərini aradan qaldıracaq.Hər iki valideynin evdə olması və tərbiyə işlərindəiştirak etməsi təhsil problemlərinin həllinə köməkedəcək. Bütün uşaqları layiq olduqları təhsillə təminetmək üçün təhsil sisteminin yenilənməsinə olanehtiyac mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məktəbdəki imkanların heç də həmişə lazımivəziyyətdə olmaması, avadanlıqların çatışmaması,köhnəlmiş tədris planı, uğursuz təlim metodlarındanistifadə edilməsi sanki təhsilə diqqəti daha da artır‐maq haqqında mesaj göndərir. Şagird və müəllim‐lərin digər ölkələrdə təlim almasını təmin etmək,yeni ideyalarla tanış olmaq üçün xarici mütəxxəssis‐ləri dəvət etmək, digər ölkələrin mütəxəssisləri iləməktub mübadilələrinə başlamaq, digər ölkələrə vərayonlara səyahət təşkil etmək vasitəsilə kənarölkələrin perspektivlərini rayona gətirmək lazımdır.Bu səylərin həyata keçirilməsinə aktiv dəstəkgöstərildikdən sonra, qadınlar və qızlar öz gələcək‐ləri üçün özlərinin dərk etdiklərindən daha çoxseçimlərin olduğunu başa düşəcəklər. Eyni zamanda,hökumət bütün müəllim təlim proqramlarınınməcburi komponenti kimi gender maarifləndirilməsitreyninqləri təşkil etməlidir. Standart kişi və qadınrolları anlayışını aradan qaldırmaq üçün TəhsilNazirliyi tədris planını və dərslikləri yenidənnəzərdən keçirməlidir və gender bərabərsizliyinə,gender zorakılığına yol verməyən davranışlarıdəstəkləməlidir. Azərbaycan hökuməti bu is‐tiqamətdə fəaliyyətini gücləndirməlidir və bu xü‐susilə qadınların həyatı üçün önəmlidir. Təhsil üçünmübarizə aparan müsəlman qız haqqında məqaləyəcavab olaraq Pay Younq deyir: “Statistika bizəölkədəki qadınların vəziyyətinin millətin vəziyyətinitəyin etdiyini göstərir. Qadınlar öz vaxtlarının böyükbir hissəsini öz uşaqları üzərində hansı hüquqa sahibolduqlarını müəyyənləşdirməklə keçirir, uşaqlarınınnə qədər yaxşı təhsil alacağını və ya ümumiyyətlətəhsil alıb‐almadığını adətən özləri müəyyənləşdirir‐lər. Təhsil almış qadın həm emosional, həm də fizikibaxımdan öz uşaqlarını daha yaxşı böyütməkimkanına malik olacaq. Әgər hər hansı bir millət özstatusunu inkişaf etdirmək istəyirsə, öz qızlarına təh‐sil verməlidir”.8 Beləliklə, bizim ən çox istifadə olun‐mamış potensialımıza‐bizim qız övladlarımızasərmayə qoymağın vaxtıdır.

www.aaa.org.az

GӘLİN, QIZLARIMIZA TӘHSİL VERӘK VӘ GӘLӘCӘYİMİZİ SAVADSIZLIĞA APARMAYAQ!

26

1 Azərbaycanın Lənkaran şəhərindəki “Peace Corps”‐un könüllüsü olan Joyce Hahn‐axüsusi təşəkkür edirik.2 2003. Azərbaycan Respublikasında Yoxsulluğun Dəyərləndirilməsi. Cild II: ӘsasHesabat. Dünya bankı, Washington.3 UNICEF (Birləşmiş Millətlər Uşaq Fondu). 2002. Azərbaycanda qızların təhsili. Bakı.4 Çünki Mən Qızam:Dünyadakı Qızların Vəziyyəti 2007. 18 Fevral, 2009‐cu ildəyenilənilib.5 UNICEF (Birləşmiş Millətlər Uşaq Fondu). 2002. Azərbaycanda qızların təhsili. Bakı.

6 UNFPA (Birləşmiş Millətlər Әhali Fondu). İnkişaf Məqsədlərinə dair İclas

http://www.unfpa.org./about/index.htm 22 Fevral, 2009‐cu ildə yenilənilib.7 Kimball, Spencer W., http://mommylife.net/archives/2006/02/inspiring_words.html.28 Yanvar, 2009‐cu ildə yenilənib.8 Young, Pat. “Sizin Şərhləriniz.” Faisal, Safa. (2003). Müsəlman qızlar təhsil üçünmübarizə aparır. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3130234.stm‐səhifəsindən26 Yanvar, 2009‐cu ildə yenilənib.

Rüblük Jurnal 27

www.aaa.org.az

“MÜӘLLİM, MӘN RAZI DEYİLӘM!”. ATLANTİK OKEANIN O TAYINDA FӘRQLİ TӘLİM VӘ TӘHSİL

28

“MÜӘLLİM, MӘN RAZI DEYİLӘM!”.ATLANTİK OKEANIN O TAYINDA FӘRQLİ TӘLİM VӘ TӘHSİL

PROLOQ: ӘCNӘBİ HӘQİQӘTNyu Yorkda olduğum ilk həftələrdə, qaldığım otelin

liftinə minəndə 5‐ə 3 dəqiqə qalırdı. “Muskie”təqaüdünün bir hissəsi olan magistr dərəcəsi aldığımRoçester Texnologiya İnstitutunun Biznes Kollecində ilkrəsmi dərsimə saat 5‐də yola düşəçək avtobusla çat‐malı idim. Çölə çıxanda avtobus artıq yola düşmüşdü ‐mən onu ancaq uzaqdan görə bilirdim. Cəmi birdəqiqə gecikməyimə baxmayaraq, avtobus artıq yox idi.İnana bilmirdim, lakin bu cür yeni reallıqlara artıquyğunlaşmalı idim ‐ burda hər şey Bakıdakı kimi ləngdeyildi. Qrafik üzrə növbəti avtobusun sabaha səhərtezdən yola düşdüyü üçün və taksi tutmağa vaxt ol‐madığına görə mən piyada getməyə və ya daha dəqiqdesək, beş kilometr aralıda yerləşən universitetə qaça‐qaça getməyə məcbur idim... Bu qədər yolu qaça‐qaçagetmək dəhşət idi.

Mən sinifə daxil olanda otaq insanlarla dolu idi vəqısaboy, dolu və gümrah görkəmli Fil Tayler ‐ marke ‐tinq üzrə professor, özünü auditoriyaya təqdim edirdi.“Gecikdiyim üçün üzr istəyirəm. Avtobusa çatabilmədim ” deyərək üzrxahlıq etməyə başladım. “Cəmibir dəqiqə gecikməyimə baxmayaraq, avtobus çıxıb get‐mişdi. Sizin ictimai avtobus sisteminiz çox pisdir: avto‐bus yalnız bir saatdan bir yola düşür..” Fil Taylereynəyinin altından mənə baxıb gülümsəyərək dedi:“Ancaq avtobus vaxtında gəlmişdi. Gecikən isə sənidin.”

Bu kiçik epizod onu göstərirdi ki, ABŞ ilə Azərbay‐can arasında fərq çoxdur və mən bu fərqliliklərlərazılaşmaq məcburiyyətində idim. Әksər hallarda,

Azərbaycanda çox işlənən günahı başqasında görməkkimi köhnə metod burada keçərli deyildi. Burada özhərəkətlərinə görə daşıdığın məsuliyyət hissi “bəxtimgətirmədi” fəlsəfəsinə üstün gəlir. Lakin ən vacibi o idiki, bu mənim müəllimlə auditoriyada ilk görüşüm idivə Fil Tayler məndə mülayim və eyni zamandaqətiyyətli bir şəxs təəssüratı yaratdı. Daha sonra mənəməlum oldu ki, Roçester Texnologiya İnstitutundamüəllimlərin əksəriyyəti belədir.

“PROFESSOR” VӘ “MÜӘLLİM” ANLAYIŞLARI:ENTUZİAZM BOŞLUĞU

Әgər Roçester Texnologiya İnstitutundakı professor‐ları (Amerika kolleclərində müəllimlərə çox zaman pro‐fessor deyə çağırırlar) bir‐iki sözlə təsvir etmişolsaydım, deyərdim ki, onlar ədalətli, bilikli, yardım‐sevər, açıq fikirli, sərbəst və ruh yüksəkliyi ilə işləyənşəxslərdilər. Ancaq Azərbaycandakı müəllimlərimidüşündükdə (əslində həm orta məktəbdə, həm də uni‐versitetdə mənim yaxşı müəllimlərim olub) deməliyəmki, hələ də bu iki qrup arasında böyük fərq var. Bəs bufərq nədədir? Bu, bir çox məsələlərdə özünü biruzəverir, onlardan bəzilərinin böyük, bəzilərinin isə kiçikolmasına baxmayaraq bu məsələlərin hamısı müəllim‐tələbə münasibətinə təsir göstərir. Әsas fərq, məncə, ruhyüksəkliyi, və ya entuziazm, məsələsidir.

Sirr deyil ki, qərbdəki müəllimlər Azərbaycandakıhəmkarlarına nisbətən maliyyə baxımından daha təmi‐natlı olurlar: onların həmçinin, akademik (nəşriyyatlar,konfranslar, professional assosiasiyalar) və şəxsi(kompyüterlər, sinif otaqlarındakı texniki avadanlıq)

resurslardan istifadə etmə imkanları var. Təəssüf ki,odlar diyarında zəif işıqlanmış, zəif qızdırılmış və zəiftəchizatı olan sinif otaqlarında müəllimlər gənclərə elmişığını mənimsətmək üçün çətinliklərlə qarşılaşırlar.

Bəziləri mübahisə edərlər ki, hazırda Azərbaycandabir çox universitetlər ən yeni informasiyatexnologiyaları, təzə yazı masası və stullarla təchiz olun‐muş müasir sinif otaqlarına malikdir. (Şükürlər olsun,neft gəlirlərinin sayəsində!) Halbuki, tələbələrin ək‐səriyyəti fənnləri köhnə təlim metodları ilə tədris edən,Bakının Fəvvarələr meydanında dilənən dilənçilərdəndaha az pul qazanan və tələbələrə yaxşı qiymət yazmaqüçün rüşvət istəyən müəllimlərlə üzləşirlər.

Bu isə biliyi digərləri ilə bölüşdürmək, dəyişiklikləretmək üçün tələbələri ruhlandırmaq kimi nəticələr ver‐mir. Әslində, Azərbaycanda tanıdığım ruh yüksəkliyi iləçalışan müəllimlərin əksəriyyəti maddi cəhətdən təmi‐natlı, yəni maddi rifahi yüksək olan ailələrin üzvləri vəya repetitor kimi çalışan müəllimlərdir.

MӘN BUNUN HAMISINI OXUMALIYAM?!Birinci dəfə, dərsdən əvvəl oxunması vacib olan ma‐

terialları ‐ ən azı 100 səhifəlik əsas dərslik, əlavə oxuüçün 2 kitab və 35 səhifəlik araşdırmanı görəndə şokadüşdüm. Bu qədər dərslik Azərbaycanda bir fənn üzrəbirillik oxunan materiallara bərabərdir.

Bu, Amerikada tələbə‐müəllim münasibətlərininəsasını təşkil edir. İdeya çox sadədir: müəllim audi‐toriyada tələbəyə bütün nəzəri detalları başa salmaqüçün vaxt sərf etmir ‐ o, tələbədən və digər dinləyi‐cilərdən bunları bilməyi tələb edir. Әvəzində isə o, audi‐toriyada tələbələr arasında müvafiq mövzular ətrafındamüzakirələr aparır. “Kütləvi media tarixi” dərsimdəbizim müəllim Rudi Puqliz vaxtın çox hissəsini sual ver‐məyə sərf edirdi və bu suallar radionun kəşf olunmatarixi və ya işləmə prinsipləri kimi spesifik suallar yox,daha çox səbəbləri araşdıran “nə üçün” sualı idi. “Bu nəcür tarix dərsidir?” deyə təəccüblə düşündüm. “Mənnəyin, və nə üçün baş verdiyini haradan biləcəyəm vəbilsəm belə, bu kim üçün maraqlıdır?” Daha sonra mənbaşa düşdüm ki, hər şeydən öncə bu bizim mübahisəetmə bacarıqlarımızı inkişaf etdirmək və möhkəm‐ləndirmək məqsədi daşıyır. Məntiqi izahatı çox sadə vəaydın idi: biz lazımsız statistik məlumatlar toplamaq vəkitab oxumaqla deyil, problemləri təhlil etmək və on‐ların həlli yollarını göstərməyi bacaran məzunlar kimiuniversiteti bitiririk.

Azərbaycanda da oxumaq vacibdir. Lakin bukonkret təlim və ya mühazirə vasitəsi ilə həyata keçiri ‐lir. Beləliklə, müəllimin auditoriyada arxaya‐qabağagedərkən oxuduğu mühazirəni kağız üzərinə cızma‐qara etdiyin zaman nəinki debat, heç muzakirə də başvermir. Tələbələr əksər hallarda yalnız imtahana vəbəzən seminarlara hazırlaşarkən dərs oxuyurlar.

Rüblük Jurnal 29

Rəşad Bayramov Edmund S. Muskie Fel‐lowship programının 2002‐2003‐cü ilməzunudu və Roçester Texnologiya İnstitutu‐nun Kommunikasiya və Marketinq üzrə təbiielmlər üzrə magistr dərəcəsinə və AzərbaycanDillər Universitetinin ingilis dili üzrə human‐itar elmlər üzrə magistr dərəcəsinə malikdir.ABŞ‐dan qayıdandan sonra brend haqqındaməlumatlansdırılma və BP brendinin şirkətindaxilində va xaricində gücləndirilməsiməqsədilə 2004‐cü ilin iyulunda Rəşad BP‐yəKommunikasiya və xarici əlaqələr şöbəsinəbrend üzrə mürəxəssis vəzifəsinə işədüzəlmişdir. Raşad həmçinin 2004 və 2005‐ciillərdə BP Helios mükafatı proqramının Qafqazregionunda və Rusiyada koordinatoru olmuş‐dur. 2006‐cı ildə Raşad Azərbaycanda ölkə üzrəBP brendnini təhqiqat rəhbəri olmuşdur: bu işBP‐yə Azərbaycanda öz imigini anlamaq köməketmiş və cəmiyyətlə qarşılıqlı faydalı əlaqələrininqurulması üçün sahələr müəyyən etmişdir.2007‐ci ilin sonunda Rəşad BP işçilərinin Kom‐pas jurnalına və şirkətin işcilərin cəlb edilməsiproqramına məsul olan şöbə müdiri vəzifəsinətəyin edilmişdir. BP‐dən əvvəl Rəşad AvropaTəhlükəsizlıyı və Әməkdaşlığı Təşkilatının(ATӘT) Bakı ofisində Siyasi və Mediyaköməkçisi və “Internews Azerbaijan”da (mediainkişafı üzrə QHT) Kommunikasiya üzrə məs‐ləhətçi vəzifələrində çalışıb.

Nəticədə isə bir gecəyə toplanan bilik çox zaman semi‐nar və ya imtahan bitdikdən sonra unudulur.

BEŞ ADAM VӘ PITSAӘnənəvi olaraq, müəyyən universitetlərin təlim

metodlarının əsasında tədqiqatlar (case studies) təşkiledir. Harvard buna yaxşı nümunədir. RoçesterTexnologiya İnstitutu da real və uydurma şirkətlərinproblemlərini həll etmək üçün fərqli keyfiyyətə və mil‐liyətə mənsub olan tələbələri işə cəlb etmək kimi yaxşıtəcrübəyə malik idi. Mən “Global Marketing” dərsindəikisi amerikan, biri türk və biri də puerto rikalı olan 5tələbədən ibarət qrupda olduğumu xüsusilə xatır‐layıram. Bu birgə qulaq asıb son qərarı qəbul edən,müxtəlif mədəniyyətli olan komanda üzvləri ilə ilk iştəcrübəm idi. Xatırlayıram ki, beşimiz də içkilərimiz vəiri pitsamız qarşımızda kitabxanada oturub mühüm birməsələ ətrafında müzakirə aparıb “dalaşırdıq” (dahadəqiqi, dünya üzrə müxtəlif bazarlarda özümüzün uy‐durduğumuz bir məhsula qiymət qoyma strategiyasıüzərində mübahisə edirdik) və birdən ağlıma gəldi ki,bu cür çalışmağımız adi bir müəssisədəki işçi iclasınabənzəyir. Professorlar təhsil təcrübəmizin həqiqi biznesmühitinə oxşar olması üçün bizi qruplarda işləməyəhəvəsləndirirdilər.

Azərbaycanda heç vaxt tədqiqat metodundan isti‐fadə etmədiyimə görə, iki yanaşmanı müqayisə etməimkanım yoxdur. Doğrudur, ölkəmizin bəzi özəl elmmüəssisələri bu metoddan istifadə etməyə başlayıblar.Lakin buna baxmayaraq tədqiqat metodundan tam isti‐fadə edilməsinə hələ çox var.

SӘN BUNU EDӘ BILMӘZSӘN! Amerika məktəblərində qadağalar çox da müşahidə

olunmur. Әlbəttə, auditoriyaya çılpaq gəlib həyasızlıqetmək olmaz, ancaq sən fikirləşdiyini deməkdə vəözünü rahat hiss etdiyin şəkildə aparmaqda sərbəstsən.Tam başqa bir düşüncə tərzinə malik, fərqli təhsil sis‐teminin məzunu kimi mən, bu yeni reallığa uyğunlaş‐malı idim. Bu, çox xoşagələn bir keçid idi. Dəyişikliklərsinfə soyuq alma şirəsi gətirmək, ayağını bir‐birininüzərinə aşıraraq stulda oturmaq, auditoriyaya sərbəstşəkildə girib‐çıxmaqla başladı.

Amerikada müəllim‐tələbə münasibəti iki bərabərtərəflər arasında olan münasibətdi. Azərbaycanda isə bumünasibətləri xarakterizə edən müəllimin “üstünlüyü”və tələbənin “əskikliyidir”. Amerikada professor sənəsual verir və tələbələr arasında debata həvəs oyadır. Әl‐bəttə, müəllimin hər zaman müdaxilə etməyə və ya birideya təklif etməyə haqqı var. Lakin bu cür müdaxilələrfikir sahibi olan şəxsi fikrindən daşındırmaq deməkdeyil. Bu, qərar vermək deyil, əksinə, problemi həll et‐məyin bir çox yolları olduğunun başa düşülməsi kimidəyərli müzakirəyə, yüksək hədəfə müəllimin də maraq

və sövq göstərdiyini nümayiş etdirir. Bir çox dərslərdə mən, keçmiş Sovet İttifaqından

olan yeganə insan idim və bir çox məsələlərdə fikirayrılığı üstünlüyündən zövq alırdım. Mənim təcrübəmköhnəlmiş hesab olunmurdu. Әksinə, bu unikal vəciddi potensiala malik ideyalar kimi görünürdü. Birdəfə mən Azərbaycan televiziyasındakı reklamlarınbaşlanma erası haqqında danışdım və auditoriyadaoyat dığım maraq məni təəccübləndirdi. Dinləyicilər, heçbir mühakimə yürütmədən, sadəcə olaraq qulaq as‐maqla unikal bir təcrübəni başa düşməyə çalışırdılar.

Azərbaycanda sən hər yerdə qadağalarla rastlaşır‐san: dərsdə nə içə, nə də yeyə bilərsən, nə də icazəsizauditoriyanı tərk edə və yaxud da, istədiyin kimihərəkət edə bilərsən. Әn əsası isə, sən müəlliminin söz ‐lərinin həqiqətə uyğun olub‐olmamasını açıq şəkildəşübhə altına ala bilməzsən. “Müəllim, mən Sizinlə razıdeyiləm” ifadəsini əksər hallarda Azərbaycan univer‐sitetlərinin auditoriyalarında səsləndirə bilməzsiniz. Bu‐rada müəllimlərin fikirləri ilə bağlı sual yaratmaqonların nüfuzlarını sual altına qoymaq deməkdir. “Bu‐rada böyük mənəm, böyük isə hər zaman haqlıdır”deyə müəllim özünə bəraət qazandırır.

“HÖRMӘT”: OKEANIN HӘR İKİ TӘRӘFİNDӘ FӘRQLİ MӘNA

Təhsildə rüşvətxorluq dəhşətli bir fenomendir vəcəlb olunan bütün tərəfləri, hər şeydən əvvəl tələbə vəmüəllimləri zəiflədir. Bu, isə çox vaxt müəllimlərihəvəslə işləmək, tələbələri isə həvəslə oxumaqistəyindən uzaqlaşdırır.

Azərbaycanda tələbə müəllimə yaxınlaşarkən işlət‐diyi “hörmət” sözü müəllimin tələbənin biliyinə verdiyiqiymət və tələbəyə göstərdiyi münasibəti rüşvətlə ələalmaq mənasını kəsb edir.

Müəllim və tələbələr heç bir mənfi əlaqələrlə bir‐biri ‐nə bağlanmadıqlarına görə, onlar sərbəst şəkildə söhbətvə müzakirələr edə bilir. Әn vacib məsələ bundanibarətdir ki, onlar auditoriyanı öyrənmək və öyrənilənbilikləri təcrübəyə tətbiq etmək üçün ən yaxşı mühithesab edirlər. Onlar bir‐birindən öyrənirlər və bu,sadəcə gözəl sözlər deyil. Dərslərimin birində zənginmədəniyyət nümunəsi kimi Azərbaycan haqqında qısa

www.aaa.org.az

“MÜӘLLİM, MӘN RAZI DEYİLӘM!”. ATLANTİK OKEANIN O TAYINDA FӘRQLİ TӘLİM VӘ TӘHSİL

30

Amerikada eyni sözün tam fərqli mənası var:müəllimlərə hörmət edirlər, çünki onlar bilik‐lidirlər və tədris müəssisəsində tələbələrintaleyinin üzərində müəyyən bir qüvvəyə sahib‐dirlər. Hörmət, çox vaxt müəllimin sənin haqqındafikrini yalnız tədris müəssisəsindəki perfoman‐sına görə müəyyənləşdirməsi səbəbindən irəligəlir.

bir təqdimat apardım. Sonda, ölkə haqqında əlavəməlumat toplamaq üçün mənə ən çox sual verən tələbədeyil, müəllim oldu.

FİKİR AZADLIĞISən ifrat bir şey etmək istəyirsənsə, Amerika kollec ‐

ləri bunun üçün ideal bir yerdir. Bu, şişirtmə deyil. Sənistədiyin qədər həyatını, şəxsiyyətini və maraqlarınıtəcrübədən keçirə bilərsən. Әksər amerikalı tələbələr özşəhərlərindən uzaqlarda yerləşən universitetləri seçirlərki, özlərini günahkar saymadan, dost və əqrəbatərəfindən hədə‐qorxu hədəfinə çevrilmədən istədik‐ləri hər bir şeyi edə bilsinlər.

Universitetlər həmçinin liberal düşüncə məkanıdır:həm müəllimlər, həm də tələbələr öz fikirlərini azadifadə edirlər. Məncə, oxuduğum illər ərzində gördüyümanti‐müharibə, anti‐abort, anti‐hökümət və anti‐sən‐adını‐qoy kampaniyalarının sayı həyatım boyugördüyüm hər bir şeydən çoxdur. Şübhəsiz, bu cüremosional partlayışlara məhdudiyyət yoxdur: bu yabəzilərini maraqlandırır, yaxud da, heç bir maraq oyat‐mır. Beləliklə, sənin etirazına, boykotuna böyük marağıvə ya zəif iştirakı ilə çəki verən xalqdır..Müəllimlər dini,siyasi və bir sıra başqa şəxsi məsələlərə rəy verməkdənçəkinirlər. Onlar hər bir kəsin düşünmə tərzinə və sər‐bəst davranış hüquqlarına hörmətlə yanaşırlar.

Azərbaycanda sinifdə öz fikrini ifadə etmək müəm‐malı səslənir. Әlbəttə, hər bir kəsin dərsə hazırlıqlıgəlməsi vacibdir, lakin bu, yalnız kitabdan oxuduğunbir‐iki abzasdır. Öz fikirlərinə gəldikdə isə bu, öyrənmə

prosesində yersiz hesab olunmasa da, ikinci dərəcəlihesab olunur. “O kitabı ağıllı insanlar yazıb və sənin nədüşündüyün məni maraqlandırmır. Sussan vəöyrədiləni öyrənsən yaxşı olar” onu sınamaq istəyəncəsarətli tələbəyə müəllim belə cavab verər.

EPİLOQ: EHTİYACINDA OLDUĞUMUZ DӘYİŞİKLİK

Bu məqaləni yazarkən, mən bir neçə dostumlaqeyri‐rəsmi söhbət etmişəm və onların hamısı həmAzərbaycanda həm də Amerikada təhsil alıblar. İki təh‐sil sistemi arasındakı uyğunsuzluqları axtarıb tapmaqüçün on dəqiqəyə yaxın müzakirə apardıq. Biri dedi ki,Azərbaycanda təhsil faktiki olaraq mövcud olmadığıhalda, Amerikada hərəkətlidir. Digəri israr etdi ki,Amerika institutları liderlik və qərar verməni dəstək‐lədikləri halda, Azərbaycan tədris müəssisələri fərdidüşünmə və yaradıcı yanaşma qarşı mübarizə aparır.Bəziləri razılaşdılar ki, Amerikada münasibətlər insan‐ların qabiliyyətlərinə görə qurulduğu halda Azərbay‐canda korrupsiya “böyük bir bəladır”. Amerika təhsilmüəssisələri isə cəmiyyət üçün yüksək əmək və zəkasahibi olan məzunlar yetişdirir.

Mənim əlavə olunacaq yalnız bir fikrim var: əgərcəmiyyətimizdə dəyişiklik istəyiriksə, təhsildən başla‐malıyıq.

Rüblük Jurnal 31

MӘNİM FİKRİMCӘAzərbaycanda və mənim vətənim ABŞ‐da təhsil

prosesi fərqlidir və mən bu fərqlərin bəzilərini təsviretməyə çalışacağam. İsmayıllıda yerləşən 1 saylı ortaməktəbdə iki il ərzində ingilis dili və kompüter bilik‐ləri dərslərini keçdiyim müddətdə zəhmətkeş müəllimvə çalışqan tələbə kimi Azərbaycanın təhsil sistemihaqqında öyrənmişəm. İndi isə, Bakıda beynəlxalq birtəhsil müəssisəsində işləyərək, yüksək rəqabətli birprosesdən keçərək ABŞ‐da təhsil almaq üçün seçilmişazərbaycanlı gənclərin səylərini müşahidə edirəm.Həm İsmayıllıdakı şagirdlərim, həm də bizim pro‐qramın məzunları özünəməxsusdurlar və mənigündəlik işimdə ruhlandırırlar. Ancaq onlar bu ölkədətəhsilin fərqli‐fərqli tərəflərini təmsil edirlər.

Azərbaycandakı təhsillə bağlı fikirlərimi sizlərlədəqiqliklə bölüşmək üçün mən xaricdə təhsil almış elittəbəqənin dəyişikliklərə təsir etmə potensialı ilə, çiyin‐lərində gələcəyin yükünü daşıyan sıravi vətəndaşlarıyanaşı tutmalıyam. Mən bunu etməyə qadirəm, çünki,İsmayıllıdakı iki illik müəllimlik fəaliyyətim Bakıdakıişimlə böyük bir ziddiyyət təşkil edir. Әminəm ki,Azərbaycanın xaricdə təhsil almış elit təbəqəsi ölkənintəhsil və iqtisadiyyat kimi geniş sahələrinin gələcəkinkişafında qabaqcıl rol oynamaqda israrlıdır. Bunun

üçün isə onlar Azərbaycana fayda vermək üçünqazandıqları elmi sərvətdən ölkədəki bütün gənclərləəlaqəli şəkildə faydalanmalıdırlar.

Bu fikrə giriş olaraq qeyd etmək istərdim ki, məntəhsili, eləcə də onun fərdlərə və cəmiyyətə göstərdiyimüsbət təsirini çox yüksək qiymətləndirirəm. Təhsilbizə fundamental biliklər verərək özümüzü bu bilik‐lərin bazasında tənqidi göz və bacarıqlı əllərlə inkişafetdirmək imkanı verir. Təhsil hər yerdə davam edənbir prosesdir‐evdə, məktəbdə, iş və ya şəxsi əlaqələrvasitəsilə. Hər bir cəmiyyət müxtəlif metodlarla gən‐clərə təhsil verir. Buna görə də bir mədəniyyətdəndigərinə keçərkən gənclərin dünyaya baxışlarındakıfərqləri də nəzərə almaq labüddür. Mən bu ölkədətəhsili müxtəlif aspektlərdən müşahidə etmişəm, lakinhəmişə “təhsil qəpiyi”nin iki tərəfinə qayıdıram – per‐spektivi olan və perspektivi olmayan təhsil.

Azərbaycandakı təhsil kimi geniş mövzu iləüzləşəndə, sadə‐elit, kənd‐şəhər, təhsil‐öyrənilənlərkimi müqayisələrdə aydın şəkildə müşahidə olunanparadoksla qarşılaşıram. Akademik təcrübəsi olmayanbir əcnəbi kimi, gördüyüm bəzi paradoksları analizetmək və şahidi olduğum qeyri‐bərabər imkanlarıngətirib çıxardığı gərgin vəziyyətdən qurtulma yollarınımüzakirə etmək istərdim.

www.aaa.org.az

AZӘRBAYCANDAKI TӘHSİLLӘ BAĞLI DÜŞÜNCӘLӘR

32

AZӘRBAYCANDAKI TӘHSİLLӘ BAĞLI DÜŞÜNCӘLӘR

PARADOKSLARAzərbaycanda təhsil sahəsində çalışan əcnəbi bir

işçi kimi qarşıma çıxan problem “deyilənlərlə edilən‐lər”in üst‐üstə düşməməsidir. Mənim aid olduğummədəniyyətdə iş, fəaliyyət yüksək qiymətləndirilir.ABŞ atalar sözləri isə bu dəyəri güzgü kimi özündəəks etdirir. Məsələn, biz “insana əməllərinə görəqiymət verirlər” deyirik və öz nəzəriyyəsinitəcrübədə sınayanlara hörmət edirik. Bu səbəbdən birtəhsil sistemində məktəb direktoru qürurla deyəndəki, məktəbin kompüter öyrənmə mərkəzi var, ancaqgörəndə ki, o mərkəzin daimi elektriki belə yoxdur,bu insanı çox məyus edir. Bəli, məktəbin kompüterliotağı var, lakin o otaqda kompüter öyrənmək üçünheç bir fəaliyyət göstərilmir, çünki kompüterləri işəsalmaq belə mümkün deyil. İşlədiyim məktəbdə birçox müəllimlərin fəaliyyəti, dedikləri sözlərlə üst‐üstə düşmürdü. Bu, ölkəyə dəvət olunmuş insanlarıonların sözlərinə qarşı şübhə ilə yanaşmağa vadaredir. Eşidilənlərlə reallıq arasında rahat istiqamətgötürmək üçün sosial replikaları öyrənmək çox vaxtaparır.

İcazə verin, Azərbaycan haqqında heç bir dərinanlayışı olmayan sadəlövh bir amerikalı kimi ilk dəfəgəldiyim zaman, bu ölkədə gördüklərimdən danışım.

Mən, itirilmiş imkanlar və təhsildən uzaqlaşmaqüçün özlərini aldadan insanlar gördüm. Mən,özlərini uğura həvəsləndirən, lakin cəhdlərinə dəyərverməyən bir təhsil sistemi tərəfindən boğulantələbələr gördüm. Mən, sinif otaqlarında dərs deməkhəvəsini itirən, pul qazanmaq üçün dərsdən kənarməşğələlər keçirən müəllimlər gördüm. Mən, övlad‐larının bacarıqları ilə qürur duyan, ancaq yenə dərüşvətxorluğa şərait yaradan və bununla da övlad‐larının potensialının tam inkişafına imkan verməyənvalideynlər gördüm. Mən, məharətli işçilər axtaraniqtisadiyyat gördüm, lakin texniki bacarıqlar öyrədəntədris planı görmədim. Mən, ali təhsilə yüksəkqiymət verən, ancaq korrupsiya nəticəsində özdəyərini itirmiş təhsil dərəcəsinə sahib vətəndaşlargördüm. Onu da deyim ki, tələbələrin, bu təhsil siste‐mindən keçərkən öyrənmə və təhsil alma imkanlarınıitirməsini müşahidə etmək çox üzücü idi.

Mən, tarixən təhsilə dəyər verən, lakin bu təhsiliqoruyub saxlamaq üçün müasir müəssisələr qur‐mayan bir cəmiyyət gördüm. Fəvvarələr meydanın‐dan Gəncəyədək, Naçıvandan Qubayadək qürurlaNizaminin əsərlərini əzbərdən deyən, Hacıbəyovunbəstələrini dodağının altında zümzümə edən, mək‐təblərdə buz kimi otaqlarda çətinliklə qızınan uşaqlargördüm.

H.Z. Tağıyevin evini dolaşdım və 1901‐ci ildə qı‐zlar üçün inşa etdiyi məktəb haqqında öyrəndim.Eyni zamanda, müasir Azərbaycanda çox erkən

Rüblük Jurnal 33

Amy Peterson Beynəlxalq Təhsilüzrə Amerika Şurasının (ACTR/AC‐CELS) Azərbaycandakı ölkə direk‐torudur. 2003‐2005‐ci illərdəAzər bay canda ilk könüllü Sülh Kor‐pusunda xidmət göstərərək, İsmayıllıda1 saylı orta məktəbdə İngilis dili və kom‐püter bilikləri müəllim kimi fəaliyyətgöstərmişdi. Amy Peterson ABŞ‐ınCorc Vaşinqton UniversitetindənBeynəlxalq Təhsil üzrə magistr dərəcəsialıb.

yaşlarında məktəbdən çıxarılan və öz arzularının re‐allaşmasına heç vaxt imkan verilməyən qızlarhaqqında eşitdim. Qafqaz dağlarının zirvələrindəyerləşən kəndlərdəki evlərdə yaşayan, Tolstoyun şer‐lərini əzbər deyən, Cek Londonun əsərlərindəkimacəraları nəql edən yaşlı kişiləri ziyarət etdim, hal‐buki, gənc uşaqların oxumağa azərbaycan dilindəkitabları belə yox idi. Ailələrin artıq istifadə olun‐mayan əlifbada yazılmış dünya ədəbiyyatı ilə dolukitab rəfləri olduğu halda, gənclərin müasir latın əlif‐basında oxumağa lazımi resursları yoxdur. Zəngintarixlə acınacaqlı müasir dövr arasındakı paradokslaüz‐üzə gəlmək çox üzücü idi.

Mən, məğzdən daha çox görünüşə önəm verənvarlı bir ölkə gördüm. Mən, fiziki infrastruktur vətexnikada dəyişikliklər, lakin eyni zamanda mövcudresurslardan faydalanmaq üçün bilik və bacarıqlarıçatmayan müəllimlər gördüm. Mən, texnikadan isti‐fadə edə biləcək əllərə sahib tələbələr, lakin təhsiliniartıra bilmək üçün internetdən istifadə edə bilən çoxaz müəllim gördüm. Mən, dəyərli iş arzulayan , lakinbuna uyğun bilik və bacarıqları olmayan gənclərgördüm.

Müəllim kimi işlədiyim həmin iki ildə gördüyümparadoksların çoxu hələ də mövcuddur. Mən hələ dədüşünürəm ki, təhsil sistemində mövcud olan bir sıraaspektlər tələbələrin potensialının tam inkişafı üçün

imkanlar yaratmaq əvəzinə, daha çox onları buimkandan uzaqlaşdırır. Bunu ona görə deyirəm ki,Azərbaycanda həyatım boyu tanıdığım ən istedadlıvə peşəkar insanlar arasında işləmək fürsətim olub.Mən xaricdə təhsil alan insanları nəzərdə tutmuram.Bu gözəl insanlar mənim bir çox amerikalı işyoldaşlarımdan qat‐qat artıq istedad sahibi və Azər‐baycandakı təhsilin məhsuludurlar. Bu isə sisteminüstün tərəflərinin olmasından xəbər verir. Bir çoxları,təhsil sistemini, artan islahatlar vasitəsilə inkişaf et‐dirməyə çalışırlar. Hazırda Təhsil Nazirliyində vəQHT‐lərdə mövcud olan proqramlar da öz ölkələriüçün fəxarət mənbəyi olan istedadlı və onları əhatəedən dünyadan xəbərdar azərbaycanlı gənclər üçünbu cür dəyişiklikləri təmin edir.

GÖRDÜYÜM POTENSİALParadokslarla dolu olan bir təhsil sisteminə şahid

olan mənim kimi bir qonaq nə edə bilərdi? Bir şeyieşidib, onun əksini görmək kimi bir ümidsizlikdənnecə yan keçə bilərdim? Mən, keçmişin gücündəndəstək alan gələcəkdəki potensialı görməyi öyrən‐məyə məcbur idim. Mən, Azərbaycanda hər birtələbədə, hər bir müəllimdə və hər bir valideyndəpotensial görürəm. Tələbələr öz bilik və bacarıqlarınıartırmaq üçün yolları araşdırırlar; onlar ölkələrindəvə xaricdə ən yaxşı təhsil imkanları axtarırlar. Müəl‐limlər yeni metodlar öyrənir və islahat prosesinəTəhsil Nazirliyini də cəlb edirlər. Məktəb direktorlarıtələbələri lazımi resurslarla təmin etmək məqsədiləməktəbləri maliyyələşdirmək üçün yeni metodlarıtestdən keçirərək yerli hökümətlə birgə işləyirlər.Təhsil Nazirliyi də öz növbəsində, ibtidai və orta təh‐sili dünya standardları ilə bərabər səviyyəyə qaldır‐maq və ali təhsili Boloniya prosesi vasitəsilə Avropasistemi ilə bərabər tutmaq üçün tədris planına irimiqyaslı dəyişikliklər edir. Bunlar, atılacaq addım‐lardır və mən inanıram ki, bu addımlar təhsil müəs‐sisələri rəhbərlərinin dedikləri isalahatlarla üst‐üstədüşəcək iddialardır.

Ali təhsildə öyrənmə vasitələri olan – danışıqklubları, könüllü layihələr, xarici dil kursları, bacarıqartıran kurslar və xaricdə təhsillə bağlı proqramlartapmaq üçün can atan tələbələr görürəm. Hazırda buimkanların əksəriyyəti təhsil sistemindən kənardadır‐ tələbələr iş yerlərinə daxil olanda onlara lazım ola‐caq bilik və bacarıqları toplamaq üçün universitetşəhərciklərini tərk edirlər. Әgər tələbə işdə məktəbdəöyrəndiklərindən daha çox öyrənəcəyini düşünübdərslərdən yayınaraq özünə iş tapıb işləyirsə, deməli,universitet sistemi dəyişməlidir.

Әgər, hazırki təhsil sistemi məqsədyönlüakademik və professional inkişaf üçün lazımi imkan‐lar yaratmırsa, tələbələr təhsillərini inkişaf etdirmə

www.aaa.org.az

AZӘRBAYCANDAKI TӘHSİLLӘ BAĞLI DÜŞÜNCӘLӘR

34

yollarını ölkədən kənarda axtaracaqlar. Son illər xar‐icdə təhsillə bağlı proqramlara maraq birə‐beş artıb.Mən, xaricdə təhsili Azərbaycan üçün müsbətqiymətləndirirəm. Çünki xaricdə təhsil alıb ölkəyəqayıdan tələbələr, orada, ölkələrində tətbiq edəbiləcəkləri bilik və təcrübələr qazanırlar. Hökümət,2007 və 2015‐ci illər arasında magistratura vəbakalavr dərəcələri üzrə xaricdə təhsil almaq üçün5 min azərbaycanlı tələbəni qismən və tam təqaüdlətəmin etmək məqsədli Dövlət Təqaüd Proqramı va‐sitəsilə həyata keçirilən xarici təhsilin faydalarınıqəbul edir. Bu, daha bacarıqlı işçilərin təlimi va‐sitəsilə ölkənin kapital axınını artıra bilmək üçün çoxmöhtəşəm bir təşəbbüsdür. Eyni zamanda, Azərbay‐can oxşar ölkədaxili imkanlar yaradan və xaricdə təh‐sil alıb qayıdan tələbələrin ideya və təkliflərini əhatəedə biləcək bir təhsil sistemi qurmağa çalışmalıdır.Yerli və xarici təhsil arasında paralel inkişaf olmadanxaricdə təhsil alan elit təbəqə ilə sıravi tələbələrarasında gördüyüm uçurum artmaqda davamedəcək.

Әgər təhsil sistemi çərçivəsində bir şey edəcək ol‐saydım, bu, tələbələrin kritik düşünən gənclər kimiyetişdirilməsi üçün lazımi mühitin yaradılmasını ‐inkişaf prosesini dəstəkləməyim olardı. Hazırda yerlitəhsilin məhdud imkanlarından kənarda bu mühitixaricdə təhsil təklif edir. Hazırki vəzifəmdə mən birçox azərbaycanlı gənclərə özlərini qiymətləndirməyəvə yeni bir ölkəni, təhsil sistemini, vətəndaş cəmiyyə‐tini kəşf edərkən tənqidi düşünmə bacarıqları qazan‐malarına kömək edirəm.

Mən, öz vətənlərinə qayıdıb məqsədyönlü bircəmiyyətdə və professional işlə təmasda olantələbələrdə bir sıra müsbət dəyişikliklər görürəm.Mən, həmçinin düşünürəm ki, eyni özünüdərk pros‐esinə sərhədləri keçmədən də şərait yaradıla bilər.Xaricdə təhsil tələbənin dünyagörüşünü artıra bilər,lakin bu yerli qüvvənin dəyərini əvəz etməməlidir.

Mən düşünürəm ki, “Kimlərə ki, çox verilib, on‐lardan da çox gözlənilir” aforizmi daha uğurlu yer‐lərdə olanların bunun əvəzini cəmiyyətə qaytarmasıdeməkdir. Düşünürəm ki, insanlar bu aforizmləyaşasalar, bura ilk gəldiyim vaxt mənim iradəmisındıran bir sıra paradoksları asanlaşardı. Ona görədə, dəyişikliklər etmək üçün irəliləyən insanlar, təhsilsistemi düzəltmək və dialoq qurmaq üçün, bir‐birinədəstək olmaq məqsədilə şəbəkələr yaratmalıdır. Xar‐icdə əzəmətli təhsil imkanları olan məzunlar böyükdəyişikliklər etmək üçün bir‐biriləri ilə əlaqəli şəkildəfəaliyyət göstərməlidirlər. İşimdə gənc qruplardanmüəllimlərə, könüllülərə, biznesmenlərə kimi bir sırainsanların bu cür əməkdaşlıq etdiyini görürəm. Mən,təhsil sistemini bəlaya salan paradoksların mənfitəsirini qəbul edən və təcili dəyişikliklərin labüd

olduğunu bildirən böyük bir kütləni görürəm. Belə‐liklə, bu səbəb və gələcəyi vəd edən göstəricilərlə əslinkişafa mane olan ziddiyyətləri azalda biləcəkimkanları yalnız xəyalımda canlandıra bilərəm.

Azərbaycandakı təhsili daim düşünərək, mən birfakta qayıdıram‐Azərbaycanda möhtəşəm işlər görənmöhtəşəm insanlar var. Müzakirəmi korlayanparadoksları aradan qaldırmaq üçün mən, öz təhsilsistemi daxilində dəyişikliklərə məğrur vasitəçilərolan o möhtəşəm insanlardan çox görmək istərdim.İstərdim ki, Talış dağlarındakı kənddən olan bir gəncqızın məktəbəqədər təhsil sistemindən universitetəkimi gedəcəyi aydın bir yolu ölkədə hər bir insangörə bilsin. Elə bir yol ki, orada, o gənc qızınvalideynləri onun lazımi sinifdə oxuması və ya lazımolan qiymətləri alması, həm ailəsinə, həm də ölkəsinədəstək olacaq karyerası üçün lazım olan bilik vəbacarıqları verəcək universitet təhsili üçün rüşvətverməyə məcbur olmasın. Mən, inkişaf üçün lazımolan imkanlarla tələbə arzularını tarazlaşdırmaqüçün deyilənlərlə görülənlər arasındakı paradoksuyox etmək istəyirəm. Mənim buradakı təcrübəm,həyatım və işimi paylaşdığım insanlar, paradokslar‐dan da yüksəkdə bu sistemdəki tələbələrin uğurqazanmaları üçün potensialın olduğuna ümid verib.Mən bunun mümkün olduğuna inanıram. Bəs sən?

Rüblük Jurnal 35

20 il bundan əvvəl mən, Amerikanın kasıb mək‐təblərinin birində orta məktəbdə ibtidai sinif müəllimikimi işə başladım2. Həmin dövrdə dərsliklər hələ pay‐lanılmamışdı, sinif otaqlarında isə materiallar çatışmırdı.Mən gündə altı saat 30 nəfərdən ibarət 12 yaşlı mək‐təblilərə dərs keçirdim. Azərbaycanda tez‐tez eşitdiyim“Nə edək?” sualını mən də özümə verirdim . Bizimkağız, qələm və dərs dediyim sahələr üzrə bilikilərimdənbaşqa heç nəyimiz yox idi.

Xoşbəxtlikdən, mən dərs zamanı praktikiməşğələlərin aparılması üzrə yaxşı təlim proqramıkeçmişdim. Mən həmin ildə dərs dediyim tələbələrə tə‐dris edəcəyim fənlərin gündəlik həyatlaəlaqələndirilməsi üçün vaxtilə işlədiyim müəllimlərinmetodologiyasına xüsusilə əsaslanırdım. Xoşbəxtlikdəntədris ilindən qısa bir müddət öncə müəllimlərin inkişafıüzrə həftəlik elmi seminarda iştirak etmişdim. Oradatəcrübəli müəllimlər bizə, öz sevimli dərs vahidləri və

strategiyaları üzrə məlumat verirdilər. Həmin seminarərzində mən özüm kimi digər gənc, həmçinin orta yaşlıvə təqaüdə çıxmaq üzrə olan daha yaşlı müəllimlərləgörüşüb, onlardan zəngin təcrübə, maraqlı hadisələr vəsonralar mənə yardımçı ola biləcək bir sıra məsələləröyrəndim. Әn əsası odur ki, bizim bu proqramda işti‐rakımız dövlət təhsil sistemi tərəfindən təklif olunmuş‐dur və nəticədə məvaciblərimizin artırılmasına köməkedəcəkdi və həm də nəticədə “peşəkar inkişaf krediti”əldə etdik.

Hazırda mən universitetdə müəllim işləyirəm. Ancaqindi də həmin tədrisdə inkişaf və əməkdaşlıq prosesi ozaman olduğu kimi mənim işimə dəstək olur. ABŞ‐daçalışdığım universitetdə mən vaxtaşırı yazıbacarıqlarının tədrisi üzrə elmi konfranslarda iştirakedirəm. Hər il iştirak etdiyim konfranslarda xüsusi yerimüxtəlif fənn və tələbə qrupları üçün yeni tədris strate‐giyalarına həsr olunmuş sessiyalar tutur. Әfsuslar olsun

www.aaa.org.az36

AZӘRBAYCANDA PEDAQOJİHEYӘTİN TӘKMİLLӘŞDİRİLMӘSİ:ÇӘTİNLİKLӘR VӘ İMKANLAR1

AZӘRBAYCANDA PEDAQOJİ HEYӘTİN TӘKMİLLӘŞDİRİLMӘSİ: ÇӘTİNLİKLӘR VӘ İMKANLAR

ki, universitet səviyyəsində biz çox vaxt fənn üzrə bilik‐lərin inkişafına tədris və öyrənmə metodları əvəzindədaha çox üstünlük veririk. Nədənsə düşünürük ki,yetkinlik yaşına çatmış şəxslərə, hətta universitetdə ox‐uyanlara dərs keçən zaman biz fənni necə tədris edəcəy‐imizə diqqət yetirmirik, ancaq nəyi tədris etdiyimizəəhəmiyyət veririk. Bu, həm ABŞ, həm də Azərbaycanüçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Ancaq mənim 2007‐2008‐ciillər ərzində Azərbaycanda dövlət və özəl universi ‐tetlərdə mühazirəçi kimi işləməyim, tədris prosesinin nədərəcədə mühüm olduğunu bir daha xatırlatdı.

Bakıda mənim çox gözəl tələbələrim var idi. Yad‐daşlarında çoxlu əzbərlənmiş məlumatın olmasına bax‐mayaraq, onların bu faktların yeni fikirlərin,təsəvvürlərinm yaradılması üçün sistematik şəkildə isti‐fadəsi haqqında təsəvvürləri az idi. Məsələn, bəziləriCon Steynbekin bütün əsərlərinin adlarını və nəşr olun‐duğunu tarixləri bilir, lakin onun kitablarının birini dəoxumayıblar, nə də ki, sərbəst şəkildə onun əsərlərinitəhlil edərək esse yazmamışlar. Bir çoxları bütünölkələrin paytaxtını bilirlər və hətta tarix kitablarınınbütün fəsillərini sözbəsöz əzbərləmişlər, lakin onların,millətlərin formallaşdırılmasına təsir edən tarixi proses‐lər barədə təsəvvürləri çox az idi. Çoxları ingilis dilininqrammatik “qaydalarını” bilir, ancaq bir çoxu bu dildəçətinliklə danışa və yaza bilir. Mən, işlədiyim dövlət uni‐versitetində dərs deyəndə dördüncü kurs tələbələrinəAmerika ədəbiyyatının bəzi nümunələri üçün qısa ədəbitəhlil, esse yazmağı tapşırdım. Aydın idi ki, onların heçbiri heç vaxt bu cür təhlil yazmamışdılar. Yetmişnəfərdən yalnız beşi bunun öhdəsindən gəlməyi bacardı.Sözün qısası, mənim azərbaycanlı tələbələrimin çoxubiliyi yaradan deyil, biliyi əldə edən sayılırdılar. Bəsonlar bunu harada öyrənirlər? Bizdən, öz müəllim‐lərindən.

2008‐ci ilin yanvar və fevral aylarında mən, dil vəədəbiyyat müəllimləri üçün tədris metodları üzrə birhəftəlik təkmilləşdirmə seminarı təşkil etdim. Biz, birhəftə üçün bəlkə də çox görünən böyük sayda mövzu‐lara toxunduq: güclü tədris proqramının (syllabus) tərtibolunması (Azərbaycanda bu nadir hallarda müəlliminməsuliyyəti idi, lakin bu dəyişəcək), internettexnologiyaları və internet müzakirə forumlarının isti‐fadəsi, tələbələrdə tənqidi düşüncə və səlist yazıbacarığının inkişafı və qiymətləndirmədə ənənəvi “imta‐han” formatından başqa yeni strategiyaların geniş isti‐fadəsi. Məni seminarda heyran edən, bir çoxmüəllimlərin öz tələbələrinə oxşamaq istəyi oldu: otur‐maqları, dinləməkləri, məlumatın qəbul olunması vəotaqdan çıxmaları. Bir neçə nəfər nisbətən fəal, lakinnarazı idi. Çünki onlar mənim tərəfimdən onlara aid hərbir sahə üzrə hazır, yeni əla dərs proqramlarını verəcəy‐imi güman edirdilər. Azlıq təşkil edən digər qrup dahafəal idi, onlar materialla işləyib və dərhal dərsdə necə tət‐

Alison Mandaville fəlsəfə dok‐toru, Pacific Lutheran Universitetininmüəllimi, 2007‐2008‐ci il Fulbrayttəqaüdçüsü kimi Amerika ədəbiyyatı,etnik araşdırmalar aparmış, tənqidinəzəriyyə üzrə bir neçə Azərbayanuniversitetlərində dərs keçmişdir. O,ədəbiyyat, qadın məsələləri, təhsil kimimövzularda təqdimatlar etmiş vəməqalələr nəşr etdirmişdir. Uşaqlıqdatürk dilini, hal‐hazırda isə azərbaycandilini öyrənir; Bakıdakı əməkdaşları iləbirlikdə Azərbaycan şeir nümunələrinivə qısa hekayələrin ABŞ‐da nəşri üçüntərcümə etmişdir. Elmi fəaliyyətindənəlavə, Alison həmçinin şairədir vəABŞ‐da on ikidən çox jurnalda onunşerləri nəşr olunmuşdur.

Rüblük Jurnal 37

biq edəcəklərini müzakirə edirdilər. Mənim azərbaycanlıtələbələrim kimi, bu müəllimlər də seminar materiallarıüzrə bir‐birinin şərhlərini dinləmək həvəsində deyildilər.Bir müəllim seminarın materialı üzrə danışanda, onlaradətən öz şərhlərini yalnız mənə ünvanlayırdılar. Digərmüəllimlər isə öz həmkarlarının danışığına etina et‐məyərək öz aralarında söhbət edirdilər – mənimtələbələrimdən heç də fərqlənmirdilər! Aydın idi ki, bumüəllimlərin əksəriyyəti təkmilləşdirmə seminarlarınamənim onlara verdiyim “birbaşa təlimat” modeli kimibaxırdılar. Әksinə, mən iştirakçıları strukturlaşdırılmışşəkildə, lakin əməkdaşlıq edərək müzakirələr aparmaqvə birlikdə öyrəndiklərini sınayan mühitiə cəlb etməyəçalışırdım. Müəllimlərin əksəriyyəti özlərinə bilik, tədrismetodu yaradıcısı kimi baxmırlar 3.

Müəllimlər özlərini nəinki mənim tələbələrim kimiaparırdılar, onlar həmçinin yazmaq istəməməklərilə dətələbələrimə oxşayırdılar. Mən müəllimlərə seminar za‐manı qeyd aparmaq, müəyyən məsələlər üzrə fikirlərirəli sürmək və ya fikir mübadiləsi aparmağı xahişedəndə (mən onlara fikirlərini rahat ifadə edəcəkləridildə yazmaq imkanı verdim), sanki onlara ağır bir fizikiiş tapşırırdım. Həqiqətən də, yalnız bir neçə nəfər bütünhəftə ərzində qeydlər aparırdı. Bu, savadlı müəllimlərqrupu idi; onların əksəriyyəti öz mövzuları ilə açıq şək‐ildə maraqlanır və bu mövzular haqqında bilikləri çoxidi.

Peşəkar danışıqlarda həm söhbət, həm də yazı va‐sitəsilə iştirak etmək, pedaqoji heyətin inkişafının əsasıolan əməkdaşlıq üçün çox mühümdür. Bir‐birilə danış‐madan və bir‐birini dinləmədən Azərbaycan müəllimləriözlərinin ən zəngin ehtiyatı olan həmkarlarından tədrisbacarıqlarının gücləndirilməsində istifadə edə bilmirlər.Azərbaycan müəllimləri yazıdan həm tədqiqat, fikirlərinistifadəsi, həmçinin üzbəüz ünsiyyətdən də irəli gedərəkideyaların bölüşməsi üçün bir alət olaraq istifadə et‐mədən, tələbələrə dünyanın daimi dəyişən şəraitinə vətələblərinə uyğunlaşmağa yardım etmək üçün öz tədris‐lərini inkişaf etdirə bilmirlər. Təklikdə dərs demək təcridolunmuş vəziyyətdə tədqiqat aparmaq kimidir; bu haldaheç bir yenilik ola bilməz.

Çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanda pedaqojiheyətin təkmilləşdirilməsi olduqca mümkündür. Mənimişlədiyim özəl universitetdəki tələbələrimin timsalında,az bir zamanda, tələbələr buna vərdişli olmasalar belə,sinif otağında dinamik öyrənmə modelinin inkişafındanailiyyətlər əldə etməyin mümkünlüyünü görmək olar.Tədris ilinin əvvəlində mən tələbələrimə yuxarıda qeydetdiyim qısa bir ədəbi esse tapşırığı verdim. İşlədiyimdövlət universitetində olduğu kimi, özəl universitetdədə təyin olunmuş tarixdə çox az sayda esse aldım. Həriki universitetin tələbələri bir‐birinə çox oxşayırdı. Bəs nəetməli? Mən, dərhal yazılı tapşırığın strukturunu dəy‐işdim. Tələbələrin universitet şəhərciyində kompüter

laboratoriyasından istifadə etmək imkanının və onlarınçoxunun elektron ünvanının olduğunu bilərək, mən on‐layn “google qrup” yaratdım və hər həftə dərsdən qabaqverilmiş oxu materialına qısa, analitik cavab yazmağıtapşırdım. Həmçinin, bir‐birilərinin yazdıqlarını oxumaqvə qısa cavab yazmaq tapşırığı verdim. Tələbələrə hərhəftənin yazılarının qiymətləndiriləcəyini və yekunqiymətin böyük hissəsinin məhz bu işin nəticələri təşkiledəcəyini demişdim. Təəcüb doğuran odur ki, əvvəllərbuna oxşar bir şey etmədiklərinə baxmayaraq, birinci se‐mestrin sonuna qədər tələbələrin 90%‐i bu tapşırıqdaiştirak edirdi və bu işin öhdəsinən yaxşı səviyyədəgəlmişdi. Universitetin digər müəllimləri də bu strate‐giya ilə maraqlanmağa başladılar və növbəti semestrdədaha iki müəllim bu metodu sınaqdan keçirdi. Bu meto‐dun necə uğulu olması təkmilləşdirmə problemlərinincavablandırılması barədə bizə nə deyə bilər?

İlk öncə, bu strategiya ona görə uğurlu alındı ki, o,tələbələrin yaxşı bacardığı ünsiyyət qurmaq bacarıqlarıüzərində qurulmuşdu. Onlar bir‐biriləri ilə söhbət et‐məyi xoşlayırlar. Sadəcə tələbələr bundan oxutapşırıqlarının təhlili və müzakirəsi üçün istifadə etməyəöyrəncəli deyildilər. “Google qrupu”onlara yazı va‐sitəsilə öz bacarıqlarını artırmağa və bir‐birilərininsözünü kəsmədən danışmaq və dinləmək imkanı üçündaha strukturlu imkan yaratdı. İkincisi, mən mətninsinifdə oxunub təhlil edilməsi modelini tətbiq etməyəçalışdım. Həmçinin, öz ideyalarımı səsləndirərək, on‐ların fikirlərini dinləyirdim. Mən bunu dərs zamanı qru‐plar şəklində edirdim. Nəticədə, həm mənim onlardan,həm də onların məndən öyrənə biləcəkləri şəraitiyaradaraq tələbələrlə münasibətlərin qurulmasına,qarşılıqlı hörmətin artmasına və əlverişli dinamiköyrənmə mühitinin yaranmasına nail oldum.

İşlədiyim dövlət universitetində işi tam həyata keçir‐mək üçün bir çox tələbəni internetlə təmin etməyə nailolmadığıma görə, özəl universitetdə dövlət universetiləmüqayisədə layihə daha uğurlu alındı. Bunun səbəblərimüxtəlif idi. Birincisi, işlədiyim özəl universitetdə sinifdə30 nəfər var idisə, dövlət universitetində tələbələrin sayı70 idi. İkincisi, ola bilsin sosial‐iqtisadi səbəblərə görə,demək olar ki, özəl universitetdə bütün tələbələrim üçünkompüter istər universitetdə, istərsə də evdə əlçatan idi.Әn önəmlisi, özəl universitetdə mənim qiymətləndirməksəlahiyyətim daha çox idi. Dərs dediyim fakültənindəstəyilə tədris proqramının (curricular) seçimində vəqiymətləndirmədə son söz mənə məxsus idi. Kafedrayabu məsələlərlə müraciət edən tələbələrə mənə müraciətetmələri bildirilirdi. Buna görə də tələbələr bilirdilər ki,qiymət almaq üçün onlar məndən keçməlidirlər vəqiymət almağın yeganə yolu tapşırığı yerinə yetir‐məkdir. Düzü, bir neçə tələbə mənim qiymətləndirməmnəticəsində kursdan natamam alaraq, sonradan yay ses‐siyasında iştirak etməli və ya növbəti ilə qalmalı oldular.

www.aaa.org.az

AZӘRBAYCANDA PEDAQOJİ HEYӘTİN TӘKMİLLӘŞDİRİLMӘSİ: ÇӘTİNLİKLӘR VӘ İMKANLAR

38

Bu təcrübə tədrisin inkişafı üçün çox güclü dərs ola bilər.O mənada ki, müəllim üçün institusional dəstək ol‐malıdır, əks halda tələbələr təhsil strategiyasında başverən dəyişikliklərə ehtiramla yanaşmayacaqlar.Tələbələr bilsələr ki, onlar qiymət və ya tapşırığa yenidənnəzərdən keçirilməsi üçün müraciət edə bilərlər və yahansısa yolla onu dəyişdirə bilərlər, görməli olduqlarıişin əhəmiyyəti kəskin sürətdə azalacaq. Tələbələr müəl‐limləri üçün gördükləri işin əhəmiyyətinin böyük ol‐masına ehtiramla yanaşmalı və inanmalıdırlar.

Bu, həmçinin müəllimlərə də aiddir. Bəzi Azərbaycanmüəllimləri keçirdiyim seminarda iştiraka görə “serti‐fikat” almaq üçün mənə müraciət edəndə təəccüblən‐mişdim. Baxmayaraq ki, biz ABŞ‐da bəzən iştirak üçünsertifikat veririk, bu universitet səviyyəsində pedaqojiheyətin təkmilləşdirilməsi proqramları üçün ümumiqayda deyil. Lakin ABŞ‐da bütün tədris səviyyələrindəmüəllimlər ixtisasartırma proqramında iştirakları üçünkredit əldə edir və bununla peşəkar həyatlarında vəzifəvə əmək haqqıı artımı imkanı əldə edirlər. Təhsil müəs‐sisələrində çalışan pedaqoji heyətdən öz karyerası boyutədris inkişafı proqramlarında iştirakı gözlənilir.İşlədiyim özəl universitetdə tələbələrin cavab yazmalarıilə əlaqəli keçirdiyim layihəmin uğurlu olmağının əsassəbəbi institutun dəstəyi olduğu kimi, eyni zamandapedaqoji heyətin inkişafı proqramı olmuşdur. Dövlətuniversitetinin müdiriyyəti seminarda kimin iştirak

edib‐etmədiyini izləyirdi və mən əminəm ki, buna görədaha fəal iştirak təmin olunurdu. Gələn dəfə mən serti‐fikat da təklif edəcəyəm.

Halbuki, sertifikatsız da belə, həftənin sonuna yaxındüzgün qaydada iştirak edən müəllimlər hələ də qru‐plarda işləməyi arzulayırdılar və birlikdə seminarda əldəetdikləri məlumat və təcrübəni istifadə etməklə öz yenidərs ideyalarını planlaşdırmağa başlamışdılar. Məsələn,İngilis dilinin praktikası fənnini tədris edən bir müəllimcari hadisələrin öyrənilməsi üçün yeni hekayələrdən isti‐fadə edən, tələbələrin sosial‐siyasi lüğətini genişləndirənvə müzakirə qabiliyyətlərini inkişaf etdirən tədris kursuplanlaşdırmışdı. Digər bir müəllim, tələbələrin təcrübə‐siz olması problemini həll etmək üçün onlara müasir in‐gilis dilli mətnlər vasitəsilə dilin öyrənilməsi metodunun(o cümlədən güzgü qarşısında ucadan ingilis dilli jurnal‐ların oxunması və ingilis dilli televiziya verilişlərinin di‐aloqlarından istifadə) tədrisini nəzərdə tuturdu. Həminmüəllimlər özlərini şəxsi effektiv kurrikulumun və tədrisstrategiyalarının yaradıcıları kimi görməyə başladılar.Mən tədris metodunda illik elmi konfrans ərzində dahafəal və dinamik müəllimlər hazırlanacağını təsəvvür edəbilirəm.

Azəbaycanda universitet müəllimlərinin ixtisas‐artırma proqramı, mövcud olan və hazırda istifadə olu‐nanlar əsasında qurulmalıdır. Mən bir çox sahələrdəböyük işlər görən müəllimlərlə rastlaşmışam‐

Rüblük Jurnal 39

tələbələrdə, mühitdə və materiallarda baş verən dəyişik‐liklərə əsaslanaraq hər gün dərslərdə yeniliklər edən;tələbələrin nə vaxt maraqlandığını bilən; nə vaxt cavabvermək istədiyini bilən; təhlil etməyi və öz ixtisaslarıüzrə bilikləri tətbiq etməyə hazır olan tələbələr yetişdirənmüəllimlər. Azərbaycanda müəllimlər öz tədrislərinəfikir verməyə başlamalıdırlar və müəllimlərin öz tədrismetodlarını bilməsi və məsuliyyət daşımaları üçün ənyaxşı yol bu tədris metodunu başqalarına izah etmək vəəməkdaşlarına göstərməkdir. Әməkdaşlıq olmadan, heçkəs bölüşmədən qarşılıqlı dəstək olmayacaq və həttayaxşı tədris də zaman‐zaman yox olacaq. Әməkdaşlıq ol‐madan davamlı məsuliyyət də olmayacaq və pis tədrisdavam edəcək.

Mənim birinci həftə “əsl” müəllim kimi iştirak et‐diyim elmi konfrans yadınızdadır? Tədris digər müəl‐limlər tərəfindən aparılırdı və seminarda həm gənc, həmyaşlı müəllimlər iştirak edirdi; bu, yaxşı tədqiqat kon‐fransına bənzəyirdi və heç kəsi sizin titulunuz maraq‐landırmırdı və hər kəs yalnız öz adı və peşəkarlığı iləseçilirdi. Bu, hamımıza “professor” və “mühazirəçi” vəya “ekspert” və “həvəskar”lara bölünməyən peşəkar tə‐dris cəmiyyəti olduğumuzu hiss etdirdi. Buradakeçirdiyim seminarın iki günündən sonra bir sıra yaşlımüəllimlər seminara gəlməyi dayandırdılar, ola bilsinonlar fikirləşiblər ki, onlardan cavan olan (məndən) birkəsdən çox şey öyrənə bilməyəcəklər, ola bilsin onlarınqrupda olan digər cavan seminar yoldaşları ilə işləməyəhövsələləri çatmırdı. Onlar anlaya bilmədilər ki, mən on‐lardan bizim birgə işimizdə məlumatın qəbul edicisideyil, yaradıcısı olmağı gözləyirdim.

Әgər müəllimlər öz seçdikləri sahədə tədris etməküçün özlərini ekspert‐yardımçı kimi görsələr, həmçinin,universitetlər tərəfindən dəstək alsalar və nəhayət,əməkdaşlıq şəraitində bir‐birilərinin ən uğurlutəcrübələrini istifadə edə bilsələr, onda Azərbaycandapedaqoji heyətin təkmilləşdirilməsi prosesi uğurlu ola‐caq. Azərbaycanda tədris prosesində pedaqoji heyətintəkmilləşdirilməsi işinin qarşısında bir çox çətinliklərmövcuddur. Lakin mənim müşahidələrim əsasındadeyə bilərəm ki, davamlı əməkdaşlıq, universitetlər vəAAA kimi bir sıra təşkilatlar tərəfindən güclü institu‐sional dəstək vasitəsilə onları həll etmək olar. Azərbay‐can müəllimləri və tələbələri sözsüz ki, buna hazırdır.

www.aaa.org.az40

AZӘRBAYCANDA PEDAQOJİ HEYӘTİN TӘKMİLLӘŞDİRİLMӘSİ: ÇӘTİNLİKLӘR VӘ İMKANLAR

1 Bu məqalə “Tədris keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması: ehtiyac və maneələr” mövzusundaməruzəyə əsaslanır (Beynəlxalq konfrans, Bakı, Azərbaycan, 10 aprel 2008).2 Mən bütün fənləri (riyaziyyat, fizika, dil və s.) hər gün bir sinifə tədris edirdim. Butəcrübə ABŞ‐da 6 və 7‐ci sinifə (12 yaş) qədər tətbiq olunan təcrübədir.3 Azərbaycanda olan müasir təhsil şəraitinə əlavə, müəllimlərin biliyin/məlumatınhazırlanmasından uzaq olmasının tarixi səbəbləri var. Məsələn, tədqiqatın təhsil müəs‐sisələrindən ayrılması və SSRİ dövründə tənqidi işinin bir sıra sahələrinin sıxışdırılması.