1

Chóa NguyÔn vµ V−¬ng triÒu NguyÔn

trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX

2

3

ñy ban nh©n d©n tØnh Thanh hãa Héi khoa häc lÞch sö ViÖt Nam

Kû yÕu Héi th¶o khoa häc

Chóa NguyÔn vµ V−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam

tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX

T¹i Thanh Hãa, ngµy 18-19/10/2008

Nhµ xuÊt b¶n ThÕ giíi Hµ Néi - 2008

4

L−u hµnh trong héi th¶o

5

Ban Tæ chøc Héi th¶o khoa häc

“Chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX”

¤ng V−¬ng V¨n ViÖt - Phã Chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa - §ång Tr−ëng ban

GS. NGND. Phan Huy Lª - Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam - §ång Tr−ëng ban

I. TiÓu Ban Tæ chøc

1. ¤ng V−¬ng V¨n ViÖt – Phã Chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa - Tr−ëng ban 2. ¤ng Ng« Hoµi Chung – Gi¸m ®èc Së V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch tØnh

Thanh Hãa – Phã Tr−ëng ban

3. PGS.TS. Ph¹m Mai Hïng – Phã Chñ tÞch Héi KHLS ViÖt Nam – Phã Tr−ëng ban 4. ¤ng TrÞnh D−¬ng – Tr−ëng Ban Tæ chøc Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn. 5. ¤ng NguyÔn Träng Quúnh – Ch¸nh V¨n phßng UBND tØnh – Uû viªn 6. ¤ng Ng« §×nh ChÐn – Phã Gi¸m ®èc Së Tµi chÝnh – Uû viªn. 7. ¤ng Lª Trung S¬n – Phã Tr−ëng Ban Tuyªn gi¸o TØnh uû – Uû viªn. 8. TS. Lª Ngäc T¹o – Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Biªn so¹n LÞch sö Thanh Hãa

– Uû viªn.

9. ¤ng NguyÔn V¨n Hîp – Ch¸nh V¨n phßng Së V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch – Uû viªn

II. TiÓu Ban Néi dung

1. GS. NGND. Phan Huy Lª – Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam – Tr−ëng ban. 2. GS. NGND. §inh Xu©n L©m – Phã Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam

– Phã Tr−ëng ban.

3. ¤ng Ng« Hoµi Chung – Gi¸m ®èc Së V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch tØnh – Phã Tr−ëng ban.

4. GS. TS. NguyÔn Quang Ngäc – Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Khoa häc Héi KHLS ViÖt Nam – Phã Tr−ëng ban.

5. PGS.TS. NguyÔn V¨n NhËt – Phã Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam – Phã Tr−ëng ban.

6. ¤ng D−¬ng Trung Quèc – Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn. 7. PGS.TS. §ç Bang – Chñ tÞch Héi KHLS Thõa Thiªn HuÕ – Uû viªn. 8. PGS.TS. Vâ V¨n Sen – Chñ tÞch Héi KHLS Thµnh phè Hå ChÝ Minh – Uû viªn. 9. Bµ Hoµng Ph−¬ng Trang – Ch¸nh V¨n phßng Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn. 10. TS. Lª Ngäc T¹o - Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Biªn so¹n LÞch sö Thanh Hãa – Uû viªn. 11. TS. NguyÔn ThÞ HËu – Phã Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn.

6

7

PhÇn khai m¹c

8

9

Lêi khai m¹c V−¬ng v¨n viÖt

Phã chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa

KÝnh th−a c¸c ®ång chÝ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc! KÝnh th−a c¸c quý vÞ ®¹i biÓu! KÝnh th−a c¸c nhµ khoa häc!

C¸ch ®©y võa trßn 450 n¨m, mïa ®«ng n¨m 1558, v©ng mÖnh triÒu ®×nh, chóa NguyÔn Hoµng ng−êi con th©n yªu cña nh©n d©n Thanh Hãa ®· vµo Nam më câi. H«m nay trong kh«ng khÝ phÊn khëi trµn ®Çy tin t−ëng vµo th¾ng lîi cña sù nghiÖp ®æi míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, UBND tØnh Thanh Hãa phèi hîp víi Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam long träng tæ chøc héi th¶o khoa häc Quèc gia "Chóa NguyÔn vµ V−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX".

Thay mÆt TØnh ñy, H§ND, UBND, MTTQ ViÖt Nam tØnh Thanh Hãa t«i xin nhiÖt liÖt chµo mõng c¸c quý vÞ ®¹i biÓu, c¸c vÞ kh¸ch quý cïng toµn thÓ c¸c nhµ khoa häc ®· cã mÆt trong cuéc Héi th¶o khoa häc quan träng h«m nay.

KÝnh th−a c¸c quý vÞ!

Nh− chóng ta ®· biÕt, xung quanh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn chñ ®Ò nµy, tõ tr−íc ®Õn nay ®· cã hµng chôc cuéc héi th¶o khoa häc ®· ®−îc tæ chøc, nh−ng ®¸nh gi¸ vÒ Chóa NguyÔn vµ nhÊt lµ vÒ V−¬ng triÒu NguyÔn cho ®Õn nay vÉn cßn nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ng−îc nhau. Trªn c¬ së thµnh qu¶ nghiªn cøu cña sö häc ViÖt Nam h¬n 20 n¨m ®æi míi, kÕt hîp víi nh÷ng thµnh tùu míi cña sö häc Quèc tÕ thêi kú héi nhËp, chóng t«i mong r»ng cuéc héi th¶o nµy sÏ tËp trung lµm râ quª h−¬ng, dßng hä, ch©n dung cña mét sè vÞ Chóa NguyÔn, c¸c vÞ Vua NguyÔn, c¸c nh©n vËt lÞch sö tiªu biÓu ë thêi kú nµy vµ nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh x©y dùng vµ më mang l·nh thæ ViÖt Nam. Tõ ®ã, héi th¶o më réng trao ®æi ®¸nh gi¸ chung vÒ c¸c Chóa NguyÔn, Vua NguyÔn lµm c¬ së x¸c ®Þnh ph−¬ng h−íng b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ di s¶n v¨n hãa thêi NguyÔn ®¹t hiÖu qu¶ tèt nhÊt.

Chóng t«i hÕt søc vui mõng, héi th¶o ®· nhËn ®−îc sù tham gia h−ëng øng 90 b¶n tham luËn cña c¸c nhµ khoa häc ë c¸c ViÖn nghiªn cøu, c¸c tr−êng §¹i häc, c¸c c¬ quan v¨n hãa, c¸c nhµ sö häc trªn ph¹m vi c¶ n−íc. §Æc biÖt Héi th¶o ®· nhËn ®−îc 8 tham luËn, ®¨ng ký ph¸t biÓu cña c¸c chuyªn gia hµng ®Çu vÒ lÞch sö ViÖt Nam ë Trung Quèc, Ph¸p, NhËt ®Õn víi héi th¶o trªn tinh thÇn häc thuËt, hîp t¸c vµ th©n thiÖn.

Héi th¶o còng ®· ®−îc ®ãn tiÕp bµ con hä NguyÔn, bµ con c¸c dßng hä kh¸c tõ nhiÒu vïng ®Êt n−íc vµ bµ con ViÖt kiÒu ®ang sinh sèng vµ lµm ¨n t¹i n−íc ngoµi ®· vÒ

10

víi quª cha ®Êt tæ, tá lßng thµnh kÝnh ®èi víi tæ tiªn vµ thÓ hiÖn sù quan t©m víi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra cña Héi th¶o.

Chóng t«i mong r»ng, kÕt qu¶ cña cuéc héi th¶o khoa häc lÇn nµy sÏ gióp cho giíi sö häc ViÖt Nam ®¸nh gi¸ kh¸ch quan toµn diÖn, xÝch l¹i gÇn nhau h¬n trong nhËn thøc vÒ nh÷ng thµnh tùu vµ c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña Chóa NguyÔn vµ V−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö d©n téc. §óc rót nh÷ng kinh nghiÖm quý gi¸ cho thêi kú héi nhËp vµ ph¸t triÓn, ®Ó cã nh÷ng nhËn thøc kh¸ch quan trong viÖc biªn so¹n c¸c bé s¸ch gi¸o khoa, c¸c gi¸o tr×nh chuÈn vÒ lÞch sö ViÖt Nam. §iÒu ®ã cßn cã ý nghÜa hÕt søc quan träng ®èi víi nh©n d©n Thanh Hãa, lµ quª tæ cña nhµ NguyÔn trong viÖc gãp phÇn n©ng cao gi¸o dôc truyÒn thèng quª h−¬ng, g¹n ®ôc kh¬i trong, xøng ®¸ng víi nh÷ng cèng hiÕn to lín cña cha «ng ®èi víi quª h−¬ng, ®Êt n−íc.

Víi ý nghÜa trªn, t«i xin tuyªn bè khai m¹c Héi th¶o!

Xin kÝnh chóc søc kháe c¸c ®ång chÝ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc, c¸c nhµ khoa häc.

Chóc héi th¶o thµnh c«ng tèt ®Ñp! Xin tr©n träng c¶m ¬n!

11

CHóA NGUYÔN Vµ V¦¥NG TRIÒU NGUYÔN TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM

Tõ THÕ Kû XVI §ÕN THÕ Kû XIX B¸o c¸o ®Ò dÉn

GS Phan Huy Lª Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam

1. Qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ yªu cÇu cña héi th¶o NhËn thøc lÞch sö lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn tíi tiÕp cËn lÞch sö mét c¸ch cµng ngµy

cµng kh¸ch quan, trung thùc, gÇn víi sù thËt lÞch sö nhÊt trong kh¶ n¨ng cña c¸c nhµ sö häc. T«i nãi gÇn víi sù thËt lÞch sö nhÊt trong hµm ý lµ gi÷a lÞch sö kh¸ch quan vµ lÞch sö ®−îc nhËn thøc bao giê còng cã mét kho¶ng c¸ch mµ môc tiªu vµ −íc väng cña c¸c nhµ sö häc lµ rót ng¾n kho¶ng c¸ch ®ã. Kh¶ n¨ng nµy tïy thuéc vµo rÊt nhiÒu nh©n tè, tr−íc hÕt n¨ng lùc cña nhµ sö häc biÓu thÞ ë tr×nh ®é lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p luËn, c¸ch tËp hîp vµ xö lý c¸c nguån th«ng tin, mÆt kh¸c lµ c¸ch nh×n vµ ®éng c¬ cña nhµ sö häc liªn quan ®Õn nh÷ng t¸c ®éng chi phèi hay ¶nh h−ëng cña bèi c¶nh chÝnh trÞ cña mçi thêi kú lÞch sö. Do ®ã, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi chóng ta cïng nhau th¶o luËn ®Ó nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ l¹i mét sè sù kiÖn, nh©n vËt lÞch sö hay c¶ mét giai do¹n, mét thêi kú lÞch sö.

Thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn tõ thÕ kû XVI cho ®Õn thÕ kû XIX lµ mét trong nh÷ng thêi kú lÞch sö ®· tr¶i qua nh÷ng c¸ch nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ hÕt søc kh¸c nhau, cã lóc gÇn nh− ®¶o ng−îc l¹i.

V−¬ng triÒu NguyÔn ®Ó l¹i nh÷ng bé chÝnh sö ®å sé cña v−¬ng triÒu tiªu biÓu lµ bé §¹i Nam thùc lôc1vµ §¹i Nam liÖt truyÖn2. Nh÷ng bé chÝnh sö cña v−¬ng triÒu bao giê còng chÐp theo quan ®iÓm chÝnh thèng cña v−¬ng triÒu ®ang trÞ v× vµ nh»m t«n vinh c«ng lao, sù nghiÖp cña v−¬ng triÒu. Trªn quan ®iÓm chÝnh thèng ®ã, Sö qu¸n triÒu NguyÔn phª ph¸n nh÷ng thÕ lùc ®èi lËp nh− chóa TrÞnh ë §µng Ngoµi, c¸c lùc l−îng chèng ®èi nh− coi T©y S¬n lµ "ngôy triÒu"...

Trong xu h−íng canh t©n ph¸t triÓn m¹nh thêi Tù §øc, mét sè nhµ trÝ thøc cÊp tiÕn ®· d©ng lªn triÒu ®×nh nhiÒu b¶n ®iÒu trÇn ®Çy t©m huyÕt. Trong sè ®iÒu trÇn nµy, mét sè t¸c gi¶ ®· nªu lªn trªn tinh thÇn phª ph¸n nh÷ng mÆt tiªu cùc, l¹c hËu cña ®Êt n−íc thêi NguyÔn, nhÊt lµ vÒ kinh tÕ, quèc phßng vµ gi¸o dôc. Tiªu biÓu nhÊt lµ NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, §Æng Huy Trø.

1 §¹i Nam thùc lôc, tiÒn biªn vµ chÝnh biªn, nguyªn b¶n ch÷ H¸n l−u gi÷ t¹i ViÖn nghiªn cøu H¸n

N«m, b¶n dÞch 38 tËp, NXB Sö häc vµ Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1962 ®Õn 1978 2 §¹i Nam liÖt truyÖn, tiÒn biªn, chÝnh biªn s¬ tËp vµ nhÞ tËp, nguyªn b¶n ch÷ H¸n l−u gi÷ t¹i ViÖn

nghiªn cøu H¸n N«m, b¶n dÞch 4 tËp, NXB ThuËn Hãa, HuÕ 1993

12

Nh− vËy lµ trong thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn, bªn c¹nh quan ®iÓm chÝnh thèng t«n vinh v−¬ng triÒu, còng ®· cã nh÷ng gãc nh×n kh¸c tõ nh÷ng ®Ò nghÞ canh t©n cña nh÷ng trÝ thøc cÊp tiÕn.

Trong thêi Ph¸p thuéc, xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña ng−êi ViÖt Nam, ng−êi Ph¸p, phÇn lín theo xu h−íng vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn hiÖn ®¹i cña ph−¬ng T©y. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp trung nhiÒu nhÊt vµo viÖc kh¶o t¶ c¸c di tÝch lÞch sö, v¨n hãa, c¸c nghi lÔ, c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt vµ c¸c nh©n vËt lÞch sö cïng quan hÖ giao th−¬ng víi n−íc ngoµi, c¸c th−¬ng c¶ng, ®« thÞ, nhÊt lµ kinh thµnh HuÕ. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy, ngoµi nh÷ng Ên phÈm in thµnh s¸ch, th−êng lµ c¸c luËn v¨n ®¨ng t¶i nhiÒu nhÊt trªn Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH), Bulletin de l' Ecole française d' Extrªme-Orient (BEFEO) vµ trªn t¹p chÝ tiÕng ViÖt nh− t¹p chÝ Tri t©n, Nam phong, Trung B¾c chñ nhËt... Trong nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ vÒ tõng ph−¬ng diÖn nh− vËy tuy kh«ng ®−a nh÷ng nhËn xÐt ®¸nh gi¸ chung vÒ c¸c chóa NguyÔn hay v−¬ng triÒu NguyÔn, nh−ng t¹o ra c¬ së khoa häc cho nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ thêi kú lÞch sö nµy. Nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh ®¸nh gi¸ thÓ hiÖn râ h¬n trong nh÷ng mét sè c«ng tr×nh vÒ th«ng sö ViÖt Nam. VÝ dô ViÖt Nam sö l−îc cña TrÇn Träng Kim, trong ®ã mét mÆt t¸c gi¶ biÖn gi¶i triÒu T©y S¬n kh«ng ph¶i lµ "ngôy triÒu" nh− c¸ch nh×n nhËn chÝnh thèng cña sö triÒu NguyÔn, mÆt kh¸c nªu cao c«ng lao thèng nhÊt ®Êt n−íc "®em giang s¬n vÒ mét mèi, nam b¾c mét nhµ, lµm cho n−íc ta thµnh mét n−íc lín ë ph−¬ng nam vËy"1. T¸c gi¶ ®¸nh cao nh÷ng thµnh tùu thêi Gia Long, Minh MÖnh, nh−ng còng phª ph¸n triÒu Tù §øc ®Ó cho ®Êt n−íc suy yÕu vµ l©m vµo"sù nguy vong"2. Mét sè bé sö An Nam cña ng−êi Ph¸p nh− Histoire moderne du pays d' Annam (LÞch sö cËn ®¹i xø An Nam) cña Charles Maybon3, Lecture sur l' histoirre d' Annam (Bµi gi¶ng lÞch sö An Nam) cña Ch. Maybon vµ H. Russier4 còng nhÊn m¹nh c«ng thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ nh÷ng thµnh tùu cña triÒu NguyÔn, ®ång thêi cã xu h−íng nªu cao vai trß trî gióp cña mét sè sÜ quan vµ kü thuËt Ph¸p.

Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945 cho ®Õn n¨m 1975, trong thêi kú chiÕn tranh, c«ng viÖc nghiªn cøu nãi chung cã bÞ h¹n chÕ, sè l−îng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn ®Ò kh«ng nhiÒu. Nh−ng chÝnh trong bèi c¶nh nµy ®· xuÊt hiÖn mét khuynh h−íng phª ph¸n gay g¾t c¸c chóa NguyÔn còng nh− c¸c chóa TrÞnh vµ ®Æc biÖt lµ v−¬ng triÒu NguyÔn thÕ kû XIX. Khuynh h−íng nµy ph¸t triÓn ë miÒn B¾c trong thêi gian tõ 1954 ph¶n ¸nh trªn mét sè luËn v¨n trªn t¹p chÝ V¨n sö ®Þa, §¹i häc s− ph¹m, Nghiªn cøu lÞch sö vµ biÓu thÞ tËp trong nh÷ng bé lÞch sö, lÞch sö v¨n häc, lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam...

Mçi t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm tuy cã møc ®é kh¸c nhau, nh−ng tùu trung ®Òu chung khuynh h−íng phª ph¸n c¸c chóa NguyÔn (còng nh− c¸c chóa TrÞnh) ®· chia c¾t ®Êt

1 TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l−îc, NXB T©n ViÖt, Hµ Néi 1949, tr.405 2 TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l−îc, S®d, tr. 486 3 Charles Maybon: Histoire moderne du pays d' Annam, Paris 1919 4 Ch. Maybon, H. Rusiser: Lecture sur l' histoire d' Annam., Hµ Néi 1919

13

n−íc, v−¬ng triÒu NguyÔn më ®Çu b»ng hµnh ®éng cÇu viÖn t− b¶n Ph¸p, phong kiÕn Xiªm ®Ó tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh chèng T©y S¬n vµ kÕt thóc b»ng sù ®Çu hµng qu©n x©m l−îc Ph¸p. Thêi kú nhµ NguyÔn bÞ kÕt ¸n lµ thêi kú chuyªn chÕ ph¶n ®éng nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam. Khuynh h−íng ®ã gÇn nh− trë thµnh quan ®iÓm chÝnh thèng trong biªn so¹n s¸ch gi¸o khoa ®¹i häc vµ phæ th«ng.

Th¸i ®é phª ph¸n gay g¾t trªn cã nguyªn do s©u xa trong bèi c¶nh chÝnh trÞ cña ®Êt n−íc thêi bÊy giê vµ trong c¸ch vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn sö häc cña c¸c nhµ nghiªn cøu.

Quan ®iÓm trªn n¶y sinh, x¸c lËp trong nh÷ng n¨m tõ 1954-1956 vµ ph¸t triÓn m¹nh cho ®Õn nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX. §ã lµ thêi kú c¶ d©n téc ®ang tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh v« cïng ¸c liÖt hoµn thµnh nhiÖm vô gi¶i phãng ®Êt n−íc, thèng nhÊt tæ quèc. Trong thêi kú ®ã, ®éc lËp d©n téc vµ thèng nhÊt quèc gia lµ môc tiªu cao c¶, cã ý nghÜa thiªng liªng cña cuéc chiÕn ®Êu. V× vËy khi nh×n l¹i lÞch sö, bÊt cø hµnh ®éng nµo xóc ph¹m hay ®i ng−îc l¹i ®éc lËp vµ thèng nhÊt ®Òu bÞ phª ph¸n. Cuéc tranh luËn vÒ sù thèng nhÊt ®Êt n−íc thêi T©y S¬n vµ nhµ NguyÔn còng tiÕn hµnh trong kh«ng khÝ chÝnh trÞ ®ã vµ ®· xuÊt hiÖn quan ®iÓm cùc ®oan cho r»ng T©y S¬n ®· hoµn thµnh, thËm chÝ hoµn thµnh triÖt ®Ó nhiÖm vô kh«i phôc quèc gia thèng nhÊt. Bèi c¶nh lÞch sö cña cuéc chiÕn tranh ®· t¸c ®éng ®Õn th¸i ®é cña nhiÒu nhµ sö häc trong nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ vÒ c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn.

Nguyªn nh©n vÒ vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn lµ thuéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c nhµ sö

häc. §©y lµ thêi kú nÒn sö häc hiÖn ®¹i x©y dùng trªn hÖ t− t−ëng M¸cxÝt ®ang h×nh

thµnh vµ trong vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ

nhÜa duy vËt lÞch sö ph¹m nh÷ng sai lÇm cña chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, c«ng thøc, m¸y mãc.

Theo lý thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, thêi bÊy giê ®ang thÞnh h×nh quan ®iÓm cho

r»ng chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam h×nh thµnh trong thêi B¾c thuéc, ph¸t triÓn ®¹t ®Õn ®é

cùc thÞnh ë thêi Lª s¬ thÕ kû XV vµ b¾t ®Çu suy vong tõ thÕ kû XVI, råi l©m vµo tÝnh

tr¹ng khñng ho¶ng trÇm träng vµo thêi cuèi Lª vµ nhµ NguyÔn. Nh− vËy lµ thêi kú c¸c

chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®−îc ®Æt vµo khung suy vong, khñng ho¼ng cña

chÕ ®é phong kiÕn vµ trong bèi c¶nh ®ã th× giai cÊp phong kiÕn kh«ng cßn vai trß tÝch

cùc, kh«ng cßn ®¹i diÖn cho lîi Ých d©n téc. ¸p dông lý thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ ®Êu tranh giai cÊp mét c¸ch gi¸o ®iÒu ®· dÉn ®Õn nh÷ng hÖ qu¶ ®−a ra nh÷ng ph©n

tÝch vµ ®¸nh gi¸ lÞch sö thiÕu kh¸ch quan, kh«ng phï hîp víi thùc tÕ lÞch sö. Kh«ng

riªng c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn mµ nh÷ng nh©n vËt lÞch sö liªn quan, vµ

réng ra c¶ v−¬ng triÒu M¹c tr−íc ®ã, ®Òu bÞ ®¸nh gi¸ theo quan ®iÓm ch−a ®−îc kh¸ch

quan, c«ng b»ng nh− vËy.

C«ng cuéc §æi míi khëi ®Çu tõ n¨m 1986, b¾t ®Çu tõ ®æi míi t− duy kinh tÕ, sau ®ã dÇn dÇn ®−îc më réng sang c¸c lÜnh vùc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. N¨m 1988 Héi Khoa häc lÞch sö ViÖt Nam ®−îc tæ chøc l¹i trªn ph¹m vi c¶ n−íc vµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc ®Çu tiªn lµ tæ chøc cuéc Héi th¶o khoa häc "Sö häc tr−íc

14

yªu cÇu §æi míi cña ®Êt n−íc" t¹i Hµ Néi n¨m 1989 vµ t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh n¨m 1990 víi sù tham gia cña nhiÒu nhµ sö häc vµ nh÷ng ngµnh liªn quan cña khoa häc lÞch sö nh− kh¶o cæ häc, d©n téc häc, b¶o tµng vµ b¶o tån häc, v¨n hãa häc. Héi th¶o ®· ®¹t ®−îc sù ®ång thuËn cao trong kh¼ng ®Þnh nh÷ng thµnh tùu cña nÒn sö häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam, vai trß vµ cèng hiÕn cña sö häc trong th¾ng lîi cña sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt ®Êt n−íc, trong cuéc sèng x· héi ®ång thêi nghiªm kh¾c nªu lªn nh÷ng mÆt h¹n chÕ, nh÷ng yÕu kÐm vµ khuyÕt tËt ®Ó kh¾c phôc. VÒ mÆt nµy, héi th¶o ®· nªu lªn ba mÆt yÕu kÐm quan träng nhÊt vÒ t− duy sö häc lµ: - Khuynh h−íng gi¸o ®iÒu, c«ng thøc trong vËn dông c¸c nguyªn lý cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, - Khuynh h−¬ng "chÝnh trÞ hãa lÞch sö", dïng lÞch sö ®Ó minh häa mét sè quan ®iÓm chÝnh trÞ cã s½n, tù h¹ thÊp tÝnh ®éc lËp, vai trß s¸ng t¹o cña khoa häc lÞch sö, - Khuynh h−íng "hiÖn ®¹i hãa lÞch sö" theo ý nghÜa lµ tr×nh bµy lÞch sö qu¸ khø nh− hiÖn ®¹i, kh«ng t«n träng tÝnh ®Æc tr−ng cña tõng thêi kú lÞch sö1.

Trong héi th¶o, nhiÒu tham luËn vµ ph¸t biÓu còng ®· nªu lªn yªu cÇu ®æi míi t− duy sö häc theo h−íng tiÕp cËn vµ nhËn thøc ®èi t−îng mét c¸ch kh¸ch quan, trung thùc nhÊt trong kh¶ n¨ng cao nhÊt cña sö häc. Mét lo¹t vÊn ®Ò, trong ®ã cã nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nh− triÒu Hå, triÒu M¹c, c¸c chóa NguyÔn, triÒu NguyÔn ®−îc ®−a ra ph©n tÝch ®Ó minh chøng cho nh÷ng nhËn ®Þnh phiÕn diÖn, thiÕu tÝnh kh¸ch quan, khoa häc tr−íc ®©y.

Tõ cuèi nh÷ng n¨m 80, nhÊt lµ tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX trë l¹i ®©y, c«ng viÖc nghiªn cøu vÒ thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®· ®−îc triÓn khai vµ ®¹t nhiÒu thµnh tùu míi theo xu h−íng t− duy kh¸ch quan, trung thùc. Ngoµi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸ nh©n, mét ®Ò tµi Khoa häc cÊp nhµ n−íc mang tiªu ®Ò "Kh¶o cøu kinh tÕ vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc triÒu NguyÔn, nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong thùc tiÔn ®æi míi ®Êt n−íc hiÖn nay", m· sè KX-§L: 94-16 do PGS §ç Bang lµm chñ nhiÖm ®· ®−îc thùc hiÖn n¨m 1995-1996 víi sù tham gia gÇn nh− cña giíi sö häc c¶ n−íc. Ph¹m vi nghiªn cøu dÇn dÇn ®−îc më réng trªn tÊt c¶ lÜnh vùc cña thêi kú lÞch sö nµy, tõ kinh tÕ, x· héi ®Õn chÝnh trÞ, v¨n hãa, t«n gi¸o, nghÖ thuËt... NhiÒu c«ng tr×nh khoa häc ®−îc xuÊt b¶n hay ®¨ng t¶i trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc, gÇn hai chôc cuéc héi th¶o khoa häc ®· ®−îc tæ chøc ë thµnh phè HuÕ, thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ thñ ®« Hµ Néi2. Mét sè luËn ¸n TiÕn sÜ ®· chän ®Ò tµi trong thêi kú lÞch sö c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn. Mét sè häc gi¶ n−íc ngoµi còng quan t©m nghiªn cøu thêi kú nµy vµ kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®−îc c«ng bè, trong ®ã cã mét sè c«ng tr×nh ®· ®−îc dÞch vµ xuÊt b¶n t¹i ViÖt Nam3.

1 Phan Huy Lª: Sö häc ViÖt Nam trªn ®−êng ®æi míi, tãm t¾tTæng kÕt héi th¶o, b¸o Nh©n d©n ngµy

15-1-1992. 2 Tham kh¶o Th− môc triÒu NguyÔn cña ®Ò tµi KX-§L:94-16 do PGS §ç Bang lµm chñ nhiÖm, gåm

hai tËp. HuÕ 1997. Thêi chóa NguyÔn cã 414 ®¬n vÞ, thêi vua NguyÔn cã 607 ®¬n vÞ, céng 1.021 ®¬n vÞ th− môc

3 Mét sè vÝ dô: Yu Insun: Political Centralisation and Judicial Administration in 17 century Vietnam, Journal of

Asitic Studies , Seoul 1-1980

15

Trong nhËn ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ vÒ c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX dÜ nhiªn cßn cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c t¸c gi¶ vµ cßn nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu, th¶o luËn. Nh−ng mÉu sè chung cña nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu trong vµi thËp kû trë l¹i ®©y ë trong n−íc còng nh− n−íc ngoµi lµ thèng nhÊt cÇn ph¶i khai th¸c nh÷ng nguån t− liÖu phong phó, ph©n tÝch vµ xö lý mét c¸ch khoa häc ®Ó n©ng cao nhËn thøc vÒ thêi kú nµy mét c¸ch kh¸ch quan, tr¶ l¹i c¸c gi¸ trÞ ®Ých thùc cho c¸c triÒu vua chóa, c¸c nh©n vËt lich sö, nªu cao nh÷ng cèng hiÕn tÝch cùc, ®ång thêi ph©n tÝch c¶ nh÷ng mÆt h¹n chÕ, tiªu cùc. VÒ c¬ së t− liÖu th× trong lÞch sö ViÖt Nam cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, ch−a cã thêi kú nµo cã nh÷ng nguån t− liÖu phong phó, ®a d¹ng nh− thêi kú c¸c chóa NguyÔn, nhÊt lµ thêi kú v−¬ng triÒu NguyÔn. Ngoµi c¸c bé chÝnh sö vµ ®Þa chÝ cña v−¬ng triÒu, cßn cã nhiÒu nguån t− liÖu gèc mang gi¸ trÞ th«ng tin rÊt cao nh− Ch©u b¶n1, ®Þa b¹2, v¨n bia3, gia ph¶ vµ c¸c t− liÖu do ng−êi n−íc ngoµi ghi chÐp. C¸c nguån t− liÖu trªn ®ang ®−îc s−u tÇm vµ khai th¸c cã hiÖu qu¶ cung cÊp nh÷ng d÷ liÖu míi cùc kú phong phó ®Ó nghiªn cøu s©u c¸c vÊn ®Ò cña thêi kú lÞch sö c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn.

C¸c nguån t− liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cho ®Õn nay ®· t¹o lËp mét c¬ së khoa häc v÷ng ch¾c ®Ó giíi sö häc vµ c¸c nhµ khoa häc trªn c¸c lÜnh vùc liªn quan cïng nhau nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch c«ng b»ng ®èi víi vai trß vµ cèng hiÕn cña c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX, ph©n tÝch mét c¸ch kh¸ch quan mÆt tÝch cùc vµ c¶ mÆt h¹n chÕ, mÆt m¹nh vµ c¶ mÆt yÕu. §ã chÝnh lµ lý do vµ yªu cÇu cña cuéc Héi th¶o khoa häc tÇm cì quèc gia cña chóng ta tæ chøc nh©n dÞp 450 n¨m chóa NguyÔn Hoµng rêi quª h−¬ng xø Thanh vµo më câi ph−¬ng Nam.

Yoshiharu Tsuboi: N−íc ®¹i Nam ®èi diÖn víi Ph¸p vµ Trung Hoa, LuËn ¸n TiÕn sÜ b¶o vÖ t¹i

Tr−êng Cao ®¼ng thùc hµnh vÒ khoa häc x· héi, Paris n¨m 1982, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, thµnh phè Hå ChÝ Minh 1990

Yang Baoyun: Contribution µ l' histoire de la principautÐ des Nguyen au Vietnam mÐridional (1600-1775), Etudes Orientales, GenÌve1992.

Li Tana: Xø ®µng Trong, lÞch sö kinh tÕ-x· héi ViÖt Nam thÕ kû 17 vµ 18, LuËn ¸n TiÕn sÜ b¶o vÖ t¹i §¹i häc quèc gia Australia n¨m 1992, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, NXB TrÎ, thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1999

Li Tana, Anthony Reid: Southern Vietnam under the Nguyen, Singapore 1993 Choi Byung Wook: Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820-1841), LuËn ¸n TiÕn sÜ

b¶o vÖ t¹i §¹i häc quèc gia Australia, New York 2004. 1 Ch©u b¶n triÒu NguyÔn ®ang ®−îc l−u gi÷ t¹i Côc V¨n th− - L−u tr÷ Nhµ n−íc gåm 734 tËp vµ 40

tËp bÞ kÕt dÝnh ®ang xö lý. 2 Hai s−u tËp ®Þa b¹ lín nhÊt hiÖn l−u gi÷ t¹i Côc v¨n th− - L−u tr÷ Nhµ n−íc vµ ViÖn Nghiªn cøu

H¸n N«m, gåm 10.570 tËp víi 18.884 ®ia b¹ c¸c th«n Êp, phÇn lín thuéc thêi nhµ NguyÔn. 3 ViÖn ViÔn ®«ng b¸c cæ Ph¸p (EFEO) ®· dËp ®−îc 11.651 tÊm bia víi 20.980 th¸c b¶n, n¨m 1958

chuyÓn giao cho Th− viÖn Trung −¬ng, sau chuyÓn cho ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m qu¶n lý. Sau ®ã ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m tiÕp trôc c«ng viÖc dËp v¨n bia, ®−a tæng sè th¸c b¶n lªn ®Õn trªn 5 v¹n, trong ®ã sè v¨n bia thêi NguyÔn chiÕm mét tû lÖ quan träng. Xem:

Th− môc th¸c b¶n v¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, 4 tËp, NXB V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi 2007 Tæng tËp th¸c b¶n v¨n kh¾c H¸n N«m, 10 tËp, Hµ Néi 2005.

16

2. Ph¹m vi vµ néi dung chñ yÕu cña héi th¶o

2.1. VÒ khung thêi gian

Thêi kú c¸c chóa NguyÔn b¾t ®Çu tõ n¨m 1558 khi chóa NguyÔn Hoµng rêi quª h−¬ng xø Thanh vµo nhËm chøc TrÊn thñ xø ThuËn Hãa råi n¨m 1570 kiªm TrÊn thñ xø Qu¶ng Nam. V−¬ng triÒu NguyÔn khëi ®Çu tõ khi chóa NguyÔn ¸nh s¸ng lËp v−¬ng triÒu n¨m 1802. Gi÷a thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn cã thêi kú T©y S¬n tÝnh tõ khi cuéc khëi nghÜa bïng næ n¨m 1771 cho ®Õn khi chÝnh quyÒn T©y S¬n cuèi cïng lµ triÒu vua NguyÔn Quang To¶n thÊt b¹i n¨m 1802. Râ rµng thêi T©y S¬n n»m gi÷a liªn quan ®Õn sù thÊt b¹i cña chóa NguyÔn cuèi cïng lµ NguyÔn Phóc ThuÇn n¨m 1776, NguyÔn Phóc D−¬ng n¨m 1777 vµ sù th¾ng lîi cña NguyÔn ¸nh n¨m 1802. Tuy nhiªn, võa råi nh©n dÞp kû niÖm 320 n¨m lÔ ®¨ng quang Hoµng ®Õ cña Quang Trung NguyÔn HuÖ (1788-2008), ñy ban nh©n d©n vµ Héi khoa häc lÞch sö tØnh Thõa Thiªn-HuÕ ®· tæ chøc Héi th¶o khoa häc t¹i thµnh phè HuÕ ngµy 6 th¸ng 6 n¨m 2008 nªn trong Héi th¶o nµy chóng ta kh«ng bµn vÒ thêi T©y S¬n ®Ó tËp trung vµo néi dung chñ yÕu cña Héi th¶o. Nh−ng dÜ nhiªn trong nh÷ng mèi quan hÖ nh− sù thÊt b¹i cña chóa NguyÔn, kh¸ng chiÕn chèng Xiªm, th¾ng lîi cña NguyÔn ¸nh, chóng ta vÉn ®Ò cËp ®Õn thêi T©y S¬n trong møc ®é cÇn thiÕt.

V−¬ng triÒu NguyÔn cßn kÐo dµi cho ®Õn n¨m 1945, kÕt thóc víi th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng 8 vµ sù tho¸i vÞ cña vua B¶o §¹i n¨m 1945. Nh−ng tõ khi ®Êt n−íc ®· bÞ chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p thèng trÞ th× vai trß vµ tÝnh chÊt cña triÒu NguyÔn ®· thay ®æi hoµn toµn. V× vËy trong Héi th¶o nµy, v−¬ng triÒu NguyÔn chØ giíi h¹n trong thêi kú ®éc lËp cña v−¬ng triÒu cho ®Õn khi bÞ thÊt b¹i tr−íc cuéc x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p n¨m 1858-1884. Tuy nhiªn trong Héi th¶o chóng ta còng kh«ng ®i s©u vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng chñ nghÜa thùc d©n mµ chØ lµm s¸ng tá nguyªn nh©n vµ tr¸ch nhiÖm cña triÒu NguyÔn trong thÊt b¹i cña cuéc kh¸ng chiÕn.

Nh− vËy vÒ thêi gian, chóng t«i ®Ò nghÞ giíi h¹n tõ gi÷a thÕ kû XVI ®Õn cuèi thÕ

kû XIX, trong ph¹m vi thêi kú trÞ v× cña c¸c chóa NguyÔn ë §µng Trong vµ v−¬ng triÒu

NguyÔn trªn c−¬ng vÞ quèc gia ViÖt Nam råi §¹i Nam ®éc lËp, cã chñ quyÒn. Thêi gian

tr−íc vµ sau ranh giíi thêi gian nµy còng nh− thêi T©y S¬n ë gi÷a chØ ®Ò cËp trong møc

®é liªn quan cÇn thiÕt.

Trong giíi h¹n thêi gian nh− trªn, dÜ nhiªn còng cÇn ®Æt ViÖt Nam trong mèi

quan hÖ víi c¸c n−íc trong khu vùc vµ thÕ giíi. ThÕ kû XVI-XIX lµ thêi kú ph¸t triÓn

m¹nh mÏ cña hÖ thèng th−¬ng m¹i ch©u ¸ vµ còng lµ thêi kú bµnh tr−íng d÷ déi cña chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y sang ph−¬ng §«ng. Bèi c¶nh lÞch sö ®ã t¸c ®éng ®Õn mäi

n−íc §«ng Nam ¸ vµ §«ng ¸, nh−ng mçi n−íc l¹i cã c¸ch øng phã kh¸c nhau vµ dÉn ®Õn hÖ qu¶ kh¸c nhau, ¶nh h−ëng ®Õn sù tån vong cña mçi quèc gia-d©n téc.

2.2. VÒ thêi kú c¸c chóa NguyÔn

17

Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· cho phÐp kh¼ng ®Þnh c«ng lao më mang bê câi tõ

ThuËn Hãa, Qu¶ng Nam vµo ®Õn vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña c¸c chóa NguyÔn

ë §µng Trong trong thêi gian tõ gi÷a thÕ kû XVI ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII. C«ng cuéc

khai ph¸ víi nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p tÝch cùc cña chÝnh quyÒn chóa NguyÔn, ®·

biÕn vïng ThuËn Qu¶ng cßn hoang s¬ vµo gi÷ thÕ kû XVI, trë thµnh mét vïng kinh tÕ

ph¸t triÓn lµm bµn ®¹p cho c«ng cuéc më mang bê câi vÒ phÝa nam. Vµo thÕ kû XVII-

XVIII, vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long lµ mét vùa lóa cña §µng Trong víi n¨ng xuÊt

®¹t tíi 100, 200, 300 lÇn nh− Lª Quý §«n ®· ghi chÐp. C¸c nghÒ thñ c«ng, quan hÖ

hµng hãa tiÒn tÖ trong n−íc vµ quan hÖ mËu dÞch víi n−íc ngoµi ®Òu ph¸t triÓn nhanh

chãng. Mét lo¹t ®« thÞ, th−¬ng c¶ng ra ®êi thu hót nhiÒu thuyÒn bu«n vµ th−¬ng gia

n−íc ngoµi, kÓ c¶ c¸c c«ng ty t− b¶n ph−¬ng T©y nh− Hµ Lan, Anh, Ph¸p... trong ®ã næi

lªn c¸c c¶ng thÞ Phó Xu©n-Thanh Hµ (Thõa Thiªn-HuÕ), Héi An (Qu¶ng Nam), N−íc

MÆn (B×nh §Þnh), Vòng LÊm (Phó Yªn), Gia §Þnh (thµnh phè Hå ChÝ Minh), Cï Lao

Phè (§ång Nai), Mü Tho, Hµ Tiªn... C¸c chóa NguyÔn Hoµng (Chóa Tiªn, §oan QuËn

c«ng: 1558-1613), NguyÔn Phóc Nguyªn (Chóa S·i, Thôy QuËn c«ng: 1613-1635),

NguyÔn Phóc Lan (Chóa Th−îng, Nh©n QuËn c«ng: 1635-1648), NguyÔn Phóc TÇn

(Chóa HiÒn, Dòng QuËn c«ng: 1648-1687)... cã c«ng lín trong sù nghiÖp khai ph¸ vµ

ph¸t triÓn vïng ®Êt míi, më réng l·nh thæ phÝa nam bao gåm c¶ c¸c h¶i ®¶o ven bê vµ

quÇn ®¶o Hoµng Sa, Tr−êng Sa trªn BiÓn §«ng.

VÊn ®Ò cÇn ®i s©u nghiªn cøu lµm s¸ng tá lµ ph−¬ng thøc khai ph¸ cã hiÖu qu¶

kinh tÕ cao kÕt hîp víi viÖc x©y dùng vµ cñng cè chñ quyÒn quèc gia trªn vïng ®Êt míi

cña c¸c chóa NguyÔn. §èi víi vïng ®Êt Nam Bé, cÇn chó träng vai trß cña c¸c líp l−u

d©n ng−êi ViÖt, sù tham gia cña mét sè ng−êi Hoa vµ c¸c céng ®ång c− d©n t¹i chç nh−

ng−êi Khmer, ng−êi M¹, Xtiªng, Ch¬ Ro... cïng qu¸ tr×nh céng c− vµ giao thoa v¨n hãa

t¹o nªn s¾c th¸i ®Æc tr−ng cña vïng ®Êt ph−¬ng nam nµy.

2.3. VÒ v−¬ng triÒu NguyÔn

Tõ kho¶ng gi÷a thÕ kû XVIII, chÝnh quyÒn chóa NguyÔn thêi chóa NguyÔn Phóc ThuÇn (§Þnh v−¬ng: 1765-1776) trë nªn suy yÕu vµ bÞ phong trµo T©y S¬n lËt ®æ. Nh−ng cuéc chiÕn tranh gi÷a T©y S¬n víi ng−êi kÕ tôc chóa NguyÔn lµ NguyÔn ¸nh vÉn tiÕp tôc vµ cuèi cïng kÕt thóc b»ng th¾ng lîi cña NguyÔn ¸nh n¨m 1802. Héi th¶o kh«ng ®i s©u vµo lÞch sö T©y S¬n, nh−ng kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp vµ xem xÐt mét sè vÊn ®Ò liªn quan víi T©y S¬n, cô thÓ lµ ba vÊn ®Ò sau ®©y:

- C¾t nghÜa sù thµnh b¹i cña mçi bªn trong cuéc chiÕn tranh gi÷a T©y S¬n víi chóa NguyÔn. Tõ n¨m 1771 khëi nghÜa T©y S¬n bïng næ vµ cho ®Õn n¨m 1777 ®· ®¸nh b¹i toµn bé hÖ thèng chÝnh quyÒn chóa NguyÔn ë §µng Trong mµ ®¹i diÖn cuèi cïng lµ chóa NguyÔn Phóc ThuÇn vµ NguyÔn Phóc D−¬ng. §©y lµ cuéc chiÕn tranh gi÷a mét bªn lµ phong trµo T©y S¬n tiªu biÓu cho søc m¹nh quËt khëi cña nh©n d©n §µng Trong

18

vµ bªn kia lµ thÕ lùc suy ®åi cña mét chÝnh quyÒn phong kiÕn ®· bÞ nh©n d©n ãan ghÐt, bÊt b×nh. Th¾ng lîi cña T©y S¬n trong thêi gian nµy lµ th¾ng lîi cña mét cuéc khëi nghÜa n«ng d©n, mét phong trµo ®Êu tranh mang tÝnh nh©n d©n réng lín, ®ang tËp hîp ®−îc c¸c lùc l−îng cña mäi tÇng líp x· héi bÊt b×nh víi chÕ ®é chóa NguyÔn thêi suy vong. Trªn c¬ së th¾ng lîi cña phong trµo T©y S¬n, mét v−¬ng triÒu phong kiÕn míi ®−îc thiÕt lËp gåm chÝnh quyÒn §«ng §Þnh v−¬ng NguyÔn L÷ ë Gia §Þnh, Trung −¬ng Hoµng ®Õ NguyÔn Nh¹c ë Qui Nh¬n vµ B¾c B×nh v−¬ng NguyÔn HuÖ ë Phó Xu©n. Trong ba chÝnh quyÒn T©y S¬n, chØ cã chÝnh quyÒn NguyÔn HuÖ tån t¹i v÷ng vµng nh−ng sau khi vua Quang Trung NguyÔn HuÖ mÊt n¨m 1792, v−¬ng triÒu NguyÔn Quang To¶n còng suy yÕu rÊt nhanh. Cuéc chiÕn tranh NguyÔn ¸nh - T©y S¬n ®· thay ®æi tÝnh chÊt vµ chuyÓn hãa thµnh cuéc ®Êu tranh gi÷a hai thÕ lùc phong kiÕn mµ thÊt b¹i cña NguyÔn L÷, råi NguyÔn Nh¹c vµ Quang To¶n lµ thÊt b¹i cña nh÷ng chÝnh quyÒn phong kiÕn ®· suy yÕu vµ mÊt lßng d©n.

- Trong cuéc ®Êu tranh chèng T©y S¬n, thêi gian bÞ thÊt b¹i nÆng nÒ ë trong n−íc, NguyÔn ¸nh ph¶i nhê vµo sù cøu viÖn cña n−íc ngoµi biÓu thÞ tËp trung trong viÖc cÇu cøu vua Xiªm ®−a 5 v¹n qu©n Xiªm vµo Gia §Þnh n¨m 1784 vµ ký HiÖp −íc Versailles n¨m 1787 víi Ph¸p. Dï cho qu©n x©m l−îc Xiªm ®· bÞ qu©n T©y S¬n do NguyÔn HuÖ chØ huy ®¸nh tan trong trËn R¹ch GÇm-Xoµi Mót ®Çu n¨m 1785 vµ HiÖp −íc Versailles kh«ng ®−îc thùc thi, lùc l−îng qu©n sù do B¸ §a Léc vËn ®éng trî gióp kh«ng bao nhiªu, nh−ng hµnh ®éng cña NguyÔn ¸nh cÇn ®−îc ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch c«ng minh.

- Gi÷a n¨m 1786 qu©n T©y S¬n do NguyÔn HuÖ chØ huy tiÕn ra b¾c, ®¸nh b¹i qu©n TrÞnh vµ phong trµo T©y S¬n ®· lµm chñ c¶ n−íc. TiÕc r»ng sau ®ã, do bÊt hßa vµ m©u thuÉn gi÷a c¸c thñ lÜnh T©y S¬n dÉn ®Õn viÖc thµnh lËp ba chÝnh quyÒn T©y S¬n. VÊn ®Ò ®Æt ra vµ ®· tõng g©y cuéc tranh luËn trong n¨m 1960, 1963 lµ c«ng lao thèng nhÊt ®Êt n−íc cña T©y S¬n vµ NguyÔn ¸nh1. Lóc bÊy giê xuÊt hiÖn hai quan ®iÓm hoµn toµn ®èi lËp, phñ ®Þnh hay kh¼ng ®Þnh c«ng lao thèng nhÊt thuéc vÒ T©y S¬n hay NguyÔn ¸nh. Hai quan ®iÓm ®èi lËp theo lèi cùc ®oan ®ã kh«ng cã søc thuyÕt phôc cao vµ gÇn ®©y xu h−íng chung lµ kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn ®−îc c«ng lao thèng nhÊt ®Êt n−íc cña v−¬ng triÒu NguyÔn mµ ng−êi s¸ng lËp lµ vua Gia Long NguyÔn ¸nh, nh−ng tõ ®ã phñ nhËn lu«n c¶ nh÷ng cèng hiÕn cña T©y S¬n th× ch−a ®−îc kh¸ch quan vµ cÇn trao ®æi thªm. Phong trµo T©y S¬n ®· ®¸nh b¹i chÝnh quyÒn chóa NguyÔn ë §µng Trong, chÝnh quyÒn vua Lª - chóa TrÞnh ë §µng Ngoµi vµ ®· xãa bá t×nh tr¹ng ph©n chia ®Êt n−íc kÐo dµi trªn hai thÕ kû, ®¸nh tan qu©n x©m l−îc Xiªm ë phÝa nam vµ qu©n

1 Xem: V¨n T©n: Tr¶ lêi «ng Lª Thµnh Kh«i, t¸c gi¶ s¸ch "N−íc ViÖt Nam, lÞch sö vµ v¨n minh", T¹p chÝ

Nghiªn cøu lÞch sö sè 12, 1960. V¨n T©n: Ai ®· thèng nhÊt ViÖt Nam, NguyÔn HuÖ hay NguyÔn ¸nh? T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö sè

51, 1963. NguyÔn Ph−¬ng: Chung quanh vÊn ®Ò ai ®· thèng nhÊt ViÖt Nam, NguyÔn HuÖ hay NguyÔn ¸nh?

T¹p chÝ §¹i häc sè 35-36, 1963.

19

x©m l−îc Thanh ë phÝa b¾c, ®ã lµ nh÷ng thµnh tùu cña T©y S¬n ®· ®Æt c¬ së cho c«ng cuéc kh«i phôc quèc gia thèng nhÊt mµ sau nµy NguyÔn ¸nh vµ triÒu NguyÔn ®· kÕ thõa. Nh− vËy lµ hai kÎ thï kh«ng ®éi trêi chung l¹i gãp phÇn t¹o lËp nªn sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt n−íc cña d©n téc, bÒ ngoµi nh− mét nghÞch lý nh−ng l¹i n»m trong xu thÕ ph¸t triÓn kh¸ch quan cña lÞch sö vµ yªu cÇu bøc thiÕt cña d©n téc.

V−¬ng triÒu NguyÔn trong thêi gian tån t¹i ®éc lËp tõ khi thµnh lËp cho ®Õn khi bÞ thÊt b¹i trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®· cã nhiÒu cèng hiÕn tÝch cùc trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. Thêi ph¸t triÓn cña v−¬ng triÒu bao gåm c¸c ®êi vua Gia Long (1802-1820), Minh MÖnh (1820-1841) vµ ThiÖu TrÞ (1841-1847), tøc kho¶ng nöa ®Çu thÕ kû XIX, thêi thÞnh ®¹t nhÊt lµ d−íi triÒu vua Minh MÖnh.

N−íc ViÖt Nam, quèc hiÖu ®Æt n¨m 1804, vµ §¹i Nam n¨m 1838, lµ mét quèc gia thèng nhÊt trªn l·nh thæ réng lín gÇn nh− t−¬ng øng víi l·nh thæ ViÖt Nam hiÖn nay, bao gåm c¶ §µng Trong vµ §µng Ngoµi cò. Trªn l·nh thæ thèng nhÊt ®ã, triÒu NguyÔn ®· x©y dùng mét c¬ chÕ qu©n chñ tËp quyÒn m¹nh mÏ víi mét bé m¸y hµnh chÝnh vµ mét thiÕt chÕ vËn hµnh qui cñ, chÆt chÏ, nhÊt lµ sau c¶i c¸ch hµnh chÝnh cña Minh MÖnh n¨m 1831-1832. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y ®Òu ®¸nh gi¸ cao c«ng lao thèng nhÊt ®Êt n−íc cña triÒu NguyÔn vµ hÖ thèng tæ chøc chÝnh quyÒn víi qui chÕ ho¹t ®éng cã hiÖu lùc cña nhµ NguyÔn. Trong lÞch sö chÕ ®é qu©n chñ ViÖt Nam, c¶i c¸ch cña vua Minh MÖnh n¨m 1831-1832 vµ vua Lª Th¸nh T«ng n¨m 1471 lµ hai c¶i c¸ch hµnh chÝnh cã qui m« toµn quèc vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt.

C¸c nhµ nghiªn cøu còng ghi nhËn mét sè thµnh tùu khai hoang, thñy lîi, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp thêi NguyÔn, nhÊt lµ vïng ®ång b»ng Nam Bé vµ vïng ®ång b»ng ven biÓn B¾c Bé. HÖ thèng giao th«ng thñy bé ph¸t triÓn m¹nh, nhÊt lµ hÖ thèng kªnh ®µo ë Nam Bé vµ hÖ thèng ®−êng dÞch tr¹m nèi liÒn kinh ®« HuÕ víi c¸c trÊn/tØnh thµnh trªn c¶ n−íc. C¸c tr¹m dÞch ®−îc tæ chøc rÊt chÆt chÏ víi nh÷ng qui ®Þnh vÒ thêi h¹n chuyÓn v¨n th− ph©n lµm ba lo¹i: tèi khÈn, khÈn, th−êng. VÝ dô lo¹i "tèi khÈn", tõ kinh ®« HuÕ vµo ®Õn Gia §Þnh lµ 9 ngµy, ra ®Õn Hµ Néi lµ 4 ngµy 6 giê.

VÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa, gi¸o dôc, triÒu NguyÔn còng lËp Quèc tö gi¸m, më khoa thi H−¬ng vµ thi Héi ®Ó ®µo t¹o nh©n tµi. Tõ khoa thi Héi ®Çu tiªn n¨m 1822 ®Õn khoa thi cuèi cïng n¨m 1919, triÒu NguyÔn tæ chøc ®−îc 39 khoa thi Héi, lÊy ®ç 292 TiÕn sÜ vµ 266 Phã b¶ng, céng 558 ng−êi. Khu V¨n MiÕu t¹i kinh ®« HuÕ cßn l−u gi÷ 32 tÊm bia TiÕn sÜ thêi NguyÔn. Cïng víi c¸c kú thi tuyÓn chän TiÕn sÜ V¨n, nhµ NguyÔn cßn n©ng cÊp ®µo t¹o vâ quan tõ Cö nh©n lªn TiÕn sÜ Vâ. T¹i khu Vâ MiÕu cßn b¶o tån hai tÊm bia TiÕn sÜ Vâ. C«ng viÖc biªn so¹n quèc sö, c¸c bé chÝnh sö cña v−¬ng triÒu, c¸c bé tïng th− vµ ®Þa chÝ ®−îc ®Æc biÖt quan t©m vµ ®Ó l¹i mét di s¶n rÊt ®å sé. Cã thÓ nãi, trong thêi qu©n chñ, ch−a cã Quèc sö qu¸n cña v−¬ng triÒu nµo ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ vµ ®Ó l¹i nhiÒu c«ng tr×nh biªn so¹n ®Õn nh− thÕ.

Trong bèi c¶nh chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y ®ang ®e däa chñ quyÒn cña c¸c n−íc trong khu vùc, vua Gia Long vµ Minh MÖnh ý thøc s©u s¾c vÒ nguy c¬ ®ã vµ ®·

20

tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng ®iÒu tra, th¨m dß, ®ång thêi lo cñng cè quèc phßng, cè g¾ng tiÕp thu thµnh tùu kü thuËt ph−¬ng T©y. Tõ thêi chiÕn tranh víi T©y S¬n, NguyÔn ¸nh ®· häc tËp ®−îc kh¸ nhiÒu kü thuËt ph−¬ng t©y, nhÊt lµ kü thuËt x©y thµnh kiÓu Vauban, ®ãng tµu, ®óc vò khÝ, ph¸t triÓn thñy qu©n. Vua Minh MÖnh lµ ng−êi cã tÇm nh×n xa vµ h−íng biÓn kh¸ cao. Nhµ vua ®· cö nhiÒu ph¸i ®oµn v−ît biÓn ®Õn c¸c c¨n cø ph−¬ng T©y ë §«ng Nam ¸ nh− Batavia (Jakarta, Indonesia), Singapore, Pinang (Malaysia), Semarang (Java), Luon (Philippines), TiÓu T©y D−¬ng; ë Ên §é nh− Bengale, Calcutta; ë Trung Hoa nh− Macao... Nh÷ng chuyÕn v−ît biÓn ®ã, bÒ ngoµi lµ mua hµng hãa cho triÒu ®×nh nh−ng chñ yÕu nh»m th¨m dß t×nh h×nh. CÇm ®Çu c¸c ph¸i ®oµn th−êng lµ nh÷ng quan chøc cao cÊp, nh÷ng trÝ thøc cã tÇm hiÓu biÕt réng nh− Lý V¨n Phøc, Hµ T«ng QuyÒn, Phan Thanh Gi¶n, Phan Huy Chó, Cao B¸ Qu¸t... Vua Minh MÖnh cho ®o ®¹c ®é s©u c¸c c¶ng biÓn, lËp hÖ thèng phßng thñ ven biÓn, chÕ t¹o vò khÝ, ®ãng thö tµu h¬i n−íc kiÓu ph−¬ng T©y, ph¸t triÓn thñy qu©n, cho dÞch mét sè s¸ch kü thuËt ph−¬ng T©y sang ch÷ H¸n, ®o ®¹c, vÏ b¶n ®å vµ c¾m cét mèc trªn quÇn ®¶o Hoµng Sa, t¨ng c−êng qu¶n lý c¸c h¶i ®¶o... H×nh nh− vua Minh MÖnh ®ang nu«i d−ìng mét ý t−ëng c¶i c¸ch nµo ®ã ngoµi c¶i c¸ch hµnh chÝnh, nh−ng ®ang ë trong t×nh tr¹ng h×nh thµnh, ch−a thùc hiÖn ®−îc bao nhiªu.

Nh÷ng cèng hiÕn tÝch cùc cña v−¬ng triÒu NguyÔn ®· ®−îc nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ l¹i mét c¸ch kh¸ch quan, c«ng b»ng. Nh−ng bªn c¹nh ®ã, cßn tån t¹i mét sè vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu vµ th¶o luËn ®Ó ®i ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh toµn diÖn:

- Nhµ NguyÔn chñ tr−¬ng phôc héi vµ cñng cè hÖ t− t−ëng Nho gi¸o. Kh«ng ai phñ nhËn trong häc thuyÕt Nho gi¸o chøa ®ùng nhiÒu néi dung tÝch cùc, nhÊt lµ vÒ mÆt gi¸o dôc vµ xö thÕ, coi träng häc vÊn, ®Ò cao nh©n c¸ch, nh−ng ®øng vÒ ph−¬ng diÖn t− duy triÕt häc, vµo thÕ kû XIX cã cßn kh¶ n¨ng gióp con ng−êi nhËn thøc vµ gi¶i thÝch thÕ giíi trong bèi c¶nh míi cña thêi ®¹i hay kh«ng? VÒ vÊn ®Ò nµy cßn nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau. Cã ng−êi cho ®Õn thÕ kû XIX hÖ t− t−ëng Nho gi¸o ®· trë nªn b¶o thñ vµ chñ tr−¬ng phôc håi Nho gi¸o cña triÒu NguyÔn ®· c¶n trë sù tiÕp nhËn nh÷ng t− t−ëng vµ thµnh tùu míi cña thÕ giíi. Nh−ng còng cã ng−êi cho r»ng vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n Nho gi¸o mµ lµ ng−êi vËn dông hÖ t− t−ëng ®ã.

- Mét thùc tr¹ng cÇn l−u ý khi nghiªn cøu vÒ v−¬ng triÒu NguyÔn lµ dï ban hµnh nhiÒu chÝnh s¸ch khÈn hoang tÝch cùc, kÓ c¶ mét sè chÝnh s¸ch gi¶m nhÑ t« thuÕ, nh−ng x· héi thêi NguyÔn kh«ng æn ®Þnh. Trong gÇn nh− suèt thßi NguyÔn, khëi nghÜa n«ng d©n næ ra triÒn miªn vµ triÒu NguyÔn kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt næi. T¹i sao vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ®ã nh− thÕ nµo cho tháa ®¸ng.

- Tõ triÒu Tù §øc (1848-1883), v−¬ng triÒu NguyÔn cµng ngµy cµng béc lé nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp, lµm cho thÕ n−íc cµng ngµy cµng suy yÕu vµ cuèi cïng thÊt b¹i tr−íc cuéc x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p. ë ®©y cã hai vÊn ®Ò quan träng ®Æt ra lµ th¸i ®é cña triÒu NguyÔn ®èi víi xu h−íng canh t©n ph¸t triÓn kh¸ m¹nh d−íi triÒu Tù §øc vµ tr¸ch nhiÖm cña triÒu NguyÔn trong kÕt qu¶ bi th¶m cña cuéc kh¸ng chiÕn thÊt b¹i. Canh t©n ®Êt n−íc vµ chèng chñ nghÜa thùc d©n lµ hai yªu cÇu bøc xóc, quan hÖ mËt

21

thiÕt víi nhau. VÊn ®Ò ®Æt ra kh«ng chØ ë ViÖt Nam mµ gÇn nh− c¶ ph−¬ng §«ng vµ khi ph©n tÝch còng cÇn nh×n réng ra trong gãc nh×n so s¸nh víi mét sè n−íc t−¬ng tù trªn ph¹m vi ph−¬ng §«ng, nhÊt lµ khu vùc gÇn gòi cña §«ng Nam ¸ vµ §«ng ¸.

Lµm s¸ng râ nh÷ng vÊn ®Ò trªn sÏ ®−a ®Õn mét c¸ch nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ toµn diÖn, c¶ mÆt tÝch cùc lÉn mÆt h¹n chÕ ®èi víi v−¬ng triÒu NguyÔn trong tiÕn tr×nh lÞch sö ViÖt Nam.

2.4. VÒ di s¶n v¨n hãa

Trong thêi gian trªn 3 thÕ kû tõ gi÷a thÕ kû XVI ®Õn cuèi thÕ kû XIX, thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®· ®Ó l¹i di s¶n lín lao nhÊt lµ mét giang s¬n ®Êt n−íc tr¶i réng trªn l·nh thæ thèng nhÊt tõ b¾c chÝ nam gÇn nh− t−¬ng øng víi l·nh thæ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, bao gåm c¶ ®Êt liÒn vµ h¶i ®¶o trªn BiÓn §«ng. L·nh thæ ®ã lµ s¶n phÈm cña c¶ tiÕn tr×nh lÞch sö b¾t ®Çu tõ lóc h×nh thµnh Nhµ n−íc ®Çu tiªn, n−íc V¨n Lang-¢u L¹c thêi Hïng V−¬ng, An D−¬ng V−¬ng, råi tiÕp tôc víi c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt n−íc qua c¸c thêi kú lÞch sö cho ®Õn gi÷a thÕ kû XVI ®· më réng vµo ®Õn vïng ThuËn Qu¶ng. Thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn kÕ thõa thµnh qu¶ ®ã vµ më mang vµo ®Õn tËn ®ång b»ng s«ng Cöu Long.

Trªn l·nh thæ ®ã lµ mét di s¶n v¨n hãa ®å sé bao gåm c¶ v¨n hãa vËt thÓ vµ phi vËt thÓ. Di s¶n ®ã mét phÇn ®ang hiÖn h÷u trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam víi nh÷ng di tÝch kiÕn tróc, thµnh lòy, l¨ng mé... vµ tÊt c¶ ®· hßa ®ång víi toµn bé di s¶n d©n téc cïng ®ång hµnh víi nh©n d©n, víi d©n téc trong cuéc sèng h«m nay vµ m·i m·i vÒ sau, gãp phÇn t¹o nªn b¶n s¾c vµ b¶n lÜnh d©n téc, søc sèng vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc.

Cè ®« HuÕ lµ n¬i héi tô vµ kÕt tinh c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa d©n téc trong mét thêi kú lÞch sö khi mµ kinh ®« nµy lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc trë thµnh trung t©m chÝnh trÞ, v¨n hãa cña mét quèc gia víi l·nh thæ x¸c lËp cña l·nh thæ ViÖt Nam hiÖn ®¹i tr¶i dµi tõ b¾c chÝ nam, tõ ®Êt liÒn ®Õn h¶i ®¶o. QuÇn thÓ di tÝch cè ®« HuÕ ®· ®−îc UNESCO c«ng nhËn lµ Di s¶n V¨n hãa ThÕ giíi ngµy 11-12-1993 vµ ngµy 7-11-2003 Nh· nh¹c cung ®×nh l¹i ®−îc c«ng nhËn lµ KiÖt t¸c truyÒn khÈu vµ Di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ cña nh©n lo¹i.

Trong sè c¸c ®« thÞ h×nh thµnh vµ ph¸t ®¹t trong thêi kú nµy, Héi An lµ c¶ng thÞ tiªu biÓu nhÊt vµ Khu di tÝch phè cæ Héi An còng ®· ®−îc UNESCO c«ng nhËn lµ Di s¶n V¨n hãa ThÕ giíi ngµy 4-12-1999.

Ch−a cã mét thêi kú lÞch sö nµo ®Ó l¹i cho d©n téc ba di s¶n v¨n hãa ®−îc thÕ giíi c«ng nhËn vµ t«n vinh víi nh÷ng gi¸ trÞ mang ý nghÜa toµn cÇu nh− vËy.

Trong di s¶n v¨n hãa vËt thÓ, cã thÓ nãi rÊt nhiÒu ®×nh, ®Òn, miÕu, nhµ thê hä trong tÝn ng−ìng d©n gian, chïa th¸p cña PhËt gi¸o, ®¹o qu¸n cña §¹o gi¸o..., cßn l¹i ®Õn nay phÇn lín ®Òu ®−îc x©y dùng hay Ýt ra lµ trung tu trong thêi nhµ NguyÔn. NhiÒu

22

nhµ thê cña Kit« gi¸o, trong ®ã cã Nhµ thê Ph¸t DiÖm næi tiÕng còng ®−îc x©y dùng trong thêi kú nµy. TÊt c¶ di s¶n nµy r¶i ra trªn ph¹m vi c¶ n−íc tõ b¾c chÝ nam.

VÒ di s¶n ch÷ viÕt, thêi kú c¸c chóa NguyÔn, nhÊt lµ thêi kú v−¬ng triÒu NguyÔn, ®Ó l¹i mét kho tµng rÊt lín víi nh÷ng bé chÝnh sö, nh÷ng c«ng tr×nh biªn kh¶o trªn nhiÒu lÜnh vùc, nh÷ng s¸ng t¸c th¬ v¨n cña nhiÒu nhµ v¨n hãa lín, nh÷ng t− liÖu vÒ Ch©u b¶n triÒu nguyÔn, v¨n bia, ®Þa b¹, gia ph¶, h−¬ng −íc, nh÷ng s¾c phong, c©u ®èi trong c¸c kiÕn tróc t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, nh÷ng v¨n kh¾c trªn hang nói, v¸ch ®¸...

V¨n häc truyÒn khÈu cña thêi kú nµy còng v« cïng phong phó, g¾n liÒn víi ký øc cña c¸c thÕ hÖ vµ hßa quyÔn vµo c¸c lÔ héi d©n gian, c¸c phong tôc tËp qu¸n cña c¸c d©n téc mµ gÇn ®©y c«ng viÖc s−u tÇm ®· ®¹t nhiÒu kÕt qu¶ kh¶ quan.

Bµn vÒ chóa NguyÔn vµ triÒu NguyÔn, kh«ng thÓ kh«ng trë vÒ Thanh Hãa, n¬i cã Quý H−¬ng (Hµ Trung), cã Gia Miªu Ngo¹i trang lµ quª h−¬ng cña chóa NguyÔn Hoµng, gèc tÝch cña dßng hä NguyÔn Gia Miªu vµ xø Thanh còng lµ quª h−¬ng cña nhiÒu bÒ t«i trung thµnh, nhiÒu ng−êi d©n lao ®éng ®· theo chóa NguyÔn vµo më câi ë ph−¬ng Nam trong nh÷ng n¨m th¸ng khëi nghiÖp gian tru©n nhÊt. V× vËy trªn ®Êt Thanh Hãa cßn ®Ó l¹i nhiÒu dÊu tÝch vÒ chóa NguyÔn vµ triÒu NguyÔn, ®Æc biÖt lµ Khu l¨ng miÕu TriÖu T−êng víi nhiÒu kiÕn tróc nghÖ thuËt thêi NguyÔn, mang ý nghÜa linh thiªng cña ®Êt ph¸t tÝch mét v−¬ng triÒu. Nh−ng rÊt tiÕc c¸c di tÝch nµy hÇu nh− ®· bÞ ph¸ hñy, chØ cßn l¹i phÕ tÝch vµ gÇn ®©y, n¨m 2007 ®· ®−îc xÕp h¹ng di tÝch quèc gia ®Ó më ®Çu mét kÕ ho¹ch nghiªn cøu, phôc håi, t«n t¹o vµ ph¸t huy gi¸ trÞ.

C¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®· ®i vµo lÞch sö, nh−ng di s¶n v¨n hãa mµ thêi kú lÞch sö ®ã ®· t¹o dùng nªn, kÕt tinh nh÷ng gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa cña d©n téc, th× m·i m·i tr−êng tån cïng non s«ng ®Êt n−íc. §ã lµ bé phËn quan träng cña di s¶n v¨n hãa d©n téc lu«n lu«n gi÷ vai trß ®éng lùc tinh thÇn néi t¹i cña c«ng cuéc phôc h−ng d©n téc, cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc, nhÊt lµ trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ héi nhËp cña ®Êt n−íc hiÖn nay.

23

24

PhÇn I

Thêi kú chóa NguyÔn

25

§¤ THÞ §µNG TRONG D¦íI THêI C¸C CHóA NGUYÔN

PGS.TS §ç Bang*

Vµo cuèi thÕ kû XVI, trªn vïng ®Êt ThuËn Qu¶ng cña Chóa NguyÔn ®· manh nha ra ®êi c¸c ®« thÞ ®¸p øng cho nhu cÇu l−u tró vµ bu«n b¸n cña th−¬ng nh©n nh−ng ®Õn nay rÊt khã x¸c minh trªn thùc ®Þa v× ®· qua h¬n 5 thÕ kû thay ®æi d©u bÓ nªn chóng t«i xem ®ã lµ tiÒn ®Ò ®Ó kh¶o cøu vµ giíi thiÖu c¸c phè c¶ng Héi An, Thanh Hµ, N−íc MÆn, Hµ Tiªn cña ®Êt §µng Trong.

1. Héi An Vµo n¨m 1980, khi b¾t ®Çu kh¶o s¸t Héi An chóng t«i ®· chó ý ®Õn c¸c ®Þa danh

“s«ng §ß”, “bµu DÇu”; víi c¸c di vËt nh− m¶nh thuyÒn, cét buåm, neo tµu, tre, gç ®Ó cõ bê s«ng... Chóng t«i x¸c ®Þnh bê s«ng cò Héi An tõ Cån Tµu ë x· CÈm Ch©u c¾t däc thµnh phè Héi An theo ®−êng chÝnh diÖn qua ®−êng TrÇn Phó hiÖn nay ®Õn hai ph−êng CÈm Ph«, Thanh Hµ c¸ch bê s«ng hiÖn thêi chõng 100 - 200 mÐt. Víi chiÒu dµi h¬n 4 km ®ã, ngµy x−a lµ n¬i ®ç cña c¸c thuyÒn bu«n mµ c¶ng chÝnh lµ ë D−¬ng th−¬ng Héi qu¸n, nay lµ Trung Hoa Héi qu¸n ë trªn con ®−êng TrÇn Phó1.

Tõ nöa sau thÕ kû XVI, khi nÒn th−¬ng m¹i ph−¬ng T©y ®ang å ¹t dån vÒ ph−¬ng §«ng ®Ó t×m kiÕm thÞ tr−êng, lÖnh “h¶i cÊm” cña nhµ Minh còng bÞ b·i bá (1567), chÝnh s¸ch më cöa cña M¹c phñ NhËt B¶n ®−îc ban hµnh (1592). Còng trong thêi gian nµy, chóa NguyÔn Hoµng vµ trÊn thñ dinh Qu¶ng Nam lµ NguyÔn Phóc Nguyªn ®· viÕt nhiÒu th− kªu gäi th−¬ng nh©n n−íc ngoµi ®Õn bu«n b¸n. Héi An, mét ®Þa chØ cã th−¬ng hiÖu hÊp dÉn “Faifo” trë thµnh mét trung t©m th−¬ng m¹i hµng ®Çu cña n−íc ta thu hót th−¬ng kh¸ch nhiÒu n−íc ®Õn bu«n b¸n vµ l−u tró, ®Æc biÖt lµ th−¬ng nh©n NhËt B¶n.

Sù thu nhËn ng−êi NhËt nhËp c− ë Héi An cña Chóa NguyÔn tr−íc hÕt nh»m gi¶i quyÕt nhu cÇu bøc thiÕt cho mét sè th−¬ng nh©n NhËt theo Thiªn chóa gi¸o bÞ NhËt hoµng trôc xuÊt vµ sau ®ã ®ãng cöa kh«ng cho hä quay l¹i chÝnh quèc. Sau khi cã chÝnh s¸ch më cöa (1592), th−¬ng nh©n NhËt B¶n ®Õn Héi An ngµy cµng ®«ng. §ång thêi, th−¬ng nh©n Trung Quèc thêi nhµ Minh bá lÖnh “h¶i cÊm” còng ®Õn Héi An vµ cã yªu cÇu ë l¹i l©u dµi ®Ó bu«n b¸n víi th−¬ng nh©n NhËt B¶n.

Mét lý do kh¸ch quan kh¸c ®Ó Héi An trë thµnh ®« thÞ quèc tÕ víi sù l−u tró l©u dµi cña giíi th−¬ng nh©n NhËt B¶n vµ Trung Quèc lµ c¸c th−¬ng vô tÊp nËp diÔn ra trªn ®Êt Héi An chØ 6 th¸ng ®Çu mçi n¨m vµo mïa kh«. §Õn cuèi mïa hÌ c¸c thuyÒn c¨ng * Héi Sö häc Thõa Thiªn HuÕ. 1 §ç Bang, Th−¬ng c¶ng Héi An - Tõ nhËn thøc ®Õn thùc tiÔn nghiªn cøu, Th«ng tin Khoa häc

Tr−êng §¹i häc Tæng hîp HuÕ, sè 5, 1983, tr. 74.

26

buåm ®Ó giã mïa t©y - nam ®−a vÒ ®Êt b¾c; Héi An trë nªn hoang v¾ng. Tr−íc t×nh h×nh ®ã, phñ chóa ph¶i cã gi¶i ph¸p nh»m tháa m·n yªu cÇu cho th−¬ng nh©n NhËt B¶n vµ Trung Quèc còng chÝnh lîi Ých cña chÝnh quyÒn së t¹i lµ cho phÐp hä chän mét n¬i gÇn th−¬ng c¶ng Héi An ®Ó lËp phè bu«n b¸n vµ c− tró l©u dµi. Tõ ®ã ë Héi An ®· h×nh thµnh hai khu phè tù trÞ cña ng−êi NhËt vµ ng−êi Hoa.

C¬ ng¬i cña ®« thÞ Héi An vµo n¨m 1618 ®−îc Cristoforo Borri m« t¶ nh− sau: “V× cho tiÖn viÖc héi chî, Chóa NguyÔn cho phÐp ng−êi Trung Quèc vµ NhËt B¶n lµm nhµ cöa theo tû lÖ ng−êi cña hä ®Ó dùng nªn mét ®« thÞ. §« thÞ nµy gäi lµ Faifo vµ nã kh¸ lín. Chóng t«i cã thÓ nãi cã hai thµnh phè, mét cña ng−êi Trung Quèc vµ mét cña ng−êi NhËt. Hä sèng riªng biÖt, ®Æt quan cai trÞ riªng vµ theo phong tôc, tËp qu¸n cña mçi n−íc”1.

Vµo thêi ®iÓm nãi trªn ë vïng ®Êt Qu¶ng Nam, Borri còng cho biÕt Chóa NguyÔn còng tiÕp nhËn nhiÒu thuyÒn bu«n Bå §µo Nha vµ Hµ Lan ®Õn bu«n b¸n vµ dù ®Þnh cÊp cho ng−êi Bå ë vïng cËn c¶ng §µ N½ng 3-4 dÆm ®Êt ®Ó lËp phè víi nh÷ng tiÖn nghi vµ −u ®·i nh− Chóa NguyÔn ®· dµnh cho ng−êi NhËt vµ ng−êi Hoa2.

Trong héi th¶o quèc tÕ vÒ Héi An n¨m 1990, Ogura Sadao ®· cung cÊp b¶n ®å cã ghi vÞ trÝ chïa Hµ Nam (cña ng−êi NhËt) vµo thÕ kû XVII t¹i Héi An, ®−îc x¸c ®Þnh vÞ trÝ nh− sau:

- PhÝa ®«ng lµ phè NhËt, n»m ë h¹ l−u s«ng.

- PhÝa t©y lµ §−êng Nh©n phè (phè ng−êi Hoa), n»m ë th−îng l−u s«ng.

- PhÝa nam lµ s«ng lín (s«ng Thu Bån lóc ®ã).

- PhÝa b¾c lµ An Nam phè (tøc phè ng−êi ViÖt).

§ã lµ diÖn m¹o cña ®« thÞ Héi An vµo ®Çu thÕ kû XVII.

- Phè NhËt: Phè NhËt ë vÞ trÝ lµng Hoµi Ph«, mét lµng cæ l©u ®êi nªn con s«ng Thu Bån ®o¹n ch¶y qua phè Héi An cßn gäi lµ s«ng Hoµi. §Þa danh Faifo còng b¾t nguån tõ tªn lµng, tªn s«ng ®ã. Lµng Hoµi Ph« ®−îc ghi tªn trong s¸ch ¤ ch©u cËn lôc (1555)3. Vµo thÕ kû XVIII, lµng ®æi tªn lµ Hoa Ph«4; vÒ sau ®æi thµnh lµng S¬n Ph«. S¬n Ph« hiÖn thuéc x· CÈm Ch©u, thµnh phè Héi An.

Ng−êi NhËt ®Õn mua 20 mÉu ®Êt cña lµng Hoµi Ph« vµ An Mü ®Ó x©y dùng phè x¸, sinh sèng; lËp mét ng«i chïa lÊy tªn lµ Tïng Bæn5. Trong tÊm bia Phæ §µ S¬n Linh Trung PhËt ë Ngò Hµnh S¬n (§µ N½ng) ®−îc kh¾c ghi vµo n¨m 1640 mµ chóng t«i ®· kh¶o s¸t vµ c«ng bè n¨m 1985 cho thÊy cã 9 lÇn nh¾c ®Õn ®Þa danh dinh NhËt Bæn vµ

1 Cristoforo Borri, Relation de la nouvelle Mission des PÌres de la Compagnie de Jesus au

Roiyaume de la Cochinchine, BAVH, 1931, p. 334. 2 Cristoforo Borri, S®d, p. 336. 3 D−¬ng V¨n An, ¤ ch©u cËn lôc, b¶n dÞch Bïi L−¬ng, V¨n hãa ¸ ch©u, Sµi Gßn, 1961, tr. 41. 4 Lª Quý §«n, Phñ biªn t¹p lôc, NXB Khoa häc, Hµ Néi, 1964, tr. 82; §Þa bé lµng CÈm Ph« n¨m

Gia Long 11 (1912) còng ghi vÒ phÝa ®«ng gi¸p lµng Hoa Ph«. 5 Chïa nµy cã thÓ lµ ng«i chïa mang tªn Hµ Nam do Shichirobei x©y dùng n¨m 1670.

27

mét lÇn nh¾c ®Õn ®Þa chØ dinh Tïng Bæn, n¬i ng−êi NhËt sinh sèng t¹i Héi An vµ cóng rÊt nhiÒu tiÒn cho ng«i chïa nµy1. §©y lµ thêi kú cùc thÞnh cña phè NhËt t¹i Héi An nªn ng−êi ph−¬ng T©y gäi Héi An lµ ®« thÞ NhËt B¶n. VÞ thÞ tr−ëng ®Çu tiªn ®−îc c«ng nhËn vµo n¨m 1618 lµ Furamoto Yashiro; cã nhiÒu thÞ tr−ëng cã quyÒn hµnh rÊt lín ë §µng Trong nh− Simonosera. Cã vÞ thÞ tr−ëng ®· can thiÖp víi Chóa NguyÔn ban ®Æc ©n cho Alexandre de Rhodes trong thêi kú bÞ cÊm ®¹o Thiªn chóa2.

Theo mét bøc tranh t« mµu cßn gi÷ t¹i nhµ dßng hä Chaya ë NhËt cho thÊy phè NhËt dµi kho¶ng 320 mÐt, gåm hai d·y phè vµ gÇn mét c¸i chî b¸n ®ñ c¸c mÆt hµng häp thµnh “®« thÞ NhËt B¶n” ch¹y däc theo trôc mét con ®−êng n»m bªn mét h¶i c¶ng cã nhiÒu tµu thuyÒn ®ang cËp bÕn.

Vµo n¨m 1695, khi Thomas Bowyear, th−¬ng gia ng−êi Anh ®Õn t¹i Héi An chØ cßn thÊy 5 gia ®×nh ng−êi NhËt sinh sèng. Cïng thêi ®iÓm ®ã, nhµ s− ThÝch §¹i S¸n ®Õn Héi An kh«ng thÊy ghi chÐp vÒ phè NhËt, ng−êi NhËt trong tËp bót ký H¶i ngo¹i kû sù. N¨m 1981, chóng t«i còng t×m thÊy 4 ng«i mé cæ cña ng−êi NhËt t¹i Héi An còng ghi n¨m qua ®êi vµo thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kû XVII.

Phè NhËt ë Héi An ra ®êi vµ thÞnh v−îng trong nöa ®Çu thÕ kû XVII vµ tån t¹i ®Õn cuèi thÕ ®ã3.

- Phè Kh¸ch: N¨m 1618, lóc Cristoforo Borri m« t¶ vÒ phè NhËt vµ phè Kh¸ch t¹i Héi An th× Hoa th−¬ng b¾t ®Çu quy tô vÒ Héi An. Ngoµi bøc hoµnh phi cã niªn hiÖu Thiªn Kh¶i - T©n DËu niªn (tøc 1621) cña mét gia ®×nh ng−êi Hoa ë trªn ®−êng TrÇn Phó cßn gi÷, ®−îc xem lµ di vËt cæ x−a nhÊt cña phè Kh¸ch. T− liÖu cßn cho biÕt ë vµo thêi thÞnh hµnh cña phè Kh¸ch, ng−êi Hoa ®· x©y dùng mét tæ ®×nh lÊy tªn lµ CÈm Hµ cung vµo n¨m 1626, ë ranh giíi lµng CÈm Ph« vµ Thanh Hµ, n»m vÒ phÝa t©y cña thµnh phè Héi An hiÖn nay. §iÒu ®ã ®óng víi vÞ trÝ phè §−êng Nh©n mµ Ogura Sadao cung cÊp th«ng tin tõ ng«i chïa Hµ Nam vµ còng ®óng víi ký øc tån cæ ë Héi An mµ tiªu biÓu lµ Ch©u Phi C¬, cho r»ng: Ng−êi NhËt ë ®Çu ®−êng phÝa mÆt trêi mäc cña thµnh phè cßn ng−êi Trung Hoa lËp phè vµo phÝa cuèi ®−êng mÆt trêi lÆn4.

Tõ phè NhËt lªn phè Kh¸ch ph¶i qua mét con khe, ng−êi NhËt ®· x©y dùng nªn mét chiÕc cÇu gäi lµ cÇu NhËt B¶n (Lai ViÔn kiÒu), ng−êi Hoa lµm chïa trªn ®ã ®Ó thê B¾c §Õ nªn gäi lµ chïa CÇu.

KÕt qu¶ khai quËt kh¶o cæ häc cña c¸c chuyªn gia NhËt B¶n vµo mïa hÌ n¨m n¨m 1998 vµ 2006 ë ph−êng CÈm Ph« (tr−êng PTCS NguyÔn Duy HiÖu), xung quanh chïa CÇu, t×m thÊy nhiÒu ®å gèm C¶nh §øc (Trung Quèc), gèm Hizen (NhËt B¶n) lÉn víi ®å gèm, ®å sµnh ViÖt Nam cã niªn ®¹i thÕ kû XVII. KÕt qu¶ nµy cho chóng ta

1 §ç Bang, Phè c¶ng Héi An - Thêi gian vµ kh«ng gian lÞch sö, Héi th¶o khoa häc vÒ §« thÞ cæ Héi

An, 1985. 2 Phan Ph¸t Huån, ViÖt Nam gi¸o sö, Q.1, NXB Khai TrÝ, Sµi Gßn, 1965, tr. 158. 3 Sau lÖnh cÊm vËn n¨m 1635, phÇn lín ng−êi NhËt ë Héi An ®−îc lÖnh vÒ n−íc; sè cßn l¹i kÕt h«n

víi ng−êi Hoa, ng−êi ViÖt vµ dÇn bÞ lai hãa thµnh thiÓu sè. 4 Ch©u Phi C¬, Héi An 400 n¨m sù tÝch, b¶n th¶o viÕt tay.

28

kh¼ng ®Þnh vÒ thÞ tr−êng gèm th−¬ng m¹i quèc tÕ t¹i Héi An vµ dÊu tÝch c− tró sím cña ng−êi NhËt vµ ng−êi Hoa chø ch−a ®ñ cø liÖu ®Ó x¸c ®Þnh phè NhËt vµ phè Kh¸ch t¹i Héi An qua t− liÖu kh¶o cæ häc1.

- Phè Héi An: TÊm b¶n ®å Thiªn Nam tø chÝ lé ®å th− do §ç B¸ vÏ (1630 - 1655) ®· xuÊt hiÖn

c¸c tªn Héi An phè, Héi An kiÒu... ®· gióp cho chóng ta kh¼ng ®Þnh phè Héi An, cÇu Héi An (cÇu NhËt B¶n) ra ®êi tõ nöa ®Çu thÕ kû XVII.

An Nam phè tøc phè Héi An trong s¬ ®å chïa Hµ Nam qua c¸c t− liÖu cho chóng ta x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña lµng cæ Héi An mµ trung t©m lµ ®×nh lµng Héi An - ®Òn ¤ng Voi - ®−êng Lª Lîi hiÖn nay. §ã lµ khu ®« thÞ cña ng−êi ViÖt ra ®êi trong nöa ®Çu thÕ kû XVII cïng tån t¹i víi phè NhËt vµ phè Kh¸ch.

Sau khi nhµ M·n Thanh ®¸nh b¹i nhµ Minh (1644), l−îng Hoa th−¬ng di tró ë Héi An rÊt ®«ng, phè Kh¸ch ë Thanh Hµ dÇn bÞ gi¶i thÓ. Hä tiÕn dÇn vÒ phÝa ®«ng mua 13,5 mÉu ®Êt cña lµng CÈm Ph«, Héi An, Cæ Trai ®Ó lËp phè bu«n b¸n. Lóc ®Çu hä lËp phè tõ phÝa t©y cÇu NhËt B¶n, nay lµ ®−êng NguyÔn ThÞ Minh Khai ®Õn chïa ¤ng (Quan C«ng miÕu - cã ghi niªn ®¹i Kh¸nh §øc - Quý Tþ, tøc n¨m 1653), nay ë trªn ®−êng TrÇn Phó. C¸c v¨n khÕ mua b¸n nhµ ®Êt ë ®−êng TrÇn Phó cã niªn ®¹i vµo nöa sau thÕ kû XVII ®Òu ghi L©m sa thæ phè. Vµ cã sù xen c− gi÷a ng−êi ViÖt vµ ng−êi Hoa trªn ®Êt lµng Héi An; ®ã lµ tr−êng hîp Ng« V·ng N−¬ng mua 3 sµo ®Êt ë xø Hæ B× cña TrÞnh Hång Quang vµo n¨m 1692 gi¸ 60 l¹ng b¹c2. §−êng TrÇn Phó håi ®ã ®· trë thµnh khu phè ®«ng ®óc cña ng−êi Hoa víi hai d·y phè xuÊt hiÖn nh− Bowyear ®· m« t¶ (1695): “H¶i c¶ng nµy chØ cã mét con ®−êng phè lín trªn bê s«ng, hai bªn cã hai dÉy nhµ 100 nãc, toµn lµ ng−êi Trung Hoa ë”3. Còng vµo n¨m 1695, ThÝch §¹i S¸n ®Õn Héi An ®· ghi l¹i: “Th¼ng bê s«ng mét con ®−êng dµi 3-4 dÆm, gäi lµ §¹i §−êng Nhai. Hai bªn phè ë liÒn khÝt rÞt. Chñ phè th¶y lµ ng−êi Phóc KiÕn vÉn cßn ¨n mÆc theo lèi tiÒn triÒu”4.

Vµo thÕ kû XVIII, d·y nhµ phè hai bªn ®−êng TrÇn Phó hiÖn nay míi ®−îc x©y dùng kiªn cè nh− mét sè v¨n khÕ nhµ ®Êt thêi C¶nh H−ng, Th¸i §øc, Quang Trung, C¶nh ThÞnh mµ chóng t«i ®· t×m ®−îc ®Òu cã ghi t−êng g¹ch, lîp ngãi, b¾c gi¸p ®¹i lé, nam cËn ®¹i giang...

Phè ng−êi Hoa ë Héi An ngµy d−îc më réng cïng víi sù t¨ng tr−ëng doanh th−¬ng cña hä theo thêi gian. Vµo n¨m Gia Long 13 (1814), toµn thÓ ®Êt cña lµng Minh H−¬ng lµ 17 mÉu 7 sµo 10 th−íc5.

1 T¹ ThÞ Hoµng V©n, Di tÝch kiÕn tróc t¹i Héi An trong tiÕn tr×nh lÞch sö, LuËn ¸n TiÕn sÜ LÞch sö,

§¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n, 2007, tr. 84-86. 2 V¨n khÕ mua ®Êt ngµy 12-9 n¨m ChÝnh Hßa thø 13 (1692), vÞ trÝ c¹nh ®−êng Lª Lîi ngµy nay. 3 LÐopole Cadiere, Les EuropÐens qui ont vu le vieux Hue, Thomas Bowyear, BAVH, 1920. 4 ThÝch §¹i S¸n, H¶i ngo¹i kû sù, b¶n dÞch ViÖn §¹i Häc HuÕ, 1963, tr. 154. 5 Do hiÖn t−îng ®Êt båi ë bê s«ng nªn ®Õn n¨m 1841 míi lËp thªm phè Qu¶ng §«ng (tøc ®−êng

NguyÔn Th¸i Häc hiÖn nay) vµ n¨m 1878 míi lËp thªm phè B¹ch §»ng ë s¸t bê s«ng hiÖn nay.

29

2. Thanh Hµ Víi vÞ trÝ trªn bÕn, d−íi thuyÒn tiÖn lîi, c− d©n ë ®©y cã truyÒn thèng bu«n b¸n

nªn ë Thanh Hµ tõ tr−íc thÕ kû XVI ®· xuÊt hiÖn mét chî lµng, n¬i héi tô hµng ho¸ cña c¸c vïng l©n cËn1. Sù lín lªn cña trung t©m th−¬ng m¹i Thanh Hµ ®ång thêi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ trong n−íc vµ t¸c ®éng cña luång mËu dÞch quèc tÕ, cïng chÕ ®é c¸t cø vµ c«ng cuéc më ®Êt §µng Trong thêi c¸c chóa NguyÔn. §ãn ®−îc luång th−¬ng m¹i thÕ giíi nhÊt lµ Hoa th−¬ng, Thanh Hµ trë thµnh mét th−¬ng c¶ng lín nhÊt, cöa ngâ giao th−¬ng hµng ®Çu cña thêi Kim Long - Phó Xu©n thÞnh trÞ vµo thÕ kû XVII - XVIII. Thanh Hµ lµ ®Þa chØ hÊp dÉn th−¬ng kh¸ch nhiÒu n−íc Trung Quèc, NhËt B¶n cña ch©u ¸, cña c¸c n−íc ph−¬ng T©y nh− T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, Hµ Lan, Anh, Ph¸p...

N¨m 1636, ngay lóc míi chuyÓn dinh tõ Ph−íc Yªn vµo Kim Long chóa NguyÔn Phóc Lan ®· cho phÐp thµnh lËp phè Thanh Hµ. Trong mét v¨n b¶n cßn l−u t¹i ®Þa ph−¬ng cho biÕt: "Chóa Th−îng v−¬ng sau khi dêi phñ vÒ Kim Long bÌn cho phÐp tiÒn hiÒn chóng ta kiÕn thiÕt khu chî n¬i gi¸p giíi hai x· Thanh Hµ vµ §Þa Linh"2.

Lóc míi thµnh lËp, phè Thanh Hµ chñ yÕu lµ ng−êi ViÖt c− tró ®Ó bu«n b¸n víi n−íc ngoµi phÇn lín lµ Hoa th−¬ng. §Õn gi÷a thÕ kû XVII, ng−êi Hoa di d©n ®−îc Chóa NguyÔn cho lËp phè ë Thanh Hµ mµ thÕ hÖ ®Çu tiªn cã TrÇn D−ìng ThuÇn (1610 - 1688), quª qu¸n phñ Ch−¬ng Ch©u, tØnh Phóc KiÕn3.

Tõ ®ã ®Õn cuèi thÕ kû thø XVII, nhiÒu Hoa th−¬ng tiÕp tôc ®Õn Thanh Hµ c− tró, nhÊt lµ sau n¨m 1685, nhµ Thanh cho phÐp c¸c thuyÒn bu«n Trung Quèc xuÊt bÕn ®Õn c¸c n−íc l¸ng giÒng bu«n b¸n.

Trong hå s¬ l−u tr÷ cña lµng Minh H−¬ng cho biÕt vµo n¨m ThÞnh §øc thø 6 (1658), chóa NguyÔn Phóc TÇn "thi ©n cho lËp phè t¹i ®Êt ®ån thæ thuéc lµng Thanh Hµ vµ §Þa Linh lµ 1 mÉu 2 sµo 5 th−íc 4 tÊc"4. §ã chÝnh lµ khu phè th−¬ng m¹i cña Thanh Hµ b−íc vµo thêi thÞnh v−îng.

Vµo kho¶ng gi÷a thÕ kû XVII, Gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes cã l−u tró ë Thanh Hµ. Theo «ng, ®ã lµ mét thµnh phè, tuy kh«ng lín b»ng dinh phñ Kim Long mµ «ng cho lµ thµnh phè lín; «ng viÕt: “T«i kh«ng d¸m ë thµnh phè lín. T«i thuª nhµ t¹i thµnh phè nhá gÇn ®ã sau c¬n ho¶ tai x·y ra lín nhÊt ë ®©y”5. 1 Theo nhµ Cæ tiÒn häc NguyÔn Anh Huy (bµi Tæ chøc ®óc tiÒn vµ l−u hµnh tiÒn tÖ t¹i Thõa Thiªn

HuÕ tr−íc 1945, kû yÕu Héi th¶o khoa häc 700 n¨m ThuËn Hãa-Phó Xu©n- Thõa Thiªn HuÕ, Héi KHLS Thõa Thiªn HuÕ tæ chøc th¸ng 6 n¨m 2006, tr. 183), t¸c gi¶ cho r»ng: cã thÓ tõ thêi TrÇn - Lª, Thanh Hµ lµ mét trung t©m th−¬ng m¹i cña Hãa ch©u. N¨m 1998, ë däc theo bê s«ng gÇn Thanh Hµ vµ thµnh Hãa Ch©u t×m ®−îc hµng tr¨m ®ång tiÒn thêi TrÇn mang niªn hiÖu ThiÖu Phong (1341-1357) vµ §¹i TrÞ (1358-1369).

2 Theo ®¬n thØnh nguyÖn cña d©n lµng n¨m B¶o Th¸i thø 7 (1716). 3 Gia ph¶ hä TrÇn l−u t¹i nhµ «ng TrÇn §¹t (Bao Vinh) vµ TrÇn TiÔn Hy (Minh Thanh) do TrÇn Ých

so¹n n¨m 1800. Cïng thêi víi hä TrÇn ®Õn Thanh Hµ cã hä Lý vµ hä L−u nh−ng nay kh«ng t×m thÊy gia ph¶ vµ di duÖ.

4 KhÕ −íc mua ®Êt cña lµng Minh H−¬ng ®−îc duyÖt l¹i n¨m C¶nh H−ng thø 14 (1753). 5 DÉn vµ chó thÝch theo Linh môc NguyÔn V¨n Ngäc, bµi H×nh ¶nh con ng−êi Qu¶ng TrÞ qua sö

liÖu cña c¸c gi¸o sÜ ngo¹i quèc, t¹p chÝ Cöa ViÖt sè 15 (1992), tr .84.

30

Trong thêi kú thÞnh ®¹t, phè Thanh Hµ phÇn lín n»m trong tay Hoa th−¬ng nªn gäi lµ"§¹i Minh kh¸ch phè".

N¨m 1685, Hoa th−¬ng x©y dùng Thiªn HËu cung (cßn gäi lµ chïa Bµ) ngay trªn ®iÓm c− tró vµ bu«n b¸n ®Çu tiªn cña m×nh ®Ó lµm n¬i tÕ tù chung cho Hoa kiÒu, còng lµ mèc giíi phÝa b¾c cña phè Thanh Hµ1. Phè Thanh Hµ më réng dÇn vÒ phÝa nam, th−¬ng kh¸ch mua ®Êt cña lµng §Þa Linh ®Ó lËp phè vµ x©y dùng ®Òn thê Quan Th¸nh (cßn gäi lµ chïa ¤ng) ë vÞ trÝ tËn cïng phÝa nam cña phè ®Ó lµm ®Òn thê chung vµ còng lµ mèc giíi gi÷a phè Thanh Hµ vµ lµng §Þa Linh2. §©y lµ dÊu vÕt l©u ®êi cña phè Thanh Hµ trong thêi kú ph¸t triÓn vµ còng lµ mèc giíi cã ý nghÜa lÞch sö ®Ó chóng ta x¸c ®Þnh trªn thùc ®Þa cña phè Thanh Hµ x−a. ChiÒu dµi cña phè Thanh Hµ gÇn 1 km (tõ chïa Bµ ë lµng Thanh Hµ ®Õn chïa ¤ng ë lµng §Þa Linh), chu vi cña phè kho¶ng 2 km, bao gåm c¶ chî vµ khu d©n c−, n»m ë vÞ trÝ 160 18’ vÜ ®é b¾c, c¸ch phñ Kim Long ë phÝa t©y - nam 5 km vµ c¸ch cöa ThuËn An 10 km ë phÝa ®«ng3.

Phè Thanh Hµ ph¸t triÓn trªn c¬ së phån thÞnh cña c¶ng vµ chî Thanh Hµ cïng

tÇng líp c− d©n mµ chñ yÕu lµ Hoa th−¬ng chuyªn nghÒ bu«n b¸n.

Thanh Hµ trong thÕ kû XVII, chØ hai d·y phè lîp tranh n»m vÒ phÝa t©y con

®−êng lµng Minh Thanh hiÖn nay, h−íng chÝnh quay mÆt ra bê s«ng. Sau khi chiÕm

®−îc b·i ®Êt båi, Hoa th−¬ng dùng lªn mét d·y nhµ ®èi diÖn quay l−ng ra bê s«ng, lÊy

con ®−êng cña lµng Thanh Hµ lµm ®−êng phè chÝnh. N¨m 1700, Hoa th−¬ng míi ®−îc

phÐp x©y phè b»ng g¹ch vµ lîp ngãi ®Ó tr¸nh ho¶ ho¹n. Phè bao gåm nh÷ng cöa hµng,

cöa hiÖu, c¸c ®¹i lý xuÊt nhËp khÈu vµ nh÷ng nhµ cho thuª dµnh cho th−¬ng kh¸ch ë xa,

chñ yÕu lµ th−¬ng nh©n Trung Quèc míi ®Õn, hoÆc th−¬ng nh©n gi÷a hai mïa mËu dÞch

trong thêi ¸p ®«ng (tõ th¸ng 10 cuèi n¨m ®Õn th¸ng 3 n¨m sau).

Vµo gi÷a thÕ kû XVIII, Pierre Poivre ®Õn HuÕ vµ kh¶o s¸t t×nh h×nh bu«n b¸n ë

Thanh Hµ, cã nhËn xÐt: "Vµo mïa m−a, c¸c ®−êng phè chËt hÑp, lÇy léi, chØ cã phè hay

1 Cæ vËt l©u ®êi cßn gi÷ ®−îc t¹i Thiªn HËu cung lµ l− h−¬ng b»ng sø cã niªn ®¹i Ung ChÝnh n¨m

thø nhÊt (1723). 2 Chïa ¤ng b©y giê thuéc chñ qu¶n cña d©n lµng §Þa Linh do th¾ng lîi cña vô kiÖn ®Êt d−íi thêi

T©y S¬n n¨m 1787. Trong chïa ¤ng cã t−îng Quan Th¸nh rÊt lín, cã nhiÒu bøc hoµnh do c¸c héi qu¸n cña ng−êi Hoa cóng lµ Qu¶ng TriÖu, TriÒu Ch©u, H¶i Nam. Tr−íc s©n cã l− gang lín ®óc t¹i lß Long Th¹nh ( Trung Quèc) vµo n¨m Cµn Long thø 45 (1780) cóng cho ®Òn cïng thêi ®iÓm chiÕc long ®×nh do Hoa th−¬ng cóng cho chïa Bµ.

3 Nh÷ng hiÖn vËt kh¶o cæ häc ph¸t hiÖn ë Thanh Hµ cã rÊt nhiÒu ®å gèm, sø sím nhÊt lµ ch©n b¸t cã niªn hiÖu Thµnh Hãa nhµ Minh (1465-1488), phæ biÕn lµ niªn hiÖu thêi Khang Hy (1662-1723), Ung ChÝnh (1723-1736), cã c¶ gèm Hizen s¶n xuÊt ë ®¶o Kyuihu, NhËt B¶n (1650-1680); trong n−íc kh«ng nh÷ng cã rÊt nhiÒu gèm Ph−íc TÝch (Thõa Thiªn) mµ cã nhiÒu gèm B¸t Trµng, ®−îc ®−a vµo trao ®æi. VÒ tiÒn ®ång, ngoµi c¸c ®ång tiÒn cã niªn hiÖu vua ViÖt Nam cßn t×m thÊy nhiÒu ®ång tiÒn ghi niªn hiÖu Khang Hy (1662-1723), Cµn Long (1736-1796), còng t×m thÊy nhiÒu ®ång tiÒn Piastres cña Ph¸p vµ ®ång Mexiques... HiÖn ®ang l−u gi÷ t¹i B¶o tµng LÞch sö vµ C¸ch m¹ng tØnh Thõa Thiªn HuÕ cïng c¸c bé s−u tËp t− nh©n ë ®Þa ph−¬ng.

31

khu Trung Hoa cã mét lèi ®i réng vµ l¸t g¹ch. Däc hai bªn ®−êng ng−êi ta dùng lªn nh÷ng nhµ g¹ch lîp ngãi kh¸ sung tóc"1.

Phè Thanh Hµ x©y dùng theo lèi ®¬n tuyÕn trªn mét trôc giao th«ng cã s½n lµm

®−êng phè chÝnh. Hai d·y phè ®èi diÖn dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh, phÝa sau lµ ®ång

ruéng, tr−íc mÆt lµ bÕn c¶ng cña s«ng H−¬ng; mét ®iÒu kiÖn chñ yÕu cho phè c¶ng ra

®êi2.

Håi øc vÒ phè Thanh Hµ vµo ®Çu thÕ kû XIX, thêi kú tho¸i trµo cña khu th−¬ng

m¹i nµy nh−ng nhµ phè vÉn gi÷ ®−îc d¸ng vÏ cña thêi thÞnh v−îng, Michel §øc

Chaigneau ®· m« t¶ kh¸ chi tiÕt: “Nhµ cöa võa lµ cöa hµng, võa lµ nhµ kho, phßng ngñ còng chÝnh lµ ®Ó tiÕp kh¸ch. Réng hÑp cã kh¸c nhau, nh−ng cÊu tróc nhµ phè Thanh Hµ th−êng theo mét mÉu thèng nhÊt lµ hÑp vÒ bÒ ngang vµ më s©u ra ®µng sau... Nhµ cöa phÇn lín lîp ngãi, cã c¸i lµ mét tßa nhµ, xung quanh cã hµnh lang. Cã c¸i chØ mét gian phßng, ®µng sau cã s©n v−ên vµ nhµ bÕp. C¸ch x©y cÊt phßng èc vµ trang hoµng bªn trong theo mét lèi gièng nhau. Phßng chÝnh kho¶ng nöa chiÒu dµi vµ më mét cöa ra vµo. §µng tr−íc chia lµm hai gian hµng, ®µng sau chia lµm hai ch¸i ®Ó lµm phßng ngñ vµ kho chøa”3.

3. N−íc MÆn ë §µng Trong, sau hai ®« thÞ c¶ng Héi An vµ Thanh Hµ lµ N−íc MÆn ra ®êi rÊt

sím ®−îc ghi trong Hång §øc b¶n ®å víi tªn gäi “N−íc MÆn h¶i m«n”, lµ trung t©m bu«n b¸n xuÊt nhËp khÈu kh«ng nh÷ng cho phñ Quy Nh¬n mµ c¶ c¸c dinh, phñ ë phÝa nam.

N−íc MÆn ®−îc Alexandre de Rhodes vÏ trªn b¶n ®å vµo gi÷a thÕ kû XVII víi tªn phiªn ©m lµ Nehorman. Tªn gäi nµy xuÊt ph¸t tõ ch÷ cña Cristoforo Borri ghi l¹i trong tËp ký sù cña m×nh vµo n¨m 1618. Borri chØ ®Ých danh ®ã lµ mét thµnh phè (ville). ¤ng viÕt: “VÞ tæng trÊn liÒn ra lÖnh x©y dùng cho chóng t«i mét c¸i nhµ rÊt tiÖn nghi ë thµnh phè (ville) Nehorman”4.

Tªn gäi N−íc MÆn kh«ng ®−îc ghi trong c¸c bé chÝnh sö ViÖt Nam thêi phong kiÕn nh−ng ®−îc ghi trong gia ph¶ nhiÒu ng−êi Hoa sinh sèng ë ®©y.

1 Cordiere. H, Voyage de Pierre Poivre en Cochinchine , description de la Cochinchine, REO,

T.III. 1887. 2 T¹i v−ên nhµ «ng Huúnh Quúnh cã mét giÕng cæ h×nh vu«ng, lµ chøng tÝch cña khu chî Thanh

Hµ. Tr−íc ®©y gia ®×nh «ng ®·i ®Êt t×m ®−îc vµng ®ã lµ dÊu vÕt cña phè thî b¹c. ë chung quanh khu vùc nµy khi s¶n xuÊt nh©n d©n gÆp nhiÒu m¶nh gèm vì, g¹ch ngãi v«i v÷a, ®ã dÊu tÝch hoang phÕ cña khu phè cæ ngµy x−a. §ç Bang, s®d, tr. 101.

3 Michel §øc Chaigneau, Souvenir de Hue, Paris,1867, tr. 114. 4 Cristoforo Borri, S®d, p. 350.

32

§Çu thÕ kû XVII, chóng ta thÊy cã luång bu«n b¸n gi÷a Héi An vµ N−íc MÆn víi mét sè trung t©m th−¬ng m¹i quèc tÕ ®−îc thÓ hiÖn trªn b¶n ®å sè 24 vÏ vµo n¨m 1608 cã ghi hai ®Þa danh ®−îc th−¬ng nh©n n−íc ngoµi th−êng ®Õn bu«n b¸n lµ H¶i Phè (tøc Héi An) vµ ThÞ N¹i (tøc N−íc MÆn håi bÊy giê) n»m trªn ®−êng hµng h¶i ®Õn víi Vuconva1.

P.B.Lafont còng cho biÕt, trong c¸c c¶ng ë §µng Trong th× Binai (tøc ThÞ N¹i) thuyÒn bu«n c¸c n−íc Ph−¬ng T©y, Malasia vµ mét sè n−íc kh¸c th−êng ®Õn bu«n b¸n2.

Th¸ng 7 n¨m 1618, C. Borri ®Õn N−íc MÆn, d−íi con m¾t cña vÞ Gi¸o sÜ nµy N−íc MÆn ®· lµ mét thµnh phè. ¤ng viÕt: “Chóng t«i l¹i leo lªn l−ng voi vµ lªn ®−êng víi mét ®oµn tïy tïng ®«ng ®¶o ®Ó ®i ®Õn thµnh phè N−íc MÆn”3. ¤ng còng cho biÕt ®©y lµ thµnh phè kh¸ réng: “Thµnh phè tr¶i dµi 5 dÆm vµ réng 0,5 d¨m”4. §ã lµ thêi kú thÞnh v−îng cña phè c¶ng N−íc MÆn.

Vµo gi÷a thÕ kû XVIII, Pierre Poivre ®Õn §µng Trong cßn ®¸nh gi¸ rÊt cao vÒ phè c¶ng N−íc MÆn, «ng viÕt: “T¹i tØnh Quy Nh¬n cã mét th−¬ng c¶ng kh¸c gäi lµ N−íc MÆn lµ mét c¶ng tèt, an toµn ®−îc th−¬ng nh©n lui tíi nhiÒu nh−ng kÐm h¬n Faifo, l¹i kh«ng thuËn tiÖn v× qu¸ xa kinh thµnh mµ c¸c thuyÒn tr−ëng th× nhÊt thiÕt ph¶i ®i ®Õn kinh thµnh nhiÒu lÇn vµ ph¶i ®i rßng r¶ 6 ngµy ®−êng”5.

Nh−ng rÊt tiÕc vµo thÕ kû sau kh«ng thÊy sö s¸ch nµo cßn ghi vÒ phè c¶ng N−íc MÆn. S¸ch §¹i Nam nhÊt thèng chÝ b¶n so¹n thêi Tù §øc kh«ng ghi chÐp vÒ phè N−íc MÆn, còng kh«ng cã tªn trong danh môc 63 chî lín nhá trong tØnh B×nh §Þnh6.

Cho ®Õn th¸ng 4 n¨m 1986, trong ®ît kh¶o s¸t vÒ ®« thÞ cæ ë c¸c tØnh miÒn Trung, chóng t«i míi ph¸t hiÖn dÊu tÝch cña phè c¶ng N−íc MÆn vµ th«ng b¸o kÕt qu¶ t¹i ñy ban Nh©n d©n tØnh NghÜa B×nh (Quy Nh¬n - 1986) vµ trong héi nghÞ th«ng b¸o kh¶o cæ häc n¨m 1991 t¹i Hµ Néi7.

1 Pratier de la carte GÐnÐral Asie de Bleau (1608), T.XXIX, N04, E.Trimestre, 1954 - trong luång

mËu dÞch cña T©y Ban Nha. Vuconva lµ L÷ Tèng, tøc Luçon ë b¾c Philippin (Yves Mangin, Les Portugais sur le c«tes du Vietnam et du Campa, BEFEO, Paris, 1972, b¶n ®å sè 1, phÇn phô lôc.

2 P.B. Lafont, Aperçu sur le queques relations maritimes et commerciales entre le monde Indochinois,et la Peninsules Malaise du XVe au XVIIIe siecle, trong Le monde Indochinois et la peninsules Malaise, Kula Lumpur, 1990, tr. 4.

3 C. Borri, S®d, tr. 351. 4 Ên b¶n tiÕng Ph¸p [r Rennes ghi lµ dµi 2 dÆm, réng 1,5 dÆm (tr.128). C¸c sè ®o nµy ®Òu qu¸ lín so

víi dÊu vÕt cßn t×m thÊy ®−îc trªn thùc ®Þa hiÖn nay. 5 Cordiere. H, Voyage de Pierre Poivre en Cochinchine, description de la Cochinchine, REO, T.III,

1887, tr.167. 6 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn, §¹i Nam nhÊt thèng chÝ,tØnh B×nh §Þnh, B¶n dÞch NguyÔn T¹o, Sµi

Gßn,1964, tr. 42. 7 §ç Bang, DÊu tÝch cña c¶ng thÞ N−íc MÆn, Nh÷ng ph¸t hiÖn míi kh¶o cæ häc n¨m 1991, ViÖn

Kh¶o cæ häc. Nh÷ng ph¸t hiÖn nµy ®· cung cÊp thªm nhiÒu t− liÖu ®Ó t«i thùc hiÖn ®Ò tµi luËn ¸n PTS b¶o vÖ n¨m 1993 vµ xuÊt b¶n n¨m 1996 trong tËp s¸ch Phè c¶ng vïng ThuËn Qu¶ng thÕ kû XVII-XVIII, Héi KHLSVN - NXB ThuËn Hãa, tr. 139-165.

33

Tõ tÊm bia b»ng gç chóng t«i ph¸t hiÖn ë ®Òn Quan Th¸nh lËp n¨m 1837 (®−êng B¹ch §»ng, thµnh phè Quy Nh¬n) cã ghi tªn mét ng−êi hä NguyÔn ë phè N−íc MÆn cóng tiÒn ®Ó x©y dùng ng«i ®Òn nµy, chóng t«i ph¶i rÊt khã kh¨n míi lÇn t×m ®Õn x· Ph−íc Quang, huyÖn Tuy Ph−íc v× kh«ng mét tÊm b¶n ®å nµo ghi tªn N−íc MÆn; ®Õn ®©y míi biÕt cßn l−u truyÒn chiÕc cÇu ngãi vµ ng«i chî mang tªn N−íc MÆn. C¹nh chî, mét b·i hoang nh−ng chóng t«i ph¸t hiÖn ra dÊu tÝch cña phè cæ t¹i ng«i nhµ «ng Huúnh X−ng ChiÕn cßn mét bøc t−êng dµi 5,2 mÐt, cao 0,9 mÐt vµ dµy 0,3 mÐt lµm b»ng v«i, g¹ch, ®¸ ong, mËt mÝa, m¹ch b»ng v«i... T×m thÊy dÊu tÝch ®Òn Quan Th¸nh (chïa ¤ng) chØ cßn l¹i bøc b×nh phong, tr−íc cöa cßn ba trô ®¸ t¸n, mét chiÕc ®Ønh l− bÞ háng nh−ng cßn 3 ch÷ Quan Th¸nh ®Õ.

Thiªn HËu cung (chïa Bµ) ®−îc x©y dùng ë vÒ phÝa ®«ng cña phè. Tuy bÞ háng h¬n 80% do chiÕn tranh nh−ng ®©y lµ di tÝch quan träng nhÊt cña phè N−íc MÆn cßn l¹i. Chóng t«i t×m thÊy mét chiÕc ®Ønh l− b»ng hîp kim cã 3 ch©n cao 47 cm, ®−êng kÝnh 46 cm, ®−îc ®óc tõ lß V¹n Minh (Trung Quèc) vµo n¨m §inh Tþ niªn hiÖu Gia Kh¸nh (1797). Míi biÕt ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, phè N−íc MÆn vÉn cßn ho¹t ®éng vµ cã quan hÖ giao l−u th−¬ng m¹i víi Trung Quèc1.

VÒ phÝa ®«ng - b¾c cña chî lµ khu mé cæ.

Khu«n viªn cña phè N−íc MÆn tõ bê CÇu Ngãi ®Õn bÕn C©y Da. BÕn c¶ng tõ CÇu Ngãi ®Õn chïa Bµ cña con s«ng ¢m phñ. Khu phè ®−îc khoanh vïng trªn thùc ®Þa chiÒu dµi h¬m 1 km, chiÒu ngang kho¶ng 500 m; ngµy x−a thuéc lµng L¹c Hßa vµ VÜnh An (tr−íc ®ã gäi lµ Minh H−¬ng) sau nhËp chung gäi lµ An Hßa.

Tõ thÕ kû XVIII trë vÒ tr−íc khi cöa KÎ Thö cßn tÊp nËp thuyÒn ghe ra vµo bu«n b¸n. Tµu thuyÒn qua ®Çm ThÞ N¹i vµo s«ng C«n ®i qua c¸c nh¸nh s«ng ¢m Phñ, C©y Da råi lªn tËn CÇu Ngãi ®Ó trao ®æi hµng hãa víi th−¬ng nh©n ë phè N−íc MÆn. C¸c Gi¸o sÜ Bozomi, Pina, Augustin... ®Õn ®©y truyÒn gi¸o (7-1618) còng kÓ l¹i vÒ x©y dùng ng«i nhµ thê ë phè N−íc MÆn nh− sau: “Quan trÊn thñ cho c¸c thõa sai mét ng«i nhµ b»ng gç réng r·i ë phè N−íc MÆn. ¤ng dïng voi ®−a c¸c linh môc ®Õn nhµ míi, tõ ®ã c¸c linh môc cã c¬ së ho¹t ®éng vµ ®−îc d©n chóng kÝnh nÓ. Còng n¨m ®ã, th¸nh ®−êng ®−îc dùng s½n ë phè N−íc MÆn vµ r¸p trong vßng mét ngµy tr−íc sù bì ngì vµ th¸n phôc cña c¸c nhµ truyÒn gi¸o”2.

Vµo cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX khi m¹ch ®øt g·y ë duyªn h¶i B×nh §Þnh ho¹t ®éng, cöa KÎ Thö bÞ c¸t båi ghe thuyÒn kh«ng ra vµo ®−îc, phï sa cña s«ng C«n còng kh«ng tho¸t ra biÓn lµm l¾ng tô ë phÝa b¾c ®Çm ThÞ N¹i, c¸c nh¸nh s«ng ¢m Phñ, C©y Da bÞ c¹n n−íc mÆn kh«ng lªn ®Õn chî, thuyÒn kh«ng ®Õn ®−îc CÇu Ngãi, phè

1 Sau ®ît ph¸t hiÖn nµy, ®Ønh l− trªn ®−îc ®−a vÒ B¶o tµng Quang Trung ®Ó ghi dÊu vÒ hiÖn vËt thêi

T©y S¬n. 2 Theo Bastoli, Istowa della compogne di Jisus, Napoli 1859, Tµi liÖu Chóng viÖn Quy Nh¬n.

34

N−íc MÆn suy tµn. Nh÷ng th−¬ng nh©n ë phè N−íc MÆn t¶n vÒ Gß Båi, vµo Quy Nh¬n hoÆc lªn An Th¸i ®Ó kinh doanh1.

N−íc MÆn ngµy nay lµ mét lµng quª, kh«ng cßn phè - c¶ng; chî lµ mét b·i ®Êt hoang trèng tr¶i lÒu qu¸n tiªu ®iÒu. Nh−ng ©m vang vÒ c¸c hä ®¹i phó nh− Ngôy, Tõ, Kh−u, Lý, Khæng, L©m, Huúnh... trong ®ã cã «ng Kh¸ch S¸u chuyªn bu«n b¹c ®−îc nh©n d©n truyÒn tông vÒ mét «ng Kh¸ch B¹c hä Ngôy giµu cã ë N−íc MÆn xa x−a.

N¨m 2005, B¶o tµng tØnh B×nh §Þnh tæ chøc ®µo th¸m s¸t kh¶o cæ häc phè c¶ng N−íc MÆn ®· ph¸t hiÖn nhiÒu gèm sø cña Trung Quèc cã nguån gèc tõ Phóc KiÕn vµ gèm sø Hizen cña NhËt B¶n ®Òu cã niªn ®¹i thÕ kû XVII - XVIII lµ mét sù thõa nhËn vÒ phè c¶ng N−íc MÆn víi vai trß mËu dÞch quèc tÕ d−íi thêi c¸c chóa NguyÔn2.

4. Hµ Tiªn M¹c Cöu - mét trung thÇn cña nhµ Minh ®· rêi Trung Quèc sang Hµ Tiªn kinh

doanh vµ trë nªn giµu cã. M¹c Cöu ®· chiªu d©n c¸c vïng Cµ Mau, R¹ch Gi¸ vµ ®¶o Phó Quèc lËp thµnh 7 x· th«n3. Tr−íc uy thÕ cña chÝnh quyÒn §µng Trong, vµo n¨m 1708, M¹c Cöu ra Phó Xu©n gÆp Chóa NguyÔn vµ xin ®−îc thÇn phôc. Chóa NguyÔn Phóc Chu ®ång ý vµ trao cho M¹c Cöu chøc Tæng binh trÊn Hµ Tiªn4. Hµ Tiªn, mét vÞ trÝ chiÕn l−îc kinh tÕ vµ qu©n sù ë vïng ®Êt t©y - nam ®Êt n−íc, mét khu ®« thÞ míi ra ®êi vµo cuèi thÕ kû XVII, mét c¶nh quan cÈm tó trë thµnh mét bé phËn l·nh thæ cña xø §µng Trong.

Ngµy 18 th¸ng 8 n¨m 2003, khi chóng t«i ®Õn kh¶o s¸t ®Òn thê "M¹c Linh C«ng" ë Hµ Tiªn. Ngoµi v¨n bia ghi vÒ M¹c Cöu vµ con ch¸u hä M¹c lËp nªn ®Êt Hµ Tiªn, chóng t«i chó ý phÇn chÐp tiÓu sö M¹c Cöu nh− sau: "¤ng ng−êi huyÖn H¶i Phong, phñ L«i Ch©u, tØnh Qu¶ng §«ng. Sau khi nhµ Minh døt, n¨m 1680 M¹c Cöu 17 tuæi ®· v−ît biÓn ®Õn Ch©n L¹p, ®−îc giao chøc èc Nha. ThÊy ®Êt Mang Kh¶m ®«ng ®¶o, ng−êi c¸c n−íc bu«n b¸n sÇm uÊt, «ng xin vua Ch©n L¹p ®Õn ®ã ®Ó bu«n b¸n vµ khuyÕn khÝch më mang n«ng nghiÖp, chiªu tËp l−u d©n lËp 7 x· th«n Phó Quèc, Vòng Th¬m, Tr¶ng KÌ, CÇn Vät, R¹ch Gi¸, Cµ Mau vµ Hµ Tiªn5, kh«ng mÊy chèc trë nªn giµu cã.

N¨m 1687, qu©n Xiªm c−íp ph¸ Hµ Tiªn, «ng bÞ b¾t ®−a vÒ Xiªm 13 n¨m sèng ë c¶ng V¹n TuÕ S¬n.

1 Gia ph¶ hä L©m ë An Th¸i (An Nh¬n, B×nh §Þnh) cho biÕt Thñy tæ lµ L©m V¨n Hanh ng−êi tØnh

Phóc KiÕn rêi n−íc thêi Khang Hy n¨m 1679 ®Õn §µng Trong, lóc ®Çu «ng tró ë phè N−íc MÆn, trang VÜnh An, x· Minh H−¬ng.

2 §inh B¸ Hßa, §µo th¸m s¸t th−¬ng c¶ng N−íc MÆn, T− liÖu B¶o tµng B×nh §Þnh. 3 M¹c Cöu cïng TrÇn Th−îng Xuyªn rêi Trung Hoa vµo n¨m 1679 vµ «ng cã con g¸i g¶ cho TrÇn

Hoµn lµ con trai cña TrÇn Th−îng Xuyªn. 4 §¹i Nam thùc lôc tiÒn biªn, S®d, tr.167. 5 Theo §¹i Nam thùc lôc tiÒn biªn, S®d, tr.167; C¸c x· th«n ®ã lµ: Phó Quèc, CÇn Bét, Gi¸ Khª,

Luèng Cµy, H−¬ng óc, Cµ Mau (thiÕu tªn mét ®¬n vÞ) vµ 2 vÞ sø gi¶ ®ã lµ Tr−¬ng CÇu vµ Lý X·.

35

N¨m 1700, nh©n lóc Xiªm cã lo¹n, «ng trèn vÒ.

N¨m 1705, «ng ë t¹i Hµ Tiªn.

N¨m 1708, chóa NguyÔn tiÕp ®oµn sø gi¶ cña M¹c Cöu, chóa chÊp nhËn cho «ng lµm quan tr−ëng Hµ Tiªn, ban cho «ng chøc Tæng binh. ¤ng lËp thµnh qu¸ch, b¶o vÖ ®Êt ®ai thµnh mét n¬i trÊn nhËm".

Hµ Tiªn cßn ®−îc gäi lµ Ph−¬ng Thµnh, mét phè thÞ ®«ng vui, tÊp nËp kh¸ch th−¬ng nhiÒu n−íc ra vµo bu«n b¸n. M¹c Cöu cho lËp chïa Tam B¶o (1720 - 1730) vµ ®Òn Quan C«ng (1725 - 1730) hiÖn lµ hai cæ tù danh tiÕng cña ®Êt Hµ Tiªn1.

N¨m 1735, M¹c Cöu chÕt2, ®−îc Chóa NguyÔn tÆng Khai t−íng Th−îng trô quèc ®¹i t−íng qu©n Vò nghÞ c«ng. L¨ng mé cña «ng ®−îc x©y dùng ë Hµ Tiªn rÊt uy nghiªm vµ ®· ®−îc c«ng nhËn di tÝch Quèc gia vµo ngµy 6-2-1989.

Con cña M¹c Cöu lµ M¹c Thiªn Tø ®−îc Chóa NguyÔn cö lµm §« ®èc trÊn thñ Hµ Tiªn. Chóa NguyÔn Phóc Chó cÊp cho 3 chiÕc thuyÒn long bµi ®−îc miÔn thuÕ, sai xuÊt d−¬ng ®Ó mua c¸c cña vËt quý b¸u ®Ó nép. L¹i sai më côc ®óc tiÒn ®Ó tiÖn viÖc trao ®æi3. Thiªn Tø cho ®Æt nha thuéc, kÐn bæ qu©n ngò, ®¾p thµnh x©y luü, më phè chî, kh¸ch bu«n c¸c n−íc ®Òu häp ®«ng. L¹i víi nh÷ng ng−êi v¨n häc, më Chiªu anh c¸c, ngµy ngµy cïng nhau gi¶ng bµn vµ x−íng ho¹, cã 10 bµi vÞnh Hµ Tiªn4. Lª Quý §«n cã viÕt: "T«i tõng thÊy b¶n kh¾c 10 bµi vÞnh Hµ Tiªn, ®Òu do Tø ®Ò mµ c¸c v¨n nh©n ThuËn Ho¸ - Qu¶ng Nam cïng nhau ho¹ vÇn, kh«ng thÓ b¶o r»ng h¶i ngo¹i kh«ng cã v¨n ch−¬ng ®−îc"5.

Lµ mét ng−êi cã kh¶ n¨ng kinh doanh, M¹c Cöu ®Õn ®Êt Hµ Tiªn lóc tuæi cßn thanh niªn, «ng ®· chiªu d©n tõ Cµ Mau, R¹ch Gi¸, Hµ Tiªn, Phó Quèc... ®Ó lËp lµng dùng phè, bu«n b¸n lµm ¨n. Tõ n¨m 1708, khi Hµ Tiªn trë thµnh l·nh thæ cña chóa NguyÔn ë §µng Trong vµ dßng hä M¹c ®−îc Chóa NguyÔn trao cho con ch¸u kÕ thÕ gi÷ chøc Tæng trÊn, Hµ Tiªn nhanh chãng trë thµnh mét ®« thÞ lín ë ®Êt ph−¬ng Nam. Thµnh qu¸ch ®−îc x©y dùng, chïa chiÒn ®−îc t¹o lËp, phè x¸ ®−îc më réng, chî bóa tÊp nËp th−¬ng