T.C.

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

Selim SELİMOĞLU

CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU’NUN HAYATI,

ESERLERİ VE FOLKLOR ÇALIŞMALARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ

ERZURUM - 2015

I

ÖZET……………………………………………………………………………….... V I

ABSTRACT……………………………………………………………………….. V I I

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….V I I I

GİRİŞ……………………………………………………………………………………1

BİRİNCİ BÖLÜM

HAYATI

1.1. AİLESİ, ÇOCUKLUĞU, EĞİTİMİ………………...…..……..………..……….5

1.2. ÇALIŞTIĞI KURUM VE DERGİLER……….…………....………...………….8

1 3. ERZURUM YILLARI ……………..…………………………….....…………..10

1.4. TARİKATLARLA BAĞI…………………………………..……………...........13

1.5. VEFATI………………………………………………………..…………....……14

İKİNCİ BÖLÜM

KİŞİLİĞİNİN ÖNEMLİ YÖNLERİ

2. 1. DİL HASSASİYETİ……...……...…………………………….………………...18

2.2. FOLKLORCU YÖNÜ…..……………….……………………..……...………...26

2. 3. ARAŞTIRMACILIĞI…….………………….…………………..…..………….30

2. 4. TİYATROCULUĞU……………………………………………..……..…….....34

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ESERLERİ

3. 1. KİTAPLARI…………………………………………………………...………...36

3. 1. 1. Marifetname…………………………………..……..……….…….….36

3. 1. 1. 1. Eserin İçeriği………………………………………………..36

3. 1. 1. 2. Zamanın Basınında Marifetname…………………...….....52

3. 1. 2. Yemen İllerinde Veysel Kareni……...……………….........………....55

3. 1. 3. Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası…..….…………62

3. 1. 3. 1. Birinci Cilt…………………………………………………..63

3. 1. 3. 2. İkinci Cilt……………………………....……………………66

3. 1. 4. Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü…...……….67

3. 2. YAZI VE MAKALELERİ…….…………………………………………...……70

3. 3. ARŞİVİ……………….…………………...……………………...………..……..78

II

3. 4. YAYIMLANAMAYAN ESERLERİ….…….……………………………...…..90

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BELİRLİ KONULARDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ

4. 1. TARİKATLAR HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ………,…….……….…….93

4. 1. 1. Tarikat ve Folklor İlişkisi………………………..………………......93

4. 1. 2. Tarikatların Tarihi Misyonu...………………...……………………95

4. 1. 3. Tekke – Medrese Mukayesesi…………………..…………….…..…96

4. 1. 4. Tarikatların Bozulma Sebepleri………………..…………………...97

4. 2. BEKTAŞİLİĞİN GERÇEK HÜVİYETİ………………………………………99

4. 3. MİRACİYE VE MEVLİT..……………,…………………………...……......100

BEŞİNCİ BÖLÜM

TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR DERLEMELERİNİ İÇEREN MAKALELERİ

5 .1. TARİKATLARDA GİYİM KUŞAM…………….…………………..…….....104

5. 2. TARİKATLARDA YEMEK KÜLTÜRÜ……..….………………………….107

5. 2. 1. Erbain Helvası………………………………..……..………………..107

5. 2. 2. Köfteli Çorba…………………………………..……………………..108

5. 3.AYİNLERDE YUNUS EMRE İLAHİLERİNİN OKUNMA YERLERİ…....109

5. 4. TARİKATLARDA MİZAH………………………….…….…………….……116

5. 5. TARİKATLARDA CENAZE TÖRENLERİ………………………………...120

5. 5. 1. Şeyhin Gasledilmesi…………………………………………….……123

5. 5. 2. Cenazenin Tabuta Yerleştirilmesi…………………………….…….124

5. 5. 3. Naaşın Kabre İndirilmesi………………………………………....…125

5. 6. TARİKATLARDA NEVBE GELENEĞİ………………………………........127

5. 7. TARİKATLARDA MUHARREM GELENEKLERİ…………………….…130

ALTINCI BÖLÜM

FOLKLOR DERLEMELERİ

6. 1. TAHTACILAR AYİN VE ADETLERİ…………….………………….…….131

6. 2. OKÇULUK VE OKÇULAR TEPESİ………...……....………………..…….133

6. 3. RAMAZAN ADETLERİ…………………………………………………..…..137

6. 4. NİKAH VE DÜĞÜN GELENEKLERİ……...…….…...………………….....139

III

6. 5. BAHAR KUTLAMALARI…………………...……………………………….141

6. 6. TEMCİD OKUMA GELENEĞİ…………...…………...………….…………142

YEDİNCİ BÖLÜM

YAZILARINDA DİKKAT ÇEKTİĞİ FOLKLORA DAİR DİĞER HUSUSLAR

7. 1. ERZURUM FOLKLORUNA AİT HUSUSLAR…………………………….144

7. 1. 1. Bahar Kutlamaları…………………………………………………...145

7. 1. 2. Folklorda Veba ve Taun……………………………………………..145

7. 1. 3. Efe Unvanının Anlamı……………………………………………….146

7. 1. 4. Mehdi Efendi Camii’ne Sığırcık Camii Denmesinin Nedeni….…..146

7. 1. 5. Yatsılık……….……………………….………………………………147

7. 2. TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR HUSUSLAR………………………...….…147

7. 2. 1. Merkezi Büyük Ayinler……………………………………………...147

7. 2. 2. Tekke Eşiği…………………………………………………………...148

7. 2. 3. Kaşıkların Niyaz Hali…………………………………………….….149

7. 2. 4. Erbain Uygulamaları………………………………………………...149

7. 3. DİĞER FARKLI HUSUSLAR…………………………………….………….150

7. 3. 1. Çocuğun Cinsiyetinin Tayini………………………………………..150

7. 3. 2. Tefe’ül Açma…………………………………………………………150

7. 3. 3. Kış Gecesi Eğlenceleri……………………………………………….151

7. 3. 4. Çingeneler Hakkında………….….…………………………...…….152

SEKİZİNCİ BÖLÜM

FOLKLORİK KİMLİĞE SAHİP KİŞİLERİ TANITTIĞI YAZILAR

8.1.ERZURUMLULARI TANITTIĞI YAZILAR…………………….…………..153

8. 1. 1. Tanıştığı Erzurumlular……………………………………….……..154

8. 1. 1. 1. Tivnikli Faruk Hoca……………………………………….154

8. 1. 1. 2. Süreyya Raif Şarman…………………………………...…155

8. 1. 1. 3. Kındığılı Vehbi Hoca……………………………………...155

8. 1. 1. 4. Solakzade Hacı Sadık Efendi……………………………..155

8. 1. 1. 5. Pire Mehmet …………………………………...………….156

8. 1. 1. 6. Hafız Şakir Efendi……………...…………………………157

8. 1. 1. 7. Tortumlu Asım Hoca……………………………………...157

IV

8. 1. 1. 8. Abdurrahim Siminli……………………………...…….….158

8. 1. 1. 9. Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut………………………….158

8. 1. 1. 10. Celal Feyyaz Gürsel…………………………...…………159

8. 1. 1. 11. Ömer Nasuhi Bilmen…………………………………….159

8. 1. 1. 12. Yeşil İmamoğlu Salih………………………………….…159

8. 1. 2. KayıtlardanTanıdığı Erzurumlular…………………………….…..160

8. 1. 2. 1. Habib Baba…………………………………………….…..160

8. 1. 2. 2. Hoca Nazım Efendi…………………………………….….161

8. 1. 2. 3. Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi………………….…162

8. 1. 2. 4. Tortumlu Musa Kâzım Efendi……………………………162

8. 1. 2. 5. Cimilli Yetim Hoca………………………………………...163

8. 1. 2. 6. Ketencizade Hafız Mehmet Rüştü Efendi………………..164

8. 1. 2. 7. Hacı Şevket Efendi………………………………………...164

8. 1. 2. 8. Tahtacızade Mustafa Fehim Efendi……………………...165

8. 1. 2. 9. Edirne Müdafii Şükrü Paşa………………………………165

8. 2. ERZURUMLU OLMAYAN İSİMLER………………………………………166

8. 2. 1. Yaşar Baba…………………………………………………………...166

8. 2. 2. Fethi İsfandiyaroğlu………………………………………………....166

8. 2. 3. Nalıncızade Hacı Mustafa Halim…………..………………..……..167

DOKUZUNCU BÖLÜM

BASIN VE YAYIN DÜNYASINDA REVNAKOĞLU

9. 1. REVNAKOĞLU’ NDAN YARARLANAN ÇALIŞMALAR………….……168

9. 1. 1. Diyanet İslam Ansiklopedisi………………………………………...168

9. 1. 2. Yazılarına Atıf Yapan Kaynaklar………………………………….169

9. 1. 3. Yazılarını Tamamen Kullanan Kaynaklar……..………………....170

9. 2. REVNAKOĞLU’YLA İLGİLİ KALEME ALINAN YAZILAR…………..171

9. 2. 1. Revnakoğlu’yla Bir Konuşma...…………………………………….172

9. 2. 2. Erzurumiyatçı Merhum Cemalettin Server………………………..174

9. 2. 3. Cemal'i Anarken……………………………………………………..175

9. 2. 4. Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılında……………………….176

9. 2. 5. Dostum Cemaleddin ……...………………………………………....178

V

9. 2. 6. Roman Kahramanı Olarak Revnakoğlu…………………………....178

9. 2. 7. Gölpınarlı’ya Göre Revnakoğlu…………………………………….179

ONUNCU BÖLÜM

YAZILARINDAN SEÇMELER

10. 1. ERZURUM MATBUATI…………………………………………………….181

10. 1. 1. Envar-ı-Şarkiye……………………………………………………..182

10. 1. 2. Hadika-tül-Ahrar………….…………….………………………….184

10. 1. 3. Bingöl- Necat…....…………………………………………………..185

10. 1. 4. Farık……….………………………………………………...………185

10. 1. 5. Sada -yi Şarki……………………………………………………….187

10. 1. 6. Muallimler Birliği…………………………………………….…….188

10. 1. 7. Özdilek……………………………………………..………………..190

10. 2. BERAT GECESİNE DAİR…..……………………………………………….193

10. 3. RAMAZAN GELDİ GİDİYOR……………………………………………...195

10. 4. NİKÂHLAR VE DÜĞÜNLER…………………..…………………………...198

10. 5. İSLAMİYET’TE YILBAŞI VE MUSİKİ……………………………………203

10. 6. EVİMİZDE BİR TEMSİL HADİSESİ……………………………….……...207

SONUÇ………………………………………………………………………..……...213

KAYNAKÇA……………………………………………………………...……….…216

ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………….226

VI

ÖZET

YÜKSEK LİSANS TEZİ

CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU, HAYATI, ESERLERİ VE FOLKLOR ÇALIŞMALARI

Selim SELİMOĞLU

Danışman. Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ 2015, 228 sayfa

Jüri: Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN Doç. Dr. Yusuf Ziya SÜMBÜLLÜ

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ

Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminde yetişmiş önemli bir kültür araştırmacısı ve yazardır. Ömrünün büyük bir kısmını araştırmalara adamış, eski eser uzmanı olarak arşivler, eski eserler, mezar kitabeleri gibi önemli malzemeleri inceleyerek elde ettiği sonuçları makaleleriyle paylaşmıştır. Buna rağmen günümüz insanı tarafından hakkıyla bilinmemektedir.

Elinizdeki çalışmada Revnakoğlu’nun hayatı ve çalışmaları verilerek tanınması ve folklor ilmine katkılarının anlaşılması hedeflenmiştir. On bölümden oluşan tezin başlarında hayat hikâyesi ve kişiliğinin farklı yönlerine yer verilmiştir. İlerleyen bölümlerde Revnakoğlu’nun İbrahim Hakkı’nın Marifetname’ si üzerine yaptığı önemli çalışması, Yemen İllerinde Veysel Karani ve Türk-İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi kitapları incelenmiştir. Yine özellikle tarikat folklorunu ilgilendiren çok önemli derlemeleri ve tarikatlar konusundaki yorum ve değerlendirmeleri, sosyal hayatın önemli adet ve uygulamalarına dair makaleleri, Erzurum hakkındaki incelemelerinin kısa bir özeti de elinizdeki çalışmanın içinde mevcuttur.

Anahtar Kelimeler: Cemaleddin Server Revnakoğlu, folklor, kültür, tarikat

VII

ABSTRACT

MASTER THESIS

CEMALEDDIN SERVER REVKANOĞLU, HIS LIFE, HIS WORKS AND STUDIES ON FOLKLORE

Selim SELİMOĞLU

Adviser: Assist. Prof. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ

2015, 228 pages

Jury: Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN Assoc. Prof. Dr. Yusuf Ziya SÜMBÜLLÜ Assist. Prof. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ

Cemaleddin Server Revkanoğlu was an important cultural researcher and writer who was educated during the Turkey’s Republican Period. He has dedicated most of his life to make researches and as a specialist of relics, he shared his knowledge about ancient goods and important staffs like epitaph by the help of articles he wrote according to his analysis. Though, today’s society is not well aware of him.

Given the life of Revkanoğlu and his works, we aim to make him recognizable by the society and make everybody to understand his contributions to folk dancing. At the beginning of this article which is consist of ten chapters, his life and the different sides of his characteristics are showed. In the upcoming chapters, his important work on the book “Marifetname” written by İbrahim Hakkı, and the two other books “Yemen İllerinde Veysel Karani” and “Türk-İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi” are analyzed. Also, this work contains his compilation of cult of folklore, interpretations and considerations of cults, the articles about the important customs and traditions of society and a short summary of his researches about Erzurum.

Key Words: Cemaleddin Server Revkanoğlu, folklore, culture, dervish order

VIII

ÖNSÖZ

Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminin önemli kültür

araştırmacılarındandır. Ömrünün büyük bir kısmını, arşivler, eski eserler, yazmalar ve

"açık hava arşivi" dediği mezarlıklarda geçirmiş; binlerce sayfalık bir arşiv çalışması ve

iki yüze yaklaşan yazı ve makalesiyle büyük bir kültür mirası bırakmıştır. Fakat bu

önemli aydınımız ne yazık ki kendisi hakkında yapılan çalışmaların yetersizliği

nedeniyle kendisinden sonraki kuşaklar tarafından tanınamamıştır. Bu nedenle

çalışmamızda onun folklor sahasıyla ilgili önemli derlemelerinin yanında farklı konuları

kapsayan derleme ve tespitleri de yer alacaktır.

Revnakoğlu'nun çok tanınmaması ve hakkında herhangi bir yayın bulunmaması

nedeniyle çalışmamızın başlarında ciddi zorluklar söz konusuydu. Hangi dergi veya

gazetede hangi yazılarının olduğunu bilen bir kaynak bulunmuyordu. Yazıları ve

hakkında yazılanları bulmak adına dönemim otuza yakın dergisi ve gazetesi sayfa sayfa

tarandı. Neticede yaklaşık 180 makalesine ulaşılarak onu anlatan az sayıdaki yazının da

yardımıyla tez, son halini aldı.

Elinizdeki çalışma on bölümden oluşmaktadır.

Birinci bölümde, Revnakoğlu'nun hayatı, değişik kaynakların yardımıyla etraflı

bir şekilde verilmeye çalışıldı. Çocukluğundan gençliğine, eğitiminden çalışma hayatına

kadar çok önemli bilgiler, kaynakların yardımıyla aktarıldı.

İkinci bölümde, hem edebi özelliklerine hem de farklı ve renkli kişisel

hususiyetlerine değinildi. Dil hassasiyeti, çalışma üslubu, azim ve gayreti, renkli kişiliği

ve daha birçok yönüyle Revnakoğlu hakkında derinlemesine bilgi verildi.

Üçüncü bölümde, kitapları başta olmak üzere yazı ve makalelerine yer verildi.

Kitapları incelenirken, makaleleri, yayımlandığı mecmuaya göre tarih sırası gözetilerek

sıralandı. Onun taslak halinde olduğu düşünülen, çeşitli yerlerde tanıtımı yapılan fakat

yayımlanamayan eserlerine yer verildi. Yine arşiv çalışmalarının meyvesi olan

Süleymaniye Devlet Kütüphanesi'ndeki oldukça zengin arşivi dikkatlere sunuldu.

Dördüncü bölümde özellikle tarikat ve folklorla alakalı görüşleri özetlenmeye

çalışıldı. Bölümde Revnakoğlu'nun hem tarikatların toplum adına önemini hem de

folklorla münasebet noktalarını içeren önemli tespitleri verildi.

Beşinci bölümde asıl çalışma sahası olan tarikat folkloru araştırmalarına yer

verildi. Bu bölümde tarikatlarla alakalı oldukça renkli ve zengin bir malumat söz

IX

konusudur. Tarikat erbabının giyim kuşamından günlük ve muayyen zamanlardaki

kültürel uygulamalarına dair önemli derlemeler görülecektir.

Altıncı bölümde tarikat folkloru dışındaki folklor çalışmaları aktarıldı. Osmanlı

toplumunun Ramazan gelenekleri, nikâh ve düğün adetleri, bahar kutlamaları gibi

dikkat çekici derlemeler sunuldu.

Yedinci bölümde Revnakoğlu'nun herhangi bir başlık altında anlatmadığı; fakat

yazılarında özellikle dipnotlarında yer verdiği farklı folklorik malumat verildi.

Sekizinci bölüm, Revnakoğlu'nun birer halk kahramanı olarak gördüğü kişileri

tanıttığı yazılara ayırıldı. Burada onun birer halk kahramanı olarak gördüğü ve kültürü

en iyi şekilde temsil ettiğine inandığı kişileri tanıttığı yazılar özetlendi.

Dokuzuncu bölümde Revnakoğlu'ndan yararlanan akademik kaynaklar,

ansiklopediler, kitap çalışmaları yer aldı. Böylece onun akademik anlamda nasıl önemli

bir kaynak olduğu gösterilmeye çalışıldı. Yine onun hakkında yazılan anma yazılarına,

diğer bazı farklı kaynaklardaki referans noktalarına değinildi.

Onuncu bölümde ise onun farklı konulardan seçilen çeşitli yazılarına yer veridi.

Böylece Revnakoğlu'nun duygu, düşünce ve üslup dünyası tanıtılmaya çalışıldı.

Tezimizin bu hale gelmesinde emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.

Özellikle Erzurum hakkındaki çalışmalarıyla tanınan Naci ELMALI’ya minnettarım.

Yıllar öncesinden başlayan Revnakoğlu çalışmalarını benimle hiç tereddüt etmeden

paylaşmasını asla unutmayacağım. Hiçbir kütüphaneden bulamadığım Erzurum Halkevi

(Yayla) dergisini vermeseydi tezimin Erzurum ayağı eksik olacaktı. Yine beni İş ve

Düşünce dergisine yönlendiren ve böylece çok önemli bilgilere ulaşmamı sağlayan

Murat ERTAŞ’a da teşekkür ediyorum.

Bütün çalışmalarım boyunca bilgi ve tecrübelerini fedakârca paylaşan, her

müracaat ettiğimde samimiyetiyle sorunlarımı çözen ve beni cesaretlendiren, özellikle

dağınık ve savruk ifadelerimi sabırla düzeltip akademik üslup adına bilgilerimi

temellendiren değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Ahmet Özgür GÜVENÇ’e,

derslerde ve ileriki süreçlerde tavsiyeleriyle çalışmalarımı yönlendiren Doç. Dr. Gülhan

ATNUR ve Prof. Dr. Dilaver DÜZGÜN hocalarıma çok teşekkür ediyorum.

Ve son olarak çalışmam süresince kendilerinden çaldığım vakti önemsemeden

beni sabırla idare eden eşim Zühal Hanım; çocuklarım Osman Yüksel ve Salih Buğra'ya

X

da çok teşekkür etmeliyim. Osman Yüksel'in ara ara bir şeyler okuyarak tezime yaptığı

katkı en değerlisiydi.

Erzurum 2015 Selim SELİMOĞLU

1

GİRİŞ

Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminde yetişmiş, çok önemli bir

kültür ve folklor araştırmacısıdır. Folklorun dolayısıyla kültür öğelerinin bir toplum için

ne manaya geldiğini çok iyi kavramış; hayatını bu değerleri derleme, toplama ve

korumaya adamıştır. Bu uğurda yaptığı uzun çalışmalarının bir kısmını ise yazıya

dökerek gelecek kuşaklara aktarmıştır.

O, öncelikle önemli bir folklorcudur. Eserleri incelendiğinde onun folklora verdiği

önem, açıkça görülecektir. Millet olarak bir buhran döneminde yaşandığını fark etmiş,

buna karşı milli kültürün temel taşlarından olan folklora eğilmiş, sosyal dokunun

renklerini oluşturan unsurları korumaya, gelecek kuşaklara aktarmaya gayret etmiştir.

Bu amaçla eski sosyal hayatın önemli adet ve geleneklerinden birçok uygulamayı tespit

etmiş, en ince ayrıntısına kadar renkli bir üslupla yazıya dökmüştür. Nişan ve düğün

adetlerinden Ramazan geleneklerine, bir çeşit fal bakma olan tefeül uygulamasından

çocuğun cinsiyetini tahmin adına yapılan farklı uygulamalara kadar oldukça renkli

derleme ve tespitler, yazılarında geleceğe taşınan önemli kültür ürünleridir.

Revnakoğlu’nun özellikle yoğunlaştığı alan, tarikat ve tasavvuf folkloru olmuştur.

Özellikle onun bu yönü dikkate değer bir özelliktir. Zira tarikatlar gibi sadece inanç

yönleriyle akla gelen müesseselerin folklorik yönünü çok erken bir dönemde fark etmiş

ve bu konuda hayli zengin malumat vermiştir. Onun bu konudaki önemli çalışmaları

daha sonraki çalışmalara dayanak olmuş, birçok eser, Revnakoğlu’nu referans olarak

göstermiştir.

Onun tarikatlarla ilgisi, çocukluğundan başlamıştır. O, bu müesseselerin resmen

yasaklanmadan önceki dönemine şahitlik etmiş, ayinlere bizzat katılmış, ayinler

dışındaki diğer hayat tecrübelerini yakından görmüştür. Dolayısıyla tarikatların toplum

için ne manaya geldiği hususuna yeterince vakıftır. Tarikatlar resmen kapatıldıktan

sonra ise bu müesseselerin kültür ve folklora bakan yönleriyle yaşatılması gerektiğine

inanmış ve hayatı boyunca bu uğurda çalışmıştır.

Tarikatlar, tarihte çok önemli görev üstlenmiş müesseseler olarak özellikle dini

düşünce ve yaşayışın toplumun her kesiminde devam etmesine zemin hazırlamışlardır.

Tarikatlar, İslamiyet’in ilk dönemlerinde mevcut değilken kısa bir zaman sonra bütün

Müslüman toplumlarda İran, Hint ve Yunan düşüncelerinin etkisiyle hızla yayılmıştır

(Köprülü, 2014: 63). Bu etkileşimden Türklerin uzak kalması düşünülemezdi. Türkler,

2

dervişlere ozan nazarıyla bakmış, bu insanları, dolayısıyla tasavvuf anlayışını kolayca

kabullenmişlerdir. Böylece, tasavvuf düşüncesi Türkler arasında da hızla yayılmış,

tekkeler, siyasi çevreler tarafından kabul edilmiş, birçok devlet adamı, şeyhlere intisap

etmekle manevi bir nüfuz sahibi olmuştur (Köprülü, 2014: 66-67).

Tarikatların, özellikle Osmanlı toplumu üzerindeki etkisi ise oldukça derindir.

Osmanlı toplumunda tarikat ve tasavvuf tarihi demek, Osmanlı halkının tarihi demektir;

zira bu oluşumlar yediden yetmişe toplumun her kesimini etkilemiş, Osmanlıda

toplumsal bilincin oluşmasında etkin rol oynamış, hemen her işinde belirleyici olmuştur

(Ocak, 2005: 22). Öyle ki Türk toplumunda tekkenin rolü, medreseden daha baskın

olmuş; hatta İslamiyet’i kabulden itibaren sosyal ve kültürel hayatı düzenleyen bir

merkez haline gelmiştir (Artun, 2002: 44).

Kurulduğu andan son döneme kadar Osmanlı devlet yönetimine göz atıldığında

hemen hemen her dönemde devlet adamının yanında bir tarikat büyüğünün yer

aldığıgörülür. Tarihte mühim işler başarmış, önemli roller üstlenmiş Şeyh Edebalı, Emir

Sultan, Hacı Bayram Veli, Aziz Mahmut Hüdai, Akşemseddin, Şeyh Galib gibi isimler,

bunun en iyi örnekleridir. Yine devletin en önemli unsurlarından olan asker ocaklarının

Bektaşiliğe emaneti de önemli bir göstergedir. Devletin üst kademelerinde bunlar

olurken halk tabanında da bunun etkisi ister istemez daha fazla olacaktır. Bununla

birlikte tarikatların sadece toplumu değil edebiyatını da etkilediği bir gerçektir. Hatta

Köprülü, İslamiyet’ten sonraki edebiyatın milli ruh ve zevkini tam anlayabilmek için,

tarikatlar temelinde şekillenen tasavvuf edebiyatının hakkıyla incelenmesi gerektiğini

ifade eder (Köprülü, 2014: 47).

Toplumun her kademesinde etkin olan bir oluşum, elbet de folklorun içinde

önemli bir malzeme kaynağı olacaktır. Bu gerçeği gören folklor ilimi, tarikatları ve

çevresinde gelişen adet ve uygulamaları folklorun çalışma alanı içinde göstermiştir

(Çobanoğlu, 2002: 52). Tarikatlar, toplumu etkileyerek folkloru şekillendirmişler ve

folklordan da etkilenmişlerdir. Bu bağlamda kendi içlerinde “âdâb u erkân” diye tabir

ettikleri bir yığın folklorik uygulamaya imza atmışlardır. Giyim kuşamdan günlük

hayata kadar çok farklı ve zengin bir dünyaya sahip tarikatlar, bu yönleriyle folklor

adına incelenmeye değerdir.

3

İşte Revnakoğlu, bu gerçeği çok erken fark eden bir araştırmacıdır. Bizzat bu

çevre içinde büyüyen ve yetişen Revnakoğlu, tarikatların toplum bünyesindeki mühim

yerini şöyle ifade etmiştir:

“Kendi devrinde, pek sabırlı, samimi çalışmalarıyla folklörüyle, musikisiyle, dini

ve bedii ayinleriyle, yetiştirdiği bir kısım değerli insanlariyle, hatta halkın hafızasında

yer etmiş edebi, ahlaki hikâyeleri, nükteli örnek fıkraları, kitaplara geçmiş menkabeleri

ile ve bilhassa Tarikat muaşereti bilinen adab ve erkaniyle kendi zamanı içinde müsbet,

menfi birçok şeyler yapmış ve geçmişe bırakmışlardı”. (Revnakoğlu, 1966d: 7).

Çalışmalarında daha çok tarikat folkloru üzerine yoğunlaşan Revnakoğlu, bu

malumatın çok önemli olduğunun farkındadır. Yüzyıllar öncesinden günümüze kadar

sadece halk teveccühüyle yaşayıp oldukça canlı bir şekilde hayatiyetlerini sürdürmüş

olan bu müesseselerin ilim ehli kişilerce araştırılıp incelenmesi gerektiğini ise yıllar

öncesinden şu sözlerle dile getirmiştir:

“Bu itibarla Klasik İslam edebiyatına, eski halk kültürüne, folklörümüze, bundan

dolayı da bir kısım anane hayatımıza ve adetlerimize parça parça karışmış olduğu

görülen Tasavvuf- fikir gelişmesini, ondan kopmuş Tarikat teşekküllerini, kültürel

bakımdan ele alıp incelemek, üzerinde gerekdiği şekilde çalışıp özünü ve iç yüzünü

mümkin mertebe belirtmek, geçmişin peşinde bir tarihcinin ve araştırıcının zaten tabii

ve belli vazifelerindendir. Bu vazife, doğru dürüst yerine getirilirse tarih ve insanlığa

elbet de yerinde bir hizmet olur.” (Revnakoğlu, 1966d: 8)

Revnakoğlu, sadece bu gerçekleri görüp tespit etmekle kalmamış, bu konuda

önemli çalışmalar yapmıştır. Yetişme tarzının büyük etkisiyle tarihe, kültür ve

geleneklere merak salmış, bunların bir toplumun “millet” olabilmesindeki etkisini

görmüş ve çalışmalarını bu doğrultuda yapmıştır. Giyim kuşamdan, yeme içmeye,

günlük işlerinden önemli ritüellerine kadar pek çok konuyu ele aldığı önemli yazılar

kaleme almıştır. Özellikle Türk İslam Âleminde Tarikatlar Mecmuası adlı çalışması bu

konuda oldukça önemlidir. Sadece iki fasikül halinde çıkarabildiği bu çalışmanın

devamının gelmemesi, tarikat folkloru adına büyük bir kayıp olmuştur. Onun diğer

önemli bir çalışması ise Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’si üzerine yaptığı

çalışmadır. Marifetname’nin değerini fark edip, yeni harflere aktararak dikkatleri bu

eser üzerine çekmiştir. İki cilt halinde düşündüğü ve maalesef ikinci cildini

4

yayımlayamadığı bu eserin özellikle dipnotları, folklor açısından oldukça zengin

bilgilerle doludur.

Revnakoğlu, eski eser uzmanı olarak özellikle tarihi kitabe ve mezar taşlarını

okuma konusunda devrinin önemli isimleri arasındadır. Türk Tarih Kurumu ve İstanbul

Belediyesi, onun bu uzmanlığından hayli istifade etmiş, önemli bazı şahsiyetlerin

mezarları onun sayesinde gün yüzüne çıkmıştır. Fatih devrinin önemli bazı devlet

adamları, Erzurumlu şair Ketencizade, Erzurum’un gönül insanlarından Yetim Hoca,

Revnakoğlu tarafından mezarı bulunup gün yüzüne çıkarılan tarihi şahsiyetlerdendir.

Revnakoğlu’nun diğer bir önemli yönü ise durmak bilmeyen araştırmacılığının

neticesinde meydana getirdiği zengin arşividir. Özellikle tarikatlar adına oldukça zengin

malumatın yer aldığı arşivinde edebiyat tarihi açısından da önemli belgeler vardır.

Büyük kısmı zamanın basın yayın organlarından derlenmiş, bazıları elyazması

defterlerden oluşan bu arşiv, onun Türk kültürüne bıraktığı değerler arasındadır. Şu

anda bir kısmı Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde bilgisayar ortamında

araştırmacılara sunulan bu arşivin tamamı incelendiğinde Revnakoğlu’nun değeri daha

iyi anlaşılacaktır.

Bütün bu gayret ve çalışmalarına rağmen Revnakoğlu, hak etiği gibi tanınmış biri

değildir. Vefatından sonra bir iki yazı yayımlanmış, bir yıl sonra İş ve Düşünce

dergisinde dört anma yazısıyla hatırlanmış, on yıl sonra ise Hayat Tarih Mecmuası’nda

onu etraflıca anlatan Erdem Yücel imzalı bir yazı kaleme alınmıştır. Bu yazıdan sonra

Revnakoğlu, tamamen unutulmuştur. Zira Revnakoğlu, evlenmediği için adını geleceğe

taşıyan bir evladı olmadığı gibi çalışma ve hassasiyetini taşıyacak bir talebesi de

bulunmamıştır. Yine çalışmalarının tarih, edebiyat veya ilahiyat gibi çeşitli ilim

sahalarını doğrudan ilgilendirmemesi; devrin konjöktörüne bağlı olarak tarikatlar

hakkındaki olumsuz görüşlerin yaygınlığı nedeniyle folklor âleminin tarikat folkloru

çalışmalarına bigâne kalması da sahipsizliğinin nedenleri arasında gösterilebilir. Bütün

bunlar bir kenara Revnakoğlu; çalışmaları, fikirleri ve eserleriyle tanınmayı çoktan hak

etmiş bir değerdir.

Bu çalışmanın, onu ve eserlerini ilim dünyasına hatırlatmaya vesile olması en

büyük temennimizdir.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

HAYATI

Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili ilk yazı Murat Uraz

tarafından kaleme alınmıştır. Revnakoğlu’nun Marifetname çalışmasının giriş

yazılarından biri olan bu yazıda onun ailesinden, çocukluğundan ve Erzurum için

yaptıklarından bahsedilmiştir. 1961 tarihli bu yazı, Revnakoğlu hayattayken yazılmış

olması bakımından önemlidir. Çünkü bu yazıda hayatı hakkında edinilen bilgilerin

kaynağı Revnakoğlu’nun kendisidir. Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili yapılan sonraki

çalışmalara da bu yazı kaynaklık etmiştir.

Aynı konuda hazırlanmış derli toplu önemli ve geniş bir kaynak ise onun yakın

çalışma arkadaşlarından Erdem Yücel’e aittir. Söz konusu yazı, 1978’de

Revnakoğlu’nun vefatından on yıl sonra yayımlanmıştır. Bununla birlikte İslam

Ansiklopedisi’nde yer alan Cemalettin Server Revnakoğlu maddesini de Yücel

yazmıştır. Kapsam olarak birbirlerine yakın bu yazılar Revnakoğlu’nun hayatıyla ilgili

en önemli kaynaklardır.

Bunların dışında Revnakoğlu’nun vefatını takip eden günlerde iki yazı

yayımlanmıştır. Asım Sönmez ve Nezih Uzel’e ait bu yazılar daha çok onun farklı

özelliklerinde değinen, kısa anma yazılarıdır. Dolayısıyla Revnakoğlu’nun hayat

hikâyesi mevzubahis yazılar ve onun kendi yazılarında temas ettiği bilgilerden hareketle

oluşturulmuştur.

1. 1. AİLESİ, ÇOCUKLUĞU, EĞİTİMİ

Cemalettin Server Revnakoğlu, İstanbul Rumelihisarı’nda doğmuştur. Doğum

tarihi hakkında üç farklı tarih söz konusudur. Murat Uraz, Revnakoğlu’nun

Marifetname adlı çalışmasındaki tanıtım yazısında 1912 (Uraz, 1961: XI), Erdem Yücel

27 Mart 1909 (Yücel, 78: 77-78), Asım Sönmez ise 1908 olarak verir (Sönmez, 1968:

21). Bu konuda kesin bir bilgi vermek zordur. Revnakoğlu’nun yazılarıyla alakalı ilk

kitap çalışmasını yapan İsmail Dervişoğlu, Revnakoğlu’nun nüfus bilgilerine

ulaşılamadığını belirtir (Dervişoğlu, Selvi, 2011: 7). Bu durumda Uraz’ın verdiği tarihin

6

doğru bir tarih olduğu düşünülebilir. Zira Uraz’ın yazısı Revnakoğlu’nun bilgi ve

görüşleri doğrultusunda kaleme alınmıştır. Bu nedenle Murat Uraz’ın verdiği doğum

tarihi (1912) esas alınacaktır.

Babası İstanbul Merkezi Posta Dairesi eski müdürü Server Emin Üstünbaş’tır.

Dedesi, zenginlik ve cömertliğiyle tanınmış ticaret adamlarından ve eski telgrafçılardan

Şeyh Mustafa Cemalettin Efendi’dir. Server Emin Bey, İstanbul’un eski ve uzun süreli

hizmet yapan muhtarlarındandır. Bu nedenle kendisine “şeyhül muhtaran” denildiği gibi

ailenin adı da “İbnü’i- muhtar” dır. Yine Server Emin Bey, İttihat ve Terakki’nin

şubelerinden Hukuk Cemiyeti’nin ileri gelen bir üyesidir. Kendisine daima “beybaba”

denildiği rivayet edilir. Server Bey, emekli olduktan sonra İstanbul Fethiye Mahallesi

muhtarlığını 1942’deki vefatına kadar sürdürmüştür (Uraz, 1961: XI). Annesi ise Şerife

Revnak Hanım’dır. Aslen Çerkez olan annesi farklı ve renkli bir kişiliğe sahiptir.

Osmanlı sarayında II. Abdülhamit’in kardeşi Şehzade Kemalettin Efendi’nin kızı

Münire Sultan’la beraber büyür. Bazı asabi davranışları renkli kişiliğiyle birleşince

“Deli Saraylı” lakabıyla tanınmıştır. Bu asabi yapısından dolayı ailenin yaşadığı bir olay

şöyle cereyan eder: 1937’de Server Emin Bey’e piyangodan büyük bir ikramiye çıkar.

Bu yüklü parayı evine getiren Server Bey’in sevinci uzun sürmez. Dini hassasiyeti had

safhada olan Şerife Revnak Hanım, bu haksız kazançtan hiç hoşlanmadığı için Sever

Bey’in olmadığı bir zamanda evdeki bütün parayı makasla bir bir keser. Bu ilginç olay o

zamanın İstanbul basınında yer alırken Revnak Hanım’ın fotoğrafları sayfa sayfa

neşredilir. Şerife Hanım’ın ölüm tarihi ise 1947’dir (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78).

Ayaklarına “halhal” takarak gezmesi de garip davranışlarından biri olarak kabul edilir.

(Dervişoğlu, Selvi, 2011: 8). Zira ayaklara halka takma zamanın bir âdeti olsa da

sıradan bir kadın için normal olan bu uygulama, saray terbiyesi almış birinde garip

karşılanacaktır.

Şerife Revnak Hanım eski gözdelerden, güngörmüş, sarayda tahsil görmüş bir

hanımdır. Ud ve piyano çalmayı çok iyi bilen bir musikişinastır. Öyle ki mızrap elinde

konuşuyor diye bilinir. Yüzlerce şarkıyı içeren ve bestekârları hakkında kısa bilgiler

veren Mızrabıma Gelenler adı bir defterinin, bir gezi sırasında kaybolduğu rivayet

edilir. Bir özelliği de çok iyi yazı yazması, özellikle rik’a türü yazıda mahir olmasıdır

7

(Uraz, 1961: XI). Görüleceği üzere yazarımız yazarlık soyadı olan Revnakoğlu’nu

annesinin isminden almıştır.

Revnakoğlu, temel eğitimini anne ve babasından almıştır. Saray’da özel eğitim

alan annesinden tarih, lügat ve İslami ilimler öğrenmiştir. Osmanlıca ve Fransızca

öğrendiği babasının da kültür ve karakteri üzerinde etkisi çoktur (Uraz, 1961: XI; Yücel,

68: 77-78). Aynı zamanda tarikat kültürlüyle onu tanıştıran da babasıdır. Revnakoğlu,

tarikatların dünyasına daha çocukluğunda girmiştir. Kendi ifadesine göre çocukluğu

İstanbul Çemberlitaş’ta bulunan Kara Baba-yı Veli dergâhında geçmiştir (Revnakoğlu,

1951: 5). Bu tanışıklık ömür boyu devam edecektir. Anne ve babasından aldığı bu temel

eğitiminin ne kadar etkili olduğu, yazarın hemen bütün yazılarında görülmektedir.

Revnakoğlu’nun dil, kültür ve inanç hassasiyeti bu temel eğitimin bir neticesidir. Bu, o

kadar etkili olmuştur ki yazma konusundaki hareket tarzının en büyük sebebini “ailevi

saikler” olarak açıklayacaktır (Ö. Emin, 1954: 6,7).

Revnakoğlu, 1924’te İstanbul Çandarlı Kara Halil Paşa Numune Mektebi’ni

bitirdikten sonra Galatasaray Sultanisi’ne kaydolur. Buradan mezun olduktan sonra ise

Güzel Sanatlar Akademisi’ne başlar. Bir müddet ders aldıktan sonra bilinmeyen bir

nedenden dolayı akademi eğitimini tamamlayamaz (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78).

Revnakoğlu’nun yetiştiği muhit, tesadüf ettiği insanlar, onunu için büyük bir

fırsat olmuştur. İstanbul’un ilim ve irfan bakımından hayli değerli muhitlerinde

bulunarak bu ortamdan falasıyla yararlanmış, kendisini yetiştirmiştir. Bazıları

Galatasaray’da ve Akademi’de bazıları ise farklı ortamlarda olmak üzere

Revnakoğlu’nun istifade ettiği isimler şöyle sıralanabilir: Eski Ayan Reisi Nasuhizade

Mustafa Asım Efendi, Muallim Naci, Şeyh Vasfi, Halit Fahri Ozansoy, Hasan Ali

Yücel, Fazıl Ahmet Aykaç, İsmail Habib Sevük, İsmail Saib Sencer, İsmail Fenni

Ertuğrul, Elmalılı Hamdi Yazır, Ömer Nasuhi Bilmen, Mehmet Şerafettin Yaltkaya,

Ahmet Remzi Akyürek, Tahirü’l-Mevlevi, Hamamizade İhsan Bey, İsmail Fethi

İsfendiyaroğlu, Hakkı Tarık Us, Rıfkı Melul Meriç, Abdulbaki Gölpınarlı (Uraz, 1961:

XI; Yücel, 68: 77-78).

8

1.2. ÇALIŞTIĞI KURUM VE DERGİLER

Revnakoğlu, farklı kurumlarda araştırmacı olarak görev yapmıştır. Özellikle eski

eser, kitabe ve mezar taşlarını okuma konusunda aranan bir ihtisas sahibidir. Bu nedenle

İstanbul Valiliği ve Belediye Başkanlığı’nın kurduğu komisyonların çoğunda yer

almıştır. 1942’de Türk Tarih Kurumu adına İstanbul tekkelerinin hazirelerini

(mezarlarını) incelemeye başlamış, bu görevi ifa adına Erzurum’a da seyahatler

yapmıştır. 1952’de İstanbul Vilayeti Merkadlar Komisyonu üyeliğine seçilmiş, İstanbul

Belediyesi Mezarlılar Müdürlüğü’nde eski eserler, tarihi arşiv ve kitabeler uzmanı

olarak çalışmıştır. Bu resmi görevlerinin yanında İstanbul’da Fethiye Spor Birliği,

Gençler Mahfili derneklerinin başkanlığını yapmış, 1953’ten itibaren İstanbul Fetih

Derneği azalığında bulunmuştur. Yine Halk Evi bünyesinde İstanbul ve Erzurum’da

özel olarak farklı dersler vermiş, halkevlerinde sergilenen oyunların rejisörlüğünü

yapmıştır (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78 ).

Hayatını anlatan kaynaklar ilk yazısının 1928’de Milliyet gazetesinde

yayımlandığından bahseder. Bu yazıda, Shakespare’nin Othello oyununu Türk

sahnesinde ilk defa oynayan Otello lakaplı Kâmil Rıza’nın sanatından söz edilmiştir

(Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78). Kendisi ise Servetifünun’un 1935 döneminde yazı

hayatına başladığını ifade eder (Ö. Emin, 1954: 6-7). Fakat asıl yazarlığına Erzurum

hayatından sonra başlamıştır. Zira kendisi de Erzurum’a gidene kadar İstanbul

matbuatının en aciz bir mensubu olduğunu itiraf etmektedir (Revnakoğlu, 1961e: 16).

Erzurum’a geldikten sonra buradaki araştırmalarını yerel basında yazarak yazarlık

konusunda ilk önemli tecrübesini kazanmış, bir nevi stajını tamamlamıştır. Özellikle

Sıtkı Dursunoğlu, onu bu konuda yetiştirmiş, üzerinde oldukça etkili olmuştur.

Erzurum’a gelmeden önce adı bilinmez bir yazar iken Erzurum’da Sıtkı Dursunoğlu’yla

tanıştıktan sonra meşhur bir yazar olduğunu Erzurum’un önemli düşünce adamlarından

Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu da ifade etmektedir (Fındıkoğlu, 1969: 27). Erzurum

Matbuatı yazı dizisinin başına ithaf yazısı olarak “Canan-ı irfanım Sıtkı

Dursunoğlu’na” ibaresinin eklenmesi bu konudaki görüşleri doğrular niteliktedir.

Gerçekten de Sıtkı Dursunoğlu, etkili bir isimdir. Dursunoğlu’nun civardaki

entelektüeller üzerinde ciddi etkisi olduğu, dönemin dergi yazılarından pek çoğunun

kendisine ithafen yazıldığından anlaşılmaktadır.

9

Erzurum’da yaptığı araştırmalardan elde ettiği farklı bilgileri ve halk kahramanı

diye tabir edebileceğimiz meşhur insanların hayat hikâyelerini yazıya geçmiş, dönemin

dergi ve gazetelerinde yayımlamıştır. Bu dergi ve gazeteler ise şunlardır: Erzurum

Halkevi (Yayla) dergisi, Tarih Yolunda Erzurum dergisi, 12 Mart dergisi, Cennet

Çeşmesi dergisi; Hür-Söz, Milletin Sesi gazeteleri.

Erzurum’da yaklaşık beş yıl kaldıktan sonra İstanbul’a dönen Revnakoğlu,

burada gazete yazarlığına devam eder. İstanbul’da onu bu alanda yetiştiren kişi ise

Hakkı Tarık Us’tur. Dönemin Vakit gazetesinde söz sahibi olan Us, onun yazılarını

okur, değerlendirir, yanlışlarını düzeltir ve gazetede yayımlanmasına yardım eder

(Revnakoğlu, 1957: 99-100). Bundan sonradır ki yazarlık hayatına başlamış; bu

dönemden sonra birçok dergi ve gazetede yazılar yayımlamıştır. Uyanış (Servet-i

Fünun), Yenigün, Yeni Sabah, Vakit, (Haber, Kurun, Son Dakika) Son Telgraf, Zaman,

Ramazan, Aylık Ansiklopedi, Tarih Dünyası, Tarih Konuşuyor, Yeni Tarih Dünyası,

Coğrafya Dünyası, İslam Mecmuası, Türk Yurdu, İş ve Düşünce, gibi gazete ve

dergilerde muhtelif yazıları yayımlamıştır (Uraz, 1961: XI; Yücel, 68: 77-78 ). Bununla

birlikte özellikle Tarih Dünyası, Yeni Tarih Dünyası, İslam Mecmuası ve Tarih

Konuşuyor dergilerindeki seri yazıları oldukça ses getirmiştir.

Revnakoğlu, yazarlık hayatı boyunca çeşitli takma isimler kullanmıştır. Erzurum

Halkevi (Yayla), dergisinde yayımlanan ilk yazılarında, Cemaleddin Server

Üstünbaşoğlu ismini tercih etiği görülür. Bununla birlikte C.S.Ü., Ce. Ser. Üs. gibi

imzaları da söz konusudur. İstanbul’a döndükten sonra ise yazılarını Cemaleddin Server

Revnakoğlu adıyla yazmaya başlar. Bununla birlikte yazılarında kullandığı diğer isimler

de şunlardır: Cemaleddin Server, C. Server Revnakoğlu, Revnakoğlu, Server

Revnakoğlu, , Revnakzade Serveri. Bu gibi birbirine yakın değişik imzaları daha çok

Tarih Yolunda Erzurum dergisinde kullanmıştır. Derginin bazı sayılarında birden fazla

yazısının olması nedeniyle böyle bir tercihte bulunduğu söylenebilir. Ayrıca Şeyh

Cemalullah, Erzurumiyatçı isimleriyle de eserler vermiştir.

10

1.3. ERZURUM YILLARI

Erzurum’un Revnakoğlu için çok önemli bir yeri vardır. Kendisinin ifadesi ile o,

“bu yerlerde olup bitenleri yazıp çizen ve inceleyen…” (Revnakoğlu, 1961b: 11) biridir.

Bu belde onun aklındaki ve gönlündeki birikimi sağlamlaştıran, zenginleştiren bir dünya

olmuştur. Yine şu satırlar da ona aittir: Güzel bir kader beni bu mübarek şehrin hak-i

pakine yüz sürmek bahtiyarlığına erişdirmişdi. Bu sebeble öz vatanım İstanbul’dan

ayrılıyor iç vatanım Erzurum’a kavuşuyordum. (Revnakoğlu, 1961c: 15). Öyle ki

yazılarına “Erzurumiyatçı” imzası atacak kadar kendisini Erzurum konusunda ihtisas

sahibi hissetmiş, benimsemiştir. Bu imza, onun gerçekten bir Erzurumlu olduğu

intibaını uyandırmış; vefatını, İstanbul’da çıkan Bugün gazetesi şöyle haberleştirmiştir:

“Şehrimize bir ziyaret için gelmiş bulunan Erzurumlu âlim Cemalettin Server

Revnakoğlu vefat etmiştir.” (Bugün, 25 Eylül 1968). Bu düşünce o kadar yaygındır ki

Mehmet Niyazi, hatıralarını romanlaştırdığı Dahiler ve Deliler romanında Cemaleddin

Server’i Erzurumlu olarak tanıttığı görülür (Niyazı, 2007: 46).

Fındıkoğlu, bu konuda şunu söyler: “…kıymetli tarihçi Abdurrahman Şerif’ı

felek, elimizden aldı. Yeni işçiler beklerken talih karşımıza Erzurum çevresinde

Erzurum’un haki-pakine âşık diye tanınan ve sevilen bir ilim fedaisini çıkarttı:

Revnakoğlu. Daha sonra onu destekleyen bir teşekkül vücuda geldi. Erzurum Tarihini

Araştırma ve Tanıtma Derneği.” (Fındıkoğlu, 1961: III-VI). Gerçekten de bu derneğin

çıkardığı Tarih Yolunda Erzurum dergisinde yazıları en çok yayımlanan yazar

Revnakoğlu’dur. Öyle ki bazı sayıların neredeyse yarısı onun farklı adlarla kaleme

aldığı yazılardan oluşmaktadır. Diğer taraftan Revnakoğlu, söz konusu derneğin hem

İstanbul temsilcisi hem de teknik ve ilmi müşaviridir. Hatta o kadar gönülden bağlıdır ki

bu dergi neşriyatına ara verince Revnakoğlu, Erzurum araştırmalarını yazacak yer

bulamamanın yasını tutacak kadar üzülür. Bunun üzerine Fahri Fındıkoğlu’nun, İş ve

Düşünce dergisinde onun yazılarına yer vererek bu hüznü azaltmaya çalıştığı

anlaşılmaktadır.

Galatasaray Lisesi’nden hocası ve daha sonraki yıllarda dostu Fethi

İsfandiyaroğlu ise onun Erzurum için yaptıklarına daha geniş bir şekilde değinerek

şunları söyler:

11

“…Erzurum’a ve Erzurumlulara ve Erzurumluluğa münhasır eşsiz denilecek

derecede geniş bilgi hazinesine sahip bulunuyor. Bu hazine, sadece sohbetlerinden

istifade ettiğimiz hafızasında da kalmamış; yılmaz, yorulmaz bir azmin ve ilmi aşkına

olanca olanca kudretini sarf ederek birkaç yıl ikamet ettiği Erzurum’a ait yazma, basma

bir hayli derlemeler yapmıştır. Derlediği malumat, mevzu itibariyle çok çeşitlidir. Tarih

ve edebiyat, folklora, musikiye, lehçe ve şive özelliklerine, içtimai bünye ve adetlerine,

hülasa bütün manevi kıymet ve hatta aslen Erzurumlu olmayıp da resmi vazife ile bu

vilayete hizmet etmiş yüzlerce kişiye varıncaya kadar çok şümüllü ve canlı bilgi

kaynağıdır” (İsfandiyaroğlu, 1961: XV).

Revnakoğlu’nun Erzurum’la tanışması askerlik vesilesi ve sonrasında Tarih

Kurumu Eski Eserler Uzmanı görevi nedeniyledir. İstanbul Fatih Askerlik Şubesi

Başkanı Erzurumlu Albay Yaşar Sokullu, onun vatani görev için Erzurum’a gitmesini

sağlar (Revnakoğlu, 61a: XXI). 1942’deki askerlik vazifesiyle beraber Türk Tarih

Kurumu Eski Eserler uzmanı olarak 1946 yılının sonun kadar kaldığı Erzurum’a daha

sonra değişik vesilelerle gelmiş, bu gelişlerde yaptığı araştırma neticelerini yerel

basında yayımlamıştır.

Revnakoğlu’nun Erzurum sevdası ömrü boyunca sürmüştür. O, Erzurum’un

kültürü ve meşhurları hakkında çok etkili yazılar kaleme almıştır. Daha açık bir ifadeyle

Erzurum’un bilinen-bilinmeyen çeşitli yönlerini Erzurumlulara anlatmıştır. En önemli

çalışmasını da Erzurumlu bir âlim olan İbrahim Hakkı üzerine yapmış, onu ve eserini

Cumhuriyet nesliyle tanıştıran kişi olmuştur. Bunun yanı sıra Ketencizade gibi

Erzurum’un manevi iklimini ve şehir hayatını şiirleriyle ölümsüzleştiren önemli bir

kişiliğin adını duyurmuş ve hatta bir yol çalışması sırasında ortadan kalkmak üzere olan

mezarının şehir mezarlığına taşınmasına vesile olmuştur.

Revnakoğlu’nun Erzurum sevgisi, üç sebebe bağlanabilir:

Birincisi, Erzurum’a gittiği andan itibaren şehrin ileri gelenleriyle sıkı

münasebetler kurması; çalışmalarıyla bu münasebetin büyük bir sevgi ve itibara

dönüşmesi; böylece şehir halkı tarafından sevilmesi ve kendisinin de bu sevgiye karşılık

vermesidir. Bu karşılıklı sevginin ifadesine yazılarında yer yer rastlanır. Tarih Yolunda

Erzurum dergisinde pek çok yazı ona ithafen yazılmıştır. Mesela Ömer Nasuhi Bilmen,

12

Tarih Yolunda Erzurum dergisindeki yazılarını ona ithafen yazan önemli simalardandır.

Diğer Erzurum büyüklerinin kendisine karşı takındıkları olumlu davranışlara

Revnakoğlu çeşitli yazılarında yer yer değinmiştir.

Celal Feyyaz Gürsel’i anlattığı yazısından bir paragraf: “Bir gün kendinse

uğramış, bulamamıştım. Haber almış, üzüntüden ne yapacağını şaşırmıştı. İhtiyar hali

ile belki de bulamam korkusuyla sabahın en erken saatinde yürüyerek eve gelmiş,

kapıdan utana utana, çekine çekine sesini duyurmaya çalışıyordu.” (Revnakoğlu,

1959d: 22).

Erzurum’da Bir Kubbe Çöktü, adlı yazısında kendisini daima Solakzade’nin

yanında gören şehir halkının: “İlmi, Müfti’ye karşılıhdı.” sözlerine karşılık dipnotta

şöyle der: Pek merdçe yapılan bu iltifatları hâşâ hak etmiş olduğumu bildirmek için

değil de, kadir bilir Erzurumluların teşvik ve takdirde ne kadar ileriye gitdiklerini,

biribirimizi nasıl takip ve teşhis etdiklerimizi anlatmak için yazıyorum. (Revnakoğlu,

1961c: 15).

Erzurum’un müftülerinden Tivnikli Faruk Hoca, onun köye gelmek istediğini

haber alınca şehre özel bir atlı araba ve refakatçi olması için oğlunu gönderir. Araba

köye yaklaştığında Müftü Efendi köy yoluna kadar çıkarak onu yolda karşılar

(Revnakoğlu, 1959b: 11).

İkinci sebep, Erzurum’un Doğu’nun kültür başkenti olması münasebetiyle

Revnakoğlu için zengin bir malzeme kaynağı olmasıdır. Revnakoğlu’nun merkeze bağlı

pek çok köye ziyaretler yaptığı, buralardan birçok vesika topladığı bilinmektedir. Öyle

ki Erzurum’dan ayrılırken çuvallar dolusu malzeme götürdüğünü kendisi Bilgi

Mecmuası’na verdiği mülakatta bizzat ifade etmiştir.

Üçüncü bir sebep ise, Erzurum insanının düşünce ve mizaç olarak

Revnakoğlu’na yakınlığıdır. Tarikat kültür ve hallerini çok iyi bilen ve kendisi de bir

tarikat yolcusu olan Revnakoğlu’nun, tarikat kültürünün hayli zengin olduğu Erzurum’u

ve insanını sevmesi gayet tabiidir. Devrin siyasi konjöktörüne rağmen hüküm süren

canlı tarikat havası, işleyen dergâhları, yaşayan derin hoca ve mollalarıyla Erzurum;

Revnakoğlu’na cazip gelmiştir. Erzurum’un bu yapısı nedeniyledir ki Revnakoğlu bu

toprakları anarken “Erzurum hak-i paki” diye başlar, “mübarek şehir” diye devam

13

eder. İstanbul’da da Erzurumlulardan ayrılmamış, onları yakından tanıdıktan sonra hem

sevmiş hem de Tarih Yolunda Erzurum, Erzurum Halk Evi, Hür Söz gibi mecmua ve

dergilerde tanıtmıştır. Hatta ulusal bir yayın kuruluşu olan Tarih Dünyası dergisinde

meşhur Erzurumlular adlı bir seri yazı başlatmış, serinin ilk yazısı olarak Erzurum’un

meşhur simalarından ve ilk milletvekillerinden Yeşilzade Salih Efendi’ye yer vermiştir.

Fakat bu yazıların devamı gelmemiştir.

1.4. TARİKATLARLA BAĞI

Revnakoğlu’nun hayatında tarikatların çok önemli bir yeri vardır.

Küçüklüğünden beri tarikatlarda bulunan ve kendisi de bir tarikat bağlısı olan

Revnakoğlu, aslında bu müesseselerin tarihte çok mühim vazifeler ifa ettiğini iyi

bilmektedir. Bu nedenle tarih ve kültürün bu mühim unsurunun kayıt altına alınması

gerektiğine inanır. Bu konuda kaleme alınan yazıların dışardan bakan insanlar eliyle

olduğunu ve bunun samimi olmayacağını dile getirerek kendi makalelerinin, bu işin

içinden birinin gözüyle yazıldığını ifade eder (Revnakoğlu, 1966d: 7). Kaleme aldığı

yazıların çoğu tarikat folkloruna dair yazılardır. Portrelerinde tanıttığı şahsiyetlerin

ekserisi bu muhitten insanlardır. Henüz işlenmemiş zengin arşivi, tekke ve tarikat

kültürüne ait belgelerle doludur. Yayımlamış olduğu iki kitap, bu muhitin önemli iki

siması üzerinedir. Yine tarikatların tarih ve kültürdeki yerinin daha iyi anlaşılması için

hazırladığı ve ancak iki sayısını çıkarabildiği özel mecmua da bu müesseselerin etraflıca

tanıtılmasına yöneliktir. Dolayısıyla Revnakoğlu, tarikatları yakından tanımış ve

sevmiş, bunların geçmişteki faaliyetlerini takdirle yâd etmiş, haklarında arşiv

belgelerine dayanan nitelikli araştırmalarla bilgiler sunmuştur. Bununla birlikte son

dönemdeki bozulma ve içten çürümeyi de anlatmaktan geri kalmamıştır.

Revnakoğlu’na göre kâmil ve mükemmel bir mürşide intisap etmek bir insan

için zarurettir. Bu nedenle hayatı bu çevre içinde geçmiştir. Tabir yerinde olursa

gözlerini bu müesseselerde açmış, bu müesseselerde kapamıştır. Çocukluğunda

derinlemesine başlayan bu alaka hayatı boyunca devam etmiştir (Revnakoğlu, 1951a:

5). Bununla birlikte onun hangi tarikata mensup bir “derviş” olduğu hakkında net bir

bilgi yoktur. Bektaşilikle alakalı Vakit gazetesinde yayımladığı makalesinde kendisinin

bir Bektaşi olmadığını söylese de dostu İbrahimhakkıoğlu, onun büyük bir ihtimalle

14

Bektaşi olduğunu, Mevleviliğe de büyük bir meylinin bulunduğunu belirtmektedir.

Hatta o, bir Şettari ayinini idare edebilecek kadar bu işin içindedir (İbrahimhakkıoğlu,

1969: 12). Diğer yandan vefat ettikten sonra Kadiri tarikatı usulünce defnedildiği de

bilinmektedir.

1.5. VEFATI

Revnakoğlu, 1968 Eylül’ünde rahatsız olmasına rağmen bir davet üzerine

Erzurum’a gider. Gerçekten uzun bir yolculuğu kaldıramayacak bir hastalığa rağmen

Erzurum sevgisi bu daveti karşılıksız bıraktırmaz. Erzurum’a gelmesinden birkaç gün

sonra hastalığı ilerler ve bir hastaneye yatmak durumunda kalır. Kendisi uzun zamandır

pankreas kanseriyle mücadele etmektedir. Erzurum’daki tedavisi başarılı olamayınca

helikopterle İstanbul’a götürülür. Buradaki tedavisinden de bir çare bulunamayınca 28

Eylül 1968’de vefat eder.

Revnakoğlu, vefatından bir gün sonra Fatih Camii’inde cenaze namazı kılınarak

Edirnekapı Mezarlığında toprağa verilir. Dostlarının mezarları başında irticalen yaptığı

konuşmalarla ünlenen Revnakoğlu’nun mezarı başında pek çok kişi bulunmasına

rağmen hiç kimse onu anlatan bir konuşma yapmaz. Yalnızca Hacı Muzaffer Özak,

Kadiri usulü bir dua okur. Mezarının kaybolmaması için dostları Şinasi Akbatu ile Asım

Sönmez bir mezar taşı diktirmek isterler. Bu mezar taşında şu ifadeler yer alacaktır:

“Hû Kaffa turuk-ı aliyyi erbâb-ı meclûbunden olup ömrünün 40 yılını İstanbul

mezarları ve tekâyasını araştırmakla geçirip neşredemediği İstanbul Tekkeleri

Tarihi’nin müellifi şair, edip, nâtuk, hatîp, nükteperdâz, rind, derbeder, muharrir,

münekkid, müverrih, aktör, Üstâd Cemâlüddin Server Revnakoğlu burada medfundur.

Rûh-ı şâd-ü handân ola.”(Yücel, 2001: 290).

Fakat vefatından hemen sonra yanı başında beliren vefasızlıklar buna müsaade

etmez. Yaşadığı müddetçe onun yanında olan bazı dernekler ve kişiler mezarının

yapılması gündeme gelince ortada görünmezler. Mezar taşında bu kitabeyi yazacak taşçı

ustası: “Taşınız küçüktür, hepsi sığmaz, yazılar toprak altında kalır.” diyerek kitabeyi

kısaltır ve kendi bildiği gibi yazar. Revnakoğlu’nun varisi olmadığından, ardında

bıraktığı birkaç parça eşya ve tüm yaşamında oluşturduğu arşivi mahkeme kararı ile

15

hazineye kalır. Evinde bir çömlek içinde, sonradan bulunan 30.000 TL civarındaki para

da hazineye gelir kaydedilir (Yücel, 1978: 81).

16

İKİNCİ BÖLÜM

KİŞİLİĞİNİN ÖNEMLİ YÖNLERİ

Revnakoğlu’nun kişiliğinin ipuçları, mezar taşına yazılması düşünülen metinde

kolayca görülecektir. Tasarlanan fakat dikilemeyen bu mezar taşında onun şu

hususiyetleri sıralanmıştır: “şair, edip, nâtuk, hatîp, nükteperdâz, rind, derbeder,

muharrir, münekkid, müverrih, aktör.” Görüldüğü gibi Revnakoğlu oldukça çalışkan ve

renkli bir kişilik sahibidir. Tarikat muhiti içerisinde yaşaması, Galatasaray gibi köklü bir

okuldan mezun olması, çevresine onun yetişmesine yardım eden değerli insanların

varlığı ve Erzurum hayatı onun karakterini belirleyen bu renkli ve farklı meziyetlerin

baş aktörleri olmuştur.

Erdem Yücel, serbest ve rahat bir kişiliğinin olduğundan bahsetmiştir. Ona göre

evlilik mesuliyetiyle bağlanmaması ve baba tarafının zenginliği, bu rahat ve serbest

kişiliğinin sebepleridir. Buna, tarikat kültürünün dünya hayatını değersiz görme düsturu

da eklenince Revnakoğlu düzensiz bir hayat sürmüştür. Yine Erdem Yücel’in

anlattığına göre Cemâleddin Server, bayramların ikinci günü toplantılar düzenlermiş.

Her bayramın ikinci günü evinden dışarı çıkmaz, misafirlerini beklermiş. Pek çok ünlü

simanın da katıldığı bu kalabalık toplantılarda, Fethiye’deki evinin sokağa bakan

odasında misafirlerini kabule der, post üzerinde oturarak eski dervişânı, zâkirleri, son

şeyhleri, şairleri, edipleri, eski eser meraklılarını kabul edermiş. Bu toplantılarda

Revnakoğlu’nun bir de farklı uygulaması vardır: Bazen derviş elbiseleri giyer, esprili

koyu Osmanlıca konuşmaları ile herkesin nabzına göre şerbet verirmiş. Dâvudî sesi,

meşhur kahkahalarıyla yalnızca küçük, âdeta tarikatlar müzesini andıran evini değil,

bütün mahalleyi çınlatırmış. Bu toplantılar o kadar rağbet görür ki gruplar halinde

ziyaretçiler gelir ve gidermiş. Revnakoğlu bu toplantılarda renkli kişiliğinin tezahürü

olarak farklı tarikat kostümleri giyer, gün içerisinde elbiselerini farklı tarikatlara göre

değiştirirmiş (Yücel, 2000: 288).

Fethi İsfandiyaroğlu, onun hakiki bir ilim adamı olduğunu belirtip Müslüman

terbiye ve ahlakına pek yakışan bir tevazusundan bahseder. Yine efendiliği, derviş

mizacı, mistik ve olgun ruhuyla çok takdir edilen bir insan olduğunu ilave eder

(İsfendiyaroğlu, 1961: XV).

17

Vefatı üzerine yazılan ilk yazıda dönemin Hür Söz gazetesi yazarı R.

Bilirdönmez Revnakoğlu’nun kişiliğiyle alakalı şu hususlara dikkati çekmiştir:

“Bu satırları yazarken dahi kendisini tam tarif edebilme kudretine sahip

olamayacağım için de üzgünüm. Çünkü onu tam manasıyla tarif dahi noksandır. Onu

tarif, ancak kendi kalemiyle mümkündür. Merhum, ilim ve irfan sahibi olması yanında

kemale ermiş, mütedeyyin, mütevazı, şuh sohbet, cana yakın bir muhteremdi. Onu

tanıyanlar bilhassa fesih bir Osmanlı şivesiyle konuşmasına hayran

kalırlardı.”(R.Bilirdönmez, 1968:1).

Erzurumlu dostu Saadettin Pasinler’in onunla ilgili düşünceleri şöyledir:

“Gönül adamı idi, âşıktı, dervişti. Radyodaki muhtelif konulardaki konuşmaları

kendisinin derinliğine bilgisinin vesikaları idi. Daima güler, kahkahaları ile bulunduğu

topluluğa can verirdi.” (Pasinler, 1969: 8,9).

Günümüz yazarlarından Mehmet Niyazı ise gençlik hatıralarını romanlaştırdığı

Dâhiler ve Deliler adlı eserinde bir roman kahramanı olarak kullandığı Revnakoğlu’nu

şöyle tasvir eder:

“Emeklilik hakkını çoktan elde etmesine rağmen mezarlıklar müdürlüğünde

çalışır, eski kitabeleri okur, yan yatmış mezar taşlarını düzeltir, kendinden sonra bu işi

kimsenin yapmayacağını düşünür, sorumluluğunun şuurunda olan bir öğrenci

yetiştirmediğine hayıflanırdı. Maziyi aksettiren bir eserden bir parça kopsa acısını

yüreğinde duyar, günlerce etkisinde kalırdı. Dergilerde makaleler yazar, ecdad

sevgisinin lüzumunu, tarihteki devamlılığın millet hayatındaki önemini bıkmadan,

usanmadan işlerdi. Orta boylu, soluk benizli, ince yüzlü, dağınık saçlı, son derece kibar

bir insandı. Şirretliğin, hırsın, tamahın, ukalalığın bulunmadığı bir gezegenden gelmiş

gibiydi. Hiç evlenmemişti; yalnız yaşardı. Konuşmalarında kesinlikle yeni kelimeler

kullanmaz, aynı anlamı taşıyan veya bir birine yakın kelimeleri peş peşe sıralardı.

Milletin meselelerinin kültür ve medeniyette düğümlendiğine inanır, bunun da

anahtarının dil olduğunu savunurdu. Kullanmadığımız her kavramın hayatımızdan çok

şey alıp götürmesinin elemini duyardı.” (Niyazı, 2007: 46-47).

Bu renkli kişiliğinin yanında şahsiyetinin oluşturan diğer farklı yönleri şunlardır:

18

2.1. DİL HASSASİYETİ

Refi Cevad Ulunay Revnakoğlu için İstanbul’da Osmanlıcayı en güzel konuşan

kişi nitelemesinde bulunur (Ulunay, 1961: 4). Gerçekten de yazıları okunduğunda dili

nasıl ustalıkla kullandığı görülecektir. O, Türkçenin değerini bilen ve güzelliğini hemen

her yazısında yansıtmaya çalışan usta bir yazardır. Konuşmalarında ağdalı bir

Osmanlıca tercih eden Revnakoğlu, yazılarında bu Osmanlıcayı nispeten yumuşatmış;

Refik Halit Karayların, Ahmet Hamdi Tanpınarların, Ahmet Haşimlerin ulaştığı dil ve

üslup güzelliğine ulaşmıştır. Kendisinin şu cümlesi dil konusundaki tutumunu çok iyi

yansıtmaktadır: “ Bu çevirmeler kaabil olabildiği kadar halk ağzında yaşayan günün

sade dili ile yapılacaktır. Fekat tabii ifade tarzından uzakda kalmış ruhsuz, yakışıksız

değiştirmeler alınmayacaktır. Bu itibarla asırlık özel isimlerin “âlem” olmuş eski

tabirlerin aslına ve telaffuz şekline dokunulmayacaktır.”(Revnakoğlu, 1966d: 17).

Görüldüğü gibi Genç Kalemler ’de Ömer Seyfettin’in temellendirdiği Milli Lisan

görüşüne uygun bir dil anlayışını benimsemiş ve uygulamıştır.

O, özellikle Türkçe konusundaki hassasiyetini çeşitli şekillerde göstermiştir.

Marifetname’yi överken dilinin sade Türkçe olmasını takdirle yâd etmiş, özellikle

Marifetname çalışmasının tanıtım bölümünün son sayfalarını bu konuya ayırmıştır.

İbrahim Hakkı’nın en takdire şayan özelliğini, dil konusundaki tutumu olarak dikkatlere

sunmuş, dönemin ulemasının hep Arpça tercih etmesine rağmen İbrahim Hakkı’nın halk

dilini tercihini önemsemiş ve dolayısıyla onun Türkçü ve Türkçeci tarafına dikkat

çekmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 58-61).

Revnakoğlu’na göre Marifetname; içinde sayısız yerli tabirler, teşbihler,

unutulmuş kelimeler, kitaplarda kalmış nice sözler ve sözcükler barındıran bir hazine

kaynağıdır. Bu konu hakkındaki şu tespiti önemlidir:

“İbrahim Hakkı, güzel Türk dilini ve onun “hars” dediğimiz manevi varlığını,

hatta doğub büyüdüğü Orta Anadolu lehçe ve şivesini, candan benimsemiş, buna

gerçekten önem vermişdir. Onu, kendi asaletiyle yaymak, başka dillerden hiç de geri

kalmayan üstünlüğünü var kuvvetiyle dünyaya tanıtmak için – Nevai’nin yapdığı gibi –

elinde eşsiz büyülü kalemi, koltuğunda ölümsüz kıymetdar eserleri belki de tek başına

seferber oldu.” (Revnakoğlu, 1961a: 61).

19

Bu genel değerlendirmeden sonra onun dil ve üslup özellikleri şöyle

sıralanabilir:

1. Öncelikle o, günümüz Türkçesinin önemli yazım kurallarından olan sessiz

uyumuna dikkat etmemiştir. Son yıllardaki yazılarında ender olarak bazı kelimeleri

buna uygun yazsa da çoğunlukla bu kurala uymadan yazması, önemli bir üslup

özelliğidir:

“Dersde ve sohbetlerinde etrafında toplananlara daima iyilik, insanlık öğretir,

doğru yolu gösterirdi.” (Revnakoğlu, 1960: 22).

“Başda mütefekkir kardeşi ve muhterem Fındıkoğlu, bu Fakir olmak üzere onun

bu aşırı insafsızlığını görüb de kendisine yakışdıran ve şikayetci olmayan

yok.”(Cemaleddin Server, 1961a: 7).

“…hırka-ı Şerife dairesi yapılıncaya kadar her Remezan şevkle, şerefle devam

etmiş ve oğuldan oğla geçerek günümüze kadar devam etmişdir.”(Revnakoğlu, 1960a:

56).

2. Yazılarında üsluba çok dikkat eden Revnakoğlu, Osmanlı Türkçesini

kullanmayı ihmal etmemekle birlikte bazı kelimelerin yanına ayraç içinde sözcük

terimse açıklamasını, Osmanlıca ise günlük dilde karşılığını vermiştir. Böylece dil

konusunda taviz vermezken metnin okuyucu tarafından anlaşılmasına da imkân

tanımıştır.

“Bu cihetle Berat Gecesi muhterem Kamil Miras merhumun da söyledikleri gibi

günahlardan kurtuluş menşurunun ( vesika-belge) yazılıp mümin olan kişilere verildiği

gece demek oluyor.” (Revnakoğlu, 1963: 2)

“Dergâha dönünceye kadar Keşkülde biriken nezir ve zuhurat (para ve

hediyeler) neden ibaret ise onları olduğu gibi yoksul gariplere devreder.” (Revnakoğlu,

1959g: 11).

“…bu musikiyi ayakta tutan ve yürüten belli başlı simalardan usta “Zakir”ler

“zakirbaşı”lar, bunların peyrevleri (yardımcı)…” (Revnakoğlu, 1966d: 4).

3. Ağdalı konuşmayı seven Revnakoğlu bunu bazı kelimelerin yazımında da

göstermiştir. Konusuyla alakalı pek çok klasik kaynağı incelediği için bu kaynakların

dilinden etkilenmiş, özellikle dini içerikli yazılarında bazı kelimeleri günlük

kullanımının dışında farklı bir biçimde yazmayı tercih etmiştir.

20

“Koca Yunüs bu vak’ayı ne de güzel hülasa etmişdir.” (Şeyh Cemalullah,

1960a: 17).

“…hırka-ı Şerife dairesi yapılıncaya kadar her Remezan şevkle, şerefle devam

etmiş ve oğuldan oğla geçerek günümüze kadar devam etmişdir.”( Şeyh Cemalullah,

1960a: 56).

“Her kusuru göstermez. Fekat esas değildir. San'atde asıl olan san'atkarlıktır.

İbda ve iycad yapmak kudretidir.”(Cemaleddin Server, 1946b: 28).

4. Yine yazım konusunda özellikle belirtmek istediği önemli cins isimlerin

bazılarını özel isim gibi büyük harfle başlattığı da önemli üslup özelliklerindendir.

“Mesela çeşitli yakıştırmalar arasında duyduğumuz; tamah domuzda, hased

maymunda; kibir, Fil’de, nifak, Yılan’da; kin, Deve’de, gazap, Köpek’de; inad Eşek’de

hile, yalan Tilki ve Şeytan’da bulunur sözleri hep aynı ilginin ve ilişiğin ifadesi olarak

tekrar edilir.”(Revnakoğlu, 1961a: 177).

“Kendilerinin “Bendegân-ı Mevleviye”den oldukları düşünülerek Üsküdar

Mevlevihanesinden gelen bir kısım Dedegan, Muhibban, nevbe saffının önünde ayrı

ayrı Tennüre açarak sema etmişlerdi.”(Revnakoğlu, 1968d: 3654).

5. Revnakoğlu’nun başka bir dil hususiyeti ise Erzurum ağzına ait bazı

kelimeleri nadir olarak kullanmasıdır:

“…Erzurum’da essahdan ve gerçekden benzeri bulunmayan bir irfan adamı

idi.” (Revnakoğlu, 1961e: 14)

“Çoğumuzun gözünde, gündelik eşya mesâbesindedir. İşi bitince atıveririz.

Yahud ‘Terek’ lere sereriz.”(Revnakoğlu, 1959a: 7).

6. Revnakoğlu’nun naklettiği tarihi bir olayı şahit olmuş gibi nakletmesi,

portresini çizdiği tarihi şahsiyetleri görmüş gibi anlatması, onun farklı bir üslup

hususiyetidir. Aşağıda bunu örnekleri görülecektir:

“Sultan Reşad’ın tahta cülusundan birkaç ay sonra bir cuma günü Üsküdar’a

geçtiği zaman “Cuma Selamlığı” dolayısıyle yapılan karşılama ve uğurlama törenine

Üsküdar meşayihi (şeyhleri) kafile halinde katılmışlar, padişahın huzurunda saflara

dizilerek pek azametli, heybetli bir şekilde Nevbe vurmuşlardı. Kendilerinin “Bendegân-

ı Mevleviye”den oldukları düşünülerek Üsküdar Mevlevihanesinden gelen bir kısım

Dedegan, Muhibban, nevbe saffının önünde ayrı ayrı Tennüre açarak sema etmişlerdi.

21

Bu münasebetle gözleri dolan Zat-ı Şahane’yi fevkalade memnun ve mahzun

eylemişlerdi.” (Revnakoğlu, 1968d: 3654).

Görüldüğü gibi Sultan Reşat zamanındaki bir olayı bizzat görmüş ve yaşamış

gibi anlatmaktadır.

Kendisinden yaklaşık bir asır önce yaşamış Yetim Hoca’yı anlatırken kullandığı

ifadeleri ise aşağıdadır:

“Kış gelende, yünden geniş kollu kahve rengi bir maşlah veya harmaniye

giyerdi. Gelişi güzel dolanmış küçük, beyaz sarığının sadelik ve düzgünlüğü içinde

ihtişamın zerrece izine rastlanamazdı. Süt gibi bembeyaz ve tertemiz sarığı – tarikat

mensupları gibi – kulak memelerine kadar bastırmayı da unutmazdı. Bu meyanda

bıyıklarını kıpırdatmaz, tabi halinde bırakırdı.” (Erzurumiyatçı, 1962: 12).

7. Revnakoğlu’nun başka bir üslup yönü de yazarken tam bir düzen takip

etmemesidir. Yazılarında bir fikri veya bir olayı metnin değişik yerlerinde tekrar

ettiğini, metnin akışında yeri gelmişken daha önce anlattığı bir başlığı tekrar anlattığını

görmekteyiz. İşlediği konu hakkındaki fazla malumatı ve insanları konunun her noktası

hakkında bilgilendirme gayreti de eklenince, yazılarında serbest ve dağınık akış kendini

hemen belli etmektedir. Fakat bu durum, ciddi bir düzensizlik ve anlam karmaşasına yol

açacak derecede değildir.

8. Onun bir diğer yönü ise yazılarında ayrıntıya aşırı derecede yer vermesidir.

Öyle dipnotlarla desteklenmeyen yazısı yok gibidir. Yazarken konuya her yönüyle

açıklık getirmeye çalışmış, bir cümlede geçen herhangi bir yer, kişi, terim hakkında

dipnotlar vererek okuyucuyu bilgilendirme amacı gütmüştür. Portre yazılarında,

makalede adı geçen diğer kişiler hakkında detaylı bilgiler vermekten kaçınmamıştır.

Veya farklı bir konuda konuyla alakalı yer, madde, terimlerle alakalı yine birçok

dipnotla okuyucuyu doyurmaya gayret etmiştir. Bu konuda Marifetname çalışması iyi

bir örnektir. 190 sayfalık bu çalışmada toplam 160 adet dipnot kullanmıştır. Hatta bazı

sayfalarda dipnotun yarıya yaklaştığı, bazılarında normal sayfayı geçtiği görülecektir.

Mesela İbrahim Hakkı’nın oğlu Fehim Efendi’nin çeng çaldığından bahsederken

ayrıntıya girerek çeng ve Çingeneler hakkında hacimli bir bilgi vermiştir (Revnakoğlu,

1961a: 132). İbrahim Hakkı’nın vebaya yakalanması bahsinde ise detaylı bir şekilde

vebadan bahsetmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 25). Sultan I. Mahmut’un İbrahim Hakkı’nın

İstanbul’da kalması için yaptığı ısrara İbrahim Hakkı’nın “itizar ettiği”ni belirtmesinden

22

sonra özür-itizar kelimeleri üzerinde durmuştur (Revnakoğlu, 1961a: 42). Onun bu

tutumu, bazen bütünlüğün dağılmasına yol açsa da işlediği konuyla alakalı olması

bakımından dikkate değerdir.

9. Önemli bir ayrıntı olarak ilave edilmelidir ki ilk yazılarındaki bazı imla

yanlışlarını sonraki yıllarda düzeltmeye gayret etmiştir. Özellikle özel isimlerin yazımı

konusunda sergilediği nispeten dağınık tutumu, sonraki yıllarda telafi etmeye

çalışmıştır. Aynı yazıların farklı yıllardaki basımlarında bu tutum gözlemlenebilir.

Örneğin Erzurum Matbuatı adlı çalışmasının 1959 tarihli Tarih Yolunda Erzurum

dergisi nüshası ile 1962 Hür Söz gazetesi nüshasındaki düzeltmeleri, farkları şöyledir:

“Bir memleketin fikir hayatında, Mahalli Matbutâtın (Yerli basının) mühim bir

yeri vardır. Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez

ise, onu insanlığa mâl edemiyoruz. Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi.. biri birinden

ayrılamıyorlar. Kan damarı aynı yerden… yazı, Basın’a, Basın yayın’a dâima muhtaç..

yıllar boyu hep böyle geldi..” (Revnakoğlu, 1959a: 7).

“Bir memleketin fikir hayatında, mahalli matbutâtın mühim bir yeri vardır.

Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez ise, onu

insanlığa mâl edemiyoruz. Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi..biri birinden

ayrılamıyorlar. Kan damarı aynı yerden… yazı, basın’a, basın yayın’a dâima muhtaç..

yıllar boyu hep böyle geldi....” (Revnakoğlu, 1962c: 2).

Görüldüğü gibi Revnakoğlu, anlatıma son derece önem vermiş, üslubuna dikkat

etmiş, özen göstermiştir. Erzurum Halkevi dergisi olan Yayla dergisinde nispeten

dağınık bir üslubu söz konusu olsa da İstanbul’a gittikten sonra ciddi bir iyileşme

görülmüştür. Hatta ilk yazılarında kullandığı asıl ismini bırakmış, İstanbul’a döndükten

sonra devamlı kullanacağı Cemaleddin Server Revnakoğlu, imzasını kullanmaya

başlamıştır. Bunda Sıtkı Dursunoğlu’nun önemli etkisi vardır. Onu İstanbul’da fark

eden, askerlik için Erzurum’a gelmesine vesile olan Sıtkı Dursunoğlu, bu süreçte onunla

ilgilenmiş, onu yetiştirmiştir. (Fındıkoğlu, 1969: 27). İstanbul’a döndükten sonra da

Vakit gazetesinde ona imkân tanıyan ve yazılarını değerlendirip yanlışlarını düzelten

Hakki Tarık Us’un da üslubu üzerinde önemli tesiri olmuştur. (Revnakoğlu, 99-100:

1957). Yine Revnakoğlu’nun yerleşik imla kurallarına uymayan bazı tercihleri söz

konusudur. Sessiz uyumuna dikkat etmemesi, özel isimlerin yazımı konusunda farklı

23

tercihleri bu tür kullanımlardır. Bunun sebebi ise dil konusunda dönem itibariyle eski-

yeni anlayışın geçiş noktasında yer almaış olmasıdır. Osmanlıcanın hüküm sürdüğü

dönemlerde yetişen ve zamanını eski eserleri inceleyerek geçiren bir araştırmacı olarak,

dil devriminin getirdiği yenilikleri kabul edip buna ayak uydurmakta zorlanmış olduğu

görülmektedir. Bunula birlikte dil konusunda tam bir yalınlık ve yeniliğe karşı olduğunu

da bizzat kendisi ifade etmiştir .” (Revnakoğlu, 1966d: 17).

Revnakoğlu’nun irticalen konuşmaları da oldukça meşhurdur. Özellikle yakın

dostlarının vefatında onların mezarları başında yaptığı konuşmaların çok etkili olduğu

söylenir. Hatta bazı konuşmaları o kadar etkilidir ki aradan nice zaman geçtikten sonra

da konuşulmaya, bahsedilmeye devam edilir. Bu konuşmalarından birinden sonra

dönemin Müze Müdürü Orhan Durusoy, bizzat onun işyerine gelerek tebrik etmiştir

(Yücel, 2000: 286).

Onun günlük konuşması sıradan bir konuşma değil, Osmanlı Türkçesinin

kelimeleriyle oluşmuş ağdalı bir konuşmadır. Kendisi eski eser uzmanı olması

nedeniyle daima meşgul olduğu eski dilin etkisinde kalmış ve bunu günlük

konuşmasında daima kullanmıştır. Revnakoğlu hakkında söz söyleyen herkes, onun bu

yönünü mutlaka anlatmıştır, zira kişiliğinin en renkli yönü bu konuşma biçimidir.

Aşağıdaki alıntı onun bu yönüne örnek teşkil edecek bir hatıradır:

“Sene 1923, Cemalettin Server, o zamanlar Saraçhanebaşı’nda bulunan Halkevi

polikliniğine iltica ediyor. Bu günün meşhur Rahmi Duman’ı o zaman orada her

cumartesi halkı meccanen muayene etmektedir. Cemalettin Server, bir kolayını bulmuş,

muayeneye odasına dalıyor ve Rahmi Duman’ın ellerine sarılıp kendisine mahsus ifade

tarzı ve koyu Osmanlıca ağdalı üslubu ile:

- Üstad-ı ali şanım, efendim, Cemalettin Server kulunuz ders-i hazakatinde şifa

dilemeye geldim. Malum-i arifaneleri bendeniz dini, feleki, edebi tetebbuat ile meşgul

olurken müştagil ve mütevagiilim. Bu kadar kesif iştigalat arasında askerlik yoklaması

ve hizmet-i askeriye, hatır-ı acizeye gelmemiş olacak ki bugün cesim’ül cüsse bir polis

bendenizi ba-posta Fatih Askerlik Şubesine götürmekle şube reisine teslim eyledi ve:

- Efendim, asker kaçağı olarak aranan Cemaleddin Server nam derbeder işte

budur!

24

Demesiyle, şube reisi üzerime haydari bir saldırış saldırdı. Aman efendim

görülecek şeydi o. Avaz-ı bülend ile:

- Behey na-bekâr, senin askerlik diye bir vatani hizmetten haberin yok mu,

bugüne dek neredeydin?

Demesi üzerine:

- Reis Beyefendi, vatani hizmet, yalnız elde tüfek, belde palaska ile olmaz.

Acizlerinin yaptığı da vatani hizmettir!

Diyecek oldum, lafım ağzımda kaldı. Şube reisi bu sefer büsbütün ceberut

kesildi. Etrafımı almış inzibatlara hitaben:

- Söyletmeyin şu herif-i na-şerifi. Vurun ellerine kelepçeyi!

Dedi. Onlar ellerime kelepçeyi geçirirken de hak erenlerden niyazabaşladım.

Ne tende tâb u takat ne dilde var tahammül.

İmdada yetiş gel ya şehsuvar-i düldül.

Derken kapı açıldı. İçeriye bir zat-ı âli girdi. Meğer beni tanırmış:

- Aman Cemaleddin Server Efendi, bu ne haldir?

Dedi, bendeniz boyun büktüm. Gözlerimden gayri ihtiyari birkaç damla yaş

yuvarlandı. O zat kendisine karşı hürmetkâr bir vaziyet almış şube reisine dönerek:

- Reis Beyefendi, bu zat, hürmete layık bir muharrir ve mütefekkirdir. İşlemiş

olduğu suç, her ne kadar büyük ise de meşguliyetten münbaisdir. Bendeniz kendisine

kefilim. Üş beş gün müsaade ediniz işlerini tanzim ve tasfiye etsin. Gelir size teslim olur.

Dedi ve bu sayede acizleri serbest bıraktılar. Hal-i pür-melalim malum-i

arifaneleri. Bendenize sinirlerime sukün verecek bir deva-yi acil lütuf ve inayet

buyurunuz.

Yine Rahmi Duman’dan naklen bir zarif kelamını da buraya kaydedeyim. Bir

gün Rahmi Duman, kendisiyle konuşurken:

25

- Cemaleddin Bey, başınızdan hiç nikâh geçti mi, diye sormuş. Cemalettin içini

çekmiş ve:

- Üstadım, efendim! Günümüzün şartları acizlerinin mali, bedeni durumu

efendimizin kastettiği manada bir nikâha izin vermiyor ve bizimkisi “nikâh-ı

nigah”(Gözle rabıta kurmak, uzaktan uzağa bakıp sevmek manasındadır) olmaktan

ileriye gidemiyor, cevabını vermiştir.” (Sönmez, 1968: 21).

Revnakoğlu’nu anlatan diğer kaynaklarda da bu ağdalı konuşmasına mutlaka

dikkat çekilmiştir. Ölümünden birkaç gün sonra yazılan nadir yazılardan birinde Nezih

Uzel, onun bu yönüne dikkati çektikten sonra bir örnek verir. Bir tren yolculuğunda

Konya’ya giderlerken Revnakoğlu akşam vaktinin girip girmediğini merakla şöyle

sorar:

- Tulu u şems vaki oldu mu ey erenler? (Uzel, 1968: 4).

Refi Cevat Ulunay ise bu konuda şunu söyler:

“Bu zat, şimdi Osmanlıca diye aforoz edilen güzel Türkçeye hakkıyla vakıftır. Bu

nefis lisan onu öyle sarmıştır ki hoşlandığı bir zatı görse:

- İyi oldu rasladığımız,

Demez.

- Bu tesadüfün ruhumda husule getirdiği sürur ve ibtihacın neşvesi ile

müşerref ve mübahiyim, der.” (Ulunay, 1961: 2).

Vefatı üzerine yazılan yazılardan Erzurum Hür Söz gazetesi başyazarı

R.Bilirdönmez de aynı hususiyetini belirttikten sonra son konuşmalarından bir örnek

verir. Ona halini sorduktan sonra Revnakoğlu’ndan şöyle bir karşılık alır:

- Aman efendim, ne zahmet ettiniz! Bendeniz o kadar mühim hastalığa düçar

değilim. Yine de zahmetinize müteşekkirim; ömrünüze bereket, ömrünüze bereket

efendim. (Bilirdönmez, 1968: 1).

Bu bahsi, Onun dil hassasiyetini gösteren şu açıklamasıyla bitirmek uygun

düşecektir:

26

Özür dileme tabirinin yanlışlığına değinen Revnakoğlu, “özür”ün bir kusur veya

eksiklik olduğunu ve bu nedenle özür dilenemeyeceğini, son zamanlarda “özür dilerim”

gibi yanlış bir kullanımın yaygınlaştığını, bunu yerine “itizar ederim” demenin daha

münasip olduğunu belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 42).

2. 2. FOLKLORCU YÖNÜ

Cemaleddin Server Revnakoğlu, kelimenin tam anlamıyla bir folklorcudur.

Folklor yani halk bilimi, en geniş manasıyla kültür ürünlerini inceleyen, derleyen,

yorumlayan bir bilim dalı olduğuna göre Revnakoğlu, çalışmalarıyla ve eserleriyle bir

kültür adamıdır. Her folklorcunun bir ihtisas alanı olduğu gibi o da toplumun daha çok

inanç mahsullerine eğilmiş, bu bağlamda Türk toplumunda çok sağlam ve köklü

temelleri olan tarikatlara yönelmiş, bu yapılar hakkında folklorik bilgiler derlemiş ve

yayımlamıştır. Onun tarikatlara bakış açısı, folklorculu bir bakış açısıdır. O, tarikatların

farklı maddi hususiyetlerini kültürün çok önemli malzemesi olarak görmüştür.

Tarikatlarla ilgili yazılarının büyük çoğunluğu onların bu yönü üzerinedir. Tarikat

konusunu işleyen yazıları okunduğunda görülecektir ki o, bu yazılarının pek çoğunda

tarikatların bir kültür malzemesi olarak değerine değinmiş, bu yönde çok önemli

derlemeler yapmıştır. Tarikat erbabı nasıl giyinirdi, kıyafetlerdeki farklı üslup neye

delalet ederdi, ölüm merasimlerinde hangi ritüelleri sergilerlerdi, yemek geleneklerinde

neler vardı, Yunus Emre’nin hangi şiirlerini ayinin neresinde okurlardı gibi pek çok

önemli kültürel bilgiler vermiştir. Tarikat ahlak ve öğretisinin insan ve toplum

üzerindeki tesirlerini ise bir iki yazıda sınırlı bırakmıştır. Zaten bizzat şu cümlesi bu

amacını çok iyi ortaya koymaktadır: Bilindiği gibi geniş ölçüde yayılmış yayılmamış,

İstanbul’a gelmiş, gelmemiş Tarikatler pek çokdur. Fakat biz bunların hepsiyle

ilgilenmeyeceğiz. Daha ziyade bunların “Âdâb u Erkân” ve “Usul” denilen

özellikleriyle, kendisine mahsus tarihi teşkilatiyle yaşamış, büyümüş ve son güne kadar

devam etmiş olanları ele alacağız (Revnakoğlu, 1966d: 8). Görüldüğü gibi Revnakoğlu,

tarikatların âdâp, erkân ve teşkilat bilgilerini vermeye çalıştığını söylüyor ki bu bilgiler,

tarikatların folklorik hususiyetleridir. Tarikat kültürü konusundaki derlemelerinin en

önemli sebebi de ondaki bu folklor bilincidir. Onun, geniş manasıyla halk kültürünün

yaygın şubelerinden halk şiiri, masal, destan, halk oyunları ve efsaneler gibi

malzemelerle uğraşmamış olması bizi yanıltmamalıdır. Yetişme ortamının etkisiyle o,

27

farklı bir alana yönelmiş, daha çok, kültürün çok mühim malzemelerinden olan inanç

konusuna eğilerek, tarikatlar hakkında oldukça mühim derlemelere imza atmıştır.

Folklor kelimesini yazılarında sıklıkla kullanmış olması da folkorculuğunun en

belirgin göstergesidir. Folklor ilminin ülkemizde doğuşu ile onun doğumu aynı yıllara

rastlamaktadır. Bu ilmin henüz kendini ıspat etmeye başladığı yıllarda folklor

kelimesini benimsemiş ve yazılarında sıklıkla kullanmaktan çekinmemiştir. Bunu

yanında eski sosyal hayatımızın önemli kültürel uygulamalarını da yer yer işlemiş,

bahar şenlikleri, yılbaşı kutlamaları, Ramazan adetleri, düğünler ve nişanlarla alakalı

önemli derlemeler yapmıştır.

Yine tarikatlar bahsini işlerken tarikatlardaki nükte ve mizah bahsine farklı bir

bölüm açması, bu konuda altı uzun makale yayımlaması da önemlidir. Revnakoğlu,

böylece tarikatları, farklı bir bakış açısıyla incelemiş, sözlü folklorun mühim bir unsuru

olan fıkra yoluyla bu müesseseleri değerlendirmiştir.

Onun folklorculuğu, Marifetname çalışması başta olmak üzere pek çok eserinde

gözlemlenebilir. Marifetname çalışmasının birçok dipnotunda folklorik uygulamaları

anlatmıştır. Özellikle kıyafetname bahsinde geniş malumatlar verirken insan yapısıyla

ilgili farklı inanışlara değinmiş, kıyafetnamelerin folklorun önemli mahsullerinden biri

olduğuna dikkat çekmiştir. Bazı geniş izahlardan sonra şu birkaç örneği sıralamıştır:

Mesela çeşitli yakıştırmalar arasında duyduğumuz; tamah domuzda, hased maymunda;

kibir, Fil’de, nifak, Yılan’da; kin, Deve’de, gazap, Köpek’de; inad Eşek’de hile, yalan

Tilki ve Şeytan’da bulunur sözleri hep aynı ilginin ve ilişiğin ifadesi olarak tekrar edilir.

(Revnakoğlu, 1961a: 177).

Veysel Kareni çalışmasının temelinde yine bu folklorcu kimliği kuvvetli bir

biçimde kendini hissettirir. Eserin “ÖN YAZI”sı dikkatle okunduğunda bu görülecektir:

“Menkabeleri dilden dile dolaşan, Peygamber armağanı olan Hırka’sı, her senenin

Remezan’ında milyona yakın insan tarafından ziyaret edilen ÜVEYS’ÜL-KARENİ’nin

mübarek şahsiyeti hakkında bu güne kadar toplu ve aydınlatıcı bir eser verilmiş

değildir.” (Şeyh Cemalullah, 1960a:3). Görüldüğü gibi Revnakoğlu’nu harekete geçiren

kuvvet, sözlü geleneğin önemli bir unsuru olan Veysel Karani menkabeleri ve Ramazan

geleneklerinin başında yer alan hırka ziyaretleridir. Bu folklorik unsurlar bir folklorcu

28

olan Revnakoğlu’nun dikkatini çekmiş, böylece Veysel Karani hakkında tanıtıcı bir

çalışma yapmaya karar vermiştir. Zaten içerikte de sözlü gelenek ürünleri olan

menkıbelerden sık sık yararlanması, onun folklora verdiği önemden kaynaklanmaktadır.

Revnakoğlu’nun folklora verdiği ehemmiyet, yazılarının pek çok yerinde de

görülmektedir. Erzurum Tarihini Araştırma Derneği’ni şehrin kültür tarihi ve folkloru

açısından çok önemli bulur (Revnakoğlu, 1961a: XIX). Anlattığı şahısların değer

verdiği önemli hususiyetlerinden biri de bu şahıslardaki folklor bilgilerinin

zenginliğidir. Tivnikli Faruk Hoca, memleketin yerli folklorunu bilme ve anlatma adına

eşsizdir. Süreyya Raif Şarman, Âşık Sümmani ve Kami Efendi’yi ilk tanıtan kişidir.

Solakzade, halk şiirinden pek çok metni ezberlemiş, sohbet meclislerinde yeri

geldiğinde okumuştur. Pire Mehmet her yönüyle bir kültür adamıdır. Tortumlu Asım

Hoca, yerli folklorla ilgili önemli çalışmalara imza atmıştır. Abdurrahman Siminli,

“Hilmi” mahlasıyla şiirler yazan ve “kültür küpü” lakabıyla anılan bir şahsiyettir.

Görüldüğü gibi Revnakoğlu, folkloru daima birinci meselesi olarak görmüştür.

Bu bağlamda o; halk kültürünün zengin ürünlerini derlemesi, sosyal hayatın geleneksel

yönünü tanıcı pek çok yazıya imza atması, tanıttığı kişilerin bu zenginliklerini özellikle

vurgulaması bakımından değerli bir kültür adamıdır.

Revnakoğlu, folklorla ilgilenmesi nedeniyledir ki onun kimliğinin bir yanı da

milliyetçiliğidir. Türkiye’de folklor çalışmaları, 1900’lü yılların ilk dönemlerinde başlar

ki bu dönem milliyetçilik hareketlerinin başladığı yıllardır. Folklor kelimesinin özellikle

medeniyet, dil, millet, vatan gibi terimlerle birlikte işlenmesi öneml bir olgudur ve bu

bir tesadüf değildir. Zira diğer dünya ülkelerinde oldu gibi Türkiyede’de folklor ve

milliyetçilik kavramları organik bir bağla bağlıdır, dolayısıyla müşterek hareket

etmektedir (Öztürkmen, 1998: 16). Gerçekten de Tanzimat dönemi incelendiğinde

folklora dair ilk çalışmaların yapıldığı, milliyetçilik düşüncelerinin temellendirildiği

görülür. Ardından gelen Milli Edebiyat döneminde ise hem folklor hem de milliyetçilik

düşünce ve çalışmaları hız kazanır. Demek ki folklor çalışmaları, ağırlıklı olarak

milliyetçi düşünceye sahip araştırmacılar tarafından başlatılmış ve devam ettirilmiştir.

Zira folklor, milletine hizmet etmeyi amaçlayan bir araştırmacının kullanabileceği

verimli bir alandır. Bu bağlamda Revnakoğlu, milliyetçi kimliğe sahip bir

araştırmacıdır. Milli kültür yapısının devamı adına bu değerleri ömrü boyunca

29

araştırmış, herhangi bir maddi karşılık beklemeden sosyal hayatın dinamiklerini gelecek

kuşaklara aktarmaya çalışmış, bu değerlerin kaybı adına duyduğu hüznü yazılarında yer

yer ifade etmiştir.

Revnakoğlu, milliyetçiliği bir başlık olarak inceleyip konu hakkında görüşlerini

dile getirmese de yazılarının satır aralarından onun nasıl bir Türk milliyetçisi olduğu

açıkça görülebilir. Evvela folklor, kültür ve tarih gibi konularla ilgilenmesinin altındaki

temel neden, bu duygusudur. Zira herhangi bir akademik düşünce veya maddi zaruret

ortada yokken kendisini bu konulara adaması ancak koyu bir millet adamı olmasında

aranmalıdır. Bunula birlikte yazıları okunduğunda milliyetçiliğinin izlerini rahatlıkla

görülecektir.

Türk ve İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi eserinde tarikatların musiki ve ayin

yönleriyle önemli hizmetler ifa ettiklerini anlattıktan sonra İsmail Hakkı

Baltacıoğlu’nun Türk’e Doğru eserinden bir alıntı yapar. Bu alıntıda Baltacıoğlu,

ayinlerde sergilenen dans türü hareketlerin şuursuz gibi görünse de toplumun iç sesi

olduğunu ifade ederek Türk kültürünün, Türk zihniyetinin bu noktasının karanlıkta

kalmaması gerektiğini belirtir. Revnakoğlu bu görüşe hak vererek bu önemli vazifeyi

gönüllü olarak üstlendiğini söyler ve bu uğurda yaptığı çalışmaları kısaca anlatır

(Revnakoğlu, 1966d: 16). Böylece onu harekete geçiren önemli unsurlardan birinin de

milliyetçilik olduğunu göstermiş olur.

İncelediği bazı önemli eserlerin dilinin Türkçe olması onu çok sevindirir ki bu

yönü de milliyetçiliğinin en güzel bir göstergesidir. Marifetname’nin dilinin Türkçe

olmasını, onun en önemli özeliği olarak görür. Yine Eşrefoğlu’nu şiirlerinin en önemli

yönünün halis Türkçe yazılmasında görür ve bunu övgüyle anlatır (Revnakoğlu,

1953a:170). Kadiri Tarikatı’nın Anadolu’daki önemli kollarından Rumiliği “…sütüne

süt katılmamış öz kandan bir Anadolu çocuğu, bir Türk velisi olan Tosyalı İsmail-i

Rumi” nin meydana getirdiğini söyler (Revnakoğlu, 1953b:349).

Milliyetçiliğin en önemli ölçüsü mensubu olduğu millete faydalı olmak, ona

hizmet etmek olduğuna göre, Revnakoğlu bu anlamda bir milliyetçidir. Çalışmaları ve

eserleriyle öncelikle kendi zamanından başlayarak günümüze kadar pek çok kesime

faydası dokunmuş, akademik çalışmalara kaynaklık olacak çalışmalar ortaya koymuştur.

30

Özellikle arşivi tam manasıyla açıldığında ve değerlendirildiğinde, milli kültür adına

daha ziyade istifade edilecek biri olacaktır.

2. 3. ARAŞTIRMACILIĞI

Revnakoğlu, hayatını araştırma ve yazmaya adamış biridir. Hayat hikâyesine

bakıldığında, eserlerine kısaca göz atıldığında bu yönü açıkça ortaya çıkacaktır. Onun

bu yönü hakkında şu karşılaştırma önemlidir:

İsmail Saib Sencer, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin müdürlerinden Erzurumlu

bir zattır. Bu zat, Revnakoğlu, ünlü edebiyat araştırmacısı Abdulkadir Gölpınarlı ve

Galatasaray Lisesi’nin tanınmış idarecilerinden Fethi İsfandiyaroğlu’nun ortak

tanıdığıdır. Gölpınarlı, Saib Sencer için şu ifadeleri kullanır: “Ali kadar mü’min,

Hüseyin kadar iradeli ve mütevekkil, Gazali ve Hace Nasireddin kadar mütekellim,

Fahr-ı Razi kadar müfessir, Buhari ve Kuleyni kadar muhaddis, İbn-i Sina kadar hâkim,

Şeyh Ekber kadar âlim, Mevlana hadar âşık ve Arif Hacı Bayram kadar vakıf,

Kınalızade kadar zü-fünun zat tasavvuruna hacet yok. İsmail Saib’i tanıyanlar bu büyük

ve âlim insan kişilerin hepsini onda görmüşler, seyretmişler…”(Güner: Gölpınarlı,

1940:2). İsfandiyaroğlu ise Revnakoğlu ve Saib Sencer’i karşılaştırırken şöyle der: “O

da hakikatten böyle idi. Yalnız yerlilere değil birçok yabancı müşteşriklere de malumat

vermekten haz duyardı. Cemaaleddin Server’in merhum Üstad’a üstün bir cevheri daha

vardı ki o da birçok gazete ve mecmualarda yüzlerce yazı neşretmek ve radyoda en

orijinal mevzuları ele almak suretiyle bilgiye teşne kimselerin daima istifadesini

düşünmüş bulunmasıdır. Ne yazık ki merhum İsmail Saib Efendi bir tek eser

neşretmemiş, büyük ilim servetini kendisiyle beraber mezara

götürmüştür.”(İsfandiyaroğlu, 1961: XVI) Bu mukayese, Revnakoğlu’nun ilmi

cephesini hakkında bir fikir vermektedir.

O, bir meseleyi yazarken etraflıca araştırmadan yazmamıştır. Gerekli

araştırmaları yapmadan yazısını kaleme almaz. Bu konudaki hazırlığının nasıl olduğunu

kendi cümlelerinden dinleyelim:“Hafızalarımızdan gittikçe uzaklaşan bu hatıraları,

değiştirmeden bir araya getirmek ve kabil olabildiği kadar kusursuz, eksiksiz

verebilmek için bir hayli uzun süren yorucu araştırmalar yapıldı. Yazma, basma ne

varsa görülmüş, bilinen, bilinmeyen kaynakların çoğu etraflı bir şekilde inclenmiş,

31

bunlarla da yetinilmeyip ucsuz bucaksız bir âlem ve tabirimizle “bir açık hava arşivi”

olan mezarlıklarımıza girilmişdir. Ayrıca İstanbul tekkelerinin ve komşu şehirlerinin

birçok hazire ve türbesi, kitabe metinleri ile birlikte taranmış, derlenmişdir. Tarikat

şecereleri, silsilenameler, tomarlar, vakfiyeler, tememsükler, beratlar, şeyhlik diploması

olan icazetnameler, hilafetnameler, dergâhların isimlerine göre tertiplenmiş

dergahnameler, hankahnameler, hususi ellerde saklı ailevi vesikalar, yazma antolojiler,

cönk, mecmua ve diğer metinler üzerinde yıllarca emek verilerek uğraşılmış; gereken

resimler, fotokopiler alınmış; sözün kısası lazım gelen hiçbir şey ihmal olmamıştır.”

(Revnakoğlu, 1966d:16)

Onun bilgi dağarcığının ve araştırmacılığının en iyi delili yazılarında sık sık

kullandığı dipnotlardır. Konusuyla ilgili o kadar doludur ki bu doluluğu bir yazı

kaldıramayınca dipnotlara müracaat eder. Veysel Kareni eserini oluştururken yazma,

basma bütün nüshalara baktığını ifade eder. Seksen yedi sayfalık bu küçük boy eser

çalışmasında tespit edebildiğimiz kadarıyla yararlandığı kaynaklar şunlardır: Cenedi

Tarihi, Safvet’üs- Safve, Tezkiretü’l Evliya, Rical’ül- Hadis, Tabakat’ül- Havas, Adab-ı

Nakşibendiyye, Kitab-ı Mirac, Hilyetü’l- Evliya, Müştebih’ün- Niseb, Menakib’üs-

Salikin, Menakib-i Gavsiyye, Simt’ül- Mucid, Sahih Müslim

Revnakoğlu, bu kaynakların her birinden bir veya birkaç rivayeti yeri geldikçe

kaynak ismi belirterek vermiştir. Bunun dışında, çalışmanın sonunda “Kitabiyat” başlığı

altında “Kitapda adı geçen kaynaklardan başka faydalandığımız diğer eserler.” diyerek

tam kırk altı kaynak daha sıralamaktadır ki bunların içinde tarihe, coğrafya kitapları ve

kamuslar da mevcuttur.

Marifetname’yi hazırlarken yararlandığı kaynaklar ise şunlardır:

Gustave Le Boon: Arapların Medeniyeti

Mehmet Ali Aydın: İntikadat ve Mülahazalar

Müstakimzade: Cihaz’ül Macun fi Halas’it Taun

Bursalı Tahir Bey: Osmanlı Müellifleri

İbrahim Alaadin Gövsa: Meşhur Adamlar

32

Ömer Atalay: Siirt Tarihi

Taşköprülüzade: Şakayık

Taşköprülüzade: Mevzuat’ül Ulum

Bağdatlı İsmail Fehmi Paşa: Esma’ül Müellifin, Esma’ül Musannifin

İmam Suyuti: Dürer-i Münteşire

Şeyh İsmail Hakkı: Kenz-i Mahfi

Adnan Adıvar: Osmanlı Türklerinde İlim

Bediüzzaman Said Nursi: Saykal-ı İslamiyet

İmam Münavi: Künuz’ul Hakayık

İmam Gazali: Hadis-i Men Aref

Mevlana: Mesnevi

Celaleddin Devvani: Isbat-ı Vacib

M. Cemaleddin Nuri: Tahkik-i Vahdet-i Vücud

Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi: Makalet’ül Urafa fi Mesail’il Hükema

İbn-i Kemal: Tuhfet’ül- Müluk

Samuel Aysoy: Oğlan mı Kız mı?

Allame Şeyh Davuni Antaki: Tezkire

Eserleri dikkatli bir şekilde okunduğunda edebiyattan tarihe, sanattan folklora,

dinden musikiye kadar birçok alanda söz sahibi bir yazar olduğu görülecektir. Kitap ve

yazılarında yeri geldiğince değindiği, söz ettiği konuları şöyle sıralayabiliriz: İslami

ilimler, tarikatlar, folklor, Halk ve Divan şiiri, edebiyat, tarih, musiki, sağlık, mimari,

biyoloji, fizyonomi, takvim bilimi…

Diğer taraftan tarikatlar, onun temel çalışma alanıdır. Bu alanda çalışırken İslami

ilimler, temel hareket noktası olacağından bu konuda gerekli yerlerde bilgisini

33

konuşturmuş; özellikle konusuyla alakalı birçok ayeti, ayet numarası ve sure ismiyle

vermiştir. Tarih konusundaki bilgi birikimi portre yazılarına yansımıştır. İslamiyet’te

Yılbaşı ve Takvim yazısı konu hakkında uzmanlık gerektiren bir içeriğe sahiptir. Veysel

Kareni çalışmasında Veysel Karani’nin türbesinin yapısıyla ilgili verdiği bilgiler ve

Tanzimat’tan Sonra İstanbul Camileri yazısı, mimari bilgisini; nevbeyi işleyen yazı

dizisi onun musiki yönünü ortaya koyan yazılardır. Biyoloji, fizyonomi, sağlık

konusundaki malumatını ise Marifetname çalışmasında görülmektedir.

Gerçekten de Marifetname çalışması, onun dini bilimler yanında devrin modern

ilimlerini de ne kadar iyi bildiğini göstermektedir. Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın

okuyucu tarafından daha iyi anlaşılabilmesi adına elinden geldiğince modern bilim

dünyasının dünü ve bugününe girmiş, geniş izahlarda bulunmuştur. Mesela, Aristo

mektebinin hayat hakkındaki görüşünü incelemiştir (Revnakoğlu, 1961a: 102).

Einstein’in izafiyet teorisinden bahsederek Lavoisier’in teorisinin hükmünü yitirdiğinin

anlatmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 110). Aristo’dan başlayarak Thales, Pisagor, Descartes,

Demokrit’e kadar Batı felsefesinin hayat hakkındaki düşüncesini özetlemiştir

(Revnakoğlu, 1961a: 113). Atom hakkında, başlangıcından kendi zamanına kadarki

teori ve düşünceleri kısaca vererek atom hakkında gayet modern bir malumat vermiştir

(Revnakoğlu, 1961a: 114). Batlamyus, Kepler, Kopernik hakkında bilgiler sunarak

coğrafi gelişmelerin seyrinden bahsetmiştir (Revnakoğlu, 1961a: 118). Lavoisier’i

anlatarak kimya hakkında bilgiler aktarmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 120). Uyku hakkında

son derece bilimsel ve düzgün açıklamalar yapmıştır (Revnakoğlu, 1961a: 148).

Özellikle kıyafetname, seğirme başlıklarında yaptığı açıklamalar oldukça

önemlidir. Bu konular her ne kadar ilim dışı konular gibi görünse de Revnakoğlu,

sosyolojik ve psikolojik yönden konuyu örneklerle derinlemesine inceleyip Batı

dünyasının bakışını etraflıca yansıtmış, böylece konuya dair ilgi çekici bir tahlil yaparak

bu yöndeki bilgisini de göstermiştir.

Son olarak yine onun Galatasaray’dan hocası ve daha sonra dostu olan Fethi

İsfendiyaroğlu onun bu yönü hakkında şunları ifade eder:

“Bu genç ilim adamımızın ana dili gibi bildiği ve kullandığı klasik Divan

edebiyatına ve o dilin hemen bütün inceliklerine kendisinin bulduğu güzel tabirle “bir

34

açık hava arşivi” olan mezarlık ve hazirelere, kitabe dediğimiz taş üstü yazılarına,

mermer vesikalar, eski metinlere, hatta yine eski bediiyatımıza tarih-i Türk temaşasına,

yıllardır Tarih Dünyası’nda yayınladığı tarikatlar tarihine, onların usul ve erkânına,

kisvelerine, hele ailesinden bulunduğu tasavvuf hayat ve irfanına hepimizin bildiği derin

ihtisasından başka, bir de Erzurum’a, Erzurumlulara ve Erzurumluluğa münhasır eşsiz

denilecek derecede geniş bilgi hazinesine sahip bulunuyor. Derlediği malumat, mevzu

itibariyle çok çeşitlidir. Tarih ve edebiyata, folklora, musikiye, lehçe ve şive

özelliklerine, abidelere bilhassa kitabelere, Erzurumluların hususi ve içtimai bünye ve

adetlerine, hülasa bütün manevi kıymet ve cevherlerine, Erzurumlu ailelerin ananevi

muaşeret adabına ve hatta aslen Erzurumlu olmayıp da resmi vazife ile bu vilayete

hizmet etmiş yüzlerce kişiye varıncaya kadar çok şümullü ve canlı bir bilgi kaynağıdır.”

(İsfandiyaroğlu, 1961: XV).

Revnakoğlu, gerçekten de araştırmacı, ilim adamı, aydın, entelektüel

kavramlarının için doldurabilecek bir kişiliğe sahiptir. Özellikle yetişme ortamının

bunda büyük payı vardır. Hem ailede aldığı eğitim hem de İstanbul’da bulunduğu

ortam, bu kimliğinin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Yine Galatasaray gibi köklü

bir eğitim kurumundan mezun olması da onun araştırmacı yönünü takviye etmiştir. Bir

miktar Güzel Sanatlarda Akademisi’nde ders görmesi de entelektüel yapısını

şekillendirmiştir. Eserleri, bu yönlerinin canlı şahitleridir.

2. 4. TİYATROCULUĞU

İlgi alanı oldukça geniş olan Revnakoğlu, tiyatroyu da buna ilave etmiş, hatta

bizzat aktörlük yapmış, ilerleyen yıllarda İstanbul ve Erzurum halkevlerinde yer yer

rejisörlük görevini üstlenmiştir. Hatta Milliyet gazetesinde yayımlanan ilk yazısı tiyatro

üzerinedir. Murat Uraz, tiyatro tarihi ve tekniği hakkında yazılar yazdığını ve Halk

Evi’nde birçok oyunun rejisörlüğünü yaptığını ifade eder (Uraz, 1961: XI).

Revnakoğlu’nun oyunculuğunu arkadaşı Erdem Yücel, şöyle anlatmıştır:

“Cemaleddin Server ve arkadaşları, 1937 yılında amatör bir topluluk olarak

Musahipzâde’nin “Aynaroz Kadısı”isimli oyununu oynamaya karar vermişler. Üstadın

tiyatro muhiti geniş, tanıdığı da çok olduğundan Şehzadebaşı’nda eski Ferah Tiyatrosu

müdürü aktör Sâdi Bey’i ikna etmişler. Ne var ki Ferah Tiyatrosunun sahnesi büyük,

35

onların dekorları küçüktür. Bu sebeple sahne ile dekorlar arasında bir uyum

sağlanamamış. Cemaleddin Server Bey bunun üzerine devrin ünlü komiği Naşid Bey’e

başvurarak durumu anlatmış ve onun yardımı ile Turan Tiyatrosunu kendilerine tahsis

ettirmiştir. Naşid Bey, provaları izlemiş, oyun hoşuna gitmiş ve gençlere teşvik olsun

diye “Aynaroz Kadısı”nda rol alacağını müjdelemiştir.“Aynaroz Kadısı”nın ilk

temsilinde Cemaleddin Server, Kadı Divriği Yakup Efendi rolündedir. Karşısında da

sırf hatır için sahneye çıkan devrin dev aktörü Koca Naşid vardır. Cemaleddin; ağır,

ağdalı Osmanlıca konuşma meraklısıdır. Eserin dilini daha da ağırlaştırır, eserdeki

sinek avı sözünü biraz hafif bularak “sayd-ı zübüb”a çevirir. Böylece iş çığırından

çıkar, Kadı Yâkub Efendi’nin konuşmalarından seyirciler hiçbir şey anlamaz. Öte

yandan Nâşid Bey de, bir daha onunla oynamamağa karar verir.”(Yücel, 2000: 288).

Yine Erzurum Halkevi Dergisi’ndeki “Evimizde Bir Temsil Hadisesi” ve “Bir

Başarı Karşısında” adlı yazılarından da onun tiyatroyla ilgisinin devam ettiği hem de

bu ilginin profesyonele yakın bir seviyede olduğu anlaşılmaktadır.

36

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ESERLERİ

Revnakoğlu, hayatı boyunca kültür, folklor ve medeniyet konularında önemli

eserler vermiş, yazılar yazmıştır. Bu eserleriyle ve araştırmalarıyla o, kültür tarihimizin

gerçekten önemli bir simasıdır. Yazdığı her bir eser ve kaleme aldığı her makaleyle

folklorumuzun, kültürümüzün kaybolmaya yüz tutmuş yönlerini canlandırmaya

çalışmıştır. Onun kitap çalışmaları Marifetname, Yemen İllerinde Veysel Kareni, Türk-

İslam Âleminde Tarikatler Mecmuası ve Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat

Kültürü adlı eserleridir. Sayısı 180’e ulaşan yazılarının içeriği de yine folklor ve

kültürümüzün mühim hakikatleridir.

3. 1. KİTAPLARI

3. 1. 1. Marifetname

3. 1. 1. 1. Eserin İçeriği

Marifetname, Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya ait ansiklopedik bir kitaptır. Başta

tarikat kültürü olmak üzere astronomi, coğrafya, fizyonomi, fizik, kimya, biyoloji,

folklor gibi pek çok konuyu işleyen ve yaklaşık sekiz bin maddeyi açıklayan bu eser,

1756 yılında yazılmış ve bu ilk baskısından sonra yedi baskı daha yapmıştır.

Revnakoğlu, bu önemli eser üzerinde ilk defa Latin harfleriyle çalışma yapan

kişidir. Marifetname, yazıldığı dönemin etkin anlayışı çerçevesinde Arapça kaleme

alınmış bir eser değildir. Hatta Revnakoğlu, Marifetname’nin bu hususiyetinden

övünçle bahseder. Dili, Türkçe olmakla birlikte harf devriminden sonra okuyucusu

kalmamıştır. Revnakoğlu, bu değerli eseri yeni nesle tanıtmak için ilk defa Latin

harflerle irfan dünyamıza kazandırmıştır. Zaten Cumhuriyet döneminde Marifetname

konusunda çalışma yapan araştırmacılardan Hayranı Altıntaş’ın verdiği bilgilere göre

konu hakkındaki ilk çalışma, sadece İbrahim Hakkı’nın Tefvizname adlı şiirini inceleyen

1957 tarihli bir ahlak kitabıdır (Altıntaş, 1992: 55). Revnakoğlu’nun Marifetname

çalışması, kültür dünyamız açısından oldukça önemlidir. Yayımlandığı zaman yerel ve

37

ulusal basında oldukça olumlu bir etki oluşturmuş, eserin önemini anlatan farklı

değerlendirmeler yapılmıştır.

Çalışmanın Revnakoğlu için önemine gelince: Daha önceleri çok çeşitli dergi ve

gazetelerde pek çok önemli yazıya imza atan yazar, Marifetname çalışmasıyla dönemin

matbuatında yerini sağlamlaştırmış, ismini pekiştirmiştir. Eser, Revnakoğlu’nun ilk

kitap çalışmasıdır (Revnakoğlu, 1961a: XX). 1960 tarihli “Yemen İllerinde Veysel

Kareni” çalışmasını Revnakoğlu, bir kitap değil de bir fasikül olarak değerlendirmiştir.

Çalışma, “İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi” konulu bir dizi konferansın

derlenmesi neticesi ortaya çıkar. Revnakoğlu, 22 Mart 1946’da ilk defa yapılan İbrahim

Hakkı anma törenlerinde Erzurum ve Pasinler’de bir dizi konferanslar verir. Bu

konferanslar dönemin gazete ve dergilerinde seri yazı olarak yayımlanır. Bu yazılar

Halk Evi önderliğinde bir kitap olarak basılmak istenilse de bu gerçekleşmez. Yıllar

sonra Revnakoğlu, eline yeni geçen diğer bilgi ve belgelerle çalışmasını hazırlar.

Eser, iki cilt olarak düşünülmüştür. Mevcut çalışma ilk cildidir. İkinci cilt,

yayımlanamamıştır.

Çalışmanın önemli bir özelliği de yüz altmışa varan dipnotlarda verilen folklorik

bilgilerdir. Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’yı anlamamız adına orijinal metinler üzerine

yaptığı izahlarda ve özellikle dipnotlarda Erzurum folkloruna dair çok önemli bilgiler

vermiştir. Tezimizin Erzurum Folklorına Ait Hususlar adlı bölümünde verdiğimiz

bilgilerin pek çoğu bu dipnotlardan elde edilmiş bilgilerdir.

Eser, dönemin beş önemli isminin giriş yazılarıyla başlar. Bu da, çalışmanın ne

kadar ehemmiyetli olduğunu göstermiştir.

İlk yazı “Önsöz” başlığıyla Erzurum’un tanınmış sosyolog ve folklor adamı

Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu tarafından kaleme alınmıştır. Fındıkoğlu,

yazısında öncelikle önemli iki tespit dile getirir. Birincisi Osmanlı’da irfan hayatının

daha çok İstanbul ve etrafında şekillendiği, Anadolu’nun bu anlamda cılız bırakıldığı,

medrese ve hatta cami kürsülerinin Anadolu’daki bu boşluğu dolduran mühim

müesseseler olduğudur. İkinci tespit ise bizde dini eğitimin büyük bir kırılmaya uğrayıp

medeniyet buhranımızda bu kırılmanın önemli bir rol oynadığı, buna rağmen Avrupa’da

38

kilisenin eğitim adına önemli bir dönüşüme temel teşkil ettiğidir. Fındıkoğlu, bu

bağlamda İbrahim Hakkı ve Marifetname’sinin ehemmiyetinin daha anlaşılır olduğunu

anlatmaya çalışır (Fındıkoğlu, 1961: III-VI).

İkinci yazı “Eseri Sunarken” başlığı altında Erzurum Kültür ve Araştırma

Derneği Başkanı Zeki Başar’ın imzasını taşır. Zeki Başar, Erzurum’un değerlerini

tanıtma yolculuğunda en önemli değerin İbrahim Hakkı olduğunu dile getirerek

çalışmanın önemini vurgular. Özellikle eserin temiz bir Türkçe ile yazıldığını belirterek

bu anlamda 1377’de sade bir Türkçe ile Mevlit yazan başka bir Erzurumlu müellif olan

Kadı Darir’i hatırlattığını belirtir. Başar, İbrahim Hakkı’nın bir İslam âlimi olmasına

rağmen “tekâmül” fikrini işlemesi nedeniyle tekâmül, hayatın sırrı ve Darvinizm

kavramlarının tarihi gelişimlerini irdeleyerek İbrahim Hakkı’nın ne kadar çağdaş bir

âlim olduğunu göstermeye çalışır (Başar, 1961: VII-X).

Üçüncü yazı “Cemalettin Server ve Eseri” adını taşır. Bu yazıyı Erzurum’un

önemli kültür ve edebiyat adamı Murad Uraz yazmıştır. Yazının en önemli yönü,

Revnakoğlu’nun ilk biyografisi olması ve kendisinden sonraki bütün biyografilere

kaynaklık etmesidir. Burada dikkatimizi çeken önemli bir bilgi de Revnakoğlu’nun şu

an elimizde olmayan “Alikat’ül- Meabid”ve “Erenler Dağarcığı”adlı iki çalışmasından

bahsediliyor olmasıdır (Uraz, 1961: XI-XIII).

Dördüncü Yazı “Büyük Türk Değeri İbrahim Hakkı’yı Tanıtan Eser” başlığı

altında Fethi İsmail İsfendiyaroğlu tarafından kaleme alınmıştır. İsfendiyaroğlu,

Galatasaray Lisesi Müdürlüğü ve bir yıl da Galatasaray Kulüp Başkanlığı yapmış bir

eğitimcidir. Revnakoğlu’nu lise yıllarından hocası ve daha sonra samimi bir dostudur.

Yazıda Revnakoğlu’nun Erzurum için yaptıkları ve diğer çalışmalar kısaca değinilir. Bu

yazıda da dikkati çeken bir karşılaştırma ve bir itiraf vardır. Revnakoğlu, Millet

Kütüphanesi’nin eski müdürlerinden Erzurumlu İsmail Saib Sencer ile karşılaştırılır.

Her ikisi de bilgi sahibi olma bakımından eşittir. Fakat Revnakoğlu bildiklerini yazarak

ölümsüzleştirmiş, Sencer ise kendisiyle beraber toprağa gömmüştür. İtirafta ise

İsfendiyaroğlu şöyle söyler: “Maarif tarihimize dair hazırlamakta olduğum bir eserin

ikinci, üçüncü ve hatta dördüncü ciltlerini alakadar eden birçok kıymetli malumatı ve

bilhassa yüzlerce hal tercümelerini bu genç ve faziletli dostumun lütufkâr himmetlerine,

39

vefakârlığına borçlu olduğumu minnetle söylemek isterim.” (İsfendiyaroğlu, 1961: XV,

XVI)

İsfendiyaroğlu’nun bahsettiği eser, Galatasaray Tarihi adlı eserdir. Bu eser,

birkaç cilt olarak tasarlanmış; fakat sadece birinci cildi yayımlanabilmiştir.

Beşinci yazı ise “Esere Giriş” adıyla Cemalettin Server Revnakoğlu tarafından

yazılmıştır. Bu yazıda eserin meydana geliş macerası kısaca anlatılıp eserde katkısı

bulunan isim ve kurumlara teşekkür edilmiştir.

Revnakoğlu, bu giriş yazılarından sonra İçindekiler sayfasıyla esere giriş

yapmaktadır. Fakat eser, bu sayfada sıralanan tertibe uymamaktadır. İçindekiler

bölümünde sıralanan başlıklar, çalışmanın ilerleyen sayfalarında aynen

görünmemektedir. Revnakoğlu’nun bu sayfayı hazırlamasındaki maksat okuyucunun

hangi başlığı hangi sayfada birebir bulacağına dair bir yönlendirmeden ziyade hangi

konuyu hangi sayfada bulabileceğine dair bir yönlendirme gibidir. Bu nedenle kendi

verdiği İçindekiler bölümünü bir kenara bırakarak çalışmanın akışında başlıklar halinde

daha belirgin olan içerik şöyledir:

1. Erzurum ve Hasan Kalası Konferanslarından ( 1945-1946).

2. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Hayatı

İbrahim Hakkı’nın Doğumu

Babası Derviş Osman Efendi

İbrahim Hakkı’nın Kendisine Gelince

Müellifliği ve Eserleri.

3. Marifetneme

Marifetname’nin Çeşitli Baskıları

Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname’de Ne Anlatıyor?

Dinle Ud’dan

Amerika’nın Keşfi Haberi.

40

Aslı “Cuğurcuk” Olan Sığırcık Kuşları, Sığırcık Şeyhler

Ölüm Hayatı Bitirmez, Evden Eve Göçtür.

Tıbbın ve ilmin En Büyük Muamması: Uyku

Hayatın Sonundaki Çocukluk Halleri.

Kadının Sevilecek Yerleri ve En Güzel Tarafları.

Çocuğumuz Oğlan mı Kız mı?

Kıyafetname.

4. İbrahim Hakkı Portresi

Türk Resminde İbrahim hakkı

5. İhtilaçname

6. Özün Özü

7. Yanlış-Doğru Cedveli

Bölümlerin içerikleri kısaca şöyledir:

1. Erzurum ve Hasan Kalası Konferanslarından ( 1945-1946): Bölümde, eserin

de yazılışına temel olan konferanslara yer verilmiştir. Biri Erzurum’da diğeri

Pasinler’de verilen konferanslar, daha çok İbrahim Hakkı’yı genel hatlarıyla tanıtma

mahiyetindedir. Burada Revnakoğlu’nun, İbrahim Hakkı’yı ne kadar iyi analiz ettiği,

sevdiği ve sevdirmeye çalıştığı görülmektedir.

Revnakoğlu, önce İbrahim Hakkı’yı Mevlana ile Marifetname’yi de Mesnevi’yle

karşılaştırır. Türkçe yazılması nedeniyle Merifetname’yi Anadolu insanına daha yakın

görür. Bu bağlamda Marifetname’yi “ Doğunun Mesnevisi” diye niteleyerek Doğu’da

Kuran’dan sonra okunan-hatta Mevlid-i Şerif’i geçen- bir eser olduğunu, her evin

“tereğinde” mutlaka yer aldığını belirtir.

Sonra İbrahim Hakkı’nın şahsi hususiyetlerine geçerek onun şu yönlerini genişçe

anlatarak sıralar:

41

İbrahim Hakkı, mühim bir filozoftur.

İbrahim Hakkı, büyük bir velidir.

İbrahim Hakkı, kuvvetli bir mütefekkirdir.

İbrahim Hakkı, sosyologdur.

İbrahim Hakkı, psikologdur.

İbrahim Hakkı, hümanizmin bizzat mürevvicidir, yayıcısıdır.

İbrahim Hakkı, astronomdur.

İbrahim Hakkı, fevkalade müceddittir.

İbrahim Hakkı, büyük bir Türkçecidir.

İbrahim Hakkı, mütefennindir.

İbrahim Hakkı, büyük bir müellif ve şairdir.

2. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Hayatı: Burada İbrahim Hakkı ve babası

hakkında oldukça enteresan ve ayrıntılı bilgiler verilir. Bilgilerin kaynağı ise bizzat

İbrahim Hakkı’nın Marifetname başta olmak üzere diğer eserleri ve İbrahim Hakkı’nın

çocuklarının yazara sunduğu bilgi ve belgelerdir.

Doğumu: Çok kısa olan bu bölümde İbrahim Hakkı’nın doğduğu güne kısaca değinilip

İbrahim Hakkı’nın kendi düştüğü tarih verilir:

Hicretin tarihi bin yüz on beş oldu ol bahar.

Kal’a-ı Aksen’ de İbrahim Hakkı doğdu zar.

Babası Derviş Osman Efendi: Bölümde Derviş Osman’dan ayrıntılı bir şekilde

bahsedilir. Derviş Osman, İbrahim Hakkı’nın çocukluğunda asabi bir hale bürünür.

Gayet yumuşak ruhlu bir insan olmasına rağmen bu asabi durumdan kurtulma çarelerine

başvursa da kurtulamaz. Pasinler’den Erzurum’a taşınır. Orada da huzur ve teselli

bulamayınca oğlu İbrahim Hakkı’yı kendi kardeşine emanet ederek Eyüp Efendi adlı bir

zatla yollara düşer. Hacca gitme niyetiyle çıktıkları yolculuk onları Tillo’ya Şeyh

42

Fakirullah’ın dergâhına bağlar. Ve yaklaşık sekiz yıllık arayış nihayetlenir. Bir yıl sonra

da İbrahim Hakkı dokuz yaşında babasının yanına gelir, dergâhta baba-oğul, birlikte

yaşamaya devam ederler. 1719 yılına gelindiğinde Derviş Osman Efendi 52 yaşında

vefat eder. Buradan İbrahim Hakkı’nın başka kardeşlerinin de olduğu; fakat

doğumlarından birkaç ay sonra hepsinin öldükleri, İbrahim Hakkı’nın evin tek evladı

olduğu, annesinin Peygamber soyundan geldiği bilgisi verilir.

İbrahim Hakkı’nın Kendisine Gelince: Bölümde, farklı kaynaklardan

yararlanarak anlatılan İbrahim Hakkı’nın oldukça renkli hayat hikâyesinin temel

noktaları şöyledir:

İbrahim Hakkı, dört-beş yaşlarında temel dini bilgileri “Hoca Babası” ndan

etraflıca öğrenir. Sonra şehre inerek ilim tahsiline başlar. Özellikle Şeyhler

Mahallesi’nde Darus’s- Safa medresesinde ciddi bir eğitim alır. Farisi dersleri, ondaki

edebiyat estetiğini temellendirir. Bu arada Tillo’ya gidiş gelişler fasılalı olarak devam

eder. Evliliklerin birini Hocası Şeyh Fakirullah’ın torunuyla yapar. Erzurum’da Yukarı

Habip Efendi Camii’nde uzun müddet görev yapar. Yeğen Ağa Camii’nde de cuma

vaazlarına çıkar. I. Mahmut döneminde İstanbul’a gelir. Şeyh Fakirullah’a saygısı hayli

olan Sultan, İbrahim Hakkı’yı sarayda ağırlar. Bu vesileyle İbrahim Hakkı, saray

kütüphanesinden zengin bir şekilde istifade eder. İbrahim Hakkı’nın üç defa Hacca

gittiği; Kırım, Kazan, Hindistan ve Batı ilim âlemiyle münasebetler kurduğu da eserde

verilen bilgiler arasındadır.

Müellifliği ve Eserleri, bölümünde Siirt’in eski müftülerinden Ömer Atalay ve

Bursalı Tahir Bey adlı müelliflerin çalışmalarını kaynak göstererek İbrahim Hakkı’nın

eserleri hakkında ayrıntılı bir bilgiye yer verir. Özelikle Bursalı Tahir Bey’in belirttiği

kırk beş eserin isimleriyle beraber içerik özelliklerini kısaca veren Revnakoğlu, bu

konuda hataya düşüldüğünü belirtmeden de geçmez. Ona göre sıralanan bu kırk beş eser

İbrahim Hakkı’ya ait olmakla beraber bunların çoğu diğer müstakil eserlerden seçilmiş

parçalardan başka şeyler değildir.

3. Marifetneme: Başta da belirtildiği gibi eser, iki cilt olarak düşünülmüş, fakat

ikinci cilt yayımlanamamıştır. Revnakoğlu, Marifetname’yi çalışırken farklı bir metot

uygulamıştır. Kendisinin de değindiği gibi çalışması, Marifetname üzerine yapılacak ilk

43

çalışmadır, dolayısıyla bir nevi tanıtım çalışmasıdır. Zaten kendisinin yaptığı da budur

ve amacı dikkatleri bu esere çekip daha ayrıntılı çalışmalara kapı aralamaktır. Bu

nedenle tam metin üzerinden çalışmamıştır.

Revnakoğlu, kendi seçtiği metinlerin açıklamalarına geçmeden önce

Marifetname hakkında öncelikle okuyucuya doyurucu bilgiler verir. Eserin hususiyetleri

üzerinde durur, beş on sayfada eseri her yönüyle özetler. Marifetname’nin işlediği

konular hakkında bilgiler verir. Böylece eserin konu zenginliğinin şaşırtıcılığını

göstermeye çalışır. Zira manevi âlemden maddi âleme, insanın yaratılışının evveli ve

sonrası hadiselere, uzak âlemden yakın âleme kadar coğrafya, fizik ve astronominin

yığınla malzemesine; sosyal, psikolojik, kültürel ve biyolojik donanımıyla insanlığın

pek çok haline ve müşkülüne kadar insanı ilgilendiren uzak yakın hemen her konunun

işlenmesi Marifetname’nin bir başucu kitap olmasının yeterli nedenleri olarak sıralanır.

Bu konu zenginliğinin yanında Revnakoğlu kendi düşüncesi doğrultusunda,

Marifetname’nin şu yönlerine de dikkatleri çeker:

Eserde İbrahim Hakkı’nın samimi ve mütevazı üslubu dikkat çekicidir. Eserin

geniş halk kitlelerine kendini kabul ettirmesi ve sevdirmesinin nedenlerinden biri, bu

samimi ve kibirden uzak üsluptur.

Eserin bir hususiyeti de Türkçe kaleme alınmış olmasıdır. Arapça ve Farsçaya

vukufiyeti diğer eserlerinden açıkça belli olan İbrahim Hakkı, Marifetname’yi Türkçe

kalem almıştır.

Yazıldığı dönemin Avrupa’sında bahsedilen bazı çağdaş konular – tekâmül,

gezegenlerin konumu gibi- Doğu’da farklı algılansa da Marifetname’de cesaretle

işlenebilmiştir.

Metin aralarında, işlenen konuların pekişmesi adına şiir parçaları yerleştirilerek

farklı bir tarz denenmiştir. Bu şiir parçaları İbrahim Hakkı’nın kendi eseri olan

İlahiname’den alınmıştır.

İbrahim Hakkı hem Doğu’dan hem Batı’dan, hem dini ve tasavvufi ilimlerden

hem müspet ilimlerden yararlanarak eserini meydana getirmiştir.

44

Marifetname’nin Çeşitli Baskıları: Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre

Marifetname’nin çeşitli baskıları ve basım tarihleri şöyledir:

Birinci baskı: Mısır Bulak Matbaası, 1835 tarihli, 563 sayfalık baskı.

İkinci baskı: Mısır Bulak Matbaası, 1863 tarihli, 563 sayfalık baskı.

Üçüncü baskı: İstanbul, Matbaa-yı Amire’nin 1867 tarihli 660 sayfalık baskısı.

Dördüncü baskı: İstanbul, Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1877 tarihli 534 sayfalık

baskı.

Beşinci baskı: İstanbul, Matbaa-yı Amire’nin 1893 tarihli 564 sayfalık baskısı.

Altıncı baskı: İstanbul, Ahmet Kamil Matbaası, 1912 tarihli 563 sayfalık baskı.

Yedinci baskı: İstanbul, Ahmet Kamil Matbaası, 1914 tarihli 563 sayfalık baskı.

Revnakoğlu, eldeki mevcut Marifetname’lerin 5,6 ve 7. baskıların hatıraları olduğunu

belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 70-74).

Erzurumlu İbrahim Hakkı Marifetname’de Ne Anlatıyor? Belirtildiği gibi

eserin tam metni değil seçme parçaları verilmiştir. Revnakoğlu, kendi gönlünün ve

aklının uygun gördüğü parçaları, dolayısıyla kendince Marifetname’yi en iyi tanıtacak

metinleri seçmiştir. Bu seçme parçaları orijinal haliyle parça parça verdikten sonra

gerektiği yerde devreye girerek izahlarda bulunmuştur. Bunun Revnakoğlu şöyle ifade

eder: “Marifetname’den aldığım parçalar kendisinindir, kendi konuşduklarıdır. Çağının

dil karakterlerini aynen muhafaza etmek ve kendi üslubunun güzel ahengini bozmamak

için bunlara ilişmedim ve sadeleştirmek yoluna gitmedim. Ancak içlerinde lüzumlu

gördüğüm bazı tabir, terkib ve ıstılahları (deyim, bileşim ve terim) hemen yanında ve

parantez içinde açıklamakla yetindim. Maksadım Hazreti Hakkı’yı okuyucularıyla,

hemşehrileriyle baş başa bırakmak; o konuşurken araya başka bir ses

karışdırmamakdır.” (Revnakoğlu, 1961a: 222). Gerçekten de İbrahim Hakkı’nın çok

akıcı ve samimi bir üslubu vardır. Bu akıcılığın görülmesi adına Marifetname’den iki

parçayı orijinal haliyle paylaşmak istiyoruz:

45

“Bu cihan, bizi valide-yi müşfika misal terbiye eyler, o bizim şefkatli

validemizdir. Nasıl ki valide tıflını terbiye eyler. Ve ol gıdaları tıfl, tenavül edemez.

Validesi onları ekl ider ki anlardan leben hâsıl olup tıflına gıda olmaya layık ola.”

“Bu âlem, bizim mader-i müşfikimizdir ki dü-pistan mesabesinde bulunan nebat

ve hayvan tarikinden layıkımız olan gıdalarımızı bize isal edip bizi terbiye ve temniye

eyler. Bu itibar ile bu, mader-i âlem bilinmişir. Ta kim bize nazır olup terbiyemizde

hazır ola. Pes, hakikatde henüz hala biz, kendi validemizin batınında sakinleriz.”

(Revnakoğlu, 1961a: 126)

Revnakoğlu, işte bu samimiyeti ve canlılığı aracısız bir şekilde vermek istemiş;

İbrahim Hakkı’nın âlimliğinin yanında edebiyatçı ve nasihatçi yönünün de görülmesini

hedeflemiştir.

Revnakoğlu, Marifetname’den kendi zevk, his ve düşünce dünyasına uygun ve

okuyucunun da dikkatini çekecek bu kısa ve özlü parçaları seçtikten sonra az bilinen

bazı kelimelerin yanlarında parantez içinde manalarını verir. Okurun zihninde metne bir

anlam bütünlüğü kazandırarak okuyucunun metni az çok kavramasına imkân tanıdıktan

sonra “…demek istediği şudur, anlatmak istediği şudur, yani en kısa şekliyle şöyle

demek istiyor…” gibi ifadelerle sözü kendi alır. Bu noktadan sonra hem ilim adamı hem

de edebiyatçı kimliğini gözler önüne serer. Metni hallaç pamuğu gibi derinlemesine

irdeleyip hem modern bilim hem de dini bilimler müktesebatıyla genişçe şerh ve

izahlara girişir. Gerektiği yerde ayet ve hadislere, gerektiği yerde klasik eserlere,

lüzumu halinde modern bilimin referanslarına başvurarak geniş ve doyurucu izahlar

yapar. Bu bakımdan çalışmaya eski tabirle Marifetname’nin şerhi denilebilir.

Bu çalışmada aslında Revnakoğlu’nun modern bilim adına ne kadar donanımlı

olduğu görülmektedir. Özellikle modern bilimi ilgilendiren konuları izah ederken Batı

dünyasındaki gelişmeleri ne kadar yakın ve derinlikli incelediğin anlaşılır. Mendel’den

Froud’a, Batlamyus’tan Galile ve diğer Avrupa bilim ve fikir dünyasına müracaatlar

yaparak metinlerin daha iyi anlaşılmasına; İbrahim Hakkı’nın marifetine dikkatleri

çekmeye çalışmıştır.

Dinle Ud’dan: Bölümde Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın musikiye olan

sevgisinden takdirle bahseder. Özellikle dönemim ulemasının musikiyi dışlayan tavrına

46

rağmen Marifetname’de böyle bir bahis açmasını metheder. Güzel başlığı altındaki her

değere gönül veren İbrahim hakkı’nın musikiye de gönül vermesini hoş bulur. İbrahim

Hakkı’ya göre musiki, canların ve ruhların gıdası, şifasıdır. Bütün felekler yani

yıldızlar, kendilerine has bir musikiyle dönerek Allah’ı anarlar. Bölümün sonunda

İbrahim Hakkı’ya ait, musikinin ehemmiyetini anlatan bir şiire yer verilir.

Amerika’nın Keşfi Haberi: Revnakoğlu’na göre her türlü ilmi meseleyi anlatan

İbrahim Hakkı’nın Amerika’nın keşfine bigâne kalması beklenemezdi. İbrahim

Hakkı’ya kadar bu mesele hiç anlatılmamış, ilk defa Marifetname’de bahsedilmiştir.

İbrahim Hakkı’ya göre Kristof Kolomb, Kolon-i züfunun veya Himmetli Keştiban yani

gemicidir. Bu açıklamalardan sonra Revnakoğlu, Marifetname’deki Amerika’nın keşfi

olayını orijinal haliyle aktarır.

Aslı “Cuğurcuk” Olan Sığırcık Kuşları, Sığırcık Şeyhler: Burada Revnakoğlu’

Marifetname’den kısa bir alıntı yaparak kendisi konu hakkında önemli bilgiler

vermektedir. Marifetname’den, İsfahan’la Şiraz arasında bir su kaynağı olduğu, bu

kaynaktan alınan suyla sulanan tarlalara sığırcık kuşlarının gelerek tarladaki çekirgeleri

yediğini aktarır. Bu kısa alıntıdan sonra Revnakoğlu şu bilgileri sıralar. Ankara’nın

Şeyhler köyü, Kırşehir Ahi Evren Tekkesi gibi yerlerde bulunan kaynak suları, “sığırcık

şeyhler” veya “çekirge hocaları” tarafından alınarak Anadolu’nun çeşitli yerlerine

taşınır. Bu sular, sığırcık şeyhleri tarafından tarlanın bir kenarına bırakılır. Bunun

üzerine hemen sığırcık kuşları toplanarak şeyhin gösterdiği istikamette çekirgelerle

amansız bir savaşa başlar. Kanlanan vücutlarının tarlanın kenarına konulan sularda

yıkayarak çekirgeler yok olana kadar savaşa devam ederler. Revnakoğlu, bu şeyhlerin

zamanında Erzurum’a da uğradıklarını, şehirde törenle karşılandıklarını, bu vesileyle

yeni dervişlerin şed kuşama törenlerinin de yapıldığını aktarır.

Ölüm Hayatı Bitirmez, Evden Eve Göçtür: Bölüme başlarken Revnakoğlu,

ölümle alakalı birkaç hadis sıralar. Sonra İbrahim Hakkı’nın görüşlerini orijinal haliyle

verir: Ölüm her canlı için geçerli olan bir hakikattir. Aslında bir yok oluş ve bitiş değil,

yeniden doğuştur, bu nedenle bir rahatlamadır, huzura ermedir. Sonra dünyaya

gelmeden evvelki duraklar, ölümün sembolik anlatımı yine orijinal metinlerle aktarılır.

47

Tıbbın ve ilmin En Büyük Muamması: Uyku: Bölüm başında yine Revnakoğlu

konu hakkında kısa bir malumat verdikten sonra Marifetname’den parçalar paylaşarak

bunları izah etmektedir. Bu izahlarda uykunun insan bedeni üzerindeki çeşitli tesirleri,

bünyeye faydaları, maddi ve manevi etkileri açıklanmaktadır.

Hayatın Sonundaki Çocukluk Halleri: İbrahim Hakkı, uzun yaşanmış bir

hayatın son dmlerini “erzel-i ömür” olarak niteler. İnsanın en mükerrem, değerli bir

varlık olması bir yana son demlerinin bir acizlik, zayıflık ve marazlı yani hastalıklı

olduğunu, biyolojik sınırlarının git gide kısıtlandığını, uzuvların vazifelerini yerine

getiremediğini, böylece insanın tekrar çocukluk hallerine dönerek acziyetini bir defa

daha gördüğünü ifade eder.

Kadının Sevilecek Yerleri ve En Güzel Tarafları: Revnakoğlu’na göre İbrahim

Hakkı, hayata hep hoş gözle bakmış, hoş şeylerle ilgilenmiş, hayatın hoş tarafını

görebilmiştir. Bu itibarla hayata ve tasavvufa dair ağır meselelerin arasında kadın

dünyasıyla alakalı farklı güzellikleri işlemiş, böylece ağır konular arasında bir teneffüs

aralığı bırakmıştır. Bu açıklamalardan sonra İbrahim Hakkı’nın konuyla ilgili izahlarını

içeren manzup parçası verilerek gerektiği yerlerde açıklanmış. Bölümde kadınlara ait

farklı özelliklerin sayısal değerler eşliğinde verilmesi ilginçtir. Mesela dört yeri siyah,

dört yeri beyaz, dört yeri yuvarlak, dört yeri küçük gibi. Bölümün sonunda cima adabı

yani evliliğin ilk gecesinde dikkat edilecek hususlar sıralanır.

Çocuğumuz Oğlan mı Kız mı? Bölümde öncelikle işlenen bu hususun önemine

değinen Revnakoğlu, daha önce böyle bir meselenin işlenmediğini, sonraki zamanlarda

da bu mesele üzerinde durulmadığını belirtir. Bu açıklamalardan sonra İbrahim

Hakkı’dan cima yani cinsi münasebetin yer, zaman, durum ve şekline göre çocuğun

maddi veya huy özelliklerinin nasıl olabileceği hakkında görüşler sıralanır. İbrahim

Hakkı, bu görüşlerinin kesin seviyesinde, tecrübelerle sabit olduğunu ifade etmekten

kaçınmaz. Bunlara ilaveten Revnakoğlu, dipnotta doğacak müstakbel çocuğun

cinsiyetini tayin adına yapılan üç gelenekten bahsetmektedir ki ilerleyen bölümlerde bu

ele alınacaktır.

Kıyafetname: Çalışmanın en uzun bölümlerinden biri, kıyafetname yani

fizyonomi bahsidir. Başlarda Revnakoğlu, fizyonominin halk kültürü ve modern

48

bilimdeki karşılığını açıklar, konu hakkında Batı dünyasındaki düşünceleri aktarır.

Böylece meselenin ehemmiyetine değinerek okurun ilgisini çekmeye çalışır.

Revnakoğlu’nun kıyafetname, seğirme gibi konularda bu konuların modern bilimi

ilgilendiren yönlerine dair açıklamaları oldukça dikkat çekicidir. Zira kişinin beden

hususiyetlerinin ruhunun izdüşümü olduğuna dair bir inanç, başta modern bilme uygun

görünmese de Revnakoğlu’nun, konuyla alakalı yaptığı sayfalarca ve derinlemesine

izahları okuyucuyu ikna edip bahisleri okumaya hatta eserin aslını bir an önce görmeye

teşvik eder mahiyettedir. Bu geniş izahlardan birkaçı aşağıdadır:

“Müsbet bilgilerden önce Nakli ve Bâtıni ilimlere önem vermiş olan bütün eski

kavimlerde bu Sima ilmi ciddi şekilde bahis mevzuu olmuşdur. Eski Yunan Hükema ve

Sima-şinaslarından birçoğu bu mesele ile esaslı surette uğraşmış ve etüd mahsulü

yayınlar yapmışlardır.” (Revnakoğlu, 1961a: 169).

“Bunun içindir ki Batı’da, İngiltere’de Sosyoloji meselelerinde kıyafetnameye

bakılır. Onun çizdiği, gösterdiği yoldan gidilir. Tarif ve tavsiyeleri örnek tutulur, aydın

çevre ilgilenir. Mekteplerde ders sırasında bahsi geçer. Almanya’da ruhi ve cezai

işlerde kıyafetname ciddiyetle başvurulan Biyolojik, Sosyolojik bir eser

mahiyetindedir.” (Revnakoğlu, 1961a: 178).

“Katilin konuşmayan, fakat hal dili ile çok şey söyleyen ve anlatan sessiz,

harfsiz ifadesinden, bilirkişi dediğimiz ihtisas sahiplerinin pek çok bilgiler ve neticeler

elde ettiklerini biliyor ve görüyoruz.” (Revnakoğlu, 1961a: 179).

“Ancak, her boyu uzun olan ahmak ve sadedil, he bücür boylu da ara bozucu,

fitneci olmadığı ve olmıyacağı gibi bir şahsın yüz şekli ve hatları itibari ile aslan ve

kaplana benzemesi onun behemehâl ve mutlak suretde aslan huylu, aslan yürekli aslan

yapılı veya kaplan gibi olmasını icab ettirmez.” (Revnakoğlu, 1961a: 177).

Aslında Revnakoğlu’nun bu ve bunun gibi izahları, Marifetname’nin anlaşılması

adına oldukça faydalı olmuştur. Birçok yerinde sembolik dil kullanılan ve ancak bir

tasavvuf ehlinin anlayacağı bazı kapalı anlatımlara sahip Marifetname, Revnakoğlu’nun

izahlarıyla hem o gün hem de bugün daha iyi anlaşılmıştır ve anlaşılacaktır. İkinci cildin

basılmaması bu bağlamda büyük bir kayıp olmuştur.

49

Bu geniş izahlardan sonra İbrahim Hakkı’nın konuyla alakalı uzun bir manzum

parçasını orijinal haliyle verir. Bu uzun şiirden sonra ise Revnakoğlu, organlardaki şekil

farklılıklarının neye işaret ettiğini şiirden yola çıkarak tek tek açıklamaya çalışır. Kıcasa

şiiri madde madde açıklar.

4. İbrahim Hakkı Portresi: Çalışmanın kapaktan sonraki ilk sayfasında Halil

Dikmen ve Elif Naci’ye ait iki portrenin çalışma içersinde sunulduğu yazmaktadır.

Fakat elimideki kitapta böyle bir resim yer almamaktadır. Revnakoğlu, özellikle Halil

Dikmen’in yaptığı tablonun hikâyesini aktarır. İbrahim Hakkı’yı en iyi şekilde tasvir

ettiği belirtilen portrenin ilginç hikâyesi şöyledir:

Hikâyenin başkahramanı Cevat Dursunoğlu’dur. Bir Erzurum çocuğu olan

Dursunoğlu, her Erzurumlu gibi İbrahim Hakkı’ya aşinadır. Çocukluğunda babası her

aile toplantısında Marifetname’yi alır, tane tane okur, dikkatli bakışlar arasında bahisleri

izah eder. Böyle devam ettirilen sohbetin sonunda da kısaca tefe’ül adıyla bilinen kitap

falına bakılır. Dursunoğlu, belli bir eğitim seviyesinden sonra bu eseri okur ve özellikle

modern bilim alanındaki cesur izahları karşısında şaşkınlığını gizleyemez. İlerleyen

yıllarda Marifetname’yle ülfeti artarak devam eder. Bir gün ünlü ressam Halil

Dikmen’le sohbet ederken birden aklına bu portre işi gelir. Ressamı İbrahim Hakkı’nın

portresini yapmaya razı eder. İl başkanlığını yaptığı, dönemin partisinden maddi destek

alarak bu projeyi başlatır. Ressam Halil Dikmen, Erzurum’da İbrahim Hakkı’nın bütün

yakınlarını görür, onlarla konuşur, onları yakından tanımaya çalışır. Sonra çalışmalara

başlayarak bu portreyi yapar. Ve portre Dursunoğlu’nun partideki odasına asılır.

Bir gün partiye Erzurumlu Albay Hüsnü Dumlu gelir. Dursunoğlu portreyi

göstererek sahibini tahmin etmesini ister. Albay, portreyi iyice inceledikten sonra:

“Buldum, Hakkızadelerden Hacı Fehim Efendi’nin resmi olacak!” der. Bu cevap

Dursunoğlu’nun çok hoşuna gider. Zira Fehim Efendi, İbrahim Hakkı’ya en çok

benzeyen evladıdır (Revnakoğlu, 1961a: 200).

Türk Resminde İbrahim Hakkı: Revnakoğlu, yukarıda bahsedilen resimdeki

kompozisyonu çok beğenir, özellikle kuru kafa, Dünya, kitap figürleri hoşuna gider,

resmin oldukça doğal ve canlı görünümünü takdir eder; fakat İbrahim Hakkı’ın

50

kıyafetini uygun bulmaz. Bu konularda oldukça hassasiyet ve birikim sahibi olan

Revnakoğlu, portreyi nazikçe şöyle eleştirir:

“Fotokopilerden bize de lütfettikleri bu kıymetdar vesikalar, mektuplar, çeyizler

ve emanetler arasında Hazreti Şeyh’in şahsına mahsus tepesi tek düğmeli,

uzunlamasına dilimli, yeşil destarlı ve kısmen servi işlemeli Tac-ı Şerif’i bizzat

gördükleri halde Şeyhimiz’in başlarına, nedense bunu koymamışlar. Bunun yerine

beyaz tülbendden kıvrım kıvrım dolanmış Molla sarığı geçirmişlerdir. Alnın ortasında

yarım ay şeklinde açılması gereken Mihrabiye’nin de -bilmediğimiz bir sebeple- kapalı

bırakıldığı görülüyor.

Biliyoruz ki Şeyhimiz, Kaadiri tarikatı büyüklerindendir. Bu iytibar ile de

Bağdad’da kurulan Kaadiriliğin ilk zemanlarına aid uzun dilimli, düğmeli veya

müjganlı Tac’ın başlarında bulunması veya ikinci Pir Eşrefoğlu’nun yapdığı sivritepeli,

yedi terkli Eşrefi tacının yahud Tosyali Çobanoğlu İsmail Rumi’nin iycad ve içtihadı

olan sekiz terkli, tepesi yedi renk ham ibrişimden güllü ve yapraklı Rumi tacının

giydirilmesi uygun düşecekdi…

Sırtındaki koyu siyah cümme’nin tersim tarzı da devrinin libas ve ilbas (giyim-

kuşam) iycablarına uymamış gibi görünüyor. Zemanın ileri mutesavvıflarından ve

bunların pek tanınmış olanlarından biri bulunan Şeyh’imizin kaadı kılığına mahsus

daracık Muaviye cübbesi değil de geniş kollu “Biniş”, “Ferace”. veya bir nevi aba,

yelek olan kolsuz “Haydariye” giymesi yakışırdı.” (Revnakoğlu, 1961a: 202).

“Derin bir tefekküre daldığı görülen Şeyh’in bıyık ve sakalı da bir tarikat

ehlinin veya bir İslam feylesofunun şekli değildir. Saç, sakala karışmış; bıyıklar ağzı

kısmen örtmüş, daha da kabaca ve heybetli olacakdı…” (Revnakoğlu, 1961a: 203).

Ayrıca İbrahim Hakkı’nın yanında yer alan Dünya’yı da şu sözlerle eleştirir:

Sağda duran kürenin üzerindeki Eküvatör, enlem ve boylamlar da belirsiz

kalmışdır. İlk bakışda küre olduğu belli olmuyor…İptidai de olsa gerçeğinden biraz

farklı çizilmiş bir kısım dünya haritası, hiç değilse Yakın Şark bölgesi yani Akdeniz’in

doğu parçası, Karadeniz, Basra Körfezi, Kızıldeniz en azından kıyı çizgileriyle bilhassa

belirtilmeliydi…(Revnakoğlu, 1961a: 203).

51

Bütün bu eleştirilerine rağmen Revnakoğlu, konuyla ilgili sözlerini şöyle neticelendirir:

“Eser güzeldir, mükemmeldir. Hiç unutamıyacağımız büyük bir himmet ve kudretle

bunu meydana getiren değerli san’atkârına minnet ve şükranlarımızı sunuyoruz.”

(Revnakoğlu, 1961a: 205).

Erzurumda Resim Sergisi: Revnakoğlu, İbrahim Hakkı tablosundan

bahsetmişken âdeti üzere Erzurum’daki üç farklı resim ve elişi sergisinden bahseder.

İlki 1927’de Biçki-Dikiş Yurdu sergisidir. Bu sergide kursa katılan kişilerin el işi

ürünleri sergilenir. Bir yıl sonra ciddi bir resim sergisi söz konusudur. Erzurum Lisesi

Müdürür Cevat Dursunoğlu inderliğindeli resim sergisi, öğretmen ve öğrencilerin

eserleriyle oluşturulur. Özellikle resim öğretmenleri Saim Özeren ve Adnan Kocabay’ın

resimleri çok beğenilirken her iki ressamın birer eseri Maarif Bakanlığı tarafından satın

alınır. Üçüncü sergi ise daha profosyönel bir sergidir. 1945’teki bu sergi, dönemin ünlü

ressamlarının eserleriyle oluşturulan ve bu yönüyle Revnakoğlu’nun takdirle bahsettiği

bir sergidir. Bu sergide İbrahim Hakkı’nın portreleri de sergilenmiştir. Revnakoğlu,

sergilenen diğer kırk üç resmin ve ressamının ismini tek tek sıralar.

5. İhtilaçname: Revnakoğlu’nun üzerinde uzunca durduğu diğer bir konu da

ihtilaçname yani seğirmeler konusudur. Yine Revnakoğlu, konuya bir giriş yaparak

seğirme hakkındaki görüş ve değerlendirmeleri sıralıyor. Öncelikle modern tıbbın bu

konudaki bilgilerini veriyor. Sonra klasik kaynaklarda konu hakkında yapılan

değerlendirmeler anlatılıyor. Kâtip Çelebi, Taşköprülü, Davud-i Antaki, Yunan Filozof

Calinos fikirleri alınan kaynaklardır. Bu alıntı ve değerlendirmeleri yaptıktan sonra

bunların akıl, mantık ve müspet bilimlere yaklaşmamış olsalar da yüzyıllardır akıllarda

yerleşmiş, kabul görmüş olduklarını belirterek konu hakkında Marifetname’nin

değerlendirmelerine geçer. Yine İbrahim Hakkı’nın manzum ihtilaçnamesini vererek bir

tablo halinde hangi seğirmenin neye delalet ettiğini açıklar.

6. Özün Özü: Bu kısa bölümde Revnakoğlu, İbrahim Hakkı’nın hayatının

dönüm noktalarını kısaca kronolojik olarak verip eserlerinin isim isim yazılış tarihi

sunuyor. Okuyucuya ve kendisine yardım eden isimlere teşekkürle çalışmasını

sonlandırıyor.

52

7. Yanlış-Doğru Cedveli: Çalışmanın bu son son sayfasında yazımında hata

yapılmış 205 kelimenin sayfa ve satır numarası verilerek doğru şekli bir tabloda

gösterilmiştir.

Önemli bir not olarak belirmek gerekir ki Revnakoğlu’nun bu çalışması İsmail

Dervişoğlu ve Hasan Selvi tarafından İlk Harf Yayınevi yayınları arasında 2011

tarihinde yayımlanmıştır. İçerik olarak hiçbir fark olmayan bu iki çalışma arasında şekil

olarak şu değişiklikler söz konusudur:

Revnakoğlu, daha önce de belirtildiği gibi sessiz uyumuna uymamaktadır. Bu

çalışmada üslup olarak yapılan tek yenilik metnin sessiz uyumuna uygun hale

getirilmesidir.

Revnakoğlu, terimlerin anlam veya açıklamasını kelimenin yanına ayraç içinde

yazmaktadır. Bu çalışmada bahsedilen açıklamalar dipnot halinde verilmiştir.

Daha önce de belirtildiği gibi Revnakoğlu çalışmasının İçindekiler bölümüyle

eserin içeriğinde atılan başlıklar arasında uyumsuzluk söz konusudur. İsmail

Dervişoğlu, bu uyumsuzluğu ortadan kaldırmış, düzenli bir akış sağlamıştır.

3. 1. 1. 2. Zamanın Basınında Marifetname

Marifetname, yayımlandıktan sonra basın dünyasında oldukça ses getirir;

hakkında hem yerel hem de ulusal basında tanıtım yazıları yayımlanır. Hür Söz

gazetesinde ve Tarih Yolunda Erzurum, İş ve Düşünce dergilerinde reklamları yapılır,

kısa tanıtım yazıları yayımlanır. Zaten kültür dünyasının yakinen bildiği Marifetname

ile ilgili bir çalışma yayımlanınca basın dünyası, çalışmaya bigâne kalmaz; kısa bir

zaman sonra sevinç ve takdirleri ifade eden yazılar yayımlamaya başlar. Bu yazılar

Tarih Yolunda Erzurum dergisinin 9, 10, 11 ve 12. sayılarında verilir. Kendimizin de

arşiv taraması sonucu bulduğumuzu yazılarla birlikte konuyla ilgili basında dünyasında

yer alan makaleler şöyledir:

3 Ekim 1961’de Vatan gazetesinde Konur imzasıyla yayımlanan yazıda

Revnakoğlu’nun tam bir eski zaman efendisi olduğu üzerinde durularak geçmiş zaman

kişisinin daha eski bir geçmiş zaman kişisinin tanıttığını belirtilir (Konur, 1962: 14).

53

12 Ekim 1962’de Elif Naci, Şehir gazetesinde samimi bir yazı kaleme alır. Bu

yazıda özellikle Marifetname’nin hurafe ile hakikati ayırt etmesine işret ederek kitapta

bahsedilen biyolojik konular üzerinde durur. Böylece hem düşüncesini destekleyen

misaller sıralar hem de eserde ele alınan çeşitli konuları örnek göstererek okuyucuda bir

çeşit merak uyandırmaya çalışır (Naci, 1961: 12).

27 Ekim 1961 tarihli Milliyet de Ref’i Cevad Ulunay bir yazıyla eseri tanıtır.

Yazının girişinde özellikle Revnakoğlu’nun ilim adamlığına dikkat çeken yazar,

yayımlanan Marifetname’nin dipnotlu üslubuna dikkat çeker. Böylece eserin baştan

savma değil derin bir ilim ve tektik usulüyle kaleme alındığına işaret eder (Ulunay,

1961: 4).

Milliyet’te yayımlanan bir başka yazı ise 9 Kasım 1961 tarihlidir. Türker

Acaroğlu imzasını taşıyan yazıda eser, herhangi bir yorum ve değerlendirmeye

girilmeden genel hatlarıyla tanıtılır (Acaroğlu, 1961: 8).

7 Aralık 1961’de Yeni Sabah gazetesinde daha derinlikli bir yazı kaleme alınır.

Yazıyı Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak yazmıştır. Yazar, Marifetname ile ilgili ufak tefek

yayımların olduğunu; fakat bu konudaki büyük boşluğun Revnakoğlu tarafından

doldurulduğunu belirterek yazısına başlar. Marifetname’nin gerçekten de Türk dilinin

ilk ansiklopedisi olduğunu vurgulayarak Batı’nın ansiklopedi neşriyatıyla hemen hemen

aynı döneme denk geldiğini hatırlatır. Özellikle eserin biyolojik bazı bahislerinden

örnekler veren Irmak, 18. yy’da böyle bir eseri veren Türk ilim ve irfan dünyasının 19.

ve 20. yy’larda nasıl olur da bir daralma ve karanlığa gömüldüğünün incelenmesi

gerektiğini hayretle belirtir (Irmak, 1961: 2).

Erzurum’un yerel basınında da elbette yazılar çıkar. İlk yazı 14 Kasım 1961

tarihli Hür Söz gazetesinde yayımlanır. Erzurum kültürü hakkında birçok araştırmaya

imza atan araştırmacı-yazar İlhan Akçay imzalı yazı, eserin büyük bir kültür boşluğunu

doldurduğu görüşünü paylaşır. Akçay, bu görüşü dile getirdikten sonra eserin içeriği

hakkında bilgi verir ve yazısının sonunda şu önemli tespiti yapar: “İbrahim Hakkı’nın

Erzurum’dan çıktığına şaşmamak lazım, Ondan iki kuşak evvel Erzurum’a gelen Evliya

Çelebi, buranın ilim ve irfan bakımından günden güne geliştiğini, inkişafa açık bir

belde olduğunu yazar. Buna rağmen İbrahim Hakkı, dar bir çerçevede inceleme yapmış,

54

yobaz birtakım çevrelerle mücadele etmişti. Eğer Evliya Çelebi’nin gördüğü inkişaf

kesintiye uğramadan devam etseydi daha muhteşem bir Marifetname görebilecektik.”

(Akçay, 1961: 2)

İkinci yazı yine Hür Söz’de çıkar. Mehmet Gökalp imzalı yazı 10 Ocak 1962

tarihlidir. Yazıda kitabın ehemmiyeti, içeriği, Revnakoğlu’nun yaptığı işin değeri

anlatılırken önemli bir tespit yapılarak bir hatıraya dikkat çekilir. Yazar, genç neslin

Batı ilim adamlarını çok iyi bildiğini, bunların ders müfredatlarında yer aldığını, kendi

ilim adamlarımızı ise maalesef bilmediklerini, bunda devlet adamlarının büyük

vebalinin bulunduğunu anlatır. Bunları anlatırken talebelik yıllarındaki bir hatırayı

nakleder: Lise yıllarında Palandöken adlı okul duvar gazetesinde kendilerinden İbrahim

Hakkı konulu bir çalışma istenir. Öğrenciler bu çalışmayı yapmak için ciddi kaynak

sıkıntısı çekerler. İbrahim Hakkı’nın kendi vatanında düştüğü bu hal, yazara göre

ibretlik bir durumdur (Gökalp, 1962: 2).

Sonuç olarak Revnakoğlu’nun Marifetname çalışmasıyla alakalı olarak üzerinde

durulması gereken bazı hususlar şunlardır:

Dikkat çekilmesi gereken ilk husus, Revnakoğlu’nun ilk cilt için seçtiği parçalar

ve konu başlıklarının içeriğidir. Ansiklopedik bir hususiyet arz eden Marifetname’de

binlerce bahis incelenmiştir. Bu bahislerden özellikle tarikat ve tasavvuf kültürüne ait

konularına bir hayli yer vermiştir. Fakat dikkat edilirse Revnakoğlu, tarikat ve tasavvuf

konularına ilk ciltte yer vermemiştir. Hâlbuki kendisi, bu konuların uzmanı ve

araştırmacısıdır. Özellikle son dönem yazı ve makaleleriyle bu kültürün ciddi bir

savunucusudur. Buna rağmen neden ilk ciltte bu konuları seçmemiştir? Bu sorunun asıl

cevabı yazarın kendisinde olmakla birlikte kanaatimize göre bunun iki sebebi olabilir:

Öncelikle konuların dikkat çekici ve modern bilim ve hayata uygunluğu olsa

gerek. İçerik bölümünde de görüleceği gibi konular modern insanı da cezp edecek

niteliktedir. Hele bu konuların 18.yy’da kaleme alınmış olması, okuyucu açısından işi

daha da merak uyandıran bir hale getirmiştir. Özellikle kıyafetname yani fizyonomi ilmi

ve seğirmeler konusu her asırda her insanın merak ettiği konular olduğu gibi

Amerika’nın Keşfi de konunun o dönem nasıl işlendiğine dair bir merakı celbeder.

55

Yine dönemin siyasi konjöktörü de bu seçimde etkili olmuştur. 1961’de yani bir

darbe havasının ağırlığının hissedildiği o günlerde tarikat ve tasavvuf bahislerinin

sonraki bir cilde bırakılması doğrusu haklı bir tercihtir. Revnakoğlu, tarikatların daha

çok folklorik yönü ve kültürel ağırlığı ile ilgilenmiş, bu müesseseyi kültür ve folklorun

bilinmesi gereken mühim unsurları gözüyle bakmıştır. Bu bahislerin Marifetname’de

geçen hususiyetleri ise çok farklıdır. Tarikat yolunun adapları, şeyh-mürit keyfiyet ve

münasebetleri, yolun erkânı, halvet, uzlet, ülfet gibi tarikat tabirlerini ayrıntılı izahları

bahsi, dönemin siyasi ortamı adına hoş karşılanmayacak dolayısıyla çalışmanın hak

ettiği değerde karşılanmasına engel olacaktı. Bu nedenle Revnakoğlu, bu sıkıntılı

bahisleri sonraya bırakmış, dikkat çekici konuları seçerek hem çalışmasını değerli ve

dikkatli bir hale getirmiş hem de Marifetname’ye dikkatleri çekmiştir.

Konuyla alakalı ikinci hususu şudur: Revnakoğlu olmasaydı İbrahim Hakkı

elbette bilinecek, tanınacaktı; fakat evvela bu yıllar sonra olacaktı. Daha da önemlisi bu

tanıtma işini Revnakoğlu kadar üslup ve düşünce dünyası bakımından İbrahim Hakkı’ya

yakın ikinci bir gönül insanı bulmak kolay olmayacaktı. Bunun farkında olan dönemin

Erzurum milletvekili ve emekli General Pertev Demirhan bu konuda şunları ifade

etmektedir: “Hazreti Hakki namile maruf bu mubarek şeyh hakkında hiç kimse

Cemaleddin Server kadar mükemmel bir eser meydana getiremezdi. Çünkü hakkıyla

âlim, fazıl, edib, müdakkik ve çok güzel yazan, adeta parlak şiirler okuyor gibi konuşan

bu kâmil insan, benim gibi Erzurum muhitini candan sevmiş ve her şeyi üşenmiyerek,

yorulmuyarak uzun zamanlar bizzat yerinde tetkik etmek ve incelemek suretile İbrahim

Hakkı Hazretleri’nin ne harukulade ne emsalsiz bir şahsiyet olduğunu, hakikate

tamamile uygun ve cazip bir şekilde meydana çıkarmıştır.” (Demirhan,1962: 4).

3. 1. 2. Yemen İllerinde Veysel Kareni

Revnakoğlu’nun, Şeyh Cemalullah müstear ismiyle kaleme aldığı, küçük boy, 88

sayfalık bu eser, 1960 yılında Uğur-Olcay yayınlarından çıkmıştır. Şeyh Cemalullah,

Revnakoğlu’nun diğer bir müstear ismi olup (Yücel, 2001: 286) genellikle İslam

Mecmuası’ndaki bazı yazılarında bu ismi kullandığı görülmektedir.

Aslında bu eser bir dini konunun değil âdet haline gelmiş bir uygulamadan yola

çıkılarak, dolayısıyla folklorik bir amaçla kaleme alınmıştır. Revnakoğlu’nun

56

folklorculuğunun incelendiği bölümde de belirtildiği gibi bu eserin yazılış sebebi,

özellikle Ramazan ayında Veysel Karani etrafında şekillenen halk teveccühüdür.

İnsanların yoğun bir şekilde âdet olarak ziyaret ettiği, yeri geldiğinde yardım dilediği bu

makam ve makam sahibi hakkında malumat vermek istenmiştir.

Kitap, bölümler halinde değil de yeri geldiğinde konulan başlıklar halinde ilerler.

Revnakoğlu, Marifetname çalışmasını ilk kitabı olarak belirttiğine göre

(Revnakoğlu,1961a: XX) Marifetname’den önce yayımlanan bu çalışmayı bir kitap

değil de broşür olarak düşündüğünü söylenebilir. İçindekiler, bölümü dış arka kapağa

konulmuştur.

Eser, “Önyazı” diye adlandırılan bir takdim yazısıyla başlar. Burada

Revnakoğlu’nun şu ifadeleri onun araştırmacılığı ve eserin değeri hakkında fikir

yürütülmesine yardımcı olacaktır:

“Vesika darlığından, kaynakların çatışmasından hakiyki çehresi belirsiz bir hale

gelmiş gibidir. Şimdiye kadar yazılanların birçoğu da sanma ve yakışdırmadan

ibarettir. Bu konuda kaleme alınmış yazma, basma kaynakların hepsini incelemek ve

karışdırmak suretiyle işin özünü aldık.Bu yolda küçücük bir deneme mahiyetinde olan

eserimizde verilen bilgiler sanıyoruz ki mevcud ve mevsuk malumatın en süzülmüşdür.”

(Şeyh Cemalullah, 1960a: 3).

Kitapta üzerinde durulan başlıklar şunlardır:

Üveys Kimdir

Bütün Muhammed Ümmetinin Bağışlanması Niyaz

Üveys’in Hayyan Oğlu Harim’le Buluşması ve Ona Verdiği Öğütler

Üveysin Aynı Zamanda Bir İlim Adamı Olması İhtimali, Hakiykatı Bulma Yolu

Hususi Hayatına Dair Rivayetler, Menkabeler

Peygamberimizin İltifatları ve Hakkındaki Hadisler

Üveys’in Fahr-İ Alem’iGörmemiş Olması ve Onun Aşkından Dişlerini Kırması

57

Tabiinin Efendisi ve En Hayırlısı Olduğuna Dair

Yemen Halkının Üveys İle Övünmesi

Üveys’in Şehit Düşmesi

Üves’e Ait Makamlar ve Kendisinin Yattığı Yer

Sonuç ve Özet

Veysilik Tarikatı

Hırkanın Tarikat ve Tasavvufta Yeri Değeri

Hırka Nasıl Giyilirdi

Hırka-İ Şerife’nin İstanbul’a Getirilmesi

Hırka-İ Şerif Dairesi

Hirka-İ Saadet Cami ve Kitabeleri

İçerik bilgilerinden de anlaşılacağı üzere Revnakoğlu, Veysel Kareni ile alakalı

oldukça şaşırtıcı ve çeşitli bilgilere yer verir. Bu bilgileri de çeşitli kaynaklardan hem de

kendi ifadesiyle “en sıhhatli görünen, en sağlam vesikalı ve bunların da en itibar

edilenlerinden” dir (Şeyh Cemalullah, 1960a: 6).

Revnakoğlu bu sıhhatli kaynaklar üzerinde yorum yapmadan onları Türkçeye

çevirmekle iktifa etmiştir. Kitapta bahsettiği referans kaynakları şunlardır: Cenedi

Tarihi, Safvet’üs- Safve, Tezkiretü’l Evliya tercümeleri, Rical’ül- Hadis, Tabakat’ül-

Havas, Adab-ı Nakşibendiyye, Kitab-ı Mirac, Hilyetü’l- Evliya, Müştebih’ün- Niseb,

Menakib’üs-Salikin, Menakib-i Gavsiyye, Simt’ül- Mucid

Revnakoğlu, bu kaynakların her birinden bir veya birkaç rivayeti yeri geldikçe

referans göstererek verir. Bunun dışında, çalışmanın sonunda “Kitabiyat” başlığı altında

“Kitapda adı geçen kaynaklardan başka faydalandığımız diğer eserler” diyerek tam

kırk altı kaynak daha sıralar. Anlaşılacağı üzere yukarıda ismi zikredilen kaynaklarla

birlikte toplam elli sekiz kaynaktan yararlanmıştır.

Kitabın içeriğindeki bilgilere gelince:

58

Üveys Kimdir: Daha ilk sayfalarda Veysel Karani adının telaffuzuyla ilgili

yaygın bir hatayı düzeltir. Revnakoğlu’na göre söz konusu şahıs Karen köylüdür ve bu

yüzden adının Kareni şeklinde söylenmesi gerekmektedir. Ayrıca asıl isminin Üveys

olduğunu, bunun zamanla Veys’e dönüştüğünü de ifade eder. Burada Revnakoğlu,

kaynakların yardımıyla Karani’nin çocukluğu, köyü, aile nesebi hakkında değişik

bilgiler sunar. Yine kaynaklardan alınan değişik menkıbeler çerçevesinde hayatının

farklı dönemleri, manevi büyüklüğü anlatılır. Burada kısaca Üveys’in küçüklüğünden

itibaren yalnız yaşamayı tecih ettiği, çocukluğundan beri çobanlık yaptığı, dünya

zevklerine asla tenezzül etmeyen bir yaşamının olduğu görülmektedir.

Bütün Muhammed Ümmetinin Bağışlanması Niyaz: Bölümde Üveys’in

Peygamberimiz’in hırkasını alması nedeniyele başını toprağa koyarak bütün

Müslümanların affını talep etmesi adına yaptıkları ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır.

Üveys’in Hayyan Oğlu Harim’le Buluşması ve Ona Verdiği Öğütler: Burada

anlatılanların kaynağı Tabakatül Havas ve Cenedi Tarihi adlı eserlerdir. Bunların

anlattıklarına göre Harim, çölde giderken kendini ibadete vermiş bir adam görüp bunun

Veysel Karani olduğunu anlayarak yanına gider ve ondan nasihat almak ister. Veysel

Karani de Harim’e Kuran’dan bazı ayetler okuyarak iyi bir Müslüman olması adına

yapması gerekenleri sıralar.

Üveysin Aynı Zamanda Bir İlim Adamı Olması İhtimali, Hakiykatı Bulma Yolu:

Bölümde Veysel Karani’nin aynı zamanda bir ilim adamı olduğu, verdiği öğütlerin

hikmetler içerdiği, onun sadece bir veli olarak anılmaması gerektiği kaynakların

yardımıyla anlatılmıştır.

Hususi Hayatına Dair Rivayetler, Menkabeler: Bölümde hayatına dair

menkıbevi olaylar aktarılır. Özellikle dini hassasiyeti ve dünyahayatından uzaklığı

dikkatlere sunulur.

Peygamberimizin İltifatları ve Hakkındaki Hadisler: Bölümde farklı menkıbe ve

tezkire kitaplarının Veysel Karani hakkında söylenilen hadislere yer verilmiştir.

Feriduddin Attar, Tezkire’sinde Hazreti Peygamber’in Yemen’e doğru dondüğünü ve

buradan ilahi bir esinti duyduğunu, bunun Veysel Karani’ye işaret olduğunu anlatır.

59

Sahih hadis kitaplarına bakıldığında burada bahsedilen hadislerin yer almadığı

görülecektir.

Üveys’in Fahr-İ Âlem’i Görmemiş Olması ve Onun Aşkından Dişlerini Kırması:

Burada Mir-Zade Aka Bali’nin Tezkire’sinden bir olay nakledilir. Rivayete göre Veysel

Karani, Hz. Ömer ve Hz. Ali ile buluşup onlara Peygamberimiz’in her halinden

haberdar olduğunu, hatta Uhud günü Peygamberimiz’in dişi kırıldığında kendi

ağzındaki bütün dişlerini kırdığını söyler. Ağzını onlara gösterdiğinde hiç dişi olmadığı

görülür.

Tabiinin Efendisi ve En Hayırlısı Olduğuna Dair: Veysel Karani’nin Hazreti

Peygamber’den sonra gelen ensil içerisinde en hayırlı insan olduğuna dair görüşler

sıralanır. Özellikle Hasan Basri’nin bu konudaki görüşüne yer verilir.

Yemen Halkının Üveys İle Övünmesi: Bölümde Feriduddün Attar ve İbni Esed

Yafi’nin Veysel Karani hakkında söylediği övücü ifadeler yer alır. Bu ifadelerde Veysel

Karani’nin yüksek insani meziyetleri, dini hassasiyetleri abartılı ve sembolik ifadelerle

anlatılmaktadır.

Üveys’in Şehit Düşmesi: Farklı kaynaklardan yararlanılarak oluşturulan bölümde

ağırlıklı olarak Veysel Karani’nin Hz. Ömer döneminde vefat ettiği, bununla birlikte

Hz. Ali zamanında Sıffın savaşına katılarak şehit olduğu şeklinde rivayetler ayrıntılı bir

şekilde zikredilir.

Üves’e Ait Makamlar ve Kendisinin Yattığı Yer: Bölümde Veysel Kareni’nin

Diyarbakır’da üç makamından bahsedilmektedir. Bunlar Ergani ve Lice ilçeleriyle

Lice’nin Kulp kazasındaki makamlarıdır. Özellikle günümüzde terörle anılan Lice’deki

makamın o yıllardaki durumunu okuyunca aradaki farka şaşırmamak elde değildir:

“Etrafına çadır kurup bütün bir Remezan’ı orada geçirirler, hatta üç ayları

sabahlara kadar secdeye kapanmış, itikâfa çekilmiş bir halde Üveysin huzuruyla ihya

edenler az değildir, diğer günler de böyledir. İki tarafın da ziyaretçisi eksik olmaz. Ta

uzaklardan görünen çerağlarını her gece uyandırırlar. Sabaha kadar dinlenmeyen

kandiller pırıl pırıl ışıldayan avizeler şeklinde gelen geçene yol gösterir.” (Şeyh

60

Cemalullah, 1960a: 33). Yine Bursa-Gemlik yolu üzerinde, Atıcılar Meydanı’nda asırlık

çınar ve ceviz ağaçlarının altında bulunan bir makamın varlığından da bahseder

Sonuç ve Özet: Burada Revnakoğlu, baştan beri anlattıjkarını kısaca özetler.

Farklı olarak bu bölümde halk arasında meşhur olan Peygamber ziyaretini verir. Şöyle

ki: Veysel Karani, annesinden sınırli bir izin alarak Medine’ye gider. Hazreti

Peygamber seferde olmadığı için, Veysel Karani, sınırli izni nedeniyle onu göremeden

döner. Seferden dönen Hazreti Peygamber, durumu öğrenince hırkasını Hz. Ömer ve

Hz. Ali’ye emanet ederek Veysel Karani’ye verilmesini emreder. Zaman sonra hırka,

Veysel Karani’ye teslim edilir. Revnakoğlu, bu rivayetin kaynağını belirtmez.

Veysilik Tarikatı: Bu başlıkta tarikatlarda ender görülen bir makamdan

bahsetmiştir: Veysilik.“Yani mürşid eli tutmadan, rehber, delil görmeden, nasiblenmek;

sulüke girmek demektir ki böyleleri için mürşid doğrudan doğruya Resulullah’ın

kendisidir.” (Şeyh Cemalullah, 1960: 43). Revnakoğlu, burada enteresan bir bilgi daha

verir: Veysiliğin, Üveys’ten önce de var olduğunu, hatta Asr-ı Saadet’ten önce Hz.

Musa zamanında Behrli Esved adlı bir köle tarafından başlatıldığını söyler. Fakat hususi

isminin Veysel Kareni’den sonra konulduğunu belirtir.

Hırkanın Tarikatta Yeri ve Kullanımı: Bölümüde tarikatlarda hırka giyme

geleneğinden ayrıntılı bir şekilde bahsedilir. Bu geleneğin Hz.Peygamber’in kendi

kullandığı abası ve Kaab bin Züheyr’le Veysel Karani’ye hediye ettiği hırkaların

meşhur olmasıyla başladığını genişçe izah edip hırkanın tarikatlarda olmazsa olmaz bir

kıyafet olduğunu açıklar. İlerleyen sayfalarda enteresan bir anekdot daha vardır.

Peygamberimizin Kaab bin Züheyr’e hediye ettiği hırkayı Muaviye on bin altın vererek

satın almak istese de alamaz. Kaab bin Züheyr’in vefatından sonra evlatlarından yirmi

bin altın karşılığında bunu alıp kefen olarak kullanmak istese de bu nasip olmaz. Bu

hırka asırlar sonra İstanbul’a gelir.

Hırka Nasıl Giyilirdi: Bölümde, tarikatlarda hırkanın giydirilmesiyle alakalı

önemli detaylar aktarılmaktadır. Şöyle ki:

Rehber efendi diye isimlendirilen kıdemli bir derviş, salik denilen yeni dervişi

alarak dergâhın mihrabı önünde, şeyh efendinin yanında dururlar; salik, rehberin

gerisindedir. Rehber, mihraptaki hırkayı niyaz ederek yani öperek şeyh efendiye verir,

61

şeyh efendi de alırken niyaz eder. Hırka elindeyken “Ruh-i pak-i Hazreti Muhammed

Mustafa’ra selavat” ve ardından “Azamet-i huda’ra Tekbir” diyerek salâvat ve tekbirler

getirtir. Tekbirler devam ederken rehber, salikin şed yani kuşağından tutarak şeyhin

önüne getirir. Salik ve şeyh diz dize otururlar. Şeyh, hırkanın yakasına üç defa niyaz

eder, salike de ettirir, duasını okuyarak sırtına bırakır. Tekbir ala ala önce sağ sonra da

sol kolunu giydirir. Yakasını da yine tekbir alarak düzeltir. İçinden Fatiha okuyarak

saliki elleriyle sıvazlar. Sonra da şu şiirsel metni seslice okur:

Bismillah, Allah Allah, eyvallah

Hanedan-ı Ahmed’e kıl iktıda

Başı, canı terk edip eyle feda.

Cehdedip ta erenler giydire.

Arkasından şu gulbeng yani kalıplaşmış nida sözcüğünü çeker:

Hırka-yı fahri giydi cenab-ı Mustafa.

Kıble-i ehli safa oldu cenab-ı Mustafa.

Ya Aziz u ya Settar.

Ya Latif u ya Alim.

Ya Şah-i Murteza.

Ya sırran’sır

Ya nuren’nur

Ya piruna ve senedena ve Mevlana

Şeyen lillah lehümül Fatiha (Şeyh Cemalullah, 1959: 54).

Bunun üzerine hırka ile çeyizlenen salik, şeyhin sağ dizini ve sağ avuç içini üç

defa öperek kalkar. Rehberle birlikte ayakucuna basa basa etraftan dolaşarak mihrabın

önüne gelir. Rehber, mihrabın sağ ve solunda sıralanmış misafir şeyhlere saliki takdim

ederken şeyhlerin kulaklarına yaklaşarak “gülam-i hazreti pir” diye seslenir. Şeyhler,

salikle görüşürlerken tebrik ve dualarla birlikte şu parçayı söylerler:

Dervişlik olaydı tac ile hırka.

Ben de alır idim otuza, kırka.

Bu görüşmeden sonra hırka giyme töreni biter ve salik çeyizlenmiş olur

62

Hırka-İ Şerife’nin İstanbul’a Getirilmesi: Revnakoğlu, kaynaklardan

yararlanarak elde ettiği ve Veysel Kareni’den başlayarak kendi zamanına kadar uzanan

Hırka sahibi elli yedi ismi sıralar. Bu isimlerin birçoğu hakkında da şaşırtıcı derecede

farklı bilgiler verir. Bunlardan sadece elli altıncı isim olan Mahmud Şihabedin hakkına

olumsuz cümleler kurarken diğer malumat verdiği zatlar hakkında övücü vasıflar sıralar.

Hırka-İ Şerif Dairesi, Hirka-İ Saadet Cami ve Kitabeleri: Bu iki bölümde,

bahsedilen yapılar hakkında ayrıntılı bilgiler verilir. Yapım aşamasından onarım veya

yenilenmeklerine kadar yaşanan değişimler anlatılır. Kitabelerde yanlar aktarılır. Yine

önemli bir fark, tekrar hatırlatılır. Buna göre Hırka-ı Şerife Camii’nde Veysel Kareni’ye

hediye edilen hırka sergilenirken Topkapı Sarayı’nın bir bölümü olan Hırka-ı Saadet

Dairesi’nde ise Kaab bin Züheyr’e verilen hırka yer almaktadır.

Revnakoğlu, anlatımını şiir parçalarıyla süslemeyi ihmale etmemiştir. Özellikle

Yunus Emre’nin meşhur Yemen İllerinde Veysel Kareni şirininin dörtlüklerini,

Karani’nin hayat hikâyesine denk gelen yerlerine yerleştirir. Anlatımın sonunda ise

şiirin tamamını, Şeref Hanım’ın bir şiirini, Hatai, Kul Himmet, Pir Sultan ve İbrahim

Hakkı’dan Veysel Karani’yi anlatan adı şiir parçalarını verir.

Son olarak eserle ilgili mühim bir hatırlatma yapmakta fayda vardır. Yukarıda

bahsedilen eser daha sonra Veysel Karani ve Üveysilik adıyla İsmail Derviş ve M.

Doğan Bayın tarafından Köprü Yayınlarından çıkarılmıştır. İsim farkı olan eserin içeriği

tamamen aynıdır.

3. 1. 3. Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası:

Revnakoğlu’nun hayattayken hazırladığı en son çalışmadır. Aslında kendi

sahasında çok önemli bir boşluğu dolduracak mahiyette planlanan bu çalışma, çok uzun

ömürlü bir çalışma olarak düşünülmüş, aylık ve yıllık abone fiyatlarıyla reklam ve ilan

ücretleri belirlenmiş, fakat yazarın ömrü vefa etmediğinden iki ciltle sınırlı kalmıştır.

Aylık mecmua halinde düşünülen çalışmanın ilki 5 Haziran, ikincisi 5 Temmuz

1966 tarihli. Ciltlerin her biri 18 sayfadan ibaret, A4 kâğıt ebadınadır

Fasiküllerin içeriği şöyledir:

63

3. 1. 3. 1. Birinci Cilt

Bu cilt, üç bölüm halindedir:

Sayın Kültür ve Tarih Severlere, adlı ilk bölüm sunuş mahiyetinde hazırlanıştır.

Bölümde aslında bu çalışmanın ne kadar hacimli olacağı ve safhasında nasıl bir büyük

boşluğu dolduracağı hakkında bilgi verilmiştir. Zira Revnakoğlu, çalışmanın daha

başında, içerikle ilgili bilgileri veren bazı önemli sorular sorarak bu önemli soruların,

çalışmanın ilerleyen sayfalarında mutlaka cevap bulacağını belirtmektedir. Çalışmanın

ne derece önemli olduğunu ve içeriğinin kapsayıcılığını anlamak adına sıralanan bu

soruların görülmesi uygun olacaktır:

“Batı’ya yönelen yeni devrimle beraber yerlerini, izlerini tarih ve ilme bırakan

bu teşekküller aslında ne idi?

Neden doğmuşdu, nasıl kurulmuş, nasıl yayılmışdı?

Sonraları ne oldu da yolunu değiştirdi? Bozuldu ve onarılmaz çöküntülere

uğradı. Bunun sebebleri ne idi?

Bir insan evvelce nasıl Derviş olurdu?

Tarikata girmekle ne kazanırdı?

Ne gibi merhalelerden geçer, nasıl mertebe alır, nasıl yetiştirilirdi?

“Şeyh” veya “Halife” olduktan sonra ne yapardı? Şeyh’in en başlı vazifesi olan

“teslik”, “telkin” ve “irşad” ne demekdi?

Şeyh, Derviş, Tekke içinde veya dışında ne gibi işlerle görevlendirilirdi? Bu

vazife ve vecibeler nasıl yerine getirilirdi?

“Zahir Uleması” denilen sarıklı sınıfı ile “batın Uleması”ndan olan Sofiler,

büyük Mutasavvifler (Tarikat ve Tasavvuf irfanında ileri gelenler) tarih boyunca neden

bir türlü anlaşamadılar?

Şeriatci medrese ile Tarikatçi dergâh arasında, asırlardır süre gelmiş bu

uzaklıklar hatta bağdaşmazlıklar nereden geliyor?

64

Medresenin “Bid’at”den saydığı “küfürdür!”diye karşı koyduğu bir takım

davalar, karışık bir sürü meseleler Tekke’ye girince nasıl oluyordu da “pekâlâ caiz!”

helal hatta makbül ve mubah görülüyordu?

Bir çeşit Tekke muaşereti ve Tarikat irfanı bilinen ve şimdiye dek hiç yazılmamış

bulunan “Âdâb” ve “Erkân” isimli terbiye sistemi, Tarikat medeniyeti nelerden

ibaretti?

Tarikatleri kuran birinci Pirler, sonra bunları Türk zevkı, Türk zekâsı ile

süsleryip, besleyip zenginleşdiren, gelişdiren hepsi de öz kandan Trük olan ikinci Pirler,

onların arkasından gelen ve “Erkân” koyan diğer “Müçtehidler” kimlerdi, nasıl

insanlardı?

Tarikat kültürü olan tasavvuf edebiyatı nasıl doğmuş, nasıl mektebleşmiş ve

nasıl benimsenmişdi? Bırakdığı mahsullerin ve izlerin kıymet dereceleri ne idi?

Bildiğimiz belli başlı ibadetler ile Tarikatler’in sonradan getirdiği ve yaptığı:

Ayin-i Şerif’ler arasında ne farklar vardı? Bunların şer’i, dini ve kitabi mahiyetleri ne

idi? Nereden geliyordu?

Bir başka ibadet tarzı olan ve reforma yaklaşan bu Ayin-i Şerif’lerin şekilleri ve

çeşitleri nelerdi?

Nasıl yapılırdı, nasıl öğretilirdi?

Ayin-iŞerif’lerin icrasında vazife alan Şeyh Efendi, Zakirbaşı başda gelmek

üzere ikinci planda bulunanlardan “Ser halife, Sertarık, Tarikatçi, Pîş-i kadem, - hizmet

ve kıdem sırasına göre – Nukaba, Mücaba, Hulefa, Meydan Nakipleri, Çavuşlar,

Sancaktarlar” ayrıca “Müsahip, Rehber, Âşık, Talip, Derviş, Taçlı Derviş, Nevniyaz,

Can, Düşkün, Sürgün, Seyyah, Seyyid, Baba, Dede, Dedebaba, Halifebaba…” ve

benzerleri ne demekdi? Bunların vazifeleri nelerdi?

Keza muhteşem bir hançere ihtilali halinde asırlardır süre gelmiş, kilise

müziğini yenmiş ve geçmiş olan Tekkeler musikisi, arşı tutan gulgulesi, velvelesi,

azametli sesi ve ahengi ile ibadet dünyamıza neler getirdi? Bu örnek yenilikler nasıl

tutundular? Nasıl yerleşdiler? Tekke ve medrese bu yüzden nasıl çatıştı? Nasıl çekişdi?

65

Zamanında İslam mabedlerinin ilk büyük konservatuarı sayılan, şarka ve

şarklıya mahsus bu musikiyi ayakta tutan ve yürüten belli başlı simalardan usta

“Zakir”ler “zakirbaşı”lar, bunkların peyrevleri (yardımcı), zikr-i şerifi nazım ve

hakimhançereleri ile idare eden Kıyam reisleri, Reis kanadları, Mutrib’e çıkan

Neyzenler, Neyzenbaşlar, Kudümzenler, Kudümzenbaşılar, Halilezenler,

Halilezenbaşılar, diğer isimleriyle Nevbezenlar ve Ayinhanlar… Bunlar, Tevhidhanenin

zakir postlarında, yahud Mevlevihanelerin “Mutrib” isimli musiki mahfillerinde nasıl

çalışırlardı? Ne iş görürlerdi? Bu vazifeler kendilerine ne suretde veriliyordu?

“Cihaz” ve “Emanet” isimli Tarikat kostümlerinin Tac-ı Şerifler’in, bunları

sembolize eden renk, şekil ve biçim farkları ile birbirlerinden hususi suretde ayrılışları

ve dolayısı ile meydana gelen kılık kıyafet özellikleri.” (Revnakoğlu, 1966d: 3-5).

Tarikatlarla alakalı bu sorular sıralandıktan sonra “…bu sahada bu konularda

derin vukufu, geniş salahiyet ve ihtisası ile tanınmış, Türk-İslam devri kitabeleri, eski ve

tarihi eser uzmanı, fazıl üstadımız CEMALEDDİN SERVER REVNAKOĞLU”

kalemiyle “ilk defa” cevap bulacağı belirtilir. Yine alfabetik bir liste halinde tarikatların

103 kolu sıralanarak bütün kollar hakkında ilerleyen zamanlarda gerekli malumatların

verileceği bildirilir (Revnakoğlu, 1966d: 6).

Görüldüğü gibi bu çalışmanın eksik kalması tarikat kültür ve tarihi açısından

büyük kayıp olmuştur. Her ne kadar Revnakoğlu, müstakil yazılarında bu soruların

cevaplarını kısmen vermiş olsa da planladığı büyük izahlar yarım kalmıştır.

Başlayış, bölümünde Revnakoğlu, çalışma metodu hakkında bilgiler verirken

çok önemli tespitlerde bulunur. Öncelikle eğrisiyle, doğrusuyla “tarikatlar” ın

kültürümüzün bir parçası olduğunu belirttikten sonra konuyla ilgili daha önce yapılmış

çalışmaların varlığına dikkat çekmiş, ancak bu çalışmaları yapanların tarikat içinden

insanlar olmadıklarının altını çizmiş, kendisinin bu kültürün içinden gelen bir kişi olarak

tarikatlar konusunun hakkını vererek ele aldığını söylemiştir. Revnakoğlu, çalışmasında

ilmin ve hakikatin hatırı için tarafsız kalacağını, gizli ve karanlıkta kalmış bütün

hususları belgeler doğrultusunda açıklayacağını belirttikten sonra konuya ilgili birkaç

sayfa çok önemli tespitlerini sıralar. Bu tespitler özetlenecek olursa:

66

Tarikatların klasik musikimize sinmiş tesirleri ve ibadet hayatımıza getirdiği

yenilikler vardır. Raksı, musikiyi, şiiri ve güzel sesi ibadetle kaynaştırmayı

başarmışlardır (Revnakoğlu, 1966d: 9).

Tarikatlar, daima muhabbeti esas aldıklarından daima hoşgörü ve estetiği

savunmuş; hayatın içindeki her türlü kabalık, basitlik, sevgisizlik ve dolayısıyla

yobazlığa karşı koymuşladır (Revnakoğlu, 1966d: 9).

Tarikatlar; terbiye, zarafet, tevazu, feragat, heyecan ve deryadillik yoluyla halk

terbiyesinde önemli bir yere sahipti. Bu yönleriyle toplumun bazı yönlerden

ilerlemesine vesile olmuşlardır (Revnakoğlu, 1966d: 10).

Bu ve bunu gibi birçok tespiti sıraladıktan sonra son zamanlarda mürşitlik ve

şeyhlik makamlarının babadan oğula devredildiğini, şeyhlikten şahlığa çevrildiğini

söyleyerek kapanmalarında en büyük etkenin kendi yapılarındaki bu bozulmanın olduğu

gerçeğini ifade eder (Revnakoğlu, 1966d: 12).

Sonra tarikat folkloruna dair yüze yakın terim ve tabir sıralayarak bunların

mutlaka bilinmesi gereken kültür öğeleri olduğunu belirtir. Bu gibi hakikatlerin

bilinmesinden sonra bunların gelecek kuşaklara aktarılması gerektiğini, bunları bilen

inanların giderek azaldığını, bu nedenle kayda geçilmesi gerektiğini vurgulayarak

yaptığı işin ehemmiyetini gözler önüne serer (Revnakoğlu, 1966d: 16).

Yunus Emre İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu, adlı üçüncü bölüm bir sayfadan

ibaret bir inceleme yazısıdır. Bu yazının tamamı 12 sayfadan oluşmaktadır. Müstakil bir

makale olarak 1966 tarihli Türk Yurdu dergisinin 319. sayısı olan Yunus Emre Özel

Sayısı’nda yayımlanmıştır. Makalede dolayısıyla bölümde, Yunus Emre’nin hangi

ilahisinin ayinin neresinde okunduğu hususu ayrıntılı bir şekilde işlenmektedir.

Mecmuanın sayfaları arasında Kadiri, Bektaşı ve Rufai tarikatlarına ait olduğu

belirtilen üç adet tam sayfaya renkli basılı tac- şerif yani tarikat şeyhlerine ait özel

başlık resimlerine yer verilir.

3. 1. 3. 2. İkinci Cilt

Bu cilt iki bölümden oluşur.

67

Tarik ve Tarikat Ne Demekdi, adlı uzun bölümde bu bahse daha ayrıntılı bir

şekilde giriş yapılmıştır. Tarik kelimesinden başlanarak tarikat kelimesinin anlamları

açıklandıktan sonra özellikle İstanbul’da etkili büyük tarikatların kuruluş ve İstanbul’a

geliş serüvenleri kısaca özetlenmiştir. Yazının devamında alt başlıklar altında tarikat

kültürüne ait uygulamalar ayrıntısıyla anlatılır. İstanbul’a gelmiş ve yerleşmiş büyük

tarikatlarda giyim-kuşam hususiyetleri, muayyen günlerde yapılan bazı törenler işlenir.

Bu yazının içeriği Tarikat Folkloruna Dair Derlemelerini İçeren Makaleleri bölümünde

ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.

Yunus Emre İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu, bölümünde ilk ciltte kalınana

yerden devam edilmiştir.

3. 1. 4. Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü

Bu kitap çalışması Revnakoğlu’nun çeşitli dergilerde yayımlanmış

makalelerinden derlenmiş bir çalışmadır. Bu yazılar incelendiğinde birçoğunun

birbirinin devamı niteliğinde olduğu görülecektir.

M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu tarafından hazırlanan kitap Kırkambar

Kitaplığı yayınlarına ait. Mayıs 2003 tarihli ilk baskının içeriği şöyledir:

Sunuş, bölümünde çalışma hakkında kısa bir bilgiden sonra Revnakoğlu’nun

biyografisi verilmiştir. Burada özellikle Murat Uraz ve Erdem Yücel’in çalışmalarından

önemli ölçüde yararlanılmıştır.

Başlayış, bölümünde Türk İslam Âleminde Tarikatlar Tarihi Mecmuası’nın ilk

cildi yer alır. Tarikatların sosyal ve kültürel alandaki önemli faaliyetlerine değinilir.

Bölümün ayrıntıları yukarıda işlenmiştir.

Tarikat Ne Demektir, başlığını taşıyan birinci bölümde Türk İslam Âleminde

Tarikatlar Tarihi Mecmuası’nın ikinci cildi sunulur. Burada özellikle tarikatların kılık-

kıyafetleri hakkında oldukça renkli bilgiler yer alır. Ayrıntılı bilgiler, çalışmamızın

Tarikatlarda Giyim Kuşam bölümünde incelenmiştir.

İkinci Bölüm, Tarikatlar Tarihine Toplu Bir Bakış adını alır. Bölümdeki yazılar

Revnakoğlu’nun Yeni Tarih Dünyası’ndaki konuyla alakalı yazılarıdır. Bu yazılarda

68

Kadiriliğin kurucusu Abdulkadir Geylani’nin hayatı hem yazılı kaynaklardan hem de

halk rivayetlerinden yararlanılarak ayrıntılı bir şekilde işlenir. Sonra İstanbul’da meşhur

olmuş Kadiri büyüklerinden Eşrefoğlu Rumi ve İsmail’i Rumi’nin ayrıntılı hayat

hikâyeleri, Kadiriliğe kattığı yeni içtihatlar, ortaya koydukları eserler anlatılır. İstanbul

Kadirhanesi’nin Safhaları, makalesinde Kadirhane’nin İstanbul’a gelişi, bina olarak son

yıllara kadar geçirdiği aşamalar bilgi ve belgeler doğrultusunda anlatılır.

Üçüncü Bölüm, İstanbul’da Tarikatlar bölümüdür. Buradaki yazılar İslam

Mecmuası’nda Şeyh Cemalullah müstear adıyla yayımlanan yazılardır. Bölümde

Bayramilik, Vefailik, Nakşibendîlik tarikatlarının İstanbul’a gelişi ve etkilerine kısaca

değinilir. Özellikle bu tarikatların İstanbul’a geldikten sonra daha milli bir çizgide

ilerlediği kaydedilir.

Dördüncü Bölüm, Bektaşilik, Mevlevilik adıyla oluşturulmuştur. Bölümde Tarih

Dünyası dergisinde yayımlanan Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti, Mevlevi Ayini Eğlence

midir? adlı iki makale yer alır. İlk yazıda özellikle Bektaşiliğin hoşgörü ortamında

bıraktığı tesirler ve folklorik yönü işlenir. İkinci yazı bir cevap mahiyetindedir.

Revnakoğlu, Mevlevi ayinin sadece bir oyun ve eğlenme olarak gören Kadircan Kaflı

adlı tarihçiye bunun böyle olmadığını, her tarikat ayininin bir ibadet keyfiyeti içinde

cereyan ettiğini, ayinlerin birçok merhalesinde dini metinlerin yer aldığını örnekleriyle

açıklar.

Beşinci Bölüm, Kapatılışının Ardından Tekke ve Zaviyeler adlı bölümdür.

Bölüm yazıları Tarih Konuşuyor dergisinde yayımlanan aynı adlı seri yazılardan

meydana gelir. Bu makaleler gerçekten de çok orijinal tespitleri barındırır. Tarikatların

kuruluş amaçları, sosyal ve kültürel hizmetleri, medreseyle farkları ve son olarak

çöküşlerindeki iç sebepler ayrıntılı bir biçimde işlenir. Bu bölünde işlenen meseleler

çalışmamızın Tarikatlar Hakkındaki Düşünceleri bölümünde ayrıntılı bir şekilde

verilmiştir.

Altıncı Bölüm, Tarikatlarda Cenaze Törenleri başlığına sahiptir. Bu bölüm de

Tarih Konuşuyor dergisinde yayımlanan aynı adlı seri yazılardan oluşmaktadır.

Bölümde özellikle cenaze törenleriyle alakalı önemli bilgiler söz konusudur. Şeyh ve

dervişlerin vefat anından defin işlemlerine kadar oldukça ayrıntılı uygulamalar bölümde

69

yer almaktadır. Yine bölüm hakkında ayrıntılı bilgi çalışmamızın Tarikatlarda Cenaze

Törenleri bölümünde vardır.

Yedinci Bölüm, Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplık

Bölümde de Revnakoğlu, tarikat mensuplarına ait nükteli, fıkravari onlarca gerçek

hadise paylaşır. Bu hadiselerin bazıları bizzat kendi şahit olduğu hadiselerdir. Bir kısmı

ise tarikat çevresinde yaygın bir şekilde anlatılan yaşanmış hadiselerdir.

Sekizinci Bölüm, Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar.

Birçok yazısında tarikatların, folklorun önemli bir parçası olduğunu ifadeye çalışan

Revnakoğlu, bu başlıktaki yazılarıyla da yine folklorun mühim bir unsuru olan “fıkra”

bahsine de bir gönderme yapmak ister gibidir. Revnakoğlu, tarikat ehli insanların son

derece hoşgörü sahibi, deryadil insanlar olduğunu fırsat buldukça dile getirir. Zaten

medresenin katı ve keskin anlayışının tarikatlar sayesinde yumuşadığını iddia eder. Bu

noktada özellikle Bektaşi geleneğindeki sınırları belirsiz hoşgörü, sevgi dünyasını örnek

verir. İşte bütün bu anlattıklarına bir vesika olması bakımından yukarıda bahsedilen iki

başlık altında pek çok hadise paylaşmayı gerekli görür. Yine Tarih Konuşuyor

dergisinde aynı başlıkla yayımlanan beş makalede tarikat mensuplarının nükte

dünyasını dolayısıyla hoşgörü ve muhabbet ortamını anlatmaya çalışır.

Dokuzuncu Bölüm, Tekke Musikisinde Nevbe adını taşır. Bölümün girişinde

tekke musikisi hakkında önemli malumat ve tespitlerde bulunur. Revnakoğlu,

medresenin “haram” diyerek katiyen yasakladığı musikinin gelişip serpilmesinde

tekkelerin mühim rolünü hatırlatır. İbadet hayatımızı bir şekilde renklendiren musikinin,

varlığını tekkelere borçlu olduğunu ifade eder. Ayinlerde, musiki yoluyla gönüllerin

coşması örneğinden yola çıkarak musikinin ruh üzerindeki etkisini anlatmaya çalışır. Bu

açıklamalardan sonra nevbe bahsine girer, farklı başlıklar altında bir çeşit tekke bandosu

olan nevbenin bütün önemli özelliklerini inceler.

Bu çalışmada M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu, Revnakoğlu’nun

makalelerini dil ve üslup özelliklerini, içeriklerini koruyarak (Bayın, Dervişoğlu, 2003:

12) aynı isimler altında, belli bir düzen halinde vermeye çalışmışlardır. Kitap için tercih

edilen Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü ismi de tarikatların

folklordaki yerini işaret etmesi bakımından önemlidir.

70

3. 2. YAZI VE MAKALELERİ

Revnakoğlu, İstanbul ve Erzurum matbuatında birçok yazıya imza atmıştır. İlk

yazılarını kendisi için bir staj ortamı diyebileceğimiz Erzurum Halkevi (Yayla)

dergisinde yayımlamıştır. Erzurum’daki ilk beş yıllık çalışmalarının ürünü olan bu

yazılar, Erzurum’da yaptığı araştırmaların neticelerini içeren yazılardır. 1946’da

Erzurum’dan ayrıldıktan sonra İstanbul matbuatında yazmaya başlar. İstanbul’daki ilk

yazılarını Vakit gazetesinde yazar. Sonra diğer yayın organlarında yazıları yayımlanır.

Çok ciddi araştırmalar yapmasına rağmen hepsini yazıya dökemez. Zira bu işin bir insan

gücünü aştığını belirtir (Ö. Emin, 1954: 6). Bununla birlikte elinden geldiğince yazmaya

çalışır. Fakat bir engel daha vardır ki o da ilgisizliktir. Revnakoğlu, basın dünyasının, bu

önemli kültür işlerine ilgisiz kalmasından da şikâyetçidir (Ö. Emin, 1954: 7).

Dolayısıyla yazıları kendisinin de belirttiği gibi pek az yayın organında yayımlanmıştır.

Kütüphane arşivleri tarandıktan sonra ele geçen yazıları, yayımlanan dergi veya gazete

isimlerine göre aşağıdaki gibidir:

Erzurum Halk Evi (Yayla) dergisi:

1. “Tahtacılar, Ayin ve Adetleri” . (1944). 1(4-5), 26-29

2. “Ayaklı Kütüphane”. (1944). 1(4-5), 47-51

3. “Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut”. (1945). 1(6), 24-28

4. “Sivaslı Ali Çavuş”. (1945 ). 1(6), 49-50

5. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Soy Kökü ve Ana Tarafı”. (1945).

1(7), 31-38

6. “Ketencizade”. (1946). 1(8-9), 21-28

7. “Erzincanlı Hacı Ahmet İzzet ve Hasan Hayri Paşalar”. (1946). 1(8-9), 33-36

8. “İkinci Tetkik”. (1946). 1(10), 7-9

9. “Bir Başarı Karşısında”. (1946). 1(10), 17-18

10. “Erzurum Hattatları ve Tahtacızade”. (1946). 1(11), 10-15

11. “Evimizde Bir Temsil Hadisesi”. (1946). 1(11), 27-30

Vakit gazetesi:

12. “Miraciye ve Mevlit”. (5 Haziran 1951). 5

71

13. “Eski Muharremlerde Mersiyye ve Aşure”. (4 Kasım 1951). 5

14. “İslamda Yılbaşı Şenlileri”. (3 Ocak 1952). 5

15. “Edebiyatımızda Miraciye ve Regaibiye”. (21 Nisan 1952). 5

16. “Memleetimizde Bahar Şenlileri”. (6 Mayıs 1952). 5

17. “Betaşilikte Dini Bir Ayin Var mıdır?”. (21 Ekim 1952). 5

Tarih Dünyası dergisi (İlk dönem):

18. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 1”. (1950). 2(15), 627-631

19. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 2”. (1950). 2(16), 676-677

20. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 3”. (1950). 2(18), 779-780

21. “İstanbul Mezarlıklarında Fatih’in Adamları 4”. (1951). 2(20), 857-860

22. “İstanbul Mezarlıklarında Keskin Dede Haziresi”. (1951). 3(22), 941-943

12 Mart dergisi:

23. “Son Çağların Mutasavvıf Halk Şairi Karazlı Hakkı Bey”. (1953). 11-12

Yeni Tarih Dünyası dergisi:

24. “Kaadirilik”. (1953). 1(1), 17-19

25. “Kadirlik İstanbul’a Nasıl Geldi?”. (1953). 1(2), 68-70

26. “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti I”. (1953). 1(3), 135-137

27. “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti II”. (1953). 1(4), 169-170

28. “Kadiriliğin İstanbul’a Gelişi ve Yayılışı I”. (1953). 1(6), 254-256

29. “Kadiriliğin İstanbul’a Gelişi ve Yayılışı II”. (1953). 1(7), 300-301

30. “Rumilik ve İsmaili Rumi”. (1953). 1(8), 348-350

31. “İstanbul Kadirhanesi ve Safhaları”. (1954). 1(10), 431-434

32. “Kadirhane’de Erbain Helvası”. (1954). 2(11), 469-470

33. “Erbain Helvası”. (1954). 2(12), 520-521

34. “Helvanın Pişirilmesi”. (1954). 2(13), 551-552

35. “Helvanın Huzura (Saray’a) Gönderilmesi”. (1954). 2(14), 588-589

36. “Kutb-i Nayi Osman Dede ve Miraciyesi”. (1954). 2(15), 615-616

37. “Eşrefilerde Köfteli Çorba”. (1954). 2(15), 631-632

38. “Eski Tasavvuf Edebiyatımızda Miraciyeler”. (1954). 2(16), 658-659

72

39. “Köfteli Çorba Töreni”. (1954). 2(16), 665-666

40. “Edebiyatımızda Mevlid ve Miraciye”. (1954). 2(17), 690-693

41. “Yadigâr-ı Şemsi’de Deniliyor ki”. (1954). 2(17), 700-701

42. “Mevlid’in Bugünkü Hali, Miraciye’nin Üstünlüğü”. (1954). 2(18), 738-739

43. “Köfteli Çorba’nın Balçık Mayası”. (1954). 2(19-20), 785-788

44. “Miraciye Nasıl Kaleme Alındı”. (1954). 2(19-20), 817-819

45. “Miraciye Şairi Kutb-i Nay-i Osman Dede”. (1954). 2(21-22), 855-856

46. “Tarih ve Takvimde Yılbaşı”. (1954). 1(Tarih Yıllığı İlavesi), 19-22

47. “İslam’da Yılbaşı”. (1954). 1(Tarih Yıllığı İlavesi), 22-25

Hakkı Tarık Us Kitabı:

48. “Hakkı Tarık Hoca”. (1957). ( Hakkı Tarık Us Kitap Çalışması), 94-103

Tarih-Coğrafya Dünyası dergisi:

49. “Yeşilimamoğlu Salih”. (1959). 1(1), 103-105

İslam Mecmuası

50. “İstanbul’da Tarikatlar 1”. (1959). 3(26), 51

51. “İstanbul’da Tarikatlar II”. (1959). 3(27), 89

52. “İstanbul’da Tarikatlar III”. (1960). 3(28), 121

53. “Tanzimat Sonrası İstanbul Camileri”. (1960). 3(28), 126

54. “İstanbul’da Tarikatlar IV”. (1960). 3(29), 153

55. “İstanbul’da Tarikatlar V”. (1960). 3(31), 221

Tarih Yolunda Erzurum dergisi

56. “Erzurum Matbuatı I”. (1959). 1(1), 7-8

57. “Tivnikli Faruk Hoca”. (1959). 1(2), 9-11

58. “Veli Huylu Bir Veli Kaybettik”. (1959). 1(2), 19-21

59. “Erzurum Matbuat II”. (1959). 1(3), 13-14

60. “Celal Feyyaz Gürsel”. (1959). 1(3), 21-23

61. “Bir Aydınımızı Daha Gitti”. (1959). 1(3), 25-26

62. “Erzurum Matbuat III”. (1959). 1(4), 5-6

73

63. “Erzurum Yatırlarından Habib Baba – yı Veli”. (1959). 1(4), 11-12

64. “İstanbul’da Erzurumlu Hayratı”. (1959). 1(4), 16

65. “Erzurum Matbuat IV”. (1960). 1(5-6), 7-8

66. “Kındığılı Vehbi Hoca”. (1960). 1(5-6), 22-23

67. “Erzurum Matbuatı V”. (1961). 1(7-8), 6-7

68. “Yeni Diyanet Reisimiz”. (1961). 1(7-8), 8-9

69. “Erzurumlu Gürsel Paşa”. (1961). 1(7-8), 11-12

70. “Erzurum’da Bir Kubbe Çökdü”. (1961). 1(7-8), 14-16

71. “Abdrrezzak Galip Söylemezoğlu”. (1961). 1(7-8), 18-19

72. “Muallim Ahmed Sami”. (1961). 1(7-8), 26

73. “Erzurum Matbuatı VI”. (1961). 1(9-10), 10

74. “Erzurum’da Çöken Kubbe II”. (1961). 1(9-10), 12-13

75. “Pire Mehmed”. (1961). 1(9-10), 25-27

76. “Hoca Nizam Efendi”. (1962). 1(11-12), 28-29

77. “Tortumlu Musa Kazım Efendi I”. (1962). 1(11-12), 32-33

78. “Tortumlu Musa Kazım Efendi II”. (1962). 1(13-14), 6-7

79. “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. (1962). 1(13-14), 11-13

80. “Erzurum Radyosunda Bir Konuşma”. (1962). 1(13-14), 29-31

81. “Kazan Asmazlardan Kazım Bey”. (1963). 1(15-16), 9-10

82. “Bayburdlu Celali’yi Yeniden Tanıdık”. (1963). 1(15-16), 14-16

83. “Edirne Müdafi Şükrü Paşa”. (1963). 1(15-16), 23-24

84. “Iğdasorlu Hacı Şevket Bey”. (1963). 1(15-16), 25

85. “Hacı Şevket Efendi”. (1963). 1(15-16), 26-28

86. “Tortumlu Asım Hoca”. (1963). 1(15-16), 30-31

Tarih Dünyası dergisi (İkinci dönem)

87. “Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti”. (1964). 1(1), 108-109

88. “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim I”. (1965). 1(2), 226-228

89. “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim II”. (1965). 1(4), 401-405

90. “Fethi Bey Hocamız”. (1965). 1(5), 7-10

91. “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba I”.(1965). 1(6), 177-180

92. “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba II”.(1965). 1(7), 250-252

74

Cennet Çeşmesi dergisi:

93. “İbrahim Hakkı’nın Vefatı Hangi Yıldadır?”. (1965). 1(1), 5-7

Devrim Gazetesi: 94. (31 Temmuz 1965). “Veli Baba Türbesi I” 95. (1 Ağustos 1965). “Veli baba Türbesi II” 96. (2 Ağustos 1965). “Veli Baba Türbesi III”

Türk Yurdu dergisi:

97. “Yunüs’ün Bestelenmiş İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”. (1966). 5(319), 128-139

İş ve Düşünce dergisi:

98. “Emiroğlu Faruk Bey”. (1959). 25(210-213), 38-40

99. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların

Karışıklığı I”. (1966). 31(255), 3-5

100. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların

Karışıklığı II”. (1966). 31(256), 4-6

101. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin Vefatı Tarihi Üzerine Kaynakların

Karışıklığı III-Hacı Yusuf Nesim Efendi”. (1967). 32(257), 3-5

102. “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa I”. (1967). 32(260), 71-75

103. “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. (1967). 32(268), 4-7

Tarih Konuşuyor dergisi:

104. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi I”. (1966). 5(25), 2067-

2071

105. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi II”. (1966). 5(26), 2169-

2172

106. “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve Okçular Tekkesi III”. (1966). 5(27), 2227-

2230

107. “Eski Üç Aylarda Ramazanı Karşılama Hazırlıkları”. (1966). 5(35), 2885-2890

108. “Minare Musikimizde Temcitler”. (1967). 6(36), 2996-3000

75

109. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar I”. (1967).

7(38), 3091- 3095

110. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar II”. (1967).

7(39), 3127-3130

111. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar III”. (1967).

7(41), 3222-3225

112. “Tarikat Mensuplarında Zarafet, Nüktedanlık ve Hazırcevaplar IV”. (1967).

7(42), 3266-3268

113. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekke ve Zaviyeler”. (1967). 7(44), 3344-

3347

114. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekke ve Medrese Arasındaki Görüş

Farkları”. (1967). 7(45), 3387-3391

115. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekkelerin Kuruluş ve Çöküntü Sebepleri”.

(1967). 7(46), 3441-3444

116. “Kapatılışının 42. Yıldönümünde Tekkelerin Çöküntü Sebepleri”. (1967).

7(47), 3472-3476

117. “İslamiyet’te Yılbaşı ve Musiki”. (1968). 7(48), 3252-3254

118. “Nevbe Vurmak Ne İdi, Nasıl Yapılırdı?”. (1968). 8(49), 3553-3556

119. “Nevbe Çıkarma Merasimi”. (1968). 8(50), 3612-3616

120. “Nevbe ve Sazları”. (1968). 8(51), 3654-3659

121. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri I”. (1968). 8(52), 3693-3696

122. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri II”. (1968). 8(53), 3749-3752

123. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri III”. (1968). 8(54), 3800-3803

124. “Tarikatlerde Cenaze Törenleri IV”. (1968). 8(55), 3829-3832

125. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. (1968).

8(56), 3870-3872

126. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. (1968).

8(57), 3923-3926

127. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler I”. (1968). 8(58), 3949-3952

128. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler II”. (1968). 8(59), 3997-

4000

76

129. “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar, Hadiseler, Şahsiyetler”. (1969).

8(60), 4052-4057 ( Son Yazısı)

Hür Söz gazetesi:

130. (27 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı I”. 1

131. (28 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı II”. 1

132. (29 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı III”. 1

133. (30 Haziran 1962). “Erzurum Matbuatı IV”. 1

134. (1 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı V”. 1

135. (2 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VI”. 1

136. (3 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VII”. 1

137. (4 Temmuz 1962). “Erzurum Matbuatı VIII”. 1

138. (27 Eylül 1962). “Ketencizade”. 1

139. (12 Ocak 1963). “Berat Gecesine Dair”. 2

140. (30 Ocak 1963). “Tarihte Ramazan I”. 2

141. (31 Ocak 1963). “Tarihte Ramazan II”. 2

142. (21 Şubat 1963). “Ramazan Geldi Gidiyor”. 2

143. (13 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair I”. 2

144. (14 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair II”. 2

145. (15 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair III”. 2

146. (16 Mart 1963). “Bayburtlu Celali'ye Dair IV”. 2

147. (13 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazrelerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli

Kaynaklar I”. 2

148. (14 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli

Kaynaklar II”. 2

149. (15 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli

Kaynaklar III”. 2

150. (16 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli

Kaynaklar IV”. 2

151. (17 Haziran 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine Çeşitli

Kaynaklar V. 2

77

152. (26 Temmuz 1967). İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine

Kaynakların Karışıklığı I”. 2

153. (27 Temmuz 1967). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Vefatı Tarihi Üzerine

Kaynakların Karışıklığı II”. 2

154. (13 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında I”. 3

155. (14 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında II”. 3

156. (15 Ekim 1967). “Tortumlu Bir Paşa Hakkında III”. 3

157. (24 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa I”. 2

158. (25 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. 2

159. (26 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa II”. 2

160. (27 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa IV”. 2

161. (28 Mart 1968). “Süvari Feriki Tortumlu Hafız Mehmet Ali Paşa V”. 2

162. (26 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade I”. 1

163. (27 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade II”. 1

164. (28 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade III”. 1

165. (29 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade IV”. 1

166. (30 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade V”. 1

167. (31 Temmuz 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade VI”. 1

168. (1 Ağustos 1968). “Erzurumlu Hattatlar ve Tahtacızade VII”. 1

169. (1 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı Hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail

Efendi I”. 3

170. (2 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail

Efendi II”. 3

171. (3 Ağustos 1968). “İbrahim Hakkı Hazretleri'nin En Büyük Oğlu Fehim İsmail

Efendi III”. 3

172. (10 Ağustos 1968). “Bizim Gazete”. 1

173. (15 Ağustos 1968). “Sakıp Efendi Hoca I”. 1

174. (16 Ağustos 1968). “Sakıp Efendi Hoca II”. 1

175. (17 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi I”. 3

176. (18 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi II”. 3

177. (19 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi III”. 3

178. (20 Ağustos 1968). “Cimilli Yetim Hoca Efendi IV”. 3

78

3. 3. ARŞİVİ

Ömrünü araştırma ve incelemeye adayan, bu uğurda mesaisini arşiv, kitabe ve

mezarlıklarda geçiren Revnakoğlu, ölümünden sonra ardında dev bir arşiv bırakmıştır.

1946’da Erzurum’dan ayrıldığında çuvallar dolusu evrak götürdüğüne göre (Ö. Emin,

1954: 7) bu tarihten sonraki yaklaşık on sekiz senelik mahsulü de hayli fazla olacaktır.

Gerçekten de onun ölümünden sonra büyük bir irfan ve araştırma hazinesi kalmış, bu

hazine kurtarılabildiği kadarıyla dostları Halil Can ve Abdülbaki Gölpınarlı’nın teklifi

ile Galata Mevlevihanesi’ne diğer adıyla Divan Edebiyatı Müzesine verilmiştir. Zaman

sonra müzenin aslına uygun olarak Mevlevihane olmasına karar verilince bu sefer de

arşiv, Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’ne aktarılmıştır.

Revnakoğlu arşivi tam anlamıyla bir hazinedir. Üç yüz on sekiz dosyadan oluşan

arşivde tarikat kültürü ve tekkeler ağırlıkta olmak üzere edebi, tarihi, sosyal, mimari,

şehir hayatı gibi pek çok konuda bilgi ve belge mevcuttur. Dosya isimlerinden

anlaşılacağı üzere bilinen bazı edebiyatçılar hakkında önemli notların yanında henüz adı

bilinmeyen şairlerin şiirleri, bazı olay ve kişiler hakkında dönemin mecmualarında yer

alan bilgiler, tarihi ve edebi notlarıyla din, tarih, edebiyat ve kültüre önemli katkısı

olacak bir malzeme deposudur. Bu arşivin belli bir kısmı bilgisayar ortamında kayıt

altına alınarak Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde araştırmacılara sunulmuştur.

Oldukça geniş olan arşivin geri kalanı kısmının ise yeri geldikçe bilgisayar ortamına

aktarılacağı kütüphane yetkilileri tarafından ifade edilmiştir. Bu arşiv tam olarak

incelendiğinde sosyal bilimlerde farklı açılımlara kaynaklık edeceği düşünülmektedir.

Erdem Yücel’in verdiği bilgiler ve kütüphanedeki mevcut durum ışığında arşivin

tamamı aşağıda listelenmiştir:

ARŞİV A

1.İskender Paşa Vakfı, önemli notlar, şeyhler.

2. Şeyh Galib ve Esrar Dede’ye ait notlar.

3. Fotoğraflar.

4. Fermanlar.

5. İhsan Mahvî Dede ve bazı Mevlevî ricâli.

6. Velid Çelebi.

79

7. Maktu’alar.

8. Devranlar hakkında.

9. Fermanlar.

10. Fermanlar.

11. Muvakkithane fermanı (Munis Dede).

12. Hüccetler.

13. Taclar.

14. Şairler.

15. Fermanlar.

16. Mevlevî musikisine dair.

17. Üsküdar.

18. Seyyid Nizam Tekkesi.

19. Sütlüce.

20. Ali İrfan.

21. İstanbul tekke şeyhleri.

22. Merdivenköy’e ait.

23. Sâlih Paşa.

24. Kasımpaşa Mevlevîhânesi.

25. Bektaşi zâviyeleri, İstanbul Üsküdar yakası.

26. Bektaşi tekkeleri (Kuşadalı İbrahim Efendi).

27. Yaşar Baba.

28. Kâğıthane Tekkesi.

29. Çamlıca.

30. Üsküdar Bektaşi Tekkesi.

31. Saffet Efendi Tekkesi.

32. Yenişehirli Avni Bey.

33. Bestekâr İsmail Dede.

34-37. Yunus Emre.

38. Mevlevihâne muamelâtı.

39. Üsküdar Çınar ve Tembel Tekkelerine dair.

40. Filibeli Fevzi Baba hakkında.

41. Selâmi Tekkesi, Çamlıca.

80

42. 1330 tarihli İslâm dergâh harimine ait önemli vesika.

43. Müteferrik eski evrak.

44. Vakıf kayıtları.

45. Eyüp İdris Köşkü.

46. Eyüp Mevlevihânesi, Karagümrük mezarlığı.

47. Eyyübi Rüştü mesnevihan ve tekke musikisi.

48. Temcid ve salâlar.

49. Devran ve zikirler.

50. Önemli vesika ve tezkereler.

51. Vakfiye suretleri.

52. Hafız Mehmet Raşit Efendi notları.

53. Sertarik tekkesine ait vesikalar.

54. İbni Rahmi Ali Tayyar’a ait.

55. Galata Mevlevihânesi vakfiyeleri.

56. İskender Paşa vakfına ait.

57. Payam-ı Sabah gazetesine ait maktu’alar.

58. Maktu’alar.

ARŞİV B

1-3. Şair Şeyh Ali Haydar şiirleri.

4. İbrahim Müteferrika (243).

5. Ali Haydar

6. 1331-1334 Rumi yıllarına ait ilmî, siyasi, edebî maktu’alar.

7. Yerli ve yabancı kâğıt paralar.

8-9. Şair Ali Haydar

10. Fatih devri âlimleri, Molla Lütfi

11. Eyüplü zâkirler

12. Saçlı Hüseyin Efendi Tekkesi

13. İstanbul tekkeleri ve saiki.

14. Şeyh Osman Şems Efendi (Şair)

15. İskender Çelebi Câmiî Şerîf ve Tekkesi.

81

16. Hisarlar.

17. Şair kabulü.

18. Umumi salnameler.

19. Kazasker Mustafa İzzet Efendi.

20. Şenlik Dede.

21. Ayân Reisi Nasuhîzâde Mustafa Asım Efendi.

22. Mütercim Asım Efendi.

23. Yavsî ve Sivâsi Tekkeleri.

24. Şâzeli Tekkesi.

25. Ordu Tekkesi.

26. Bayraktar Mehmet Efendi Zâviyesi.

27. Şeyh Ahmed Behâî.

28. İstanbul Kalenderhâneleri.

29. Balçık Tekkesi.

30. Şazeliye.

31. Köşkler, kasırlar.

32. Topkapı Kıllı Yusuf Cumartesi Tekkesi.

33. İstanbul Müzeleri.

34. Mevlevî Şeyhleri, Şeyh Mustafa Fevzi Efendi.

35. İstanbul Edebiyatı.

36. Sümbül, Zincirli Servi.

37. Önemli gazete maktu’aları.

38. Hattat Mustafa Râkım.

39. Hattat İsmail Zühtü.

40. Hattat Kitâbeleri.

41. Eyüplü hattatlar.

42. Tarikat adâbına ait.

43. Konya şehri.

44. Sami Paşazâde Sezâî.

45. Üsküplü Sadettin Sırrı.

46. Müteferrik notlar.

47. Karacaahmet Sultan ve Amasyalı H. Hüsameddin Hoca.

82

48. Şeyh Vefa ve çevresi.

49. Tahir Cavit Ağa Zâviyesi, Kilyos köyü kitâbeleri.

50. Piyer Loti.

51. Saraylar.

52. Ali Bey.

53. Miskinler Şeyhi Süleyman Lütfi, Hamamı Tekkesi.

54. Kızlarağası Mehmet Nurettin, Cerrahi Tekkeleri.

55. Tâc-ı Şerîfler.

56. Şeyhülislâmlar.

57. Hasan Sait Çelebi ve şiir defteri.

58. Hacı Bayram-ı Veli.

59. Mevlit okunuşu ve tenkidi.

60. Alibey köyü, Şemseddin Nebâti.

61. Ahmet Buharî zâviyeleri.

62. Ahmet Efendi Tekkesi, Saffeti Paşa Tekkesi, Körükçüzâde Tekkesi.

Abdüsselâm Tekkesi, Hasan Kadri Tekkesi, Şeyhülislâm Ataullah Tekkesi.

Matrak Dede.

62. Muvakkithâne, Konevi, Rum Mehmet Paşa, Şeyh Feyzullah, Kantâri Baba.

Arife Hatun, Helvâî Baba, Gavsizâde.

63. Erdebilî Şeyh Hayrullah, Hekimoğlu Tekkesi.

64. Balat Tekkesi, Müfti Ali Tekkesi, Alyanak Tekkesi, Ahmed Sıdki Tekkesi.

Tosya Kitâbeleri.

65. Neccarzâde.

66. Hazret-i Nasûhî ve dergâhı, Çelebi Asım.

67. İstanbul’a dair.

68. Hazret-i Halit’e dair.

69. Makber, İbrahim Efendi Tekkesi, Koruklu Tekkesi, Gülşenî Tekkesi.

Hüsrev Paşa Tekkesi, Kuyubaşı Tekkesi, Kartal Baba Tekkesi.

70. Dikilitaşlar Tekkesi, Kuleler, kışlalar, heykeller, fenerler.

71. Başçı Hacı Mahmut Tekkesi, Şehit Ahmet Ağa Tekkesi, Yolgeçen Tekkesi.

Emir Ahmet Buharî Tekkesi, Yavaşça Mehmet Ağa Tekkesi, Altay Tekkesi.

72. Hatip Şevket Tekkesi, Şeyh Süleyman Tekkesi, Konyalı Tekkesi.

83

Mimar Sinan Tekkesi, Dülgeroğlu Tekkesi.

73. Şeyhülislâm Tekkesi, Bedevî Tekkesi, Şeyh Kalender Tekkesi.

Tortumlu Hoca Tekkesi, Ahmet Molla Tekkesi, Tarikatlar.

74. İlyas Çelebi Tekkesi, Çayır Tekkesi, Yâhubaba Tekkesi, Ekmel Tekkesi.

Şeyh Şükri Efendi Tekkesi, Hacı Süleyman Tekkesi, Gavsülmeşayih Tekkesi.

Raşit Efendi Tekkesi.

75. Şeyh Ethem Tekkesi, Eyyüb Tekkesi, Sedd-i Şerif, Uşşâki Tekkesi.

76. Hatuniye Tekkesi, Şeyh Zâfir Tekkesi.

77. Manastırlı merhum.

78. Ketencizâde Rüşdü.

79. Avnizâde Tekkesi, Acıbadem Tekkesi.

80. Gazi Osman Paşa, Olukbayır Ali Baba Tekkesi.

81. Kefevî Tekkesi, İlm-i Kıraat mensupları.

82. Kaybolan camiler, Muhsinzâde murakkatı, Bursalı Şemseddin.

83-84. Gavs-ı A’zam.

85. Yesari Baba Tekkesi, Kaygusuz Baba Tekkesi, Beşikçizâde Tekkesi, Kılınççı

Tekkesi, Çakmak Dede Tekkesi, Derûnî Mehmet Efendi Tekkesi, Tokmaklı Dede

Tekkesi

86. Mısırlı Tekkesi, Hüsrev Paşa Tekkesi, Bayram Paşa Tekkesi, Azab Kuyusu Tekkesi,

Atpazarı Tekkesi, Çengelköyü Tekkesi, Hacı Kadın Tekkesi.

87. Kasımpaşa ve çevresi.

88. Evlâd-ı Seyyid, Hâşim ve asârı.

89. Kaşgâri Ömer Ziyaeddin, Mûcizat-ı Nebî.

90. Gölpınarlı, İstinye.

91. Mühim notlar. Sultan Fatih ve Şiirleri.

92. Bursa Notları.

93. Mahmud Hüdayi Hazretlerine dair, Tekkeler, hazîrelere dair muhtasar bilgiler.

94. İstavroz Tekkesi, Karabaş Tekkesi.

95. Oğlanlar Tekkesi, Memi Can, Müteferrik mühim notlar.

96. Kılınç Ali Paşa Câmii, H. Hüsnü Baba, Tamışvar dergâhı, Fındıkzade, Kubbe,

Beykoz, Baba Haydar.

97. Ragıp Paşa, Dilâmir Hafız.

84

98. Müteferrik mühim notlar, Tekke kültürüne dair vesikalar.

99. Mesnevihane, Fatih Câmii, Mine-i Şah Valide Sultan Tekkesi, Taşlıburun Tekkesi.

100. Hakkı Tarık Us, 50 yıl eseri.

101. Kadiriye notları.

102. Edirne notları.

103. Edirne’ye ait kayıtlar.

104. Kelâmi Tekkesi, Nalçacı Tekkesi.

105. İlm-i tasavvuf ricali.

106. Fatih Sultan Mehmet hazretleri hakkında.

107. Hamamlar, Selâmi Tekkesi.

108. Sultan Selim Hakkında.

109. Kerbelâ imam-ı Hz. Hüseyin Eş’âr.

110. Ayasofya.

111. Helvâi Tekkesi, Hacıkadın Tekkesi, Odabaşı Tekkesi, Mehmet Keşfî Tekkesi,

Geyçi Hatun Tekkesi, Tahta Minare, Doğramacı, Fındıklı.

112. Şah Sultan, Mâ’rufî, Peyk Dede, Kumbasarlar, önemli mezarlar, Seyyid Baba.

113. Battalgazi Zaviyesi, Canfeda Hatun Tekkesi, Karabaşı Tekkesi, Çakır Ağa

Zaviyesi, Muabbir Hasan Efendi zaviyesi, Drağman Sırrı, Ramazan Efendi.

114. Revâni.

115. Hafız Esad Geredeli, Çivizâde Zeyrek Camii, Ümid Ahmed Efendi Tekkesi

Ceylanlı Tekkesi, Alibey Köyü, Celvetiyye’ye ait notlar.

116. Ahmed Kâmil Efendi Tekkesi, Şeyh Ali Efendi Tekkesi, Hamzazâde Tekkesi.

Sünûsî Tekkesi, Kapancılar Tekkesi.

117. Dertli, Ahmet Cangızılı, Çenezâde, Sarmaşık, Buhurîzâde, Gülşenihâne,

Dessûkiye, Âlime Hatun.

118. Sünbül Efendi.

119. Cihazlar, Müverrih Raşid Efendi.

120. Şeyh Ali Haydar’a dair, Feriköy Mısrî Mezarlığı.

121. İstanbul Tekkeleri zâkirleri.

122. Müsahib-i Şehriyârî, Beşiktaş Mevlevî Şeyhlerine ait kısa bilgiler.

123. Âşık Paşa Mescit ve Tekkesi, Küçük Mustafa Paşa.

124-125. Tulumbacılara ait notlar.

85

126. Meşayihe ait notlar, Hamamcılar Tekkesi, Niyâz-i Mısrî hakkında önemli notlar.

127. Bursa’ya ait tarihi notlar, Melâmiye, Müteferrik vesikalar, notlar.

128. Kore kahramanları, Meşâhire dair kitâbeler, Hafız Mehmed Sesgür.

129. Hz. Muhammed hakkında.

130. Fethi Efendi İsmail Ağa Tekkesi, Üsküdar, Şerbetdar Tekkesi, Kesmekaya

Tekkesi, Simkeşhâne-i Amire, Sünbüliye, Abdülaziz Mecdî Efendi, Tunuslu meşhurlar,

bazı kitabe ve şiirler.

131. İstanbul mahalleleri, Bazı kitâbe ve şiirler, maktua’lar, İstanbul’da kaybolan bazı

kitâbeler.

132. Hz. Mevlâna, Şems-i Tebrizî.

133. Hz. Mevlâna ve Mevlevîlik notları.

134. Tarikat pirlerine dair notlar.

135. Tarikat pirlerine dair terceme-i hal ve mensur, manzum merâkibnâme’ye ait

kitaplar, Meşayih’e dair.

136. Türâbî Baba Tekkesi, Veysel Karâni eserinin notları, müteferrik notlar.

137. Notalar, ilâhiler, Bektaşiliğe dair maktu’alar, Mahmud Paşa hazîresi.

138. Abdüsselâm, Lütfi Paşa ve civar tekkelerine dair notlar, kitâbeler, şiirler.

139. Rumelihisarı, Manyasîzâde, Balaban Baba, Kavsara Baba, Kasımpaşa yöresi,

Pazarola Hasan Bey.

140. Ak Şemseddin, Şeyh Vefâ, Sirkeci Tekkesi.

141. Müteferrik önemli notlar ve maktu’alar.

142. Semiha Ayverdi, Zekâîzâde Münir, Bedeviye.

143. Bezmî Âlem, Arapcılar Tekkesi, Etyemez Tekkesi, Bâlâ Tekkesi, Sâ’id Çavuş

Tekkesi.

144. Tasavvuf ehli ve ehl-i beyt muhibleri hakkında.

145. Ferit Kan, Atpazarı Tekkesi, Hacı Mahmut Tekkesi, Sahaflar Tekkesi.

Büyük Piyâle Tekkesi.

146. Şah Sultan Tekkesi, Sultan Hulûsi Efendi Tekkesi, Halıcılar Tekkesi, önemli kayıt

ve notlar.

148. Zincirlikuyu ve musalla mezarlıkları, Mehmet Ali Hilmi Baba ve divânı.

149. Savaklar Tekkesi, Marpuççular Tekkesi, Kırkağaç Tekkesi, Fındıkzade Tekkesi.

Kapudan Baba Tekkesi, Bazı sofiyâne şiirler.

86

150. Tarikat gülleri, hüccetler, Bektaşi nefesleri notları.

151. Veysel Karâni’yi dair vesikalar.

152. Muhtelif konulara ait notlar.

153. Nakşıdîl Tekkesi, Yaşar Şadi Tekkesi.

154. Edirnekapı dışında yatan meşhurlara dair çalışmalar.

155. Küçükçekmece Abdüsselâm türbesi, Baba Nakkaş, Büyük Çekmece Kitâbeleri.

Çatalca, Silivri câmileri, Abid Çelebi (H. 903).

156-157. Hırka-i Şerîf.

158. Şuara ve müverrihlere dair önemli notlar ve, maktu’alar.

159. Ebülhüdâ Asârı, Katip Çelebi, Sebilci, Bursalı Tahir, Matbu Kırk Hadisler.

160. Kulekapısı Mevlevihânesi Şeyhleri, Hz. Üftâde, Hüdaî.

161. Alevîlik, Kızılbaşlık.

162. Bektaşi babaları ve bazı şiirleri, Nesîmi, Yunus ve diğer sofîyâna ait yazma şiir ve

notlar.

163. Yerebatan Camii, Dolmabahçe Camii, Zühtü Paşa Camii, Ortaköy Camii, Yakacık

Camii, Kartal ve Çarşı Camii, Maltepe Camii, Pendik Camii, Erenköy Camii, Kadıköy

Cevizlik Camii.

164. Altûnizâde Camii, Teşvikiye Camii, Bostancı Camii, Valde Camii, Kamer Hatun

Camii, Hamidiye Camii, Selimiye Camii, Mecidiye Camii, Bodrûmî Camii, Küçük

Camii, Hoca Tahir Efendi Camii, Maçka Mezarlığı, Mehmet Baba Camii.

165. Demirkapı Tekkesi, Bakırköy Tekkesi, Meşâhir (Topkapı), Üsküdardaki

Şeyhülislâmlar, Erenköy, Notlar ve maktu’alar.

166. Ahmet Rasim, Hindîler ve Surûrî Tekkesi.

167. Fütüvvenâmeler ve not, maktu’alar.

168. Üsküdar Rı’fâi âsitanesi, Halil Nihad, Yedi Emirler, Hüseyin Kazım Kadri Bey.

İsmail Fennî, Faik Reşid, Zenbûriye Tekkesi.

169. Filorinali Nâzım, Vanî Ahmet Efendi Tekkesi, Saçlı Mehmet Dede Tekkesi.

Karagöz Camii ve Tekkesi, Fenârî Ali Efende Tekkesi, Bilecikli Şeyh Osman Tekkesi.

Ahmediye Tekkesi, Çürüklük Tekkesi, Alaca Mescit, Atik Valide.

170. Küçük Ayasofya Zâviye ve Câmii, Nakşibendîlik, Hüsameddin Uşşâki, Tekke

terimleri, Alaca minare, Murad Molla Tekkesi

87

171. Muallim Naci, Hüsnü Nazım Paşa, Ahmed Yesevîye basılmış divan tercümesinin I.

Cildi, Eyüp’te metfun hattat kitâbeleri, Ümmi Sinan Hazretleri, Arasta Tekkesi, ayine

ait notlar.

172. Bedreddinzâdeler Tekkesi, Paşa Baba Tekkesi, Nâzîki Tekkesi, Zeyniye Tekkesi.

173. Hacı Bektaş-i Velî, Kadızâdeler Tekkesi.

174. Mimarlar ve önemli eserleri, Kitâbeler.

175. Ümmi Kenan Dergâhı, Şeyh Taha, Çırakçı Tekkesi, Karasarıklı Tekkesi, Mahmud

Kâmil Tekkesi, Sultan Mahmud Türbesi ve hazîresi.

176. Şevket Gavsî merhum, Kadirlik, Havuzbaşlı Tekkesi.

177. Bektaşi babaları ve şiirleri, son devir Osmanlı paşaları.

178. Yunus Emre’ye dair notlar.

179 A. Tarikatlar tarihine ait notlar. Müzisyenlere dair.

179 B. Çayır Tekkesi, Nişancı Tekkesi, Zeynep Sultan Tekkesi, Kadıköy Tekkesi.

Havı Evhaeddin Tekkesi. Önemli tarihi olaylara dair notlar.

180. Şairler ve şiirler, tekke edebiyatı ricalı. Muhtelif müteferrik notlar.

181. Edebî notlar, muhtelif şiirler, tekke adabına dair önemli notlar.

182. Camiler ve tarihi incelemeler.

183. Kadirîhâne.

184. Geçmişi senelere ait takvimler. Hicri 1316’dan 1939’a kadar.

185. Yûşâ Baba zaviyesi, Emirgân, Şevket Efendi, Remli Baba Dergâhı, Seyyid

Seyfullah Tekkesi, Çınar Tekkesi, Arif Dede Tekkesi, Şettariye Tekkesi.

186. Rical-i sofiyenin manzum kabir kitabeleri, Nahl-i Bend haziresi.

Hüdaiye tekkesi kitabeleri, Ahmed Lütfi, şiirleri ve kabir kitabesi.

(Ekmel Tekkesi). Uşşakiye tarikatına dair notlar, Hazirî Mehmet Efendi Tekkesi.

Hakim Çelebi Tekkesi, Muhtelif manzum kitabeler.

187. Tarikatların adâbı, Karababa Velî, Ahiler, Gülbanklar, Ebu Said El Hazerî.

188. Osman Haşimi, Muhtelif tetkik notları, Mezar kitabeleri, notlar.

Sofiyane notlar, şiirler, Şeyhlerin kıyafet resimleri.

189. Seyyid Ahmed Rûfaî mensur, manzum, adâb ve erkân tarih durumu.

190. Eyüp ve çevresi, Çoban Çavuş Mescit ve tekkesi (Koska).

191. Sâdeddin Nüzhet hakkında önemli notlar, manzum ve mensur eserleri.

192. Şair Ali Şir Nevâi ve bazı notlar, manzum, mensur.

88

193. Tahir-ül Mevlevi esaslı notlar, eserleri manzum ve nesir. Vefatına söylenen şiirler,

resimleri.

194. İstanbul’a dair edebi ve tarihi notlar, manzum, mensur

195. Bacıbeyzade Ahmet Muhtar Bey.

196. Rufai burhanları, hüner fakirleri. Manzum tefsir Behçet Kemal.

197. Keşfî Osman Efendi, Şeyh Camii. Hacı Bayram Dede, Ayşe Sultan.

Kadem Tekkeleri, Nur-i Osmaniye Camii, Lokmancı Tekkesi, Çaylak Tekkesi.

Oğlanlar Tekkesi.

198. Matbu notlar, Sivaslı Baba Tekesi

199. Sadeddin Nüzhet, Hallac Baba, Kerim Nene, Toygar, Halvı Mahmud Efendi

Tekkeleri

200. Oğlanlar Şeyhi Muhsine Hatun, Ahmet Cevdet Paşa.

201. Palet Said Efendi, İsmail Ankaravî, Cevri Dede, Camelli ailesi.

Sancaktar Hayrettin, Emir Ahmet Buharî, Cevdet Paşa.

202. Ahmet Desuki, Koz Yatağı, Bir Bektaşi babasının hatıratı.

203. Zikrûllah’a dair, Eyyûb-i Ramiz, Kağıthane.

204. Davut Paşa, şeyhülislamlar, Eyüp’te Yedikule Uşşâkî Tekkesi.

205. Paşalar, Semih Rıfat.

206. Süleyman Nazif.

207. Esmâülhüsna hakkında yazma ve basma önemli notlar.

208. Velilere dair manzum, mensur notlar.

209. Veysel Karanî.

210. Müteferrik tarihi, edebî notlar.

211. Cenap Şahabettin hakkında notlar.

212. Gümüşhaneliler Tekkesi, Erzurum Kaplıcaları, İsmet Efendi Tekkesi. Tarikatlarda

cenaze törenleri

213. Abdulhalim Tekkesi, Meşâhirin mezar kitabeleri. Din ve mezhepler, Rıfat Börekçi

Hoca.

214. Ejder Tekkesi, Mehmet Akif, Ayşe Hatun zaviyesi. Erzurum’a dair mezar

kitabeleri, fotoğraflar, müteferrik notlar.

215. Okçular ve Okmeydanı Tekkesi, Evliya Çelebi, İnâdiye Tekkesi. İskenderpaşa

Camii. Cönk ve önemli şiirler.

89

216. Tertip ve fihrist-i Kuran-ı Kerim. Üsküdar camileri ve bazı manzum seçmeler.

217. Kozlu Mezarlığı. Aziz Mahmud Hüdâî şiirler, lâhiler, muhtelif tarihi notlar.

218. İbnülemin Mahmud Kemal hakkında manzum ve mensur önemli notlar.

219. Camilere ait maktu’alar, notlar, şiirler, kitabeler.

220. Ebülrızâ Tekkesi. Muhtelif önemli bilgileri muhtevi maktu’alar, şiirler, kitaplar.

221. Okçuluk tekke ve teşkilâtına ait önemli notlar ve maktu’alar “Kupür”.

222. Bakya Tarlası Tekkesi, Çadırcı Tekkesi, Raufiye Tekkesi, Şemsiye Tekkesi.

Manzum ve mensur maktu’alar ve notlar.

223. Şairler, eserleri, şiirlerinden örnekler, yazılmış ve basılmış çeşitli notlar.

224. Geçmiş tarihe ait gazeteler, mecmualar, önemli, olaylar

225. Muhtelif olaylara ait gazete kupürleri, bazı notlar, manzumlar.

226. İstanbul’un fethinde bulunan irfân ehli ricâl ve babalar “önemli çalışma notları”

227. İstanbul’un fethinde bulunan veliler, babalar, “önemli çalışma notları”.

228. Siraciye-Ebülhayr Tekkesi, Karabaş Tekkesi, Aydınoğlu Tekkesi.

Fenâyî Tekkesi, Revvâs Tekkesi.

229. Kâmil Miras, Z. Fındıkoğlu. Paşmakçı Tekkesi, Akbıyık Tekkesi. Halil Ethem,

Elmalı Küçük Hamdi. Bâli Çavuş Tekke ve Mescidi. Şeyh Hasib Efendi, Alemdar

Mustafa Paşa.

230. Fakülteler (muhtelif). Tekke tapuları hakkında .Hamdi Bey, müzeci ressam.

Mevlîde dair notlar.

231. Hacı Şaban-ı Veli, Bayramiye’ye ait notlar. Haffâf Hüseyin Efendi “Mirgûn

Tekkesi”.

232. Ayas Paşa “Ayas” Taksim Tekkesi. Tahir Ağa “Küçük Mustafa Paşa Tekkesi”

Tecâniye “Eyyub Baba”.

233. Dârül Mesnevi Şeyh Murâd Bûhari, Abdülkadir Belhî, Sancaktarzâde Tekkesi.

234. Mecidiye Kuşdili Kadıköy. Gümüş Baba Zaviyesi. Selimiye, Şeyh Osman Efendi.

Hakîkîzâde, Davutpaşa.

235. Üç defter, şer’iye kayıtları, mektu, dervişân tescili ve künyesi.

236. Maktul Mustafa Paşa Tekkesi, Takyeci Camii ve Tekkesi. Maktu’alar ve yazılmış

tetkik notları.

237. Hacı Zihni Efendi. Tokadî Emin Tokadi Efendi. Kemani Mustafa Bey (beste

notaları). Şeyhül muharrin Mahmud Sadık Bey merhum.

90

238. Ömer Seyfettin. Adalar, Haliç, köprülere dair.

241. Ebü’l Hüdâ Tekkesi. Düğümlü Baba Tekkesi (Arabacıbaşı). Yâ Vedûd Tekkesi.

Kıztaşı Tekkesi “Rı’fâî”. Tabakhane.

242. Eyüp’e ait önemli notlar. Silâhi Mehmed Bey Çıkmazı hazîresi.

Zekâî Dede Efendi.

243. Yahya Efendi hazretleri, “Bektaşî”. İbrahim Müteferrika. Bu zarf notaları çok

önemlidir, dikkat oluna!

244. Erzurum’a dair “İbrahim Hakkı ve Marifetnâme”. İstanbul’da yangın.

245. Tahir-ül Mevlevi’ye dair önemli. (gazeteler).

246. Tasavvufa dair üç adet matbu kitabı.

247. Şiirler ve notlar.

248. Muhtelif notlar.

249. Abdi Efendi vesaire.

250. Sultan Ahmet Camii. Yeni Camii, Halvetiye’ye dair. Karaca Burun Râufî Tekkesi.

251. Muhtelif maktu’alar ve şiirler.

253. Müteferrikler.

254. Tasavvuf, fotoğraflar, müteferrik.

255. Harem-i şerîfe ait faraş tayini ile ilgili Sultan II. Mahmut’un hicri 1254’te verdiği

tevcih fermanıdır.

M. Ozak’tan gelen zarflar. (Yücel, 2000: 291-297)

3. 4. YAYIMLANAMAYAN ESERLERİ

Hayatını ilme, araştırmaya ve yazmaya adayan Revnakoğlu, yayımlanmış yazı

ve eserlerinin yanında yayımlanamamış eserleriyle de basın dünyamızda farklı bir yere

sahiptir. Devamlı araştırma peşinde koşmuş, bulduğu her değerli evrak ve bilgiyi

kaydetmiş, bunların bazılarını yayımlama fırsatı bulmuş; fakat birçoğunu

yayımlayamamıştır. Kendisinin de ifade ettiği gibi buna bir insan ömrünün gücü

yetmeyecektir.

Yayımlayamadığı eserlerin en önemlisi Marifetname çalışmasının ikinci cildidir.

Mevcut çalışmasının bazı yerlerinde ikinci cilde atıf yapmış, bu cilde çok değerli

bilgiler bırakmıştır. Konu dağılımından anladığımız kadarıyla Marifetname’nin asıl

91

yapısını oluşturan konular ikinci cilde saklanmıştır. Fakat böyle bir çalışma mevcut

değil.

Veysel Kareni çalışmasının sonunda bir ilan yer alır. Yayınevi, yedi kitap ismi

sıralayarak bu kitapların da yakında çıkacağı haberini verir. Bütün kitap isimlerinin

karşısında yazar olarak Revnakoğlu’nun isminin yer aldığı görülür; fakat reklamı

yapılmış olmasına rağmen şu an mevcut olmayan eserler şunlardır:

İstanbul’da Tarikatlar

İstanbul Tekkeleri

İstanbul Bektaşi Tekkeleri

İstanbul Mezarlık ve Hazireleri

Tanzimat’tan Sonra İstanbul Camileri

Karagümrük ve Çevresi

Tarikat ve Tasavvuf Istılahları

Tarih Yolunda Erzurum dergisinin hemen ikinci sayısında iki sayfalık bir ilanla

karşılaşılır. Henüz ikinci sayıdaki bu iki sayfalık ilanda Erzurum Tarihini Tanıtma ve

Araştırma Derneği Yayınları tarafından çıkarılacak olan on dört eserin kısa bir tanıtımı

yapılır. Sayfanın girişindeki şu ifadeden, bu eserlerin Revnakoğlu’na ait olduğu görülür:

“Erzurum’un iç tarihi ve kültür hayatına dair, derneğimiz üyelerinden muharir ve

tarihçi Cemaleddin Server’in devamlı, uzun mesaisiyle hazırlanmış olup derneğimizce

basılması kararlaştırılan eserler şunlardır.”

Bu açıklamadan sonra sıralanan eserler şunlardır:

Erzurum Bina Kitabeleri.

Erzurum Mezarlık ve Hazirelerinde Meşahir Kitabeleri.

Erzurum Şair ve Ozanları.

Erzurum Âlim ve Müelliflerimiz, Telifleri.

Hasan Kalalı Filozof İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi

Erzurum Hattat ve Müzehibleri.

Erzurum Valileri

Erzurum Antolojisi

Erzurum Halk Tabir ve Teşbihleri, Darbımeselleri.

92

Erzurum Matbuatı.

Erzurum Tarihçisi Muallim Abdurrahim Şerif Beygu

Erzurum Belediye Reisi Şerif Efendi.

Abdurrahman Gazi ve Türbesi.

Erzurum’da Cami, Mescid ve Namazgâhlar.

Erzurum Mabed Eşyası Kitabeleri.

Erzurum’da Tasavvufi Müesseseler.

Erzurum’da Türbe ve Ziyaretler.

Erzurum Medreseleri, Banileri ve Meşhur Müderrisleri.

Erzurum Kütüphaneleri.

Erzurum Çeşmeleri.

Erzurum Han ve Hamamları.

Erzurumlu Meşhurlar.

Edirne Müdafii Şükrü Paşa.

Tortumlu Musa Kazım Efendi

Karazlı Hakkı Bey

Alvar İmamı Mehmed Efendi

Bu ilan 1959 yılına aittir. 1961’deki Marifetname çalışmasında yazısı

yayımlanan Murat Uraz ise son devir cami, tekke ve türbeleri içeren “Alikat’ül-

Meabid” ve büyük sofilerin, tarikat pirlerinin hayatını anlattığı “Erenler Dağarcığı”

adlı eserlerinden bahseder (Uraz, 1961: XIII).

Yukarıda sıralanan içeriklerin birçoğu, müstakil birer eser olarak olmasa da seri

veya tek yazı halinde ele alınmış, yayımlanmıştır. Yazı ve makale isimlerine

bakıldığında bu, anlaşılacaktır. Bununla birlikte yukarıda bahsedilen müstakil boyutta

herhangi bir esere rastlanamamıştır. Bu konuda Erzurum kültürü hakkında önemli

çalışmalar yapan Naci Elmalı ile yaptığımız görüşmeye göre 1970’li yıllarda Erzurum

Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği, Zeki Başer başkanlığında Revnakoğlu’nun

arşivi ve kitap çalışmalarının peşine düşer. İstanbul’da onu tanıyan bütün kitapevleri ve

yayıncılarla görüşülmesine rağmen herhangi bir kitabın izine rastlanmaz.

Netice olarak alt yapısı hazırlanmış, malzemesi toplanmış, reklam ve ilanı

yapılmış fakat yayımlanamamış 35 eser sözkonusudur.

93

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BELİRLİ KONULARDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ

Revnakoğlu, sahasıyla alakalı önemli derlemeler yapmanın yanında bu konunun

fikri yönüyle ilgili önemli tespitler paylaşmıştır. Özelllikle tarikat teşekküllerinin folkor

ve toplumla münasebetleri adına mühim yorumlar yapmış, bu müesseselerin sosyal

hayat içindeki vazifesi hakkında önemli değerlendirmelerde bulunmuştur. Yine bir

tarikat erbabı olarak tarikatların çözülme sürecini çok iyi incelemiş, bu konuda

gerçekten ufuk açıcı fikirler ileri sürmüştür. Bunu yanında Mevlit’le ilgili eleştirileri de

madalyonun diğer yüzünü göstermesi adına orijinaldir. Bu nedenle aşağıda yer alan

tespit ve değerlendirmeler, kültür hayatı adına oldukça önemlidir.

4. 1. TARİKATLAR HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ

4. 1. 1. Tarikat ve Folklor İlişkisi

Revnakoğlu, tarikatları folklorun çok önemli malzemesi olarak görmüştür. Onun

tarikatlarla ilgili yazılarının büyük çoğunluğu, tarikatların kültürel yönü üzerinedir.

Çünkü ona göre tarikatlara ait bu folklorik malumat oldukça önemlidir ve mutlaka

derlenmelidir. Bu nedenle yıllarca süren yorucu bir çalışma içine girdiğini, yazma,

basma ne varsa bizzat görüp değerlendirdiğini, bunlarla da yetinmeyip “bir açık hava

arşivi” diye nitelediği uçsuz bucaksız bir âlem olan mezar kitabelerini de

değerlendirdiğini belirtir (Revnakoğlu, 1966d: 16).

Tarikatların folklor ve kültür dünyamızdaki etkili yerini ise şu cümlelerinde daha

etraflıca belirtmiştir: “Kendi devrinde, pek sabırlı, samimi çalışmalarıyla folklörüyle,

musikisiyle, dini ve bedii ayinleriyle, yetiştirdiği bir kısım değerli insanlariyle, hatta

halkın hafızasında yer etmiş edebi, ahlaki hikâyeleri, nükteli örnek fıkraları, kitaplara

geçmiş menkabeleri ile ve bilhassa Tarikat muaşereti diye bilinen adab ve erkaniyle

kendi zamanı içinde müsbet, menfi birçok şeyler yapmış ve geçmişe bırakmışlardı.”

(Revnakoğlu, 1966d: 7) Görüldüğü gibi Revnakoğlu, tarikatları aynı zamanda sosyal ve

kültürel müesseseler olarak görmüş, halk üzerindeki tesirlerini önemsemiştir. Bu

bağlamda özellikle Bektaşiliğin folklor üzerindeki derin tesirlerini göstermeye çalışmış,

94

bir Divan şiiri gibi fakat ondan farklı olarak halkın içinde ve dilinde canlı bir şekilde

kök salan bir edebiyatın varlığını gözler önüne sermiştir (Revnakoğlu, 1964: 109). Yine

tarikatların folklor üzerindeki etkisin anlatan şu sözleri ise bu konuda oldukça

ehemmiyetlidir: “Didaktik ve estetik teşkilatın feyizli etkileriyle coşmuş ve kendine irşad

yeri bulmuş bir halkın o zamanlar en samimi ve ilahi mektebi, mabedi sayılan;

münevverlerin de hususi irfan yatağı olan tekkeler insaf ile düşünülür ve tetkik edilirse

görülür ki, içtimai folklör hayatımıza çok kuvvetli izler ve tesirle bırakmışlardır.”

(Revnakoğlu, 1954e: 631).

Revnakoğlu’na göre tarikatlar ile folklorun etkileşimi şöyledir:

Öncelikle, tarikat kültürünün halk kültür ve adetlerine, folklora parça parça

karışmış olduğunu belirterek bu yönüyle de üzerinde çalışılması gerektiğini belirtir. Ona

göre tarikatlar uzun ve sabırlı faaliyetleriyle, özellikle medresenin katı tutumuna karşı

durarak şiir, musiki ve estetik ritme önem vermiş; bunları belli formüllerle kendi

müntesiplerine ve zamanla bütün bir halka mal ederek halk kültürünü derin bir şekilde

etkilemişlerdir (Revnakoğlu, 1966d: 8). Bu bağlamda binlerce şiir örneğiyle Tekke

edebiyatı, dil ve edebiyatı zenginleştirmiş tasavvufi menşeli yüzlerce deyim ve atasözü,

özellikle Bektaşi geleneğiyle oluşmuş fıkra ve nükteler, dikkatli incelendiğinde tekke

adabıyla şekillenmiş birçok farklı adetler bu görüşün numuneleri arasında gösterilebilir.

İkinci olarak, ona göre tarikatlardaki sevdirmeye, muhabbete, hoşgörüye dayalı

eğitim tarzı; halk kültür ve adetlerinin bir şekilde yaşamasına imkân tanımıştır.

Medresenin “haram” veya “mekruh” düşüncesiyle birçok şeyi yasaklayan katı tutumu,

pek çok folklorik ürünün kaybolmasına neden olurken, tarikatlar yoluyla bu tekdüzelik

kırılarak halk kültürüne ait birçok ürünün korunması sağlanmıştır (Revnakoğlu, 1966d:

9). Gerçekten de yanlış yorumlamalara dayalı katı bir din anlayışı, pek çok yerel unsuru

yok olmasına yol açabilir. Çok iyi incelendiğinde görülecektir ki İslam, özellikle tevhit

yani Allah’ın birliği başta olmak üzere inanç ve ibadet konuları üzerinde hassasiyetle

durmuş; insanların adet ve gelenekleri hakkında tasarruflarını – bu temel esaslara ters

düşmemesi kaydıyla - insanlara bırakmıştır. İşte bu gerçeği çok iyi kavrayan tekke ve

tarikat çevresi, medreseye göre daha serbest davranmış, İslam’ın temel ahlak ve ibadet

dünyasıyla ters düşmeyen her türlü yerel düşünce ve hareket tarzını serbestçe

yaşamıştır. Özellikle Bektaşi şairlerinin dini içerikli şiirlerini Türk kültürünün mühim

95

bir parçası olan “saz” eşliğinde dillendirmeleri, tarikatların bu yerelliğe açık hoşgörü

ortamının bir neticesidir.

Son olarak Revnakoğlu’na göre tarikatlar, birer halk mektebi vazifesi görerek,

halk kültür ve irfanının artmasına vesile olmuştur, bilinçli bireyler yetiştirerek dolaylı

yoldan folklora tesir etmiştir. Tarikatlarda ahlaka, adaba, muaşerete çok önem verilmesi

ve dikkat edilmesi folkloru da dolaylı olarak etkileyecektir (Revnakoğlu, 1966d: 12).

4. 1. 2. Tarikatların Tarihi Misyonu

Revnakoğlu, tarikatların kuruluş ve var oluş amaçları hakkında oldukça önemli

görüşler dile getirmiştir. Pek çok farklı tarikat olmasına rağmen hepsinin ortak amacının

insan ruhunda ve gönlünde ibadet zevkini artırmak olduğunu; şer’i ve kitabi bazı

uygulamaların asrın icaplarına uygun bir hale getirilmesinde önemli rollerinin

bulunduğunu belirtir. Bu faaliyetleriyle tarikatların, ilahi felsefede, mabet hayatında,

ibadet şekillerinde büyük değişmeler ve tesirler meydana getirerek tarihte

küçümsenmeyecek rolleri olduğunu söyler (Revnakoğlu, 1967f: 3343).

Revnakoğlu, tarikatların yozlaşmadan önceki asli hüviyetlerinin oldukça faydalı

işlere imza attığını belirtir. Tarihte pek çok sanatkârın bu kuruluşlarda yetiştiğini ve bu

yolla toplumun sanat ve ahlak eğitimine oldukça büyük katkı yaptığını ifade eder. Ona

göre bu müesseseler kendi zamanlarının birer sosyal kulübü halinde çalışmışlardır.

Herhangi bir mevki ve makam farkı gözetmeden her insanın buralara geldiğini, böylece

toplumsal bir kaynaşmanın hâsıl olduğunu belirtir. Revnakoğlu, tarikatlar kadar havas

ile avamı birleştiren başka bir müessesenin olmadığını ifade eder (Revnakoğlu, 1967f:

3344). Bu görüş, başka uzmanlarca da paylaşılmış, tarikatların güzel sanatların

gelişmesinde önemli rolleri olduğu, özellikle şiir yoluyla edebiyat dünyasına büyük

katkı sağladığı ifade edilmiştir (Artun, 2002: 2).

Revnakoğlu, tarikatların başka bir faydasını da insanlara öğrettiği ahlak

esaslarında görür. Ona göre doğruluk, sadakat, samimiyet, hoşgörülü olma, estetik ve

güzelliği esas alma gibi düsturları üyelerine daima benimsetmeye çalışması, tarikatların

halk irfanına büyük bir katkısıdır. Yine bu müesseseleri sadece dini birer oluşum olarak

değil hayatın akışını ve değişimini çok iyi okuyan ve müntesiplerini buna göre

96

değiştiren müesseseler olarak görür, tarikatlardaki hür düşünce ve serbest tefekkürün

bunu sağlayabildiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967f: 3346).

Tarikatların başka bir önemli yönünü, bilinenin aksine, yobazlığa karşı durmaları

olarak görür. İslam’da ilk konservatuar olan “nevbe” geleneği ile tekkelerin yobazlığa

ilk tokadı vurduğunu belirtir. Bu yönüyle İslam dünyasında güzel sanatların gelişmesini

tekkelere borçlu olduğunu ifade eder. Ona göre İslam’ın fikir hayatında kuru zühde ve

taassuba karşı ilk ilmi isyan tarikatlarda başlamış ve genişlemiştir. Tarikatlar, sevgiyi,

esas almışlar; kalbi “Arş-ı Rahman” bilmişlerdir. Bu nedenle birtakım basmakalıp fikir

ve düşünceleri yıkmış, özgür bir ortamda derslerini vermişlerdir. Böylece katı zühdün

yerine din ve Allah aşkını getirmek, gönüllerde İslam kardeşliği ve toplumsal birlik

duygusu mayalamak amaçlanmıştır (Revnakoğlu, 1967g: 3389).

Tarikatların, mektebin ve kitabın girmediği yerlere ulaşan, oralarda açtığı küçük

dergâhlarla halkı eğiten, her zaman açık kapısıyla fakir ve kimsesizlere, yolcu ve

misafirlere hizmet eden, bu hizmetleriyle sosyal hayatımızda büyük boşluklar dolduran

birer sosyal müesseseler olduklarını da ifade eder. Özellikle devletin okul açamadığı,

hoca gönderemediği kırsal kesim ve köylerde dergâh açan tarikatların; buradaki halkın

yetişmesinde büyük emeğinin bulunduğunu; yine bu halka sahiplenme böylece onlarda

bir aidiyet hissi oluşturma bakımından da önemli bir boşluğu doldurduğunu belirtir. Bu

yapılan işlerin büyük fedakârlıklar gerektiren işler olduğunu da vurgular (Revnakoğlu,

1967g: 3391).

Revnakoğlu’nun şu sözleri ise konuyu özetler mahiyettedir: “Bütün bunlardan

sonra görülüyor ki tekkelerin İslam düşüncesine getirdiği güzel düşünceler, ileri fikirler

ve yenilikler olmasa idi İslamiyet bugünkü mütekâmil şeklini bulamazdı.” (Revnakoğlu,

1967h: 3443).

4. 1. 3. Tekke – Medrese Mukayesesi

Tekkeler ve medreseler, geçmişin önemli müesseseleridir. İcraatlarıyla,

yetiştirdiği mühim simalarla önemli tarihi vazifeler yapmışlardır. Bununla birlikte var

oldukları günden itibaren farklı bir münakaşa ortamına girmişler, yer yer birbirlerini

yaralamışlardır. Medrese, tekkeyi dini hafife almakla, tekke ise medreseyi kabalık ve

97

softalıkla suçlamıştır. Revnakoğlu’nun bu konuyla alakalı önemli değerlendirmeleri

şunlardır:

Revnakoğlu’na göre bu iki müessese beslendikleri kaynak itibariyle farklıdırlar.

Medrese kitap, sünnet, icma ve kıyas diye bilinen dört temel üzerinden yürürken

tarikatlar, bunlara bağlı olmakla birlikte farklı fikirlere, felsefeye, tenkit ve tefekküre,

güzel sanatlara da yer vererek bu kaynaklardan da beslenir. Bu farklı kaynakların

tesirlerinden dolayı medresenin şekilde kalıp hale inemediğini; tekkenin ise şekle değil

samimiyete bakıp hareket ettiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967g: 3388).

Revnakoğlu’na göre medresenin başka bir eksiği ise asırlardır kalıplaşmış bir

yapı içerisinde kalması ve ilmini halka mal edememesidir. Medresenin bu eksiğine

rağmen tekkenin kapısının herkese açık olduğunu, içerisindeki oldukça renkli âleminin

insanı cezp ettiğini ve dolayısıyla daha etkili olup sosyal hayatta daha yaygın yer

aldığını söyler. Ona göre, medrese, ağır bir dil ve kuru bir üslup kullanırken tekkede,

ilahilerin ve nevbenin süslediği sade ve coşkulu bir dil söz konusudur. Bu coşkunun ve

özellikle sevdirmeye dayalı eğitim ortamının insanı cezp ettiğini, dolayısıyla gelenlerin

nasipsiz kalmadıklarını ifade eder (Revnakoğlu, 1967g: 3389).

Başka bir fark da dini düşünce ve yorum farkıdır. Revnakoğlu, medresenin en

küçük bir hatayı “cehennem” ile cezalandırma gayretine mukabil tekkelerde büyük bir

hoşgörü ortamının bulunduğunu, kişilerin gönlünde ilahi bir sevgi yerleştirildikten sonra

büyük hataların önemsiz görüldüğünü belirtir. Ona göre medrese, şekle ve dışa

bakarken tekke, öze ve içe yoğunlaşır. Bu nedenle zamanın icaplarından olan kılık-

kıyafet devrimine medreselilerin şiddetle karşı gelmelerine mukabil tarikat erbabı ses

çıkarmamış, hükümet işine karışmayı doğru bulmamışlardır (Revnakoğlu, 1967h:

3442).

4. 1. 4. Tarikatların Bozulma Sebepleri

Tarikatlara gönülden bağlı olan ve bu müesseselerin önemli tarihi ve sosyal

fonksiyonlarını anlatan Revnakoğlu, tarikatların yozlaşma nedenleri hakkında da önemli

bilgiler verir. Bozulmanın sayılamayacak kadar çok nedenlerinin bir yazıda ele

alınamayacağını belirttikten sonra bazı meseleleri şöyle sıralar:

98

Revnakoğlu’na göre ilk ihmal edilen şey, dini malumatın hafife alınması

olmuştur. Tarikatın dört kapısının en önemlisinin şeriat kapısı olduğunu söyleyen

Revnakoğlu, bu kapıdan geçemeyenin tarikat kapısına gelemeyeceğini ifade eder. Fakat

son zamanlarda dinin ruhuna aykırı hareketlerin yaygınlaştığını, şeri kuralların hafife

alındığını, bazı grupların “Bizim namazımız kılınmıştır.” bahanesiyle namaza

yaklaşmayıp dolayısıyla ayinlere abdestsiz gelme cüreti gösterdiklerini belirterek bu

yanlış uygulamaların yıkılmayı beraberinde getirdiği tespitini yapar (Revnakoğlu,

1967h: 3444).

Tekke şeyhlerinin değişen keyfiyetlerini, ikinci bir neden olarak gösterir.

Özellikle Tanzimat’ı bir dönüm noktası kabul eden Revnakoğlu, bu zamana kadarki

şeyhlerin mutlaka bir değer ürettiklerini, bir sanatkâr veya fikir adamı olduklarını; zahir

ilminde yani pozitif ilimlerde ilerleyenlerin tekkeye girip batın ilimlerinde yani

tasavvufta ilerlemeye başladıklarını belirtir. Fakat Tanzimat’tan sonraki süreçte her

anlamda bir fakirlik yaşandığını, Kuran’ı yüzünden bile okuyamayanların, tarikat adap

ve erkânını bilmeyenlerin bu işin başına geçmeleriyle bozulmanın başladığını ifade eder

(Revnakoğlu, 1967h: 3443). Şeyh olmada değişen kıstasa değinerek bu makamın

babadan oğula geçen bir değer haline getirilmesini tenkit eder. Kendi tabiriyle, son

zamanlarda erbabiye değil evladiyenin hâkim olduğunu yani işin erbabının değil şeyhin

evladının posta geçtiğinin ve bunun da bozulmanın nedenlerinden olduğunu belirtir.

(Revnakoğlu, 1954: 434). Şeyhlerin durumuyla ilgili başka bir neden olarak da onların

mesleklerine zıt hareket etmelerini gösteren Revnakoğlu, ilme itibar eden, fakir dostu,

mütevazı şeyhler yerine paraya, mal ve mülke, itibar ve nişana değer veren şeyhlerin

türediğini; bunların para karşılığı icazet alıp vererek kendi büyük şeyhlerine, bu yolun

kurucularına ihanet ettiklerini belirtir (Revnakoğlu, 1967i: 3475).

Başka bir sebep olarak tarikattaki hoşgörü ortamının suiistimal edilmesini

gösterir. Ayine sarhoş gelen kişilerin hayli fazlalaşması ve bu hallerin sıradan kabul

edilip çoğalmasının, tarikatları çizgisinden çıkaran önemli bir sebep olduğunu belirtir.

İçlerinde dünya kelamı edilmeyen, dini ve irfani meselelerin görüşüldüğü tekkelerin

günlük, boş konuşmaların durağı haline geldiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1967h: 3444).

Ayinler esnasında yaşanan kusurlar ise bir başka nedendir. Ayinlerde oldukça

ender rastlanan burhan göstermek yani bazen delici bir alet kullanmak veya kızgın

99

demir yalamak gibi haller sıklıkla yapılır ve bunları izlemek için ayine paralı insanlar

davet edilir. Yine bu ayinlerde para karşılığı coşan ve belli yerlerde cezbeye gelmiş gibi

bağırıp çağıran insanlar ayarlanır. Bu nedenle ayinlere “Müslüman tiyatrosu” denilmiş,

bu hal karşısında insanların üzülmemesi, çöküşün başka bir nedeni olmuştur

(Revnakoğlu, 1967i: 3472).

4. 2. BEKTAŞİLİĞİN GERÇEK HÜVİYETİ

Revnakoğlu, Bektaşilikle alakalı birkaç müstakil yazı yazmış, makalelerinin

farklı yerlerinde bu konuya değinmiştir. Ona göre Bektaşilik, dini bir cereyandan ziyade

milli ve kültürel bir yapılanmadır; ruhani bir oluşum değil sosyal bir örgütlenmedir.

Bunun en büyük delilinin ise folklora kadar giren fıkra geleneği başta olmak üzere

nefesleri, nutukları, demeleriyle hayli hacimli Bektaşi halk edebiyatı malzemesidir.

Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için Bektaşiliği yine çok bilinen bir tarikat olan

Mevlevilikle mukayese eder. Revnakoğlu, Mevleviliği halka inemeyen, “havas” a yani

üst tabakaya ait bir dini oluşum olarak görür. Buna rağmen Bektaşilik tam bir halk

tarikatıdır. O, bu yönleriyle Bektaşiliğin oldukça takdire şayan olduğunu belirtir.

Bektaşilik kadar hiçbir tarikatın, halk indinde yayılmadığını belirterek Hacı Bektaş

Veli’yi bir tarikat büyüğü olarak değil bir halk terbiyecisi nazarıyla görür (Revnakoğlu,

1952b: 5).

Yine bu topluluğun çok büyük olmasına rağmen yekvücut hareket eden bir

mekanizma olduğundan bahseder. Diğer tarikatların Arap ve Acem kültüründen hayli

etkilenmesine rağmen Bektaşliğin tamamen Türk irfanıyla beslendiğini belirtir.

Bektaşilerin ser verip sır vermediklerini, edebin timsali olduklarını, hoş sohbet ve cana

yakın kişiler olduklarını da belirtir. Bektaşiliğin önemli diğer bir yönü de

müntesiplerinin modern hayata olan uyumu, yenilikleri çabuk kabullenişidir.

Revnakoğlu, Bektaşileri dem alıp dem sunma yani adabına uygun içkili âlemleri

tertiplemeleri, tesettürü çabuk atmaları, temel esas olarak muhabbete önem vermeleri

nedenleriyle yobazlığa ve kuru zühde savaş açmış insanlar topluluğu olarak görür

(Revnakoğlu, 1952b: 6).

Bektaşilerin tesettürü atmaları, dem alıp vermelerini Revnakoğlu’nun, yobazlığa

ve kaba zühte karşı yapılmış bir hareket olarak değerlendirmesi ilginçtir. Revnakoğlu

100

gibi dini hassasiyete sahip birinin böyle düşünmesi dikkat çekicidir. Aslına bakılırsa

oldukça zorlayıcı olan bu değerlendirmenin bir sebebi vardır. Dönemin Bektaşi Babası,

irtica suçundan hapse atılınca Revnakoğlu, oldukça sevilen bu zatı savunmak,

Bektaşilerin irticayla alakalarının olmadığını vurgulamak adına bir yazı kaleme almış ve

bu düşünceleri dile getirmiştir. (Revnakoğlu, 1952b: 6).

4. 3. MİRACİYE VE MEVLİT

Revnakoğlu, eski edebiyatımızda mevlit yazma geleneğinden başka Hz.

Peygamber’in Miraç hadisesini anlatan miraciyye ve üç ayların başlangıcını ilan eden

regaibiyye gibi edebi eserlerin varlığından da bahseder. Edebiyatımızdaki önemli

miraciyeleri sıraladıktan sonra özellikle Galata Mevlevihanesi postnişinlerinden olan ve

Mevlana’nın zakirbaşlarından Hamza Dede’den sonra İkinci Kutb-i Nay yani usta

neyzen unvanını alan Osman Dede’nin yazdığı miraciyenin bu türün en önde eseri

olduğunu söyler. Hem üslubu hem de içeriği bakımından bu eserin harika bir edebiyat

şaheseri olduğunu belirten Revnakoğlu, aynı zamanda yine Osman Dede tarafından

yapılan bestesinin üstünlüğünden bahseder. Mevlit gibi başıboş bırakılmamış olduğunu,

belli bir besteyle söylendiğini belirtir (Revnakoğlu, 1954d: 615).

Revnakoğlu, Miraciye hakkında altı yazı yazmış, yer yer Mevlit’le karşılaştırmış,

bir yazıyı ise tamamen Miraciye-Mevlit mukayesesine ayırarak farklı yorumlar

getirmiştir. Bu mukayeseden sonuç olarak da Miraciye’nin her bakımdan Mevlit’ten

üstün olduğunu her defasında ifade etmiştir. Bu mukayeselerin içeriğine ve ayrıntısına

gelince Revnakoğlu aşağıdaki hususlara değinmiştir:

Öncelikle Mevlit’in belli bir bestesinin olmadığını belirterek özellikle uzmanı

olmayan farklı ağızlarda özensizce okunmasını Mevlit için olumsuz bir durum olarak

tesbit eder. Buna mukabil Miraciye’nin tek notasına bile dokunulmamış olan sabit bir

bestesinin olduğunu ve miraciyelerin ancak ehli olan usta bestekârlar tarafından

seslendirildiğini yazar. Yine her bahrin yani bölümün farklı musikişinaslar tarafından

seslendirildiğini belirterek bu yönüyle Mevlit’ten daha cezbedici olduğunu ifade eder

(Revnakoğlu, 1954h:739).

101

Revnakoğlu ikinci olarak eserlerin içeriğine girerek bu noktada da Miraciye’nin

üstünlüğünden bahseder. Öncelikle Mevlit’in samimi bir heyecanla ortaya çıktığını ifade

etmekle birlikte Kadı Darir, Âşık Paşa ve Yunus Emre metinlerinden çok etkilendiğini

belirtir (Revnakoğlu, 1954h: 738). Fakat özellikle Meşrutiyet’ten sonra metnin, çok

talihsizliklere uğradığını ifade ederek özgünlüğün ortadan kalktığını, son yıllara

gelindiğinde farklı parçalar eklenerek orijinalliği bozulduğunu söyler. Bu anlamda

özellikle “Vefat Bahri”nin sonradan sokulduğunu belirterek bu bahsi oldukça basit

bulduğunu ifade eder. Miraciye’nin güzelliğini ise “Süleymaniye’nin kubbesi kadar

muhteşem”diye nitelendirerek bu içeriğin, kaleme alındığı günden itibaren değişmeden

günümüze geldiğini belirtir (Revnakoğlu, 1954h: 738-739).

Revnakoğlu’nun üçüncü eleştirisi ise eserlerin okunma ortamlarıdır. Aslında

onun canını sıkan ve bu mukayeseyi yaptırmaya yönelten şey, özellikle bu durumdur.

Zira Revnakoğlu, bu bahsi anlatırken duygularına hâkim olamayıp Mevlit’e yapılan

haksızlık ve kötülükleri acımasızca eleştirir ve şu ifadeleri kullanır: “Halkın cahil

kısmını aldatmak, din namına yalandan oyalamak, kandırmak yahut saf kadınları

ağlatmak için okunmasını adet haline getirilen ve maatteessüf son günlerde alabildiğine

yürüyen “kaside” namı altında eski güvercin, geyik destanlarını hatırlatan bir takım

moloz sözler, yaveler katılmak suretiyle edebi iffet ve harimi kirletilmiştir.”

(Revnakoğlu, 1954g: 692).

Revnakoğlu, Mevlit’in ölüm törenlerinde okunmasını hiç hoş bulmaz. Adı ve

içeriğiyle daha çok doğum törenlerine has olması gereken bir eserin daha çok ölüm

törenlerinde okunmasını çok çirkin bulur. İstanbul’un dergâhlarında veya merkezi

büyük camilerde değil de daha çok kenar mahallelerde ve köy camilerinde cenaze

törenlerinde okunmasını, bunun bir dini vecibeymiş gibi gösterilmesini ağır bir dille

eleştirir. Ölüm törenlerinde veya vefatın yedinci, kırkıncı yıldönümlerinde bu işi

yapamayanların duydukları mahcubiyetin büyüklüğünü yadırgar. Mevlit’in bu hale

getirilmesinin en büyük sebebini ise bu işten para kazanan birtakım tufeylilerin

varlığına bağlayarak bu noktadan sonra Mevlit’in tarihi ve edebi değerini kaybettiğini

belirtir. Bu itibarla Mevlit’in, kendi dilinden anlamayan bir topluluk önünde bilinçsizce

icra edilirken Miraciye’nin kendi dilinden anlayan bir toplulukta, dergâhlarda, şekli

belirli bir tören eşliğinde icra edildiğini ifade eder (Revnakoğlu, 1954g: 692-693).

102

Aslında Revnakoğlu, değerlendirmelerinde büsbütün haksız değildir. Özellikle

okuma ortamlarında yaşanabilen doğal değişiklikler söz konusudur ve bu değişiklikler

Revnakoğlu tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu konuda R. Bahar Akarpınar, Mevlit’le

alakalı kaleme aldığı önemli makalesinde Revnakoğlu’nu doğrulayan bilgi ve

değerlendirmeler vermektedir. Akarpınar, öncelikle Mevlit metninin kaynaklarda sabit

olduğunu, yazıldığı andaki orijinalliğini koruduğunu belirtmekle birlikte sözlü

ortamlarda bu metnin değişebileceğini, ortama ve mevlithanın bilgi ve becerisine göre

ekleme veya çıkarmaların yapılabileceğini belirtir (Akarpınar, 2002: 37). Mevlit

metninin Kuran metni gibi olmadığını, bu nedenle mevlithanların ekleme ve

çıkarmalarla metni yeniden kurmalarının bir sakıncasının olmadığını ifade eder

(Akarpınar, 2002: 38). Mevlit metninde olmayıp ilave edilen manzum bahrin “Merhaba”

bahri olduğunu ve bu bahrin daha çok ev ve cami ortamlarında ilave edildiğini, herhangi

bir radyo ve televizyon programında bu bölümün eklenmediğini yazar (Akarpınar,

2002: 39). Ayrıca Revnakoğlu’nun “son günlerde alabildiğine yürüyen “kaside” namı

altında eski güvercin, geyik destanlarını hatırlatan bir takım moloz sözler, yaveler”

sözleriyle şiddetle eleştirdiği bazı hikâyelerin de ilave edildiğini de belirterek isimlerini

şöyle sıralar: Hikaye i Mevlid, Vefat-ı Fatıma, Hikaye –i Deve, Hikaye-i Geyik, Hikaye-i

Güvercin, Destan-ı İbrahim, Destan-ı İsmail, Hikaye-i Kesikbaş, Hikaye-i Ukkaşe.

Akarpınar, hikâyelerin çoğu zaman Mevlit‘in bir parçası gibi değerlendirildiğini ancak

Mevlit’le asla organik bir bağlarının olmadığını da söyler (Akarpınar, 2002: 42). Yazar,

Mevlit’in okunma şekline de değinir. Mevlit’in XVI. yüzyılda Sinaneddin Yusuf Çelebi,

XVII. yüzyılda ise Bursalı Sekban tarafından bestelendiğini, her bölümünün farklı

makamlarla icra edildiğini, mevlithanların özel yetiştirildiğini ifade eder (Akarpınar,

2002: 38-39). Fakat öyle anlaşılıyor ki Revnakoğlu’nun dediği gibi bu konuda

gösterilen titizlik Tanzimat’tan sonra terk edilmiş ve tamamen sözlü ortamın doğal

akışına bırakılmıştır.

Görüldüğü gibi Revnakoğlu’nun Mevlit’e karşı bir önyargısı yoktur. Zaten

araştırmacı kimliği buna müsaade etmeyecektir. Fakat toplumdaki suiistimal onu bu

olumsuz değerlendirmelere yöneltmiş, dini duygu ve düşüncenin çıkar amaçlı

kullanılması, bu konudaki hassas ruhunu incitmiştir. Böylece sözlü ortamlarda “doğal”

karşılanan bu değişimleri kabullenememiştir. Yine Miraciye’nin daha ziyade tarikat

103

çevresine hitap etmesi, ehli tarik bir insan olan Revnakoğlu’nun Miraciye’yi daha üstün

bulmasında önemli bir rol oynamıştır.

104

BEŞİNCİ BÖLÜM

TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR DERLEMELERİNİ İÇEREN MAKALELERİ

Revnakoğlu, tarikat kültürünün, kültürümüzün ve folklorun çok önemli bir

parçası olduğunu görmüş bir araştırmacıdır. Ona göre kılık kıyafetiyle, ayinleriyle,

musiki ve diğer adetleriyle tarikatlar, çok renkli ve zengin bir mirastır. Bir şekilde

tarihin malı olmuş ve şimdi kaybolmaya yüz tutan bu mirasın bilinmesi gerektiğini

belirtir (Revnakoğlu, 1966d: 7). Çocukluğundan beri bu müesseselerle hemhal olan

Revnakoğlu, bunların toplum için değerini yakinen görmüş, bu değerin folklorik,

kültürel ve tarihi bir miras olarak korunması adına elinden geleni yapmıştır. Bu nedenle

dönemim dergilerinde seri olarak yayımlanan ve her biri birer küçük kitapçık olabilecek

müstakil, seri yazılar kaleme almıştır.

5. 1. TARİKATLARDA GİYİM KUŞAM

Revnakoğlu, 1966’da yayımlamaya başladığı Türk-İslam Âleminde Tarikatler

Tarihi adlı mecmuasının ilk cildinde tarikat folkloruyla ilgili çok önemli bilgiler

vermiştir. Bir tarikat adamının günlük hayatta kullandığı kıyafetlerin şekil özellikleri ve

sembolik anlamları hakkında önemli ayrıntılar paylaşmıştır. Bunu yaparken hem bizzat

kendi tecrübelerini hem de incelediği kaynakların konu hakkındaki önemli bilgilerini

aktarmaktadır. Bu nedenle verdiği bilgiler kendisinden sonraki araştırmacılar için

referans niteliğindedir.

Konuyla ilgili derlemeleri şöyle özetlenebilir:

Tarikat liderlerinin başlarına taktıkları özel başlıklara “tac” denir. Taclarda

kullanılan sarıklara “destar” adı verilir. Dervişlerin sarıkları ise “şemle” adını alır.

Taclar, içteki bir başlık ve etrafına sarılan sarıktan oluşur. Başlıkların tepesinde dilim

şekilleri vardır ki bu şekillere terk adı verilir. Mesela Bektaşi Baba’ları “fahir” adı

verilen on iki terkli yani dilimli tac kullanırlar. Şeyh veya dervişlerin kullandığı takkeye

de “arakiye” denir (Revnakoğlu, 1966e: 4).

Destar yani sarık sarıldıktan sonra ucunun aşağı sarkıtılmasına “teylesan” denir.

Teylesanlar genellikle dört parmak uzunluğunda ve sol tarafa yani kalbe doğru bırakılır.

105

Bunda amaç kalp-kafa bütünlüğünü temsil etmektir (Revnakoğlu, 1966e: 4). Teylesanın

sağda veya solda olması da tarikata göre farklılık arz eden bir durumdur. Bazı

teylesanlar, dört parmaktan fazla sarkıtılır. Bu uygulama ise Hz. Ömer’in bu konuda

rivayet ettiği bir hadise dayandırılır. Baştan aşağıya sarkan sarığı, namazda bel kemiği

hizasından aşağıya doğru bırakmaya ise “teylesan bırakma” veya “teylesan

koyuverme” denir. (Revnakoğlu, 1966e: 5). Teylesan konusunda ince bir nokta da

vardır: Bir kişi şeyh de olsa kendi şeyhinin yanında teylesanını dört parmaktan fazla

uzatamaz, teylesanı kulak memesini geçemez. Şeyhi gittikten sonra bu miktar

uzatılabilir. Cenaze törenlerinde de bu meseleye dikkat edilir. Vefat eden şeyhten daha

kıdemli bir şeyhin mezarından geçilecekse şeyhin tabutu üzerinde bulunan tacdaki

teylesan uzatılmaz (Revnakoğlu, 1968: 3800).

Derviş sarıkları genellikle yedi kat olur ve bu tarz sarış kâinatın yedi günde

yaratılmasına, Kur’an’da belirtilen yedi semaya, Allah’ın yedi büyük ismine işaret

maksadını taşır (Revnakoğlu, 1966e: 5).

Sarıkların tarikatlara göre değişen farklı renk tercihleri söz konusudur. Kadiri ve

Halvetiler açık-koyu yeşil; Bedeviler koyu kırmızı; Desukiler sarı, kavuniçi; Rufailer

siyah sarık tercih ederler Sarıkların rengi, semboliktir. Siyah sarık çoklukla kullanılır,

hayat boyu mücahadeyi temsil eder ve Hz. Peygamber’in cihat meydanlarında siyah

sarık tercih etmesinden gelir. Yine sarıkta siyah renk geceyi temsil eder ki Miraç gibi

pek çok manevi halin gece meydana gelmesi bunu tercihe sebeptir (Revnakoğlu, 1966e:

7).

Sırta giyilen kıyafete “hulle” denir ve cennetten çıktığına inanıldığı için “hulle-i

behişt” adı da verilir. İki parçadan oluşan hullenin sırta alınan parçasına “rida”, bele

peştamal gibi sarılan kısmına da “izar” denir. Ridalar Rufailerde siyah, Bedevilerde

kırmızı, Sadilerde şekerrengindedir. Bu kıyafetleri bir arada tutmak için, saf yünden

olup bele takılan kuşağa da “kemer” denir. “Kemer kuşamak” tabiri tarikata girmeyi

ifade eder. Kemer kuşamanın diğer adı da “şed kuşama-şed vurma” dır. Genellikle

kuşak, beş kat düğümle bağlanır ki bu, beş vakit namaza, beş kişiden oluşan Al-i

Aba’ya yani Hz. Peygamber ve aile efradına işarettir. Bu giyim kuşam şekillerinin,

Miraç’ta Cebrail tarafından Hz. Peygamber’e uygulandığına inanılır (Revnakoğlu,

1966e: 9).

106

Şed kuşanmaya “emanet olma”, şed kuşanan dervişlere “sahib-i emanet” denir

(Revnakoğlu, 1966e: 9).

Tarikatlara giren yeni dervişin giydirilmesine “çeyizlenme” denir. Çeyizlenme

işi, akşamla yatsı arasında “hırka giyme” diye tabir edilen bir törenle yapılır. Bu törenin

ayrıntıları şöyledir:

Rehber efendi diye isimlendirilen kıdemli bir derviş, salik denilen yeni dervişi

alarak dergâhın mihrabı önünde, şeyh efendinin yanında dururlar; salik, rehberin

gerisindedir. Rehber, mihraptaki hırkayı niyaz ederek yani öperek şeyh efendiye verir,

şeyh efendi de alırken niyaz eder. Hırka elindeyken “Ruh-i pak-i Hazreti Muhammed

Mustafa’ra selavat” ve ardından “Azamet-i huda’ra Tekbir” diyerek salâvat ve tekbirler

getirtir. Tekbirler devam ederken rehber, salikin şed yani kuşağından tutarak şeyhin

önüne getirir. Salik ve şeyh diz dize otururlar. Şeyh, hırkanın yakasına üç defa niyaz

eder, salike de ettirir, duasını okuyarak sırtına bırakır. Tekbir ala ala önce sağ sonra da

sol kolunu giydirir. Yakasını da yine tekbir alarak düzeltir. İçinden Fatiha okuyarak

saliki elleriyle sıvazlar. Sonra da şu şiirsel metni seslice okur:

Bismillah, Allah Allah, eyvallah

Hanedan-ı Ahmed’e kıl iktıda

Başı, canı terk edip eyle feda.

Cehdedip ta erenler giydire.

Arkasından şu gulbeng yani kalıplaşmış nida sözcüğünü çeker:

Hırka-yı fahri giydi cenab-ı Mustafa.

Kıble-i ehli safa oldu cenab-ı Mustafa.

Ya Aziz u ya Settar.

Ya Latif u ya Alim.

Ya Şah-i Murteza.

Ya sırran’sır

Ya nuren’nur

Ya piruna ve senedena ve Mevlana

Şeyen lillah lehümül Fatiha (Şeyh Cemalullah, 1959: 54).

Bunun üzerine hırka ile çeyizlenen salik, şeyhin sağ dizini ve sağ avuç içini üç

defa öperek kalkar. Rehberle birlikte ayakucuna basa basa etraftan dolaşarak mihrabın

107

önüne gelir. Rehber, mihrabın sağ ve solunda sıralanmış misafir şeyhlere saliki takdim

ederken şeyhlerin kulaklarına yaklaşarak “gülam-i hazreti pir” diye seslenir. Şeyhler,

salikle görüşürlerken tebrik ve dualarla birlikte şu parçayı söylerler:

Dervişlik olaydı tac ile hırka.

Ben de alır idim otuza, kırka.

Bu görüşmeden sonra hırka giyme töreni biter ve salik çeyizlenmiş olur (Şeyh

Cemalullah, 1959: 55).

5. 2. TARİKATLARDA YEMEK KÜLTÜRÜ

5. 2. 1. Erbain Helvası

Erbain helvası, İstanbul Kadirilerine has bir yiyecek olup farklı bir ritüeli söz

konusudur. Belli zaman dilimlerinde erbaine giren yani kırk gün dergâha kapanıp dünya

işlerinden tamamen uzaklaşarak sadece ibadetle meşgul olan tarikat erbabı, erbainden

çıktıktan sonra yapılan bu helva ile erbainden çıkışı kutlar. Helvada irmik ve süt

kullanılır. Süt çok önemli olduğu için günler öncesinden Kâğıthane mevkiine bizzat

görevli dervişler gönderilerek inek veya manda sütü ayarlanır. Helvanın pişirilmesi

kısaca şöyledir:

Genellikle kasımda1 padişah tarafından gönderilen yirmi adet kurban sabah

namazından sonra bizzat şeyh efendi tarafından kesilir. Buna “tığlanma” denir. Bu

kurbanlarla hazırlanan akşam yemeği Al-i Aba’yı temsilen beş kap ayarlanır. Beş büyük

sofrada yenilen yemek bittikten sonra sofrada Hamdiyye adlı özel bir dua topluca

okunur. Yatsı ezanına bir saat kala mutfakta helva pişirilmeye, dergâhta “devir hatmi”

ne yani sıra ile Kuran’ı okuyup bitirmeye başlanır. Bu hatime dergâhın zakirbaşısı

Fatiha ile başlar ve birlikte bitirilir. Hatmin, birlikte, belli bir ahenkle, aynı hafif tonda

okunmasına dikkat edilir. Hatimin bitmesiyle helvanın pişmesi aynı vakte denk getirilir

(Revnakoğlu 1954a: 469).

Helva, mutlaka yedi kişi tarafından, bunlar da bizzat o tarikata mensup kişilerce

pişirilir. Bu sayı kadar mensup bulunmazsa üç veya beş kişiye dışarıdan yediyi

1 Revnakoğlu, Kasım’ın 84’üncü günü demektedir; fakat bunun neye karşılık geldiğini belirtmemektedir.

108

tamamlayan ilave yapılabilir. Namaz ve tevhit okuma bittikten sonra Şeyh Efendi,

mutfağa iner. Burada Fatiha ederek helvayı karıştırır. Bu işlemden sonra helva, kendine

has tabaklara konularak beyaz tepsilerde servis edilir. Meydancı Dede’nin “ya hu!”

nidasıyla sinilerin etrafında toplanılarak genellikle turşuyla birlikte yenir. Yemekten

sonra Şeyh Efendi’nin Fatiha etmesiyle yemek son bulur (Revnakoğl 1954b: 552).

Helvanın saraya gönderilmesi de kuralları belirlenmiş küçük bir törenle

gerçekleşir. Önce dönemin en iyi vasıtası ayarlanır. Bu, içi atlasla döşeli, genellikle

zengin ve ileri gelen insanların kullandığı bir faytondur. Buna dergâhın en yaşlı halifesi

ve meydancı dede de biner. Özel tabaklara konulan helva böylece saraya götürülür.

Arabadan inerken tabaklar elde, belden aşağı indirilmeden kapıya kadar taşınır. Kapıda

saray görevlilerinden başmabeyinci aynı saygı ve tertiple aldığı helvayı padişahın

huzuruna çıkarır. Padişah, ayakta ve abdestli olarak Fatiha’yı okuyarak bir kaşık alır ve

Şeyh Efendi’ye teşekkürleriyle beraber dua isteklerini iletir. Gelen heyeti, yirmi

kurbanlık ve elli altın hediyeyle gönderir. Padişahtan dönüldükten sonra helvanın artan

asıl kısmı fakir fukaraya dağıtılarak gönül alınır, muhabbet hâsıl edilir ki önemli bir

amaç da budur (Revnakoğlu, 1954c: 588-589).

5. 2. 2. Köfteli Çorba

Köfteli çorba, Bursa Kadirilerinden Eşrefilere mahsus bir yemektir. Revnakoğlu,

bu yemeğin fütüvvetnamelerde bahsedilen hikâyesini Mehmet Şemseddin Efendi’nin

Yadigar-ı Şemsi adlı eserinden nakleder: Eşrefoğlu Rumi, zahir ilimlerinde hayli

çalıştıktan sonra tasavvuftan da nasibini almak ister. Bu istekle arayış içinde gezerken

Abdal Mehmet Sultan’la karşılaşır. İnsanların meczup dediği bu kişiyi Eşrefoğlu

nedense çok sever ve yanına yaklaşır. Abdal Sultan ondan, içinde et olan bir çorba ister.

Eşrefoğlu uzun arayışlardan sonra etsiz bir çorba getirir. Bunu gören Abdal Sultan,

yerden aldığı bir çamur parçasını çorbaya atar ve bunu Eşrefoğlu’na verir. Eşrefoğlu

çorbayı tamamen bitirir. Bu itaat ve sadakatini gören Abdal Sultan “Ya sen olmayıp da

kim olacak” yani sen olgunlaşmayacaksın da kim olgunlaşacak, diyerek Eşrefoğlu’nu

Emir Sultan’a gönderir (Revnakoğlu, 1954f:666)

109

Menkıbevi hikâyesi böyle olan çorbanın yapımı ise şöyledir:

Köfteli çorba, bayram sabahları yapılan bir tören yemeğidir. Ramazan ve Kurban

Bayram’larının ikinci günü dergâhın tevhidhane yani ayin yapılan odasında sabah

namazı, cemaatle kılındıktan sonra sabah usulüne yani sabah yapılan ayine başlanır.

Kadiri ayini, kelime-i tevhit, Ya Latif ve Ya Vedud isimleriyle ayine devam edilir. Hu

çekilip ayin bitirilince birlikte dergâhın mutfağına inilir. Mutfakta bol maydanozlu,

pirinçli köfteli çorba önceden hazırlanmıştır. (Revnakoğlu, 1954e: 631).

Hazırlanmasında herhangi bir ritüel yoktur. Hazırlandıktan sonra on iki imama işareten

hazırlanan on iki sofra etrafında toplanılır. Herkes hürmetle bekler, baş, kalbe doğru

eğik; kollar çaprazlamasına bağlı; ayaklar, başparmaktan mühürlüdür. Diller hafifçe

“Allah” kelimesini tekrar eder. Şeyh Efendi bu halin az devam etmesinden sonra “Allah

Allah, illallah, hayırlar fethola, şerler def ola!” nidasıyla gülbank çekip kısa bir dua

eder. Bu duadan sonra oturulup köfteli çorba yenir. Yemek bittikten sonra topluca türbe

tarafına dönülerek dergâhı yapanlar ve türbede yatanlara Fatiha okunur. Sonra da yine

birlikte dışarı çıkılarak köfteli çorbanın menkibevi mucidi Abdal Mehmet Sultan’ın

türbesi ziyaret edilir (Revnakoğlu, 1954f: 666).

5. 3. AYİNLERDE YUNUS EMRE İLAHİLERİNİN OKUNMA YERLERİ

Revnakoğlu, tarikat kültürünün içinde yetişmiş, tarikat ayinlerine defalarca

katılmış, kendi de bu ayinleri bizzat yönetmiş biridir. Bu nedenle ayinler sırasında

Yunus Emre’nin ilahilerinin nerelerde ve ne şekilde okunduğunu çok iyi bilmektedir.

Bu konuda belki de sahasında ilk ve tek olma hususiyetine sahip bir yazı kaleme alarak

bu ilahilerin ayinlerin hangi bölümlerinde ne şekilde okunduğunu ayrıntısıyla, uzunca

yazmıştır. Ayinler sırasında okunan bazı meşhur Yunus ilahileri ve okunduğu yerler

verilmeden önce konunun daha iyi anlaşılabilmesi için şu tabirlerin bilinmesi

gerekmektedir: Kuudi ayin, oturularak yapılan; kıyami ayin, ayakta yapılan; devran ise

ayakta ve kolkola bir vaziyette adım adım dönülerek yapılan ayinlere verilen isimlerdir

(İnançer, 2005: 118). Zakir ise ayinlerde ustalaşmış dervişlerdir.

Ayinlerin en uzun dilimlerinde mutlaka Yunus’un “nutuk” ları okunur. Her

ilahinin makta yani isim bölümünde dervişler sağ ellerini kalpleri üzerine götürüp

boyun keser yani başlarını hafifçe sağa yıkarak “huuu” zikri söylerler.

110

Allah emrin tutalım.

Rahmetine banalım.

İfadeleriyle başlayan ilahi aslında bir mektep ilahisidir. Çocukların ilk hocaya

gitmelerini kutlayan “âmin alayı” törenlerinde ilahiciler tarafından okunan bu ilahi,

ayinin kuud, devran kıyamı zikirlerinin hepsinde okunur (Revnakoğlu, 1966a: 129).

Dolap, niçin inilersin.

Derdim vardır, inilerim,

Mısralarıyla başlayan ilahi, devrana girerken ilk başlarda okunur. Bazen kuud ve

kıyamda da söylenir. Özellikle kıyam ism-i celile çok uygun olduğu bilinir. İlahi ayrıca

ellerinde mazhar yani kasnaklı def olan seyyah dervişler tarafından da sıkça kullanılır

(Revnakoğlu, 1966a: 130).

Beni bir dağda buldular.

Kolum, kanadım kırdılar.

İlahisi, zikrin dışında okunan bir ilahidir. Kuud tevhidinin dışında sadece

zâkirler tarafından okunur. Yine bu ilahi de mazharlı dervişler, dilenciler, Muharrem

goygoycular tarafından hüzünlü bestesi nedeniyle tercihe dilen bir ilahidir. Her

dörtlüğün sonunda “Sübhan Allah, Sultan Allah; her dertlere derman Allah” ilavesi

yapılır (Revnakoğlu, 1966a: 130).

Seni ben severim, candan içeru.

Yolun vardır bu erkândan içeru.

Bu ilahi bilhassa kıyam zikrinde okunur. Bektaşiler, “nefes” olarak da tercih

ederler (Revnakoğlu, 1966a: 130).

Gelin ey âşıklar gelin, Hu Mevlam Hu.

Bu menzil uzağa benzer, Hu Mevlam Hu.

İlahisi, devranda ilk fasıldaki ism-i hu bölümünden sonra okunur. Kıyam

zikrinde ise Allah lafzı söylenmeye başlanırken ortalara doğru ve ayin belli bir kıvama

geldiğinde söylenir. Revnakoğlu, kendisinin de ayinlere başladığı küçük yaşlarda ilk

olarak bu ilahiyi ezberlediğini belirtir (Revnakoğlu, 1966a: 131).

111

Dervişlik baştadır, tacda değildir.

Kızdırmak oddadır, sacda değildir.

İlahisi devran devam ederken okunur. Özellikle hilafet cemiyetleri yani yeni

şeyh olacak biri için yapılan ayinlerde kişiye tevazunun mahiyetini anlattığı için yeni

şeyhe duyura duyura mutlaka okunur. Hatta yeni giydiği feracesinin etekleri ayin ve

ilahinin temposuna uygun biçimde üst üste çiğnenir (Revnakoğlu, 1966a: 131).

Âlemler nura gark oldu, Muhammed doğduğu gece.

Mümin, münafık fark oldu, Muhammed doğduğu gece.

İlahisi, kuud tevhidinden sonra cumhur ilahisi olarak yani topluca söylenen bir

ilahi olarak sadece zakirler tarafından okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).

Ben yürürem yane yane.

Aşk boyadi beni kane.

İlahisi zikir esnasında en çok okunan ilahilerdendir. Kuud ve kıyamda, bilhassa

Allah lafzı söylenirken okunur. Bazen devranda da okunduğu görülür (Revnakoğlu,

1966a: 131).

Hakk’dan gayrı sevgili, külli yalandır yalan.

Hakk’dan gayrısı fani, baki değildir kalan.

İlahisi devranın ikinci bölümünden sonraki dinlenme arasında okunur

(Revnakoğlu, 1966a: 131).

Uyan behey gafil uyan.

Kâfirdir beş vaktin koyan.

İlahisi oturulurken yapılan düz kelime-i tevhidden sonra sadece zakirler tarafından

okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).

A sultanım sen var iken, ya ben kime yalvarayım.

İsmin Gani, Settar iken ya ben kime yalvarayım.

112

İlahisi devranın başlarında ve sonlarında ayin hızlanırken söylenir. Mısra

ortalarına “Aman ya Hu” ilavesi yapılır. Kıyamda ise dem tutma-perdeleme sırasında

kaside makamında okunur (Revnakoğlu, 1966a: 131).

Şol cennetin ırmakları,

Akar Allah deyu deyu.

İlahisi kuuddan sonra verilen dinlenme arasında sadece zakirler tarafından

okunur. Yine bu ilahi, ellerinde keşkül yani bir çeşit özel para tabağı olan seyyah

dervişler tarafından sıklıkla okunur. Dervişler daima bu ilahi eşliğinde insanlara keşkül

tutarlar (Revnakoğlu, 1966a: 132).

Ben dervişim diyene bir ün idesim gelur.

Seyridüben sesine bir dem idesim gelur.

İlahisi ayinin her yerinde okunur.

Çıktım erik dalına, anda yedim üzümü.

Bostan issi kaktı der, ne yersin kozumu.

İlahisi özel bir ilahidir. Değişik bir ayin şekli olan cihangir usulü yapılan kuud

kelime-i tevhidinde okunduğu için cihangir tevhid ilahisi de denir (Revnakoğlu, 1966a:

132).

Gönül hayran oluptur aşk elinden.

Ciğer püryan oluptur aşk elinden.

Devranda, Beyyumi tarikatına mahsus olan beyyumi zikrinde okunduğu gibi

kıyamda Allah lafzının zikri esnasında sıkça söylenir. Aynı zamanda teravihlerde

okunan bir Ramazan ilahisidir.

Dağlar ile taşlar ile.

Çağırayım Mevla seni.

İlahisi, yine ayinin her yerinde okunmaya müsait bir ilahidir (Revnakoğlu,

1966a: 132).

113

Durmaz yanar vücudum, ah etmeyim nideyim.

Söndüremezem oni, ah etmeyim nideyim.

İlahisi her yerde okunsa da özellikle devranın başlarındaki Hu zikri esnasında

okunur. Okunurken her mısradan sonra iki kere “La ilahe illallah” ilavesi yapılır

(Revnakoğlu, 1966a: 133).

Yar yüreğim yar, gör ki neler var.

Bu halk içinde bize güler var.

Kuudda, kıyamda bilhassa bilhassa kıyam kelime-i tevhidinde okunur.

Mevlevilerde ise farklı bir okunuş şekli vardır. Bir çeşit müstezat özelliği verilerek

mısralardan sonra “Gör ki neler var, yare haber var” ilavesi yapılır (Revnakoğlu,

1966a: 133).

Ey enbiyalar serveri, ey evliyalar rehberi.

Ey ins u can peygamberi, Ahmed Muhammed Mustafa.

İlahisi üç aylara mahsus ilahilerdendir. Bu zaman dilimlerinde özelikle kıyamda

söylenilen kelime-i tevhid ve Allah lafzı esnasında ve devranda okunur. Yine Mevlit

törenlerinde bahirlerden yani bölümlerden biri olan “merhaba” bahrine girmeden

okunur. Teravihin ilk dört rekâtından sonra veya bitiminde minarelerden verilen

temcitlerde okunur. Ramazan’ın ilk yarısında teravihlerde okunurken her beyitten sonra

“Ya merhaba, dost merhaba, mah-i mübarek merhaba” ilavesi; son yarıda ise merhaba

yerine elveda kelimeleriyle yapılan ilave söylenir (Revnakoğlu, 1966a: 133).

İlham ile dün gece seyretim Muhammed’i

Ayine-i kalbimde seyrettim Muhammed’i

ile

Ben dost ile dost olmuşam ,

Kimseler dost olmaz bana.

İlahileri ayinin her yerinde okunur (Revnakoğlu, 1966a: 134).

114

Rum’da Acem’de âşık olduğum.

Yemen illerinde Veysel Karani.

İlahisi sadece zakirler tarafından ayinin her yerinde okunur. Yine sokak

dilencileri kapı önlerine geldiklerinde bu ilahiyi okur (Revnakoğlu, 1966a: 134).

Şehitlerin ser çeşmesi, enbiyanın bağrı, başı.

Evliyanın gözü yaşı, Hasan ile Hüseyin’dir.

İlahisi matem ayı denilen Muharrem’de özellikle okunur. İkinci mısra

okunurken Hasan ile Hüseyin isimleri arasında “efendim” veya “sultanım” unvanları

ilave edilir (Revnakoğlu, 1966a: 134).

Ya Rabbena, n’ola halim kabre vardığım gece.

Eyi olmazsa amelim kabre vardığım gece.

İlahisi cenaze törenlerine has bir ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 135).

Arayı arayı bulsam izini.

İzinin tozuna sürsem yüzümü.

İlahisi zikrin her yerinde okunur. Yine bu ilahi eskiden nikâh alaylarında

yatsıdan sonra fenerler, meşaleler yakılarak damadı konu komşu ile camiden eve

getirirken yolda okunur. (Revnakoğlu, 1966a: 136).

Ey devriler, ey kardeşler.

Ne acep derdim var benim.

İlahisi zikrin ortasında okunan bir ilahidir. Bu ilahiyi sadece zâkirler okur, etraf

sessizce dinler (Revnakoğlu, 1966a: 136).

Sensin bize bizden yakın.

Görünmezsin hicap nedir.

İlahisi zikrin her yerinde okunabilir. Erzurum’da uzun kış gecelerinde yapılan ve

“dervişleme” denilen gece oturmalarında bir ağızdan okunur, bazen sazın da katıldığı

olur ve genellikle def veya mey eşliğinde de söylenir. Her beytin sonunda “Ya Rabbena,

vağfirlena, bizden hata, senden ata.” sözleri eklenir (Revnakoğlu, 1966a: 137).

115

Revnakoğlu, bazı Yunus ilahilerinin Bektaşilerde oldukça yaygın okunduğunu

belirterek bunları şöyle örneklendirmektedir:

Yürük değirmenler gibi dönerler.

El ele vermişler Hakk’a giderler.

İlahisini bazen sazlı bazen sazsız beraberce okurlar (Revnakoğlu, 1966a: 138).

El ele vermişler Hakk’a giderler.

Mısraını okurken herkes birbirinin elini çaprazlamasına sıkıca tutar, iyice

yaklaştıktan sonra sağa sola dalgalanır.

Gönül Kâbe’sini tavaf ederler.

Mısraı okunurken herkes yanındakinin omzunu ve göğsünü niyaz eder yani öper.

Makta beytinde eller çözülür, mısranın sonu Bektaşilerce söylenilen uzunca bir Huu

zikriyle ilahi bitirilir (Revnakoğlu, 1966a: 139).

Behey gafil uyan hab-i gafletten.

Ömrün geldi geçti, haberin var mı?

İlahisi vefat eden Baba’nın yedinci, kırkıncı ve ellinci gece ayinlerinde okunur

(Revnakoğlu, 1966a: 139).

Bad-ı sabaya sorsunlar canan illeri kandedir.

Bilenler haber versinler, canan illeri kandedir.

İlahisi başka tarikatlarda pek okunmayan, Bektaşilerin sevip söylediği bir

ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 139).

Bana namaz kılmaz diyen, ben kıluram namazımı.

Kıluram, kılmazsam ol Hakk bilur niyazımı.

İlahisi, Bektaşi anlayışına çok uygun bir ilahi olduğu için her Bektaşi’nin ezbere

bildiği, her mecliste söylenilen bir ilahidir (Revnakoğlu, 1966a: 139).

116

5. 4. TARİKATLARDA MİZAH

Fıkra, halk edebiyatının önemli sözlü ürünlerindendir. Oluştuğu ortamın pek çok

yönü hakkında ipucu veren küçük fakat önemli kültür malzemesidir (Yıldırım, 1999:6).

Güldürmenin esas olduğu fıkralarda temelde yatan mesaj, aslında daha da önemlidir. Bu

bağlamda fıkra, sosyal hayatta var olan her türlü olumsuz durumu eleştirir, olayları bir

hükme bağlar ve neticede bazen bir atasözü gibi değer yargısına ulaşır (Yıldırım,

1999:9). Bu bağlamda Revnakoğlu tarafından derlenen fıkravari hadiselerde bahsedilen

hussiyetler açıkça görülecektir. Tarikatlara, folklor ve kültürün mühim bir unsuru olarak

bakan ve bu gözle inceleyen Revnakoğlu, bu müesseselerin mizah ve nükte boyutunu da

ihmal etmemiş; buradan folklorun sözlü bir kolu olan fıkra bahsine bir kapı açmaya

çalışmıştır. Nükte ve mizahın folklorun önemli bir şubesi olduğunu iyi bilen

Revnakoğlu’nun, tarikat gibi ciddi ve dini bir konuda da mizahi yönleri görmesi onun

folklorculuğunun ve meseleye bu gözle bakmasının bir neticesidir. Zira “dini” temelli

olsalar da insan unsurunun bütün serbestliğiyle belirdiği bu müesseselerde insan

olmanın bir zenginliği olan mizah da elbet olacaktı. Bu anlamda bazılarına bizzat

kendisi şahit olduğu, bazılarını dinlediği fıkravari hadiseleri, bir dizi yazı halinde

paylaşmıştır. Paylaştığı birçok mizahi hadiseden birkaçı özet olarak aşağıdadır:

Rufailer Neden Ayakta Zikredermiş?

Rufai şeyhlerinden Ahmet Muhtar Efendi’ye sormuşlar:

- Sizlere neden kıyami derler, niçin ayakta zikredersiniz?

Şeyh Efendi şöyle cevap vermiş:

- Biliyorsunuz, Fetih’ten sonra İstanbul’a ilk gelen Nakşibendîlerdir. Onlar, buldukları

yere oturuvermişler. Sonra Mevleviler zuhur etmiş. Onlar da nerede yer buldularsa orayı

işgal edip çark atmaya, tennure açıp sema etmeye başlamışlar. Nihayet bizimkiler

gelmiş; fakat ne yapsınlar, ne oturacak ne de dönecek yer var; ister istemez ayakta

kalmışlar, halen de ayaktadırlar (Revnakoğlu, 1967b: 3092).

117

Ehli Irzın Kapısı Örtük Olur

Erzurumlu Kadiri şeyhlerinden Kahveci Mustafa Baba’nın bıyıkları hayli gür

olup ağzını kapatmış bir vaziyettedir. Onun bu haline şahit olanlardan biri sorar:

- Erenler, bıyıkların ağzına girmiş.

Şeyh Efendi şöyle cevap verir:

- Ehli ırzın kapısı örtük olur (Revnakoğlu, 1967b: 3092).

İki Mecidiyeye İcazet

İstanbul’da Balabani Şeyhi Hüsnü Efendi diye bir şeyh vardır. Bu şeyh, birçok

tarikattan icazet aldığı gibi kolayca icazet vermektedir. Bu durumu öğrenen ondan daha

kıdemli Şeyh Gülşeni Efendi kendisine sormuş:

- Efendi, iki mecidiyeye icazet verdiğini söylüyorlar, doğru mu?

Balabani, hiç bozmadan ve sinirlenmeden cevap verir:

- Şeyhim, Efendim hazretleri insaf buyursunlar. İki mecidiyelik icazeti gidip Beyazid –i

Bestami’den alacak değiller ya, elbette bu fakire gelecekler (Revnakoğlu, 1967b: 3093).

Haram İse Yakıyoruz, Helal İse İçiyoruz

Nakşibendî şeyhlerinden Küçük Hüseyin Efendi’ye sormuşlar:

- Tütün içmek haram mıdır, helal midir?

Şeyhin cevabı şöyle olur:

- İçenin bırakması, içmeyenin başlaması haramdır. Haram ise yakıyoruz, helal ise

içiyoruz (Revnakoğlu, 1967c: 3129).

Yine Küçük Hüseyin Efendi’ye “Nazargah-ı ilahidir, yıkma kalbin kimsenin.”

mısraı okunduğu zaman onu şöyle farklı bir üslupla okur:

Nazargah-ı ilahidir, yıkma kalbin kim “senin” (Revnakoğlu, 1967c: 3129).

118

Sizinkini Niyazda Görünce Bizimki Secdeye Vardı

Bursa’da bir tekkede sofra hazırlanmış, etrafta insanlar yemeğe

hazırlanmaktadır. Kaşıklar sofra kenarına paralel bir şekilde, yüzleri yukarıda

dizilmiştir. Bu dizilişin tarikat folklorundaki adı “niyaz” halidir. Meşhur Edebiyatçı

Abdulbaki Gölpınarlı da sofradadır ve tarikat folklorunu çok iyi bilir. Nüktedan bir

kişiliğe sahip Gölpınarlı, sofraya yaklaşarak kendi kaşığını ters çevirir. Bunu görenler

sebebini sorunca Gölpınarlı şöyle cevaplar:

- Sizinkini niyazda görünce bizimki secdeye vardı (Revnakoğlu, 1967c: 3130).

Hâlâ Eyvallah Demedin

Rufaiye şeyhlerinden Ali Haydar Bey’e terbiyeli, genç bir çocuk gelerek tarikata

girmek istediğini belirtir. Ali Haydar Bey, tarikata girmenin güçlüğünü, derviş olmanın

pek kolay bir şey olmadığını çocuğa anlatır ve neticede şöyle der:

- Evladım güçtür, her şeye “eyvallah” demek var.

- Derim efendim.

- Diyemezsin evladım, hoşuna giden olur, gitmeyen olur. Eyvallah demek zorcadır.

- Ziyan yok Efendi Babacığım, ben derim.

- Çocuğum diyemezsin, bir düşün hele, acele etme.

- Derim Efendim.

- Diyemezsin yavrum.

- Derim Efendim.

Artık iyiden iyiye canı sıkılan ve sabrı tükenen Şeyh Efendi yine de belli etmek

istemeyerek latifemsi güler bir yüzle:

- Bak yavrucuğum, her şeye “eyvallah” diyeceksin diye deminden beri söylüyorum da

hâlâ bir “eyvallah” demedin, demiş (Revnakoğlu, 1967d: 3223).

119

On Numara Oluyoruz.

İstanbul’da Rufai dervişlerinde Kambur Mehmet Efendi ile Abdi Efendi adlı iki

derviş varmış. Aynı zamanda tuluatta Kavuklu rolünü de oynayan Kambur, anıldığı gibi

kambur, bu nedenle oldukça kısa boylu ve dairemsi bir yapıdadır. Abdi Efendi ise

aksine uzun boylu, elif gibi bir derviştir. Daima birbirleriyle takılan bu dervişlerden

Abdi Efendi ara sıra şöyle dermiş:

- Ulan Mehmet, seninle bir araya geldik mi on numara oluyoruz (Revnakoğlu, 1967e:

3267)!

Yağı Tükenmiştir

İstanbul’un meşhur zakirbaşlarından Hattat Hacı Nuri Bey, bir gün berberde tıraş

olurken kapıya keşkülle dilenen iki kör dilenci gelir. Dilenciler adet olduğu üzere

Yunus’un “Dolap niçin inilersin” ilahisini okumaktadırlar. Nuri Bey, dilencilerin

gönlünü hoş ederken kulaklarına eğilerek sessizce şöyle der:

- Neden inleyecek a evladım, yağı tükenmiştir de onun için (Revnakoğlu, 1967e: 3268).

Leyla’nın Saadet Hanesin

Yine İstanbul’da bir ayin esnasındadır. Tanınmış edebiyat araştırmacılarından

İbnül Emin Mahmut Kemal Bey, yaşı ilerlemiş olduğundan ayini dışarıdan izlemeyi

tercih eder. Ayin iyice kızışmış, zikredenler coşmuştur. Bu sırada bir kaside içli içli

okunmaktadır. Kasidenin meşhur olan şu beyti:

Sordular Mecnun’a Leyla’nın saadet hanesin.

Sinesin çak edüp gösterdi dil-i viranesin.

Beyti okununca ayinde bulunan Hacı Hüseyin Vessaf Bey adlı zat, ortada

dönmekteyken ayinin ve kasidenin tesiriyle cübbesini yırtıp atar ve sadece beyaz bir

tennuresiyle kalır. Bu duruma şahit olan İbnül Emin Mahmut Kemal Bey, okunan beyti

tekrar şöyle yorumlar:

120

Sordular Vessaf’a Leyla’nın saadet hanesin.

Cübbesin çak edüp gösterdi beyaz entarisin (Revnakoğlu, 1968i: 3871)

Yukarıdaki hadiselerin bazılarına Revnakoğlu bizzat şahit olmuştur. Bazılarını

ise ikinci bir ağızdan derlemiştir. Revnakoğlu, bu komik hadiseleri anlatırken olayların

kahramanları hakkında oldukça ayrıntılı bilgi vermiştir. Araştırmacı kimliğinin bir

neticesi olarak bu bilgileri verirken olay ve kahramanların sahiciliği hakkındaki

şüpheleri de gidermiştir.

5. 5. TARİKATLARDA CENAZE TÖRENLERİ

Cenaze törenleri, toplum hayatımızda önemli folklorik uygulamaların yaşandığı

alanlardır. İslamiyet’ten önceki dönemde “yuğ” diye isimlendirilen törenler ve bu

törenlerde söylenilen sagular, edebiyat ve kültürün önemli malzemeleri olarak kalmıştır.

Pek çok kaynakta yuğ törenlerinde yapılan uygulamalar ayrıntılı bir biçimde anlatılmış;

bunların çeşitliliği ve zenginliği bilim dünyasının dikkatini çekmiştir (Raux, 1999: 217).

Bunlara bakılarak eski Türk toplumlarında cenaze törenlerinin ne kadar önemli olduğu

anlaşılmaktadır. İslamiyet’i kabulden sonra da atalar kültünün bir yansıması olarak

cenazeye saygı, dün olduğu gibi bugün de etkisini devam ettirmiş, cenaze merasimleri

aynı önemini korumuştur. Hatta aslen dini bir uygulama olmasa da cenazede ve

definden sonraki yedinci veya kırkıncı günde Mevlit okuma geleneği gibi ritüele dair

uygulamalar, devam etmiştir. Bu uygulamalar, toplumun fertlerinden müteşekkil olan

tarikatlarda da etkisini göstermiş, cenazeler çok farklı folklorik uygulamalara sahne

olmuştur. Revnakoğlu, bir folklorcu kimliğiyle bu ayrıntıları yakalamış, yayımlamıştır.

Revnakoğlu, tarikatlarda “adap” diye tabir edilen ve mutlaka uyulması gereken

kurallar olduğunu, cenaze törenlerinde de bu kuralların uygulanması gerektiğini

belirterek uyulmaması halinde sahibi adına büyük bir utanç meselesi olacağını söyler.

Öyle ki, cenaze törenlerini anlatırken bir iki yerde bu kuralları görmezden gelen

uygulamaları ciddi şekilde tenkit edip sahiplerini adap ve erkân bilmemekle suçlar.

Cenaze törenleri için de var olan bu kuralların tespit edilmesinin tarihi bir vazife

olduğunu da ifade eder (Revnakoğlu, 1968e: 3693)

121

Cenaze törenlerinde uyulması gereken en önemli iki kural şudur: Birincisi

cenazeyi yıkayan ve defneden kişi, vefat eden kişiden kıdemli olmak zorundadır, en

azından o anda bulunan kişilerin en kıdemlisi olmalıdır. İkincisi ise uygulamalar

genellikle tarikat müntesipleri içinde kalır, hele bazı uygulamalar başka tarikat üyelerine

de gösterilmez (Revnakoğlu, 1968f: 3750).

Revnakoğlu, tarikatlarda bu uygulamaların birbirine çok yakın olduğunu

belirterek tarikatlarda uygulanan genel uygulamaları şöyle sıralar:

Şeyh Efendi, ayin esnasında ölürse veya ölüm haberi gelirse ayin kesilmez, o

anda ne söyleniyorsa bırakılır, Allah’ın “ebedi hayat sahibi” anlamına gelen Hayy ismi

ağır bir şekilde söylenmeye başlanır. Bu arada vefat eden Şeyh Efendi’nin oğlu orda ise

ve izinli ise o, değilse yetkili halife ayini yönetmeye başlar. Ayin asla bozulmadan fakat

ağır bir edayla devam eder. Bu sırada hareketli değil yavaş ilahiler söylenir. Şeyh

Efendi oradan alınır, mihraba bırakılır, ayine devam edilir (Revnakoğlu, 1968e: 3695).

Şeyh Efendi’nin na’şı, tevhinhanede mihraba yatırılır. Başında buhurdan yakılır,

üzerine Kâbe örtüsü, yoksa bir şal atılır, bu örtünün üzerine kendi feracesi yanı uzun

kollu gömleği örtülür. Ayin bittikten sonra gasle kadar sırayla başında nöbet tutulur,

hiçbir şey okunmadan beklenilir (Revnakoğlu, 1968e: 3696).

“Gidiş çeyizi” diye tabir edilen cenaze merasimlerindeki uygulamalar şöyledir:

Mevlevilerde cenaze, mutfak veya meydan odasının önündeki taşlıkta yıkanır.

Şeyh veya Dede’nin cenazesi yıkanırken önce Nat-ı Mevlana, yani özel bir ilahi, sonra

da Mevlevi ayinlerinden biri okunur. Bu okuma esnasında en ağır tonda ve aralıklı

olarak Allah ismi tekrarlanır, her isim arasında bir “süphanallah” diyecek kadar

beklenir. Böylece cenaze yıkandıktan sonra kabre doğru yola çıkılır (Revnakoğlu,

1968e: 3694).

Cenazeyi defne götüren cenaze alayının en önünde Şeyh Efendiler ve Dedeler

bulunur. Diğer tarikatların benzer mevkidaşları varsa onlar da en önde yer alır. Bu

alayda herkes kendi makamına göre sıralanır. Yürünürken daima sağ tarafa göre

hizalanır, düzen ve tertip bozulmadan devam edilir. Her adımda Allah denir. Bu

söyleyiş, iki hece halinde ve oldukça yavaşçadır. “Al” derken bir adım “lah” derken

122

ikinci adım atılır. Böylece ağı ağır gidilir ki Revnakoğlu, bunun kısa mesafeleri çok

uzattığını ve hayret edilecek bir zahmetli iş olduğunu belirtmeden geçemez

(Revnakoğlu, 1968e: 3694).

Revnakoğlu, Bektaşilerin dini meselelere muhalefet etmelerine rağmen cenaze

uygulamaları hususunda oldukça sadık kaldıklarını belirterek (Revnakoğlu, 1968e:

3695) şu açıklamaları sıralar:

Bektaşiler, topraktan yaratılan insanın kısa sürede toprağa karışmasının gereğine

inandıkları için cenazelerini tabutla değil doğrudan kabre bırakırlar. Revnakoğlu, burada

yeri gelmişken cenazenin tabutla gömülmesini veya mezarın çinko veya betonla

kaplatılmasını eleştirerek bunun İslami bir uygulama olmadığını, ölüye de eziyet

olduğunu belirtir (Revnakoğlu, 1968e: 3694)

Bektaşilerde cenazeyi daima Baba gasleder, bu işi dışarıdan birine hele maaşlı

bir imama bırakmazlar. Zira Bektaşilere göre imamet resmi olarak değil soy olarak

devralınan ve sürdürülen bir vazifedir. Baba bu işi yapamayacaksa Baba’nın

görevlendirdiği bir Bektaşi yapar. O anda böyle biri de yoksa Caferi olması kaydıyla

farklı bir kola mensup bir kişi bulunur. Cenaze, zahir yani dışarıdan birinin asla yer

almadığı bir ortamda yıkanır. Tarikat ehlinin vücudu tarikattan olmayana haram kabul

edilir. Bu nedenle eski Bektaşiler, hamama bile gitmez, sadece dergâhın hamamında

yıkanırlar (Revnakoğlu, 1968e: 3695).

Cenazenin yıkanması gibi “çeyizlenmesi” yani kefeninin sarılıp sarık, hulle gibi

özel giysilerinin bu kefen konulması yine Baba tarafından yapılır. Ölen kişi, derviş veya

halife olduğunda kullandığı ilk gömlekler giydirilir veya bedenine sarılır. Bunların

üstünden normal kefeni sarılarak sıkı sıkıya bağlanır. Arakiyesi yani takkesi de başına

geçirilir. (Revnakoğlu, 1968e: 3695). Bu tarz kefenleme işi eski Türklerde de

görülmektedir. Kaynakların bildirdiğine göre Oğuzlardan biri öldüğünde cesede hırkası

giydirilir, kuşağı ve yayı da kuşatılarak diğer şahsi eşyalarıyla defnedilir (Sümer, 1992:

56).

Vefat eden Baba’yı, defnedilmeden önce isteyenler ziyaret edip “niyaz” ederler,

saygı ve hürmetlerini sunarlar. Bu niyaz şöyledir: Sıra ile kefenli bir halde yatan

Baba’nın huzuruna gelinir, kefenin üzerinde başına geçirilen arakıyesi yani takkesi,

123

göğsü, el ve dizleri öpülerek geri geri çıkılır. Kendisinin “Bir gece dinleneyim.” gibi bir

vasiyeti varsa meydan odası denilen yerde bir gece bekletilir, etrafında on iki, başında

da bir mum yakılır; mumlar bitinceye kadar söndürülmez. Bu sırada cenazenin yanında

kimse bulunmaz (Revnakoğlu, 1968e: 3696).

Sırlandığı yani defnedildiği akşam muhtelif yerlerde mumlar yakılır, kurban

kesilerek yemek verilir, helva pişirilir, akşam namazından sonra Ayin-i Cem denilen

Bektaşilere has bir ayin yapılır; Kuran, Mevlit veya mersiye okunur. Bu ayin bazen

sabaha kadar sürer, sürmese de dergâhın kapısı o gün asla kapatılmaz. Bu ayin definden

sonraki yedinci ve kırkıncı günlerde de yapılır. Hatta vefatı esnasında orada

bulunmayanların da katılımıyla daha kalabalık olan bu sonraki ayinlere “hayır gecesi”

denir (Revnakoğlu, 1968e: 3696).

5. 5. 1. Şeyhin Gasledilmesi

Tarikatlarda “Nerede giyindin ise orada soyun.” adabı gereği şeyh veya dervişler

tarikata girerken çeyizlenme tabir edilen tarikat kıyafetlerini nasıl ve nerede giyiyorlarsa

vefatlarında da aynı yerde çeyizlenir yani gasledilip kefenlenirler ki buna “gidiş çeyizi

denir. Şeyh veya derviş gasledilirken hafif sesli bir edayla topluca tarikat evradı yani

ayinde devamlı okunan dualar okunur. Sonra sırasıyla kelime-i tevhit, Allah ve Hu

isimleri okunur. Gasil bittikten sonra şeyh, makam postuna yani sağken oturduğu yün

post üzerine yatırılır. Kefenleme işlemin geçilir. Kefenden önce eğer Mevlevi ise

tennuresi yani sema ederken giydiği beyaz kıyafeti, diğer tarikatlardan ise feracesi veya

giydiği özel kıyafeti ile sarılır ve kefenlenir. Arakiye yani takkesi kefen üstünde başına

geçirilir. Sonra okuduğu evrad-i şerifesi yani günlük dualarından oluşan kitapçığı ve

bazı küçük giyim kuşamları “destur” alınarak koynuna sokulur (Revnakoğlu, 1968f:

3750).

Gasil işlemi, kıdemli şeyhler veya halifeler tarafından yapılır. Bu esnada

gasledilen kişinin sevdikleri veya yakınları – tarikat ehli olmak koşuluyla – yanında

bulunur. Tarikat ehlinin bedeninin dışarıdan bir kimseye “haram” olması inancı

nedeniyle asla dışarıdan biri gasil işlemi sırasında bulunamaz. Böyle olduğunda

teneşirden yükselen bir duman ve bulut tabakasının cenazeyi sırlayacağını yani

saklayacağını belirtir. Gasil esnasında kişinin bağlı olduğu tarikatın evradı bir ağızdan

124

okunur. Bittikten sonra hayatın faniliğini, ölümün hikmetini, hayatın gerçek mahiyetini

anlatan çeşitli ilahiler ağır bir eda ile okunur (Revnakoğlu, 1968f: 3751).

Vefat eden kişi, o muhitin en kıdemli veya en yaşlı şeyhi ise gasilde farklı bir

yol izlenir. Şeyh efendi üç defa gasledilir. İlk gasilde kendi tarikatının evrad-ı şerifesi,

ikinci gasilde “tevhid-i şerif”, üçüncü gasilde “ism-i Celal” okunur. Üç gasil de

tamamlanınca güzel sesli bir derviş cenazenin ayakucuna geçerek ayakları mühürlü yani

başparmakları birbirine bağlı bir vaziyette, ayakta bilinen cuma salasını, hüzünlü ve ağır

bir eda ile okur (Revnakoğlu, 1968g: 3801).

Revnakoğlu’nun bizzat şahit olduğu şu hadise, ilginçtir:

Büyük Rıza Efendi diye bilinen dönemin meşhur şeyhlerinden biri gasledilirken

gözleri açılır. Cenazeyi gasleden Şükrü Efendi, etraftakilerin korku ve heyecanlı

bakışlarına rağmen “Efendi destur!” diyerek şeyhin gözlerini kapatır. Az sonra şeyhin

gözleri tekrar açılır ve göz ucuyla Şükrü Efendi’ye bakar gibi olur. Bunun boş bir hadise

olmadığına inanan Şükrü Efendi, etrafına dikkatlice baktığında Şeyh’in arakiyesi yani

takkesinin orada bulunmadığını görür. Hemen Şeyh’in arakıyesi getirilir ve başına

geçirilir. Bu eksik giderilince Şeyh Efendi bir daha da gözlerini açmaz ve kefenleme

biter (Revnakoğlu, 1969: 4057).

5. 5. 2. Cenazenin Tabuta Yerleştirilmesi

Cenaze kefenlendikten sonra en yetkili şeyh tarafından “destur” alınarak tabuta

yerleştirilir. Tabut kapandıktan sonra şeyh efendinin tac-ı şerifi yani özel başlığı

getirilip tabutun üzerine, baş kısmına bırakılır ve üzeri örtülür. Yine şeyhin ridası yani

sırtına geçirdiği kıyafeti tabuta çaprazlamasına örtülür, uçları aşağı sarkıtılır ve

cemaatin gelmesi beklenir (Revnakoğlu, 1968f: 3751).

Vefat eden dervişse başına arakiyesi yani takkesi geçirilerek kefenlenir. Tabutun

baş tarafına ise şeyh efendinin izniyle “pirdaş” denilen bir derviş, vefat eden dervişin

şeddini yani kuşağı sarar (Revnakoğlu, 1968g: 3802). Şeyh veya derviş cenazelerinde

okunan ilahiler ise genellikle benzer olmakla birlikte bazı makam farkları görülür

(Revnakoğlu, 1968g: 3803).

125

Cemaat geldikten sonra tabut kaldırılır, omuzlara alınmadan eller üzerinde

taşınır, yıkarı kaldırılmaz. Sebebi ise dergâhın türbesinde yatan şeyhlere saygısızlık

yapmamaktır. Dışarı yedi adım çıkıldıktan, dergâhın sınırlarından uzaklaştıktan sonra

omuzlara kaldırılır, sonra bir müddet beklenilir, Fatiha edilip salavatlanır ve yola devam

edilir. Cemaatin en kıdemlisi öne geçerek “Ya Allah Huu!” diye gülbank çeker ve

cemaat toplu bir şekilde “Ya Hu” diyerek, adımlarını da buna göre ayarlayarak ahenkli

bir şekilde mezarlığa yürür (Revnakoğlu, 1968f: 3752).

Yürüyen cemaat üç bölümden oluşur. En önde büyük, kıdemli şeyhler,

arkalarında zakirler ve dedeler, en arkada da dervişler yer alır. Bunların arkasında tabut

olur. Tabutun baş tarafında uzaktan görünecek şekilde dumanlı bir buhurdan daima

tutulur. Cenaze daha kıdemli bir şeyhin türbesi yanından geçecekse veya şeyh efendi

daha kıdemli bir şeyhin yanına defnedilecekse tabutun üzerinde yer alan tac-ı şerifin

teylesanı uzatılmaz, türbedeki şeyhe saygı gereği içeri atılır; böyle bir durum yoksa

serbest bırakılır (Revnakoğlu, 1968g: 3800).

Revnakoğlu, böyle bir cenaze alayının çok ihtişamlı, gösterişli olduğunu; en iyi

taraflarıyla ölümün sevimsiz yüzünü giderdiğini, üzgün gönüllere bir nevi neşe ve huzur

verdiğini belirtir (Revnakoğlu, 1968g: 3802).

Sıra cenaze namazına gelir. Ehli tarikin cenaze namazını ehli tarik kıldırır

düsturu nedenle yine kıdemli bir şeyh, o yoksa dini hassasiyeti olduğu bilinen bir ehli

tarik geçerek cenaze namazını kıldırır (Revnakoğlu, 1968g: 3802).

5. 5. 3. Naaşın Kabre İndirilmesi

Cenaze, mezara geldikten sonra kıdemli bir şeyh, tabut üzerindeki tacı yani özel

başlığı alarak şeyhin evladına giydirir. Sonra cenazeyi kucaklayarak mezara bırakır.

Bundan sonraki işlemler dışardaki insanlara gizlidir. 2 Hemen kabrin üzerine “sitare”

veya “mahfil” denilen bir örtü çekilir. Bu örtü derviş veya şeyhin ilk gün tarikata kabul

töreninde üzerine tutulan aynı örtüdür. Dört derviş bu örtünün dört ucundan tutarak

kabrin içini, dolayısıyla az sonra kabirde yaşanacakları perdeler. Kabrin içinde yapılan

2 Yunus Berkli, eski Türklerde hakanın cenaze merasimine komşu devlet adamlarının davet edildiğini; ancak defin işinin gizli yapıldığını aktarmaktadır. Tarikatlardaki gizli defin geleneğinin bu uygulamanın etkisiyle şekillendiği söylenebilir (Berkli: Yılmaz, 2006: 120).

126

telkinin dışarıdan duyulmaması için de sesli bir şekilde dışarıda kelime-i tevhit okunur

(Revnakoğlu, 1968g: 3803).

Şeyh efendi cenaze önceden çeyizlenmemişse mezarda çeyizler, arakiyesini

başına geçirir, evrad denilen, daima okuduğu dua kitapçığını ve icazatnamesini “destur”

alarak koynuna koyar, hullesini giydirip kemerini bağlar, makam postunu yani sağken

daima oturduğu yün postu altına serer. İcazetnamesini “Efendi, destur!” diyerek öper ve

sağ elinin olduğu kısma sıkıştırır. Sonra kulağına eğilerek sadece tarikatlara has,

kulaktan kulağa erbabının bildiği, kitaplarda yazmayan gizli bir telkin yapar. Bu telkin

işi de bittikten sonra sesli bir şekilde “illallah” der. Bu gülbankla birlikte yukarıdaki

ayin de biter. Şeyh efendi Fatiha eder ve yukarı çıkar. Yukarı çıkarken çok dikkat eder,

ölünün üzerine toprak düşürmemeye azami dikkat eder, geri geri, saygıyla çıkar. Artık

iş, mezarcıya bırakılır. Mezarcı, işini bitirdikten sonra mezar başında “kabir tevhidi”

denilen kısa bir ayin yapılır (Revnakoğlu, 1968h: 3829-30).

Defin gecesi dergâhta toplanılır. Önce hatim indirilir. Vefat eden şeyhin bu

günler için bıraktığı paradan harcanmak kaydıyla kurban tığlanır yani kesilir, helva

pişirilir. Misafirler, dervişler ve fakir fukara doyurulur. Yemek ve akşam namazından

sonra özel bir ayin yapılır. Bu ayine özellikle vefat eden şeyh efendinin dervişlerinin ve

yakınlarının katılması amaçlanır, yetmiş bin kelime-i tevhit çekilir. Ayini yaptıran şeyh,

cübbesinin altına sakladığı ve dikkat dağıtmasın diye kimseye göstermediği tespihiyle

bu sayıyı tutmaya çalışır. Bu uzun ayinde gerekirse belli yerlerinde “illallah” diye

gülbank çekerek mola verdirir. Burada önemli nokta şudur: Ayini idare eden şeyh

efendi, mola için sadece “illallah” der, “Muhammedun Resulullah” en son denilir ve

ayinin bittiğini gösterir. Eğer yanlışlıkla Muhammedun Resulullah derse, ayine

dolayısıyla sayıya sıfırdan başlanılır. Ayin bittikten sonra şeyh efendi o gece yapılan

hatm-i şerif ve ayin-i şeriflerin sevabını vefat eden şeyh efendiye hediye eylediğinin,

ihvanın da böyle edip etmeyeceğini sorar. İhvan bir ağızdan “hediye ettik” demesiyle bu

yapılanlar da ihvanın bir hediyesi olur (Revnakoğlu, 1968h: 3831-32). Bu yemek verme

işi de eski Türklerde “yuğ aşı” adıyla mutlaka uygulanan bir gelenektir. Defin

işleminden sonra ölen kişinin çadırına geri dönülür ve ona ait olan atlardan kurban

kesilerek ziyafet verilir (Koca, 2000: 179).

127

Ayin-i şeriften sonra şeyh efendi yeri öperek kalkar, ardından evladı veya

halifesi kalkıp geri geri giderek ayin-i şerifi bitirirler. Şeyh efendinin vefatından sonra

kırk gün, bütün ayinler oturarak yapılır, ancak kırkıncı günden sonra ayakta ayine

başlanır (Revnakoğlu, 1968h: 3832).

Görüldüğü gibi Revnakoğlu, tarikatlarda cenaze merasimleriyle ilgili çok zengin

ve detaylı bilgiler vermiştir. Kişinin vefatından defnine, defin işleminden sonra geride

kalanların yaptıklarına kadar oldukça önemli bir malumat derlemişti. Anlattıklarını

farklı ve değerli kılan başka bir unsur da bizzat gözlemlerini aktarması, dolayısıyla

bilgilerin ilk ağızdan verilmesidir. Bu anlamda derlemeleri, bu sahanın çalışanları adına

önemli bir kaynak niteliğindedir.

5. 6. TARİKATLARDA NEVBE GELENEĞİ

Nevbe, tarikatlara ait saz topluluğudur. Revnakoğlu, nevbe geleneğinin Hz.

Peygamber’in Medine’ye hicretiyle ortaya çıktığını; halkın defler, tencere kapakları,

birbirine vurulduğunda güzel ses çıkaran yuvarlak taşların çıkardığı bir musikiyle

meşhur “Tala’al Bedru” kudumiyesiyle yani “ayakbastı marşıyla” onu karşılamasının

hatırası olarak hem Osmanlıdaki mehterin hem de tarikatlardaki nevbenin geliştiğini

belirtir (Revnakoğlu, 1968a: 2).

Tarih Konuşuyor dergisinde yayımladığı dört yazıda Nevbe hakkında çok

ayrıntılı bilgiler vermektedir.

Nevbe, özellikle dört büyük tarikat olan Rıfailer, Bedeviler, Desukiler ve

Sa’dilerin dergâhlarında vurulur. Nevbe her ayinde değil belirli ayinlerde çıkar. Bu

ayinler, “eyyam-ı mahsusa” denilen belirli zaman dilimlerine rastlayan bayram, kandil

geceleri ile kendine has özelliği olan herhangi bir gecedir. Nevbe, bu özel günlerden bir

hafta önce vurulmaya başlanır ki bu haftaya da “istikbal haftası” adı verilir

(Revnakoğlu, 1968b: 3554).

Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre nevbede yer alan temel müzik aletleri

şunlardır:

128

Halile: Nevbenin baş sazıdır. Bando ziline benzer yuvarlak, sarı bir zildir. Sağ

eldekine erkek, soldakine dişi halile denir. Nevbe, bu halilenin ilk sesiyle başlar ve

halile ile idare edilir. Halileler, dergâhlarda mihrabın makam postu tarafına asılır durur.

Nay-i şerif: Ney dediğimiz sazdır. Tarikat adabı gereği bu isimle anılır.

Mazhar: eski Türkçede “kanga” diye bilinen, dervişlerin temel sazlarındandır.

Yuvarlak tahta kasnağa geçirilmiş mutlaka koyun derisinden meydana gelen vurmalı

çalgıdır. Sesini artırmak için kasnak içinden karşılıklı üç sıra tel veya kasnak

kenarlarına yuvarlak halkalar geçirilir.

Kuddum: Yerde ve elde çalınan bir vurmalı sazdır. Bakır çanaklar üzerine

geçirilmiş koyun derisinden oluşur. Vurmak için kullanılan küçük tokmaklara “zahme”

denir.

Çifte kuddum: geniş gövdeli ve oldukça büyük bir vurmalı sazdır.

El kuddumu: Kuddumun küçüğüdür. Bir kayış yardımıyla taşınır ve asla yere

konulmaz. El kuddumu, misafir şeyh efendilere verilir. (Revnakoğlu, 1968d: 3657-

3658)

Tekkelerde nevbe çıkarmanın folklorik uygulaması ise şöyledir:

O gün nakipler yani nöbetçi olan dervişler, nevbe sazlarını asılı bulundukları

yerden indirir, tozlarını alır; mazhar ve kuddumları kahve ocağına götürerek ısıtmak

suretiyle gerginleştirirler. Hazırlama bittikten sonra hepsini dergâhın uygun bir yerine

topluca bırakırlar (Revnakoğlu, 1968c: 3612).

Ayin başlayıp hususi evrad-i şerife yani tarikatın özel duası okunduktan sonra

diğer ayin metinlerine geçilmeden şeyh efendinin işaretiyle nakipler, nevbe çalgılarını

alıp hazır beklerler. Bu alış ve bekleyiş şöyledir:

Nakipler yani nöbetçi dervişler niyaz ederek yani her bir çalgıyı öperek yavaşça

alırlar. Çalgı aletleri alındıktan sonra sernakıp ortada diğer iki nakıp sağ ve solda,

sernakıbın bir adım gerisinde, ayaklar mühürlü yani sağ ayak başparmağı solun

üzerinde, kafa sola meyilli, mihrabın karşısında yer alan ve adına “feyiz kapısı” denilen

direğin önünde ayakta beklerler. Sernakıbın mazharının içinde halileler, diğerlerinin

129

mazharlarında kuddumları vardır. Normal yapılan ayin Kuran’dan bir sureyle

bitirildikten sonra, sernakıp; “Destur ya sahibel meydan!” diyerek nevbeye giriş yapar.

Bu girişten sonra özel bir metin olan nevbe hutbesini okur. Bu okuyuştan sonra diğer

nakıplarla beraber bir adım atarlar. Devamında ayini hangi tarikat yapıyorsa o tarikatın

kurucusundan başlanarak dört büyük tarikat kurucusuna methiyeli söyleyişler yapılır.

Kalıplaşmış bir yapı içersinde yapılan bu toplu methiyelerin her birinden sonra sernakıp

ve nakıplar birer adım atarlar. Nihayetinde mihraba yaklaşan görevliler tarafından şeyh

efendi ve misafir şeyhlerden başlanarak halile ve kuddumlar dağıtılır. Dışarıdan ayini

izlemeye gelenlere bir şey verilmez (Revnakoğlu, 1968c: 3613-3614).

Nevbe, üç bölüm halinde vurulur. İlk bölümde şeyh efendi tarikat pirine Fatiha

ederek halileyi ağır bir tempo ile çalar. Ayindekiler, ellerindeki mazhar ve kuddumları

şeyh efendinin temposuna uyarak çalar. Hafiften başlayan tempo zaman sonra biraz

hızlanır. Belli bir müddet bu çalma işi devam ettikten sonra şeyh efendinin Fatiha

etmesiyle biter. Herkes çaldığı aleti dizleri üzerine yavaşça bırakır. Bitişte tarikat

mensuplarına mahsus olan “Nevbe Salâtı” söylenir. Bu salât şöyledir:

Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Resulallah

Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Habiballah

Elfu elfin salâtın ve elfu elfin selamin aleyka Ya Seyyidel Evvelin ve Ahirin.

Bu okuyuştan sonra ayağı kalkılır. Birlikte Hz.Peygamber’in Medine’ye

gelişinde söylenilen “Talaal Bedru” ilahisi veya Kaside-i Bürde adlı şiir ayakta okunur.

Okunurken o geliş hatırlanır ve gönüllerde yaşanılmaya özem gösterilir. Söylenme işi

bitikten sonra ayakta niyaz halinde beklenilir, saygı ve edep terk edilmez. Ellerinde

çalgı aleti olanlar, bunları göbek seviyesinde ve edeple tutar, herhangi bir sazı

olmayanlar klasik tekke erkânı üzere bekler. Birkaç ilahi daha ayakta okunduktan sonra

nevbenin üçüncü bölümüne geçilir (Revnakoğlu, 1968c: 3615-3616).

Nevbenin üçüncü bölümüne demdeme faslı denir. Bu bölümde ilahilerle karışık

nevbe vurulur. Bazen ağır bazen tempolu bir vaziyette, şeyh efendi veya onun

görevlendirdiği zakirbaşının yönlendirmesiyle değişen ahengiyle belli bir müddet

devam ettikten sonra şeyh efendinin Fatiha etmesiyle sonlanır. Nevbe biter bitmez

130

nakıplar, nevbe çalgılarını tek tek niyaz ede ede toplar ve yerlerine asar (Revnakoğlu,

1968c: 3616).

5. 7. TARİKATLARDA MUHARREM GELENEKLERİ

Müslüman dünyada “matem” le yâd edilen Muharrem ayı, dergâhlarda da farklı

uygulamalarla yâd edilen bir aydır. Bu konuda yapılanlar şöyledir:

Muharremin onuncu gününden otuzuncu gününe bazen de Muharrem’den sonra

gelen Sefer ayının onuna kadar dergâhlarda tantanalı, musikili ayinler yapılmaz.

Ayinlerin havası ağır ve hüzünlüdür. Bu ayinlerden sonra otuz gün boyunca önce derviş

ve ailelerinden başlanarak yakın komşular ve gelebilen herkes için sofralar kurulur,

kurbanlar kesilir, fakir fukara doyurulur; o günler için özel ayarlanmış olan toprak

çanaklarda aşure dağıtılır, sevap ve hasenatı Hasan, Hüseyin soyuna hediye edilir.

Hüzünlü ve demdemesiz ayinler kısa kesilir, daha çok ayinlerden sonra okunan

“mersiye”lere önem verilir, Kerbela olayını anlatan uzun kasideler, içli dervişler

tarafından hüzünle seslendirilerek matem havası bütün canlılığıyla yaşatılmaya çalışılır.

Ayinlerde de bu matemi hissettirecek nutuk ve ilahilere yer verilir. Muharrem

ayinlerinin başlangıcı, onuncu günü Koca Mustafa Paşadaki Sünbül Sinan dergâhında

“Sünbüli Salâtı” adıyla anılan Yazıcıoğlu’nun mersiyesinin okunmasıyla başlar. Bu

salâttan sonra İstanbul’daki bütün tarikat şeyhleri ve dervişlerinin katıldığı oldukça

büyük ve ihtişamlı bir ayin yapılır. Bu büyük ayinden sonra diğer dergâhlar da

ayinlerinde mersiyelere yer vererek bu geleneği devam ettirirler. Bektaşilerde ise daha

çok Bektaşi şairlerin mersiyeleri tercih edilir ve matem zamanı boyunca ayinlerde

daima okunur. Bektaşilerde farklı olarak bu mersiyeleri babalar okur. Yine Bektaşilerin

farklı bir uygulaması da gece ayinlerinde babanın sağ ve sol taraflarında mum yakmak,

çerağ tutuşturmak ve bunlara da son derece saygı göstermektir (Revnakoğlu, 1952: 3).

131

ALTINCI BÖLÜM

FOLKLOR DERLEMELERİ

Bilinçli bir folklorcu olan Revnakoğlu, çalışmalarını sadece tarikat kültürüyle

sınırlandırmamış, yeri geldikçe folklorun diğer şubeleriyle de ilgili önemli malumatlar

vermiş, renkli derlemelere imza atmıştır. Eski sosyal hayatın temel dinamiklerini, adet

ve geleneklerini araştırmacı bir kimlikle gözlemlemiş ve bunları yazıya geçirmiştir.

Bazıları tarih dergilerinde bazıları da dönemin gazetelerinde yayımlanan bu yazılardaki

derlemeler şöyledir:

6. 1. TAHTACILAR, AYİN VE ADETLERİ

Revnakoğlu, Tahtacılar, Ayin ve Adetleri adlı yazısında Caferi mezhebinden

olan ve Tahtacı namıyla anılan “Kızılbaş” dediği insanlardan ve bunların enteresan

özelliklerinden bahseder. Anlattıklarının farklı ve bazen sıra dışı olması nedeniyle

tarafsızlığı ve nesnelliği adına yazının sonunda şu önemli notu bırakmayı ihmal etmez:

“Araştırmalar yaparken güçlükle tesbit edebildiğim bu notları bir tetkikçi sıfatile

neşrediyorum; çalışmama yardım edenlere müteşekkirim. Bilhassa Aşağı Pasinler

nahiyesinin eski müdürü Mehmet Emin Kişioğlu’nun ellerinde ziyaretime müsaade

ettikleri hususi bir vesikadan pek faydalandım.” (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).

Revnakoğlu, Tahtacılar diye nitelediği bu grubun Türk olduklarını, fakat

kendilerini Ali soyundan dolayısıyla seyit kabul ettiklerini belirterek bunun yanlış bir

kanaat olduğunu ifade eder. Şeyhlik müessesesinin bunlarda oldukça önemli olduğunu,

adet ve geleneklerin mutlaka peygamber soyundan olduğu var sayılan bu şeyhlerin

önderliğinde cereyan ettiğini ifade eder (Üstünbaşoğlu, 1944: 26).

Kendinden olmayanlara “karabaş, ağzı kara, yezidi, ham ervah” gibi isimler

verirler. Yeni evlenecek olan biri, başka bir evli genci kendisine “müsahip” kabul eder.

Velilik, vasilik gibi kabul edilen bu durumun başka bir adı da “âşıklık”tır. Yeni

evlenecek olan genç, şeyhin hazır olduğu bir ortamda şeyhin okuduğu bir kurbanı

nezreder, yani keserek insanlara ziyafet verir. Bunlarda, şeyhin izniyle veya önünde

kesilmeyen kurbanın eti yenmez. Revnakoğlu, bu özellikleri nedeniyle Tahtacıları,

132

Yahudilere benzetir. Nasip almak isteyen yani evlenmek isteyen gençler, bir rehber

delaletiyle şeyhin önünde diz çöküp secde ederek bir miktar parayı şeyhin postuna

sırlayarak yani postun altına nazikçe bırakarak niyazda bulunurlar. Kendi aralarında

sazlı, sözlü, nefesli oyunlar, ayinler yaparlar. Erkek, istediği herhangi bir kadını oyuna

kaldırır, kadın reddetmeden erkeğe eşlik eder. En büyük bayramları Muharrem’in

onuncu günü olan Aşure Bayramı’dır. Muharremin ilk on günü aşure yapıp dağıtırlar,

farklı bir oruç tutarlar (Üstünbaşoğlu, 1944: 26).

Tahtacılar arasında kadın çok değerli bir mevkie sahiptir. Bir kadını döven veya

ona hakaret eden erkek, şeyh tarafından “düşkün” ilan edilir. Bu erkekle bütün sosyal

ilişkiler kesilir, onunla aynı sofrada yemek bile yenmez. Şeyhin isteğine bağlı olarak

vereceği “nezir” in miktarına uygun yapacağı dua ile affedilir. Burada da Revnakoğlu,

bu tutumu, para karşılığı Cennet satan Hıristiyan rahiplerin durumuna benzetir

(Üstünbaşoğlu, 1944: 27).

Boşanmanın olmadığı Tahtacılarda kadın da kocasına sadık olmalıdır. Küçük bir

sadakatsizlik, ormanda öldürülmekle karşılığını bulur. Nikâhlar da dede veya şeyh

tarafından, “niyaz parası” mukabilinde kesilir (Üstünbaşoğlu, 1944: 27).

Şeyh soyundan gelen ve özellikle gelenekleri hakkında ilim sahibi olan kişiler

son derece itibar sahibi kabul edilirler. Bunlar, halkın her meselesini halleder, gerekirse

mahkeme yapar, ceza keserler. Şeyhin bir köye gelmesi “teberrük” yani uğur sayılır.

Bütün köylü, şeyhin etrafında toplanır, sevgi ve saygı gösterileri yapar, önünde secde

eder, diz öper. Bir köyde şeyhten başka farklı görev ve unvanları olan dedeler bulunur.

Şeyhin hal ve tavırlarından anlayıp icabında onun propagandasını yapan dedeye

“kanber”, ayin işlerinden anlayan ve köye giriş çıkışları kontrol eden dedeye “avcı”,

şeyhin sağ kolu konumundaki dedeye “rehber”, şeyhin köye geldiğini haber veren kişiye

de “pervane” adını verirler. Şeyh köye geldiğinde duruma göre iç ayini, cem ayini,

tercüman ayini, cemali zahir civanlar ayini, pay ayini, talip ve namzet ayini diye

isimlendirilen ayinlerden biri yapılır (Üstünbaşoğlu, 1944: 27-28).

Birçok fena huylarının olmasına rağmen cenazeye büyük saygılarının olduğunu

belirten Revnakoğlu, bu törenleri şöyle anlatır: Bir cenaze olduğunda herkes işi gücü

bırakarak törene katılır, uzak mesafelere de haber salınır ve herkesin iştirak etmesi

133

hedeflenir. Bir yabancı varsa – çocuk bile olsa – tören yapılmaz. Yabancıların olmadığı

zamanlarda tören yaparlar. Cenaze törenlerini genellikle gece yarısı yaparlar. Cenazeyi

bir torba veya hususi olarak yapılmış bir küpe koyarlar. Cenazeyi “kamer hayvan” diye

tabir ettikleri siyah bir at üzerinde veya kağnı ile mezarlığa götürürler. Namazını

kılmadan, yıkayıp kefenlemeden gömerler. Ölünün sandukasına koç veya koyun

suretleri yaparlar. Kişi, can vereceği zaman yanında sazlı sözlü ağıtlar okuyarak can

verene kadar tören yaparlar. Revnakoğlu, “uluma” diye tabir ettiği bu sazlı, sözlü, içkili

törenleri de Eski Yunanlıların törenlerine benzetir (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).

Revnakoğlu, bu topluluğun kara cahil olduklarını, sırra çok riayet ettiklerini de

ilave eder (Üstünbaşoğlu, 1944: 29).

6. 2. OKÇULUK VE OKÇULAR TEPESİ

Folklorun kaybolmaya yüz tutmuş önemli unsurlarını kaydederek kaybolmasını

engellemeye çalışan Revnakoğlu, ata sporlarından kabul edilen okçuluğu da

unutmamıştır. Tarih Konuşuyor dergisinde konuyla alakalı yayımladığı bir seri yazısını

buna ayırmış, konuyla alakalı önemli tarihi bilgilerin yanında mühim kültürel bilgiler de

vermiştir.

Revnakoğlu, öncelikle Okçular Tepesi hakkında bazı tarihi bilgiler verir.

İstanbul’un fethinde Fatih’in otağını bu tepeye kurduğunu, savaşı –muhtemelen- bu

tepeden yönettiğini, zaferden sonra burada orduya büyük bir ziyafet verdiğini, zafer

neticesinde tepenin bütün arazisini de okçuların talimi için vakfettiğini ayrıntılı bir

şekilde anlatır. Belirttiğine göre Fatih’ten sonra yani Beyazıd-ı Veli’den itibaren

padişahlar bazen tek bazen çocuklarıyla burada ok talimleri yaparlar, öylece burada bir

okçular tekkesi kurulur. Evliya Çelebi, Ayasofya’dan getirilen büyük putların bu tepeye

konularak ok talimlerinde kullanıldığını da rivayet eder (Revnakoğlu, 1966b: 2067).

Revnakoğlu, okçuluğun Türkler için öneminden bahsetmeyi ihmal etmez. Eski

Türklerde bir delikanlının at binmek ve ok atmak gibi işleri mutlaka ustaca yapması

gerektiğini, aksi halde acziyetine veya hastalığına delalet ettiğini, hatta şeref ve

haysiyeti adına bir eksiklik sayılabileceğini belirtir. Yine oku, yayı ve kılıcıyla savaşa

her an hazır olmayanın bir insan bile sayılmadığını ifade eder. Bu düşüncenin devamı

134

olarak eskiden konakların selamlık duvarlarında sembolik harfler şeklinde ok, yay, kiriş

resimlerinin genellikle bulundurulduğunu, bu harflerin altında ise şu beytin yer aldığını

belirtir:

Ne heva vü ne keman ü ne kemankeş ancak.

İrdiren menziline tîri, nidâ-yı Ya Hakk (Revnakoğlu, 1966b: 2068).

Revnakoğlu, yazısında yine bazı tarihi rivayetlerden de yararlanır. Bu rivayetlere

göre fetihten sonra ilk sabah namazı Okçular Tepesi’nde kılınır. Toplu bir dua yapılır,

gülbanklar çekilir, Mülk ve Fetih sureleri gulguleli yani sadalı bir şekilde okunur.

Akşemseddin, “Fa’lem en lehu Lailahe İlallah” diyerek Bayramiye tarikatına has olan

Bayramiye ayinini başlatır. Bu ayinden sonra tepenin vakfiyesi yazılır (Revnakoğlu,

1966b: 2069). Yine rivayetlere göre Fatih, etrafındakilere sorar:

- Burası, ne olması gerekür?

Etraftakiler gür bir sesle cevap verirler:

- Ok meydanı olması yaraşur!

Bunun üzerine etrafı çizilir, içinde farklı hiçbir yapı bulundurulmaması, derhal bir

okçular tekkesi inşa edilmesi adına gerekenler yapılır (Revnakoğlu, 1966b: 2070).

İlerleyen zamanlarda bu tepe, tekke ve mescit vazifesini ifadan başka, halka

açılarak farklı sportif faaliyetlerin yapıldığı bir mekân olur. Bu faaliyetlerin anlatıldığı

paragrafı aynen alıyoruz:

“Halktan spor yapmak isteyenler de haftada birkaç gün buraya gelip doludizgin

at üstünde cirit oynarlar, kılınç kalkan hünerli gösteriler, ok yay talimlerine katılırlardı.

Ayrıca sırıkla hendek atlamak, keçeye kılınç çalmak, uçan kuşu tek tabanca kurşunu ile

vurup yere düşürmek ve daha çeşitlilerinden üç yüz, dört yüz uzağa konulmuşu sırça

testiye, pul şişeye, billur bardağa, kadehe, kaz, tavuk veya güvercin yumurtasına ip

ucuna bağlı atkestanesine yahut eski gümüş mecidiyeler büyüklüğünde mangır ile

delinen onluklara, kara metelik isimli on paralıklara ve hatta oğlunun başındaki

küçücük elmaya veya limon ustasına nişan almak; kurşun atmak gibi çok dikkat isteyen,

135

gayetle tehlikeli eğitimler, egzersizler ve bunlara benzeyen daha birçok metodlu

denemeler birbirini takip eder giderdi.

Yine burada disk atmayı hatırlatan tomak oyunları oynanır, koşular yapılır ve

fevkalade ilgi uyandıran yarışmalar tertiplenirdi.

Bu suretle atıcılık, atlayıcılık, vuruculuk, kesicilik, hamlecilik, bilhassa

nişancılık ve benzerlerinden meydana gelen milli ve askeri oyunlar isteyenlere öğretilir;

ecdad yadigârı Türk sporları aşkla, şevkle tekrar olunur, ihya edilirdi.

Yine o devrin buna benzer spor hareketleri arasında yeniçeri ve sipahilerin kılıç-

pala talimleri de buna yakın şekilde idi. Tavandan sarkıtılmış boşlukta sallanan tek

uzun ibrişime bir düziye pala sallamak ve onu küçücük parçalar halinde doğramak

suretiyle yapılırdı.” (Revnakoğlu, 1966b: 2070).

Bu meydanın padişahlar tarafında ok talimlerinde, toplu sünnetlerde, farklı

şölenlerde; halk tarafından mesire ve seyrangah niyetiyle, şeyh ve hocaların yağmur

duası maksadıyla kullanıldığı da yazıda yer alan bilgilerdendir. Yine İstanbul’da bir

zamanlar etkili olan veba salgınının önlenmesi için yapılan toplu duanın mekânının da

bu tepe olduğu anlatılmaktadır (Revnakoğlu, 1966c: 2171).

Tepenin halk tarafından kullanımına dair Revnakoğlu bizzat şahit olduğu bir

iftar şölenini şöyle resmeder:

“1921 Nisan’ına rastlayan Ramazan-ı Şerif’in onuncu günü bu meydanda bir

iftar toplantısı tertiblenmişdi. Hükümet erkânından, halkdan ve spor kulüplerinden

gelen binlerce insan bu yamaçlarda – bu mübarek topraklar üzerinde – bağdaş kurarak

topluca iftar etti. “Esselat”lı çifte ezanlar okundu, eski dergâhlar usulü, cumhurla

kamet getirildi. Koro halinde tekbirler alındı, pırıl pırıl bir mehtabın ilahi avizesi

altında aynı mahşeri kalabalıkla akşam ve teravih namazları kılındı.

Namazlardan sonra Ziya Bey, meydanın tarihi değerini belirten ve akıncı

dedelerimizin mirası olan okçuluğu pek güzel anlatan ve açıklayan bir konferans verdi.

Bunun arkasından Süleymaniye Camii müezzinbaşısı Kemal Gürses Mevlid-i Şerif

okudu. Kasımpaşa tekkelerinin zakirleri tarafından okunan tevşihleri (Mevlit arasında

okunan ilahiler) Kasımpaşa Küçük Piyale Camii imamı ve tekkenin şeyhi meşhur

136

zakirbaşı Hafız Mehmet Cemalettin Efendi idare eylemişti. O gece Mevlit ve duadan

sonra uzun menzilli ok atışları da yapıldı.

Zamanın en yaşlı okçusu merhum Vekkas Okatan’ın başkanlığı altında şimdi

hayatta bulunan Şeyh’ü-l hattatin Üsküdarlı Necmüddin Efendi ile Hattat Hacı Besim

Efendizade, Hattat Bahir Özok, onun değerli çıraklarından Mevlidci Hafız Kemal

merhumlar kıdem sırasına göre yan yana dizilip ok attılar. Birbiri ardına oklar

yağdırılırken bir ağızdan çıkan, bir gönülden gelen “Ya Hakk” avazeleri oklarla

birlikte menzillere gidiyor ve yankıları gecenin sakinliği içinde dağı taşı inletiyordu.

Bir sene sonra 1923 Ağustos’unda Okmeydanı, yeni bir toplantıya sahne oldu.

Okçular arasında tekrar yarışmalar düzenlendi. Gençlerin ve heveslilerin de katıldığı

bu yarışların sonunda 603 kez atımla birinciliği Hacı Besim Efendizade Bahir Efendi

kazandı. İkinciliği 600 atımla yine Hacı Besim Efendizade Bahir Efendi kazandı. İhtiyar

Vekkas Efendi de 580 atımla üçüncü gelebildi.

O gün ilave olarak kılıç-kalkan oyunları, silah talimleri de yapılmıştır.” (Revnakoğlu,

1966c: 2229-2230).

Yazının sonunda orijinal bazı bilgiler de yer alır. Revnakoğlu, hadis olduğunu

belirttiği şöyle bir söz nakleder: “Bir yere ok düştü mü orası fetholunur.” Revnakoğlu,

bu hadis gereği Osmanlıların savaş başlamadan önce ordunun sağ ve sol cenahlarında

mutlaka iki okçu bulundurduğunu, bu okçuların, hedeflerine “Ya Hakk” nidalarıyla ok

attıklarını ve bu hedeflerin mutlaka alındığını, tarihteki pek çok fütühatın böyle

gerçekleştiğini belirtir. Hatta deniz savaşlarında da okçuların kullanıldığını,

kaptanıderyanın yanında kırk okçu bulundurduğunu, asıl savaşın bu kırk okçunun ok

atımıyla başladığını ve neticenin mutlaka galibiyetle sonuçlandığını yazar (Revnakoğlu,

1966c: 2228).

Son olarak ok ve yayın ilk kullanımına dair bir efsane verir:

“Hz. Âdem, Allah’ın emriyle buğday diker. Fakat kuşlar musallat olup tohumları

yerler. Âdem bunlarla başa çıkamayınca Allah’a şikâyette bulunur. Allah ona, Cebrail

vasıtası ile Cennet ağaçlarından bir yay, iki ok, bir de kiriş gönderir.

Âdem sorar:

137

- Bunlar nedir?

Cebrail yayı gösterir:

- Bu, Allah kuvvetidir.

Kirişi gösterir:

- Bu, Allah şiddetidir.

Okları verir:

- Bu, Allah inayetidir. Düşmanı kırıp geçirmeye yarar.” (Revnakoğlu, 1966c: 2229)

6. 3. RAMAZAN ÂDETLERİ

Revnakoğlu, Ramazan ayını dini yönünden ziyade kültürel özellikleriyle ele

almış, incelemiştir. Ramazan’ı anlatan farklı yazılarında bu ayın toplumda meydana

getirdiği sosyal değişimleri anlatmış, bu aya mahsus adet ve gelenekler üzerinde

durmuştur. Ona göre Ramazan, birey ve toplumda büyük bir sosyal canlanmaya vesile

olan, değişik uygulamalarıyla hayatı renklendiren bir aydır. O, bu konuda birkaç yazı

kaleme almış, Tarih Konuşuyor dergisi ve Hür Söz gazetesinde yayımlanan yazılarında

Ramazan’da toplumda görülen değişimler adına şu bilgileri vermiştir:

Eski zamanlarda Üç Aylar, Muharrem’den başlanarak şöyle sıralanır: Aşure,

Sefer, Büyük Mevlit, Küçük Mevlit, Büyük Tevbe, Küçük Tevbe, Recep, Şaban,

Ramazan, Ramazan (Şeker) Bayramı, Aralık, Kurban (Hacılar) Bayramı (Revnakoğlu,

1966f: 2885).

Şaban’ın ilk pazartesi akşamı Zekeriya Sofrası kurulur. Yahudilerin Zaharya

Gecesi’nden gelen bu gecede kadınlar zamanın birçok yemişinden hazırladıkları sini

etrafında oturur, herhangi bir şeye niyetlenerek yerler. Bu folklorik uygulama akşam

ezanı ile yatsı ezanı arasında gerçekleştirilir (Revnakoğlu, 1966f: 2888).

Ramazan gelmeden yani üç ayların başlangıcından itibaren bütün toplum

hayatında, ibadetlerde bir canlanma görülür. Namaz kılmayanlar namaza başlar,

genellikle pazartesi, perşembe günleri oruç tutulur, hatta bütün bir üç aylarda oruç

138

tutanlar çok görülür. Özellikle Ramazan’da “bedi besmele” denilen Kuran okuma

cemiyetleri kurularak Kuran okunmaya başlanır. Bilhassa yaşlılar gecenin üçte birini

ibadetle geçirir. Ramazan ayının ilk cuması Eyüp Sultan’da, son cuması

Süleymaniye’de, Kadir Gecesi Ayasofya’da bulunmak âdettir. Ayasofya’da Hızır’la

buluşma umulur, hatta buna muvaffak olanların bunu anlattığı olur (Revnakoğlu, 1966f:

2885).

Revnakoğlu, Ramazanların özellikle türbe ziyaretlerinin yoğunlaştığı zaman

dilimi olduğunu belirtir. En az yedi, bazen kırk türbe ziyareti âdettir. Okunmak ve “taş

atmak” için Sünbül Efendi türbesi seçilir. Burada yapılan ayine iştirak edilir, yaşlı ve

sakatlar tarafından ayin dışarıdan izlenerek gönülden katılım sağlanır. Sümbül Efendi

türbesini ziyaretten sonra onun hocası olan Merkez Efendi’nin türbesi ziyaret edilir. Bu

ziyarette özellikle çocukların zihin açıklığı veya sınıf geçmeleri niyetlenir (Revnakoğlu,

1966f: 2885).

Revnakoğlu, yaramaz çocukların ıslahı, baş ağrısına muska veya mührü şerif

almak için Baba Cafer türbesine gidildiğini belirtir. Anlattıklarına göre orada vazifeli

olan türbedar, yaramaz çocukları türbe etrafında koşturur. Türbedarın gördüğü lüzuma

göre tek sayı katları olmak koşuluyla birkaç tur attırılır. Aziz Mahmut Hüdai ve Yuşa

Tepesi de sıkça gidilen ziyaret makamlarındandır. Özellikle Yuşa Tepesi ziyaretinin

yarım hac sevabı vereceği düşünülür. Türbe ziyaretlerinde koyun veya horozdan oluşan

bir kurban kesip fakir fukarayı doyurmak adettendir. Yine bu ziyaretlerde türbedarın iri

taneli tespihinden atlamak, yazılı bakır tasından şifalı su içmek, hazır muskalardan

almak ve bunların karşılığında türbedara asla belli etmeden yastık veya postunun altına

“zımmen duhuliye” denilen bir miktar para koymak da başka bir gelenektir

(Revnakoğlu, 1966f: 2886).

Ramazan’da tekkelerde de büyük canlılık olduğunu söyleyen Revnakoğlu,

Ramazan gecelerine “ihya gecesi” adı verildiğini; yapılan zikirlerin daha coşkulu ve

uzun, bazen sabah namazına kadar bıktırmadan devam ettiğini yazar. Miraç ve Regaip

geceleri için yazılan miraciye ve regaibiye adlı uzun şiirlerin besteli halleriyle okunması

bu gecelere has bir özellik olduğunu belirtir. Dervişler de kıyafetlerini Ramazan’a

girerken yeniden elden geçirir, düzenler ve yeniler (Revnakoğlu, 1966f: 2886).

139

Ramazanın, bir işe başlamak için uygun bir zaman dilimi olarak kabul edildiğini

belirterek bu konuda şu ayrıntıları aktarır: Bu ayın bereketinden yararlanmak için

medrese talebeleri “cerre çıkmak” diye tabir edilen stajlarını bu zaman yaparlar. Civar

beldelere, köylere giderek Ramazan boyunca namaz kıldırmak, vaaz u nasihat etmek,

mukabele okumak gibi değişik uygulamalarla hem staj yapar hem de halkın zekât, fitre

ve sadakasından nasiplenirler. Hafızlar hıfza bu ay başlar (Revnakoğlu, 1966f: 2887).

Bazen de Kuran cüzlerinin baş ve son sayfalarından ezberlenerek “yarım hafız” olunur

(Revnakoğlu, 1966f: 2886).

Ramazan’ın bir âdeti de ruyet-i hilal yani Ramazan’ı başlatan ve bitiren

dolayısıyla Ramazan Bayramı’nı da başlatan hilalin görünmesiyle ilgili gelenektir.

Bunun için insanlar yüksekçe bir tepeden gökyüzüne dikkatle bakarak bir ayın ilk

gününü haber veren taze ayı yani en ince haliyle hilali görmeye çalışır. Hilali ilk gören

kişi iki şahitle birlikte “pabuçlar koltukta” koşarak herkesten önce bu haberi İstanbul

Kadılığı’na verir. Bu haberi şahidiyle birlikte getiren ilk kişi kadıdan yüklü bir bahşiş

alır. Bunun üzerine görevliler tarafından davullarla Ramazan veya Bayram ilan edilir

(Revnakoğlu, 1963a: 2).

6. 4. NİKÂH VE DÜĞÜN GELENEKLERİ

Revnakoğlu, Tarih Konuşuyor dergisinde konuyla alakalı iki makale

yayımlamıştır. “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikâhlar ve Düğünler” başlığını taşıyan bu

yazının girişi şu önemli tespitle başlar:“Cumhuriyet inkılâbı ile beraber tarihe intikal

eden eski âdetlerimizden biri de evlenme usulleri idi.” (Revnakoğlu, 1968k: 3949) Bu

tespitten sonra düğün ve nişan folkloruyla ilgili derlemelerini şöyle sıralar:

Evlenecek gençler tarafından önce mahalle imamından gümüş beş kuruş

karşılığında “evlenme ilmuhaberi” alınır. Bu belge mahkemeye götürülür ve bu

doğrultuda resmi izinname alınır. Buralarda sorun çıkarsa mahalle ihtiyar heyetinden

alınan “iyi hal kağıdı”na da itibar edilebilir (Revnakoğlu, 1968k: 3949).

Nikâhtan önce her iki aday için de vekâlet alınır. Bir vekil ve iki şahitten oluşan

üç kişi ayrı ayrı damat ve gelin taraflarına giderek evleneceklerine dair vekâletlerini alır

(Revnakoğlu, 1968k: 3950).

140

Nikâhta imam ve adaylar veya imam ve vekiller bulunur. Vekiller üç kişiden

oluşur. Bu üç kişinin de evli olması şarttır. Kız veya kızın vekilleri imamın sağına;

erkek veya vekilleri imamın soluna oturur. Nikâh esnasında herkes abdestli olmalıdır.

Nikâha otururken namazdaki gibi sessiz ve huşu içinde olunur. Eller dizlerde, parmaklar

açıktır (Revnakoğlu, 1968k: 3951).

İmam, “üç estağfirullah” ile nikâhı başlatır. Besmeleden sonra kısa bir Arapça

hutbe okur. Bu hutbeden sonra nikâh ve evliliğin ehemmiyetinden bahseden ayet ve

hadisler sıralanır. Sonra imam, her iki adayın veya şahitlerin evlilikle alakalı kabul ve

tasdiklerini alır. Bu tasdikten sonra bir aşır yani Kuran’dan bazı parçalar okunup dua

yapılarak nikâh işlemi sonlandırılır. Bu uygulamadan sonra yeme içmeye geçilir. Evvela

şerbet içilir. Vakit varsa yemek yenir, sohbet edilir (Revnakoğlu, 1968k: 3951-3952).

Düğün sabahı kız babası veya evin büyüğü gelinin beline –tarikatlarda yeni

dervişlerin beline bağlanan kuşak gibi- ipek bir şal kuşak bağlar. Evliliğin sağlam bir

bağ olması temennisiyle bağlanan bu kuşak sıkıca bağlanır. Bilen özel duasını,

bilmeyen iyi niyet temennilerini ifade eder. Bu işten sonra kız tarafı geline takı

hediyelerini sırayla takar (Revnakoğlu, 1968m: 3997).

Damat, iki arkadaşıyla gelini almak için kızın evine gelir, buna “koltuğa almak”

denir. Gelin, damadı kapıda karşılar; birlikte kol kola evden çıkarak yola koyulurlar.

Damat yolda gelinin başından aşağı, hazırladığı çil paraları döker. Bu paraları alanlar

hatıra olarak saklar. Erkek evine varıldığında damat, gelini kendi evinde hazırlanan bir

koltuğa oturtur. Burada baş başa az bekledikten sonra damat geline yüz görümlüğü tabir

edilen değerli bir gerdanlık takar. Eğer memursa bastonunu, askerse kılıcını evde

görülecek bir yere asar. Bu uygulama, ben bu evin sahibiyim, manasına gelir

(Revnakoğlu, 1968m: 3998).

Velime cemiyeti adı verilen düğünler mutlaka perşembe günleri evlerde yapılır.

Burada mahalle gençleri bütün hünerlerini sergiler, özellikle “kabadan bahriye çiftelisi”

adlı özel maharet isteyen bir oyunu sergilemek için bütün hünerlerini gösterirler. Bu

oyunda başa konulan dolu bir bardağın düşürülmeden türlü hareketler yapılması esastır.

Düğünü yapan kişi, muhafazakâr biri ise eğlence yerine Mevlit okutur (Revnakoğlu,

1968: 3950). Düğünde damat kapıya yakın durur, geleni gideni karşılar, uğurlar, sofrada

141

hizmet eder, yemek yemez. Sofra duasına mutlaka iştirak eder. Yemekler mutlaka yer

sofrasında yenilir. Düğünden bir gece önce ise gelin için kına gecesi yapılır, sabaha

kadar eğlenilir (Revnakoğlu, 1968m: 3998).

Yemekten sonra damat ve diğer davetlilerin mutlaka katılması icap eden ve

“güvey namazı” denilen yatsı namazına gidilir. Namazdan sonra önde imam, arkada

cemaat ve davetliler, düğün evine gidilir. Yolda bazılarının elinde mumlar ve fenerler

vardır, bazıları da ilahiler söyler. Eve gelindiğinde imam, kısa bir dua yapar. Bu arada

gelen şerbetler içilir, bazısı şerbet bardağını kırar, bazısı hatıra olarak götürür. Hatta

hatıra olarak saklanan bardaklar uzun zaman sonra eski damada gösterilir, eski damat

tarafından tanınmayan bardak, damadın başında kırılır ve yenisi alınıncaya kadar damat

evden dışarı çıkarılmaz (Revnakoğlu, 1968m: 3998).

İçeri gidecek olan damadı yakınları yumruklamaya başlar. Bu işin uzamaması

için imam, hemen müdahale ederek damadı içeri verir (Revnakoğlu, 1968m: 3999).

İçeride gelin ve “yenge kadın” denilen güngörmüş bir kadın vardır. Yenge kadın,

hazırladığı bir yemiş tabağını yeni çifte vererek odadan çıkar, fakat evden ayrılmaz,

çiftlerin müracaatları halinde onlara yardıma hazır bekler (Revnakoğlu, 1968m: 4000).

Gelin ve damat sohbet ve latifelerden sonra adabıyla zifafa girer. Zifaftan sonra

eşler her yatak odasında mutlaka bulunan banyoya ayrı ayrı girerek temizlenir ve ev

halkına öylece görünebilirler (Revnakoğlu, 1968m: 4000).

6. 5. BAHAR KUTLAMALARI

Revnakoğlu, 6 Mayıs 1952 tarihli Vakit gazetesinde baharı karşılama adına

yapılan bazı geleneksel uygulamalar hakkında kısa bir yazı kaleme almıştır. Burada

verdiği bilgilere göre baharı karşılama geleneği, şark memleketlerinde ve özellikle

İstanbul’da çok önemlidir. Bahar geldiğinde İstanbul’da karşılıklı ziyaretlerin arttığını,

kuzu veya dolma doldurulup kırlara çıkıldığını, en azından bir subaşında toplanılıp iç

pilavı yemenin sıkça görülen adetlerden olduğunu belirtir. Manisa’da mesir macunu için

yapılan şenliklerin bir çeşit bahar kutlaması olduğunu yazar. Verdiği bilgilere göre

Manisa’da halk Nevruz için Sultan Camisi’nin önünde büyük bir kalabalık oluşturur.

Caminin yanındaki medresenin damından halka sarılı macunlar, şekerler atılır. Bu

142

macunlar kırk türlü baharattan yapılmış olup gayet keskin tat ve kokuya sahiptir. Bu

arada çocuklar hem macun kapmaya çalışır hem de “Hacı Dayı atsana, atsa da kapamam

ya!” diyerek ortamı cümbüşlü hale getirir. Kuşluk vakti başlayan bu halk töreni, öğlen

vaktine bazen akşama kadar sürer. Revnakoğlu, bahar mevsiminin, Saray’da da

padişahın arzusu ile farklı törenlerle karşılandığını, Enderun’da değişik müzik ve

eğlence programları düzenlendiğini, genellikle Çağlayan Kasrı’na gidilerek meşhur

eserler seslendirildiğini; Enderun dışından diğer sanatkârların da hünerleriyle bu

kutlamalara katıldıklarını belirtir (Revnakoğlu, 1952a: 5).

6. 6. TEMCİD OKUMA GELENEĞİ

Revnakoğlu; sabah salaları, cenaze salaları, cami naatleri, mahvil sürmeleri gibi

farklı çeşitleri olan temcid okuma geleneğinin eski hayatımızın ve folklorumuzun canlı

birer şubesi olduğunu belirterek bunların unutulması karşısındaki üzüntüsünü dile getirir

(Revnakoğlu, 1967a: 2996). Ona göre bu uygulamaların terk edilmesi, mabet hayatına

kastetmektir. Bu nedenle bunda sorumluluk sahibi olanlar, büyük günah işlemişlerdir

(Revnakoğlu, 1967a: 300).

Konu hakkında verdiği bilgiler şöyledir:

Temcid, Arapçada tazim ve sena manasına gelen bir kelime olup terim olarak

minarelerde ezan dışında topluca okunan, Allah’ın yüceliğini ilan eden farklı şiir ve

münacatlardır. Temcidler, üç aylara mahsus geleneklerdendir. Üç ayların geldiği,

verilen temcidden anlaşılır. Temcidler Ramazan’ın son teravihine kadar devam eder.

Temcid okuma geleneğinin Hz. Peygamber’in döneminden geldiğine inanılır. Sabah

ezanlarında ezana ilave edilen “Esselatu hayrun minen nevm” ilavesi, bu geleneğin

emaresi olarak kabul edilir (Revnakoğlu, 1967a: 2996).

Temcidler müezzinlerin veya zakirlerin, yani ayinde uzmanlaşmış dervişlerin

önemli vazifelerindendir. Temcidin başka bir özelliği ise sadece tek kişinin değil birkaç

kişinin birlikte yapabileceği bir faaliyet olmasıdır. Özellikle kandil gecelerinde bu sayı

kalabalıklaşır, müezzin veya zakirbaşı, mahallenin güzel sesli gençlerinden gelen bütün

gönüllüleri alarak minareye çıkar (Revnakoğlu, 1967a: 2996).

143

Temcid için toplanan gönüllüler, müezzin eşliğinde minareye çıkarlar. Müezzin

“Ya Hazreti Mevlam” diyerek temcidi başlatır. Başta Arapça bir münacat, ardından

bunun anlamına paralele bir Türkçe münacat okunur. Ardından topluca üç defa “Lailahe

İllallah” denir. Bu toplu kelime-i tevhitten sonra kitap sahibi peygamberlerin isimleri

okunur. Bu okunuş genellikle şöyle yapılır:

Âdem, safiyyullah.

Nuh, neciyyullah.

İbrahim, halilullah.

İsmail, zebihullah.

Sonunda Hz. Peygamber’e salâvat getirilir ve çeşitli Türkçe ve Arapça ilahiler

okunur. Bundan sonra Kuran’ın “Necaib” kısmından yani Allah’ın yüceliğini anlatan

ayetlerden okunur. Ardından Hz. Peygamber’e bir naat okunur. Bu naatla temcid biter

ve Fatiha edilir. Ramazan’da ise farklı olarak temcidin uygun bir yerinde ilk on beş gün

“Merhaba ya şehr-i Ramazan” son on beş gün ise “ Elveda ya şehr-i Ramazan” ilavesi

yapılır (Revnakoğlu, 1967a: 2999-3000).

Yukarıdaki incelemeler, kültür dünyamız adına önemli derlemelerdir. Türk

toplum yapısındaki kültür ve medeniyet değişiminin geçiş noktasında bulunan

Revnakoğlu, kendi döneminin kültür değerlerini, gelecek kuşaklara sağlam aktarmak

niyeyindedir. Böylece kültür adına değişimin hızla ve kontrolsüzce olduğu bir ortamda

önemli kayıpların önüne geçilmiş olacaktır. Zira bizzat kendisi bir kültür buhranı

yaşandığını ifade etmiş, buna karşı kendince tedbir almaya çalışmıştır. Revnakoğlu’nun

bu inceleme ve değerlendirmelerin gelecek kuşaklar tarafından bir gün mutlaka

değerlendirileceğini düşündüğü muhakkaktır.

144

YEDİNCİ BÖLÜM

YAZILARINDA DİKKAT ÇEKTİĞİ FOLKLORA DAİR DİĞER HUSUSLAR

Revnakoğlu, bazı meseleri müstakil olarak ele almış ve incelemiştir. Çalışmanın

bu bölümüne kadar, onun incelediği, derlediği meseleler özetlenmiştir. Bu bölümde ise

Revnakoğlu tarafından tek başına ele alınmamış olan; fakat yazılarında değindiği bazı

önemli konulara yer verilecektir. Dil ve Üslup Özellikleri bölümünde de belirtildiği gibi

o, bir konu hakkında yazarken aynı yazıda o konuyu doğrudan veya dolaylı ilgilendiren

çok farklı konulara da girmekte, farklı mevzular hakkında malumat sunmaktadır

Yazarken konuya her yönüyle açıklık getirmeye çalışmış, bir cümlede geçen herhangi

bir yer, kişi, terim hakkında dipnotlar vererek okuyucuyu bilgilendirme amacı

gütmüştür. Portre yazılarında, makalede adı geçen diğer kişiler hakkında detaylı bilgiler

vermekten kaçınmamıştır. Veya farklı bir konuda konuyla alakalı yer, madde, terimlerle

alakalı yine birçok dipnotla okuyucuyu doyurmaya gayret etmiştir. Mesela İbrahim

Hakkı’nın oğlu Fehim Efendi’nin çeng çaldığından bahsederken ayrıntıya girerek çeng

ve Çingeneler hakkında hacimli bir bilgi vermiştir (Revnakoğlu, 1961a: 132). İbrahim

Hakkı’nın vebaya yakalanması bahsinde ise detaylı bir şekilde vebadan bahsetmiştir

(Revnakoğlu, 1961a: 25). Sultan I. Mahmut’un İbrahim Hakkı’nın İstanbul’da kalması

için yaptığı ısrara İbrahim Hakkı’nın “itizar ettiği”ni belirtmesinden sonra özür-itizar

kelimeleri üzerinde durmuştur (Revnakoğlu, 1961a: 42). Onun bu tutumu, bazen

bütünlüğün dağılmasına yol açsa da işlediği konuyla alakalı olması bakımından dikkate

değerdir. Onun yazıları okunurken bu husus iyi bilinmeli, dikkatli ve derinlemesine

okunmalıdır. Yüzeysel bir okumada daha çok dipnot olarak verdiği bu renkli, zengin ve

önemli malumat gözden kaçırılacaktır. Hemen her yazısında birçok dipnot kullanan

Revnakoğlu, özellikle Marifetname çalışmasının yüz elliyi aşan dipnotlarında folklor

adına çok önemli ve renkli bilgiler vermiştir. İşte aşağıda, onun yazılarına serpiştirdiği

önemli ve renkli bilgiler yer almaktadır.

7. 1. ERZURUM FOLKLORUNA AİT HUSUSLAR

Revnakoğlu için Erzurum, bir dönüm noktası, bir “iç vatan” olduğundan dolayı

Erzurum’la alakalı müstakil eserler oluşturduğu gibi, birçok farklı yazısında Erzurum’a

145

yer vermiş, buranın folkloruyla alakalı güzel derlemelerini yazmıştır. Öyle ki Erzurum

kültürü üzerine çlışmayı düşünen araştırmacıların mutlaka görmesi gereken bu önemli

folklorik bilgiler şöyledir:

7. 1. 1. Bahar Kutlamaları

Revnakoğlu, baharın gelişinin Erzurum’da kutlanan bir hadise olduğunu belirtir.

Verdiği bilgilere göre eskilerin Nüzhetül Hadra, şimdikilerin Köşk dediği şenlik yeri, bu

kutlamaların merkezidir. Hıdırellez günü bu bahçede işlemeli çadırlar kurulur, önlerinde

semaverler dolup boşalır. Bu semaverlerde içilen çaya “kıtlak” çay denir. Bu şenliklerde

Ketencizade, Alvar İmamı, Hacı Şevket Efendi, İbrahim Hakkı gibi Erzurum şairlerinin

“çayname”leri ve farklı şiir ve kasideleri okunur (Revnakoğlu, 1952a: 5)

7. 1. 2. Folklorda Veba ve Taun

Erzurum’da “baba tuta”, “baba yiyesen”, “davun tuta” şeklinde sık kullanılan

beddualar vardır. Bu beddualar gerçekten de halkın dilinde sıkça kullanılır. Revnakoğlu

bu bedduaları Marifetname çalışmasının bir dipnotunda şöyle açıklar:

“Erzurum’da veba yerine baba, taun yerine davun tabirleri kullanılır. İkisine

birden “gezen dert” derler. Mesela “Davun vura seni”, “Davun tuta seni.”, “Davun

yiye seni.”, “Yediğin davun, baba ola.”, “Davun boğazan sarıla.”, “Baba çıha.”,

“Baba değesice.”, “Seni gezen dert vura.” gibi beddualar, hayırsız temenniler hep bu

manada söylenmiş sözlerdir. Eskiler bundan o derece teşe’üm ederler (üzerine

uğursuzluk geldi, gelecek) sanırlardı ki, ağızlarına alıp lakırdısını etmekden bile

sakınırlardı. Geçmiş yıllarda bu gibi büyük hastalık salgınları olduğu vakitte, hususiyle

taun-vefa afeti karşısında iki çeşit tedbir alınırdı. Tıbbi ve fenni çarelere başvurularak

lazım gelen koruyucu ilaçlar alınmakla beraber “manevi mualece” yoluyla da

hastalığın önünü almak için bazı usul ve adetlere müracaat edilirdi. Ekseriya elini

enseye koyup şu duayı okurlardı: Li hamsetün utfi biha harrel vebail hatime el Mustafa

vel Murteza ve bnahuma vel Fatime yahut: Li hamsetun üfni bihim narel cahimil hatemi

el Mustafa vel Murteza ve seyideyni vel Fatime. (Bende bu beş kimsenin aşkı ve

muhabbeti vardır ki bu aşk ve sevgi vebanı cehennem gibi yakıp kavuran ateşini

söndürüp yok eder. Bu muhterem zatlar: Peygamberimiz Cenab-ı Mustafa, damadı

146

İmam-ı Ali, oğulları seyidimiz İmam Hasan, İmam Hüseyin, valideleri Hazreti

Zehra’dır.)Pençe-i âli-abanın (Peygamberimizin abasını üzerine çekip üzerine

örttükleri aile ve evladından beş kişinin) isimlerini ihtiva eden bu duanın yukaruya

yazdığımız Arapça aslı evvelce İstanbul tekkelerinde, hususiyle “kıyami” denilen Rıfai -

Seyyadi, Bedevi, Sadi, Dusuki tarikatlarına mahsus usullerle yapılan ayin-i şeriflerde,

bu cümleden olarak okunurdu.” (Revnakoğlu, 1961a: 25)

7. 1. 3. Efe Unvanının Anlamı

Erzurum’da yetişmiş, âlim, şair, mutasavvıf şahsiyetlerden birisi de Alvarlı

Muhammet Lütfi’dir. Yirminci yüzyılın önemli simalarından olan ve özellikle halk

nezdinde çok kıymetli bir yeri olan Muhammet Lütfi’ye halk, Efe Hazretleri diye hitap

eder. Hatta Muhammet Lütfi’ye Büyük Efe, kardeşi Kındığılı Vehbi Hoca’ya Küçük

Efe derler. Revnakoğlu efe kelimesinin “efendi” kelimesinden geldiğini, bu kelimenin

kısa söylenişi olduğunu, İzmir’in “efe” siyle alakasının olmadığını, şehir kültüründe

büyük ilim adamları ve kemal sahiplerine efe denildiğini belirtmektedir. (Revnakoğlu,

1960: 37).

7. 1. 4. Mehdi Efendi Camii’ne Sığırcık Camii Denmesinin Nedeni

Mehdi Efendi Camii, Erzurum’un Tebriz Kapı semtinde bulunan tarihi

camilerindendir. Revnakoğlu, camiinin asıl binasının yok olduğunu, şimdiki binanın

yeni bir bina olduğunu belirttikten sonra bu camiye aynı zamanda “Sığırcık”

denmesinin sebebini şöyle izah eder: Bir sene Erzurum’da büyük bir çekirge afeti

görülür, tarlalar çekirgeden geçilmez. Bir çare olarak ikindi namazının sünnetini hiç

geçirmemiş bir Allah dostunun tarlaları sulamasıyla çekirgelerin yok olacağına kanaat

getirilerek böyle biri aranır. Caminin banisi olan Mehdi Abbas, bu işe gönüllü olduğunu

söyler. Dışarıdan bir kaynaktan şehre su getirmek için yola çıkar. Dönüşte daha

Erzurum’a varmadan çekirgeleri yiyecek olan sığırcık kuşları Mehdi Abbas’ın başında

birikir. Bu hadise şehre haber verilir ve şehir halkı Mehdi Abbas’ı camisinde beklemeye

koyulur. Mehdi Abbas, şehre vardığında tarlaları sulamaya koyulurken sığırcıklar bütün

çekirgeleri yer, bitirir. Bu olay üzerine caminin diğer bir adı Sığırcık Camii olur

(Revnakoğlu, 1961a: 139).

147

7. 1. 5. Yatsılık

Revnakoğlu, Erzurum ve çevresinde çay eşliğinde şenlik ve yarenlik ile geçirilen

uzun gecelerde misafire çıkarılması adet olan lor peynirine, lavaş ekmeğe yatsılık adı

verildiğini belirtir. Zevke göre lor peynirin dürüm yapılarak da yenildiğini ifade ederek

bu adetle ilgili söylenegelinen bir tekerlemeyi verir:

Yatsılık töredir.

O da olmaya göredir (Revnakoğlu, 1954a: 470).

7. 2. TARİKAT KÜLTÜRÜNE DAİR HUSUSLAR

7. 2. 1. Merkezi Büyük Ayinler

Revnakoğlu, tekkelerin resmen kapatılmasına kadar devam eden ve oldukça

cezbeli ve sürükleyici olduğunu söylediği merkezi büyük ayinlerden bahseder. Bu

ayinlerin diğerlerinden farkının, camilerde olması ve padişahların izin ve teşvikiyle

yapılmalarıdır.

Bildirdiğine göre bu ayinlerin temeli oldukça eskilere dayanır. 16. yy’da

Ayasofya’da Sinan Erdebili, cuma günleri “akşam usulü” adıyla Halveti ayini yaptırır.

Sultan III. Mustafa zamanında dönemin Sadi tarikatı şeyhi Abduselam Şeybanı, aynı

usulü Sadiye ayini olarak yapar ve bu gelenek Meşrutiyet’e kadar devam eder.

Revnakoğlu, özellikle Kadir Geceleri yapılan büyük ayinlere, bütün bir İstanbul

tarikat çevrelerinin katılımıyla azametli bir ayin gerçekleştirildiğini söyler. Mecidiye

Camii, Kadiri ayinlerinin merkezi konumundadır. Caminin banisi Sultan Abdulmecid,

bu ayinler için tahsisat da yapmıştır. Cuma namazlarını müteakiben Evrad-ı Şerife yani

ayin duaları okunarak bir ayin icra edilir. Yine Kadiriler, Sultanahmet Cami’nde cuma

günleri toplanarak aynı ayini icra ederler. Revnakoğlu, Sultanahmet camiindeki bu

ayininin büyük Kadiri şeyhi İsmail-i Rumi’nin manevi bir vakfı olduğu için şeyhlerin

mutlaka katıldığını, Mecidiye camiindeki ayine halife gönderildiğini ifade etmektedir.

Bu uygulamanın II. Abdulhamit dönemine kadar devam ettiğini, bu dönemde Mecidiye

Camii’nin Yıldız Sarayı’na yakınlığı münasebetiyle buradaki ayinlere halife değil

148

şeyhlerin katılmasının-güvenlik gerekçesiyle- emredildiğini, II. Abdulhamit’ten sonra

eski uygulamanın devam ettiğini ifade eder.

Revnakoğlu camilerde yapılan bu büyük ayinleri “bir darul irfan-i Rabbanı”

olarak yorumlar. Bu ayinlerde dile getirilen ilahilerin, klasik mabet musikimizin

gelişmesinde çok önemli olduğunu vurgular (Revnakoğlu, 1954: 431-433).

7. 2. 2. Tekke Eşiği

Revnakoğlu’nun anlattığına göre tarikatlarda tekke eşiği çok önemli bir yerdir.

Bu eşik, dervişlik hizmetlerinde ilk önemli makam olarak kabul edilir ve “kapı eşiği”

adıyla anılır. Her zaman çok büyük bir saygı gösterilir. İçeri girerken ve çıkarken asla

üzerine basılmaz, mutlaka üstünden atlanarak geçilir. Eşikten ayrılmamak, eşiğe baş

koymak gibi deyimler bu uygulama ve inanışın bir ürünüdür. Hatta dervişler, şeyhler,

veliler arasında büyük manevi makamlara nail olabilmek adına bu eşiğe baş koyup

burada saatlerce kalanlar, uyuyanlar, vefat edenler olmuştur. Eşiğin bu itibarından

dolayı ayinler sırasında özellikle nevbe zamanlarında Yunus Emre’nin şu ilahisini

okumak âdettir:

İdelim cevlan, kılalım seyran.

Mest olup hayran, şeyh eşiğinde.

Aldım himmeti, geçtim zulmeti.

İçtim hayatı, şeyh eşiğinde.

…

Yunus’um el hak, didara müştak.

Âşıkam uşşak, şeyh eşiğinde.

Bu ilahi söylendiğinde “şeyh eşiğinde” redifi geçerken şeyhlerin elleriyle eşiği

göstermesi de âdettendir. Buradan amaç ise feyzin kendilerinde değil eşikte bilinmesini

istemeleridir (Revnakoğlu, 1968: 3616).

149

7. 2. 3. Kaşıkların Niyaz Hali

Revnakoğlu, tarikatlarda yemek adaplarından birinin de kaşıkların diziliş şekli

olduğunu belirterek şunları ifade eder: Kaşıklar somat tabir edilen sininin kenarına

paralel olarak değil, dik bir şekilde ve her biri ufku yani karşıyı gösterir bir biçimde

sıralanır. Özellikle iç kısımları yukarıya gelecek şekilde dizilir ve bu diziliş şekline

“niyaz hali” denir. Bu diziliş, ellerin duaya açılmış hali gibidir. Böylece kaşıkların da,

yapılan “gülbeng-i şerif”e yani sofra duasına “âmin” diyerek iştirak ettiği kabul edilir

(Revnakoğlu, 1967: 3130).

7. 2. 4. Erbain Uygulamaları

Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre “erbaine girmek” tarikat insanları kadar halka

da mal olmuş, ihmal edilmez bir İstanbul geleneğidir. Buna göre eskilerin yaptığı ve

bildiği bir hesaba gire kasımın en sert olacağı bilinen soğuk günlerinde kırk gün

dervişler dergâhlarına; halk, evlerine kapanır. Özellikle belli yaşın üzerindeki insanlar

için erbain, bir nevi diyettir. Dervişler ise dört duvardan ibaret, penceresiz ve dar bir

odaya veya bir dolaba girerek sıkı bir perhize tabi tutulurlar. Bu perhizin özellikleri

şöyledir: Günden güne azaltmak suretiyle “ölmeyecek kadar” yeme ve içme, ciddi bir

zaruret olmadıkça dünya kelamı etmeme, daima abdestli olarak zikir ve fikirle meşgul

olma, daima ibadet halinde olma. Erbaine giren dervişlerin rahat ve uzunboylu

oturmaması, sadece diz üzeri durması için farklı tedbirler alınır. Bunun için dizler

dikilerek oturulur, iki dize “mütteka” adı verilen küçük bir asa geçirilerek ipten örülmüş

dokuma bir köstekle bu asa boyna iliştirilir. Böylece erbain boyunca bu asaya dayalı

oturulur. Kırk gün, kırk gece bu vaziyette geçirilir. Revnakoğlu, erbainin kırk gün

olmasının Kur’an-ı Kerim’de Araf suresinde Hz. Musa’nın kırk gün tefekküre davet

edilmesine dayandırıldığını, erbain kültürünün ise Peygamberimizin Hira’daki 18

günlük halvetinden çıkmış olduğunu ifade eder. Bu kırk günlük zaman diliminden sonra

erbainden çıkan kişiler bu perhizi sağ salim atlattıkları için kurbanlar keser, adaklarda

bulunurlar. “Erbain” veya “çile çekmek” de denilen bu uygulama, Mevlevilerde 1001

gündür. Fakat onlardaki uygulama yukarıda bahsedildiği gibi katı bir uygulama olmayıp

geri hizmetlerde özellikle mutfak hizmetlerinde çalışmak ve bütün zamanı burada

harcamak, burada yatıp kalkmaktır. Öyle ki bu zaman zarfında Mevlevilerde mutfaktan

150

sorumlu derviş olan “aşçı dede”nin bir emri yerine getirilmezse o ana kadarki hizmetler

silinir ve yeniden başlanır. Bu aynen askerliğin yanması gibi çilenin yanması olarak

yorumlanır ve “çile kırıldı” diye isimlendirilir (Revnakoğlu, 1954a: 470)

7.3. DİĞER FARKLI HUSUSLAR

7. 3. 1. Çocuğun Cinsiyetinin Tayini

Marifetname’nin dipnotlarında rastladığımız pek çok renkli ve önemli

bilgilerden biri de çocuğun cinsiyetini belirlemek için yapılan üç uygulamadır.

Revnakoğlu, bu uygulamaları şöyle verir:

Birincisi şudur: Bir odaya birinin altında makas diğerinde bıçak olan iki minder

bırakırlar. Odaya giren gebe kadın altında ne olduğunu bilmediği minderlerden birine

oturur. Kadın, altında makas olan mindere oturursa çocuğun kız, bıçak olan mindere

oturursa çocuğun erkek olacağı yorumu yapılır.

İkincisi şöyledir: Doğacak çocuğa dikilen zıbının yakası, yuvarlak bir şekilde

kesilir ve katlanır. Bu parça, anne adayının başından aşağı, arkaya doğru bırakılır.

Düşen parça açılırsa çocuğun kız olacağı düşünülür. Açılmadan kapalı bir şekilde

düşerse çocuğun erkek olacağı tahmin edilir.

Üçüncü uygulama ise şudur: Bir çocuğa hızlı hızlı şöyle sorulur: “İplik mi

yumak mı, yumak mı iplik mi?” Çocuktan hiç düşünmeden hızla cevap vermesi istenir.

Çocuk hızla ve düşünmeden cevap olarak yumak derse kız, iplik derse erkek olacaktır

(Revnakoğlu, 1961a: 166)

7. 3. 2. Tefe’ül Açma

Tefe’ül, bir çeşit faldır. Bir dini eserin öylesine açılıp yorumlanması

diyebileceğimiz tefe’ül hakkında Revnakoğlu şu bilgileri verir:

“Tefeül, niyet açmak, fal bakmak anlamlarındadır; Mesnevi, Muhammediye ve

Marifetname gibi Müslüman halkın kutlu bildiği kitaplardan, bilhassa Kuran-ı

Kerim’den yapılırdı. İrfan ve irşad erleri olan tarikat pirlerinin, velilerin ve büyük

sufilerin eser ve divanlarını niyet ederek açmak suretiyle de olurdu. Çocuklara isim

151

koymak, bir işe başlamak, geleceği öğrenmek ve ileride olup bitecek şeyler hakkında

bilgi edinmek için, öteden beri tefeül usulüne müracaat edilirdi. An’aneye göre şöyle

olurdu:

Lüzum görülen herhangi bir günde hususiyle kandil, Remezan, Kadir ve Bayram

gecelerinde Mushaf-i Şerif’den “Feth-i fal” edilir; yani niyet ve besmeleyle kitapdan

rasgele bir yer açılır. Sağ sahifenin birinci satırında rastlanılan ilk isim, çocuğa verilir.

İsim bulunamazsa ona yakın anlamda bir başka kelime bulunur, çocuğa konulurdu.

Kader, kısmet, murat için yapılan tefeüllerde yine besmeleyle bir Fatiha, üç İhlâs

okunur. Başvurmak, yalvarmak ve faydalar ummak için –Allah’dan sonra- en büyük

manevi makam olan Hazreti Fahr-i Âlem’in veya kitap sahibinin ruhuna hediye edilir.

Açılan sahifenin, açmadan kestirilen yerindeki cümlenin toplu anlam veya özeti de niyet

edilmiş olan şey üzerine yorulurdu.” (Revnakoğlu, 1961a: 195).

7. 3. 3. Kış Gecesi Eğlenceleri

Revnakoğlu, eski hayatımızın unutulmuş hatıralarından bahsederken uzun kış

gecelerinde insanların zamanlarını değerlendirmesine vesile olan bazı uygulamaları

şöyle anlatır:

“Kış gününün lalezarı sayılan mangal kenarında aziz ellerin hararet almak için

yan yana toplanmaları; ekseriya tatil gecelerinde (arifane) veya münavebe yoliyle

yapılan helva sohbetleri, sohbet ve zerafet meclisleri; akran, emsal bir yerde toplanarak

kışın uzun gecelerini faideli eğlencelerle geçirmek, bu arada güzel sözler dinlemek,

söylemek; mutaddan ziyade oturulduğu takdirde yiyecek ihtiyacını karşılamak üzere un

helvası, gazi helvası, irmik helvası yemek; fındık kebabı veya leblebiyle boza içmek;

mısır, buğday patlatmak; fincanda yüzük saklamak, oynamak; çocuklara masal ve

hikaye söylemek-ki Anadolu’da buna “hikat dizmek” diyorlar- gibi bugün için tarihe

mal olmuş milli zevklerimiz arasında erbain helvası en başta yer almıştı.”(Revnakoğlu,

1954a: 470)

152

7. 3. 4. Çingeneler Hakkında

Revnakoğlu, Çingene kelimesinin çeng-ane yani “çeng-çalan” kelimelerinin

birleşmesiyle oluştuğunu ileri sürer. Çeng çalgısının izahını yaptıktan sonra çengi,

çengane gibi tabirlerin eski hayatımızda müzisyenler hakkında kullanıldığını,

Çingenelerin musikiye yakın insanlar olduğu için bu tabirin bu Hint kökenli insanları

karşılayacak şekilde yaygınlaştığını belirtir (Revnakoğlu, 1961a: 132).

153

SEKİZİNCİ BÖLÜM

FOLKLORİK KİMLİĞE SAHİP KİŞİLERİ TANITTIĞI YAZILAR

Revnakoğlu’nun önemli bir yönü de portre yazarlığıdır. O, halk kültür ve

irfanına değer verirken bu kültür ve irfanı taşıyan insanların tanıtımını da ihmal etmez.

Folklorun önemli bir unsuru olan insan değerlerini tanıtmanın, folkloru halk nezdinde

sağlamlaştırmak olduğunun farkındadır. Bu nedenle, halk değerini temsil eden

insanların birer tarihi şahsiyet olup olmadığına bakmaz. Bir bakıma sıradan

gördüğümüz bu insan değerlerini tanıtarak onların birer tarihi değer olduğunun farkına

varmamızı sağlar. Bu nedenle halkın tanıdığı ve sevdiği, itibar sahibi veya sıradan

genellikle de tekke ve tarikat çevresinden şahsiyetleri canlı portre yazılarıyla tanıtır.

Bunu yaparken sık sık mübalağalı bir anlatıma gittiği de görülür. Zira onun amacı

tarafsız, biyografik çalışma yapmaktan ziyade, bu “insan değerleri” ne bu “halk

kahramanları” na dikkatleri çekerek onların benimsenmesini, dolayısıyla halk kültür ve

değerlerinin benimsenmesini sağlamaktır.

Revnakoğlu, daha çok Erzurumlulara dikkat çekmiş, bu yörenin insanını

tanıtmıştır. Bunların dışında tanıttığı kişiler de olmuştur. Mevzunun daha iyi anlaşılması

adına aşağıdaki başlıklar halinde onun portre çalışmaları sunulacaktır.

8. 1. ERZURUMLULARI TANITTIĞI YAZILAR

Revnakoğlu’nun bu yazıları daha çok şehrin meşhurlarını tanıtma amaçlıdır. Bu

meşhurlar iki farklı kategoride yer alır. Bazıları Revnakoğlu’nun bizzat gördüğü,

tanıdığı simalardır. Bazıları ise tarihe mal olmuş Erzurumlulardır.

Tanıttığı kişilerle ilgili Revnakoğlu şöyle bir tutum sergilemiştir: Öncelikli

amacı tarihe şahitlik yapmak, bir şehrin tarih ve kültürünün çok önemli parçası olan

insan değerlerini kaydetmek, böylece onların kaybolmasını önlemektir. Bu nedenle kuru

bir biyografik yazı kaleme almaz. Samimiyeti ve akıcı Türkçesiyle, tanıttığı kişilerin

değerlerini, kıymetlerini, zenginliklerini, şehir için mana ve ehemmiyetlerini anlatmaya

çalışır. Herkesin bildiği, duyduğu meşhurların aslında kimsenin çok da görmediği

taraflarını anlatır. Yine halkın içinde sıradan bir hayat sürerek tevazu zırhına bürünmüş

154

gizli hazineleri ortaya çıkarmaya çalışır. Bir üçüncüsü de tarihin tozlu sayfalarında

kaybolmaya yüz tutmuş insan kıymetlerini gün yüzüne çıkarır. Böylece hem geçmişe

vefa göstermiş hem de tarih ve folklora ciddi bir malzeme sağlamıştır.

8. 1. 1. Tanıştığı Erzurumlular

Revnakoğlu, Erzurum’da kendi dünyasına yakın bir çevre bulmuş, sevmiş ve

sevilmiştir. Bu çevrenin önemli bir hususiyeti, milli ve dini cephesi itibariyle

Müslüman-Türk kimliğini hakkıyla yansıtmasıdır. Bu nedenle de folklorik anlamda da

mühimdir. Zaten bizzat kendisi, tanıttığı insanlar hakkında bunların şehrin folkloru

adına kıymetli olduklarını belirtir. Revnakoğlu sosyal durumları, ilmi seviyeleri, dünya

görüşleri farklı olan birçok insanı ortak insani değer olarak görmüş ve tanıtmaya

çalışmıştır. Bunlardan kimi şair kimi âlimdir; bazıları esnaf bazıları köylüdür. Ama

hepsi de halk için önemli işlere imza atmış ve halkın aynası olmuş tiplerdir.

Revnakoğlu’nun tanıttığı kişiler temel kişilik yönleriyle şu şahsiyetlerdir:

8. 1. 1. 1. Tivnikli Faruk Hoca

İlmiye sınıfından gelen, bununla birlikte tasavvuf derinliği olan bir âlimdir. Dini

meselelerde özellikle hadiste üstattır. Tahsilini tamladıktan sonra mektep ve

medreselerde çeşitli dersler vererek şehrin ilim ve irfanına katkı sağlar. Revnakoğlu’nun

tespitiyle şehrin mahalli tarihini, yerli folklorunu onun kadar iyi bilen ve anlatan yoktur.

Sohbetleriyle geniş bir halk kitlesine ulaşmış, halkın daima müracaat ettiği bir şahsiyet

haline gelmiş, bu yönüyle şehir hayatını etkilemiştir. Şehirdeki bütün kitabeleri ustaca

okuyabilen bir isim olduğundan Abdurrahman Şerif Bey, Erzurum Tarihi adlı eserini

yazarken okuyamadığı metinlerde Tivnikli Faruk Hoca’dan yardım alır. Revnakoğlu,

gece sabahlara kadar seccadesinde gözyaşı döktüğüne şahit olduğu Faruk Hoca’nın

gösterişi asla sevmediğini, elinde tespih, başında sarıkla dolaşmadığını, kendi tabiriyle

“sarığı içten sardığını” belirterek bu halini takdirle anlatır (Revnakoğlu, 1959b: 9-11).

155

8. 1. 1. 2. Süreyya Raif Şarman

Erzurumlu bir hukuk adamıdır. Lise öğreniminden hemen sonra, erken denilecek

bir yaşta Türk Çocuğu adlı dergide yayımladığı yazılarıyla dikkatleri çeker. Yazı ve

araştırmalarıyla Narmanlı Âşık Sümmani ve Tivnikli Kami Efendi’yi tanıtan ilk kişidir.

Bu yönüyle Âşık edebiyatına önemli bir katkı sağlamıştır. Bir hastalık nedeniyle

gözlerini kaybetme korkusu, kendisini intihara sürükler. 53 yaşında intihar ederek

hayatına son verir (Revnakoğlu, 1959e: 25).

8. 1. 1. 3. Kındığılı Vehbi Hoca

Şehir tarafından çok iyi bilinen ve sevilen, Efe Hazretleri diye tanınan

Muhammet Lütfi Efendi’nin küçük kardeşidir. Muhammet Lütfi Efendi’ye “Büyük

Efe”, kendisine “Küçük Efe” denilir. Revnakoğlu’na göre en mühim hususiyeti hasbi bir

belediyeci ruhu taşıması; bulunduğu her yeri imar etmeye çalışmasıdır. Bir yol

güzergâhında giderken yolda bulunan bütün çakıl ve molozları temizlemeden gitmemesi

farklı bir hususiyetidir. Başka bir şaşırtıcı hususiyeti de yemekleri birbirine katarak

yemesi, böylece dünya zevklerinden uzak kalmayı amaçlamasıdır. Revnakoğlu, bu

âdeti nedeniyle olsa gerek mide kanseri olduğunu belirtir. Bunun yanında iyi bir âlim,

güçlü bir şair olan Vehbi Hoca, sohbetleriyle de insanların cazibe merkezi olmuş bir

değerdir. Marifetname, Mesnevi ve Mısri Divanı’nı hemen daima yanında bulunduran

Vehbi Hoca için Revnakoğlu şöyle enteresan bir tespitte bulunur: “Onun yaptıklarını

kendim gördüğüm için söylüyorum, Erzurum yaylasının, hele dağ köylerinin Vehbi

Hocaları bir değil birkaç tane olsaydı ve daha önce gelselerdi içtimai ihtiyaçlarımız

daha çabuk önlenir, eksiklerimiz daha çabuk tamamlanırdı. Hele o korkunç afet olan,

köklü derdlerin en başında gelen helâsızlık illeti bugüne kadar uzamaz, kökünden kurur

ve tamamile ortadan kalkardı.” (Revnakoğlu, 1960: 22,23).

8. 1. 1. 4. Solakzade Hacı Sadık Efendi

Revnakoğlu, Solakzade’yi tanıtan yazısına Erzurum’da Bir Kubbe Çöktü

başlığını atmıştır. Yazının girişinde Solakzade’nin ölüm tarihi için düzenlediği

“Sermaye-i Fezail hep bitti, gitti Sadık” mısraı ve “Âlimin ölümü âlemin ölümüdür.”

hadisi yer alır. Vefat, Revnakoğlu’nu oldukça etkilemiştir. Çünkü o, Revnakoğlu’nun

tabiriyle “pırlanta müftü” dür. Revnakoğlu, Erzurum’da Ömer Nasuhi Hoca’nın

156

selamıyla ilk olarak Solakzade’yi tanır ve Solakzade’nin vefatına kadar sıkı bir

dostlukla bunu devam ettirir. Solakzade, Revnakoğlu’nun tanıttığına göre dört başı

mamur, kibar ve çelebi bir adamdır. Öncelikle ilmiye sınıfının çok önemli bir

temsilcisidir. Tasavvuf yolunun yolcusu olmasa da bu yolun adap ve erkânını da iyi

bilir. Bununla beraber asrın medeni icaplarını da iyi kavramış, lüzumuna inanmıştır.

İcabında saz ve söz dinleyen, insanca yaşamanın en makbul bir haslet olduğunu bilen

biridir. Edebiyat sahasında Divan ve Halk edebiyatından da pek çok şairi okumuş,

birçok şiiri ezberlemiştir. Revnakoğlu, Solakzade’nin kişiliğinin üstünlüğü ve değerinin

anlaşılması adına Sheakespare’in şu sözünü misal getirir: “Allah, onu yarattı; fakat

kalıbını kırdı, başka kuluna kullanmadı.” Sözü ve sohbeti de doyurucudur. İlminin ve

irfanının kibrine kapılmayan, mütevazı ve halkla iç içedir. Etrafında daima bir sohbet ve

ilim meclisi kurulur; kapısına gelen herkesin hemen her müşkülü çözüme kavuşturulur.

Solakzade’nin başka bir hususiyeti, Revnakoğlu’na çalışmalarında yardım etmesidir.

Erzurum’u ilerleyen yaşına rağmen dağ taş, köy köy gezerek kitabeler, evraklar, mezar

taşlarını bulma ve okuma konusunda büyük yardımlarda bulunur. Yaşına ve şeker

hastalığına rağmen katlandığı bu sıkıntılara üzülen Revnakoğlu’nu: “Üzülmeyin, size

hizmet, Hakk’a hizmettir. Faideli olabiliyorsak ne mutlu bize. Ne şeref, ne şeref.”

sözleriyle teselli eder (Revnakoğlu, 1961c: 14-16). Solakzade’nin hâlihazırdaki

mezarının başında bir demir levha bulunmakta, bu levhada Revnakoğlu’yla alakalı şu

ifadeler yer almaktadır: Son derece şık giyinen Cemalettin Server’in ifadesi ile

Erzurum’un pırlanta müftüsü Muhammet Sadık Solakbay…

8. 1. 1. 5. Pire Mehmet

Asıl adı Mehmet Necati Bey olmakla birlikte oldukça atik ve çevik olması,

gençliğinde atletizmle uğraşması nedeniyle Pire Mehmet diye bilinir. Büyük bir kitap

kurdudur. Revnakoğlu: “Araştırma, derleme, yazıp çime ikimizde de ezeli bir iptila

olduğu için çabuk ve kolay anlaşmıştık.” der. Büyük bir Erzurum aşığıdır. Bütün hayatı

boyunca Erzurum sevgisini bir kara sevda olarak sürdüren Pire Mehmet, bu nedenle

Erzurum’la alakalı duyduğu, gördüğü, okuduğu ne kadar malumat varsa hepsini

toplamaya çalışmıştır. Öyle ki mahalle meczuplarından masal ve menkıbelerine kadar

her şeyi toplamaya çalışır. Bu yönüyle büyük bir folklor kaynağıdır. Yine bu sevda

nedeniyledir ki Kân köyünde bir kütüphane kurmuş, o yıllarda kendi imkânlarıyla İlim

157

Ocağı adlı bir müessese oluşturmuştur. Revnakoğlu’na göre bu kitap kurdunun bazı

kusurları söz konusudur: Evvela bildiklerini bir kitap haline getirememiştir. İkincisi

notları çoğu zaman özensiz, çalakalemdir. Öyle ki bazen bir peçete parçasına düşülen

notları vardır. Bir de anlattıklarına mübalağa katması, yer yer yakıştırması da söz

konusudur. Fakat Revnakoğlu, onun bu yönünü iyi bildiğini, onu dinlerken bu

hususiyetini dikkate alarak ondan not aldığını belirtir. Revnakoğlu’na göre Pire

Mehmet, kıymeti bilinmeyenlerdendir. Şehirde birçok sıkıntıya maruz kalmış, değeri

anlaşılamamıştır. 1957’de İstanbul’a gider. Büyük paralar harcayarak kütüphanesini

buraya taşır, aylar süren bir çaba sonunda kütüphane ancak düzenlenir. Son zamanlarını

cami-kütüphane arasında geçiren Pire Mehmet 81 yaşında, 1961’de vefat eder

(Cemaleddin SERVER, 1961b: 25-27).

8. 1. 1. 6. Hafız Şakir Efendi

Revnakoğlu tarafından “Erzurum’un Ali Suavisi” diye nitelendirilen Hacı

Şevket Efendi’nin küçük kardeşidir. Revnakoğlu’nun tespitine göre dışarıdan görünüş

itibariyle kendisini çok belli etmeyen ve halk tarafından bilinmeyen oldukça derin bir iç

âlemi vardır. Halk onu “Lala Paşa Farraşı” yani caminin süpürme işlerine bakan

hizmetkârı olarak bilse de Revnakoğlu’na göre o, gizli bir hazinedir. Şehirdeki

incelemelerinde Revnakoğlu’na çok yardım etmiş, istediği her an her yere gitmiş,

Revnakoğlu kimi sormuşsa o kişi hakkında şecere bilgisi verecek kadar malumat

vermiş, arayıp bulmuştur. Özellikle idam edilen abisi Hacı Şevket Efendi’ye karşı

sevgisi oldukça derindir (Erzurumiyatçı, 1963c: 28).

8. 1. 1. 7. Tortumlu Asım Hoca

Erzurum’un eski ve etkili eğitimcilerindendir. Eğitimini tamamladıktan sonra

bazı illerde ve Erzurum’da yıllarca öğretmenlik yapar, talebe yetiştirir. Öğretmenlik

yaparken şehrin folklor ve tarihine dair önemli araştırmalarda bulunur. Bu

araştırmalarından biri Narmanlı Sümmani hakkındaki çalışmalarıdır. Revnakoğlu, Âşık

Sümmani’nin folklor ve edebiyattaki yerini Asım Hoca’ya borçlu olduğunu belirtir.

Yine hem kendi ilçesi hem de diğer ilçeler hakkında pek çok incelemeleri de vardır.

Revnakoğlu, bunları kitaplaştırmamasını büyük eksiklik olarak görür. Öğretmen bir aile

yetiştiren Asım Hoca 73 yaşında 1962’de vefat eder (Server Cemal, 1963: 28).

158

8. 1. 1. 8. Abdurrahim Siminli

Revnakoğlu Siminli’nin eski nesil tarafından “Ayaklı Kütüphane” yeni nesil

tarafından “Kültür Küpü” diye tanındığını söyler. Siminli, çok iyi bir eğitim görür,

Erzurum’un en tanınmış âlimlerinden dersler alarak kendisini ilim adına çok iyi

yetiştirir. Arapça, Farsça, Ermenice ve Kürtçeyi iyi bilir. Şehrin tarih, kültür ve folkloru

alanında uzmandır. Şehre gelen yerli ve yabancı turistleri zevkle gezdirir, şehri tanıtır.

Erzurum hakkında ciddi bir bilgi birikimine sahiptir. Öyle ki Revnakoğlu, şehirdeki

araştırmalarında ulaştığı bazı kaynaklardan ziyade Abdurrahim Siminli’nin kendisini

tatmin ettiğini belirtir. Hitabeti de oldukça iyidir. Enderun tarzı konuşmasıyla, latife ve

nükteleriyle farklı biridir. Revnakoğlu, kimsenin yarışamadığı kuvvetli bir çenesinden

bahseder. Bu birikimine rağmen memuriyete atılmamış, hep ticaretle uğraşmıştır.

Madencilik yapmış, Erzurum’un ilk un fabrikasını açmıştır. Abdurrahim Siminli, tarih

ve geleneğe bağlı olmakla birlikte modern görüşlü biridir. Değişimin insan hayatındaki

önemini kavramış, değişmek gerektiğini anlamış, bu nedenle ilk defa “şapka” giymiş,

buna ön ayak olmuştur. Bu yüzden bazen de “Gâvur Hoca” diye anılmıştır. Yine şehrine

faydalı olmak adına siyasete de karışmış, birçok teşekküle başkanlık etmiştir. Aynı

zamanda “Hilmi” mahlasıyla şiirler de yazan Abdurrahim Bey, 1944’te vefat eder

(Üstünbaşoğlu, 1944: 47-51; Erzurumiyatçı, 1963: 29).

8. 1. 1. 9. Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut

Döneminin merkez vaizidir. Aynı zamanda çok kimse bilmese de “Serabi”

mahlasıyla şiirler yazan bir şairdir. Kimsenin bilmemesinin sebebi, daima bu yönünü

gizli tutması, şiirlerinin büyük çoğunluğunun düzenli bir şekilde kaydedilmemesinden

dolayı kaybolmasıdır. Revnakoğlu, elindeki şiirlerini zorla aldığını belirtir. Beş yaşında

Kuran’ı hatmeder. Yedi sekiz yaşlarında Ilıca’da temel eğitimini tamamlar. On sekiz

yaşında Erzurum’a gelerek medrese eğitimini tamamlayıp icazet alır. Yirmili yaşlarda

Emir Şeyh camiinde vaaza başlar. Erzurum’un işgali nedeniyle iki yıl hicret hayatı

sürer. Döndüğünde hem çiftçilik hem eğitimle uğraşır. İlk resmi vazifesi yüz kuruş

maaşla başladığı hükümet imamlığıdır. Güçlü bir hatip, etkileyici bir nasih, sevilen bir

insandır. Revnakoğlu’na yardım etmiş önemli kişilerdendir (Üstünbaşoğlu, 1945:

24,25).

159

8. 1. 1. 10. Celal Feyyaz Gürsel

Yeşilay’ın kurucularından bir hukuk adamıdır. Revnakoğlu, yaşının sekseni

geçmiş olmasına rağmen kafasının dinç ve aydınlık olduğunu belirtir. Yine

Revnakoğlu’nun anlattıklarına göre hem Erzurum hem de İstanbul’un geçmişi ve günü

hakkında zengin bir birikime sahiptir. İstanbul’da Erzurum’un direği olarak bilinir.

Tarikat ve tasavvuf kültürüne sahip bir insandır. Yirmi yaşına kadar Erzurum’da iyi bir

eğitim alır, Farsça, Fransızca ve Almancayı özel gayretleriyle öğrenir. Sultan

Abdulhamit’in acilen Ermenice bilen iki genci Saray’a istemesi üzerine İstanbul’a

giderek Saray’da çalışmaya başlar. Bu esnada bir liyakat madalyası, taltif ve takdir

belgesi alır. Meşrutiyet’in ilanından sonra hukuk tahsilini aliy’ül-ala yani en yüksek

dereceden tamamlar. Hayatını İstanbul’da sürdürür ve noktalar (Revnakoğlu, 1959d: 21-

23).

8. 1. 1. 11. Ömer Nasuhi Bilmen

Revnakoğlu’nun Erzurum’a gelmeden tanıdığı bir Erzurumludur. Hatta onun

Erzurum’da tanınmasına öncülük etmiştir. Revnakoğlu, Ömer Hoca’yı anlattığı yazısına

onun İstanbul’dan Ankara’ya Diyanet İşleri Reisi olarak uğurlanma merasimini

anlatarak başlar. Garda büyük bir kalabalık, gözyaşları içinde Ömer Nasuhi’yi

uğurlamaktadır. Bu tabloyu genişçe tasvir ettikten sonra ruh ve karakter hususiyetlerine

geçer: Revnakoğlu’na göre Bağdat, valisini bulmuş; çok uzun bir zamandan sonra

Diyanet Reisliği makamı, asıl sahibine kavuşmuştur. Bu makamın çok takdir gören ve

değeri belli birçok simasını saydıktan sonra Ömer Nasuhi’nin de böyle değerli biri

olduğunu belirtir. Hatta onun, peygamber meziyetlerinden olan tevazu ve farklı manevi

kemal halleriyle diğer diyanet reislerini geçtiğini belirtir. İki icazetname ile İstanbul’a

gelen Ömer Hoca, son asrın birinci sınıf bilgin ve fazilet adamlarının eşi gelmez bir

numunesidir (Revnakoğlu, 1961: 8, 9).

8. 1. 1. 12. Yeşil İmamoğlu Salih

Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre son asrın Erzurumlu hattat ve müellifleri

içinde en çok eser veren kişilerindendir. Erzurum’un meşhur kurralarından Seyyid

Mustafa Niyazi Efendi’nin oğludur. İlk tahsilini babasından aldıktan sonra devrin

icaplarınca hem modern eğitimi hem de medrese eğitimini tamamlar. Şeyh Abdulgafur

160

Mesrur Efendi’den hat öğrenip icazet alır. Özellikle eğitim-öğretim konusundaki

gayretleriyle temayüz etmiştir. Konuyla alakalı yazdığı pek çok eserden

bastıramadıklarını kendi el yazısıyla yazmaya gayret etmiş, çalışmaların halka

ulaşabilmesi adına gayret göstermiştir. İlk eseri olan Kıraat-ı Merdan, Erzurum’daki

görevi sırasında yazmış olduğu bir eser olup yıllarca Erzurum ve çevresinde ders kitabı

olarak okutulur. Bu eser o yıllarda tanınması ve meşhur olmasını sağlar. Bunun dışında

eğitim konusu başta olmak üzere yazdığı onlarca kitapta Rahmi, Topal Salih, Fakiri,

Kadiri gibi farklı isimler kullanır. Salih Bey, Erzurum’dan başka Bursa, Trabzon ve son

olarak İstanbul’da Türkçe, edebiyat, tarih derslerine girer. Son olarak Birinci Meclis’te

Erzurum’u temsilen bulunur. Bu sırada yazdığı Taaddud-ı Zevcat adlı yazısıyla

kendinden sıkça söz ettirmiştir. Mebusluktan sonra İstanbul kütüphanelerinde eski eser

uzmanı olarak çalışır. Aynı zamanda Şarkın Sadası adlı bir gazeteyi kırk beşinci sayıya

kadar çıkarmıştır. Salih Bey, tarikat yoluna girmiş; fakat şeyhinin zamansız ölümü

nedeniyle icazet alamamıştır. Buna rağmen yaşının ileri olması ve dervişmeşrep mizacı

nedeniyle kendisine "Şeyh Efendi” denildiği olmuştur. Derviş ruhlu olması nedeniyle

gayet mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Yine davasından asla vazgeçmeyen bir dava ve

gayret adamıdır. Vefat zamanına kadar çalışmaktan, okumaktan uzak kalmamıştır. 3

Temmuz 1954’te vefat eden Salih Efendi, ölmeden önce bizzat kendi aldığı ve

hazırladığı kabrine defnedilir (Revnakoğlu, 1959: 103-106).

8. 1. 2. Kayıtlardan Tanıdığı Erzurumlular

Revnakoğlu, daha Erzurum’a gelmeden bu şehirle ilgili önemli malumatlar

toplamıştır. Verdiği ilk mülakatta mezar kitabeleri ve arşivlerde bu şehrin önemli birçok

simasına rastladığını belirterek şehir hakkındaki ilgisinin buraya gelmeden başladığını

belirtir (Ö. Emin, 1954: 6,7). Anlaşılan o, bunların tarihteki rollerinden etkilenmiş ve

belli bir zaman sonra da peşlerine düşmüştür.

8. 1. 2. 1. Habib Baba

Tanzimat başlarında Hindistan’dan Erzurum’a gelmiş bir tarikat büyüğüdür.

Zengin bir esnafken manevi bir işaretle tasavvufa girer ve bütün servetini ihtiyaç

sahiplerine dağıtarak Erzurum’a gelir. Dönemin valisi Kamil Paşa, kendisini çok sever,

bağlanır ve Timurtaş-ı Veli adlı zatın türbesi yanına kendisi için dergâh yaptırır. Keşkül

161

tutar, topladığı paraların bir kısmını bizzat kendisi bir kısmını da talebesi Hafız Dede

eliyle fakir fukaraya dağıtmaktan büyük zevk duyar. Kendisi bir Kadiri olmasına

rağmen Şeyh Hasan Efendi adlı bir Melami şeyhinden çok etkilenerek aynı zamanda

Melami yoluna da intisap eder. Vefatından sonra Timurtaş-ı Veli’nin ayakucuna

defnedilir. Şehir tarafından iyi bilinen Emir Şeyh, Habib Baba’nın ilk halifesidir

(Revnakoğlu, 1959g: 11,12).

8. 1. 2. 2. Hoca Nazım Efendi

Revnakoğlu’nun yetişmesinde çok önemli rolu olan Sıtkı Dursunoğlu’nun

sülalesinden bir Erzurum büyüğüdür. Yaşadığı İstanbul’un sosyal hayatıyla alakalı pek

çok şeyi bilmesi, birçok haber ve hadiseyi önceden duyup çevresine bildirmesiyle

meşhur olduğu için ilmiye sınıfında Ümmül Havadis yani hadiselerin anası lakabıyla

meşhur olur. Hatta halkın şeceresini o kadar geniş bilir ki geçmişini öğrenmek

isteyenlerin müracaat kaynağı bir “nüfus kütüğü” dür. Bu yönleriyle devrinde yaşayan

bir folklor kaynağıdır. Erzurum’da, Yetim Hoca’dan yetişir. Babasıyla Hicaz’a gider.

Orada babasını kaybedince İstanbul’a yalnız döner ve oraya yerleşir. İstiklal Şairi

Akif’le komşudur. Birçok defa derse beraber giderler. Beyzavi tefsiri konusunda

uzmandır. Bununla birlikte akaide dair pek çok zor meseleyi halletmiştir. Padişahın

huzurunda yapılan Huzur Dersleri’ne çok defa katılmış, bu derslerden biriken notları

Ettekrirat- Fi- Huzur-i Sultan adıyla basım aşamasındayken Fatih yangınında yok

olmuştur. Hoca Nazım Efendi’nin Fatih Camii’ndeki derslerine Enver ve Cemal

Paşa’lar çok defa katılmış, notlar tutmuşlardır. Yine Şair Mehmet Emin Bey de bu

derslere katılanlardandır. Hoca Nazım Efendi, tasavvuftan da anlayan biridir; ayin-i

şeriflere katılır, çoğu zaman ayin sonunda dua faslında söz, kendisine bırakılır. Bütün

bu ilim ve irfan yönüyle birlikte Revnakoğlu, iki mühim özelliğini daha zikreder: Biri

oldukça mütevazı olması, her türlü iddia ve ihtişamdan uzak yaşaması, diğeri de

zamanın asri icaplarını benimsemesi, dolayısıyla altın gözlük takıp saz ve sözden

hoşlanmasıdır. Erzurum’la bağını hiç koparmayan Hoca Nazım Efendi, Erzurum’daki

Kırması Ahmet Ağa vakfının mütevelliliğini sürdürmüştür. Vefat ettiği 4 Ekim 1923

tarihinden birkaç yıl önce memleketini ziyaret etmiştir (Cemaleddin Server, 1962:

28,29).

162

8. 1. 2. 3. Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi

Erzurumlu altı şeyhülislamın ilkidir. Sultan İkinci Ahmet ve Sultan İkinci

Mustafa’nın hocalığını yapmış; İkinci Mustafa’yla birlikte üç padişahın sekiz yıl süreyle

şeyhülislamlığında bulunmuştur. Yirmiden fazla telif eseri vardır. Medrese-kütüphane

olarak tasarlanan ve ilk adı Fevziye Medresesi olan meşhur Millet Kütüphanesi’nin

kurucusudur. Yine Erzurum’da kendi adıyla anılan Fevziye Mahallesindeki Kurşunlu

Camii ve yanında yer alan Fevziye Medresesi de aynı tarihte yapılmıştır. Bu büyük

âlimin Medine’de medresesi, Şam’da hadis okulu vardır. Tarihin kanlı hadiselerinden

olan Edirne Vakası’nda yeniçeriler tarafından katledilir. Zamanın uleması, hakkında

matemkârane yazılar kaleme almış, şehit kabul etmişlerdir (Üstünbaşoğlu, 1959h: 23-

24).

Feyzullah Efendiden sonra sırasıyla büyük oğlu Seyyid Fethullah Efendi, diğer

çocukları Seyyid Mustafa Cenneti Efendi ve Seyyid Murteza Efendi sırasıyla Osmanlı

Devleti’ne şeyhülislamlık yaparlar. Beşinci Erzurumlu şeyhülislam Çelebizade Hüseyin

Hüsnü Efendi’dir. Fıkıh alanında uzman olan bu zat, doğma, büyüme İstanbullu olsa da

soy yönüyle Erzurumludur. Altıncı şeyhülislam ise Musa Kâzım Efendi’dir

(Revnakoğlu, 1962b: 33).

8. 1. 2. 4. Tortumlu Musa Kâzım Efendi

Erzurumlu şeyhülislamlardandır. Tortum ilçesi Vihink köyündendir. Köyde ilk

tahsilini bitirdikten sonra Erzurum’a, oradan da teyzesinin oğlu olan Ahmet Efendi’nin

yanına, Konya’ya gider. Burada üç yıl kalan Musa Kazım Efendi, ilerleyen yıllarda

teyzesinin oğlunu unutmaz ve kendisi şeyhülislam olduğu zaman ona maaş bağlatmayı

ihmal etmez. İstanbul’a geldikten sonra kendini her sahada yetiştirerek şeyhülislamlığa

kadar yükselir. Hatta Şeyhülislam Ürgüplü Hayri Efendi’den sonra tekrar ikinci defa

şeyhülislam olur. İki önemli özelliği vardır: Birincisi müellifliğidir ki Revnakoğlu, bu

yönüyle pek çok mevkidaşından ayrıldığını belirtir. Diğer bir özelliği de yeni fikirlere

açık olması, geniş ölçüde içtihatlarda bulunmasıdır (Revnakoğlu, 1962a: 32).

163

8. 1. 2. 5. Cimilli Yetim Hoca

Aslen Rizelidir. Fetvacı Hoca diye bilinen dayısıyla küçük yaşta Erzurum’a

gelmiş ve daha da ayrılmamıştır. Bu nedenle Yetim Hoca diye anılır ve ünlenir.

Erzurum eğitim çevresi tarafından bilinen ve önemli bir yere sahip olan Meşhur

Pervezoğlu dairelerinde kalır ve eğitimini tamamlar. Eğitimini tamamladıktan sonra

Erzurum Mülkiye Rüştiye’sinde 1875’te göreve başlar. On yıl sonra kendi medresesinde

özel dersler verir. Bu medresede tedrisat ve içerik adına yaptığı yenilikler ve geliştirdiği

metotlar sayesinde kısa sürede etkili bir eğitimci haline gelir. Yıllarca kendi

medresesinden hiç ayrılmaz, hiçbir resmi görevde bulunmaz, talebelerinden maddi veya

manevi bir karşılık da beklemez. Kazancını ise şehrin dışında edindiği toprakları ektirip

biçtirmekle veya Trabzon’dan deniz yoluyla İstanbul’a gönderttiği hayvan sürülerini

sattırmakla karşılar. Hatta bir ara bir Terekeme topluluğu, Yetim Hoca’yı din-diyanet

öğrenme adına beş altı yıl alıkoyar. Hoca, bu gönüllü kalışta onlardan asla para almaz,

bir tarla ister, orayı ekip biçmekle geçimini sağlar. Yine bu insanlar Hoca ayrıldıktan

sonra ona bir deve kervanıyla hediyeler göndermesine rağmen Hoca, bu hediyeleri asla

kabul etmez, geri gönderir. Talebelerinden Musa Kazım Efendi’nin bağlattığı resmi

maaşı da kabul etmez. Bu maaş, vefatından sonra topluca alınarak kızlarının vasiliğini

yapan Gürcü Hüseyin Efendi’ye verilir. Yetim Hoca’nın iki katlı, sade ve basit kiralık

dairesi vardır ve daima ziyaretçilerile doludur. Ev, sıradan insandan devlet adamına

kadar her gün onlarca insana ev sahipliği yapar. Yetim Hoca, her gün gazete okur, fakat

siyasi işlerle ilgilenmez; ulemanın bu işler dışında kalması gerektiğini düşünür. Kıyafeti

gibi hareketleri de sade ve gösterişsizdir; sıradan bir insan olmayı sever ve yeğler.

Kendisi hocasından küserek icazet almadan ayrıldığı için okuttuğu talebelerine icazet

vermeme âdeti vardır (Erzurumiyatçı, 1962: 11-13).

Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi, Edirne Müdafii Şükrü Paşa, Ümmül Havadis

Hoca Nazım Efendi, Erzurum’un Ali Suavisi Hacı Şevket Efendi, Tortumlu Asım Hoca,

Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagüt gibi şahsiyetler onun yetiştirdiği önemli insanlardır. Bu

bağlamda Yetim Hoca’nın Erzurum’un irfan ve kültürü adına ne derece önemli bir

şahsiyet olduğu anlaşılacaktır 1912’de vefat eden Yetim Hoca’nın kaybolan kabri yıllar

sonra Revnakoğlu tarafından bulunarak Erzurum Şehir Mezarlığı’nda Ketencizade ile

birlikte yan yana “Meşhurlar Suffesi” denilen yere nakledilir.

164

8. 1. 2. 6. Ketencizade Hafız Mehmet Rüştü Efendi

Erzurumlu âlim ve şairlerdendir. Aslen Rizelidir, fakat kendisi Erzurum’da

doğmuş ve büyümüştür. Babası Rize-Erzurum arasında keten bezi ticaretiyle meşgul

olduğundan bu isimle anılır. Revnakoğlu, Ketencizade ile diğer Erzurumlu şairleri

karşılaştırarak hemşerisi olduğu İbrahim Hakkı, Nef’i, Emrah, Kadı Darir ve

Sümmani’den farklı olarak kendi şehrinin sevgisini şiirlerinde işleyen bir şair olduğunu

belirtir. Erzurum’da olup biten her şeyi bir vakanüvis gibi mısralarına dökmüş; farklı

hadiseleri, şehir esnafının farklı hallerini şiirleştirmiştir. Hatta kendisinden özel şiir

isteğinde bulunanları kırmamış, onlara da şiirler yazmıştır. Şiirlerinde şehrin günlük

hayatını bir panorama gibi seyrettirmiştir. Hatta tarihi yapılar hakkında da kaleme aldığı

manzumelerde bunların hikâyelerini yansıtmıştır. Bu anlamda şiirleri, tarih ve folklor

araştırmaları için önemli bir kaynaktır. Bu nedenle de özellikle zamanında şiirleri halk

tarafından büyük teveccühle karşılanmış, sevilmiş, halka mal olmuştur. Revnakoğlu,

Ketencizade’nin kendinden önceki şairlerin izinden gitmiş olmakla birlikte şiirlerinin

içerik bakımından orijinal ve zengin olduğu yorumunu yapar. Ktencizade, şiirlerini

İntibahü’t - Talibin adıyla toplar. Revnakoğlu’na göre Muhammet Küfrevi’ye intisap

edip irşatla vazifelendirildikten sonra zevki ve irfanı daha olgunlaşmıştır (Üstünbaşoğlu,

1946a: 21- 28). Revnakoğlu, Ketencizade’nin kaybolmaya yüz tutmuş mezarını bularak

şehir mezarlığında “Meşhurlar Suffesi” diye isimlendirdiği yere nakletmiştir.

8. 1. 2. 7. Hacı Şevket Efendi

Heyecanlı ve hürriyetçi yapısından dolayı Revnakoğlu, Şevket Efeni’ye

“Erzurum’un Ali Suavisi” yakıştırmasını yapar. Kendisi, şehir tarafından “Bakırcı

Vaizi” olarak bilinir. Temel eğitimini Erzurum’da alıp İstanbul’a giderek burada devrin

meşhurlarından dersler aldıktan sonra babasının rahatsızlığı sebebiyle Erzurum’a geri

döner. Burada Yetim Hoca’nın rahle-i tedrisinden geçer. Ondaki cevheri fark eden

Yetim Hoca, henüz 23 yaşında onu kürsüye çıkararak hatipliğinin yolunu açar. Bu yolda

hızla ilerleyen Şevket Efendi’nin ünü çabucak bütün şehri sarar. Gittiği camilerde

cemaatin yer bulması zorlaşır. Hitabeti şehrini de aşar. Bu fikir ve dava adamı yakın

illeri de gezerek halkı istibdata karşı harekete geçirmeye çalışır. Revnakoğlu’na göre

Şevket Efendi, kendini iyi yetiştirmiş bir âlim, edebiyatta çok güzel şiirler yazmış usta

bir şair, etkileyici bir hatiptir. Ayrıca Farsçayı da çok iyi bildiğinden dolayı kendisine

165

“Erzurum’un Hafız’ı” da denilmiştir. Zaman zaman İstanbul gazetelerine yazılar

yazacak kadar da müelliftir. Revnakoğlu, Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi’den sonra

telif konusunda Şevket Bey gibi ikinci bir kalemin olmadığını belirtmektedir. Taşkın ve

ölçüsüz vatanseverliği, etkili hitabeti genç yaşta başına işler açmış, kendisini ölüme

yaklaştırmıştır. İstibdat’a karşı başlatılan isyan hareketlerinde “Ahali Fırkası” üyeliği

nedeniyle bir Ramazan sahurunda evinden apar topar alınıp önce şehir hapishanesine

sonra da Sinop kalesi zindanlarına atılır. Burada 1914’te işkenceler altında can verir.

Cenazesinin Bursa’ya götürüldüğü söylense de yeri meçhuldür (Erzurumiyatçı, 1963b:

26-27).

8. 1. 2. 8. Tahtacızade Mustafa Fehim Efendi

Revnakoğlu’nun bildirdiğine göre Erzurum’daki hattatlık geleneğinin en önemli

temsilcisidir. Öyle ki dönemindeki bütün hattatların icazetlerini reisü’l- hattatin olarak

tasdik eder. Erzurum’da bir camiye adını veren ve şehir tarafından tanınan Derviş

Ağa’nın oğludur. Salihiye Medreseleri’nde tahsilini tamamlar ve icazet alır. Burada kırk

yıl çeşitli dersler verir. Hemen yanındaki Kesik Minare adlı mescitte de yine kırk yıl

sabah ve teravih namazlarını hatimle kıldırır. Müftülük görevine getirilmek istenilse de

yapılan seçimi kaybeder. Birçoğu yazma olan beş yüze yakın kitabın yer aldığı zengin

bir kütüphane oluşturmuştur. Elinden çıkan bazı hat parçalarına İstanbul’da altmış altına

kadar değer verilir. Farklı bir hususiyeti de hat yazdığı sağ eliyle bir şey kaldırmaması,

zor işlerde kullanmamsı, kapı tokmağı dahi vurmamasıdır. Seksen üç yaşında vefat eden

Tahtacızade için çok değerli bir mezar kitabesi hazırlatılır ve mezarına konur. Fakat bu

değerli mezar taşı bir akrabası tarafından satılır (Cemaleddin Server, 1946: 10-14).

8. 1. 2. 9. Edirne Müdafii Şükrü Paşa

Yetim Hoca’nın talebesidir. Babası kasap olduğu için “Kasabın Şükrü Paşa”

diye de bilinir. Hem büyük bir asker hem de iyi bir müellif ve muallimdir. Otuz altı

yaşında tuğgeneralliğe yükselerek “paşa” unvanına kavuşur. Birkaç yıl sonra

Bulgarlarla bir sınır sorununu ustaca hallederek tümgeneralliğe, sonra da korgeneralliğe

yükseltilir. Cephede iyi savaşçı olan Paşa, cephe gerisinde de yazar ve öğretir. Özellikle

topçuluk hakkında yıllarca yerli ve yabancı harp okullarında okutulan eserler yazar.

Bunu yanında iyi bir matematikçidir. Darüşşafaka’da matematik derslerine girer, önemli

166

talebeler yetiştirir. Sofya’da esirken her gün bir matematik problemiyle uğraşmış,

böylece yüz meseleyi halleden bir eser kaleme almıştır. Serbest bırakılınca kendisi

tarafından zamanın Bulgar Veliahdı’na bırakılan bu eser, Bulgar Milli Müzesi’ne

kaldırılır. İngilizce, Fransızca ve Ermeniceyi iyi bilen Paşa’nın çeşitli çevirileri,

dönemin birçok dergisinde yayımlanır. 5 Haziran 1916’da 58 yaşında vefat eden

Paşa’nın kabri Merkez Efendi’dedir (Erzurumiyatçı, 1963a: 23,24).

8. 2. ERZURUMLU OLMAYAN İSİMLER

8. 2. 1. Yaşar Baba

Meşhur Bektaşi babalarından, zamanında büyük şöhret yapmış

zakirbaşlarındandır. Hem Tatar Türklerinden olması hem de gözünün hafif şaşı olması

nedeniyle Tatar Yaşar Baba da denilir. Ayinleri usulüne göre ustaca idare etmesi,

hafızasındaki binlerce ilahiyle ayinleri renklendirmesi ve cemaati coşturması nedeniyle

ayinlerin aranan ustalarındandır. İnsanlar bir ayinde onu gördüklerinde yapılacak ayinin

oldukça renkli ve neşveli geçeceğine inanırlar. Çocukluğu ve gençliği tekke çevresinde

geçmiş, birçok tarikata girmiş çıkmış, nihayet mizacına uygun olarak Bektaşilikte karar

kılmıştır (Revnakoğlu, 1965c: 250-253).

8. 2. 2. Fethi İsfandiyaroğlu

Revnakoğlu’nun Galatasaray Lisesi’nden hocası, ilerleyen zamanlarda iyi bir

dostudur. İsfandiyaroğlu, Marifetname’ye giriş yazısı yazmış, Tarih Yolunda Erzurum

dergisinde üç yazı kaleme almıştır. Revnakoğlu da İsfandiyaroğlu’nun Galatasaray

Tarihi adlı eserini oluştururken ona önemli katkılar sağlamıştır (İsfendiyaroğlu, 1961:

XV, XVI). Ölümü münasebetiyle Tarih Dünyası’nda yazdığı bir yazıda Revnakoğlu,

Fethi Bey hakkında özet olarak şu bilgileri verir:

Galatasaray Lisesi’nde uzun müddet müdürlük ve bir yıl da kulüp başkanlığı

yapan İsfandiyaroğlu, tam manasıyla bir eğitimcidir. Bütün sermayesini, gayretini

eğitime adamıştır. Bu konudaki en mühim çalışması Galatasaray Tarihi adlı altı cilt

düşünülen fakat sadece ilk cildi kitaplaşan eseridir. İlk ciltte Mekteb-i Sultani’den

Galatasaray’a dönüşümü anlatırken bir yönüyle Milli Eğitim tarihini anlatmıştır. Maddi

gelirini tamamen kitaba yatırmaktan çekinmemiştir. Beyazıt’taki Taşkonak adlı meşhur

167

yapının üst katında kurduğu kütüphane, görenleri hayrette bırakacak kadar ihtişamlıdır.

Fethi Bey, Mevlana Hazretleri’nin soyundan olmasına rağmen bunu hiçbir ortamda

söylemeyen mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Son derece saygılı, faziletli, fedakâr biridir.

Misafirine ikram etmeyi çok seven, yanında kimseye hesap ödetmeyen, tarihe mal

olmuş Türk irfan ve terbiyesinin güzel bir numunesidir. Aynı zamanda hastalık

derecesinde Galatasaray sevdalısıdır (Revnakoğlu, 1965b: 7-10).

8. 2. 3. Nalıncızade Hacı Mustafa Halim

Revnakoğlu’nun verdiği bilgilere göre son devrin önemli hattatlarındandır. Bu

geleneği hakkıyla devam ettirmiş, İstanbul’daki birçok büyük cami başta olmak üzere

Anadolu’da da bazı camileri hatlarıyla süslemiştir. İki önemli özelliğinden biri çok

verimli bir hattat oluşu, diğeri de çok hızlı ve kolay yazmasıdır. Bütün hattatların

mutlaka bir müsvedde çalışması yaptıktan sonra asıl yazıyı yazdıkları bilinen bir

gerçekken Nalıncızade, hiçbir müsvedde çalışmasına ihtiyaç duymadan çok güzel

yazabilmeyi başarmış bir hattattır. Başka bir hususiyeti de eskimiş Kuran

nüshalarındaki silik ibareleri kolayca düzeltmesidir. Nalıncızade, harf inkılâbından

sonra, yeni harflere çabucak uyum göstermesiyle de çevresindekileri şaşırtmıştır. Bu

harflerle sanki çok daha önceden tanışmış gibi yine kolay ve süratli bir şekilde yazma

başarısını göstermiştir. Vefatından sonra İstanbul’da bir sokağa ismi verilmiş, sonra da

bu isim Koca Yusuf ismiyle değiştirilmiştir (Revnakoğlu, 1965a: 226-228).

168

DOKUZUNCU BÖLÜM

BASIN VE YAYIN DÜNYASINDA REVNAKOĞLU

9. 1. REVNAKOĞLU’NDAN YARARLANAN ÇALIŞMALAR

Revnakoğlu, geniş halk kitlelerince tanınmasa da bazı akademik çevreler

tarafından bilinen, tanınan, kıymeti takdir edilen bir yazardır. Verdiği bilgiler,

kendinden sonraki yazarlar, araştırmacılar tarafından değerli görülmüş; bu nedenle

birçok kaynakta kullanılmış; araştırmalarının sonuçlarına birçok yazar tarafından

başvurulmuş, referans kabul edilmiştir. Yapılacak kısa bir araştırmada birçok yazarın

ondan yararlandığı, yazılarını referans olarak kullandığı görülecektir. Bu da onun ne

kadar sıhhatli ve doğru bilgiler aktardığının bir göstergesidir. Onun yoğunlaştığı

konuların başında gelen tarikat folkloru ve Marifetname konusunda yazılan önemli

çalışmalarda mutlaka kendisine müracaat edilmiştir.

Revnakoğlu’ndan yararlanan kaynaklar kısaca şunlardır:

9. 1. 1. Diyanet İslam Ansiklopedisi

Diyanet İslam Ansiklopedisi, on maddesinde Revnakoğlu’nu referans olarak

kullanmış; yazarlar özellikle onun şu an Süleymaniye Devlet Kütüphanesi’nde yer alan

zengin arşivinden istifade etmişlerdir. Bu maddeler ve referans aldıkları kaynaklar

şunlardır:

“Bahariye Mevlevîhânesi”. M. Baha Tanman.(IV, 473)

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Tekkelerin Çöküntü Sebepleri” makalesi

“Hâşimiyye”. Hasan Kâmil Yılmaz.(XI, 416)

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Mi’râcîyye” makalesi

“Hindîler Tekkesi”. M. Baha Tanman. (XVIII, 67)

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu arşivi

“Mersiye”. Nuri Özcan. (XXIX, 220)

169

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Eski Muharremlerde Mersiye ve

Aşure”makalesi

“Mi‘râciyye”. Mustafa Uzun. (XXX, 137)

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu,“Miraciye ve Mevlit” makalesi

“Selâmi Ali Efendi Tekkesi”. M. Baha Tanman. (XXXVI, 350)

Referans: Cemâlettin Server Revnakoğlu arşivi

“Tac”.Semih Ceyhan. (XXXIX, 365)

Referans: Cemâleddin Server Revnakoğlu, “Türk- İslam Âleminde Tarikatlar

Tarihi”mecmuası

“Veysel Karanî”. Necdet Tosun. (XXXXIII, 75)

Referans: Şeyh Cemalullah [Cemaleddin ServerRevnakoğlu], “Yemen İllerinde Veysel

Karenî” adlı çalışması

“Yûnus Emre”. Mustafa Tatcı. (XXXXIII, 605)

Referans: Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Yûnus’un Bestelenmiş İlâhileri Nerede ve

Nasıl Okunurdu?” makalesi

9. 1. 2. Yazılarına Atıf Yapan Kaynaklar

Bazı önemli kitap çalışmalarında yeri geldikçe Revnakoğlu’nun yazıları kaynak

gösterilmiştir. Özellikle Marifetname’yi çalışan yazarlar mutlaka bu konuda onun

çalışmasına bakmışlar, tarikatlar hakkında çalışma yapanlar ise yazılarını ve zengin

arşiv çalışmasını referans olarak defalarca kullanmışlardır. Aşağıdaki kitap

çalışmalarında Revnakoğlu yer yer referans olarak kullanılmıştır:

1.Altıntaş, Hayrani (1992). Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi

2.Demir, M. Suat (2013). Mekarim-i Ahlak. Erzurum: Yakutiye Yayınları

3.Demir, M. Suat (2004). Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Risaleleri. Erzurum:

İbrahim Hakkı Kültür Derneği.

4.Kara, Mustafa (2005). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergah

Yayınları.

170

5.Ocak, Ahmet Yaşar (2005). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk

Tarih Kurumu.

6.Özcan, Ahmet (2011). Türkiye’de Popüler Tarihçilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Bu çalışma oldukça hacimli bir çalışmadır. Destandan başlayarak fütüvvetnamelere

kadar gelen, oradan da halk tarihçiliğini ve nihayet 1909 ile 1960 yılları arasında

neşredilmiş popüler tarih dergilerini inceleyen bir çalışmadır. Revnakoğlu yaşadığı

dönemde üç farklı tarih dergisinde yazdığı için yazarlar ve bibliyografya kısmında

ondan bahsedilmiştir. Fakat ilginçtir ki Tarih Dünyası ve Yeni Tarih Dünyası dergilerini

değerlendiren ve bunlardaki Revnakoğlu yazılarının künyelerini veren yazar, nedense

Tarih Konuşuyor dergisini incelememiş ve dolayısıyla Revnakoğlu’nun o dergideki

otuza yakın yazısını almamıştır.

7.Özlap, Ömer Hakan (1999).Erzurumlu Yeşilzade Mehmet Salih Efendi. Erzurum:

Erzurum Kitaplığı.

8.Yücel, Hür Mehmet (2004).Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.yy). İstanbul: İnsan

Yayınları,

9. 1. 3. Yazılarını Tamamen Kullanan Kaynaklar

Bazı kitap çalışmalarında ise Revnakoğlu’nun yazılarından örnekler alınmıştır. Bazen yazının tamamı bazen de belli kısımları alınarak konuya dayanak gösterilmiştir. Bu çalışmalar ise şunlardır:

1.Çiftçi, Cemil (2003). Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.

Bu çalışma, tasavvufla ilgili farklı konu başlıklarının farklı yazarların yazılarıyla

açıklandığı bir kitap çalışmasıdır. Kitapta Revnakoğlu’nun şu yazıları tam metin olarak

paylaşılmıştır: Tasavvuf ve Spor bölümünde, “Fatih’in Kurduğu Ok Meydanı ve

Okçular Tekkesi”yazısı; Tasavvuf ve Edebiyat bölümünde “Yunus’un Bestelenmiş

İlahileri Nerede ve Nasıl Okunuyordu?” yazısı; Tasavvuf ve Yemek bölümünde ise

“Eşrefiler’de Köfteli Çorba” yazısı alınmıştır.

2.Eren, Hikmet (2003). Doğumunun 300. Yılında Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara:

Hoca Ahmet Yesevi Ocağı Yayınları.

171

Bu eser, İbrahim Hakkı’yla ilgili etraflıca hazırlanmış bir kitap çalışmasıdır.

Çalışmada pek çok yazarın İbrahim Hakkı’nın farklı yönlerine değinen önemli yazıları

derlenmiş, Revnakoğlu’nun ise “İbrahim Hakkı’nın Soy Kökü ve Ana Tarafı” adlı uzun

ve önemli yazısı alınmıştır.

3.Kara, Mustafa (2014). Miraciyye ve Bursalı Safiyye Hanım Vakfiyesi. Bursa: Vakıflar

Müdürlüğü Yayınları.

Bu kitapta Revnakoğlu’na ayrı bir başlık açılmıştır. Yeni Tarih Dünyası

dergisindeki Miraciyye yazısı alınarak diğer yazıları özetlenip Revnakoğlu’nun bu

konudaki çalışmaları örnek gösterildikten sonra yazılarının bibliyografyası verilmiştir.

9. 2. REVNAKOĞLU’YLA İLGİLİ KALEME ALINAN YAZILAR

Revnakoğlu hakkında, hayattayken ve öldükten sonra farklı mecmualarda yazılar

yayımlanmıştır. Bunlar, onun hayat hikâyesini, çalışmalarını ve kültürümüzdeki yerini

konu edinen yazılardır. Çalışmaları ve eserleriyle aslında daha fazla bilinmesi gereken

Revnakoğlu’nun maalesef gerekli ilgiyi görmediği, yazıların azlığından anlaşılmaktadır.

Hayatta iken sadece onunla alakalı bir mülakat yazısı yayımlanır. Vefatı, dostlarını ve

sevenlerini üzse de basın dünyasında bu etki pek görülmez. Sıklıkla yazdığı

mecmualarda bile bu konuda bir yazı yayımlanmaz. Vefat ettiği eylül ayında bu

münasebetle üç yazı çıkar.

Bunlardan ilki Hür Söz gazetesinde yayımlanır. Gazetenin birinci sayfasında

R.Bilirdönmez imzasıyla çıkan yazıda Revnakoğlu’nun vefatından duyulan büyük

üzüntü paylaşılır. Onun Erzurum için yaptıklarına kısaca değinilerek renkli

konuşmasına dikkat çekilir.

İkinci yazı İstanbul Belediye Mecmuası’nda yayımlanır. Asım Sönmez’ın

Arkadaşım Cemaleddin Server adlı yazısında hayat hikâyesi kısaca anlatılarak kültür

dünyamızdaki yerine değinilir. Sönmez de Revnakoğlu’nun ağdalı konuşmasına örnek

olacak iki hikâyecik paylaşır.

172

Üçüncü yazı ise Dünya gazetesinde yayımlanır. Nezih Uzel’in Revnakizade

Cemaleddin Server adlı yazısında onun vefatının kültür dünyamızda bırakacağı boşluğa

değinilir. Bu yazıda da ağdalı konuşmasından iki örnek verilir.

Revnakoğlu’nun birinci ölüm yıldönümünde İş ve Düşünce dergisinde dört yazı

yayımlanır. Bu yazılar Ziyaeddin Fahrı Fındıkoğlu başta olmak üzere onu yakından

tanıyan Erzurumlu dostlarının yazılarıdır. Bu yazılarda onun şahsi ve kültürel kimliği,

özellikle Erzurum için yaptıkları anlatılır.

Revnakoğlu, vefat ettikten sonra sevenleri ve dostları tarafından tamamen

unutulur. Ardından bıraktığı binlerce bilgi ve belgeyi kimse hatırlamaz. Meydana

getirdiği eserler kütüphane arşivlerinde çürümeye terk edilir. Yaklaşık on yıl sonra

çalışma arkadaşlarından Erdem Yücel, onu hatırlatacak bir yazı kaleme alır. Hayat

Tarih Mecmuası’nda “Üstad Cemaleddin Server Revnakoğlu” adlı yazının girişinde

bahsettiğimiz vefasızlık anlatılır. Devamında Revnakoğlu’nun hayat hikâyesi geniş bir

şekilde işlenir. Bu yazı, Revnakoğlu hakkında kaleme alınan önemli bir yazıdır.

Maalesef bu yazıdan sonra da Revnakoğlu, unutulmaya mahkûm edilmiştir. Onu

yakın zamanda Erzurum’da araştırmaları ve özellikle zengin dergi arşivi ve

kütüphanesiyle tanınan Naci Elmalı gündemde tutmaya çalışır. Yerel basında televizyon

programı ve yazılarıyla bize bir kez daha hatırlatır.

Aşağıda onun hakkındaki yazıların bazıları dil ve üslup özellikleri korunarak

paylaşılacaktır.

9. 2. 1. Revnakoğlu’yla Bir Konuşma

(Bu yazı, Revnakoğlu’yla alakalı kaleme alınan ilk yazıdır. Bir mülakat olan

yazı, 1957 yılında, Bilgi Mecmuası’nda Fındıkoğlu, Ö. Emin ismini kullanarak

(Düzgün, 1990: 157) neşretmiştir. )

Memleketin kenar ve köşesinde sessiz ve sedasız çalışan nice fikir adamları

vardır ki Allah için çalışırlar, fakat kimse kendilerini tanımaz ve kıymetleri hiç

bilinmez. Bu gibi tiplerden biri de Cemaleddin Server’dir. İstanbul matbuatından

Cemaleddin Server, Erzurum matbuatında Cemaleddin Server Üstünbaşoğlu bir

173

müddetten beri de C.S. Revnakoğlu imzalarıyla neşriyat yapan bu kıymetli arkadaş

hakkında muharririmiz Ö. Emin bir görüşme yazısı hazırlamıştır. Bu yazıyı

memnuniyetle neşrediyoruz.

- Tarihi konularla ne zamandan beri meşgulsünüz?

- İlk yazı hayatına Sevet-i Fünun 1935’teki devresinde atıldım. Daha talebe

iken Nevai’lerle, Barbaroas’larla Sinanlar’la alakadar oldum. Daha sonra

Vakit ve Milliyet gazetelerinde çalıştım. En ziyade ailevi ve kültürel saiklerle

Türk din tarihinin müesseselerini tetkike başladım. O gün bu gündür bu

alakam devam eder. İnşallah bir gün (İstanbul Tekkeleri) adlı eserim kisve-yi

tab’a bürünür.

- Sizi Erzurum çok iyi tanıyor galiba? Erzurum matbuat tarihinde de yeriniz

var. Ne gibi bir saikle Erzurum kültür tarihini ele aldınız?

- Evet, hakkınız var. Senelerden beri İstanbul’da beni meşgul eden kitabeler,

sık sık rastladığım Erzurumlu şahsiyetlere dikkatimi çekmişti. Nihayet

tesadüfler kısmen de Tarih Kurumunun Erzurum’da verdiği vazife beni

Erzurum’a bağladı. Beş seneden fazla zaman orada geçirdim. Hayatımın en

zevkli devresi bu zamana rastlar. Erzurum vilayet gazetesinde ve Erzurum

adlı mecmuada (Erzurum) kültür tarihini alakadar eden makaleler neşrettim.

Ayrıca Erzurum tarih ve edebiyatına toplu bir bakış başlığı altında birçok

konuşmalar yaptım.

- Bir Erzurumlu sizin (Erzurumiyat) mütehassısı olduğunuzu ve kırk elli

sandık edebi, tarihi, folklorik vesika topladığınızı söyledi, doğru mu? Bunları

nasıl ve ne maksatla topladınız?

- Evet, işittikleriniz doğrudur. Fakat bunları kıymetlendirip neşretmek bir

ferdin gücü içinde değildir. Hele kültür buhranı olan devrede…

- Vesika toplamaya devam ediyor musunuz?

- Hayatta kaldıkça ve cinnet-i celile devam ettikçe.

- Şimdi, nerelerde neşriyat yapıyorsunuz?

- Hiçbir yerde, çünkü talep yok. Yalnız Tarih Dünyası talepte bulunuyor. Biz

de elimizden geldiği kadar yardım ediyor ve İstanbul’un manevi cephesini

aydınlatacak neşriyatta bulunuyoruz.

174

- İstanbul Belediyesi’nde hayırlı bir vazifeye tayin edildiğinizi işittik. Bu

vazife gayelerinize yardımcı olabilecek mi?

- Evet, çok kıymetli valimiz Ord. Prof. F.K.Gökay Beyefendi çalışmalarım ve

neşriyatımla lütfen alakadar olmuşlar. Birkaç aydan beri İstanbul Belediyesi

Eski Eserler ve Kitabeler Mütehassıs Yardımcılığı’na tayin oldum. Bu vazife

münasebetiyle eskiden de beni müteessir eden bazı sahneler ve meselelere

şahit oluyorum

- Mesela?

- Mesela, Fatih devrinin en büyük âlimi Şeyh Ebul Vefa’nın Vefadaki mezarı

çökmek üzere. Alakalı makama bu hususta bir rapor verdim. Cevabını

bekliyorum. Keza Fatih’te Keskin Dede haziresi ki birçok ulemanın yattığı

yerdir. Bir mezbelelik halinde… Hülasa dert çok, hem-dert yok, sırası

geldikçe alakaları tenvire çalışırım.

- Bedbin olmayınız, anlayışlı ve âlim bir belediye reisimiz var. Sonra şuurlu

ve demokrat bir şehir encümenimiz var. Siz yılmadan ve usanmadan dikkati

celbediniz.

(Muharririmizin kıymetli fikir adamı Celmalettin Server’le yaptığı bu

görüşmeye sayın azamız O. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Bey’in dikkatini

celbederiz.) (Ö. Emin, 1954: 6,7).

9. 2. 2. Erzurumiyatçı Merhum Cemalettin Server

Manevi varlığımızı süsleyen adsız şehit kahramanlar, Adsız Sultanlardır...

Şan ve şerefi sevenler adlarını hafızalara yazdıranlar, kitaplara geçirenler çok

kere adları kadar büyük olmazlar.

Allah'ın üstün yarattığı kişiler zamanında görünürler, muhitleri küçük kalır,

ışıkları uzaklaştıkça parlarlar.

İşte şimdi sizlere ismini vereceğim Cemaleddin Server Revkanoğlu 22.9.1968

günü İstanbul Belediye Hastahanesinde hayata bir yıl önce veda etmişti.

Galatasaray Lisesinde bulunmuş, çok kuvvetli bir Osmanlı Edebiyatı tahsil

etmiş, koyu bir tekke havası içinde terbiye görmüş, Tarikat ehlinin hayatlarına vakıf ve

175

bu yolda evinde çok güzel müze yapmış, muhtelif eserler meydana getirmiş, İbrahim

Hakkı Hz'nin "Marifetname" sinden parçalar alarak bir eser yazmıştır.

Gençliğe hizmet için çok mühim Notları şimdi sahipsiz kalmıştır. Hayatını,

Erzurum Folkloruna ve Erzurum mütefekkirlerinin üzerinde senelerce not toplamağa

hasretti ve evrak inceledi.

Gönül adamı idi, âşıktı, dervişti. Radyodaki muhtelif konulardaki konuşmaları

kendisinin derinliğine bilgisinin vesikaları idi. Daima güler, kahkahaları ile bulunduğu

topluluğa can verirdi. Hiç evlenmemişti, evi bir kitaplık, eser vermek için almış olduğu

notlarla dolu idi. Bu notlar Erzurum Kültür Yardımlaşma Cemiyetinin hesabına

toplanmıştı.

Müzesini Hasankale'de kurulan İbrahim Hazretleri Müzesine devredeceğini

defalarca söylerdi. Kitaplarının neşir halindeki kısmı da yine İbrahim Hakkı Kitaplığına

verilecekti. Ömrü vefa etmedi. Çuvallar dolusu notlar, sahipsiz kaldı. Gençliğinin

çoğunu tetkikle geçiren bu dinamik adam bakımsızlık ve kimsesizlik yüzünden Emri

Hakkı aceleştirdi. Bilim yolunda şehitti. Allah rahmet etsin (Pasinler, 1969: 8,9).

9. 2. 3. Cemal'i Anarken

Sahifelerinde daima Erzurum ve Doğu ile alakalı meselelere, Doğulu veya

Doğuya hizmet etmiş şahıs ve şahsiyetlere hususi bir sevgi gösteren "İş ve Düşünce"

nin rahmetli Cemal'in birinci ölüm yılında da onu yad etmesi haberi, beni çok

sevindirdi.

Yazık ki ölümü vesilesile İstanbul matbuatı geçen sene hiç bir alaka göstermedi.

Yalnız bir istisna. Çok sonra, İstanbul'da "İstanbul" adı ile Belediye'nin neşrettiği bir

Mecmuayı bir dostun delaletile görmüştüm. İçinde (Arkadaşım Cemaleddin Server

Revnakoğlu), başlıklı ve (Asım Sönmez) imzalı bir makale okumuştum. Cemal'imizi

bütün hüviyeti ile tanıyan, sülubuna aşina bir zat tarafından yazıldığı belli. Allah

kendisinden razı olsun. Tahmin ederim ki Derginiz bu yazıya rastlamıştır. Eğer,

görülmedi ise mutlaka buldurunuz ve okuyunuz.

176

Asım Bey, yazısında geç kalmış vatan hizmeti için askere alınan ve Erzurum'a

gönderilen Cemal'i çok güzel anlatıyor. Onu Erzurum'a gönderen Şube Reisi Yaşar

Sokullu benim dostumdu. Allah Sokullu'dan razı olsun ki onu Erzurum’a gönderdi de

Cemal hem biraz geç kalan vatan hizmetini yaptı hem de bu yüzden gömülü bir servet

halinde kalan Erzurum Edebiyatı ve folkloru, Cemal'in himmetile, şimdilik malzeme

halinde de kalsa meydana çıkarıldı. Bizler de Cemal gibi kendi nev'inde bir nadireyi

tanıdık.

Cemal'i Erzurum Halkevinde faydalı hizmetler yapacak derecede askerlik

vazifelerinin ifasında müsamahalı kılan bir muhterem zat da Muharrem Mazlum Paşa

adındaki muhterem kumandan olmuştu. Kendisini tanıdığı günden itibaren çok vefakâr

olmuş, ordudan ayrıldıktan sonra da her bayram ona hediyeler göndermek gibi

dostluğunu ve muhabbetini göstermişti.

Cemal'in daha neleri yoktu ki! Bunları uygun bir zamanda toplayup yazmak

isterim. Ölümün acı yeli hepsini alup götürdü. Ondan bize çok acı bir hicran kaldı

(Dursunoğlu, 1969: 9,10)

9. 2. 4. Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılında

- Cemal’inin keşfeden Dursunoğlu Sıtkı ile ilk biyografisini yazan Murat Uraz’a ithaf –

Erzurum kültür tarihinin yeri doldurulamaz bir işçisi olan Cemaleddin Server’i

geçen sene bugünlerde kaybettik. Hakkında etraflı bir tanıtma yazısı yazabilecek

mahdut tanışları arasında bulunduğum için bu serzenişleri fiili olarak cevaplandırmağı

daha sonralara bırakarak bir taraftan sıhhati ve sağlığı ile meşgul olurken, öbür yandan

anası kadar sevip bağlandığı Erzurum’la nasıl ilgilendiğini belirteceğim.

Erzurum’dan 1946’larda ayrıldıkdan sonra da “Erzurum’a ait kültür meselelerile

meşgul olan Revnakoğlu’na Erzurum’da resmi (Vilayet, Belediye) ve hususi (Erzurum

Tarihi Araştırma Cemiyeti) çevreleri alaka göstermekten geri kalmaz. Vakit vakit

davetlere koşar, “Hak-i pak” ın suyunu içmekten büyük bir zevk duyar, bilmem kaç

senelik eskimiş çantasına devşirdiği vesikalarla doldurup gelirdi. Vaktiyle Tahsin

Uzer’in perişan ettiği eski tarihi mezarlıklar, onun laboratuvarı sayılırdı. 1965,1966

177

yıllarındaki Erzurum ziyaretleri de birkaç “Büyük Adam”ın ele geçen mezar taşlarını

yeni mezarlığa nakletme işine nezaret gayesiyle yapılmıştı.

1968 de bu gibi gayelere yeni bir vazife daha eklendi: Bir mahalli gazetenin

değerli tarihici Kırzıoğlu’nun başında bulunduğu 100. senesi için hazırlanan Sergi’ye

yardım. O yılın Haziranında davet mektubu gelmiş, İstanbul Belediyesi Revnakoğlu’na

bir ay izin vermişti. Temmuz sonunda sağlık durumunun elverişli olmamasına rağmen

bir çocuk sevinci ile “Marifetname” nin yazıldığı iklime varmak için yola çıktı...

İzin müddeti bittiği halde Erzurumiyatçı vezifesine dönmemişti. Eylül’ün ikinci

haftasında müşterek dostumuz Fevzi Bali, Erzurum’dan şu Telgrafı çekti:

Bugün uçakla hareket etti

Hayhat! Tayyareden inmemiş, bir külçe halinde, hamal arkasında indirilmiş,

evvelce de yattığı Galata Belediye İlkyardım Hastahanesine yatırılmıştı. Güçlükle

konuştuğu kelimeler arasında:

- Ev! Ev!

Diye sessiz bir feryad!

Herkesin “Ev”i kendisi için bir “âlem”dir. Ama Cemaleddin’in “Ev”i kendis için

bir başka kâinat, bu perişan “Ev”, aynı zamanda içinde yaşanılan bir tarih köşesi idi…

Böylece 1968’de Hak-i Pak’ında aşağı yukarı kırk gün kadar kaldı. Bu müddet

esnasında da kalemi durmadı. Öteden beri alakalı olduğu “Hür Söz” gazetesinde

Erzurumlulardan çok daha Erzurumlu ve Doğulu olduğunu ispat etmek isteyen bu eski

İstanbul efendisi kesif bir muharrirlik yaptı.

Erzurum’a hareketinden önce de İstanbul’da muharriri olduğu “Tarih

Konuşuyor” Mecmuası için birkaç yazı hazırlayıp bırakmıştı. Bunların bazıları

tarikatlara göre cenaze merasimi idi. Ne hazin, hazin olduğu kadar garip tesadüf: 22

Eylül 1968’de Edirnekapı mezarlığı bir Tarikatın, Kadiriliğin, Törenlerine göre yapılan

heybetli bir ayine de sahne oldu (Fahri, 1969: 27-29)

178

9. 2. 5. Dostum Cemaleddin

Bugün Cemaleddin’in ölümünün 1. yıldönümü. Erzurum ve onun aşıkı

bulunduğu İstanbul kadar müştaki bulunduğu varlıktı. İlmi araştırmaları ve tetkikleriyle

harcadığı ömrünün mühim bir kısmını da Erzurum’da geçirmiş ve bu meyanda bir hayli

değerli vesikalar elde etmişdi. Erzurum’a ait etüdlerinin ilk ve son semeresi olarak

Ceddialimiz Büyük Türk Mütefekkiri İbrahim Hakkı Hz.lerine ait (ERZURUMLU

İBRAHİM HAKKI VE MARİFETNAME) adlı eseri oldu. Bu eserin ikinci kısmı esas

bölümü ihtiva edecekti. Ömür vefa etmedi, Felek aman vermedi, bahtı nâsâzı ona yâr

olmadı.

Onunla geçen dostluğumuz riyasız ve iç âlemlerimize aitdi. Fakire layık

olmadığım derecede sevgi gösterirler ve nevi şahsına münhasır kalan Tarzıkadim

mükâleme, mülatafa ve müsahabelerile gönlümü hoş tutardı.

Meşrebi rindane, Ali Aba bendegânından, Ağlebi ihtimal Tarikat-i Bektaşiyeye

mensub oldukları gibi Hazreti Mevlanaya meclup bir belki de Tarikat ı mevleviyeye de

salik idi.

Bir gün bir Şettari Ayininde bulunmuştuk. O gün ayini kendisi idare etmişti.

Şettari ayinine bigâne idim ama Evradın kısmı küllisini Tevhid teşkil ediyor. Kadiri

ayini tarzından muherref mübalağalı surette hareketli olan bu ayine bigâne kalmamışdı.

İstanbul mezarlıklarında Kudemaya ait meçhul kalmış değerleri bulurdu.

Bulduklarını bilhassa Hak-i Pak’a, Erzurum çevresine mensup olanları bizlere anlatmak

onun ulvi bir hastalığı idi.

Birçok yönlerde yapmış olduğu etütlerin neşrine muvaffak olmadan üfulu

memleket çapında doldurulamaz ziyadır. Kabri nur olsun (İbrahimhakkıoğlu, 1969: 12).

9. 2. 6. Roman Kahramanı Olarak Revnakoğlu

Uzun yıllar sonra Revnakoğlu, Mehmet Niyazı’nin Dahiler ve Deliler adlı

romanında bir kahramanı olarak karşımıza çıkar. Mehmet Niyazı, romanında

İstanbul’un meşhur Marmara Kahvesi’ni anlatmaktadır. Burası, pek çok tanınmış fikir

ve düşünce adamının uğradığı gerçek bir mekândır. Yazar, aslında birer hatıra olan olay

179

parçalarını Kartal ve Niyazi adlı iki kahramanın etrafında birleştirerek bir roman

yazmıştır. Romanın iki önemli karakterinden Niyazı, yazarın kendisidir. Romanda

Cemaleddin Server iki yerde geçer. Birincisinde romanın diğer kahramanı olan

Kartal’ın gözüyle verilir. Milli ve manevi kültüre karşı duyarsız olan Kartal,

Revnakoğlu’na “türbe” lakabını takmıştır. Kartal’a göre Revnakoğlu sanki beş yüz yıl

öncesinden çıkıp gelmiş bir adamdır (Niyazı, 2007: 46). Kültürel değerleri sahiplenen

Niyazi Cemaleddin Server’i sever. Bir bölümde Revnakoğlu’yla karşılaşan Niyazi, onu

yemeğe davet eder. Yemekte Revnakoğlu’nun farklı konuşma üslubunu yansıtan şu

diyaloglar yer alır:

- Hocam ne vereyim?

- Paça-yı şerif buyurursanız pek makbule geçer.

- Ver bir paşa-yı şerif!

…

Garsona döndü:

- Muhterem efendim, su-yı aziz ikram etmek külfetine katlanır mısınız?

Öndeki boş tabağı alan garson:

- Başka ne vereyim hocam, diye sordu.

- Fasulye- yi mülezzez istirham edeyim, efendim!

Garson, aynı şekilde bağırdı:

- Ver bir fasulye-yi mülezzez!

Elem dolu bakışlarını tekrar garsona çevirdi:

- Canım efendim, nan-ı mükerrem de lütfedin! (Niyazi, 2007: 138-139)

9. 2. 6. Gölpınarlı’ya Göre Revnakoğlu

Ünlü Edebiyatçı Abdülbaki Gölpınarlı, Revnakoğlu’nun dostlarındandır.

Revnakoğlu’nun yazılarında bu dostluğunu izine rastlanılmaktadır. Bu dostluğu anlatan

eserlerden biri de Ahmed Güner Sayar’dır. Abdulbaki Gölpınarlı adlı çalışmasında

180

Gölpınarlı’nın hayat hikâyesini kaleme alan Sayar, Gölpınarlı’nın Dostları bölümünde

Revnakoğlu’na da yer vermiştir. Revnakoğlu’nun önemli bir tasavvuf folklorcusu olarak

niteleyen Sayar, onun arşiv dosyalarının kurtarılması adına Gölpınarlı’nın

gayretlerinden bahsettikten sonra Revnakoğlu’nun ölümü münasebetiyle Gölpınarlı’nın

yazdığı şu beyti verir:

Bu tarihi yediler böyle ilham kıldı.

Cemaleddin Server Revnak gülizara can oldu (Sayar, 2014: 145)

181

ONUNCU BÖLÜM

YAZILARINDAN SEÇMELER

Aşağıda Revnakoğlu’nun bazı yazıları yer alacaktır. Böylece onun fikir, düşünce

ve üslubuna yakından bakma imkânı olacaktır. Bu yazılar seçilirken iki şeye dikkat

edildi. Öncelikle kitaplaşmamış, dergi ve gazete sayfalarında kalmış ve unutulmaya yüz

tutmuş olanlar tercih edildi. İkincisi, yazıların içerik olarak farklı olmasına özen

gösterildi. Böylece Revnakoğlu’nun nasıl geniş bir yelpazede çalıştığı görülecektir.

Yazılarda yazarın imla hususiyetlerine aynen bağlı kalınmıştır.

10. 1. ERZURUM MATBUATI

Bir memleketin fikir hayatında, Mahalli Matbutâtın (Yerli basının) mühim bir

yeri vardır. Tarih, onsuz pek tamam olmuyor. Fikir hayatı, neşir hayatı ile birleşemez

ise, onu insanlığa mâl edemiyoruz.

Fikir ve neşir, iki yapışık kardeş gibi..biri birinden ayrılamıyorlar. Kan damarı

aynı yerden… yazı, Basın’a, Basın yayın’a dâima muhtaç.. yıllar boyu hep böyle geldi..

Fakat ne tuhaftır, ne gârıbdirki; Gazete olsun, Dergi olsun bizde bu güne kadar

lâyık olduğu ilgiyi bulmamıştır. Dâima hor tutulur. Çoğumuzun gözünde, gündelik eşya

mesâbesindedir. İşi bitince atıveririz. Yahud ‘Terek’lere sereriz. Hâlbuki tarihinin ve

tarihçinin aradığı en sağlam vesikayı, günü gününe bize yalnız o, sunar.

Geçmişe, ileriye âid hiçbir yazı, hiçbir fikir ve dava yoktur ki onun mütevazı eli

değmeden, onun pek şumullü olan yardımı dokunmadan tamamlanmış olsun…

Böyle olmakla beraber henüz kendisinin derli toplu bir Ta’rif ve Tarihi

yapılmamıştır bile. Kütüphanelerimiz, arşivlerimiz, bu hususda bir şey söylemez. Sayısı

pek az olan vesikalar, üç beş satırdan ibarettir. Yahut işe yaramayacak şekilde

yetersizdir.

Gazete kolleksiyonları, -İstabul’da dâhil-her kütüphanede noksandır. Birçoğu da

düzenlenmemiştir.

182

Yurdumuzda çıkmış ve taş basması zamanından beri süre gelmiş nice gazete ve

mecmualarımız vardır ki. Kütüphane işlerinde katologlarda isimlerine bile

rastlayamazsınız. Bundan ötürü Kütüphaneleri birer birer dolaşıp, fihristleri tarasanız

da, bir faide sağlamaz. İpucu verecek yazılar ve kayıtlar pek azdır.

Zaman zaman çıkmış Vilâyet Salnâmelerinin, - Ham madde halinde- üç beş

kelimeden ibaret cedvelleri de olmasa, bu hususta ciddi bir makale yazmak, bir broşür

tertiblemek değil de üzerinde birazcık konuşmak bile, kaabil olmayacaktır..

Bununla beraber Erzurum’un kültür tarihi yazılır ve incelenirken, yerli basını

ihmal edilemezdi. Şehrin iç tarihinde yazılır ve incelenirken, yerli basın ihmal

edilemezdi. Şehrin iç tarihinde, muhakkak onun da bir yeri ve değeri olacaktı.

Bu merdlik diyarının, bu şehametler şehrinin irfan mahsulleri üzerinde

çalışırken; zaman zaman çıkmış ve bazen aralanmış gündelik, haftalık, aylık gazete ve

mecmuaları, birer birer devşirmeye başladım. Yanlış ve eksiğini mümkün olabildiği

kadar azaltmak için elime geçenleri çıkış ve kuruluş tarihlerine göre sıraladım.

Birer birer gezdiğim Erzurum köylerinde, şehrin içinde ve ayrıca İstanbul’da

Fatih, Millet-Ai Emiri, Üniversite, Belelediye ve pek aziz Hocam merhum Hakkı Tarık

Us’un kitap ve irfan hazinesi gibi, en çok gazete koleksiyonlarına malik bulunan

Kütüphanelerde gördüklerimi, bu derlemeye ekleyince, Erzurum Basın ve Yayını, - az

bir şey de olsa- bir araya toplanmış oldu. Şimdilik küçük bir cetvel halinde olmakla

beraber ileriye faidesi olacağı tahmin edilebilir.

İlk defa kaleme alınan, ilk defa Yayına giren bu güzel başlangıçdan bazı

örnekleri veriyorum: (Revnakoğlu, 1959a: 7)

10. 1. 1. Envar-ı-Şarkiye

1283-1866 da kurulmuşdur; Vilayetin ilk resmi gazetesidir. Hafta bir defa,

perşembe günleri çıkardı. Dört büyük sahife ve dört sütun üzerine tertip olunmuştu.

Vilayetlerde çıkan gazetelerin birincisi ve en eskisidir. Devamlı intişarı itibariyle

hepsinin başında gelir

183

Muayyen yazı ailesi olmayıp, matbaa müdürlüğü tarafından idare edilmekte idi.

Cumhuriyet başlarına kadar sürdü. İsmi sonradan Erzurum’a çevrildi. Hala çıkıyor.

Vaktiyle her vilayetde, o memleketin adını taşıyan resmi bir gazetenin çıkmasına,

hükumetçe karar verilmiştir. Türklerden gayri unsurların fazla bir yekun teşkil ettiği

yerlerdeki bu gazetelerin bir yüzü Türkçe, diğer yüzü onların harfleriyle çıkacaktı. Bir

müddet için bu şekilde neşriyat yapıldı. Mesela Trabzon’da yayınlanan vilayet

gazetesin yüzü Türkçe, arkası Rumca; keza Şam, Beyrut, Halep, San’a (Yemen) de

çıkan gazetelerin de yüzü Türkçe, arkası Arapça olduğu gibi, dört sahifelik Envar-ı

Şarkiye’nin de tarihlerde yüzü Türkçe, arkası Mesrob alfabesi denilen Ermeni harfleri

ile yine Türkçe intişar etmiş olduğunu görüyoruz.3

Birinci baslı sayısı 2000’e yaklaşmıştı. 93 felaketine kadar zaman zaman böyle

devam etmiş, Yıldız sui-kasd’inden sonra da resmi neşriyattan, Ermeni harflerle yazı

tamamiyle kaldırılmıştır.

Yazı heyetinden bazıları:

Sarı Gümrükçüler’den Feyyazzade Avukat Celaleddin feyyaz Bey merhumun

Ermeniceden Türkçeye çevirdiği “MEHABBET-İ MEFSUHA” isimli Romanı

“ENVAR-I ŞARKİYYE”de 53 gün tefrika edildikten sonra Mihran’ın Cihan

matbaasında bastırılmış ve Sulatn II. Hamid’e sunulmuştur.

Celaleddin Feyyaz Bey’e mükafat olarak “Saniye” rütbesi verilmiş, ayrıca saray

muhafızı Tahir Paşa’nın yanında TÜFENGAN-I HAZRETİ YARİ’den olarak ayda 14

altun bağlanmışdı..Erzurum vilayet encümeni başkatibi Kel hacı mahalleli Yusuf Ziya

Bey (ULUDAĞ)merhum Rus işkencelerinden bahseden ESARET TARİHÇESİ isimli

hatıra eseri de kitap haline girmeden önce “ENVAR-I ŞARKİYYE” de tefrika edilmiştir

(Revnakoğlu, 1959a: 7).

3 1324-1908 de Taşnak komitesi tarafından Erzurum’da çıkarılan ve Ermenistan hayalinin şımarıkçı

propagandasını yapan –Haraç- isimli haftalık Ermeni gazetesinden sonra bahsedeceğiz.

184

10. 1. 2. Hadika-tül-Ahrar

Erzurum’da çıkan ilk hususi gazetedir. 1324-1908 de kuruldu. İmtiyaz sahibi

Mustafa Durak 4, Mes’ul Müdürü Mustafa Fevzi beylerdi. Aslen Ermenak’lı olan Fevzi

Bey5, Erzurum’da İdadi Müdürü bulunuyordu. Gelirinin fazlası, San’atlar mektebine aid

olmak üzere, haftada bir çıkardı.

Erzurum’da Kuyumcular başı’nda Sanayi Mektebi bitişiğindeki, Matabada

bastırıldı. İdarehanesi de aynı binada idi.

Erzurum posta- Telgraf Başmüdürü Elazizli Galip Bey, gazetenin

başmuharrirliğini yapıyordu. KÖYLÜ müstearı ile çıkan yazılar da onundur.-1917 de

Beyrut’da vefat etmiştir.

4Mustafa Durak Sakarya: KARADURAK derler. Erzurum’un çok eski bir ailesine mensuptur.

Erzurum’da –Darağacı- Mahallesinde Veys Efendi Camii şerifini yaptıran: Muhammed oğlu Üveys-

Veysi Efendinin torunlarından Hacı Ahmet Bey’in tek oğludur. Veys Efendi Vakıflarını ve Camii

şerifinin Mütevellisi idi. İstanbul ve Erzurum’da okudu. İstanbul Polis Mektebini bitirdikten sonra,

Erzurum Baş Komserliğine getirildi. 1326-1910 da Erzurum Polis Müdürü oldu; sonra sırası ile Bitlis.

Ankara, Adana Polis Müdürlüklerinde bulundu.Mütareke yıllarında İstanbul’a geldi Milli Mücadele

İnebolu- Erzurum yolu ile Ankara’ya geçip, vatan davasında vazife aldı. Büyük Millet Meclisinin 1.ci

devresinde, memleketinden meb’us seçilmişti. Yine bu sıralarda bir müddet Kars Vali vekilliğinde,

Ankara emniyet Umum Müdürlüğünde bulundu. Sonra ayrılarak Erzurum’a döndü. Üçdört sene devamlı

olarak Erzurum Belediye Reisliğini ifa etti. Atatürkün tensipleriyle tekrar Meclisteki vazifesinin başına

geldi. Bu sefer de Gümüşhane’den Millet Vekili gösterilmişti.

1942 de, 70 e yakın bir yaşta, tedavi için gittiği Bursa’da kalb sektesinden vefat eyledi; orada Emir Sultan

Haziresinde yatıyor.

5Ahmed Fevzi Bey: Büyük Türk muharririmerhum Ahmed Rasim Bey’in küçük kardeşidir. Mülkiye’den

çıkmış, Erzurum idadisi Müdürlüğünde bulunmuş, sonra Yemen Maarif müdürü olmuştu.Bir ara Konya

Vilayet Umumi Meclisinde Ermenak azası olarak bulundu. Oradan Daimi Encümen azalığına geçti.

Emekliye ayrıldıktan sonra Silifke Orta mektebinde, ücretle Tarih muallimliği yaptı.Geniş malumatı

vardı. –Konya vilayeti Halkıyat ve Harşiyat- isimli kitabı,1927’de, merhum Saadettin Nüzhet’le birlikte

vücuda getiren Konya Maarif Müdürü ve oranın yaşlı Tarihçisi Ferid Bey merhum, Fevzi Bey’in

yetiştirdiği mümtaz talebesi arasındadır. Fevzi Bey, 1935 yıllarına kadar hayatta idi.

185

O zaman Topçu teğmeni bulunan eski Erzurum meb’usu, Emekli Tüm General,

Sürbehan’lı Vehbi Kocagüney ve yine o tarihlerde Topçu Asteğmeni, Tivnik’li Halil

Kemal paşa (Emekli Tüm General Kemal Koçer, vefatı: 12 Ağustos1956) ile Erzurum

eski belediye reisi: Kazan Asmaz oğullarından, Çortan mahalleli Küçük Kazım Bey’î

(Emekli Yarbay Kazım Yurdalan) ve Karslı şairlerden Şevki Sehiki Bey merhumu,

gazetenin tahrir hey’eti arasında görüyoruz.

Hadika, nedense pek kısa ömürlü olmuş; üç beş aydan fazla devam edememiştir

(Revnakoğlu, 1959a: 8)

10. 1. 3. Bingöl- Necat

Erzurum’un ilk Siyasi gazetesidir. 1326-1910’dan itibaren, haftada iki defa

çıkıyordu. Şehrin tanınmış iş adamlarımdan kömür tüccarı Hamza Zade Ali Efendi’nin

kardeşi: Trabzonlu Mehmet Efendi’nin himmetiyle kuruldu.

Pek çalışkan, müteşebbis ve azimli bir zat olan Mehmet Efendi, yol

müteahhidliğin den Maden kömürü çıkarma ve işletme işlerine kadar her şeyden anlıyor

ve gazeteyi de idare etmesini biliyordu. Beş altı ay sonra BİNGÖL isimli gazetesini

NECAT’a çevirdi. Fakat üç yıldan fazla devam ettiremedi.

Şehrin istirdadından sonra, bu Hamzazadeler, Bayurtlu Ankaravizadeleri ile

birleşerek Erzurum’da BİNGÖL şirketini kurdular ve daha büyük işlere giriştiler

(Revnakoğlu, 1959a: 8).

10. 1. 4. Farık

Edebi, siyasi gazete. 1328-1912 de kuruldu. Haftada iki defa çıkıyordu, sahibi

Hacı Serdazade Sıtkı Bey’dir.

Zamanının idaresine muhalif bir gazete idi. Erzurum valisi bulunan Mehmet

Emin Beyden (Türkçü şair Mehmet Emin Yurdakul) yakın alaka ve himaye gördüğü

halde intişarı bir yıl bile sürmedi.

Şimdi insafsızlık ederek kalemini kırmış vaktinden çok önce uzlet köşesine

çekilmiş bulunan memleketin meşhur “Sıtkı Hoca”sı daha eski ismiyle: Dursunzade

186

Müştak Sıtkı Bey, o zamanlar mektepde okurken bu gazeteye yazı yetiştiriyordu.

Denediği ve beğendiği şiirlerden bir kaçını – İğneli Nükteli hicivlerini, tarih ve ta’riz

kıtalarile beraber- burada yayınladı. Sıtkı beyin kalem amatörlüğü de imparatorluğu da

bu gazetede başlar, fakat memleket namına ne acıklı bir haldir ki, bu kıymeti ölçülmez

insan, şimdi bunları toplamağa bile üşeniyor.

Hallaak ı kalem şevkini muzdad ide âmin!

Yeğenağa mahallesi Balyoz sokağında oturan Bitlisli Hacı Serdar Ağa’nın oğlu

olan Sıtkı Bey, Eşref’in de bir müddet kaymakamlığında bulunduğu Tutak’dan

Erzincan’ın Refahiye kazasına geldiği zaman tahrirat kâtibi olarak Kemalettin Kami ile

karşılaştı. Fikirde kalemde olduğu gibi memleketin davasında ve idare işlerinde

birleşmesini bilen, birbirini tamamlayan bu iki Erzurumlu, bu sefer aynı masanın

başında kafa kafaya vererek arkadaşlık ettiler.

Daha sonraki Milli Mücadele yıllarında yine Erzurumlu mefkûreci gençlerin ve

başta Dursunoğlu Sıtkı’nın çıkarttıkları ALBAYRAK da körpe kabiliyeti, taze şiiri ve

sesi daha çok güçleşen Kemaleddin Kami (Kamu) o zaman 17 18 yaşında pek mahcup

ve mahbub bir genç idi.

FARIK’ı çıkaran serdar Sıtkı Bey, esaslı bir tahsil görmemişti. Lakın yiğitliği

vardı. Dadaşlığı Erzurumda centilmenlik haline getirenlerdendir. Fedakâr, vefakâr

adamdı. Medeni cür’et ve kabiliyeti çok yüksek idi. Görünüşünden umulmaz bir

cerbezeye sahip idi. Bütün tazyiklere, mahrumiyetlere katlanılmaz ezalara rağmen

istibdadın ezeli düşmanlığını bırakmadı ve Erzurum’da bunu kendine prensip davası

yapanların başına geçti. Her vesile ile yaptığı ezici, kırıcı neşriyattan bizar olan idare

onu tutup hapse tıktı. Beş sene mahküm ederek Erzurum’dan Van’a gönderdiler.

Yanında Lala Paşa mahalleli “Kavutların Hacı Hafız Efendi” de vardı. Beraberce

girdikleri yerden Meşrutiyet başında beraberce çıktılar. Buradan Erzurum’a dönen Sıtkı

Bey İttihat ve Terakki’ye muhalif bir parti kurdu. Bu def’a İttihatçılar tarafından hoş

görülmedi, içeri girdi. Cihan harbi başlar başlamaz Bahriye Nazırı merhum Cemal

Paşa’nın lütfu ile Sinob’daki menfasından getirilerek Malazgirt’e kaymakam tayin

olundu.

187

Hayatının son yıllarını İstanbul’da ve pek çok sıkıntı içinde geçiren Serdarzade,

1334-1908 senesinde elli yaşlarında hayata gözlerini yumdu (Cemaleddin Server,

1959a: 13).

10. 1. 5. Sada -yi Şarki

“Haftada bir kere Pazartesi günleri neşrolunur, Hak ve hakikate hadim Osmanlı

gazetesidir.”

Vilayet Umumi Meclisi azasından ve şehrin tanınmış dava vekillerinden Seyyid

Nazım Bey tarafından kurulmuştu. Erzurum’da Erzurum matbaasında bastırılıyordu. İlk

sayısı 29 cumadelahire 1329/13 Haziran 1327/23 Haziran 1911 pazartesi günü çıktı ve

bedava dağıtıldı.

Başlığın altında yazdığı ve ilk nüshanın başmakalesinde tekrar ettiği gibi,

esasında hak ve hakikate tarih, teracüm, edebiyyat ve içtimaiyyata hizmet için

yayınlanan bir gazete olmakla beraber siyaset bakımından Hürriyet ve İ’tilaf fırkasını

tutuyordu.

Sonradan haftada iki def’a çıkarıldı ve 20 nüsha kadar devam etti. Gazetenin

Mesul müdürü ve imtiyaz sahibi bulunan Nazım Bey, Sanayi mektebi müdürü olunca -

gazete zaten masrafını koruyamadığından - hemen kapatıldı. Balkan harbinden sonra

yeniden çıkmaya başlayan gazetenin bu ikinci çıkışında “Sadayı-Şark” isminin yanına

bir de “Nida-yi Ye’si” terkibinin eklendiğini görüyoruz.

Erzurum’un köklü bir ailesi: Abdalağagiller’den olan Nazım Bey, yine bu şehrin

hayrat babası Ahıskalı meşhur Hacı Dedeağa soyundan bir ailenin de çocuğu olduğu

için kendisine aynı zamanda “Hacı Ağa zade” derlerdi. Umumu Harbin başında bir

müddet Kığı kaymakamlığında bulundu. 8 Remezan 1331/1918 tarihinde Tifüsden

Erzurum’da vefat etti.

Kültür yayınlarına kıymet veren zamanın gerçek aydınlarından seçilmiş yazı

ailesi arasında şu imzalar bulunuyordu: Müftüzade Abdullah Edip Efendi (Şehrin

meşhur âlimlerinden vaiz ve Müderris), Dursun Beyzade Müştak Sıtkı Bey (Sıtkı Hoca),

188

Ali Rıza (Beyzaid sancağı muhasebecisi), Mustafa Nuri (Erzurum İdadisi

Mezunlarından) (Cemaleddin Server, 1959b: 5-6)

10. 1. 6. Muallimler Birliği

“Erzurum Muallimler Birliği” tarafından kuruldu. Birliğin organı olarak

yayınlanıyordu. “İlm’in nâşiri, Muallim’in müdâfii” olmayı meslek edinmişti.

Eskiden olduğu gibi o zamanki Türkiye’nin de en kuvvetli, en geniş kültür

merkezlerinden biri olan Erzurum’da yetkili ve irfanlı ellerde idâre edildi. Şehrin

muallimlerine ve muallimliğe (öğretim işlerine, öğretmenlere mahsus bir meslek

mecmuası olmakla beraber, yayınlarını yalnız bu meslekle ilgili konulara inhisar

ettirmiyordu. Târihi, içmimâi, edebi, felsefi, terbiyevi bahislere, hattâ san’at ve Estetik’e

dair yazılarda yazılıyordu.

Memleketin kökten görme, asil çocuğu DURSUN BEY ZADE MÜŞTAK

SIDKI BEY gibi alev kalemli bir usta edib’in mes’ul müdürlüğü altında çok fâideli,

kıymetli yayınlar yaptı. MUALLİMLER BİRLİĞİ dergisi, muhterem Ziyâeddin

Fahri’nin de söyledikleri gibi: UMUMİ VE MAHALLİ METBUAT TARİHİMİZDE

MÜSTESNA YERİ BULUNAN bir mecmua oldu.

ENVAR-I ŞARKIYYE matbaasında bastırılıyordu.

15 Mart 1340 (1924) ve 9 Şab’an 1342 tarihinde ilk sayısını elimize aldık. Bu

sayı, DURSUN BEY ZADE MEHMED CEVAD BEY tarafından hazırlanmış ve

mecmuânın yolunu açıklayan başyazıyı, kendileri yazmışlardı. Yine birinci, ikinci

nushalarda eğitim ve öğretim konuları üzerinde okuduğumuz tercüme, adabte yazılar,

bu kıymetli Erzurum çocuğunun kaleminden çıkmıştı.

Sayın Cavad Dursunoğlu, aynı yılın mayıs ayında Erzurum Lisesi

Müdürlüğünden Maârif Vekâleti Müfettişliğine ta’yin edilince, mecmuânın mes’ul

müdürlüğünü kardeşine devretti. Kardeşi Sıdkı Bey de, o zaman ALBAYRAK

NUMUNE MEKTEBİ’nin müdürü bulunuyordu.

Bundan sonra başka bir veche alan, edebi çehresi değişen ve zenginleşen

mecmua, yirmi günde bir yayınlandı. Her nushası beş kuruşa satıldı. Lâkin birçok

189

kıymetli kalem sâhiplerini etrafında toplamış olmasına rağmen, birlik nâmına bir de

umumi memleket kütübhanesi kurmak hazırlıkları ile meşgulken kapatıldı; onuncu

sayıdan sonrası çıkartılamadı.

Şurada sırası gelmişken içimiz yanarak söylemek zorundayız ki: “Erzurum’da

birkaç kuşağın başta gelen en eski hocası, edebi şahsiyeti itibârile Erzurum’un

SÜLEYMAN NAZİF’i Milli ve hamâsi şiirleriyle NAMIK KEMAL’i olan bu EDİB-İ

A’ZAM’ın, bu irfan ve heyecan adamının bağışlanmaz bir kusuru var:

Memleketi namına çok luzumlu, biri birbirinden kıymetli şiir ve mânzumelerini

toplamıyor.

Erzurum hakkında bildiklerini yazıp, bir araya getirmiyor. Yalnız bildiklerini

değil, bizzat başında bulunduğu, içinde yaşadığı küçücük birer târih olmuş hâdiselerin,

mutlaka kendisi tarafından tesbit edilmesi işine, -bütün luzumuna rağmen- hâlâ

başlamıyor. Bu zarureti herkesden iyi takdir ettikleri halde kimsenin bilmediği,

anlamadığı, içinden çıkamadığı esrârengiz bir sebeble bu işi geciktirip duruyor. İşin en

kötüsü: Vatanla, memleketle ilgi ve sevgisi bir hiçden ibâret bulunanların, fakat onun bu

ihmâlciliğinden pek a’lâ faydalanmasını bilenler, memleketin târihini yazmaya kalkıyor.

Hele o Milli Mücâdele yıllarında şenliği ve gençliği önüne katıp, ALBAYRAK

çekerek, rejisörlüğünü yaptığı Erzurum Basınına ve o günkü çalışmalara diâir –ileriye

vesika olacak- nice hâtıra ve hâdiseler var ki, hâfızasının arşivinde katlanmış duruyor.

Yine târih’e verilmesi gereken dikkat çekici memleket olayları karşısında İrticâl

ve İştiâl mahsulü, yarı ciddi, yarı latife nice kıt’a Rubâi ve müfredler, her iki mânâsı ile

“Mücevher târih”ler biliyoruz ki, bir kısmı tütün tabakasının arkasına gizlenmiş bir çoğu

da cebinde gezdirdiği not defterinin arasında kalmışdır.. Yazık, günâh değil mi? Milli

cevherler, yurd’un ve târih’in irfan bedestenine âid ana servet demekdir. Onlardan şahsi

kolleksiyon yapılmaz. Muhterem ağabeyinin bu hususu da kendisine ne kadar

yalvardığını yakından bilirim. Lâkin CENAB-I- İHMAL MEAB Efendimiz, SADR-İ-

SERİR-İ-TESEYYÜB’den bir türlü aşağıya inmek istemezler ki tekli ve recâlarımız

kabul olsun da, memleket tarihimizin yüzü gülsün.

190

Nazarımda bi müşahhas Erzurum olan bu kıymet’i ölçülmez insanın bütün

sevenlerini üzen ve düşündüren bu hâli yurd için cidden üzüntü vericidir.

Kendi yetiştirdiklerinin kurduğu, başında sayın BAŞAR’ın bulunduğu kıymetli

arkadaşlarının ve yerli münevverlerin el ele, gönül gönül’e vererek TARİH YOLUNDA

yürüttükleri verimli, başarılı yayınlar yapan şu memleket dergisine bile, -Seneyi geçti-

üç beş satırlık bir yazı vermeğe vakit bulamıyorlar. (!)

Başda mütefekkir kardeşi ve muhterem Fındıkoğlu, bu Fakir, olmak üzere onun

bu aşırı insafsızlığını görüb de, kendisine yakışdıran ve şikâyetçi olmayan yok..

Bir zamanlar yine bu BİRLİK sahifelerinde manzum çocuk piyesleri yazacak

kadar kalem zevki gür ve zengin olan, şehr’in bu BAŞ HOCA’sına, bu gün tek kalmış

en yaşlı münevverine bu sefer de açıkdan açığa tekrar, yeniden niyâz ediyoruz:

Şehid kanından kutlu olduğunu iyi bildikleri mürekkeb damlası ile “Kurut”

yapılmayacağını hatırlasınlar ve artık bu İHMA PAŞA’lıkdan vaz geçsinler. Şuna da

inansınlar ki küçük bir hamlesi, PALANDÖKEN çocuklarına yol gösterecek, ışık

tutacakdı. CÜVERBEGAH-İ-YARAN dediğim eski Halkevi’nin vefakâr mensublarını

dinçletecek ikindi çayının sâdık müdâvimleri, namlı tirkakileri olan

CÜVERBEKEŞAN’I 6 sevindirecek, mubârek HAK-İ-PAK’e de taze hayat verecekdir.

Fakat biz bununla da kanmıyoruz. Erzurum’un Milli şâirinden son nurlu

inkilâbımız için de parlak destanlar, manzum târihler bekliyoruz; Bunu târih istiyor

(Cemaleddin Server, 1961a: 6-7)

10. 1. 7. Özdilek

Erzurum Muallim Mektebi tarafından idare ediliyordu. Kuvvetli bir meslek

topluluğunun yayın vasıtası olarak memleket içinde parlayan bu mecmua, 10 Temmuz

1339 (1923) de kuruldu.

6 CÜVERBE; Çorbacık ma’nasına, Erzurum Halkevi’nin, mu’tad ikindi çayına verdiğim isimdir.

Halkevine de bu sebeble CÜVERBEGAH demişdim. Lügat kitaplarında bulunmaz.

191

Erzurum Vilayet Matbaasında bastırılıyor, yirmi günde bir çıkıyordu. Esas

gayesi mektebcilikdi. Bu sebeble tedris ve terbiye işleriyle uğraşıyor, memleket kültürü

ile ilgili yayınlar yapıyor; muallim ve muallim namzedlerinin öz duygularına

sahifelerinde daha çok yer veriliyordu.

Her sayısı beş kuruşa satıldı.

Daha önce Sivas’da çıkmağa başlamış, imtiyaz sahibi ve mes’ül müdir; Cemal

Gültekin, Sıvas Sultanisi müdir muavinliğinden Erzurum Darül’ Muallim (Erkek

Muallim Mektebi) müdürliğine gelince, mecmüayı buraya getirdi. Üç buçuk yıl ara

vermeden devam etti. Burada seçkin bir irfan zümresinin organı olarak yayınlanmakta,

eğitim ve öğretim işlerinde gereken yolları göstermekte olduğundan memleket aydınları,

maarif mensupları ve tahsil gençliği tarafından pek çok ilgi gördü. Bu fazla rağbet,

geçmiş sayılarını yirmibeş kuruşa çıkardı. Yine de güçlükle bulunuyordu.

Cemal Gültekin Bey, Erzurumdan sonra terfi’an Trabzon Erkek Muallim

Mektebi Müdürlüğüne ta’yin edilince, dergiyi oraya götürdü. İki yıl da orada

yayınlandı. Trabzon Sipahi Pazarındaki İstiklal Matbaasında bastırılıyor ve yine şehrin

muallimleri tarafından çıkarılıyordu. Bu sefer on beş günlük dergi haline getirilmişti.

Maarif muhitinden gelen kıymetli yazarlar ve yazılarla dikkat ve ilgi çeken bir

mecmüa oldu.

Yazı ailesinin başında gelen, Trabzonun kökten asil, büyük âlim, şair ve

mütefekkirevladı, son divan sahibi: Hammami-Zade İhsan Bey 7merhüm her sayıda

7 Galatasayar Lisesindeki talebeliğimde bize Türkçe ve Edebiyat okutan, sırasıyla Midhat Sadullah, Re'fet

Avni, Halid Fahri, Hasan Ali, Fazıl Ahmed ve İsmail Habib gibi mesleğinde kıymet ve şahsiyyet sahibi

hocalar arasında hakikaten velini’met-i irfanım olmuş insanlardan biri de, bu nükte ve zerafet adamı:

Hammami-Zade İhsan Bey'dir. Mektebden sonra en yakın dostum, enisim, fikren ve ruhen hemhalim

olmakla da, bu fakiri bahtiyar eylemişdi. İlmi çalışmalarımın çoğunda, bilhassa Türk Tarih Kurumu

namına 1940 da İstanbul mezarlık ve hazirelerini tararken, tamamıyla ayrı bir iş olan kitabecilikde, kitabe

tesbiti usulünde muhterem Rıfkı Melül Meriç gibi - rehberim olmuş, bu hususda bilmediğim her şey'i,

seve seve göstermiş ve öğretmiştir. Evliya ahlaki, melek kalbi ve payansız ihsaniyle, şüphe yok ki,

Allahına da yakın olmuştu. Da'vasız riyasız, gösterişsiz vücudunda erişilmez faziletler, emalsiz kıymetler

taşırdı. Cidden bulunmaz mübarek bir insandı. Dil, tarih, edebiyat folklör, monografi ve bibliyografi, aynı

zamanda ekonomi üzerine11'i bastırılmış, 32 si yazma 43 kitabı vardır. Bunlardan, klasik Türk

192

çıkan değerli yazıları, memleket tarihine dair araştırmaları klasik Divan edebiyatımızın

en güzel ve orijinal örneklerini teşkil eden gazel ve rubaileriyle derginin kıymetini

artırıyordu.

Felsefe muallimi Reşad Şemseddin Bey (Sıvaslı merhum Reşad Sirer) muasır

terbiye cereyanlarına, ictimai hayata, tabi'ate dönüşle başlayan terbiyevi intibah ve

te'sirlere aid fikirler veriyor; lisenin edebiyyat muallimi Orhan Riza Bey, içtimai, edebi

mevzu'lar üzerinde konuşuyor; mesela: “Medeni Cereyanların Umumi Manzarası” nı

açılıyor..

İçtimaiyatçı İrfan Mehmed Bey, iyman ve i'tikadların, hayatdaki mühim rolünü

anlatıyor; hayati ve iktisadi zarüretlerin i'tikadlar üzerindeki büyük te'sirlerini bildiriyor.

Yine felsefeci Beha Tevfik Bey, ameli hayat bilgisine dair ders örnekleri

gösteriyor; muallim Veysel Faik da, “iş Mektebinde Resim Tedkıykleri” ve tatbiyka

mevzu'unda devamlı neşriyatda bulunuyorlardı.

Cemal Gültekin, 1928 de tekrar terfi' ederek Samsun Maarif Müdürlüğüne

getirildi. Mecmua da onunla beraber buraya geldi. Bu def'a DUYGU - DİLEK ismiyle

çıkmağa başladı. Halkevi açıkldıktan sonra Cemal Gültekin, ayrıca “19 Mayıs”

mecmuasını yayınladı ve başyazarlığını yaptı. Mecmuanın adını kendisi bulmuştu.

Sıvas'a Maarif Müdürü olarak ikinci gidişinde, oradaki “Orta Yayla” dergisinin idaresini

üzerinde aldı. Ayrıca “4 Eylül” isimli bir dergi çıkardı.

ÖZDİLEK, Erzurum'da çıktığı müddetçe Türk Ocağı'nın “naşir-i efkarı”

mevkiinde bulunduğundan Atatürk rejimine bağlı gençliğin ve Cumhuriyet devri

aydınlarının büyük ilgisini çekmişti.

Her sayısında yeni fikirler, yeni hamleler getiriyor; hatta yeni imla şekilleri

veriyor.. Cumhuriyet idaresini, Atatürk inkılâbını sevdiriyor, sindiriyor. Hele Türk

edebiyyatının son divanı: “Divan-ı İhsan” ile, orijinal bir ibda' eseri olan: “Hamsiname” si pek

meşhurdur. Son vazifesi olan İktisad ve Ticaret Mektebi Edebiyyat hocalığı dolayısiyle sınfta ders

verirken birden kalp krizi geçirmiş, ertesi günü de “Cemal alemi” ne intikaal eylemişdi. Edirnekapısı

Şehidliğinde, içli kızı Beyhan'la beraber yatıyorlar.

193

yazısında, dil işleri konusunda, daima Türkçülüğü, Türkçeciliği temsil ve müdafaa

ediyordu.

Bu işi en önce kendi başına yürütdü. Sonra etrafındaki kıymetli meslek

arkadaşlarından kuvvet bularak daha çok yaymağa başladı.

Cemal Gültekin, bu hizmetleriyle, bilhassa Cumhuriyet inkilabı sıralarında

Erzurum basınına birçok yenilikler getirmiş, yeni rejim ve devrim kafasiyle en çok yazı

yazmış, konuşmuş bir fikir ve kalem adamıdır.

Öğretmenliğe aid ders sistemi, terbiye usülleri, hele sözde ve yazıda sade üslub

da'vası, Erzurumda bir ilim hadisesi olarak onunla başladı, onunla yaşadı.

Erzurumda ilk Türk Ocağı da, yine onun eliyle açıldı ve onun başkanlığı altında

yürüdü. Hakikaten hatib, natük adamdı. Milli günlerde, Türk Ocağında ve meydanlarda

içtimai, terbiyevi bahisler üzerinde, bilhassa cumhuriyet ve inkilab mevzu'unda

konferanslar verir, nutuklar söyler; halkın fikir seviyesini, yenilik anlayışını, dolayısiyle

memleket kültürünü ve kültürseverliği yükseltmeğe çalışırdı. Fakat siyasi işlere

karışmadı, katışmadı.

Mesleğinde iyi bir idareci olan Cemal Gültekin'in hocalığı da, mükemmeldi. Her

şeyden önce Türkçeci idi. Kelimelerin ruhuna vakıfdı. Bu hususda bilgisi otorite

denilecek kuvvetdeydi. Erzurum bu değerli evladiyle öğünebilir (Cemaleddin Server,

1960: 7-8).

10. 2. BERAT GECESİNE DAİR

Kameri aylardan recep ile ramazan arasında üç aylardan ikincisi olarak Şaban’ı

eski takvimlerde şaban-ı muazzama diye yazmışlardır. Eski adının “adil” olduğu da

Bulugul-i Reb’de yazılıdır. Divan edebiyatında ise şabanın dost manasına geldiği

görülür. Enderunlu Vasıf’ın şu güzel beytinde olduğu gibi:

Şabanım o mehruye ki ismi Ramazandır.

Eşk-i terim anınçün üç aylarda revandır.

194

Ramazanı şeriften sonra en kutu bir gece olan Berat Gecesi bu Şaban ayın on

beşinci gecesine rastlar ki Allah’ı kitabında “mübarek gece” diye vasıflandırılmıştır.

Bazı müfessirler Duhan suresinin başlarındaki “Fi yüfreku…” ayetini açıklarken

zamirin ait olduğu kökden çıkardıkları mana ile burada bu mübarek gecenin telmih ve

işaret buyrulduğunu söylerler.

Mübarek olması da, o gece yeryüzüne meleklerin inmesi, duaların kabulu,

nimetlerin taksimi, rahmet kapılarının açık bulunması, Allah’ın affettiği, mağfiret-i

ilahiyenin bol olduğundandır. Her yıl, Cenab- ı Hakk’ın mutlak iradesi ve ezeli

takdiriyle: Dünyada bulunan mahlûkata dağıtılan rızık, ömür ve ecelden içlerinde tahsis

yapılmış ve hüküm verilmiş olanlar o gece birbirlerine karıştırılmadan tefrik ve temyiz

edilirler.

Bir hadisi şerifin Müslümanlara verdiği büyük müjdeye göre Cenab-ı Hak bu

gecede ehli İslam’ın küçük günahlarını bağışlar. Zira Berat Gecesi, necat gecesidir.

Hatta hadis-i peygamberide “Beni Kelp”aşiretinin koyunlarının tüyleri sayısı kadar

günahı olanlar yine bu Berat Gecesi’nin füyuzatından nurlanarak gufrana mazhar

olacaktır buyruluyor. Beni Kelb aşireti, koyun sürülerinin çokluğu ile meşhurdur.

Binaenaleyh bu teşbih ve kinayeden murat koyun kıllarının “bigayri hisab”hadsiz,

hesapsız olmasındandır. Bundan dolayı bu mübarek geceye “mağfiret gecesi” de

denilmektedir. Müslümanlar o günün ikindi namazından itibaren yatsıdan sonra, belki

de sabaha kadar Allah’a yönelmek, secdeye varmak, dua ve iltica eylemek, evrad u

ezkar ve salât u selam okumak suretiyle “maneviyat” ını kuvvetlendirir. Tanrı Teâla’dan

cennet nimetlerine ve mağfiret beraatına nail olurlar.

Eski hukukta kullanılan “Beraeti zimmet, beraet etmek” gibi tabirlerde,

mahkeme sonunda bir işte medhali veya kabahati olmadığı anlaşılmak, davadan ilişkisiz

çıkmak, dolayısıyla cürüm ve cezadan kurtulup davayı kazanmak ve beraat etmek ve

neticesinde manalarına gelirdi. Bu itibarla berat gecesi günahlardan halas ve kurulma

gecesi demek olur. Kuran-i Kerim’de “Tevbe” isimli dokuzuncu surenin ilk ayeti

“Beraetün…” lafzı ile başladığından bunu bir adı “Berat” suresidir.

Türkçemizde “beraet” sözcüğünden kısaltılmış olan “berat” lafzı rütbe, nişan,

memuriyet manalarında kullanıldığı gibi meşihat, imamet ve hitabet gibi cihetlerin

195

tevcihlerin tevcihlerinde, maaş tahsisinde ve bazı imtiyazlar için devlet tarafından

yazılıp sahiplerine verilen kâğıt, ferman ve menşurlara da tabir olunur ki divanihatip

yazılır ve üzerinde padişahın tuğrası bulunurdu. Eski sicil ve kayıtların resmi kitabet

metinlerinde görülen, mesela:

“- Evkaftan dokuz akça vazifeye kanaat kılıp arz aldım. Berat için dergâh-ı-âlem-i

penaha irsal edik müterassid oldum. “

Veya “ Beratı hümayunumu verdiler… Gibi klasik sözler, hep bu yolda ve bu anlamda

kullanılmış ifade şekillerinden biridir.

“Berat” ın Arapçada cemi “Berevat” geliyor. Nabi’nin bir beytinde görüyoruz:

İşte köhne berevat, işte feramin –i kadim.

Hakkı isaf ile tebrik olunursa dava.

Bu cihetle Berat Gecesi muhterem Kamil Miras merhumun da söyledikleri gibi

günahlardan kurtuluş menşurunun (vesika-belge) yazılıp mümin olan kişilere verildiği

gece demek oluyor…

Nef’i de aynı şeyi söylemekte:

Ki münşi –i kader yazmış.

Beratımda bu menşuru.

Berat gecesine ait halk inançları arasında duyulan bir söylenti de şöyledir: Akşam ezanı

ile yatsı arasında saç, sakal veya bıyık gölgesi duvara düşmezse ertesi seneye çıkmaz

derler (Revnakoğlu, 1963: 2).

10. 3. RAMAZAN GELDİ GİDİYOR

(Büyük Türk Allamesi, Aziyz ve Arif Hocam Erzurum’lu İsmail Saib Sencer’in Melek Kadar

Masum, Ramazan Kadar Mübarek ve Mualla Ruhuna)

Dinimizde pek kutlu ve mübarek sayılan Ramazan-ı Şerif’e dedelerimiz çok

güzel bir buluşla On Bir Ayın Sultanı derle idi. Bu On Bir Ayın Sultanı için ta mevlit

ayından yani Rebiyyülevvel’den istikbal hazırlıkları başlar, Büyük Tövbe

(Cemadiyelula) Küçük Tövbe (Cemadiyelahire) ve nihayet meşhur adiyle Şuhur-i

196

Selase yani Türkçe adiyle Üç Aylar dediğimiz, son ayı Ramazan olan doksan veya

seksen sekiz günlük muayyen bir müddetin ilk devresine yani Receb-i Şerif’in husulune

kadar devam ederdi. Fahri Kâinat’ın annelerin rahminde tuluunu müjdeleyen Leyle-i

Regaip bu aziz ve takdis merasiminin en nurlu pişdarı (öncüsü) olur.

Malumdur ki kameri- Arabî aylar Ehille tabir olunan hilalleriyle sabit olur. Şair:

Bi- bedel bir hüsne maliksin ki ey kaşı hilal.

Birbirine gösterip çün mah-i nev âlem seni.

Dediği gibi Ramazan ve Şevval aylarının hilalleri canla, başla aranır; “Sizden her kim

Ramazan hilalini görür, Ramazan ayına kavuşursa oruç tutsun.” ayetine ve “ Görürseniz

oruç tutunuz, görürseniz bayram ediniz, şayet bulutlu havaya tesadüf ederseniz Şaban’ı

otuz yapınız.” hadisine inkiyat ile ay başlarında sehr-i hilali görmeye müştak nazarlar

birbirleriyle adeta yarış ederlerdi. Kameri ayların gâh yirmi dokuz ve gâh otuz olması ve

her kameri ayın iptidası ya haili görmek yahut kendinden evvelkinin günlerini otuza

çıkarmakla kabil olduğundan Şaban ve Ramazan aylarının yirmi dokuzuncu günleri

gurub vaktinde gökyüzü tarassut olunur, yüksek bir tepeden rüyet-i hilal mümkün

olduğu takdirde ilam almak için pabuçlar koltukta şimdi yeri yurdu kalmayan İstanbul

Kadılığı’na koşulur, şehadet ve ısbat-i hilale iki şahitle teyit ve tevsik olunarak hükmü

vaki yapılır, Ramazan ve bayramın hululu hemen davullarla ilan edilirdi.

Fakat Şaban’ın 29’unu takip eden ve kapalı havada adına yevm-i şek denilen bir

gün vardı ki Şaban’dan veya Ramazan’dan olduğu bilinmeyen bu günü tayin etmek bir

mesele teşkil ederdi.

Yerine göre değişmesi zaruri olan (ihtilaf-ı metali) meselesinin muteber olup

olmadığı işi kitaba uydurmak için uydurulan ısbat-ı gurre davası, ruyet-i hilal iddiası,

iddianın sübutu ve sübutunun tevsiki için yalandan ikame edilen şahitleri yakıştırma

ruyet-i hilal hadisesinin her yerde aynı gün ve saatte vaki alamayacağı; Güneşin de

Kamer’in de bir anda her ufuktan ayni süratle görünemeyeceği pek tabi bir hadise

olduğu halde bab-ı meşihet yıllarca bu hadiseye gözlerini yumdu; ısbat-ı gurre davasının

gülünç iddiası İslam’ın şerafet ve ulviyetine katiyen yakışmadığı ve böyle bir şeye

Kuran’da, hadiste, asr- saadette, hulefa-i raşidinde ve tabiinden etba-i tabiine kadar

197

hiçbir devirde rastlanmadığı halde bu aşırı gelenek taraflığı Cumhuriyet inkılâbına kadar

bütün acaibliğile devam etti.

Ramazan’ın ilan ve kabulu için en iptidai şekilde bile bir şahid- i adilin ihbarı

kâfi iken böyle birtakım itibari davalar tertibine acaba ne lüzum vardı?

Zanni delillerin kati delillerden bin küsür sene evvel ayrıldığını ve

mahiyetlerinin kılı kırk yararak tayin edildiğini bütün dünya bildiği halde biz dinin

esasların itibari telakkilerden çıkacak tevile uğraştık.

Ne yazık!

Ne kadar şayan-i hayrettir ki her şeye teyid kapısı açan bazı fukaha bir Şafi

allamesinin erbab-ı heyetinin hesabı katidir dediğini bildikleri halde içlerinde ilme,

fenne ve makule dayanan bu hale aldırış eden olmamıştır.

Son devrin meşhur allamelerinden Hacı Zihni Efendi Kitabu’s- Sevm’minde bu

meseleye temas ederken: “Ruyet-i hilal muhtac-ı ıspat ise de savm-ı Ramazan emr-i dini

olduğundan hava mağmum olduğuna göre onun hilalini ruyete akıl baliğ bir adilin veya

kavm- sahih üzere bir meşhur (fenalığı görülmemiş adam olduğundan) haberi makbul

olur. Fasıkın haberi ittifakan makbul olmaz.” diyor.

Rahmetli Ahmet Rasim Menakıb-i İslamiye’sinde bu bahse dair yazdığı

fıkraların birinde şunu anlatıyor: Vaktiyle Cerrahpaşa camiinin bir imamı var imiş ki bu

zat hilalin zaman ve taraf-ı tuluunu hesap ve tahmin eder olduğu cihetle alelekser ısbat-

ı hilale muvafık olur ve yevm-i şek akşamında ruyet etti mi kunduralarını koynuna

koyup koşa koşa bab- meşihete gider imiş. Hatta o zamanlar Cerrahpaşa, Sineklibakkal,

Aksaray ahalisi merhumu gösterirler ve bunun kemal-i istical ile geldiğini gördüklerinde

Ramazan olduğunda şüphe etmezler imiş…

Usta Tahir Olgun’un Mahfil dergisinde şöyle bir fıkra okuyoruz:

Hilali görüp de ıspat için bab-i meşihete koşan biri ilk gelen şahide verilmek

üzere atiyeyi almak hırsiyle Kadı’nın odasın atılmış ve telaşından ortadaki büyük

şampanı görmiyerek devirmiş ve tabii şehadeti kabul edilmiyerek dışarı çıkarılmış

(Revnakoğlu, 1963: 2).

198

10. 4. NİKÂHLAR ve DÜĞÜNLER

Cumhuriyet inkılâbı ile beraber tarihe intikal eden eski adetlerimizden biri de,

evlenme usülleri idi.

Evlenecek erkek veya kadın, Şer'i ve Nizami bir takıntısı olmadığı takdirde,

mahalenin umur-u hususatına bakan, İmam Efendiye8müracaat eder, ondan "evlenme

ilm-ü haberi" alırdı ve kendisine gümüş beş kuruş verirdi. Bunu, doğruca o bölgenin

"Mahkeme-i Şeriyesi Kadılığı"na götürürdü. Orada gereken işlem, hemen yapılır,

"izinname"si yazılarak eline verilir ve tekrar İmam Efendiye getirirdi.

Bütün hazırlıklar tamam olunca nikâh ve düğün, hepsi aynı günde yapılabilirdi.

Eğer Şer'i veya Nizami bir engeli olduğunda şüphe edilirse, talip veya talibenin

(evlenmek isteyen erkek veya kadının) geçmişteki durumu, daha önce hangi

mahallelerde oturdu ise, oranın "Hey'et-i İhtiyariye"sine(9) ve imamlarına sorularak

"hüsn-i hal ilm-ü haberi" (iyi hal kâğıdı) istenirdi. Buradan gelen ilm-ü haber, muvafık

şekilde yazıldı ise, düğün hazırlıklarına geçilirdi. Düğünler, mutlaka evlerde yapılırdı ve

perşembe günü olurdu. Buna "Velime Cem'iyyeti" denilirdi. Düğün sahibi, eşini

dostunu düğüne davet eder, akşam yemeği verir, içkili, içkisiz saz fasılları yapılırdı

(çalgı çalar, çengi oynardı). Mahallenin hemen bütün delikanlısı, güzel seslisi düğünün

ceng-ü çeğasına, canla başla iştirak ederler, türlü oyunlar oynarlar, bilhassa çok kıvrak,

oynak ananevi eski bir oyun olsun "Kabadan Bahriye Çiftetelisi"nde, figür ve ritim

bakımından çok dikkate şayan büyük, bir maharet ve muvaffakiyet gösterirlerdi. Bazen

birkaç kişinin iştirakı ile karşılıklı olarak oynanırken, başlarına koydukları su dolu

bardağı -bilhassa göbek atarken- dökmeden, düşürmeden oyunlarına devam etmeleri, o

devrin rindane neş'eli delikanlılarına mahsus, hayret uyandırıcı hünerlerden sayılırdı.

Bunu yapamayan civar komşular ve davetli gelenler, hiç değilse düğünde sandalye

taşımak, misafirleri karşılamak veya uğurlamak, sofrada ekmek dilimlemek, isteyene su

8 Bunlara “Mahalle İmamı” denilirdi. Mahalle camiinin İmamlık, Hatiplik ve Mütevellilik vazifeleri de

ekseriyetle üzerinde bulunurdu. 9Mahallenin “Heyet-i İhtiyariye”si Muhtar-ı Evvel, Muhtar-ı Sani’den ve üç azadan terekküb ederdi.

Bunlar mahalle halkı tarafından seçilirlerdi. Başlarında “Mahalle İmamı” bulunurdu. Bunların yazdığı

“ilm u haber” lerin muteber sayılması için hepsinin sıra ile mühürlemesi şarttı. İçlerinden biri bulunmazsa

“ihtiyat Aza” denilen diğer arkadaşlarından birisi ona vekâlet ederdi.

199

vermek, sofradan kalkanlara ellerini yıkamaları için leğen, ibrik ve havlu tutmak gibi

ufak tefek hizmetlerden birine, behemehâl katılırlardı.

Bir gece önce de, kızın evinde "Kına Gecesi" yapılırdı. Gelinin parmaklarına

kına koyarlardı. Saz, söz, türlü oyunlar ve eğlenceler, vur patlasın çal oynasın sabahlara

kadar sürüp giderdi.

Muhafazakâr tabaka, söz ve oyun yerine Mevlid-i Saadet okuturdu. Anadolunun

bazı yerlerinde, hala akşam yemeğinden sonra damat, gerdeğe gireceği vakit, evde

mevlit okuturlar. Bize kalırsa, bu adet pek yerinde değildir. Zira Mevlid-i Şerif,

düğünden ziyade doğuma yakışır. Hele ölüye okumak, büsbütün yersiz ve manasızdır.

Fakat bu hata, bizde ve zamanımızda "ahval-i tabiiyye" haline getirilmiş bulunuyor.

Çünkü adet ile ibadeti, henüz birbirinden ayırmış değiliz.

Nikâhtan Önce

Mahkeme-i Şer'iyye Kadılığından mahalle İmamı Efendiye gelen izinname,

ekseriyetle şu şekilde kaleme alınır ve mutlaka Ta'lik yazı ile yazılırdı. Mesela:

Eyyub Kadılığından İslambey Mahalesi İmam Efendiye:

Tarafınızdan vürüd eden 18 Rebiülevvel 1325 tarihli ilm-ü haberde zikrolunan

Eyyub'de, Düğmeciler Mahalesinde, Bağçe çıkmazı sokağında, Hasibe ibneti

Abdullah’ın talibi bulunan yine İslam bey mahallesinde, Bağçe çıkmazı sokağında 9

numaralı hanede sakin Ömer İbn-i Hasen'e -bir mânii Şer'isi ve Nizamisi yoğ ise-

akidlerini icra edesiz vesselam...

(Kadının zati mührü)

Nikâhtan önce her iki taraf için vekâlet alınırdı ve şöyle olurdu:

Kızın veya kadının bulunduğu evin kapısına, vekil olacak zat bizzat giderdi :

"- Hasibe Hanım aşağıya gelsin." derdi, Hasibe Hanımı şahsen görür ve derdi ki:

"-Kızım, -yaşlı ise- Hemşire Hanım, senin talibin bulunan Ömer İbn-i Hasen ile

200

evlenmen için -mesela- 5001 kuruş mehr-i müeccel10ve 5000 kuruş mehr-i

müeccele11ile vekilin olayım mı? "

Kız "evet olunuz efendim" derdi. Utancından bir şey söyleyemez ise, sorular

tekrar edilir. Üçüncüde kız yine susarsa ve sıkıldığı halinden anlaşılırsa, hükmen

söylemiş ve kabul etmiş sayılırdı. Erkek için de aynı şey yapılırdı.

Bu şekilde vekâlet alınırken, vekilin yanında iki de şahit bulunurdu. Eğer nikâhta

asaleten oturuluyorsa, bu teklife bittabi lüzum kalmazdı.

Esnay-i akidde (nikâh kıyılırken) İmam Efendiden başka erkek ve kadın namına

birer vekil ve ikişer de şahit bulunurdu. En azı altı kişiden teşekkül eden bu heyete

bekârlar alınmazdı. Heyete dâhil olan kimsenin başından mutlaka nikâh geçmesi şart

koşulmuştu. İstenilirse, iki taraf da asaleten oturabilirdi; o takdirde vekâlet vazifesi

yapılmazdı. O zaman kız, İmam Efendinin sağına, erkek soluna otururdu. Vekiller için

de, aynı şekilde hareket edilirdi. Vekiller, kız veya kadını bizzat görmek suretiyle ve

yukarıda söylediğimiz gibi, iki şahidin huzurunda görüşerek vekilliklerini alırlardı.

Nikâhta bulunacak herkesin namaz abdesti ile bulunması, kat'i surette şarttı.

Namaza girer gibi taze abdest alınırdı. Otururken eller dizlerin üzerine konulurdu.

Parmakların arası açık tutulurdu ve kat'iyyen konuşulmazdı. Orada bulunan bütün

misafirler, davetli ve ziyaretçi herkes, nikâh merasiminin devamı müddetince aynı

şekilde hareket etmeye mecbur idiler. Bu şekilde sükût ve edeple nikâhın kıyılması

beklenirken, İmam Efendi, -Şeyh'in Tekkede Meydan açması ve Zikre başlaması gibi,-

İstiğfar'a girerdi. Üç beş defa bir ağızdan İstiğfar edilir; “Estağfirullah, Estağfirullah,

Estağfirullah" denilir ve sonra İmam Efendi "Euzu Besmele" yi çeker, oturduğu yerden

haziruna hitab eder bir tarzda ve edada şu hutbeyi okurdu:

10 Nikâh feshinde (kadının boşandığı vakit) kendisine, yahud vefatından sonra veresesine (mirasçılarına)

verilecek paradır ki, mikdarı nikâhın akdi sırasında tayin edilirdi; bu bir nevi “Nikâh akçesi” idi; “Mihr-i

baki” de denirdi. 11 Esnay-ı akidde (nikâh kıyılırken) damad tarafından kıza verilen bir miktar para, mal, mücevher ve ev

eşyası gibi şeylerdir ki “Ağırlık” namı verilirdi. Damadın yaptığı gelinlik, oda döşemesi, çeyiz takımları

da “Mehr-i Müeccel”den sayılırdı.

201

Elhamdülillah, Elhamdülillah, Elhamdülillah

Nahmeduhu ve nesta'inihu ve nestağfiruhu

Ve neuzu billahi min şurür-i enfüsena

Ve min seyyiati a'malina

Men yehdihillahü fela Hadiye lehü

Ve neşhedü en lailahe illallah

Vahdehu la şerike lehü vela nazire lehü

Ve misa'e lehü

Ve neşhedü enne seyyidina ve Nebiyyina

Muhammeden abdühü ve resulühü!...

Okunması mutad olan diğer hutbelerden biri de şöyleydi:

Elhamdülillah el muizzü bicela lihi

El münferid-ü bi ifda ilhi

El ebediyyül ebed el vahid-ül ehad

El ferd-üs samed ellezi lem yelid

Velem yüled velemye küllehu küfüven ehad

Ve neşhedü en la ilahe illallah...

Bunlardan sonra "Kaalallahü Teâlâ fi kitabihil kerim" ilavesiyle, Euzu

Besmeleyi çeker, nikâha dair hususlardan bahseden şu ayet-i kerimeyi tilavet eylerdi:

Ve enkihul eyama mimküm ves salihine min ibadiküm ve imaiküm en yekünu fukarae

yuğnihümül-lah-ü min fadlih-i valahü vasi'um âlim.

Yahud yine nikâh ve izdivacın lüzumu ile alakalı ve tavsiyeli şu ayet-i celile okunurdu:

Ya eyyühennas sütteku rabbeküm-üllezi halekaküm min nefsin vahidettin ve haleka

minha zevceha ve besse fihima ricalen kesiren ve nisaa.

Vettekulahe hellezi tesaelune bihi vel erham.

İnnalahe kane aleyküm rakiba (sadakallahül azim)

Arkasından şu Hadis-i Şerifi ilave ederdi:

An ebi Eyyubel Ensari Radıyalahü anh

Ennehü kaal; kale Resulullah sallallahü aleyhi ve alihi veselem.

202

Erbaa min sünenil mürselin:

El hayaü, vetteatur (koku sürünmek) vennikahü, vessivak (misvak kullanmak)

Sadakan Nebi Sallalahü Teâlâ aleyhi ve alihi vesellem,

İmam Efendinin, İki Tarafdan Söz Alması

Bunlar, usül ve adabı ile okunup bittikten sonra, İmam Efendi sağındaki kıza

veya kızın vekili olan zata dönerek sorar:

"- Alahü Tealanın rızay-ı şerifi, Peygamberimiz Efendimiz Muhammed Mustafa

Sallallahu Teâlâ aleyhi ve alihi vesellem hazretlerinin sünnet-i seniyyeleri ve mezhebde

imamımız İmam-ı Azam Ebu Hanife Hazretlerinin ta'lim ve içtihadları üzerine,

tarafımdan vekili bulunduğunuz Hasibe İbneti Abdullah'ı talibiniz bulunan Ömer İbn-i

Hasen'e 5001 kuruş mehr-i muaccel ile ve hazirunun şehadetleri ile bilvekale

(vekâleten) tezviç ettiniz mi?

Erkek vekili:

"- Evet, bilvekale tezevvüç ettim." cevabını verirdi.

Bu sorular iki taraf arasındaki anlaşmaya göre şöyle de özetlenebilirdi:

"- 5001 kuruş mehr-i müeccel ve beynehümada mukarrer olan muaccele ile ve hazirun

şehadeti ile bilvekale tezviç veya tezevvüç eylediniz mi?"

İmam Efendi, bunların cevaplarını bu şekilde ayrı ayrı aldıktan sonra:

"- Ben dahi bu şerait-i mezküre ve ahkâm-ı mesnuneye imtisalen Cenab-ı Hakk'ın emr-i

şerifi, Peygamber Efendimiz Hazretlerinin kavl-i saadetleri ve imamımız İmam-ı Azam

Hazretlerinin mezheb ve içtihadları üzerine akd-i nikâh eyledim." derdi.

Arkasından Aşr-ı Şerif okunur, kısa bir dua edilirdi. Vekiller, evvela İmam

Efendinin, sonra aile büyüklerinin elerini öperler, hazirun ile de müsafahada

bulunurlardı (tebrikleşirlerdi). Herkes birbirini sevinçle kutlardı (Revnakoğlu, 1968:

3949-3952)

203

10. 5. İSLAMİYET’TE YILBAŞI VE MUSİKİ

Tanzimat’a kadar her işimizde ve bütün yazılarda kullandığımız Hicri tarih,

bugün artık eski kayıtlar ile tarihi eserlerde, benim “açık hava arşivi” dediğim

mezarlıklarda ve kitabelerde kaldı. Bu yaşlı ve ağırbaşlı tarihin İslam’da yılbaşı olarak

kabul edilmesi ve kutlaması, Fahr-i Kâinat Efendimizin Mekke ufuklarında Medine

semasına yükselmesinden sonra başlar. Bu mübarek toprakların böyle emalsiz bir

saadete kavuşması ve bu münasebetle Risaletpenah Efendimize karşı sevinç tezahürü

olarak yapılan karşılama törenleri pek coşkun olmuştu. Buna çeşitli musiki aletleri de

katılmıştı ve şu şekilde tertiplenmişti:

Fahr-i Kâinatın teşrifleri haberi Medinede duyulur duyulmaz Mekke’den

kendisini takip edenlerde bütün Medine Müslümanları, “Seniyyet-ü1 Veda”” denilen

yerden itibaren her tarafı kuşatmışlardı. Erkek, Kadın, küçük, büyük, dedeler, nineler

hepsi silahlarını ve zihniyetlerini takıp takıştırarak Allah’ın Resul’ünü istikbal etmek

için kafileler halinde yollara dökülmüşlerdi. Başta “Beni Neccar Kabilesi” kızları, çift

sıra dizilerek, ellerine ne geçti ise, kimisi “mazhar tabl” vurarak (kasnaklı def ve davul

çalarak),kimisi bakırdan su kaplarını, sahan kapaklarını, kimisi yassı, değirmi taşları,

onu da bulamayan irili ufaklı tahta parçaları çomakları birbirine birbirine çarparak, bir

kısmı toprak saksılara deri germek suretile “Kuddum” şekline getirip veya “Mizmar”

denilen ince uzun kamışlardan düdükler yapıp üfleyerek zamana ve kentlerine göre bir

saz faslı vücuda getirmişler; Fahr-i Kâinat Efendimizi bu şekilde şevk-u şadi içinde

(güle oynıya) karşılamışlardı.

Tarihi Hakikatler

Cümbüş kafilesi halinde bu istikbal alayına pek coşkun tezahürlerle katılan

Medine kızları da güzel seslerile bir yandan besteli şiirler, ilahiler, neşideler okuyarak

etrafı çınlatıyorlardı. Bu kasidelerden en meşhuru sonradan dergâhlarımıza da geçmişti.

Zikir sırasında okunurdu. Müstesna bir tavrı vardı. Şöyle diyordu:

Talaal bedr-ü aleyna

Min seniyyat-il vedaı

Vecebeş şükr-ü Aleyna

204

Ma dea lillahi daı

Eyyühel mebus-ü fina

Ci’te bil emr-il muta’ı

Nahnü civari min benin Neccari

Ve habbeza Muhammedün min cari.

Böylece bir ağızdan ve bir gönülden cıvıldaşarak söyledikleri bir kasideler ile,

vücudu âlemlere rahmet olan Rasiletpenah Efendimize kısaca şunları söylemek

istiyorlardı:

Seniyye-ül Veda sema’sından bize bir ay doğdu İçimiz ve ufkumuzu nurlandırdı.

Bunun sonsuz şükrünü eda etmeklik, bize her duada vacip oldu.

Ey bize rütbe-i Risalet ile (Peyganberlik vazifesine ile) gönderilen Hakk Nebisi,

bize itaat edilmesi gereken lüzumlu emirler ile geldin (Kur’an-ı Kerim ve Şeriat

getirdin)

Biz, Beni Neccar Kabile-i Ensar, senin ümmetinden olmak devletine erişmiş

hepimiz, sana şimdi komşu da geldik. Dünya yüzünde, şerefin ihtiyarlığın en yücesine

yükseldik, nasıl coşmayalım?

Bu şekilde bu neşe ile Fahr-i Âlem Efendimizin Mekke’den Medineye

teşfiklerinde, bütün şehir halkının ve kızların yollara dökülerek “Darb-i Düfül” ettikleri

(vecd içinde def çaldıkları) ve onun temposu ile bir ağızdan-yazdığımız gibi-neşideler

şiirler okudukları, tarihin şahadetile tesbit edilmiş ve ilmin malı olmuş fevkalade

hadiselerden biridir.

Bilinenler Fakat Söylenmeyenler

Risaletpenah Efendimizin bu konuya temas eden hadis-i şeriflerini ulema

bilirler; fakat söylemezler

Mesela:

-“Kalbinde Allah sevgisi, Allah aşkı olana, def vurmak, raks etmek, mubah olur.”

-“Zifafınızı, hiç değilse defler ile halka duyururuz.”

205

Mealindeki beyanları, kitaplara geçmiş en sıhhatli Hadisi Şerifler arasındadır. Ayrıca,

Buhari, Muslim, Süyuti, Zemahşeri, Gazali, Kuşeyri, Nablusi, hatta son zamanların

büyük Türk Velisi Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri onun muasır ve mutakıbları gibi

zamanın ileri gelen büyük allameleri mutasavvıfları başta, Ebusuud Efendi’den

Müstakimzade’ye, Evliya Çelebiye kadar meşhur, muteber menbaaların hepsi, Fahr-i

Kâinatın kendilerinin, “Hatice-tül Kübra” ile vakti olan zifaflarında, defler çalmak

suretile etrafa duyurulduğunu ve bu arada “şarkı”ya benzer şiirler, methiyeler ve seçme

besteler okunduğunu, tafsilatı ile anlatırlar.

Keza Hazreti Ayşenin kendi evinde pederleri Hazreti Ebubeki’in yanında, bazan

da Cenab-ı Peygamberin huzurunda, sureti mahsusada def ve davul çaldırdığı,

rakkaselere oyunlar oynattığı yine bu zevatın ve diğerlerinin Hazreti Ayşe’den naklen

yazdıkları tarihi rivayetler ve hakikatler arasındadır. Yine biliyoruz ki, Cenab-ı

Peygamberin kendileri de Bilal-i Habeşiye üzüntülü zamanlarında: “Ya Bilal!. Güzel

sesinle oku da içimi ferahlandır !” buyururlardı.

Buna benzer işlerde kulağı delik, ayağı çevik olan deryadil seyyahımız Evliya

Çelebi, “Cenab-ı Pir destgir Hazreti Mevlana’nın, meclis-i zikirde ve kendi huzurunda

nay, kuddum çaldırması, Zaman-ı Saaded’den kalma ve gelme bir ruhani safanın ilhamı

ile olduğunu” söyler.

Yine tarih sahifelerini çevirenler görürler ki, ecdadımız savaş meydanlarında

dövüşürken, “Mehter”dediğimiz askeri bando en önde nevbe vuruyor (kocaman davullar

çalıyor), asker onun temposu ile yürüyor ve “ Yektir Allah!”diye bağırarak hücuma

geçiyordu.

Seri Şerife Ve Kur’an’ı Kerim’e İftira Edenler

Bu gerçekler, gayet de açık ve söz önündedir. Güneşe gözlerini yumup hakikat

ve bedaheti bile bile örtmeye çalışan ve irfan-ı Muhammedi yerine kör taassubu temsil

eden beyaz sarıklı sınıfının bir kısmı ve bazı mollalar, insan ve hayvanın, yeryüzünde

yaşıyan her canlı mahlûkun ruhi, ezeli gıdası, hatta ibadeti olan musikiyi, büyük

haksızlıklar ederek “memnuat-ı Kur’aniyye”den göstermişlerdir. Kendi kendilerine

fetva verip “yasaktır, haramdır”diyerek Şer’i Şerife ve Kur’an-ı Kerim’e iftirada

206

bulunmuşlardır. Çünkü ehlinin malumu olduğu üzre bilenler bilir ki, Kur’an-ı Kerim’in

hiçbir yerinde musiki, kelime olarak bile geçmez.

Hâlbuki İslam Şeriatinde her hangi bir şeyin “haram” olması, “haram”dan

sayılması için, Kur’an-ı Kerim’de Allahın emri ile yasaklanması ve bu yasağın yine

Kur’an-ı Kerim tarafından “ahkâm” ve “emir” kısmında Müslümanlara buyrulması

şarttır. Bu kesin hükmü kimse değiştiremez.

Binaenaleyh ne Kur’an-ı Kerim’de sarahat ile, ne de “Kütüb-i Sitte” ye bağlı

Hadis-i Şeriflerin herhangi birinde, musiki hakkında böyle bir hükme varılmış değildir.

Dinde olmayanı, dine yüklemenin faidesi anlaşılamamıştır.

İslamiyet’te Yılbaşı

Bi’sedden on yıl sonra, Rabiülevvel ayının on ikinci günü Medine halkına büyük

şeref ve saadet getiren Hicret-i Nebeviyye hadisesinin İslam Tarihinde “mebde”

sayılması, “yılbaşı” olarak kabul edilmesinden önce İslamda sabit ve muntazam bir tarih

mevcut değildi. Bundan dolayı yıllar özel günler, kendi içinde geçen mühim vak’alara,

hadiselere izafe edilerek tesbit olunurdu. Mesela “Ad kavminden” veya “Tufan” dan

önce “Fil vak’asından sonra “, “Kâbe’nin inşası sırasında”, yahut “onu takiben”

denilmek suretile önemli olaylara işaret edilirdi. Fahr-i Kâinat Efendimizin Veladetleri

de, önceleri “Eshab-i Fil”senesinde gösterilmiştir.

Bunların bu suretle yazılması ve hatırlatılması zamanın ve günün tarihinin doğru

olarak tayin edilmesine medar oluyordu.

Halk dilinde hala kullanılan “Nuh-i Nebi’den kalma”, “Cineviz zamanından

kalma” yahut “Fi tarihinde” dediğimiz gibi Peygamber-i Ekberin en yakını ve ilminin,

esrarının tek valisi Cenab-ı İmam-ı Ali ile Hazret-i Ömer’in başkanlığında, Medine’de

kurulan bir meclis, Hicret-i Nebeviyye’nin, İslam Tarihinde “Yılbaşı” sayılmasına

ittifakla karar vermişti. Bu münasebetle Fahr-i Kâinat Efendimize karşı Medine’de

yapılan kutlama ve karşılama törenleri, İslam dünyasına pek çok neş’eli bir bayram

havası da getirmişti.

207

Yakın zamanlara kadar bu merasim, tekkelerimizde her sene pek ihtişamlı bir

surette aynen tekrar ve tanzir edilirdi. Hakikaten görülmeye değer bir azamet ve

hususiyeti vardı. Buna “Nevbe Çıkarma”, “Nevbe Vurma”, çalan ve okuyanlara da

“Nevbe-Zen” veya “Eshab-i Nevbe” denilirdi. Nevbe, Nay-Ney, Kuddüm, Mazhar,

Halile, Def, Davul ve Nakkare gibi bugün bir kısmı unutulmuş eski sazlardan terettüp

ederdi. Bunları maharetle kullanan Eshab-i Nevbe de, mesela Nay üfleyene “Nayi” veya

“Neyzen”, Kuddüm vurana “Kuddümi”, yahut “Kuddümzen”, Mazhar çalana

“Mazharzen”, elinde Halile, saz topluluğunu idare eden usta Zakir veya Zakirbaşı’ya ki,

bu zat, ekseriyetle musikişinas Şeyh Efendilerin kudemasından ve bu sahada şöhret

yapmış bulunanların eskilerinden olur. Bu zata de, “Halilezen” tabir olunurdu. Saz

topluluğunun şefi demekti. Nevbe, başından sonuna kadar onun idaresinde devam

ederdi.

Nevbe kafilesine bazan semtin güzel sesli hafızları ve musikisevenlerin de

katılanlar, katılmak için sıraya girenler olurdu ve görülürdü. Bunun içinde Nevbe’nin

başındaki Halilezen Efendiden tabir-i mahsusu ile “Destur almak” (izin istemek) şarttı

(Revnakoğlu, 1968a: 3252-3254).

10. 6. EVİMİZDE BİR TEMSİL HADİSESİ

İnkişaflarını kendinden başkasına borçlu olmayanlar için kullandığım bir tabir

vardır.Fıtrat fakültesinden çıkmış..derim.

Türk sahnesine bu fakültenin hediye ettiği kıymetler çoktur. Bugün, san’at

hayatının (38) inci yılını idrak eden Türkiyenin en büyük, en kudretli Artisti Raşit

Rızadan rahmetli OTELLO KAMİL ve rahmetli ŞADİ’den tutunuz da; Tiyatro için

yaratılmış Büyük BEHZAD’a, GALİB'e Dahi sanatkâr rahmetli NAŞİD’e HAZIM’a ve

küçük boyunda büyük kıymetler taşıyan rahmetli dostum KEMAL KÜÇÜK’e, hatta

bugünkü şehir tiyatrosunun yaşayan serveti; sahnenin ziyneti olan çok değerli VASFİ

RIZA’ya, YAŞAR NEZİHİ’ye ve unutmadan söyleyeyim, "Eminönü halkevi”nin,

bugünkü şaheser çocuğu Hüseyin Hikmet Demir Söz'e varıncaya kadar hepsi bu

fakülteden çıkmış çocuklardır. Esasen buradan diploması olmıyan insanın, cem’iyet

208

içinde konuşmağa bile hakkı yoktur. Zira KAVUKLU HAMDİ merhumun, en aşağı

yarım asır önce söylediği gibi “Artisliğin mektebi olmaz. Konservatuarlar, istidadı

genişletmek içindir, olmayana bir şey vermezler ve vermemişlerdir.”

Yalnız kültür de yetkili sayılmaz. Eğer sadece kupkuru bir bilgi yetseydi

EBUSSUUD FENDİ en büyük aktör olurdu. Ne simsiyah karacahil ne allame...

yaradılışda san'atkar olmak lazımdır.

Halkevimizde muvaffakiyetli temsillerinde bulunduğumuz ve hepte sahne kurdu

elemanlardan teşekkül eden ve burası pek dikkate şayandır. Henüz tiyatro sezonu

başlamadığı halde he gece salonu ağzına kadar dolduran ve "Bravoo.." diye bağırtan

ETİ TİYATROSU, kendi yolunda,kendi çapında muhakkak ki üstün bir başarı

gösteriyor. On beş günden beri sırasıyla oynadıkları eserler hatırımda. (Çıldıran adam,

Oyulan gözler, Dehri efendi ailesi, Mürebbiye, Kum banyosu, Söz bir Allah bir-

Komedi Muzikal-Dişi köpek, Devlet kuşu, Kasımpaşalı Pembe, Hortlak, Kayseri

Gülleri, İncili çavuş, Sürtük ve en mühimmi İspanya Cellâdı, nihayet meşhur Arşın

malalan)opereti… Bundan önce seyrettiğimiz (Sa'di Tek,Atıf Yahya kabdan ve Servet

Yalçın)gözümüzün önündeler.. Hatır için değil de bir hakikat olarak söylüyorum;

(1938)de ERZURUM'a bir def'a daha gelmiş bulunan sevimli sahne adamı ŞADİ

ŞENER'in bugün başında bulunduğu bu hey'et benzerlerinde görmediğimiz orijinal bir

değer taşıyor. Sazı,cazı,konseri, o kuvvetli ve terbiyeli kadın kadrosu, metotlu

çalışmaları, operet teşkilatı,bilhassa hiç gözden kaçmayan sahne terbiyesi, en hafif

vodvillerde bile bozulmayan temsil vekaarı, sahneye ve seyirciye fevkal'ade saygı

göstermeleri, hepsinin şahsi ve medeni nezahati, vecd içinde, zevk içinde oynamaları,

her esere ayrı bir ihtimamla sarılmaları.. tereddütsüz söylemek lazım gelir ki;

Anadoluyu gezen Trupların başında hepsine örnek tutulmaya değer.

Gönülde tutuşan san'at aşkından başka esaslı bir yardım görmeyen ve ancak

kendi yağıyla kavrulan, sahnede yalnız kendi cevheriyle konuşan Türk Tiyatrosunun

bedi'i ve terbiyevi kültürünü, zeman zeman neş'e ve düşünce ile yuğurarak ve her türlü

mahrumiyete katlanmaktan tat duyarak, var kuvvetiyle, olanca sesiyle yurdun her

köşesinde yer yer gezdiren ve tükenmez bir bulak gibi her akşam değişen bir karekterle

haykıran, konuşan bu teşekküller, ne kadar övülse yeridir ve ne yazılsa azdır. Bunlar

bize, aynı zemanda Türk san'atkarının yalnız san'at için çalıştığını da göstermiş

209

oluyorlar. Her yoksulluğa rağmen daima artmakta olan yüksek meslek duygusunu,-

Başka milletlerin san'at adamlarında pek görülmemiş-Büyük ahlak tevazuunu, biz ancak

bu çeşit sahnelerden öğreniyoruz.

Kabul etmek lazımdır ki; Dünya yüzünde Türk Artisti kadar kendinden

bahsetmesini bilmiyen ve iddiasız çalışan, çok mütevazı bir san'at adamı yoktur. Türk

sahnesinde yıllarca at koşturmuş, futuhat yapmış, bütün hayatı boyunca daima eşsiz

kalmış; ibda sahibi, Ekol sahibi nice üstün değerler ve hala yerleri doldurulmayan

cevherler tanırım ki; -Hiç de yakışır olmadığı halde- Başkasının yardımına muhtaç

kaldığı demler de bile asla sızlanmamışdır.

Şimdi sandıklar dolusu kostümü,göz alıcı muhteşem dekorları belki

olmayan,fakat yıllarca sahne çiğnemiş bilgili, görgülü elemanlardan terekküp eden bu

topluluğun bize öğrettiği mühim şeyler var: Hakiki Türk san'atkarının istediği zeman en

mütevazı şartlar altında bile pek ala çalışabileceğini.. Kendi enerjisini, kudret ve

kabiliyetini hiç bir zeman keybetmiyeceğini açıklamış bulunuyorlar. ŞASİ ŞENER'in

turupu bize bir def'a daha haykırmış ve hatırlatmış oluyor ki; kostüm saltanatı, dekor

ihtişamı, sahnede belki bir lüzum ve belki bir ifadedir. Eserin bazı kısımlarını tamamlar

ve muhakkak ki ayıp örter.

Her kusuru göstermez. Fekat esas değildir. San’atde asıl olan san’atkarlıktır.

İbda ve iycad yapmak kudretidir. Buda aktörün kendi cevherinde bulunur. Ancak geri

planda kalan ve san'atın özüyle hiçde yakın ilgisi olmıyan dekorların, sürükleyen

cazibesi altında, en cüce isti'dad bile DAHİ görünür.

ŞADİ ŞENER'in usta arkadaşları, bizi, bunda da kandırdılar: Türk san'atçısı

yalnız kendine güvenip ortaya çıkan adamdır.

ETİ TİYATROSU'nun bir hususiyetide şu; temamen yerli eser oyniyorlar, bize

öyle geliyor ki; bu teşekküller olmasa tiyatro kütüphanemize kucak dolusu servet

bırakmış olan İBNÜRREFİK’ler, MAHMUD YESARİLER, HÜSEYİN RAHMİ’LER,

İSMAİL ZAHİD'ler ve belkide müsahip Zade, Reşad Nuri, Halid Fahri, Galip ve

Selami, Vedat Urfi, Hayri Muhyeddin ve hatta en kuvvetli bestecimiz Muhlis

Sabahaddin gibi henüz yıpranmamış şöhretler bile, unutulmağa mahkûm kalacak. Bence

bunların en takdir edilecek tarafları da şudur: çok def’a kadro darlığından başkalarının

210

“Makas”lıya “Makas”lıya kuşa döndürdükleri ve istedikleri gibi tasarruf ederek yazanın

bile tanımıyacağı hale getirdikleri zevallı eserleri tam oynuyorlar ve bunun manevi bir

emanet olan mazbut metnine asla hiyanetde bulunmuyorlar. Üstelik şahsi ve orjinal

ihdaslar yaparak “mizansen” ekliyor ve eseri olgunlaştırıyorlar.

Mesela “Dehri Efendi ailesi’nde, “Kambur Amcabey’i oynayan Galip

Nazikcan’ın en sonun da, yüzünü yoğurtla makyajlıyarak traş olması gibi.. Rahmetli

NAŞİD’de buna benzer bir “Mizansen” i HOŞKADEM BACI da yapmışdır..

Gezici turupların çoğunda görmediğimiz hususiyetlerden biri de, “Komedi

müzikal” oynamalarıdır. Bunu da, bir operet müziği halinde dinletiyorlar.. Çok eski bir

operetci olan ve “Arşınmalan”da kendisine unutulmaz bir şahsiyet yapmış bulunan

GALİL NAZİKCAN, o kalın usta ve dolgun sesiyle, toplu şanteleri öyle güzel ve

Üstadca idare ediyor ki görmek ve dinlemek lazım. “Bas bariton”un, mimikleri de

manalı..Türk sahnesinin eşsiz dehası büyük NAŞİD’e fekat biçare NAŞİD’e o güzel

sesi, güzel yüzü ile on yıldan fazla “Beldam”lık etmiş; Hala genç ve taze eşi SEADET

Nazikcan, ondan da baskın “ELİZA” kudretinde büyük bir varlık olan vaktiyle “Fatih

gençler birliği” nin “KEMAL KÜÇÜK İHTİDAL” inde bizzat denediğim Bu San’atkar

kadın, bilhassa fettan ve çapkın rollerde, hatta-Büyük bir kompozisyon Artisti gibi-

Fevkel’ade başardığı hazin tiplerde bile, hakikaten emsalsız.. Tatlı sesi ve çok kuvvetli

jestleriyle sahnede o kadar manalı, o kadar edalı ve o kadar pervasız ki; Rolünü

oynamıyor, rolü ile oyniyor sanarsınız..NAŞİD’le çalıştığı son yıllarda yeni yeni

başlamış olduğu Akordeon’u da, bugün elinde oyuncak etmiş..

Vodvili komediden komediye piyesden iyi oynayan, nasılsa kısılmış fekat yine

tatlı, yine ahenkli sesiyle ve çok sevimli, sempatik yüzüyle daima gülen; birazda

HAZIM’a benzeyen ŞADİ ŞENER; müzikde, operetde hatta modern tiyatroda en güç

bir iş olan Taklidde bile aksamıyor. Biraz kültürüde var. Bizzat yaşıyormuş gibi çok

candan oynadığı facialardan, tiyatronun itibari olduğunu unutturacak tesirleri görülüyor.

San’at kıdemi, ne olursa olsun bütün bir salonu, dakikalarca hıçkırtan bir adam,

muhakkak ki san’atkardır. Seyirci önünde derisine girdiği şahsın bütün haliyle,

ihtirasiyle halleşen ve “TEMSİL”, “TEMESSÜL”değilde bizzat tehallül eden,

vücudunun bütün zerreleriyle duyarak oynayan bu, cidden değerli, kır saçlı ve iki çocuk

211

babası genç, sahne arkadaşları içinde de sevilmiş..Hepsinin arasında sıcak ve samimi bir

kaynaşma görüyorum.

Kaynana gibi cadaloz, dadı gibi dil ebesi tipleri,eski ve ananevi karakterleriyle

konuşturmakta çok mahir olan ve bu işlerde “HALİDE PİŞKİN’den pişkin ve zengin

görünen san’atkar eşi SAFİYE SALTIK da, yaman bir şey.. Fekat bu “Grandam” büyük

bir kusuru var..KOCA KARI,Hanımnine gibi baba yani eski kadın rollerine bile yüksek

topuklu iskarpin ve ten renkli ince çorapla çıkıyor. Pek lüzumlu olduğunu kendisinin de

mutlaka bilmesi lazım gelen makiyaja hiç ehemmiyet vermiyor. Beri tarafta pek ala

görüyorki; eski kurtlardan olan arkadaşı NAZİKCAN, ilk akşam oynadıkları “Çıldıran

adam”da;yalnız “Ben Vurdum..” demekten ibaret kısa, fekat çok özendiği küçük rolü

için belki bir saatden fazla makyaj odasından çıkmamıştır. Hiç konuşmayan fekat sessiz

bir belagatle çok şeyler anlatan o müthiş surat bana büyük RAŞİD’in erişilmez bir

kudretle oynadığı “Aktör kin” de “Meyhaneci” yi ibda eden YAŞAR NEZİH’yi ve

harikulade olan enfes makyajını hatırlattı; onu hiç unutamıyorum.

SAFİYE SALTIK’ın bende bıraktığı kanaat şudur; ya rolüne ehemmiyet

vermiyor. Yahud kendi kifayetine fazla güveniyor ikiside zararlı..Yoksa Eti

Tiyatrosunun ona bir terlik bulamaması yüzünden değil.

Yıllarca sahne çiğnemiş, sayısızturuplarda çalışmış, bu heyetin başında değilse;

can damarında, beklemeği sayılması lazım gelen ATA AKANDERE, bilhassa Baba

rollarinde, gün gürmüş eski tiplerde,sesinin tonu, kendine mahsus olan telaffuz

hususiyeti, biraz da çene kavaflığı ile seyirciyi en fazla ilgilendiren, düşündüren, ve bol

bol güldüren orijinal bir kıymet “Külhan” tipini yaşarken bile, hiç umulmayan tezadı

jestleri, yerli Selika ile çok ustaca ve daima yerinde kullandığı hesapsız argo tabirler,

hele o “İkizlet” de “Van Gülü”ne manalı manalı bakışlarla bir bıyık bükmesi var ki, en

aşağı on dakika hepimizi güldürdü..Kendi başına sahneyi dolduran ve bol bol neş’e

doğuran Bu adam, her hal ve hareketiyle sahneyi yenmiş bir emekdar olduğunu

söyliyor. Fekat coşkun alkışlar sürüp giderken rolüne devam etmesi, ikide birde kenara

köşeye çekilmesi, hiçde lüzumlu yok iken seyirciye profil durması ve bunlara benzer

kötü alışkanlıklar, bu usta san’atkarın şaysiyetini, kaybettirecek kadar tehlikeli. Birazda

yüksek sesle konuşması lazım. MUAZZEZ AKANDERE ile PERİHAN AKANDERE;

ilerisi için bize çok şeyler vaad ediyorlar.

212

ŞADİ ŞENER ve arkadaşlarının devamlı muvaffakiyetlerinde amil olan

şahsiyetleri sayarken unutulmasın ki; Yayına çok hâkim gördüğümüz kemancı SAFVET

ŞENÇALAR’la iyi bir hançere san’atkarı olan eşi Mürüvvet Sençalar’ın ve

“Rabbülmizhab” Halid Baba’nın, bu başarıda büyük payları ve tesirleri olmuştur.

Sahnesini basma kalıplıktan kurtarmak gayretiyle didinen ve yeni yeni eserler

vermek isteğinde bulunan ŞADİ, geçen akşam bana; oynıyacak eser bulamadıklarını

söyliyerek hayli dert yandı;

- “Zaten elimizde birkaç Vodvil var; onu da bir ay burada kalan Sadi Tek;

hepsini oynamış, gitmiş. Ne yapacağımızı şaşırmış durumdayız.” Dedi ve derin bir iç

geçirdi, acının, içine işlemiş gözlerinden ve her halinden belli oluyordu.

- Sevgili Sadi, sen bilmiyor musun ki bu büyük dert, yalnız senin derdin, yalnız

Sadi Tek’in değil bütün bir Türkiye’nin derdidir (Cemaleddin Server, 1946b: 27-30)

213

SONUÇ

Cemaleddin Server Revnakoğlu, Cumhuriyet döneminin önemli folklor

araştırmacılarındandır. Folklorun çalışma alanlarından olan tarikatlar sahasına yönelmiş,

bu alanın önemli adet ve geleneklerini derlemiştir. Revnakoğlunun üç önemli

hususiyetinden bahsedilebilir:

Evvela o, çalıştığı sahanın önemini erken fark etmiş bir araştırmacıdır.

Genellikle sadece bir inanç müessesesi olduğu düşünülen tarikatların toplumsal ve

kültürel yönünü görmüş, bu yönüyle tarikatların geçmiş ve gelecek arasındaki

köprülerden biri olduğunu fark etmiştir. Bu nedenle tarikatların bu kültürel

birikimlerinin bir an önce derlenmesi gerektiğini düşünerek bu işe koyulmuştur.

Revnakoğlu bu derleme ve anlatma işini büyük bir fedakârlıkla yapmıştır. Çünkü içinde

bulunduğu zaman, konjoktörel olarak hassas bir zaman dilimidir. Tarikat gibi yakın bir

zamanda resmen kapatılan ve yasaklanan bir müessese hakkında inceleme yapmak ve

bunları yazıya dökmek cesaret gerektiren bir durumdur. Zaten kendisi bu araştırmaları

yayımlayacak bir yayın organı bulmakta zorlanmış, bunu bizzat ifade etmiştir.

Çalışmalarını yayımlayacak ulusal çapta bir dergi veya gazeteyi kolayca bulabilseydi

binlerce sayfalık arşiv belgesi muhakkak daha fazla makale olarak elimizde bulunacaktı.

Yine Revnakoğlu, kültür çalışmalarını yaparken maddi bir beklenti içinde olmamış,

sadece milli kültürü yaşatma ideali taşımıştır.

Onun ikinci bir önemli yönü, bu işin içinden biri olması, bilgileri ilk ağızdan

vermesi, bu anlamda tarikat kültürü adına sağlam bir kaynak olmasıdır.

Revnakoğlu,’nun çocukluğu tarikatların serbest olduğu bir döneme rastlar. Tarikatlar

1925’te resmen kapatıldığına göre 1912 doğumlu Revnakoğlu, çocukluğunda bu âlemi

tam olarak müşahade etmiştir. Zaten resmen kapatılmalarına rağmen hayatiyetlerini

devam ettirdikleri bir gerçektir. Hele Revnakoğlu’nun İstanbul’da doğup büyüdüğü

düşünüldüğünde onun tarikatlar hakkındaki zengin tecrübesi rahatça anlaşılacaktır. Yine

askerlik dolayısıyla geldiği Erzurum da dini hayat ve tarikatlar adına canlı bir şehirdir.

Dolayısıyla kader Revnakoğlu’nu tarikatlar içinde yaşatmış, bir ayini idare edecek kadar

bu işin içinden biri olmasına imkân vermiştir. Bu nedenledir ki onun bu konuda verdiği

bilgiler ilk ağızdan bilgilerdir ve orijinaldir. Çocukluğundan itibaren tarikat sahası

içinde bulunan, hayatı dergâhlarda geçen, bir tarikata intisabiyeti kuvvetle muhtemel

214

olan Revnakoğlu, bizzat yaşadığı, gördüğü, bildiği şeyleri kaynakların da yardımıyla

anlatmıştır. Bundan dolayı yazılarında samimi bir dil ve etkileyici bir anlatım söz

konusudur.

Revnakoğlu’nun bir diğer önemli yönü ise araştırmacı kimliğidir. İstanbul’da

önemli bir edebiyatçı-ilim adamı muhitinde yaşamış, bu muhitte kendisini yetiştirmiş,

özellikle eski eserleri, mezar kitabelerini okuma konusunda sahasının sayılı

uzmanlarından olmuştur. Eski eserler konusundaki bu uzmanlığı kendisine oldukça

geniş bir kütüphaneden yararlanma imkânı sunmuş, o da bu imkânı çok iyi kullanmış ve

eserlerini oluştururken bu kütüphaneden yararlanmıştır. Onun dipnotu olmayan yazısı

yok gibidir. Araştırmacılığı ve bilgi birikimi, her yazı ve eserine alabileceğinden daha

fazla malumat yerleştirmesine sebep olmuştur. Her yazısında mutlaka müracaat ettiği

birkaç kaynak söz konusudur.

Revnakoğlu’nun eserleri de oldukça etkileyici, kendi sahasında derin izler

bırakmış eserlerdir. Marifetname gibi mühim bir eseri fark etmesi oldukça önemlidir.

Bu eser üzerinde yaptığı farklı çalışma, oldukça büyük bir beğeniyle karşılanmış, yerel

ve ulusal basında takdir edici yayınlarla bu beğeni dile getirilmiştir. Marifetname’nin

klasik bir eser olarak bilinirliğinde Revnakoğlu’nun İbrahim Hakkı’ya beslediği derin

hürmet ve eseri hakkında yaptığı etkili çalışmanın olduğu muhakkaktır. Veysel Karani

çalışması, bu sahadaki büyük bir eksikliği gidermesi açısından önemlidir. Pek çok

kaynağa ve bunun yanında halk anlatımlarına da müracaat edilerek meydana getirilen

bu çalışma da kendi sahasının ilklerindendir. Bu anlamda büyük bir bir ihtiyacı karşılar

mahiyettedir. Makaleleri de kendi alanında çok önemli bir boşluğu doldurmuş

yazılardır. Bu yazılarda pek çok önemli konu ilk defa cesaretle gündeme taşımış,

kendisinden sonra gelecek olan akademik dünyaya kaynaklık etmiştir.

Yine onun bıraktığı arşiv de; tarih, kültür ve edebiyatımız için önemli bir

kaynaktır. Araştırmacı kimliğinin en önemli mahsulü diyebileceğimiz bu arşiv

gerçekten de saklı bir bilgi hazinesi niteliğindedir. Öncelikle tarikatlar ve tekkeler

hakkında çok önemli bilgileri ihtiva eden binlerce sayfalık bir müracaat kaynağıdır.

Öyle ki Diyanet İslam Ansiklopedisi’ndeki referanslar bu arşiv bilgileridir. Bunun

yanında tamamen açıldığında ve incelendiğinde tarihten edebiyata, dini bilimlerden

sosyal bilgilerin diğer şubelerine yardım edecek, bu sahalarda yeni açılımlara kaynaklık

215

edecek önemli bilgi ve belgenin varlığı söz konusudur. Şu an bir kısmı Süleymaniye

Devlet Kütüphanesi'nde araştırmacıları bekleyen bu dev arşiv, tamamen açılıp

araştırmacıların hizmetine sunulduğunda Revnakoğlu'nun ilim dünyasındaki yeri daha

anlaşılır olacaktır.

Bütün bunlara rağmen günümüzde o, pek çok vefasızlık nedeniyle bilinmezlik

perdesinde kaybolmuştur. Vefatından sonra hakkında yazı yazan birkaç yazar dostu da

bu vefasızlığı fark etmiş ve dile getirmiştir. Kitabe kitabe, mezar mezar gezerek

geçmişin izlerini arşivlerde takip eden Revnakoğlu'na maalesef zaman, çok vefalı

davranmamıştır. Vefat ettiği gün Bugün ve Erzurum Hür-Söz gazeteleri dışında hiçbir

basın organında haber yapılmamıştır. Evlenmediği için bir çocuğu yani varisi olmamış,

akrabalarının dahi bulunmamasından dolayı eşyaları satılmış, evinden çıkan 30.000 lira

para devlete teslim edilmiştir. Önemli insanların mezarlarını fark edip yerlerini

sağlamlaştıran bu insanın kabri, maalesef meftun bulunduğu Edirnekapı mezarlığında

tahrip olmuş, zamanla kaybolmuştur.

Dileğimiz, Revnakoğlu’nun öneminin fark edilmesi, hak ettiği değere

kavuşması, eserlerinin daha etkin bir şekilde akademik dünya ile buluşturulmasıdır.

216

KAYNAKÇA

Acaroğlu, Türker (9 Kasım 1961). “Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi”.

Milliyet, 8

Akçay, İlhan (14 Kasım 1961). “Marifetname Hakkında”. Hür Söz, 2

Akarpınar, R. Bahar (2002). “Dini Edebiyat Ürünlerinin Mevlid Kutlamalarında

Kullanımı ve Sosyo-Psikolojik Etkileri”[Bildiri]. Uluslararası Tük Dünyası Halk

Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, (ss. 33-49, Ankara: Kültür Bakanlığı

Altıntaş, Hayrani (1992). Erzurumlu İbrahim Hakkı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Artun, Erman. (2002). Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları

Başar, Zeki (1961). “Eseri Sunarken (Marifetname giriş yazısı)”. İstanbul: Erzurum

Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, VII-X

Bayın, Doğan; Dervişoğlu, İsmail (2003). Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat

Kültürü. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.

Berkli, Yunus (2014). “Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri”. Erzurum:

Atatürk Üniversitesi Yayınları

Bilirdönmez, R. (Eylül 1968). “Revnakoğlu İçin”. Hür Söz, 2

Cemaleddin Server (Şubat1946a). “Ketencizade”. Erzurum Halkevi Dergisi, 1(8-9), 21-

28

Cemaleddin Server (Şubat1946b). “Evimizde Bir Temsil Hadisesi”. Erzurum Halkevi

Dergisi, 1(11), 27-30

Cemaleddin Server (Temmuz 1959a). “Erzurum Matbuat III” . Tarih Yolunda Erzurum,

1(4), 5-6

Cemaleddin Server (Aralık 1959b). “Erzurum Matbuat IV”+ . Tarih Yolunda Erzurum,

1(4), 5-6

Cemaleddin Server (Haziran 1960). “Erzurum Matbuat V” . Tarih Yolunda Erzurum,

1(5-6), 7-8

217

Cemaleddin Server (Ocak 1961a). “Erzurum Matbuat VI” . Tarih Yolunda Erzurum,

1(7-8), 6-7

Cemaleddin Server (Aralık 1961b). “Pire Mehmed”. Tarih Yolunda Erzurum, 1(9-10),

25-27

Cemaleddin Server (12 Mart 1962). “Hoca Nizam Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,

1(11-12), 28-29

Ceyhan, Semih. (2000). “Tac”. İslam Ansiklopedisi, (XXXIX, 365)

Çiftçi, Cemil. (2003). Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.

Çobanoğlu, Özkul. (2002). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine

Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları

Demir, M. Suat. (2013). Mekarim-i Ahlak. Erzurum: Yakutiye Yayınları

Demir, M. Suat. (2004). Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri’nin Risaleleri. Erzurum:

İbrahim Hakkı Kültür Derneği.

Demirhan, Pertev (1962). “İbrahim Hakkı Hazretlerinin Büyüklüğü ve Marifetname’nin

Değeri”. Tarih Yolunda Erzurum, 1(13), 4

Dervişoğlu, İsmail; Selvi, Hasan (2011). Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun

Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi. İstanbul: İlk Harf Yayınevi.

Dursunoğlu, Sıtkı (Eylül 1969). “Cemali Anarken”. İş ve Düşünce Dergisi, 34(267), 9-

10

Düzgün, Dilaver. (1990). Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu’nun Folklor ve Halk Edebiyatı İle

İlgili Çalışmaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Eren, Hikmet. (2003). Doğumunun 300. Yılında Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara:

Hoca Ahmet Yesevi Ocağı Yayınları.

Erzurumiyatçı, (Mayıs 1944). “Ayaklı Kütüphane”. Erzurum Halkevi Dergisi, 1, (4-5),

47-51

218

Erzurumiyatçı, (Kasım 1962). “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,

1(13-14), 11-13

Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963a). “Edirne Müdafi Şükrü Paşa”. Tarih Yolunda

Erzurum, 1(15-16), 23-24

Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963b). “Iğdasorlu Hacı Şevket Bey”. Tarih Yolunda

Erzurum, 1(15-16), 25

Erzurumiyatçı, (Mart-Mayıs 1963c). “Hacı Şevket Efendi”. Tarih Yolunda Erzurum,

1(15-16), 26-28

Fındıkoğlu, Fahri (1961). “Önsöz (Marifetname giriş yazısı)”. İstanbul: Erzurum

Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, III-IV

Fındıkoğlu, Fahri (Aralık 1969). “Cemaleddin Server’in Birinci Vefat Yılı” 34(284),

27-29

Gökalp, Mehmet (10 Ocak 1962). “Eserler ve Şahsiyetler”. Hür Söz, 2

Imak, Sadi (7 Aralık 1961). “İbrahim Hakkı İçin Bir Kitap”. Milliyet, 2

İbrahimhakkıoğlu, M. Hakkı (Eylül 1969). “Dostum Cemaleddin”. ”. İş ve Düşünce

Dergisi, 34,(267), 12

İçli, Necdet. (1994). "Revnakoğlu, Cemaleddin Server". Dünden Bugüne İstanbul

Ansiklopedisi (VI, 321)

İnançer, Ömer Tuğrul. (2005). “Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler”. Ahmet

Yaşar Ocak (Ed.), Osmanlı Tarihinde Sufilik Ayin ve Erkanları (ss 115-170). Ankara:

T.D.K. Yayınları

İsfandiyaroğlu, Fethi (1961). “İbrahim Hakkı’yı Tanıtan Eser (Marifetname giriş

yazısı)”. İstanbul: Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, XV-

XVI

Kara, Mustafa. (2014). Miraciyye ve Bursalı Safiyye Hanım Vakfiyesi. Bursa: Vakıflar

Müdürlüğü Yayınları.

219

Kara, Mustafa. (2005). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergah yayınları.

Koca, Salim. (2000). Türk Kültürünün Temelleri. Trabzon: KTÜ Yayınları

Köprülü, Mehmet Fuat. (2014). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa

Yayınları

Naci, Elif (12 Mart 1962). “Marifetname”. Tarih Yolunda Erzurum.1(11-12)

Niyazi, Mehmet; (2007). Dâhiler ve Deliler. İstanbul: Ötüken

Ocak, Ahmet Yaşar. (2005). “Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler”. Ahmet Yaşar

Ocak (Ed.), Sunuş. (ss 21-29). Ankara: T.D.K. Yayınları

Ocak, Ahmet Yaşar. (2005). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk

Tarih Kurumu.

Ö. Emin [Fındıkoğlu] (1954). “Revnakoğlu’yla Bir Konuşma”. Bilgi Mecmuası,92, 6-7.

Özcan, Ahmet. (2011). Türkiye’de Popüler Tarihçilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Özalp, Ömer Hakan. (1999). Erzurumlu Yeşilzade Mehmet Salih Efendi. Erzurum:

Erzurum Kitaplığı.

Öztürkmen, Arzu. (1998). Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim

Yayınları

Pasinler, Sadrettin (Eylül 1969). “Erzurumiyatçi Merhum Cemaleddin Server”. İş ve

Düşünce Dergisi, 34,(267), 8-9

Raux, Jean-Paul. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabalcı

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (4 Kasım 1951). “Eski Muharremlerde Mersiyye ve

Aşure”. Vakit gazetesi, 5

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (6 Mayıs 1952a). “Memleketimizde Bahar Şenlileri”.

Vakit gazetesi, 5

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (21 Ekim 1952b).“Betaşilikte Dini Bir Ayin Var

mıdır?”, Vakit gazetesi, 5-6

220

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (23 Eylül 1953a). “Eşrefoğlu’nun Eserleri ve Şahsiyeti

II”. Yeni Tarih Dünyası, 1(4), 169-170

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (27 Kasım 1953b). “Rumilik ve İsmaili Rumi”. Yeni

Tarih Dünyası, 1(8), 348-350

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (5 Ocak 1954a) “Kadirhane’de Erbain Helvası”. Yeni

Tarih Dünyası, 2(11), 469-470

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (7 Mart 1954b) “Helvanın Pişirilmesi”. Yeni Tarih

Dünyası, 2(13), 551-552

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (14 Mart 1954c). “Helvanın Husura (Saray’a)

Gönderilmesi”. Yeni Tarih Dünyası, 2(14), 588-589

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (17 Nisan 1954d). “Kutb-i Nayi Osman Dede ve

Miraciyesi”. Yeni Tarih Dünyası,, 2(15), 615-616

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (17 Nisan 1954e). “Eşrefilerde Köfteli Çorba”. Yeni

Tarih Dünyası,, 2(15), 631-632

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (30 Nisan 1954f). “Köfteli Çorba Töreni”. Yeni Tarih

Dünyası,, 2(16), 665-666

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (21 Mayıs 1954g). “Edebiyatımızda Mevlid ve

Miraciye”. Yeni Tarih Dünyası, 2(17), 690-693

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (31 Mayıs 1954h). “Mevlid’in Bugünkü Hali,

Miraciye’nin Üstünlüğü”. Yeni Tarih Dünyası, 2(18), 738-739

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1957). “Hakkı Tarık Us Kitabı” Vakit gazetesi

matbaası

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1959a). “Erzurum Matbuatı I”. Tarih Yolunda

Erzurum, 1(1), 7-8

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mart 1959b).“Tivnikli Faruk Hoca”. Tarih Yolunda

Erzurum,1(2), 9-11

221

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1959c). “Erzurum Matbuat II”. Tarih

Yolunda Erzurum, 1(3), 13-14

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1959d). “Celal Feyyaz Gürsel”. Tarih

Yolunda Erzurum, 1(3), 21-23

Revnakoğlu, (Temmuz 1959e). “Bir Aydınımızı Daha Gitti”. Tarih Yolunda Erzurum,

1(3), 25-26

Revnakoğlu, Server (Aralık 1959g). “Erzurum Yatırlarından Habib Baba – yı Veli”.

Tarih Yolunda Erzurum, 1(4), 11-12

Revnakoğlu, Server (Mart-Nisan 1960). “Kındığılı Vehbi Hoca”. Tarih Yolunda

Erzurum, 1(5-6), 22-23

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961a). Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi.

Erzurum: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınlar

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961b). “Erzurumlu Gürsel Paşa”. Tarih Yolunda

Erzurum,1(7-8), 11-12

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1961c). “Erzurum’da Bir Kubbe Çökdü”. Tarih

Yolunda Erzurum,1(7-8), 14-16

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (12 Mart 1962a). “Tortumlu Musa Kazım Efendi I”.

Tarih Yolunda Erzurum, 1(11-12), 32-33

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (27 Haziran 1962b). “Erzurum Matbuatı I” Hür Söz 2

Erzurumiyatçı, [Revnakoğlu] (Kasım 1962c). “Cimilli Yetim Hoca Efendi”. Tarih

Yolunda Erzurum, 1(13-14), 11-13

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1963). “Berat Gecesine Dair”. Hür Söz 2

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1963a). “Tarihde Ramazan II”. Hür Söz 2

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1Aralık 1964). “Bektaşiliğin Gerçek Hüviyeti”. Tarih

Dünyası, 1(1), 108-109

222

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1 Ocak 1965a). “Nalıncızade Hacı Mustafa Halim I”.

Tarih Dünyası, 1(2), 226-228

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1 Nisan 1965b). “Fethi Bey Hocamız”. Tarih

Dünyası, 1(5), 7-10

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (15 Haziran 1965c). “Meşhur Bektaşiler - Yaşar Baba

II”. Tarih Dünyası, 1(7), 250-252

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1966a) “Yunüs’ün Bestlenmiş İlahileri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”. Türk Yurdu, 5(319), 128-139

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1966b). “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve

Okçular Tekkesi I”. Tarih Konuşuyor, 5(25), 2067-2071

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan 1966c). “Fatih’in Kurduğu Okmeydanı ve

Okçular Tekkesi III”. Tarih Konuşuyor, 5(27), 2227-2230

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1966d). Türk-İslam Aleminde Tarikatler Mecmuası I.

İstanbul: Yonca yayınevi

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1966e). Türk-İslam Aleminde Tarikatler Mecmuası II.

İstanbul: Yonca yayınevi

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1966f). “Eski Üç Aylarda Ramazanı Karşılama

Hazırlıkları”. Tarih Konuşuyor, 5(35), 2885-2890

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1967a). “Minare Musikmizde Temcitler”. Tarih

Konuşuyor, 6(36), 2996-3000

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mart 1967b). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,

Nüktedanlık ve Hazırcevaplar I”. Tarih Konuşuyor, 7(38), 3091- 3095

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan 1967c). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,

Nüktedanlık ve Hazırcevaplar II”. Tarih Konuşuyor, 7(39), 3127-3130

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Haziran 1967d). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,

Nüktedanlık ve Hazırcevaplar III”. Tarih Konuşuyor, 7(41), 3222-3225

223

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1967e). “Tarikat Mensuplarında Zarafet,

Nüktedanlık ve Hazırcevaplar IV”. Tarih Konuşuyor, 7(42), 3266-326

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Eylül 1967f). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde

Tekke ve Zaviyeler”. Tarih Konuşuyor, 7(44), 3344-3347

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ekim 1967g). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde

Tekke ve Medrese Arasındaki Görüş Farkları”. Tarih Konuşuyor, 7(45), 3387-3391

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Kasım 1967h). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde

Tekkelerin Kuruluş ve Çöküntü Sebepleri”. Tarih Konuşuyor, 7(46), 3441-3444

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1967i). “Kapatılışının 42. Yıldönümünde

Tekkelerin Çöküntü Sebepleri”. Tarih Konuşuyor, 7(47), 3472-3476

Revnakoğlu, Cemaleddin (Ocak 1968a). “İslamiyette Yılbaşı ve Musiki”. Tarih

Konuşuyor, 7(48), 3252-3254

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1968b). “Nevbe Vurmak Ne İdi, Nasıl

Yapılırdı?”. Tarih Konuşuyor, 8(49), 3553-3556

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (1968c). “Nevbe Çıkarma Merasimi”.

Tarih Konuşuyor, 8(Mart 50), 3612-3616

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Nisan1968d). “Nevbe ve Sazları”. Tarih Konuşuyor,

8( 51), 3654-3659

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Mayıs 1968e). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri I”.

Tarih Konuşuyor, 8(52), 3693-3696

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Haziran 1968f). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri II”.

Tarih Konuşuyor, 8(53), 3749-3752

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Temmuz 1968g). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri

III”. Tarih Konuşuyor, 8(54), 3800-3803

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ağustos 1968h). “Tarikatlerde Cenaze Törenleri IV”.

224

Tarih Konuşuyor, 8(55), 3829-3832

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Eylül 1968i). “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif

Fıkralar ve Enteresan Olaylar I”. Tarih Konuşuyor, 8(56), 3870-3872

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Kasım 1968k). “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikahlar

ve Düğünler I”. Tarih Konuşuyor, 8(58), 3949-3952

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Aralık 1968m). “Eski Cemiyet Hayatımızda Nikahlar

ve Düğünler II”. Tarih Konuşuyor, 8(59), 3997-4000

Revnakoğlu, Cemaleddin Server (Ocak 1969). “Tarikat Mensuplarına Ait Zarif Fıkralar,

Hadiseler, Şahsiyetler”. Tarih Konuşuyor, 8(60), 4052-4057,

Sayar, Ahmet Güner (2014). Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: Ötüken

Server Cemal, (Mart-Mayıs 1963). “Tortmlu Asım Hoca”. Tarih Yolunda Erzurum,

1(15-16), 30-31

Sönmez, Asım (Eylül 1968). “Arkadaşım Cemaleddin Server Revnakoğlu” İstanbul

Belediye Dergisi, 61, 21.

Sümer, Faruk (1992). Oğuzlar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakvı Yayınevi

Şeyh Cemalullah, (1960a). Yemen İllerinde Veysel Kareni. İstanbul: Uğur-Olcay

Yayınevi

Tanman, M. Baha. (1991). “Bahariye Mevlevîhânesi”. İslam Ansiklopedisi, (IV, 473)

Tanman, M. Baha. (1998).“Hindîler Tekkesi”. İslam Ansiklopedisi , (XVIII, 67)

Tanman, M. Baha. (2009). “Selâmi Ali Efendi Tekkesi”. İslam Ansiklopedisi,

(XXXVI, 350)

Tatcı, Mustafa. (2013). “Yunus Emre”. İslam Ansiklopedisi, (XXXXIII, 605)

Tosun, Necdet. (2013). “Veysel Karani”. İslam Ansiklopedisi, (XXXXIII, 75)

Özcan, Nuri. (2004). “Mersiye”. İslam Ansiklopedisi, (XXIX, 220)

Uzun, Mustafa. (2005). “Mi’raciye”. İslam Ansiklopedisi, (XXX, 137)

225

Ulunay, Refi Cevad (1961). “İbrahim Hakkı Hazretleri”. Milliyet, 4

Uraz, Murat (1961). “Cemaleddin Server ve Eseri (Marifetname giriş yazısı)”.

İstanbul: Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Yayınları, XI-XIII

Uzel, Nezih (7 Ekim 1968). “Cemaleddin Server”. Dünya gazetesi,3.

Üstün Başoğlu, (Aralık 1959h). “İstanbul’da Erzurumlu Hayratı” . Tarih Yolunda

Erzurum, 1(4), 16

Üstünbaşoğlu, Cemaleddin Server (Mayıs 1944). “Tahtacılar, Ayin ve Adetleri”.

Erzurum Halkevi Dergisi, 1(4-5), 26-29

Üstünbaşoğlu, Cemaleddin Server (Şubat 1945). “Tazegüllü Ahmet Fevzi Alpagut”.

Erzurum Halkevi Dergisi, 1(6), 24-28

Yıldırım, Dursun. (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Ankara: Akçağ

Yayınları

Yılmaz, Hasan Kamil. (2000). “Hâşimiyye”. İslam Ansiklopedisi, (XI, 416)

Yücel, Erdem (1978). “Üstad Cemaleddin Server Revnakoğlu” Hayat Tarih Mecmuası,

7, 77-82

Yücel, Erdem (2000). “Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun Eyüp Çalışmaları”

[Bildiri]. İrfan Çalışkan (Ed.). Eyüp Sultan Sempozyumu Bildirileri 5-7 Mayıs 2000

(ss. 284-297), İstanbul: Eyüp Belediye Başkanlığı

Yücel, Hür Mehmet. (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.yy). İstanbul: İnsan

Yayınları,

226

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler Adı Soyadı Selim SELİMOĞLU

Doğum Yeri ve Yılı Erzurum 1974

Eğitim Durumu

Lisans Öğrenimim Selçuk Üniversitesi – Türk Dili ve Edebiyatı

Y. Lisans Öğrenimim Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Bilimi Bilim Dalı

Bildiği Yabancı Diller İngilizce

Bilimsel Faaliyetleri “Tarikat Folkloruna Dikkati Çeken İlk Araştırmacılardan Cemaleddin Server Revnakoğlu”. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi: 53/187-179 Kutadgu Bilig-Mutluluk Bilgisi. İstanbul: İkinci Adam Yayınları

İş Deneyimi

Stajlar

Projeler

Çalıştığı Kurumlar Erzincan Hacı Ali Akın Lisesi Trabzon Alparslan Anadolu Lisesi Trabzon Yomra Anadolu Lisesi Trabzon Ahmet Can Bali Anadolu Lisesi

İletişim

E-posta Adresi selimogluhoca@gmail.com

Tarih 01/09/2015

227