KimyaHəyat

Cild / Volume : 1 Buraxılış / No : 1

Fevral - 2016 / February - 2016

Chemistry and Life

&A Vitamini

Günəş Panelləri

Qızıl niyə dəyərlidir?Kimya Bir Elm Kimi

Yaşıl Kimya

H İndeksi

Mariya Küri

Azerbaijan Chemical Society

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Əziz Oxucular,

Bilik paylaşımını hədəfləyən Jurnalımız Siz oxucularımıza kimya haqqında ümumi məlumatlar çatdırmaq, məşhur kimyaçı alimlər, dünyada və Azərbaycanda kimya elmində olan yeniliklər və kəşflər, Kimyanın tətbiq sahələri və həmçinin müasir texnologiyalar haqqında biliklər vermək, bildiklərinizin inkişaf etdirilməsi, bilmədiklərinizin öyrənilməsi məqsədi ilə hazırlanmışdır.

"Chemistry and Life" onlayn Jurnalı Siz kimyaçıların da göndərəcəyi yazılar, məqalələr və şəkillərdən redaktorların etdikləri seçimlərlə hazırlanacaqdır. Məqsədimiz Azərbaycan dilində kimya elminə dair qaynaq yaratmaq, bilik paylaşımını asanlaşdırmaq və potensiallı kimyaçıları üzə çıxarmaqdır. Həmçinin Jurnalımızın hər buraxılışında Kimya elmi ilə bağlı xoş xatirələri olan kimya müəllimləri və kimya sahəsində çalışanlar ilə müsahibələr, azərbaycanlı kimyaçıların əldə etdikləri uğurlar, kimya ilə bağlı maraqlı şəkillər yer alacaqdır.

Sizlərdən gələn yazılarla Jurnalımızın daha da maraqlı olacağına və geniş oxucu kütləsinə malik olacağına ümid edirik.

UNUTMAYIN BİLİK PAYLAŞDIQCA ARTAR!!!

Xoş arzularla,

Bizimlə əlaqə:

www.facebook.com/azecs

azecs2015@gmail.com

Ön Söz

AzeCS Team

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Azərbaycan Kimya CəmiyyətiAzerbaijan Chemical Society

İl : 2016 Cild : 1 Buraxılış : 1

Kimya və Həyat Chemistry&Life Jurnalı

onlayn Jurnaldır

Baş RedaktorElvin Rüstəmli

RedaktorlarMərhəmət Əmirov

Elmir Babayev Azad Əkbərli

Jurnalda yazılan yazı və məqalələrin bütün məsuliyyəti müəllifə aiddir

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Jurnalın Qaydaları

1. "Chemistry and Life" (Kimya və Həyat)Jurnalında dərc olunması üçün kimyanın bütün sahələri, eləcə də kimyanın sənayedə tətbiqi mövzusunda aparılan elmi araşdırmalar və məqalələr, həmçinin publisistik yazılar Azərbaycan və İngilis dilində qəbul ediləcəkdir.

2. Yazı və məqalələrin mətni Ms. Word faylındaTimes New Roman 12, mövzu başlıqları isə 16 şrifti ilə yazılmalıdır.

3. Göndərilən yazılarda müəllifin ad, soyad, ata adı,təhsil aldığı və çalışdığı müəssisə və ya təşkilat qeyd olunmalıdır.

4. Xarici və yerli jurnal, kitab və digər vasitələrdənistifadə etdiyiniz zaman istinad olunan mənbə dəqiqliklə göstərilməlidir.

5. Araşdırma, elmi tədqiqat xarakterli məqalə vəyazılarınızda istifadə olunan şəkil və cümlələr üçün də mütləq mənbə qeyd edilməlidir.

6. Yazı və məqalələriniz anlaşılan cümlələrləAzərbaycan və İngilis dillərinin qrammatikasına uyğun olaraq 6 səhifədən çox olmayacaq şəkildə yazılmalıdır.

7. Jurnalda sizin də yazı və məqalələriniz olsunistəyirsinizsə, yuxarıda göstərilən qaydalara uyğun olaraq hazırladığınız yazını azecs2015@gmail.com adresinə göndərin.

8. Mövzu seçimi ilə bağlı olaraq hər hansı birçətinliyiniz olarsa, qeyd olunan əlaqə ünvanlarına yazaraq mövzu məsləhəti ala bilərsiniz.

9. Kimya ilə bağlı bildiyiniz maraqlı və əyləncəliməlumatları, kəşfləri, kimya müəllimi, kimyaçı alim və ya kimya sahəsində çalışan diqqətə layiq nailiyyətləri olan biri ilə hazırladığınız müsahibəni də Jurnalda yazılması üçün göndərə bilərsiniz.

10. Hansı yazılar qəbul olunmayacaq?! Hər hansı birmənbədən aldığınız yazını bütövlükdə kopyalayıb göndərdiyiniz təqdirdə, əldə etdiyiniz məlumatlara və şəkillərə qaynaq göstərmədiyiniz təqdirdə yazılar qəbul olunmayacaq.

11. Redaktorlarımızın göndərdiyiniz yazı və məqa-lələri oxuyub lazımi yerlərdə düzəlişlər etmək hüquqları vardır.

12. Bütün təklif və iradlarınızı qeyd olunan əlaqəünvanlarına yazıb göndərə bilərsiniz.

13. Jurnalda çıxacaq yazılara ilk olaraq müəllifcavabdehdir.

Jurnalı bəyənəcəyinizə və hər buraxılışını sevərək oxuyacağınıza ümid edirik. Hər birinizə

uğurlar!!!

Kimya&Həyat

Fevral 2016

M Ü

N D

Ə R İ C A

T

Kimya Bir Elm Kimi......................6

Günəş Panelləri.........................11

Mariya Küri.............................19

Bilirsinizmi?.............................24

Yaşıl Kimya.............................25

Ayın Terminləri.........................29

Qızıl Niyə Dəyərlidir?..................30

Quiz.....................................32

H İndeksi...............................33

A Vitamini..............................37

"Elmin tarixi vacib həqiqətləri dərk etməyə kömək edir” Ayzek Azimov

Həyatın başlanğıcından var olan Elm

XVII əsrin əvvəllərindən "kimya", "kimyaçı" məfhumları elmi ədəbiyyata, monoqrafiyalara və dərsliklərə sürətlə daxil olmağa başlayan "Kimya" sözünün ilk olaraq hansı mənanı ifadə etməsini və nə vaxt işlənməsini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Çünki bir çox kimya tarixçiləri öz hipotezlərini təklif etsələr də, vahid bir fikir formalaşmadı.

"Kimya nə vaxt meydana gəlmişdir?" sualına cavab isə axtarmağın mənası yoxdur. Çünki ibtidai insan yemək hazırlamaq üçün oddan istifadə etdiyi zamandan ilkin "kimyəvi vərdişlərlə" tanış olmuşdu. Buna baxmayaraq müasir Kimya elminin formalaşma tarixi şərti olaraq Əlkimyadan əvvəlki dövr, Əlkimya (kimyagərlik) dövrü, Ənənəvi və Müasir kimya dövrləri olmaq üzrə 4 əsas başlıq altında toplanaraq araşdırıla bilər.

6

Əlkimyadan əvvəlki dövr: Kimyanın bilinən tarixi Qədim Misir dövründə başlamışdır. E.Ə. 2000-ci illərdə Misirlilərin kimyəvi üsullardan istifadə edərək kosmetik tozlar çıxardıqları iddia edilməkdədir. Kral Hammurapi dövründə (e.ə. 1792-1750) Babillər qızıl, gümüş, civə, dəmir və mis kimi metalları təyin etmiş və bu metallara simvollar vermişlər. Erkən Yunan fəlsəfəçilər təbii hadisələri fövqəltəbii olmayan səbəblərlə şərh etməyə çalışmışlar, bunun nəticəsində də bu dövrdə əlkimyadan əvvəlki kimya elminin təməli atılmışdır. Miletli Tales (e.ə. 624 - e.ə. 546) maddəninprinsiplərini araşdırmış və suyun kainatın təməl maddəsi olduğunu önə sürmüşdür. Bir başqa alim isə Miletli Anaksimandr (e.ə. 610- e.ə. 546) suyun əleyhdarı olan atəşin necə meydana gəldiyini sorğulamışdır. Empedoklun nəzəriyyəsinə görə (e.ə. 490-430) kainat 4 təməl element atəş, hava, su və torpaqdan meydana gəlmiş və torpaq bərk/qatı maddələri, su maye maddələri və metalları, hava isə qazları ifadə etməkdə idi.

Demokrit (e.ə. 460-370) müəllimi Levkip ilə birlikdə atom nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Levkipp və Demokritin inkişaf etdirdiyi bu fəlsəfi sistemə Platon atomun bölünməzlik prinsipini əlavə etmişdir.

Aristotel (e.ə. 384-323) fərqli elementlərin fərqli xüsusiyyətləri olduğunu və bunun müxtəlif dəyişənlərlə bağlı olduğunu ifadə etmişdir. Bu xüsusiyyətlər dəyişdirildiyində bir elementin başqa bir elementə çevrilə biləcəyini və maddələrin dəyişmə halında olduğunu iddia etmişdir.

KİMYA BİR ELM KİMİ

XX əsrin 60-ci illərində Cənubi Türkiyədə çox maraqlı arxeoloji tapıntılar əldə edilmişdir. Neolit dövrünün yaşayış məntəqəsi olan Çatal-Hükdə (b.e.ə. VII-VI əsrlər) misdən və qurğuşundan hazırlanmış müxtəlif alətlər, həmçinin əritmə sobasının qalıqları, həmçinin mineral boyalarla işlənmiş çoxlu sayda mürəkkəb çoxrəngli divar yazıları tapılmışdır.

Belə inkişaf etmiş mədəniyyətli qədim məntəqənin mövcud olması ondan xəbər verir ki, 10 min il bundan əvvəl insanlar müəyyən kimyəvi biliklərə malik olmuşlar.

Ura şəhərində qazıntı işlər aparılarkan b.e.ə. XVI əsrə aid tapılan nizə tiyəsi sink və arsen qarışığı olan misdən hazırlanmışdır. Bundan əlavə Ura şəhərində həmin dövrə aid şüşə muncuqlar da tapılmışdır. "Ən qədim " Misir şüşə muncuqları b.e.ə. 2500 ilə aiddir.

Əlkimya (kimyagərlik) dövrü: Kimya elmi tarixi olaraq kimyagərlikdən ayrılaraq ortaya çıxmışdır. Kimyanın yaranmasına qədər keçən minlərlə il boyunca maddələrin xüsusiyyətləri və bir-biri ilə olan qarşılıqlı təsiri kimyagərlərin marağında olmuşdur. Eyni ilə günümüzün kimyaçıları kimi kimyagərlər də zamanlarının böyük bir hissəsini laboratoriyalarında keçirərdi. Amma onlar, kimyaçılar kimi maddələr arasındakı əlaqələrin necə olduğunu, dəyişmələrin niyə ortaya çıxdığını anlamağa çalışmazdı.

Ərəblər 641-ci ildə Misiri, 711-ci ildə isə İspaniyanı işğal etdikdən sonra kimya haqqında biliklər Avropaya yayılmağa başladı. VIII-XI əsrlərdən başlayaraq ərəblər kimyanı dirçəltməyə başladı. Ona görə də bu dövr kimyanın dirçəliş dövrü adlandırıldı. Onlar kimya gözünün qabağına “əl” ön şəkilçi əlavə etməklə kimyanı mənimsəyib əlkimya adlandırdılar. Kimyagərlər başlıca məşğuliyyəti, bəsit maddələri daha qiymətli maddələrə çevirmənin yollarını tapmaq idi. Hər bir kimyagərin xülyalarını bəzəyən maddələrin başında da "fəlsəfə daşı" olaraq bilinən, cadulu bir daşı əldə etmək gəlirdi. Bu daşındaşıdığı güc sayəsində mis, qalay, dəmir ya da qurğuşun kimi bəsit metalları qızıla çevirdiyinə inanırdılar. Həmçinin bəzi kimyagərlər də həyatlarını hər cür xəstəliyi sağaltdığına, sonsuz gənclik və ölümsüzlük verdiyinə inanılan "həyat suyunun" (əl

7

iksir ya da Ab-i həyat) axtarışına həsr etmişdi. Çindən Hindistana, Orta şərqdən Avropaya qədər bütün kimyagərlərin başlıca çalışdıqları bunlar idi. Kimyagərlərin özlərinə xas amma elmi olmayan bəzi qaydaları vardı. Məsələn, dörd təməl elementə inanardılar. Bunlar hava, torpaq, atəş və su idi. Onlara görə yer üzündəki bütün maddələr bu dörd təməl elementin dəyişik nisbətlərdəki qarışığından meydana gəlmişdi. Bunun yanında bu elementlərin daşıdığı bəzi əsas xüsusiyyətlər də var idi: soyuqluq, quruluq, istilik və yaşlıq. Hər element bu dörd təməl xüsusiyyətdən ikisini daşıyardı. Atəş istilik və quruluq xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. Torpaq quru və soyuq idi; hava isti və yaş idi; su da yaş və soyuq idi. Şübhəsiz Kimyagərliyin fəlsəfə daşını,ya da həyat suyunu əldə etmək üçün sınadı-ğı heç bir üsul nəticə vermədi. Amma əsrlər boyunca min- XVIII əsr Əlkimyaçılarının 4 klassiklərlə kimyagərin bu kor-koranə səyi əsnasında insanların elementi özündə əks etdirən simvolu faydalı ola biləcək bir çox maddə tapıldı, müxtəlif alətlər inkişaf etdirildi və üsullar ortaya çıxdı. Müasir kimyanın təməlləri yavaş-yavaş atıldı. Zamanla kimyagərliyin cadu əsaslı boş inancları təsirini itirməyə başladı. İntibahla birlikdə təbiəti anlamaq üçün diqqətli müşahidələr aparan, diqqətli hesablamalar və təcrübələr edən bəzi insanlar ortaya çıxdı. Bunlar işlərində caduya müraciət etmirdi. Bu cür işlər getdikcə geniş vüsət aldı, mətbəə sayəsində də kitablarla paylaşılmağa və daha yaxşı yayılmağa başladı. Hər şeyə baxmayaraq kimyagərlik 1600-cü illərin sonuna qədər kimyayla birlikdə varlığını davam etdirdi. Bir çox kimyagərlərin təməl məqsədi sıravi metallardan qızıl əldə etmək idi. Bunun üçün təhlükəli və qanunauyğun olmayan təcrübələr etməkdən də çəkinmirdilər. Məsələn, Hamburqlu kimyagər Henniq Brand adi metallardan qızıl almaq məqsədilə 1669-cu ildə aslan sidiyi ilə yüzlərlə təcrübə etmişdi. Onun fikrinə əsasən bu soylu heyvanın sidiyində qızıl olmalı idi.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Brand aylar sürən səyinin sonunda şübhəsiz qızıl əldə edə bilmədi, amma parlayan yeni bir maddə tapdı. Ona "işıq daşıyan" mənasını verən Yunanca "fosfor" adını verdi.

Ənənəvi kimya: Bu dövr 17-ci əsrin sonu ilə 19-cu əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Yohan Bexer 17-ci əsrin ortalarında yanma ilə əlaqədar flagiston nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə hər yanıcı maddə flagiston adlandırılan qoxusuz, rəngsiz, dadsız və çəkisiz bir vasitə tərəfindən yanmanın reallaşdığından yanıcı maddə tərəfindən mühitdə yayılmaqdadır. Bu nəzəriyyə daha sonra Georg Ernst Stal tərəfindən daha məşhurlaşdırılmış 18-ci əsrin böyük bir qismində ümumi qəbul görmüşdür. 1785-1787-ci illər arasında Fransız fizik Çarlz Aqustin de Kolumb hal-hazırda Kolumb qanunu olaraq adlandırılan eyni yüklü maddələrin bir-birini itələdiyi, əks yüklülərin isə bir-birini cəzb etdiyi və bu cəzbetmə ya da itələmə qüvvəsinin hesablanması üçün lazımlı tənliyi də ifadə edən qanunu tapmışdır. Flagiston nəzəriyyəsi 18-ci əsrin sonlarına doğru Lavuazye tərəfindən daha da inkişaf etdirilmiş, daha əvvəldən flagiston nəzəriyyəsinə görə də flagiston olaraq adlandırılan maddənin oksigen olduğunu kəşf etmişdir.

1803-cü ildə Con Dalton atom nəzəriyyəsini kraliyyət institutunda ilk dəfə təqdim etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə fərqli elementlərin atomları, fərqli ağırlıqlara sahibdirlər. Bu nəzəriyyənin bəzi qanunları:

1) Bütün cisimlər atomlardan təşkil olunub.

2) Atomdan daha sadə hissəcik yoxdur.

3) Atomlar yaradıla və ya dağıdıla bilməz

Henniq Brand - Əlkimyaçı

8

4) Kimyəvi reaksiyalar atomların hərəkəti zamanı baş verir.

5) Eyni elementlərin atomlarının kütləsi eynidir.

6) Atomlar ancaq xüsusi nisbətlərdə birləşə bilir.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Nəhayət, 1803-1804-cü illərdə Dalton elmə fundamental atom çəkisi anlayışını daxil etdi. Bütün bu yenilik və nəzəriyyələr ilə müasir kimyanın təməli qoyulmuşdur.

Müasir kimya: Bu dövr 19-cu əsr və sonrasını əhatə edir. Henrik Gibler (1814-1879) 1854-cü ildə suyun ən yüksək sıxlığa 3.8 C°-də çatdığını öz icad etdiyi bir mexanizmlə göstərmişdir (daha sonra bu istiliyin 3.98 C° olduğu tapılmışdır). 1859-cu ildə alman alimləri Robert Bunzen və Qustav Kirxhof optik spektral analiz metodu yaratdılar. Oygen Qoldşteynin (1850-1930) işləri protonun varlığını isbat etmişdir. Aleksandr Mixayloviç Butlerov 1861-ci ildə maddələrin kimyəvi quruluş nəzəriyyəsini yaradır. J.J.Tomson (1856 - 1940) öz atom modelini

9

inkişaf etdirmiş və 1906-cı ildə Nobel fizika mükafatını qazanmışdır.Mendeleyev dövri cədvəli 1869-cu ildə “Kimyanın Prinsipləri” adlı əsərində nümayiş etmişdir. O dövri cədvəldə bilinən 63 elemen- Con Dalton (1766-1844)ti atom ağırlıqlarına və bənzər xüsusiyyətlərinə görə sıralamışdır. 1874-cü ildə eyni vaxtda Yakob Vant-Hoff Hollandiyada və Aşil Le Bel Fransada stereokimyanın-molekulların fəza quruluşu haqqındakı təlimin əsasını qoydular. Son dərəcə mühüm hadisə kimyaçı Svante Arrenius tərəfindən elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinin yaradılması olmuşdur (1887). Kimyəvi tarazlıq haqqındakı təsəvvürlər, kimyəvi kinetikanın və kataliz haqqındakı təlimin uğurları deyilənlərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdi. 1864-1867-ci illərdə Norveç alimləri Kato Quldberq və Peter Vaaqe kimyəvi tarazlıq, qarşılıqı təsirdə olan maddələrin qatlığından asılılığının riyazi ifadəsini almışdır. Kimyəvi kinetikanın sonrakı uğurları Bertlonun, Vant Hoffun, Arreniusun, Ostvaldın adları ilə bağlıdır. Bundan başqa rentgen şüalarının (1896) kəşfi, elektronun mənfi yüklənmiş kiçik maddi hissəcik kimi mövcud olmasının yeni isbatı (1897), təsirsiz qazların aşkar edilməsi (1894-1898), Kvant hipotezinin yaranması (1900) kimya elminin sürətli inkşafına sübutdur. Daha sonra Mariya Kuri (1867 - 1934) radiaktivliyi və sonrasında Polonium və Radiumu kəşf etmiş və 1911-ci ildə Nobel kimya mükafatını qazanmışdır. Ernest Rezerford 3 növ radioaktivliyi: alfa (+), beta (-) və qamma şüasını kəşf etmişdir. Beynəlxalq Nəzəri və Tətbiqi Kimya İttifaqı (IUPAC) 1919-cu ildə yaradılıb.

1871-ci ildə Dmitri Mendeleyev tərəfindən tərtib edilmiş Dövri Cədvəl

Kimya&Həyat

Fevral 2016

Yuxarıda göstərilən məlumatlar kimyanın tarixinə dair kiçik bir xronologiya idi. Bu inkişafların sonrasında və əvvəlində bir çox elm insanının töhfəsi ilə kimya elmi günümüzə çatmışdır. 2000-ci ildən sonrakı dövr də öz sürətli inkişafı və nailiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Bu səbəbdəndir ki, 2011-ci il Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən beynəlxalq kimya ili elan edilmişdir. Təkcə son 5 ildə süni yolla 6 (sıra nömrələri 113-118 olan) elementin sintezi və dövri sistemdə yerləşdirilməsi (2012, 2016), eləcə də “kompleks kimyəvi sistemlər üçün genişmiqyaslı modellərin hazırlanması” (2013), “super araşdırma qabiliyyətli flüoresens mikroskopiyanın inkişafı” (2014), “zədələnmiş DNA-nın bərpa edilməsi” (2015) kimyanın ən son uğurları sırasındadır.

10

QAYNAQLAR

1) nobelprize.org

2) historyworld.net

3) iupac.org

4) alhimikov.net

5) Uşaqlar üçün ensklopediya, Bakı 2008

Kimya&Həyat

Fevral 2016

11

Günəş Panelləri

eft və qaz hasilatının sürətli şəkildə azalması səbəbi ilə günəş, külək, dalğa, geotermal, biokütlə (bioqaz), hidroelektrik və hidrogen enerjisi kimi

alternativ və bərpa olunan enerji qaynaqlarının istifadəsi böyük önəm qazanmaqdır. Alternativ enerjidən istifadənin strukturunda bu və ya digər mənbənin üstünlük təşkil etməsi regionun xüsusiyyətindən asılıdır. Məsələn, İslandiya, Danimarka və ABŞ-ın bəzi ştatlarında alternativ enerji istehsalında üstünlük geotermal mənbələrə verilir. Norveçdə, əsasən, kiçik gücə malik hidroenergetik qurğulardan istifadə edilir. Zəngin meşə ehtiyatlarına malik ölkələrdə biokütlənin (yonqar, talaşa) yanma texnologiyasından geniş istifadə edilir. Düzən ərazilərdə külək elektrostansiyalarından, cənub regionlarda günəş batareyalarından istifadə edilir. Günəş enerjisi ətraf mühiti çirkləndirməyən təmiz bir enerji qaynağı olduğu üçün fosil yanacaqlara ən böyük alternativ olaraq göstərilir.

Bərpa Olunan Enerji Mənbələri

N

12

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) verdiyi melumata əsasən dünyada sərf olunan ererjinin 66%-i üzvi yanacağın payına düşür ki, bunun da əsas hissəsini kömür təşkil edir (40,8%). Bərpa olunan enerji mənbələrinə düşən pay isə cəmi 2,8%-dir. Günəş modulları isə bu payın 0,6%-ni bölüşdürür. Günəş texnologi-yalarının ildən ilə tərəqqisi bu sahənin energetika sənayesində iştirakına tələbatı artırır.

Günəşdən gələn enerjinin hamısı yer səthinə çatmır. Bir hissəsi atmosfer və buludlar tərəfindən tutulur, bir hissəsi əks etdirilir və 46 %-i yer səthinə çatır. Dünyaya Günəşdən gələn enerji, dünyada bir ildə istifadə olunan enerjidən 20 min dəfə çoxdur.

Üzərinə düşən günəş enerjisini birbaşa elektrik enerjisinə çevirən sistemlərə Fotoqalvanik sistemlər və ya Günəş Panelləri deyilir. Fotoqalvanik sistemlərdə udulan işıq elektron və holların yerdəyişməsinə səbəb olmaqla elektrik sahəsi yaradır. İşığın intensivliyi nə qədər böyük olarsa, elektronların hərəkəti də bir o qədər yüksək olar. Fotoqalvanik sistemlərdə günəş enerjisinin elektrik enerjisinə çevrilməsi yarımkeçirici materiallar vasitəsilə həyata keçir.

Günəş Panelinin quruluşundan asılı olaraq günəş enerjisi 5-30 % arasında elektrik enerjisinə çevrilə bilər.

Güc çıxışını artırmaq məqsədi ilə çox sayda günəş hüceyrəsi paralel və ya ardıcıl olaraq bağlanır, günəş paneli modulu deyilir. Bu modullar da bir birinə paralel bağlanaraq fotoqalvanik modullar sırası yaradılır.

Ekologiyanın böyüməkdə olan dostu

Günəş panellərinin işləmə prinsipinin əsaslandığı Fotoqalvanik hadisəsi ilk dəfə 1839-cu ildə Bekkerel tərəfindən kəşf edilmişdir. O, elektrolit məhluluna salınmış elektrodlar arasında yaranan gərginliyin xarici işıq mənbəyindən asılılığını müşahidə etmiş və baş verən hadisəyə Fotoqalvanik hadisəsi adını vermişdir. Bekkerelin işinə əsaslanaraq 1873-cü ildə V. Smit ilk sadə günəş panelini hazırlamışdır.

Tarixi İnkişafı

Kimya&Həyat

Fevral 2016

13

1954-cü ildə Pearson və Fuller Silisiumun fotoqalvanik xassəsini kəşf etmiş və Bell Labsda 5% F.İ.Ə. ilə işləyən günəş panelini düzəltmişlər.

1961-ci ildə BMT-nin təşkilatçılığı ilə “Günəş Enerjisi” Konfransı keçirilib. 1967-ci ildə günəş panelləri Soyuz 1 peykini enerji ilə təmin etmək üçün istifadə edilmişdir. 1980-ci ildə "Delaware" Universitetində 10% F.İ.Ə. ilə işləyən Cu2S/CdS siteminin texnologiyası hazırlanmışdır. 2005-ci ildə Polikristal silisium istifadə edilərək günəş panellərində böyük irəliləyişlər əldə edilmişdir.

Son illərdə isə istehsal xərcinin az olması, istehsalının asan olması və elastik xüsusiyyətlərinə görə keçirici polimerlərdən üzvi günəş panelləri hazırlanmağa başlanmışdır.

Günəş Panellərinin Növləri

Günəş panellərinin hazırlanmasında müxtəlif yarımkeçiricilər istifadə olunur. Bu səbəbdən də günəş panellərinin bir sıra növləri var:

Monokristal silisium - Əvvəlcə böyüdülüb daha sonra 200 mikrometr qalınlıqda nazik təbəqələr şəklində dilimlənmiş monokristal silisium bloklardan hazırlanan günəş panelləri laboratoriya şəraitində 24%, sənayedə tətbiqi zamanı 15% F.İ.Ə. ilə çalışır.

Polikristal silisium - Ərinti silisium bloklardan dilimlənərək əldə edilən polikristal silisium günəş panellərinin hazırlanması ucuz başa gəlsə də F.İ.Ə. aşağıdır. Laboratoriya şəraitində 18%, sənayedə tətbiqi zamanı isə 14% F.İ.Ə. ilə çalışır.

Amorf silisium - Bu günəş panelləri (α-Si) nazik təbəqə günəş paneli texnologiyasının ən öndə gələn nümunə-lərindən biridir. F.İ.Ə 5-8% arasındadır. Ancaq bu panellər qısa zamanda sıradan çıxırlar.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

14

GaAs günəş paneli - Bu tip günəş panellərində 30% F.İ.Ə. əldə edilmişdir və əsasən peyklərdə istifadə edilir.

CdTe günəş paneli - Polikristal quruluşa malik olan CdTe ilə günəş paneli xərclərinin azaldılacağı güman edilməkdədir. Laboratoriya şəraitində 16%, sənayedə tətbiqi zamanı 7% F.İ.Ə. ilə çalışır.

CuInSe2 günəş paneli - Bu tip günəşpanelləri inkişaf mərhələsindədir. 13% F.İ.Ə. ilə çalışır.

Üzvi günəş paneli - Üzvi günəş panellərindəgünəş işığını absorbsiya edib elektrik enerjisinə çevirən təbəqə aktiv polimer təbəqəsidir. İstənilən substrat üzərində - şüşə, plastik, hətta qatlana bilən materiallar üzərində hazırlana bilir.

Azərbaycanda Günəş Enerjisi

Günəş enerjisi universaldır və hər yerdə mövcuddur. Lakin coğrafi mövqedən asılı olaraq yer səthində günəş enerjisi müxtəlif miqdarda paylanır. Azərbaycanda hər km2-ə düşən günəş enerjisinin miqdarı 1500-2000 kVt/saat təşkil edir. Ölkə ərazisi Rusiya, ABŞ, Çin və başqa iri sahəsi olan ölkələr kimi böyük olmadığından bu ölkələrdən fərqli olaraq günəş panelləri regionlarımızın istənilən yerində quraşdırıla bilər.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

15

İnsolyasiya xəritəsində Azərbaycana düşən günəş şüalarını aydın görmək olur. Bu xəritə yerin səthinə hər saatda düşən günəş şüalarının miqdarını göstərir. İnsolyasiya verilən vaxt ərzində hansısa sahənin qəbul etdiyi günəş radiasiyası enerjisini ölçməkdir. Fotovoltaik şəraitdə insolyasiya əksərən illik düşən kVt/saatın illik düşən maximum günəş şüasına (kVt) nisbəti ilə hesablanır.

Alternativ energetika təkcə ətraf mühitin mühafizəsi üçün vacib deyil. O, ölkələrin, ərazilərin, təsərrüfat sistemlərinin neftdən və onun qiymətindən asılılığını yumşaldır. Bərpa olunan enerji mənbələri Azərbaycana gələcək inkişafda yeni mərhələyə çatmaqda kömək edəcək. Belə ki, Azərbaycan kimi neft və qaz çıxarma ilə məşğul olan ölkələr yalnız məhdud mədən yanacaqlarının əvəzi kimi deyil, həmçinin dayanıqlı inkişafa təkan vermək üçün alternativ enerji mənbələrini araşdırmalıdırlar.

Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerjinin inkişafını təmin etmək üçün Alternativ və Bərpa olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi (ABEMDA) alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə təcrübi hibrid poliqonunu inkişaf etdirmişdir, həmin poliqon 5.5 MVt enerji istehsal edəcək və Qobustan şəhərinin elektrik enerjisini təchiz edəcək, enerjinin 2.7 MVt-ı külək qurğuları, 1.8 MVt-ı günəş stansiyaları və 1.1 MVt-ı bio-qaz stansiyaları tərəfindən istehsal ediləcək.

Niyə Günəş Enerjisi?

Günəş panellərinin bir sıra üstünlükləri vardır:

1) Günəş enerjisi boldur.2) İstehsal və quraşdırma xərci istisna olmaqla ucuz bir enerji mənbəyidir.3) Nəqletmə, daşınma, ötürülmə problemi yoxdur.4) Tükənməyən və ekoloji təmiz enerji mənbəyidir.5) Günəş enerjisi elektrik xətlərinin çəkilməsi bahalı olan uzaq yerlərdə belə istifadə edilə bilər.

Günəş panellərinin çatışmayan cəhətləri isə qış aylarında günəş enerjisinin yetərincə olmaması və enerjinin depolanmasında problemlərin olmasıdır.

Təcrübi Hibrid Poliqonunun Panorama görünüşü

Kimya&Həyat

Fevral 2016

16

Günəş Panellərinin Tətbiqi

Günəş panellərinin müxtəlif tətbiq sahələri var:

İşıqforların enerji ehtiyaclarını qarşılamaq üçün günəş enerjisindən istifadə edilir. İşıqforların üzərində olan günəş paneli həm işıqfora enerji verir, həm də əlavə enerjini gecə istifadə edilmək üçün batereyaya depolayır.

Evlərin elektrik ehtiyacının qarşılanmasında günəş panellərindən istifadə edilir. Günəş panelləri ətraf mühitə heç bir zərər vermir və təmirə ehtiyac olmadan illərlə çalışır.

Təyyarələrdə günəş enerjisinin istifadəsi hələ ki, sınaq mərhələsindədir. NASA tərəfindən hazırlanan təyyarənin sınaq uçuşu yanacaq istifadə etmədən günəş panelləri hesabına müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir.

Mobil telefonların batareyalarının doldurulması üçün kiçik günəş modulların-dan istifadə edilir.

Bağçaların işıqlandırılması üçün üzərində günəş paneli olan lampalar istifadə edilir.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

17

Magistral yolları və küçələri işıqlandırmaq böyük xərclər tələb edir. Günəş panellərinin magistral yolları və küçələri işıqlandırmaq üçün tətbiqi az xərc tələb edən səmərəli üsuldur.

Günəş enerjisiylə işləyən avtomobillər hələ prototip mərhələsindədir. Buna baxmayaraq texnologiyadakı inkişaf gələcəkdə günəş enerjisiylə işləyən avtomobillərlə səyahət etməyə imkan verəcəkdir.

Hesablayıcılarda kiçik günəş hüceyrələri istifadə edilir.

Hesablayıcılarda olduğu kimi bəzi rəqəmsal saatlar da günəş enerjisi ilə işləyir.

İllərlə kosmosda duran süni peyklərin elektronik sistemləri də, öz enerjilərini günəş panelləri hesabına bərpa edir. Belə ki, hər peykdə elektrik istehsal edən günəş panelləri vardır.

Mobil telefon, mp3 pleyer kimi cihazları daima işlək vəziyyətdə saxlamaq üçün geyim və çantalara kiçik günəş batareyaları qoyulur.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

18

Bir çox ölkələrdə stadionların işıqlan-dırılması üçün günəş panelləri istifadə edil-məkdədir.

Son illərdə günəş panelləri ilə işləyən gəmilər də hazırlanmışdır.

QAYNAQLAR

1) The Journal of Physical Chemistry C, 2007, 111,2834-2860

2) Accounts of Chemical Research, 2009, 42(11),1788-1798

3) azguntex.az

4) area.gov.az

5) alternaturk.org

Kimya&Həyat

Fevral 2016

19

Mariya Küri

Erkən Həyatı

Dünyaya Mariya Sklodovska kimi göz açan bu xanım kimya tarixinin salnaməsinə “Mariya Küri” adı ilə həkk olundu. Ailəsi və dostları onu “Manya” ləqəbi ilə cağırırdılar. Manya 7 noyabr 1867-ci ildə Polşanın paytaxtı Varşava şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişdir. Anasını (vərəm xəstəliyindən) və böyük bacısını (yatalaq xəstəliyindən) çox erkən itirməyinə baxmayaraq uşaqlıqdan son dərəcə iti yaddaşı ilə fərqlənən Mariya 15 yaşında orta məktəbi qızıl medalla bitirdi. Hələ məktəbdə oxuyarkən qohu-munun kimya laboratoriyasında assistent işləmişdi. Mariya ali təhsil almaq istəyirdi. Lakin ailənin buna maddi imkanı olmadığından bacısı ilə maraqlı şərt kəsmişdilər. Aralarında olan sövdələşməyə görə Mariya Varşavadan 150 km uzaqlıqda yerləşən kənddə yasayaraq tərbiyyəçi-müəllimə kimi işlədi və qazancı ilə bacısı Broniyanın Parisdə tibb təhsili almasına maddi yardım elədi, bunun müqabilində isə Broniya daha sonra ona təhsil almağa kömək edəcəkdi. 1891-ci ildə bu vəd yerinə yetirildi, 24 yaşında olarkən böyük bacısının köməyi ilə Mariya Parisə getdi və Sorbon Universitetində (Paris Universiteti) fizika və kimyadan təhsil almağa başladı.

Sevimli Talismanın Gətirdiyi Gizli Ölüm

O, gec saatlara qədər işləyir və demək olar ki, çörək, kərə yağı və çayla qidalanırdı. Mariya 1893-cü ildə fizika elmləri imtahanında birinci oldu, 1894-cü ildə riyaziyyat elmləri imtaha-nında isə ikinci yeri tutdu. Məhz həmin ilin yazında o, Pyer Küri ilə tanış oldu. Mariyanın Pyer ilə 1895-ci ildə iyul ayının 2-də baş tutan evliliyi tezliklə dünya əhəmiyyətli nəticələr əldə edən əməkdaşlığın təməlini qoydu...

Milliyyəti Olmayan Nümunəvi Patriot

Manyanın valideynləri övladlarını az müddətə mövcud olan milliyyətinə sadiq patriot kimi böyütmüşdülər. 1815-ci ildə baş verən müharibələr sonrası imzalanan müqavilələrə əsasən Polşa və ona qonşu olan ölkələr bölündü və əsarət altına düşdülər. Bölgü zamanı Varşavanın idarəetməsi çar Russiyasının payına düşdü və şəhər İmperiyanın əsarətində qaldı. Sklodovski ailəsi və digər patriotlar müxtəlif təzyiqlərə məruz qalmalarına baxmayaraq Polyak mədəniy-yətinin qorunub saxlanması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün böyük səylər göstərdilər.

20

Bunun təzahürü yüksək vətənpərvərlik hissinə sahib olan Manyanın vətəninin azadlığı uğrunda fəaliyyət göstərən polyak millətçilərinin təşkilatında aktiv iştirakında öz əksini tapmışdır. Vətəninə, millətinə sadiq-liyini O, sonrakı dövlərdə elmi fəaliyyətində də göstərmişdir. Belə ki, 1898-ci ilin iyulunda həyat yoldaşı P. Küri ilə aşkar etdikləri yeni elementi Mariyanın vətəni Polşanın şərəfinə Polonium adlandırdılar.

Zirvəyə Gedən Yol

1895-ci ilin dekabr ayında V.Renten rentgen şüalarını kəşf etdi. Üzərindən bir neçə ay keçdikdən sonra 1896-cı ildə Henri Bekkerel təsadüf nəticəsində xarici işıq mənbəyi (Günəş və ya süni işıq) olmadan uran duzlarının şüalanmasını kəşf etdi. Bu, fiziklər üçün əsl sürpriz idi.

Sonralar Mariya Bekkerelin bu kəşfini “radioaktivlik” adlandırmışdı. Fiziklər və kimyaçılar qarşısında əlavə sual meydana çıxdı: Görəsən, bu xassə yalnız urana və onun duzlarına məxsusdur, yoxsa bu başqa elementlərdə də var?

Mariya Küri məhz bu sual ətrafında əri Pyer Küri ilə birlikdə uranda aşkarlanan radioaktivliyin digər elementlərdə mövcud olmasını araşdırmağa qərar verdi və toriumda da radioaktivlik olmasını aşkarladı. O, diqqətini yenidən minerallara yönəltdi və uran filizi onun marağını cəlb etdi. Uran filizi radioaktivliyi saf uranın radioaktivliyindən yüksək olan bir mineraldır və bu yalnız filizin tərkibində kiçik miqdarda, lakin çox yüksək aktivliyi olan naməlum maddənin varlığı ilə izah edilə bilərdi. Pyer Küri Mariyanın bu problemi həll etmək üçün başlatdığı və yeni elementlər, polonium və radiumun kəşfi ilə nəticələnən araşdırmasına qoşuldu.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

1898-ci ildə Mariya və Pyer Kürilər uran filizində yeni bir radioaktiv element kəşf etdilər. O, uran filizi qətranını natrium əsası ilə qarışdırdıqdan sonra, həll olmayan hissəni xlorid turşusunda həll edərək məhlul hazırlamışdı. Alınan çöküntü ayrıldıqdan sonra aydın olur ki, hər iki fraksiyada radioaktivlik xassəsi vardır. Ona görə Mariya güman edir ki, uran filizində radioaktivlik xassəsinə malik olan iki yeni element mövcuddur. Barium konsentratı olan fraksiyadakı element radium, bismut konsentratı olan fraksiyadakı element isə polonium idi. Onların birgə gərgin tədqiqatları gözəl nəticə vermişdi çünki onlar polonium elementini kəşf etmişdilər. Həmin ilin dekabrında isə kəşf etdikləri ikinci elementin güclü şüalanma qabiliyyətinə malik olduğunu yoxlayıb adını radium qoydular. Sonrakı illərdə Pyer və Mariya Küri bu elementləri maddə halında almaq üçün təcrübələrini davam etdirmişlər. Radium almaq üçün onlarda kifayət qədər uran filizi olmayıb. Fransa hökuməti onlara lazımi qədər uran filizi vermədiyindən Mariya Küri Vyana EA-ya müraciət edərək bir qədər uran filizi almağa müvəffəq olurlar və hesablayırlar ki, 7 t uran filizində 0,1 q radium vardır. Polonium elementi isə radiumun parçalanmasından yarandığından onu almaq mümkün olmamışdı.

Pyer Küri özünü əsasən radiasiyanın fiziki cəhətdən öyrənilməsinə həsr etdiyi halda, Mariya Küri metal halında saf radium əldə etməyə çalışırdı. O, bu işə Pyer Kürinin şagirdlərindən biri olan kimyaçı A.Debirin köməyi ilə nail oldu. Mariya bu tədqiqatın nəticələrinə əsasən elmlər doktoru adını qazanmışdır.1903-cü ildə Mariya və Pyer Bekkerel ilə bərabər radioaktivliyin kəşfinə, "radiasiya hadisəsinin tədqiqindəki əvəzedilməz müştərək fəaliyyətlərinə görə" görə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdülər. 1897 və 1904-cü illərdə qızları İren və İvin dünyaya gəlməsi Mariyanın elmi işlərini dayandıra bilmədi. O, 1900-cü ildə Fransanın Sevr şəhərində qızlar üçün olan Ali məktəbə fizika üzrə mühazirəçi təyin edildi.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

21

Mariya Küri uran filizlərində işləmək və analiz etmək üçün klassik üsul işləyib hazırlamışdır. Bütün bu təcrübələrin nəticəsi olaraq Mariya Küri 1903-cü ildə Sorbon Universitetində "Radioaktiv maddələrin tədqiqi" adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdi. O, 1904-cü ilin dekabrında Pyer Kürinin idarə etdiyi laboratoriyaya baş assistent təyin edildi.

1906-cı ildə Pyer Küri nəqliyyat qəzasında həlak olmuşdu. Lakin Mariya Küri ona təyin olunan pensiyadan imtina etmişdir. Həyat yoldaşının qəfil ölümü Mariya Küriyə ağır zərbə oldu, lakin həmçinin bu hadisə onun karyerasında dönüş nöqtəsi idi: bundan sonra o, bütün enerjisini Pyer Küri ilə başlatdıqları elmi işi təkbaşına tamamlamağa həsr etdi. O, 13 may 1906-cı ildə həyat yoldaşının ölümündən sonra vakant qalan professorluq vəzifəsinə təyin edildi və bununla da Sorbon Universitetində dərs deyən ilk qadın professor oldu. Onun sonrakı təcrübələri radiumu metal şəklində almaqdan ibarət olmuşdur. Xanım fizik bu nəticəyə 1910-cu ildə A.Debirnlə birgə nail olmuşdur. O, həmçinin Beynəlxalq Çəki və Ölçü vahidləri Bürosuna radioaktiv maddələrin ilk etalonunu hazırlayıb təqdim edən alim kimi də məşhurdur. Mariya Kürinin digər fundamental nailiyyəti kimya sahəsinə aiddir. O, 1911-ci ildə "kimyanın inkişafındakı əvəzedilməz fəaliyyətinə: radium və polonium elementlərinin kəşf edilməsi, saf halda radiumun ayrılması və bu möhtəşəm elementin təbiətinin öyrənilməsinə görə" kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Bununla da O, zirvəni fəth edərək Nobel mükafatını iki dəfə alan ilk şəxs kimi elm tarixinə düşmüşdür.

Məşhurluğun TəntənəsiBirinci Dünya müharibəsi illərində

Mariya Küri özünü qızı İrenin köməyi ilə “kiçik Kürilər” kimi tanınan səyyar qurğuların daxil olduğu və yaralı əsgərlərin müalicəsi üçün istifadə edilən Rentgen aparatının inkişafına həsr etmişdi.

Müharibə zamanı o, həmçinin hərbi cərrahlara radiologiyadan istifadə etməyi tədris etmişdir. Bu tədqiqatların nəticəsini daha sonra yazdığı "Radiologiya və müharibə" adlı kitabında əks etdirmişdir.

1918-ci ildə heyətində İrenin də yer aldığı Radium İnstitutu fəaliyyətə başladı və nüvə fizikası və kimyasının mərkəzinə çevrildi. Mariya Küri isə bu institutun fundamental tədqiqatlar və radioaktivliyin tibbi istifadəsi şöbəsinə direktor təyin olumuşdu. Artıq şöhrətin zirvəsində olan Mariya Küri 1922-ci ildən etibarən Tibb Akademiyasının üzvü kimi radioaktiv maddələri və onların tibbi istifadəsini tədqiq etmişdi.

1921-ci ildə Mariya Küri qızları ilə bərabər radiumun tədqiqatına maliyyə ayrılması üçün Birləşmiş Ştatlara səfər etmişdi. Oradakı qadınlar kompaniyası münasibəti ilə ona bir qram radium hədiyyə etmişdilər. Mariya həmçinin Belçika, Braziliya, İspaniya və Çexslovakiyada (indiki Çexiya və Slovakiya) mühazirələr vermişdi. Bundan əlavə, Parisdə Küri Fondunun yaradılması və 1932-ci ildə Varşavada bacısı Broniyanın direktoru olduğu Radium İnstitutunun açılış mərasimini görmək ona nəsib olmuşdu.

1923-cü ildə O, Pyer Kürinin tərcümeyi-halını yazaraq kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Həmçinin bu illərdə yenidən müstəqillik qazanmış vətəninə tez-tez səfər edərək, orada gənc mütəxəssislərə yardım göstərmişdir.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

22

Mariya Küri Nobel mükafatından əlavə, Fransa Elmlər Akademiyasının "Bertelo", London Kral Cəmiyyətinin "Devi", Franklin İnstitutunun "Elliot Kresson" medalları ilə də təltif edilmişdir. O, 85 müxtəlif elmi cəmiyyətin üzvü olmuş, həmçinin 20 fəxri elmi adla mükafatlandırılmışdır. Paris Radium İnstitutundakı 1,5 qram radium ehtiyatı 1930-cu illərdə aparılan təcrübələrə mühüm töhvələr vermişdi. Bu iş Ser Ceyms Çaduik tərəfindən neytronun kəşfi və hər şeydən öncə 1934-cü ildə İren və Frederik Coliot-Kürinin süni radioaktivliyi kəşf etməsi üçün zəmin yaratmışdı.

Süni radioaktivliyin kəşfindən bir neçə ay sonra, 1934-cü ildə Mariya Küri şüalanmanın doğurduğu qan xərçəngindən (leykemiya) dünyasını dəyişmişdir.

O, radioaktivliyin ziyanlı cəhətlərindən xəbərsiz olduğu üçün radium elementini üzərində talisman kimi gəzdirərmiş. Onun tutduğu qeyd dəftəri hələ də o qədər radioaktivdir ki, bu dəftərin yanına yaxınlaşmaq belə çox təhlükəlidir.

QAYNAQLAR

1) "Marie Curie - Biography". Nobelprize.org. 4 July1934. Retrieved 1 August 2012.

2) "Marie Curie - Research Breakthroughs(1897-1904)". American Institute of Physics.

3) Robert William Reid (1974). Marie Curie

4) aip.org

5) Fərhad Hacıyev - Görkəmli fiziklər kitabı

Kimya&Həyat

Fevral 2016

23

BİLİRSİNİZMİ

Avtomobillərin soyuducu sistemlərində korroziyanın qarşısını almaq üçün istifadə olunan boraks, antifrizlərdə qatqı maddəsi olaraq da istifadə olunur.

[-CH2-CH(COONa)-]n formuluna malik Natrium poliakrilat ağ rəngli, iysiz və yanmayan qatı polimerdir. Onun ən önəmli xassəsi öz kütləsindən 200-300 dəfə çox su udmasıdır. Bu xüsusiyyətinə görə uşaq bezlərinin, süni qarların, yuyucu vasitələrin hazırlanmasında, sehrbazların göstərdiyi illuziyalarda (suyu yox etmək) istifadə olunur.

Normal şəraitdə maye halında olan 2 element var; Civə və Brom. Lakin Qalliumu bir müddət əlimizin içində saxlasaq onun da əridiyini müşahidə edərik.

24

Yaşıl Kimya

Son zamanlar tez-tez rast gəlinən "Yaşıl Kimya" anlayışı kimyəvi çirklənmələr və mənbələrin tükənməsi problemlərinə diqqəti artırmaq üçün 1990-cı illərdə meydana gəlmişdir. Yaşıl kimya kimyəvi maddələrin və proseslərin insan sağlamlığına və ətraf mühitə zərərli təsirinin qarşısının alınmasına və ya minimuma endirilməsinə fokuslanan sahədir. Kimyəvi maddələrin ətraf mühitə zərərli təsirini ətraf mühit kimyası öyrənməyinə baxmayaraq, yaşıl kimya ekoloji çirklənmələrin və zərərlərin qarşısını almaq üçün texnoloji yanaşmaları, eləcə də yenilənə bilməyən mənbələrin azaldılmasını hədəfləmişdir.

Yaşıl Kimyanın Müddəaları

Yaşıl kimyanın müddəaları 1998-ci ildə Paul Anastas və John Warner tərəfindən kimyəvi proseslərin daha da yaşıllaşdırılması və məqsədli məhsul alınan zaman ətraf mühitə atılan tullantıları azaltmaq baxımından işlənib hazırlanmış və aşağıdakı ardıcıllıqla verilmişdir.

1) Tullantının qarşısının alınması yaranandansonra onu təmizləmək və bərpa etməkdən daha məqsədəuyğundur;

3) Sintez metodunu elə seçmək lazımdır ki,istifadə olunan və alınan məhsul ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün maksimum dərəcədə zərərsiz olsun;4) Yeni kimyəvi məhsul alınan zaman həmeffektivlik qorunmalı, həm də toksiklik aşağı olmalıdır;

5) İstehsalda istifadə olunan həlledici və ayırıcıagentlər ya tamamilə istifadə edilməməli və ya tam təhlükəsiz olmalıdır;6) Enerji sərfiyyatının ətraf mühitə və məh-sulun qiymətinə təsirini nəzərə almaq mütləqdir. Sintez prosesini imkan daxilində ətraf mühitin temperaturuna yaxın temperaturda və atmosfer təzyiqində aparmaq lazımdır;7) Texniki və ekoloji əlverişli olduğu bütünhallarda ilkin və sərf olunan materiallar bərpa olunan xassəli olmalıdır;8) Mümkün qədər aralıq məhsulların alınma-sından qaçmaq lazımdır;9) Katalitik proseslərə üstünlük verilməlidir(mümkün qədər daha selektiv olana);

10) Kimyəvi məhsul istifadəsindən sonra ətrafmühitdə qalmamalıdır, əksinə daha təhlükəsiz məhsula parçalanmalıdır;

2) Analitik metodları inkişaf etdirməklə real,prosesdə istifadə edilən materialların hər biri maksimal dərəcədə son məhsula keçməklə sərf olunsun;

25

Yaşıl Kimya Nədir?

Göndərdi: Xamıyev Mətləb

Kimya&Həyat

Fevral 2016

11) Analitik metodları inkişaf etdirməklə realmüddət ərzində təhlükəli məhsulların əmələ gəlməsinə nəzarət etmək;12) Kimyəvi proseslərdə istifadə olunanmaddələr və maddələrin formasınıelə seçmək lazımdır ki, sızma, partlayış və yanğın kimi kimyəvi təhlükə riski minimal olsun

26

İstehsalçılar aqressiv mühit istifadə olunan zaman istehsalda yaranan kimyəvi təhlükələri azaltmağa çalışırlar. Bunu da ənənəvi metodlarla, yəni, işçilərin həmin maddələrlə kontaktını minimuma endirməklə həyata keçirirlər. Lakin yaşıl kimya risklərin

Yaşıl Düşüncə

aradan qaldırılması üçün tamam fərqli və yeni üsul təklif edir. Bu üsul öncədən seçilmiş təhlükəsiz ilkin materialların və proseslərin istifadəsinə əsaslanır. Əgər "risk=təhlükə ˣ baş vermə ehtimalı" olarsa, təhlükə=0 olanda, risk də sıfıra bərabər olacaqdır. Bununla da, istehsalda xüsusi nəzarətə ehtiyac qalmır. Əlbəttə bu məqsədin həyata keçirilməsindən çox ideallığa bənzəyir. Ancaq yaşıl kimyanın gələcək hədəfləri məhz ideallığa çatmaqdır.

Yaşıl kimyanın hal hazırda getdiyi yolu 3 əsas istiqamətdə qruplaşdırmaq olar:1. Yeni sintez yolu (katalizatorlaın iştirakı ilə)2. İlkin reagentlərin regenrasiya qabilliyi3. Ənənəvi üzvi həlledicilərin əvəz edilməsi. ("Yaşıl həlledicilər")

Göstərilən bəndlərdən birincisi-katalitik reaksiyalar artıq uzun zamandır uğurla tətbiq olunmaqdadır. İkinci bənd xüsusi və əhatəli mövzuda müzakirə tələb edir. Üçüncü istiqamətin inkişafı isə bizim kimya sənayesi haqqında olan təsəvvürlərimizi köklü şəkildə dəyişə biləcək vəziyyətdədir.

Katalitik Sintez

Ənənəvi üzvi kimya çoxpilləli proseslər təklif edir ki, nəticədə ilkin maddələrdən reaksiya məhsulları alınır. Lakin reaksiyaların sxem və mexanizmi laboratoriya şəraitində əlverişli olduğu halda çoxtonnajlı istehsal proseslərində arzuolunmazdır. Belə ki, reaksiyanın hər mərhələsində 100%-ə çatmayan çıxımlar baş verirsə, həmin reaksiyanın genişmiqyaslı sənaye tətbiqi zamanı məqsədli məhsullarla yanaşı yüksək miqdarda lazımsız məhsullar da alınacaqdır. Habelə, reaksiya zəncirində turşu və qələvi kimi neytrallaşdırıcı köməkçi maddələrdən istifadə olunur, bu da prosesin çıxımnı azaldan qeyri-üzvi duzların yaranması ilə nəticələnir. Kimya və əczaçılıq məhsullarının alınması zamanı sadalanan problemlərin aradan qaldırılması, elecə də arzuolunmaz kənar maddələrin çıxımının azaldılmasında katalizatorların

proseslərə tətbiqi böyük rol oynayır. Bu səbəbdəndir ki, neft-kimyəvi sintez və kimya məhsullarının təxminən 75%-inin alınması hal-hazırda katalitik proseslərlə həyata keçirilir. Katalitik proseslərdə bir qayda olaraq ilkin məhulların sərfi olduqca yüksək olur.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

27

Məsələn, sirkə turşusunun radium katalizatorunun köməyi ilə alınması zamanı metanol sərfiyyatı 100% olur:

CH3OH + CO = CH3COOHİlkin maddələrin tam istifadəsi atomun effektivliyi adlanır və "yaşıl" kimyəvi sintezdə ölçü

vahidi kimi istifadə olunur:Atomun effektivliyi=(Atomun məhsulda miqdarı)/(Atomun ilkin maddədə miqdarı) x100%

Yaşıl Həlledicilər

Yaşıl kimyanın digər bir istiqaməti texoloji proseslərdə həlledicilərin əvəzlən-məsidir. Həlledicilər ümumiyyətlə bir çox funksiyalar yerinə yetirir: daşıyıcı və ya du-rulaşdırıcı rolu oynayır, komponentləri qa-rışdırmaqda istifadə edilir. Həmçinin həlle-dicilər reagentlərin reaksiya qabilliyini artır-maqda, onların daha effektiv qarışdırılma-sında, istiliyin verilməsi və ötürülməsində də öz tətbiqini tapmaqdadır. Demək olar ki, hal-hazırda istifadə olunan həlledicilərin əksəriyyəti uçucudur və neft məhsullarından törəmədir. Nəticə etibarilə, bunlar tükənməz deyillər, ikincisi tezalışandırlar, üçüncüsü də ətraf mühit üçün təhlükəlidirlər. Bu həlledicilərdən qurtulmaq üçün sudan, bioloji həll ola bilən yaşıl həlledicilərdən, ion mayelərindən, superkritik mayelərdən istifadə oluna bilər.

Aydındır ki, universal həlledici yoxdur. Ona görə, yaşıl həllediciləri də hər bir reaksiyaya uyğun olaraq seçmək lazımdır. Məsələn, reaksiyanın həlledicisiz aparılması iqtisadi və ekoloji baxımdan səmərəli olsa da, praktik olaraq nadir hallarda mümkündür və ya əlverişsizdir. Bu baxımdan su olduqca münasib həlledicidir, amma bir çox üzvi maddələr suda həll olmur.

Yaşıl həlledicilərə misal olaraq pet-rofanı göstərmək olar. Lakin maya dəyərinin yüksək olması onun iqti-sadi səmərəliliyini və praktikliyini azaldır.

Bu baxımdan superkritik mayelərə böyük ümidlər bəslənilir. Superkritik mayelər mayel-əşənə qədər sıxılmış qazlardır ki, onların da sıxlıqları mayelərin sıxlığına yaxın olur. Bu halı kritik temperatur adlanan çox yüksək temperaturlarda və mayeyə çevrilmə həddindən aşağı təzyiqlərdə əldə edirlər. Mayeləri, məsələn, suyu müvafiq temperatur və təzyiqdə bu hala salmaq olar.

“Yaşıl kimya” konsepsiyasında ion mayeləri (İM) xüsusi yer tutur. Nədir ion mayesi? –ion mayeləri müxtəlif ölçülü kation və anionlardan ibarət maye duzlar olub kimyanın bir çox sahələrində o cümlədən, katalitik oliqomerləşmə və polimerləşmə reaksiyalarında həm katalizator, həm də reaksiya mühiti kimi zərərli həllediciləri əvəz etməklə istifadə olunur. İM bir qayda olaraq stabildir, praktiki olaraq uçucu deyil, təhlükəsizdir, bir çox qeyri – üzvi, metalüzvi birləşmələri, qazları və s. yaxşı həll edir

Kimya&Həyat

Fevral 2016

28

ABŞda, Avropa ölkələrində olduğu kimi son dövrlər ölkəmizdə də kimyanın bu sahəsinə maraq və diqqət istər elm adamları, istərsə də dövlətimiz tərəfindən artmaqdadır. Belə ki, Azərbaycanın Özəl Sektor Təşkilatları üçün “Yaşil Biznesin” Dəstəklənməsi Strategiyası, müxtəlif dövlət proqramları, sərəncamlar və s. yaşıl kimya fonunda inkişafın göstəricisidir. Habelə, Qafqaz universitetində yaradılmış "Yaşıl Kimyaçılar" klubunda sabahın "yaşıl" kimyaçıları yetişdirilməkdədir. Bundan başqa Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Neft Kimya Prosesləri İnstitutunda akademik Akif Əzizovun rəhbərliyi ilə uzun illərdir ki, ion mayelərinin sintezi və onların oliqomerləşmə proseslərində tətbiqi həyata keçirilməkdədir.

8. cbe.qu.edu.az

Azərbaycanda Yaşıl Kimya

QAYNAQLAR

1."Green Chemistry". United States Environmental Protection Agency. 2006-06-28. Retrieved 2011-03-23.

2. Anastas, Paul T.; Warner, John C. (1998). Green chemistry: theory andpractice. Oxford [England]; New York: Oxford University Press. ISBN 9780198502340.

3.Поляков М.,Зеленая химия: очередная промышленная революция?,«ХиЖ», 2004, №6

5.Poliakoff, M.; Licence, P. (2007). "Sustainable technology: Greenchemistry". Nature 450 (7171): 810–812

4.Clark, J. H.; Luque, R.; Matharu, A. S. (2012). "Green Chemistry, Biofuels,and Biorefinery". Annual Review of Chemical and Biomolecular Engineering 3: 183–207.

7. Azizov A.H./ Process of petrochemistry and oil refining. 2002 № 2(9).P.6.

6. Sheldon, R. A.; Arends, I. W. C. E.; Hanefeld, U. (2007). "Green Chemistryand Catalysis".

29

AYIN TERMİNLƏRİ

İntermediat – Reagentlərdən əmələ gəlməklə birbaşa və ya dolayı yolla kimyəvi reaksiyanın aralıq məhsullarına çevrilə bilən molekullardır.

Allotropiya – Bir sıra kimyəvi elementlərin quruluş və xassəcə bir-birindən fərqlənən iki və ya daha çox bəsit maddə əmələ gətirmək qabiliyyətidir.

Amalqama – Bəzi metalların civə ilə əmələ gətirdiyi ərintidir.

Hidrat – Tərkibində su molekulu saxlayan mürəkkəb birləşmədir.

Liqand – Kompleks birləşmədə mərkəzi ionla birləşmiş molekul və ya ionlardır.

Sublimasiya – Maddələrin qızdırıldıqda maye hala keçmədən birbaşa qaz halına keçməsidir.

Additiv – Maddənin müxtəlif xüsusiyyətlərini artırmaq üçün müvafiq yollarla onun tərkibinə daxil edilən digər maddədir.

Azeotrop – Sabit bir qaynama nöqtəsi olan iki və ya daha çox mayenin qarışığından ibarət məhluldur.

Koaqulyasiya – Kolloid sistemlərdə səth enerjisini azaltmaq üçün dispers faza hissəciklərinin birləşərək iri aqreqatlar əmələ gətirməsidir.

İzomerlər – Tərkibi və molekul kütləsi eyni olan, lakin fiziki və kimyəvi xassələrinə görə bir-birindən fərqlənən maddələrə deyilir.

Ekstraksiya - Bir-birilə qarışmayan müxtəlif həlledicilər sərhədində maddələrin ayrılması üsuluna deyilir.

30

Kimyəvi cəhətdən maraqsızdı, amma...

Yenə də qızıl dövri cədvəldə insanın pul vahidi olaraq seçdiyi tək elementdir. Məsələn, niyə osmium ya da xrom deyil, məhz qızıl? Bu sualla BBC-nin jurnalisti Justin Rowlatt maraqlı bir araşdırma həyata keçirmişdir.

Belə ki, O "British Museum"dakı Kolumbdan Əvvəlki Amerikada Qızıl Dizaynlar sərgisində qızıldan hazırlanmış bir zirehin yanında “University College London”da kimya professoru olan Andre Sella ilə görüşən zaman bu sualı ona ünvanlayır. Sella dövri cədvəlin bir nüsxəsini çıxarır, cədvəlin sağ tərəfini göstərərək- "Bəzi elementləri yox saymaq olduqca asandır" deyir.

Zəhərli pul istərdinizmi?

"Burada təsirsiz qazlar və halogenler var. Bir qaz heç bir zaman pul vahidi ola bilməz. Kiçik bir şüşə içində pul vahidi olaraq bir az qaz daşımaq heç də praktik deyil" deyir və əlavə edir: "Digər bir faktor da bu elementlərin rəngsiz olmasıdır. Şüşənin içində nə olduğunu necə bilə bilərsiniz ki?!

Digər iki maye element civə və brom hər ikisi zəhərlidir. Pul olaraq istifadə etmək üçün heç də əlverişli deyil. Eyni səbəblərdən arsen və onun kimi digər maddələri də istifadə edə bilməzdik.

Sella gözlərini periodik cədvəlin sol tərəfinə doğru sürüşdürür və pıçıldayır: "Bu tərəfdəki bir çox elementi də yox saya bilərik".

Qələvi metallar və qələvi-torpaq metallar da çox asan reaksiyaya daxil olur. Bir çox adam məktəblərdə natrium və kaliumu suyun içinə damladınca nə olduğunu xatırlayır. Əvvəl bir qabartı və sonrasında isə partlama. Partlayıcı xüsusiyyətli pul vahidi çox da yaxşı bir fikir deyil."

Bənzər səbəblər digər sinif elementlər üçün də keçərlidir. Məsələn, radioaktiv olanlar. Pulunuzun sizi xərçəng etməsini istəmərsiniz deyilmi?

Geriyə torium, uran, plutonium və laboratoriya mühitində süni olaraq yaradılmış rezerfordium, siborium, ununpentium, eynşteynium qalır.

Qızıl niyə dəyərlidir?

Kimya&Həyat

Fevral 2016

31

Təbii bir də digər metallar var ki, bunlar qızıldan belə azdır. Çox təəssüf ki, kimyəvi olaraq bunları bir-birindən ayırmaq olduqca çətindir. Yəni heç bir zaman cibinizdə nə olduğunu bilməyəcəkdiniz.

Bu bizi dövri cədvəlin ortasındakı keçid metallarına aparır. Burada 49 ədəd, adı tanış olan element qarşımıza çıxır: Dəmir, alüminium, mis, qurğuşun və gümüş.

Lakin detallı olaraq araşdırdığınızda hamısının təhlükəli bir nöqtəsi olduğunu müşahidə edəcəksiniz. Əgər dəmir paslanmasaydı, pul üçün gözəl bir qaynaq olardı. Amma çox böyük ölçülərdə xarab pulu daşımaq məcburiyyətində qala bilərdiniz.

Geriyə qaldı 8 elementDigər yandan sol tərəfdə titan, sirkonium kimi sərt və dayanıqlı elementlər var. Lakin onların işlənməsində də müəyyən problemlər var: Əritmək olduqca çətindir. Siyahını 8 maddəyə qədər endirdik. Platin, palladium, rodium, iridium, osmium və rutenium, və də əlavə olaraq gümüş və qızıl. Bunlar nəcib maddələr olaraq bilinir. Çünki digər maddələrlə çətin reaksiyaya daxil olurlar. İkisi çox da geniş yayılmayıb, amma tapmaq da çox çətin deyil. İkisinin də ərimə temperaturu nisbətən aşağıdır və beləcə pul, külçə, bijuteriya halına gətirilməsi asandır.

Gümüş havada çox kiçik miqdarda kükürdlə təmas etdiyi zaman qaralır. Onun üçün qızıla belə xüsusi bir dəyər veririk. Qızılın bu qədər qiymətli olmasının səbəbi kimyəvi olaraq maraqlı olmamasından qaynaqlanır.

Gümüş və qızıl xaricindəki bütün nadir elementlərdə fərqli problemlər var. Çox az tapılırlar, buna görə çox kiçik nisbətdə daşımaq məcburiyyətində qalardınız, bu səbəbdən də çox asan itirə bilərdiniz.Ayrıca əritmək də olduqca çətindir. Platinin ərimə temperaturu 1768 0C-dir.

Gördüyümüz kimi pul vahidinin bərk, daşına bilən və zəhərsiz olması lazımdır. Ayrıca ədalətli bir şəkildə az miqdarda təbiətdə olması lazımdır.

Sella "qızılın dəyərli bir pul vahidi olmasının sirlərindən biri budur" deyir və əlavə edir: "Qızıl inanılmaz dərəcədə gözəldir".

Qızıl hal-hazırda pul vahididirmi?

Niyə qızıl pul vahidi olaraq artıq istifadə edilmir?

1973-cü ildə ABŞ pezidenti Riçard Niksonun dollar ilə qızıl arasındakı bağlantını qoparmağı bir dönüş nöqtəsi oldu. Həmin tarixdən etibarən bütün pul vahidlərinə dollar üzərindən dəyər verilməyə başlandı. Əslində Niksonun bu qərarı almasının səbəbi olduqca sadə idi: ABŞ-ın qızıl anbarları tükənirdi. Bu da qızıl ilə bağlı problemin əsas səbəbidir. Qızılın qaynağı iqtisadiyyatın vəziyyətindən deyil, mədənlərdə çıxarılan miqdardan aslıdır.

Gümüş havada çox kiçik miqdarda kükürdlə təmas etdiyi zaman qaralır. Onun üçün qızıla belə xüsusi bir dəyər veririk. Qızılın bu qədər qiymətli olmasının səbəbi kimyəvi cəhətdən maraqsız olmasından qaynaqlanır.

32

1. Aşağıdakı elementlərdən hansı otaqtemperaturunda maqnit tərəfindən cəzb olunmur?

A. NikelB. KobaltC. DəmirD. Titan

2. Aşağıdakılardan hansının ərimə temperaturudaha yüksəkdir?

A. MolibdenB. RuteniumC. VolframD. Xrom

3. Aşağıdakılardan hansı metal deyil?

A. KadmiumB. AsetatC. NatiumD. Molibden

4. Yod buxarları hansı rəngdədir?

A. RəngsizB. BozC. MaviD. Bənövşəyi

5. Aşağıdakılardan hansı təbii haldatəkatomludur?

A. OksigenB. ArgonC. AzotD. Xlor

6. Aşağıdakı hansı element gümüşü rənglidir?

A. QızılB. YodC. NikelD. Mis

7. Aşağıdakı saf elementlərdən hansıyarimkeçiricidir?

A. SilisiumB. TitanC. KükürdD. Gümüş

8. Hemoqlobinin tərkibində oksigen daşıyanelement hansıdır?

A. ManqanB. DəmirC. AzotD. Nikel

9. Aşağıdakılardan hansı Emerald vəAqvamarinin əsas komponenti deyil?

A. DəmirB. SilisiumC. AliminiumD. Berillium

10. Laboratoriyada alınan bismut kristallarınıngörünüşü aşağıdakılardan hansıdır?

A. Tutqun, boz, dənəvərB. Rəngsiz, heksaqonal, yarımşəffafC. Parlaq, qara, kubikD. Əlvan, düzbucaqlı, laylı

33

Hİndeksi

Müasir dövrdə tədqiqatçının elmi əsərlərinin qiymətləndirilməsi, onların müxtəlif mükafatlarla təltif edilməsi çox vacib məsələlərdən hesab edilir. Son 5 ildə bir çox elmi cəmiyyətlər Kaliforniyada San-Dieqo Universitetində Yorq Hirş (Jorge E. Hirsch) tərəfindən 2005-ci ildə daxil edilən h-indeksinə böyük maraq göstərirlər. Hirş indeksi elmi fəaliyyətin qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif tip indekslərin işlənməsinin əsasını qoymuşdur. Bu indeks özündə hesablanmasının asan olması kimi bir neçə müsbət xüsusiyyəti birləşdirir. Hirş indeksi haqqında bir çox məqalələr nəşr olunmuş və bu indeksə əsaslanan, eyni zamanda ondan üsunlükləri ilə fərqlənən bir sıra indekslər işlənilmişdir.

Q. L. Burrellə (Quentin L. Burrell) görə h-indeksi alimin məqalələrinin elmi məhsuldarlıq nüvəsini təşkil edir. Bu məqsədlə R. Russo (Ronald Rousseau) Hirş nüvəsi ( -core) terminini daxil etmişdir. L. Bornman (Lutz Bornmann), R Murtz (Rüdiger Mutz) və H. Daniel (Herve Daniel) h-nüvəsini əsas tutaraq bütün qiymətləndirmə indekslərini iki tipə bölürlər:

I tip indekslər: Tədqiqatçının çalışdığı elmi sahədə aktivliyini əks etdirir və onun Hirş nüvəsində olan məqalələrinin sayı haqqında məlumat verir. Məsələn h-indeks, g-indeks, hg-indeks və h(2)-indeks, w-indeks, e-indeks.

Elmi Fəaliyyətin Qiymətləndirilməsi İndeksləriII tip indekslər: Tədqiqatçının Hirş

nüvəsində olan məqalələrinin təsirini göstərir. Məsələn: A-indeks, m-indeks, AR-indeks və hw-indeks.

H-indeks aşağıdakı kimi təyin edilir: Tərif 1. Tədqiqatçı, onun istinad olunmuş

N məqaləsinin h qədərinin hər birinə ən azı h dəfə istinad olarsa, onda o h-indeksinə malikdir.

H-indeksin əsas üstünlüklərindən biri odur ki, o həm keyfiyyəti (istinadların sayı), həm də kəmiyyəti (məqalələrin sayı) özündə əks etdirir. Bu indeksin ikinci üstünlüyü açıq bazalardan (Web of Science of the ISI Web of Knowledge) istifadə edərək hesablamasının sadə olmasıdır. Lakin h-indeksin bəzi çatışmayan cəhətləri də vardır:- H-indeks müxtəlif elm sahələrində istinadların sayının fərqli olduğunu nəzərə almır. Müxtəlif tədqiqat sahələri və eləcədə jurnallar ənənəvi olaraq fərqli istinadlara malik olurlar.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

34

- H-indeks əsərlərin ümumi sayı ilə məhdudlaşır. Bu o deməkdir ki, qısa ömürlü fəaliyyəti olan elmi tədqiqatçılar kəşflərinin əhəmiyyətliliyindən asılı olmayaraq öz indekslərini yüksəltməyə qadir olmurlar. Məsələn, Evarist Qaluanın h-indeksi 2-yə bərabərdir və bu dəyişməz olaraq qalacaqdır. Bütün bunlara baxmayaraq, Hirş öz məqaləsində qeyd etmişdir ki, bu indeks yalnız fəaliyyətdə olan tədqiqatçılara aiddir və tarixi müqayisə üçün tətbiq edilə bilməz.- H-indeks istinadın mahiyyətini nəzərə almır. Məsələn, istinad adətən məqalənin girişində məsələni izah etmək üçün verilir. Hətta istinad neqativ mənada da verilə bilər (yəni həmin məqalənin çatışmamazlıqlarını nəzərə çatdırmaq məqsədi ilə).- H-indeks kitabları da adi məqalə kimi hesablayır. Bu isə öz növbəsində müxtəlif elm sahələrini müqayisə etməkdə çətinlik yaradır, belə ki, humanitar sahələr daha çox kitab yönümlüdürlər.- H-indeks özünə istinad vasitəsilə süni şəkildə artırıla bilər və s.

Bu çatışmamazlıqları nəzərə alaraq bir çox alimlər müxtəlif variantlarda indekslər təklif etmişlər. Məsələn, A-indeks h-nüvəsində olan məqalələri mərkəzləşdirməyə, AR-indeksi h-indeksi zamandan asılı edərək onun modelinə natural ədəd kimi məqalənin nəşr olunduğu ildən cari ilə qədər ötən illərin sayını – məqalənin yaşını daxil edir.

Misal 1. Fərz edək ki, 2 müxtəlif tədqiqatçının elmi fəaliyyətini müqayisə etmək lazımdır. Məsələn, birinci tədqiqatçı 30 məqalə çap etdirib və onun 20 məqaləsinin hər birinə uyğun olaraq 20 dəfə istinad olunmuşdur. İkinci tədqiqatçı da həmçinin 30 məqalə çap etdirib, lakin onun 20 məqaləsinin hər birinə 50 dəfə istinad, yerdə qalanlarına isə 20-dən az dəfə istinad olunub. Hirş qiymətləndirilməsinə əsasən hər iki tədqiqatçının h-indeksi eynidir, h=20. Burada ikinci tədqiqatçının məqalələrinin yüksək təsirliliyi nəzərə alınmır.

G-indeks - h-tip indekslərin arasında ən çox maraq doğuran 2006-cı ildə Leo Ege (Leo Egghe) tərəfindən təklif edilmiş g-indeksidir.

Bu indeksin üstünlüyü tədqiqatçının çoxistinadlı məqaləsinin təsirini nəzərə almasıdır. Belə ki, h-indeks qiymətləndirmə zamanı məqaləyə h-dan çox istinad olarsa, onu nəzərə almır. G-indeks aşağıdakı kimi təyin olunur:

Tərif 2. Əgər tədqiqatçının ən çox istinad olunan g sayda (burada nəzərdə tutulur ki, məqalələr stinadların sayına görə azalan sırada düzülmüşdür) məqaləsinə ümumilikdə (cəm olaraq) g2 sayda istinad olarsa, onda o g-indeksinə malikdir.

G-indeks - h-tip indekslərin arasında ən çox maraq doğuran 2006-cı ildə Leo Ege (Leo Egghe) tərəfindən təklif edilmiş g-indeksidir. Bu indeksin üstünlüyü tədqiqatçının çoxistinadlı məqaləsinin təsirini nəzərə almasıdır. Belə ki, h-indeks qiymətləndirmə zamanı məqaləyə h-dan çox istinad olarsa, onu nəzərə almır. G-indeks aşağıdakı kimi təyin olunur:

Tərif 2. Əgər tədqiqatçının ən çox istinad olunan g sayda (burada nəzərdə tutulur ki, məqalələr stinadların sayına görə azalan sırada düzülmüşdür) məqaləsinə ümumilikdə (cəm olaraq) g2 sayda istinad olarsa, onda o g-indeksinə malikdir.Misal 1-də verilənlərə əsasən həmin tədqiqatçıla-rın g-indeksini hesablasaq I tədqiqatçı üçün g=20, II tədqiqatçı üçün isə g=31 alarıq. Buradan aydındır ki, eyni h-indeksinə malik olan tədqiqatçıları məqalələrinin təsirlik əmsalına görə fərqləndirmək olar.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

35

Aşağıdakı cədvəldə 2011-ci ilə qədər kimya elminin müxtəlif sahələrində ən yüksək h-indeksinə malik 18 alimin siyahısı verilmişdir.

QAYNAQLAR1. R. M. Əliquliyev, R. Ş. Həsənova, Oxunmuş mühazirələr, İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu.

2. J.E.Hirsch, An index to quantify an individual’s scientific research output // Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA, 2005, vol.102, no.46, pp.16569-16572.

3. Q.L.Burrell, On the h-index, the size of the Hirsch core and Jin’s A-index // Journal of Informetrics, 2007, vol.1, no.2, pp.170-177.

4. R.Rousseau, New developments related to the Hirsch index // Industrial Sciences and Technology, 2006, vol.1, no.4, pp. 23-25.

5. www.rsc.org

36

6th EuCheMS Chemistry Congress: 11th -15th September, 2016, Seville, Spain

Deadline for abstract submission: 1st April, 2016

Abstract notification: 1st June, 2016

www.euchems-seville2016.eu

46th IUPAC World Polymer Congress (Macro 2016): 17th-21st July 2016, Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey

Deadline for abstract submission: 17th April, 2016

Early registration: 30th April, 2016

www.macro2016.org

37

VİTA

MİN

Orqanizmin normal həyat fəaliyyəti üçün vacib olan bioloji aktiv üzvi maddələrə vitaminlər deyilir. Vitamin latın sözü olub vita-həyat deməkdir. Vitaminlər orqa-nizmdə baş verən kimyəvi reaksiyanın bioloji katali-zatorlarıdır.

1880-ci ildə N. İ. Lunin heyvanlar üzərində apardığı təcrübələr vasitəsi ilə göstərdi ki, orqanizmə lazım olan qidalar, zülallar, yağlar, karbohidrogenlər və duzlarla məhdudlaşmır. Ona həmçinin minimal miqdarda qida ilə əvəz edilə bilməyən maddələr də lazımdır. Bu tədqiqatlar bir neçə alim tərəfindən təsdiqlənmişdir və 1912-ci ildə polyak alimi K. Funk bu birləşmələri vitaminlər, vitamin ça-tışmamazlığı xəstəliyini isə avitaminoz ad-landırdı. Vitaminlər fermentlərin tərkibinə daxil olub, onların prostetik quruluşunu təşkil etməklə fermentlər sisteminin fəaliyyətinə tənzimləyici təsir göstərirlər. Fermentlərsisteminə uyğun olaraq vitaminlərə kofermentlər deyilir.

Vitaminlər orqanizmin eksogen faktorudur. Ona görə də orqanizmin vitaminlərə olan tələbatı yeyilən qidaların tərkibində olan vitaminlərə ödənilir.Vitaminlərin əsas alınma mənbəyi bitkilərdir. İnsan da vitaminləri bitkilərdən və yaxud heyvanlardan, onlar isə öz növbəsində vitaminləri bitkilərdən alırlar. Uzun muddət elə hesab edirdilər ki, vitaminləri qeyri-məhdud şəkildə təyin etmək mümkündür. Lakin sonralar məlum oldu ki, bu hal maddələr mübadiləsinin normal gedişini pozaraq hipervitaminoz xəstəliyi yaradır. Hal-hazırda hipervitaminozun qarşısını alan birləşmələr məlumdur. Belə maddələr antivitaminlər və ya ingibitorlar adlanır.

Son illərə qədər vitaminləri hərflə müəyyənləşdirirdilər. Bir çox hallarda bir hərflə bir neçə vitaminləri adlandırırdılar, lakin çox hallarda onlar kimyəvi quruluşlarına görə bir birindən fərqlənirlər. Məs. B qrupundan olan vitaminlərə B1-tiamin, B2-riboflovin, B6-tridoksin, biotin, B12-siankobalamin aiddir. 1956-cı ildə beynəlxalq komissiyanın təklifinə əsasən vitaminlər suda və yağda həl olmalarına görə iki qrupa ayrıldı:

Suda həll olan (C vitamini və B qrupu vitaminlər) və yağda həll olan (A,D,E,K). Yağda həll olan vitaminlərdən biri vitamin A-dır. Elmi adı Retinol olan bu vitamin ilk dəfə 1947-ci ildə holland kimyaçıları Devid Adrian van Dorp və Jozef Ferdinand Arens tərəfindən sintez edilmişdir. Retinolun molekul formulu C20H30O, molekul kütləsi 286,46 q/mol, ərimə temperaturu 63-64 0C, qaynama temperaturu isə 137-138 0C-dir.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

38

A vitamini və ya Retinol bitkilərdə provitamin formada olur. Onun provitamini karotindir. Karotinin də 3 izomeri vardır: α-, β─, γ─karotin. Karotinlərin qarışığında β─karotin çoxluq (təxminən 85%) təşkil edir. Onun bioloji fəallığı 100 götürülərsə, α─formanınkı 53 və γ─formanınkı isə 27 olar. Karotinlər karbohidrogenlərə aid olub, emprik tərkibi C40H56 olur.

A vitamini insan və heyvan orqanizmində karotindən əmələ gəlir. Bağırsağın selik təbəqəsində və qaraciyərdə karotinazanın iştirakı ilə bir molekul β–karotindən hidrolitik parçalanma nəticəsində 2 molekul, α─, və γ─karotindən isə bir molekul A1 vitamini (və ya retinol) əmələ gəlir.

Retinolun sintezi β-Karotinin mərkəzi ikiqat rabitəsinin qırılması və epoksidin yaranması ilə mərhələli olaraq həyata keçirilir.

Şirin su hövzələrində yaşayan balıqların yağında bioloji təsirinə görə retinola oxşayan bir maddə tapılmışdır. Bu maddənin bioloji təsir xüsusiyyəti retinola nisbətən zəifdir. O, kimyəvi quruluşuna görə retinoldan molekulundan bir ədəd artıq doymamış rabitə olması ilə fərqlənir və bununla əlaqədar olaraq dehidroretinol adlanır. Dehidroretinolun emprik formulu C20H29O-dur. Retinolu A1 vitamini, dehidroretinolu isə A2 vitamini adlandırmaq qəbul edilmişdir. Balinaların qaraciyərində orqanizmə A vitamini kimi təsir göstərən bir maddə alınmışdır. Bu maddə A3 vitamini adlanır.

Faydaları

A qrupu vitaminləri zülalların, nuklein turşularının mübadiləsində, bəzi hormonların (insulinin) fəallaşmasında, oksidləşmə-reduksiya proseslərində iştirak edir. A vitamininin aldehid forması (sis izomeri) opsinlə birləşib rodopsin (görmə purpuru) əmələ gətirir. Bu görmə prosesini də başa çatdırır. Rodopsin işığın təsirilə opsinə və A vitamininin sis–formasına ayrılır. Sonuncu isə izomerləşərək trans formaya və A vitamininin aldehid forması isə reduksiya olunaraq spirt formasına çevrilir. Qaranlıqda bu proseslər əksinə gedir.

A vitamini əsasən qaraciyərdə toplanır. Yüksək miqdarlarda alınması toksik reaksiyalarına (zəhərlənmə) səbəb ola bilir. A vitamininin miqdarı Retinol Ekvivalenti ilə ölçülür. Orta yaşlı kişilərdə A vitamininin lazımi miqdarı 1000 Retinol, orta yaşlı qadınlarda isə 800 Retinol tələb olunur. A vitamini orqanizmin ümumi fəaliyyətinə təsir edir, infeksion xəstəliklərə qarşı mübarizəni gücləndirir, görmə orqanının fəaliyyətinə kömək edir. Bu vitamin həmçinin dərinin, dırnaqların və saçların sağlam qalmasını təmin edir. Diş və diş ətləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Sinir sistemi xəstəlik-lərində, soyuqdəymə, eləcə də böyrəklərdə, ağciyərlərdə problemlər yaranarsa, A vitamini müsbət təsir göstərir, öskürəyə faydalıdır. A vitamininin gündəlik miqdarı 1 milliqram olmalı-dır.

Kimya&Həyat

Fevral 2016

A Vitamini Olan Qidalar

Bu vitamin ən çox balıq yağında mövcuddur. Tez-tez südlü və yu-murtalı yeməklər yeyən insanlar bu vitamini kifayət qədər və hazır şəkildə qəbul etməkdədirlər. Ayrıca ərik, quşqonmaz, cəfəri, ispanaq, kök, kə-rəviz, kahı, portağal, pomidorda da A vitamini vardır. Sarı rəngli tərə-vəzlərdə A vitamininin ön maddələri olan alfa karotin vardır. Sonradan A vitamininə çevriləcək olan betta karotin və digər karotinoidlər isə yaşıl yarpaqlı, sarı bitki və tərəvəzlərdə, taxıllarda var. Bu vitaminə həmçinin süd, pendir, qoyun əti, yumurta sarısı, balıq, balıq yağı, dana əti, badımcan, kərəyağı, kələm, gül kələmi, xurma, çörək, çiyələk, təzə paxla, mərcimək, qovun, armud, alma, kartof. kəs-mik və qara ciyərdə rast gəlinir. Aşağıda bəzi qidaların içindəRetinolun miqdarı verilmişdir.

6 qram qaraciyər (Dana), 91241 yemək qaşığı balıq yağı, 40801 böyük yumurta sarısı, 971 fincan süd, 761 orta boyüklükdə kartof, 24871 orta boyüklükdə kökdə, 2025

A Vitamini Az və ya Çox OlduqdaOrqanizmdə A vitamini az olduqda gözdə və dəridə quruluq, sümük və dişlərdə çürümə əmələ

gəlir. Skelet inkişafının dayanmasına səbəb olan böyümə əskikliyi müşahidə olunar. İmmunitet sistemi və bədən müqaviməti azaldığından, bədəndə infeksiya daha tez yayılar. Uşaqlarda dişlərin formasız və qeyri-sağlam inkişafı müşahidə olunar. A vitamini azlığı dəridə ləkələrin əmələ gəlməsinə də səbəb olar.

Yağda əriyən vitaminlər (A, D, E, K vitaminləri) çox qəbul olunarsa bədəndə yığılır və idarəsiz istifadə edildiyi zaman "hipervitaminoz" deyilən vitamin çoxluğuna gətirib çıxarır. Vitamin əskikliyi qədər çoxluğu da sağlamlıq problemidir. Baş ağrısı, qusma və dəridə sarılıq əmələ gətirir.

QAYNAQLAR1. Ə. H. İsmayılov, İ. Ə. İsmayılova, Ş. Q. Qarayeva, Üzvi Kimya, Bakı, 2005.

2. Fennema, Owen (2008). Fennema's Food Chemistry. CRC Press Taylor & Francis. pp. 454–455.ISBN 9780849392726.

3. Dewick, Paul M. (2009) Medicinal Natural Products, Wiley, ISBN 0470741678.

4. Semba RD (1999). "Vitamin a as "anti-infective" therapy, 1920–1940". The Journal of nutrition 129(4): 783–91.

5. Nomenclature of carotenoids. In: Pure and Applied Chemistry. 41, Nr. 3, 1975, S. 405–431,

39

40

İstixana effektinin səbəbkarı “yaşıl ev” üçün xammal kimi

Son dövrlərə kimi istixana effekti yaradan və ekoloji problemlərə yol açdığı bilinən CO2 artıq alternativ yanacaq mənbəyi olan metanolun alınması üçün xammal rolu oynamaqdadır. Belə ki, son zamanlar aparılan tədqiqat işləri ilə CO2 və H2–dən təbii mənbə kimi istifadə etməklə seçilmiş şəraitdə və katalizator iştirakında metanolun alınmasının mümkünlüyünü sübuta yetirmişlər. Hal-hazırda bu tip yanacaqlar neftlə rəqabətə girmə gücündə olmasa da, yaxın gələcəkdə geniş tətbiq olunacaqdır.

Çevrilmiş proteinlər sudan metal çirkləndiricilərini təmizləyir.

Tədqiqatçılar süd proteinlərindən sintez edilmiş amiloid protein liflərinin karbon membranla birləşməsi ilə alınan sistem vasitəsilə suda olan zəhərli metal çirkləndiriciləri 99% təmizləməyə nail olmuşlar. Belə sistemlər xüsusilə civə və qurğuşun hissəciklərinin təmizlənməsi üçün daha effektivdir.

Dövri Cədvəldə yeni elementlərIUPAC kimyəvi elementlərin dövri cədvəlinə 4 yeni elementin daxil edildiyini bildirib. Atom nömrələri 113, 115, 117 və 118 olan yeni elementlər hələlik müvafiq olaraq ununtritium, ununpentium, ununsep-tium və ununoktium şərti adlarını daşıyır. 113-cü element Asiyada adlandırılan ilk element olacaq. Çünki element Yaponiyada kəşf olunduğundan adlandırma səlahiyyəti həmin ölkəyə verilmişdir.

41

Chemistry Quotes

We Tried, We Did