CHNG 1. KHI QUT BI CNH VN HA KHMER NAM B V HNH TNG CHN1.1. Bi cnh vn ha Khmer Nam B 1.1.1. c im c tr v hnh thi x hiDn tc Khmer l nhng c dn u tin c tr v khai thc trn vng t Nam B (c bit l vng Ty Nam B). Theo cuc iu tra dn s nm 1999, ngi Khmer c 1.055.157 ngi, chim t l 4% dn s Nam B. Ty Nam B, ni ngi Khmer tp trung ng nht vi dn s l 876.040 ngi, chim t l 6,25% dn s trong vng, ch yu ti cc tnh An Giang, Bc Liu, C Mau, Kin Giang, Sc Trng, Tr Vinh, Vnh Long v thnh ph Cn Th. Ngoi ra, vng ng Nam B cn c khong 16.000 c dn Khmer sng ri rc xen k cng ngi Vit, Hoa, Chm1... Vng Ty Nam B (hay cn gi l vng ng bng sng Cu Long) l ng bng ln v mu m nht nc ta. y l phn cui cng ca lu vc sng Mkng vi din tch 39.712 km2 (chim hn 12% din tch t ai c nc), dn s gm 17 triu ngi (tnh n nm 2003) chim 22% dn s c nc, gm 13 tnh, thnh ph: Long An, Tin Giang, Bn Tre, ng Thp, Tr Vinh, Hu Giang, An Giang, Kin Giang, Sc Trng, Bc Liu, C Mau v thnh ph Cn Th. ng bng sng Cu Long l vng chu th ph sa c bi p bi dng Cu Long (Cu Long tn gi chung cho cc on sng thuc v sng Mkng chy trn lnh th ca Vit Nam). Sng Mkng l mt trong nhng con sng ln nht trn th gii, xut pht t vng ni cao tnh Thanh Hi (Qinhai), bng qua Ty Tng theo sut chiu di tnh Vn Nam (Trung Quc), qua cc nc Myanmar, Thi Lan, Lo, Campuchia trc khi vo Vit Nam. Sng di 4.200 km, lng nc trung bnh 500 t mt khi mt nm. pha trn Phnm Pnh (Campuchia) sng c mt nhnh hp lu vi Tonl Sap. Bt u t Phnm Pnh sng chia thnh 2 nhnh: nhnh pha Bc vo sng Tin Giang, nhnh pha Nam vo sng Hu Giang (cn gi l sng Bassac). Hai dng sng ny chia thnh nhiu nhnh ri cui cng ra bin bng chn1

Theo Nguyn Mnh Tng, Nguyn Minh Ngc, Tn gio - tn ngng ca cc c dn vng ng bng sng Cu Long, NXB Phng ng, 2005, tr. 60.

1

ca: ca Tiu, ca i, ca Balai, ca Hm Lung, ca C Chin, ca Cung Hu, ca Ba Thc, ca nh An v ca Tranh . Vi chn ca sng ra bin m sng Mkng c gi l sng Cu Long. Nhn chung, khu vc ng bng sng Cu Long nm trn a hnh tng i bng phng, mng li sng ngi, knh rch phn b rt dy thun li cho giao thng thy. Kh hu gi ma in hnh, nng m quanh nm (nhit trung bnh 28oC). y l mt vng mi sinh a dng, bao gm 9 tiu vng sinh thi: vng t ph sa nc ngt ven v gia sng Tin sng Hu; vng ng bng ven bin cao; vng trng trung tm bn o C Mau; vng rng U Minh, vng ng bng ven bin ngp triu; vng trng ng Thp Mi; vng thm ph sa c t xm bc mu; vng trng H Tin; vng By Ni v vng i thp An Giang2. Ch thu vn ca ng bng sng Cu Long c 3 c im ni bt : Nc ngt v l lt vo ma ma chuyn ti ph sa, u trng. Nc mn vo ma kh vng ven bin. Nc chua phn vo ma ma vng t phn.

Cc nhm t chnh gm c: t ph sa sng: tp trung vng trung tm ng bng sng Cu Long. Chng c

ph nhiu t nhin cao v khng c cc yu t hn ch nghim trng no. Nhiu loi cy trng c th canh tc c trn nn t ny. t phn: loi t ny c c trng bi axit cao, nng c t nhm tim

tng cao v thiu ln. Nhm t ny cng bao gm c cc loi t phn nhim mn nng v trung bnh. Cc loi t phn tp trung ti ng Thp Mi v t gic Long Xuyn, cn cc loi t phn mn tp trung ti vng trung tm bn o C Mau. t nhim mn: loi t ny chu nh hng ca nc mn trong ma kh. Cc

vng t ny kh c th c cung cp nc ngt. Cc loi t khc: gm t than bn (vng rng U Minh), t xm trn vng ph

sa c (cc Bc ca ng bng sng Cu Long) v t i ni (pha Ty Bc ng bng sng Cu Long).

2

Theo Phan Th Yn Tuyt, Nh , trang phc, n ung ca cc c dn vng ng bng sng Cu Long, NXB KHXH, 1993, tr. 10 11.

2

Cn c vo tnh hnh a l mi sinh khng ng nht cp trn, nn hnh thi c tr ca ngi Khmer v cc dn tc khc trn vng ny cng ht sc a dng. C th quy thnh cc loi hnh c tr sau3: C tr trn t ging: y l hnh thi c tr ph bin nht v cng l hnh thi c

tr sm nht ca ngi Khmer. Ging c hai loi: ging duyn hi v ging ven sng. t ging l loi ph sa c, trn mt l t ct pha tht, di su l t st, d thot nc, kh ro v khng b nhim mn. Nh c v tr cao ni ln gia vng trng cho nn nhng lp c dn Khmer u tin n vng ng bng sng Cu Long chn ging lm ni c tr. Trong qu trnh khn hoang, dn c ngy mt ng v p ng nhu cu trng la nc, c dn Khmer dn khai ph nhng vng t trng xung quanh ging. C tr trn t rung: cui th k XIX u th k XX, do p lc ca vic tng

nhanh dn s Khmer v vic t ai hoang ha ngy cng t, nhng vng t tt mu m khai ph gn ht, ngi Khmer phi i xa hn khai ph nhng bng phn vng ngp mn. Dn s tng, t ging khng cn sc cha na, mt khc tin li trong vic gn t canh tc, ngi Khmer chuyn xung t rung. Tuy c tr trn t rung, c dn Khmer vn p thnh nhng ging nhn to sinh sng. iu ny phn nh tp qun c tr lu i v kh nng sng to thch ng vi s thay i ca hon cnh sng. C tr ven theo cc knh, rch nh: y cng l mt kiu c tr kh ph bin ca

ngi Khmer ging nh ngi Vit v ngi Hoa. Xy dng nh ca ven theo cc con knh t nhin l hnh thc c tr kh lu i so vi loi hnh c tr trn t rung. Dc theo hai b knh, cc ngi nh ca ngi Khmer c xy dng ni tip nhau, quay mt ra hng knh, rch trng nh nh ca ngi Vit. Tuy nhin, hnh thc ny mang tnh phn tn hn so vi c tr trn t ging. C tr theo trc l giao thng: khc vi ngi Vit v ngi Hoa, theo truyn

thng, ngi Khmer khng c thi quen c tr dc theo cc trc l giao thng. Hnh thi ny l h qu ca vic m rng mng li giao thng ng b ng bng sng Cu Long. Lc u, do iu kin a l nn nhng con ng u tin3

Theo TS. Nguyn Khc Cnh, i nt v c im phn b c dn v hnh thi c tr ca ngi Khmer Sc Trng, in trong Ti liu Hi tho khoa hc Lch s hnh thnh v pht trin tnh Sc Trng trc nm 1945, Tnh y UBND Sc Trng, thng 12-2000.

3

c thit lp trn cc ging ct, hoc ni cc ging t vi nhau, ven cc knh o. V vy, nhng con ng b ny thng i ngang qua cc phum, sc ca ngi Khmer. Tuy c tr dc theo cc trc l giao thng nhng c dn Khmer ch yu vn lm rung, ch c mt s t chuyn sang bun bn hoc lm cc dch v khc. iu ny l gii thm tp qun c tr ca ngi Khmer vn gn vi nng nghip. Hnh thc c tr ny thy r nht th x Sc Trng, Vnh Chu. Trong cu trc nh , c dn Khmer vng ng bng sng Cu Long th hin s thch ng vi mi trng sng. Ph bin nht trong vng l nhng ngi nh trt nn t c lp bng l da nc loi nguyn liu ti ch, mc um tm ven cc sng rch. C th thy chnh mi sinh hnh thnh nn du n vn ha Khmer vng Nam B khc bit so vi ngi Khmer Campuchia (ph bin l nh sn kiu truyn thng). V x hi, trc y phum, srok (ngi Vit gi l sc) l nhng n v c tr truyn thng ca ngi Khmer. Mi phum c nhiu h gia nh c quan h huyt thng v quan h hn nhn cng c tr. Mt phum nh vy c miu t Lp phum, ngi ta chn ni t tt, cao ro, xc nh khun vin, trng tre xung quanh lm ro khp kn, quay mt ra ng ci, c cng ra vo, bn trong ngn np, nh theo th t, tng h c ni lm chung tru, b, heo, ni cht rm kh. Phum rng cn c cht t pha sau mi h c th trng trt cht t rau, u, hnh, t...4. Vi th k nay, mt s phum cn c th c mt vi gia nh khng c quan h huyt thng hay c c gia nh ngi Kinh, ngi Hoa cng c tr. Mi phum u c tn gi ring, thng gi theo tn ca ngi sng lp ra phum. Vic qun l phum do mt M phum ng ra m nhim. M phum l ngi c uy tn v thuc vai ln trong dng h, l ngi i din cho cc thnh vin trong phum chm lo mi cng vic ni b v giao t bn ngoi. Mt s lng phum nht nh (khong 30 phum) qun t xung quanh mt ngi cha to thnh mt im c dn ln hn gi l sc. Thng thng, mi sc c mt ngi cha nhng cng c khi 2, 3 sc gn nhau c chung mt ngi cha. Tn gi ca sc thng trng vi tn ging, c khi gi theo c im t nhin ca vng . Sc l n v t qun da trn quan h lnh th lng ging. Vic qun l sc giao cho Ban4

Theo Thch Voi, Khi qut v ngi Khmer ng bng sng Cu Long, in trong Tm hiu vn vn ha dn tc Khmer Nam B, NXB Tng hp Hu Giang, 1988, tr. 22.

4

qun tr sc, Ban qun tr sc bu ra M sc. M sc l ngi n ng ln tui, hiu bit rng v phong tc tp qun v c uy tn trong sc. M sc v Ban qun tr sc thay mt cho cc thnh vin trong sc iu hnh nhng cng vic ni b v thc hin cng vic i ngoi, duy tr mi lin h thng xuyn gia nh cha v dn trong sc. Ngy nay, tn gi phum sc cng nh h thng qun l v iu hnh phum sc mang tnh cht c truyn khng cn duy tr na. Tnh hnh bit lp, t qun nh th ch ko di cho n khi triu nh phong kin nh Nguyn thit lp h thng hnh chnh chnh quyn. Ban qun tr sc, M sc, M phum thay th bng cc nhn vin trong b my hnh chnh nh nc Vit Nam. Tuy nhin, trong tm thc mi ngi dn Khmer, phum sc vn tn ti. Ni y h c sinh ra, ln ln, trng thnh ri tr v vi t tin. V th tm hiu ci ngun vn ha mt dn tc, iu ct yu l phi lu tm n khung vn ha ch khng th p t mt kiu mu vn ha khc ln n.

1.1.2. Lc s qu trnh hnh thnh cng ng ngi Khmer Nam BVic nghin cu v vn dn c v dn tc vng Nam B c ch trng t kh sm. Nhng nm cui th k XIX u th k XX, cc hc gi phng Ty nh G. Coedes, P. Pelliot, L. Malleret da trn th tch c Trung Hoa gii thiu s lc v lch s hnh thnh vng t Nam B v c dn trn mnh t y. Lch s vng t Nam B gn lin vi lch s nh nc Ph Nam c i. Vng t tr ph Nam B ca Vit Nam ngy nay t khu vc ng Nai n H Tin xa thuc vng quc Ph Nam. Theo s Trung Hoa, Ph Nam (Founan) l tn phin m ting Hn ca t Phnom c ngha l ni. Vng quc Ph Nam l vng quc u tin hnh thnh ti ng Nam Chu , tn ti t u th k th I n th k th VI sau Cng nguyn. Qua ngun ti liu kho c hc v s hc, chng ta c th khng nh rng x hi vn minh hin hu ti vng t ny rt lu trc khi vng quc c thnh lp. C dn Ph Nam c cn l ch nhn ca nn vn ha c Eo kt qu ca qu trnh giao lu vn ha gia vn ha ng Nai bn a v vn ha n c. Ni tip sau vng quc Ph Nam l Chn Lp (Chenla). Ban u, Chn Lp l nc ch hu ca Ph Nam. Vo th k th VI sau Cng nguyn, Chn Lp thot5

khi s ph thuc ca Ph Nam, tn cng Ph Nam v cui cng thng tr c vng quc ny. Nm 707, nh nc Chn Lp phn thnh hai quc gia l Lc Chn Lp (gm vng t ai thuc Ph Nam c) v Thy Chn Lp (l vng t mi va chim ng c)5. Cng trong thi gian ny, nn ngp lt trin min v ph sa vng ng bng sng Cu Long lm hoang ph ri vi lp nn vn ha rc r c Eo. Nhiu th k k tip, vng t Nam B ri vo tnh trng b hoang (theo nhng m t trong Chn Lp phong th k ca Chu t Quan). n th k th X, bin rt dn, nhng ging t ln ni ln vng Sc Trng, Tr C, ng Thp Mi, Ging Ring... bin vng ny thnh vng t ai mu m. T th k XII, nhng ngi nng dn Khmer ngho chng li s bc lt h khc, nn lao dch ca vua cha v giai cp phong kin triu i Angkor di c n vng t trn ngy mt ng. Ti y, h chim c nhng ging ct ln, t chc thnh nhng cm c tr tp trung theo mi quan h dng h v gia nh. Tp qun c tr ny tc ng su sc ti kha cnh tm l x hi ca ngi Khmer cho n ngy nay d khng gian c tr hon ton bin i. n th k XV tr i, khi ch Angkor sp , ngi dn Khmer li ri vo cnh i ngho v b n p nng n bi phong kin ngoi tc Thi Lan. Trc nhng bin c lch s y, ngi Khmer tm cch di c ti vng ng bng sng Cu Long6. Cng nh vic tm hiu v s hnh thnh cng ng ngi Khmer ng bng sng Cu Long, nghin cu v nhn chng c dn ni y vn cn cha ng nhiu un khc ca lch s. Theo GS. Lng Ninh c kt li t kt qu ngnh kho c v ti liu th tch th c th ni rng khng c mt tc Khmer ring ngay t u. Mt b lc Mn c h lu S Mun thuc nhm Mn Trung du pht trin v lp nc. Ting Mn v Khmer thuc cng mt ng h m c hai vn pht sinh t mt ngun v v mt nhn chng th gia ngi Khmer vi ngi Penong (dn min ni bn a, hu du ca ngi Mn c) hu nh khng c s khc nhau. H l c dn c bn a, sng vng trung tm ng Dng, bt ngun t nhng dng Vdit c tin trin dn thnh Nam . Qu trnh Nam ha ngi Khmer c din ra nhanh hn

5

Theo Mc ng, Vn dn c v dn tc ng bng sng Cu Long trong thi c i, Tp ch Dn tc hc s 4 -1981, tr. 6 9. 6 Theo Nguyn Khc Cnh, S hnh thnh ngi Khmer vng ng bng sng Cu Long in trong Vn ha Nam B trong khng gian x hi ng Nam , NXB H Quc gia Tp. HCM, 2000, tr. 218 219.

6

nhng ngi Penong cn li7. Nu so v tc ngi, th c dn Ph Nam thuc nhm Nam o cn ngi Khmer thuc nhm Nam . V hnh thi nhn chng, ngi Khmer Nam B c m t thuc loi tm vc cao (nam: 162,4 cm n: 152,3 cm), da ngm en, tc un,... So vi ngi Khmer Campuchia th ngi Khmer Nam B t nhiu cao hn, nhng kch thc hp s c khuynh hng gim, nht l v ngang s, kt qu l dng u di hn, phn mt cng gim kch thc, nht l b rng mt, cnh mi hp hn khin ch s mi thp hn, tc t un hn, tn sut khe mt xch nhiu hn nhng np m gc th khng pht trin bng... S phn ly trn l do quan h huyt thng gia h vi c dn lng ging tng tn ti mt giai on lch s khi c dn Ph Nam (vi loi hnh Anhndin u di) tham gia vo qu trnh cu to th cht ngi Khmer Nam B (lm cho h c dng s bt trn hn). Sau ny, s tip xc vi ngi Vit, ngi Chm thc y thm tin trnh phn ly ny8. Nhng phc ha trn cung cp cho chng ta nhng im mu cht khi tm hiu v ci ngun lch s vn ha Khmer Nam B, vn cn nhng thch thc tip tc ch gii p ca nhiu ngnh khoa hc lch s. Tm li, v i th, khong cui th k XV u th k XVI, ng bng sng Cu Long hnh thnh 3 vng dn c tp trung ca ngi Khmer nh sau9: Vng Tr Vinh: l mt trong nhng vng c tr c xa nht ca ngi

Khmer ng bng sng Cu Long (c bit huyn Tr C). Ni y cn bo lu nhiu yu t vn ha truyn thng th hin qua cc cha ng (gn Ao B Om, TX. Tr Vinh), cha Samrong Ek (TX. Tr Vinh)... Vng ven bin Sc Trng Bc Liu: l vng c tr ven bin ca ngi

Khmer, ni bt ln yu t ha hp vn ha nhn chng ca ba dn tc Vit, Hoa, Khmer. Vng ven bin gii Chu c, Tri Tn, H Tin: l vng mang tnh cht

trung gian gia ngi Khmer ng bng sng Cu Long v ngi Khmer Campuchia.

7

Theo GS. Lng Ninh, Vng quc Ph Nam Lch s v vn ha, Vin Vn ha v NXB Vn ha Thng tin, 2005, tr. 179. 8 Xem thm Nguyn nh Khoa, Loi hnh nhn chng v ngun gc lch s ngi Khmer Nam B, Tp ch Dn tc hc, s 4-1981. 9 Theo inh Vn Lin, V dn s v phn b dn c Khmer ng bng sng Cu Long, Ti liu nh my lu tr ti Th vin tnh Tr Vinh gm 15 trang.

7

Hn na, cho n th k XVII th ngi Khmer vn l thnh phn c dn duy nht tn ti ng bng sng Cu Long. H sng khu bit, c lp v khng c quan h hnh chnh vi bt k mt quc gia no10. Nhn chung, ngi Khmer Nam B v ngi Khmer Campuchia vn cng ngun gc, ting ni, tn gio, gn gi nhau v c trng vn ha tc ngi. Tuy nhin, do hon cnh lch s, ngi Khmer Nam B sng tch bit vi ng tc Campuchia nn hnh thnh nhng c im ring v c tr, kinh t, vn ha, x hi. c bit, khi triu nh nh Nguyn thit lp b my cai tr y vo nm 1698 11 th c dn Khmer Nam B chnh thc tr thnh mt b phn trong cng ng cc dn tc Vit Nam. Trong thc dn tc th gia ngi Khmer Campuchia v ngi Khmer Nam B c s phn bit. Ngi Khmer sinh sng ti Campuchia thng dng cm t "Khmer Krom" hay "Kampuchia Krom" ch nhng ngi Khmer ang sinh sng khu vc h lu sng M Kng (tc vng ng bng sng Cu Long) nhm khc su s khc bit v tc ngi12. Trc y, ngi Khmer vng ng bng sng Cu Long khng c h tn mt cch r rng, thng dng tn ca ngi cha lm h cho ngi con v c th duy tr vic t tn ny qua nhiu th h, v d: Cha tn l Bopha Mas, sau ny con tn l Mas Barey v chu c t tn Barey Chantrea. K t khi triu nh nh Nguyn thit lp s kim sot vng t ny, nhm tin cho vic thng k, vua Gia Long t cho ngi Khmer c 5 nhnh h: Kim, Kin, Thch, Sn, Danh. Nhng h trn c ngi Khmer gn gi n ngy nay v sau ny ngi Khmer Nam B cn c thm h Chu (c ngun gc t h Chau bn Campuchia)13.

10

Xem thm Mc ng, Qu trnh pht trin dn c v dn tc ng bng sng Cu Long t th k XV XIX, Tp ch Nghin cu Lch s, s 3-1982. 11 Nm 1698 cha Minh Vng Nguyn Phc Chu (1691 1725) sai L Thnh Hu Nguyn Hu Cnh i kinh lc my tnh min Nam. L Thnh Hu chia ct gii phn, canh ci a in, kim k nhn khu, lp s inh in cho c n np. 12 Xin ni thm: Ngi Khmer ti Campuchia c chia thnh 3 nhm ln: 1. Nhm Khmer Kandal (Khmer gia): l nhm chnh chim a s khong 85% dn s Khmer Campuchia. 2. Nhm Khmer Leu (Khmer thng): ch dn tc thiu s vng cao. 3. Nhm Khmer Krom (Khmer h): l dn tc Khmer sinh sng ti cc tnh Nam B Vit Nam. Krom l mt gii t ch v tr ch khng bao hm ngha no khc. Tuy nhin, mt s ngi Khmer Campuchia dng t Krom vi ngha khinh mit, to khong cch khc bit vi ngi Khmer Nam B. Nhng t chc chnh tr phn ng cn li dng t ng ny gy chia r on kt dn tc. 13 Xem thm L Hng, Ngi Vit gc Min, Tr ng xut bn, 1969.

8

Tuy nhin, theo nh nghin cu Nguyn nh u th trong s b triu nh, ngi Khmer gm nhng h sau: Hoa, n, Thch, Cn, Tm, Ha, Sn, Gip, Nam, Tham, Sa, Ngi, Tr, Trc, Cn, Lc, Thun, Nhng, Mu, Dng14. Nh vy, bc tranh vn ha cng ng cc dn tc Vit Nam ngy thm a dng khi chnh thc tip nhn mt mng mu vn ha mi do c dn Khmer Nam B t v. Tm hiu ci hay, ci p ca tng mng mu cho n ha hp, thng nht vi b cc chung l nhim v ca tt c chng ta, ca tt c cc ngnh khoa hc.

Bn Tnh hnh phn b dn c v dn tc ng bng sng Cu Long v Nam ng Dng Ngun: Mc ng, Vn dn c v dn tc ng bng sng Cu Long trong thi c i, Tp ch Dn tc hc s 4 -1981, tr. 914

Xem thm Nguyn nh u, Tng kt nghin cu a b: Nam K Lc Tnh, NXB Thnh ph H Ch Minh, 1994.

9

1.1.3. S giao lu vn haVng ng bng sng Cu Long vi v tr a l c bit quan trng l ca ng thng thng gia Thi Bnh Dng v n Dng, gia phn lc a v hi o nn ngay t sm tr thnh ni gp g ca nhng nn vn ha c rc r, v l ni sinh t, thin di ca nhiu tc ngi trong lch s. Trn mnh t y, cc dn tc Khmer, Vit, Hoa, Chm cng c tr bn nhau, khai khn t ai, xy dng lng xm cng ng v pht trin vn vn ha ca mnh. Chng ta bit, mi n th k XVII th ngi Khmer vn l thnh phn c dn duy nht khai thc v sinh sng trn ng bng sng Cu Long ny. T th k XVII tr i, nhng lp c dn ngi Vit t vng Qung Ngi Trung B di c n y. H l nhng ngi ngho b n p, bc lt bi ch phong kin, chu nhng hy sinh, mt mt phc v cho cuc tranh chp ng Trong ng Ngoi. S kin gip h li t Nam B l vo nm 1620, vua Chn Lp l Chey Chetta II xin ci cng cha Ngc Vn, con ca cha Nguyn Phc Nguyn (1613 1635). Cuc hn nhn ny gip c dn hai nc qua li d dng hn. Cng vi ngi Khmer, ngi Vit bin vng t snh ly hoang vu thnh nhng mnh t mu m, nhng ng la tt ti. Nm 1698, cha Nguyn Phc Chu (1691 1725) c Nguyn Hu Cnh vo Nam kinh lc. ng thnh lp ph huyn, chia ct x thn phng p, quy nh vic khai khn t hoang, lp s b inh in, ban b vic ng thu inh, thu in... Nh vy, thi k lu dn t pht v t qun n y xem nh chm dt. Vi cc chnh sch ca triu Nguyn, cuc Nam tin ca ngi Vit n nm 1757 mi hon tt15. Ngi Hoa n vng t Nam B qua hai t ln. t mt l vo nm 1644, khi triu nh Mn Thanh tr v t nc Trung Hoa. Mt s s phu, di thn nh Minh khng chu ct tc ct ui sam lui v n hoc trn chy sang nc khc. Trong s ny c Dng Ngn ch, Hong Tin, Trn Thng Xuyn, Trn An Bnh vt bin ti Nam B xin cha Nguyn Phc Tn cho c tr. Nhm ngi Hoa trn cng sinh sng bn cnh ngi Vit M Tho v ng Nai. Tuy nhin, do khng15

Nm 1757, vua Chn Lp l Nc ng Nguyn bng h, dng h vua Chn Lp tranh nhau lm vua. Mc Thin T gip cho Nc ng Tn lm vua nn c tng Tm Phong Lm (Meat Chruk) tc Chu c v Sa c. Ni chin vn khng dt, cc vua Chn Lp li sang triu Nguyn dng t cu cu. Th l Nc ng Thun (Thommo Rchea) hin Sc Trng, Bc Liu. Nc ng Tn (Ang Tong) hin ht t t ni Tht Sn, Sa c, Kin Giang v Long Xuyn v sau u thuc ch quyn cha Nguyn.

10

quen vi vic lm nng nn a s lp ch bun bn. t hai vo khong nm 1681, nhng c dn min Nam Trung Hoa vng Qung ng, Phc Kin trnh s n p ca triu nh, xin theo Mc Cu (mt thng gia ngi Qung ng thng xuyn bun bn ti lui khp vng Java, i Vit, Chmpa, Chn Lp) trn chy n Nam B. Nm 1715, Mc Cu quy phc cha Nguyn. Cha Nguyn chp thun v phong cho Mc Cu cai qun mt vng t rng ln t H Tin n C Mau, ring Kampot v Kompong Som sau ny c vua Thiu Tr tr li cho Chn Lp (1847)16. Vi nhng chnh sch mm do m cc vua cha triu Nguyn p dng to iu kin cho ngi Hoa nh c ti chu th Cu Long v hi nhp vo cng ng cc dn tc Vit Nam. Ngi Chm ng bng sng Cu Long l b phn ngi Chm theo Hi gio. Do nhng bin ng lch s h di c n Thi Lan, Campuchia vo th k XVII XVIII v sau khong cui th k XVIII, u th k XIX phn ln b phn trn li quay li v nh c vng Chu c ri lan dn ra cc vng khc ca Nam B. Qu trnh cng c trong hn 3 th k qua ca cc dn tc Vit, Khmer, Hoa, Chm trn vng chu th ny tt yu to nn s giao lu tip bin vn ha, ri dn hnh thnh mt din mo vn ha vng ng bng sng Cu Long mang tnh a dng phong ph gn vi c trng vn ha tng dn tc. S giao lu tip bin vn ha y chnh l s vn ng thng xuyn ca x hi, gn b vi tin ha x hi v cng gn b vi s pht trin ca vn ha, l s vn ng thng xuyn ca vn ha. N va l kt qu ca s trao i vn ha, va l chnh bn thn ca s trao i y, do giao lu tip bin vn ha c mt tm quan trng trong lch s nhn loi v chnh qu trnh ny l ng lc thc y s pht trin, i mi ca lch s. Nh vy, giao lu tip bin vn ha l quy lut ca x hi, l quy lut tt yu ca vn ha tc ngi. Trong giao lu tip bin vn ha c s tc ng bin chng gia cc yu t ni sinh v ngoi sinh ca qu trnh pht trin. Yu t ni sinh chnh l yu t vn ha c hnh thnh t nn vn ha bn a, c mt qu trnh lu di, lin tc b sung v pht trin, c c trng ring v ng vai tr quyt nh trong tin trnh pht trin ca16

Xem thm Trn Vn Bn, Phong tc v nghi l vng i ngi Khmer Nam B, NXB H Quc gia H Ni, 2002.

11

mt nn vn ha. Cn yu t ngoi sinh l nhng yu t vn ha ca mt nn vn ha khc t bn ngoi c la chn mt cch c thc hoc khng c thc trong qu trnh giao lu tip bin vi cc yu t ca vn ha ni sinh. V kt qu ca qu trnh ny c th din ra nh sau: Th nht, nu nn vn ha ni sinh khng mnh trong qu trnh tng tc s b yu t vn ha ngoi sinh ln t, chi phi v c th lm trit tiu. Th hai, nu yu t ni sinh mnh (c ni lc) th n s tip nhn nhng yu t ngoi sinh thch hp mt cch c thc lm giu thm nn vn ha ni sinh. Kt qu th ba em li kt qu m mn nht khi m s gp g gia yu t ni sinh v ngoi sinh thch hp nhau, t s dn n hin tng cng sinh vn ha ngha l cc nn vn ha b sung cho nhau lm giu thm, phong ph thm nn vn ha ca ring mnh. i vi c dn vng ng bng sng Cu Long, c th quan st s giao lu vn ha trn nhng phng din sau: V phng din kinh t, ngi Khmer v ngi Vit u c nhng hnh thi kinh t nng nghip la nc, cng c chung mt a bn a l t nhin, cng nhau chia s nhng kinh nghim v k thut canh tc. Ngi Khmer, t rt sm nm chc vic tr thy v s dng cc phng thc thy li c trong thin nhin nh o ao hng nc tri, x rch x phn... Ngi Vit vi truyn thng trng la nc lu i ng bng sng Hng ph rng ngn bin, o knh, nhn rng nhng ging la tt ra khp vng Nam B... C dn Chm vi truyn thng i bin v nh bt c ven bin Trung B thch nghi vi thy lng cc con sng Tin, sng Hu. Ngi Hoa c kinh nghim lm vn, lm ry v lu thng phn phi nng sn, thng c tr thnh tng t im cho thun tin vic trao i, bun bn... Tt c b sung cho nhau nhm khai thc trit v tt nht tim nng thin nhin. Nh c h thng cc knh rch t nhin, nhn to chng cht trong vng, to thnh mt mng li giao thng ng thy rt tin dng cho cc loi thuyn b, ghe xung c trng vng sng nc Nam B. V vn ha vt cht, chng ta cng nhn thy s giao lu vn ha r nt hn. Chng hn chic khn Krama ca ngi Khmer c ngi Vit "bn a ha"

12

thnh chic khn rn c trng cho dn c Vit Nam sinh sng ti ng bng Nam B. Nhng nng c thng dng nh chic np, chic phng (dng c pht c), chic c rng (mt loi bp l), c om (bnh ng nc) ca ngi Khmer c ngi Vit s dng ph bin. Mt s mn n ca ngi Khmer cng c ngi Vit ci tin, iu chnh cho ph hp nh canh chua (somlo mochu), bn nc lo, bn mm... Nhng mn nh c ri d, c ri g l t ngi Chm Hi gio... Nhng mn nu bng lu, m xo, h tiu xo, cm chin Dng Chu l s tip thu t ngi Hoa... Trong cch n mc, cch nay khong na th k, y phc thng ngy ca ngi Khmer ng bng sng Cu Long l o di "tampong" (cn gi l o "sry" hay o "qun") mc vi "sampot" di ti gt chn, git mi bn hng. o tampong (c ni gi l o tm vng) l mt loi o di en may bt, khng x v khng ci nt thn, c o c khot mt l trn chong qua u khi mc sau ci mt nt ngay c o. Trong qu trnh cng c, ngi Khmer nh hng v thch nghi cch n mc ca ngi Vit. Do o tampong ch cn thy ngi ph n Khmer ln tui trong cc dp l hi truyn thng nhng khng i i vi chic sampot m thay bng qun di en nh ph n Vit. c bit, b qun o c tn gi b ba l dng y phc ph bin, c trng cho c dn vng Nam B. C ngi cho rng, b b ba vn phng theo kiu y phc ca ngi Baba mt nhm ngi Hoa sng trn o Pinang thuc Malaysia ngy nay. B b ba th c nam ln n u mc c, n thng i i vi chic khn rn, tr thnh trang phc gn b mt thit vi cuc sng c dn Nam B k c ngi Vit, Khmer hay Chm. V ung th c iu kh l th l ngi Khmer rt thch ung c v ngt m. H thng ung nc tht nt, nc ma ngy nay ngi Khmer tip thu cc loi nc gii kht nh nc ngt s x, si r v c dng rng ri nht l tr ng. V kin trc nh , trc y c dn Khmer c tr trn nhng ngi nh sn (nh cao cng), pha di sn l ni thc go, cc cng c... tri qua qu trnh tip xc lu di, trao i vn ha vi ngi Vit nn hin nay, hu ht nh ca ngi Khmer u l nh t lp bng l da nc. Ngi nh sn hin ch cn lu li nt tn d trong khun vin cc ngi cha.

13

Yu t quan trng c th dn n nguy c "dit tc" vn ha l khi ngn ng bn a ca mt dn tc b mt i. Tuy nhin, vi chnh sch bo tn v pht huy nhng nt vn ha dn tc, nh nc Vit Nam lun quan tm bo lu ngn ng cho con em ng bo cc dn tc thiu s. cc tnh Sc Trng, Tr Vinh, Cn Th u c trng dy song ng Vit Khmer. Hn th na, i a s c dn vng ng bng sng Cu Long ni sng qun c ca cc ng bo Vit, Khmer, Hoa u c th s dng nhiu ngn ng trong sinh hot thng ngy. V vn ha tn ngng, ngi Khmer tip thu mt s phong tc tp qun ca ngi Vit v Hoa, v d nh trc y, vic th cng ng b ca ngi Khmer ch yu din ra tp trung cc cha m thi, nhng ngy nay, ngi Khmer cng lp bn th ti nh. Chng ta cn c th thy tng Quan Cng, Quan m B Tt trn bn th ca ngi Khmer. nhiu ni, cn thy bn ngoi trc nn nh cng c bn Thin hoc trong nh cn c bn th cho ng Thn Ti. i vi tp tc tang ma, ngi Khmer hu ht theo Pht gio Nam tng nn ch yu l ha tng, sau gi tro ct vo cc thp trong cha cn ngi Vit v ngi Hoa thng mai tng, tuy vy chng ta vn thy c s nh hng nhau nh tang ma ca ngi Vit cng c ni ha tng hoc ngi Khmer cng c th mai tng khi c ngi cht ty tng vng... Trc y, ngi Khmer khng lm cng gi ngi qu c nhng hin nay, ti mt s a phng, ngi Khmer mc d gi tro ct ngi mt trong cha nhng vn cng hng nm (gi l gi quay li sen khup), y cng l yu t tip thu t ngi Vit. Trong nhng dp l hi th cc dn tc u vui chung, c bit l hai ci tt ln: Tt Nguyn n v Chol Chonam Thmay. H cng nhau i ving cha, thm m t tin, tham d hi h v thm hi chc tng nhau. Nhng dp hi l nh vy, iu ma Lm Thn tr thnh mt nt sinh hot tinh thn khng th thiu khng ch ca ngi Khmer m ca c ngi Vit. Ma Lm Thn c ngha l "ma vng". Gia cuc vui, ting nhc ni ln rn r, th l tt c mi ngi c mt u ln lt bc ra vng ma. Ngi con trai ch ng mi bn gi no ma cng vi mnh. Trong ma i, ng tc ma chnh ca n l hai bn tay ln ui nhau v gun trn trc ngc kn o, cn ng tc ma ca nam th

14

khe hn bao ly n v bc ui theo. Nhng dp ny, ngi Vit tham gia v ma cng chng km g ngi Khmer. Bn cnh , kch ht D k l nt vn ha c o ca ngi Khmer Nam B. Ra i sau ci lng khng bao lu, D k tip thu v nh hng t ci lng ngi Vit n H Qung ngi Hoa ri n c ngh thut dn gian Khmer nn rt c c dn Khmer a chung (cn gi l Lakhol Bassac). Ngoi nhng tung tch xut pht t anh hng ca ca n Ramayana, D k cn tip nhn ni dung t mt vi tch dn gian Vit Nam nh: Phm Cng Cc Hoa, Thch Sanh L Thng, Tm Cm... c c nhng tung Tiu nh Tit inh San, Phn L Hu, c K Tr Vng, Tam Tng thnh kinh... C th ni, D k l mt phn khng th thiu trong i sng v n phn nh tm hn ngi dn Khmer. Trong quan h x hi, th hin qua tc ng th gia ngi Khmer v ngi Vit c nhiu im tng ng. V d ngi Vit c cu "mt con su lm ru ni canh" th ngi Khmer c cu "c mt gi, mt con n th n ht" hay nh cu khuyn ngi ta nn phng nhng li ni ngt ngo u mi ca ngi Vit l "Ming nam m, bng b dao gm" th ngi Khmer ni l "Bng ng Tvott, ming ng Tvoda" Hn th na, nhng cuc hn nhn gia ngi Khmer Vit, Khmer Hoa ngy cng tht cht hn na si dy giao lu vn ha ca tng tc ngi trn vng t Nam B ny. Tm li, chng ta thy s giao lu y din ra mt cch hon ton t nguyn, su sc v ton din v tch cc. Mi dn tc u duy tr v lu gi nhng c trng ring v tip thu c chn lc nhm lm giu thm cht vn ha ca dn tc mnh. Hu ht cc yu t ni sinh u gi vai tr ch th, nh hng mi quan h vi cc yu t ngoi sinh. Nh vy, trong qu trnh giao lu tip bin vn ha, s n nhn v chn lc cc yu t ngoi sinh l lun lun cn thit bi nu mt nn vn ha khp kn, t giao lu s tr nn tr tr v km pht trin, thm ch dn n thoi ha. Dn tc Khmer Nam B ang tng ngy st cnh cng cc dn tc Vit, Hoa, Chm tip thu, chn lc v bo tn bn sc vn ha ring bn cnh vic xy dng pht trin cng ng ph hp vi xu th ca thi i.

15

1.1.4. Loi hnh vn haCng mang nhng c im chung ca hu ht c dn ng Nam , khu vc c mnh danh l chic ni ca nn vn minh la nc, i sng ca c dn Khmer Nam B ch yu da trn vic canh tc cy la. Kt qu khai qut tng vn ha c cn cho thy ngh trng la nc tn ti cng vi nn vn ha c Eo. Cy la gn cht vi i sng c dn Khmer ngay t bui u khai hoang, dng nh trn vng t ny. Truyn thuyt dn gian Khmer k rng xa kia la mc quanh nm khng phi cy trng, v la cng khng c v. Nhng do lng mong c ngy cng nhiu ca con ngi, nn la cng bin i. T khi con ngi bit che y thn th ca mnh th la cng bt u c v v khi con ngi ham mun c nhiu la th la khng cn mc hoang na. Cn c truyn Cy la c k nh sau: Xa kia con ngi khng phi gt la em vo b, la t bay vo, nhng mt hm khi ang bay la b mt ngi ph n nh bng n gnh. La v ra v chui vo mt khe ni ni con ngi khng th vo c. Ch c mt con c thc lc (slt) v lng thng ngi b cht i, chen vo hc ni tm N thn La cu xin cu gip loi ngi ang b nn i e da. Thn La chp nhn nhng iu kin a ra l t la s khng cn mc hoang v t bay vo b na m con ngi phi gieo gt mi c ci n17. Ngoi vic trng la, c dn Khmer cn c truyn thng trng ry (chmka

cMkar) t lu i. Trn nhng ging t cao thch hp lm ry y ngi Khmertrng cc loi hoa mu nh bu, b, mp, u... Do c mt u tin ti vng chu th Cu Long ny, c dn Khmer tht n lc vt qua nhng th thch khc nghit, y li thin nhin y bt trc, i ph vi th d v bnh tt... Vi quan nim sng ha hp vi t nhin nn ngoi tn ngng th la cn c nhiu tn ngng khc nh tc th ; th ttem gm nhng linh vt nh rn, rng, chim thn; th nhng v thn bo h phum sc nh Arak, Neakta... C th thy y l h qu xut pht t nn nng nghip la nc ca nhng c dn gc nng nghip in hnh. Cng nh th, do iu kin sng v sinh hot quy nh, c dn Khmer lun cao tnh cng ng, tp th (sng qun t theo phum, sc) bi l ch c on kt v tp trung, h mi vt qua nhng kh khn trong cuc sng.17

Xem thm Nguyn Xun Ngha, L hi nng nghip c truyn ngi Khmer vng ng bng sng Cu Long, Vn ha Dn gian s 4 1987, tr. 63 69.

16

Nghin cu nn vn ha Khmer, chng ta nhn din ngay s nh hng kh r ca lp vn ha n . Vng quc Ph Nam trong lch s l quc gia kim sot con ng giao thng trn bin ln trn b gia n v Trung Quc xuyn ngang khu vc ng Nam . M trung tm ca vng quc ny li tng ng vi vng ng bng Nam B Vit Nam v vng ng Nam Campuchia. Do nhu cu thng thng trao i hng liu, gia v... cc thng nhn n tm n vng ng Nam . Hnh trnh y v sau cn c s xut hin ca nhng tu s B la mn ri nn vn ha n bn r v ha quyn cng vi tn ngng bn a. S du nhp tn ngng B la mn vo x hi Khmer ng bng sng Cu Long ch yu t th k XIII tr v trc, khi m nn vn ha bn a cn cha nh hnh v pht trin, do th n gp phn hnh thnh nhng tp tc theo gio l Prem (ngi Khmer cn gi l o Rm mnh). Nhng tp kinh in B la mn ch yu vit bng ch Sankrit v c truyn dy ch yu cho tng lp qu tc, quan li. n , B la mn gio l hnh thc tn ngng a thn nhng khi du nhp xung y, ngi Khmer th tc ha tn ngng ny ch cn th nhng v thn tiu biu nh: Thn Prum (Brahma): l v thn c bn mt tng trng cho s sng to th

gian. Thn Shiva: tng trng cho s hy dit (ngi Khmer gi l Eyso). Thn Vishnu: l thn cu gip th gian, bo tn vn vt (ngi Khmer gi

l Neareay). Ngy nay, tn gio ny khng cn tn ti trn thc t na, ch hin din nhng tn d c th thy c trong khun vin cc ngi cha nh b th linga, yoni. Cng tn ti song song vi B la mn gio cn c Pht gio, c hai h phi Bc tng v Nam tng. n th k XIII, do nhng bin ng lch s x hi, chin tranh lon lc lin tip, i sng nhn dn c cc, o B la mn vi nhng gio l kht khe, phn bit ng cp tr nn khng cn ph hp na, c dn Khmer bit n trit l hin ha, nhn vn ca o Pht v tip nhn vo trong i sng ca mnh. Tuy vy, Pht gio Bc tng vi t tng phng khong, y tr tu dng nh khng c nhng c dn nng nghip chn cht, mc mc, th ng thch ng nn nhng ch cho Pht gio Nam tng t Sri Lanka truyn xung vi gio l thc hnh ph hp hn.S thng th ca Pht gio c phn nh qua cu chuyn dn gian k v cuc

17

u tr gia Maha Prum, v thn bn mt (i din cho B la mn gio) v chng trai tr Thommabal (biu tng ca Pht gio)18. B la mn gio nay ch cn li nhng vt tch th hin qua nhng tc l c xa cn Pht gio tr thnh mt phn khng th tch ri trong cuc sng ngi Khmer.

Con ng di chuyn ca Pht gio Bc tng v Nam tng Ngun: www.rk-world.org/outlook/history.html

18

Cu chuyn k rng thu Ngc Indra to nn tri t, c v quc vng sinh c mt hong t rt thng minh t tn l Thommabal. Lc mi ln nm, hong t hc u thuc y v ln by th thng c b sch bi ton, thin vn, lut l ca thn linh. Hong t thng thuyt php cho dn chng dy v lng t bi nn rt c knh trng. Ting lnh n xa n tai v thn Kabul MahaPrum lm ngi ganh tc v tm cch hi Thommabal. V thn bn mt ny n gp Thommabal ra 3 cu hn trong 7 ngy phi tr li, nu hong t p ng th thn s t ct u mnh trc mt hong t cn khng, hong t phi lm ngc li. V thn hi: Cu th nht: Bui sng ci duyn con ngi u? Cu th hai: Bui tra ci duyn con ngi u? Cu th ba: Bui ti ci duyn con ngi u? Hong t suy ngh n ngy th 6 vn cha gii c. Chng i vo rng v tnh c nghe i chim linh iu tr chuyn di cy tht nt. Con chim trng gii cu cho con chim mi nghe. N ni: Bui sng ci duyn ca con ngi mt nn ngi ta ra mt sch s sau khi thc gic; Bui tra ci duyn ca con ngi ngc nn ngi tm mt; Bui ti ci duyn chn nn ngi ta mi ra chn trc khi ng. Hong t Thommabal mng r v n ngy hn chng p ng hon ton 3 cu ca thn Maha Prum. Thn thua cuc nn gi ng li ha, ct u ca mnh giao cho by c con gi ct giu trn nh ni Kailah trong dy Hy M Lp Sn. T v sau, khi n ngy thn Maha Prum t st, by c con gi xung trn bng mm u lu ca cha n ni Tudi, ri i vng quanh chn ni 3 ln theo hng mt tri mc. Mi nm 1 c bng mm 1 ln, nn ty theo tnh cht ca c tin n no m ngi ta on bit nm tt hay xu. Truyn thuyt ny cng l cch gii thch l vo nm mi ca c dn Khmer vi tc l rc quyn i lch Maha Sang Kran i vng quanh chnh in 3 vng.

18

L tng sng ca ngi Khmer hu nh b chi phi bi Pht gio Nam tng, cho nn trong cuc sng thng ngy, khng ch gii s si m c dn chng u rn luyn theo o php: th gii, b th v tng nim. y cng l mt nt c trng ca ngi Khmer Nam B ngoi nhng c im chung ca nhng c dn thuc loi hnh vn ha gc nng nghip. Tng t nh ngi Vit, ngi Khmer c c cu x hi gn cht vi kiu gia nh m rng, nhiu gia nh qun c tp hp thnh phum, thnh sc. H u mang t duy nng nghip, trng tnh, thin v m tnh biu hin qua li ng x vi mi trng t nhin v x hi: tnh cch n ha, tn trng t tin, nhng v th lnh, nhng ngi gi, s gn b, c kt vi gia nh, lng xm cht ch. im c bit ni bt i vi c dn Khmer Nam B chnh l t tng Pht gio chi phi ton b th gii quan, nhn sinh quan, phong tc tp qun v c cch ng x sinh hot ca h. C cuc i ngi Khmer t lc sinh ra n khi trng thnh, ri v gi v lc cht i, mi ni vui bun u gn vi ngi cha. Ngi Khmer c cu Konlnhnamean Khmer, konlnhnngminwat (c ngha l Ni no c ngi Khmer sng, ni c cha chin). Theo Pht gio Nam tng nguyn thy nn ngi Khmer ch th duy nht Pht Thch Ca, lm theo con ng Ngi ch dn, sng tch phc c khi cht i c siu thot v ci Nit bn. H quan nim rng i cha lm phc cng nh lm rung, lm nhiu c qu phc nhiu, lm t c t, khng lm th khng c hng. Vi suy ngh y, ngi cha tr thnh ch da tinh thn, l ngun an i trong i sng c dn Khmer. D ngho kh, vt v, nh tranh, vch l nhng ngi cha trong sc ca ngi Khmer phi tht khang trang, y , th hin c tinh hoa v bn sc ca cng ng. Cha Khmer cn ng vai tr l mt trung tm vn ha x hi. Ngoi nhng sinh hot tn gio, cha cn l ni din ra nhng l hi ln nh, cc sinh hot vn ha th dc th thao. Ngi cha cn l trng hc tu rn o c, tinh thn, dy ngh, dy ch v c nhng mn ngh thut. Ngi Khmer quan nim Ngi khng c tu hnh trong cha l ngi c nhiu ti li trong i sng, th cho nn ngi con trai khi n tui s c gi gm vo cha tu hc. Tu y l bo p cng n cha m, l hc hnh ch khng phi l cch gii thot khi cuc i. Cc v s si Khmer rt c dn chng knh trng v rt c uy tn trong x hi, thm ch khi c nhng kh khn, vng mc, ngi Khmer thng tm n nh cc v s trong cha trc khi c s can thip ca

19

chnh quyn. Nhng l nghi quan trng trong cuc i nh m ci, m ma, m phc... c dn u mi s si v nh tng kinh cu phc, cu an, chc phc. Nh vy, ngi cha trong i sng sinh hot ngi Khmer Nam B c th ni l sn phm ca tn gio v thc h ca c dn nng nghip la nc. Ngi cha chi phi mi hnh ng ng x, hng h n ci thin, ci p. Cha Khmer cn l tng ha cc sc thi ring ca ngi Khmer, bao gm: nhng l tc, l hi v ngh thut to hnh... l trung tm vn ha x hi ca c dn Khmer Nam B. Gii m nhng iu tn ti quanh ngi cha, nhng iu n cha qua lp hin vt c knh trang nghim y s gip chng ta hiu thm bn sc v c trng vn ha ca dn tc ny.

20

1.2.

Qu trnh hnh thnh v pht trin hnh tng Chn 1.2.1. V khi nim hnh tng, biu tng vn haTrong phm vi lun vn, chng ti nghin cu hnh tng Chn nh mt biu

tng vn ha ca dn tc Khmer. 1.2.1.1. Hnh tng: l mt i tng c sn sinh ra bng h cu hay s tng tng sng to ca ngh s theo nhng quan im thm m nht nh gip cho ngi ta hnh dung c cc s vt, cc s kin, nhng con ngi, nh kh nng vn c ca chng. mi loi hnh ngh thut, hnh tng c bc l di nhiu dng khc nhau mun hnh mun v tu theo l tng thm m ni chung v quan im thm m c th ca tng tc gi. Song d khc nhau th no, hnh tng vn c mt ci chung: hnh tng l kt qu ca mt phng thc ti to mt i tng no (con ngi, hon cnh x hi, cnh vt, v.v...) di mt dng tng ng hoc gn gi v ph hp vi kh nng tn ti khch quan ca chng. 1.2.1.2. Biu tng: l hnh nh v vt trong u c, thc, t duy con ngi. Hnh thc cao nht ca s phn nh trc quan cm tnh xut hin trn c s tri gic. Khc vi tri gic, biu tng khng cn phn nh ri rc cc thuc tnh ca s vt: s vt c phn nh di hnh thc biu tng c tnh chnh th. Nhng biu tng ca con ngi, khc vi ng vt, thng c bc bng mt lp v ngn ng v cha nhiu yu t ca s phn nh khi qut. Biu tng l khu trung gian gia giai on nhn thc cm tnh v giai on nhn thc l tnh. T in Ting Vit vit: Biu tng l hnh nh tng trng. Chim b cu l biu tng ca ha bnh. Theo T in Bch khoa Vn ha hc, khi nim biu tng c hiu l Mt loi k hiu c bit, th hin ni dung thc t ca mt iu no . Biu tng vn ha khc vi k hiu thng thng ch cha ng tm l vi tn ti m n biu trng. C th ni rng biu tng mang bn cht k hiu, nhng n khc vi k hiu thng thng. i vi k hiu thng thng chng ta c th dng mt t thch hp hn gi l tn hiu. Mt tn hiu l mt kch thch m tc ng ca n n c th gi ra hnh nh k c ca mt kch thch khc. Theo T in Biu tng vn ha th gii th biu hiu, vt hiu, phng d, ng ngn lun l u khng biu ngha. Ngay c cc biu tng i s hc, ton hc, khoa hc v mt s nhng cng thc gio l... cng ch l nhng k hiu. Vy, c gi l biu tng khi mt s vt hin tng no

21

tch ng trong n nhng ngha su sc, n c cng ng giai cp, dn tc tha nhn, n lun hng v mt ngha c nh no , nhng ng thi li tim n kh nng m ra nhng ngha khc trong s cm nhn ca con ngi. C th ni, biu tng l nhng hnh nh s vt cm tnh cha y ngha v n cng tr nn sinh ng hn trong i sng vn ha, trong cm nhn ca con ngi. Chng hn, ngn la, trong cc truyn thuyt, l biu tng ca s ty u, s ta sng ca tnh yu theo ngha tinh thn. Ngn la l hnh nh ca tinh thn v s siu vit, linh hn ca la. Theo ngha xu v en ti, ngn la lm cho i bi, gy chia r, bt ha; l hi th chy bng ca s ni lon, s thm mun... Trong tm thc nhn loi, ngn la lun sng ng trong nhng ngha . Ngun gc ca biu tng gn lin vi kh nng nhn thc ca con ngi trong lch s. Thi nguyn thy, i sng tinh thn ca con ngi b chi phi bi nhng tn ngng thn b, cc c ch, hnh v hin din cho ma thut u c xem nh biu tng. Sau ny, biu tng c tn gio, ngh thut v nhng hnh thc vn ha khc k tha. Mt biu tng vn ha c xu hng b sung ngha trong tin trnh lch s ca n, nhng sau mt thi gian, ngha tr nn c nh v i khi kh hiu i vi con ngi thi sau.

1.2.2. M t hnh tng Chn v nhng hnh tng tip bin t n Trong lun vn ny, chng ti nghin cu su vo hnh tng Chn trong vn ha Khmer. y, Chn tr thnh mt biu tng bi n cng bao hm nhiu ngha. Theo ngha tt, Chn hin din nhm bo v nhng thnh qu tt p ca dn tc Khmer; nh ui nhng th lc th ch, xu xa. Theo ngha xu, th Chn li l chnh nhng th lc xu, gy hi v ph hy nhng g tt p m con ngi gy dng. Chn, c th ni chnh l biu tng ca s th thch, s ging x gia ci thin v ci c, s u tranh trong ni tm mi c th nhm vn n chn thin m. Hnh tng Chn (ting Khmer gi l Yeak

XkS) c th hin di dng

mt ngi cao to, khng l vi khun mt rt d tn: mt li ln, trn to, my xch, ming rng, mi to, hai rng nanh di v nhn. Ton thn Yeak mc gip tr, u i mo nhn, tay cm gy, hai chn hi khunh ra. Tng Chn l mt m tp kh c22

o trong ngh thut to hnh Khmer. Chn thng thy c t ng trc cc cng cha hay xung quanh hng ro ni chnh in nhm mc ch bo v ngi cha.

M tp Chn trong vn ha Khmer Nam B Ngi v: V Cng Khnh

23

V ngun gc ca nhn vt ny trong nn vn ha Khmer n nay gn nh khng cn ghi chp no c do nhng bin c lch s nh: chin tranh, lon lc phn ly... Tuy nhin, chng ta bit rng vn ha Khmer chu nh hng su m ca vn ha n . Kt hp gia chng c kho c hc, cng trnh iu khc, cc bc ph iu ti n Angkor cng vi nhng vn bn cn st li nh truyn thuyt, thn thoi... c th tha nhn y l tn d ca sc lan ta mnh m vn ha n m ch o l B la mn gio. Nhn vt truyn thuyt ny khng thuc mt ging loi no c, khng phi l thn, khng phi l th v cng khng l qu. Yeak thng c th hin cho th lc xu xa, ma qu. Theo quan nim truyn thng bc hc, chn l thuc h ca Kubera cha t nhip chnh phng Bc. Phi n ca chn gi l Yaksei, Yakkei hay Yak khna khney, l loi chn ci hung d m t ng ngha trong ting Vit thng dng l b chn, b chn la. S hin hu ca chn c chp nhn trong Aphi Thm hoc Aphi Dharma (m Hn Vit: A - t - m dch l Lun i Php), mt trong ba b kinh thuc Tam Tng kinh in, ting Khmer gi l Tray py ok19. T nguyn Yeak hay Yak

XkS

qua m t v tnh cht ca n, c th

bt ngun t nhng nhn vt yu qu trong nn vn ha n . Chng ta c th tm thy mt s nhn vt kh gn, c th l khi nguyn ca Yeak. Rakshasa: l mt dng qu hay i din cho nhng tinh thn khng ngay thng,

trong sch theo thn thoi n . Nhng Rakshasa cn c gi l nhng k n tht ngi ("Nri-chakshas," "Kravyads"). Nhng Rakshasa n th c gi l Rakshasi, cn Rakshasa n nhng trong hnh dng ngi th gi l Manushya Rakshasi. Theo s thi Ramayana, nhng rakshasa c to ra t bn chn ca thn Brahma; cn nhng ngun ti liu khc th li cho rng chng bt ngun t Pulastya, hoc t Khasa, hoc t Nirriti hay Nirrita. Nhng huyn thoi ni rng rt nhiu rakshasa l nhng con ngi rt xu trong nhng hin thn trc kia. Nhng rakshasa ny chuyn quy ri cc bui l cng t, lm mt tnh cht thing ling ca thn linh, gy lo lng cho cc nh s, m nh con ngi... Mng tay ca chng c nc c, v chng n tht ngi v nhng thc n thiu thi.19

Theo Hunh Ngc Trng, Chn trong sn khu Khmer ng bng sng Cu Long, in trong V sn khu truyn thng Khmer Nam B, S VHTT tnh Sc Trng v Phn vin VHNT Vit Nam ti Tp. HCM xut bn, 1998, tr. 117 128.

24

Chng l nhng k c php thut v ma lc, bin ha khn lng. Trong th gii ca s thi Mahabharata, nhng rakshasa thng thy l nhng k c quyn php, hay bt gp chng trong nhng trn chin gia cc th lc ma qu. Chng c th bin ha thnh dng ny hay dng khc, khin cho ngi khc tin chng v khng th xua ui chng. L nhng k n tht ngi, rakshasa rt thch khi c nhng trn tn st chin trng ni chng c th n xc cht. Hu ht cc rakshasa u khng c nhc tn, nhng s thi c cp n vi rakshasa ni bt. Hu ht chng u l nhng k c c, ch c mt s t l ngi tt. S thi Ramayana c m t nhng Rakshasa ny20. Ravana, mt Rakshasa vi 10 u, l vua ca cc Rakshasa v l k t th ca Rama ngi anh hng trong Ramayana. Trong Mahabharata (cun III: Parva Varna, mc 271 ff.), nh hin trit Markandeya m t vic lm th no m Ravana bt cc c v hong t Rama l nng Sita v bay vt v thnh Lanka; ri vic hong t Rama c vua kh Sugriva gip trn p thnh Lanka v Ravana cu thot nng Sita. Ravana c n 20 cnh tay, biu hin cho lng ham mun vnh cu. Ravana c sinh ra bi mt hin trit B la mn l Vishrava, m l cng cha Kaisaki. Ravana l con ln v anh ta c 2 ngi em l Vibhishana v Kumbhakarna. Cng ln, Ravana cng tr nn hiu chin v y sc mnh, anh ta i thnh Lanka. Thnh Lanka l mt thnh ph bnh yn c ch thin kin trc s Vishwakarma xy dng cho Kubera l ngi gi ca ci cho cha tri. Kubera cng l con trai ca Vishrava v cng20

c

chia

s

Ravana 10 u ph iu trn va (Hin vt ti bo tng Delhi, n )

Trong ting n , Raksha c ngha l s bo v. T ny c bt ngun t ngn ng Sanskrit. Raksha l tinh thn c bn, n gn vi l hi Rakshabandhan c t chc n . Trong l hi ny, mt ch gi s buc mt chui ht, gi l Rakhi, xung quanh c tay ca anh trai c y, yu cu anh ta bo v c. Anh trai s phc p bng vic tng c gi mt mn qu v ha hn s che ch cho c.

25

nhng quyn li nh nhng a con ca Kaikesi. Ravana i Kubera trao thnh Lanka bng v lc. Vishrava khuyn Kubera nn chiu lng Ravana v lc by gi anh ta tr thnh mt k bt kh chin bi. Tr thnh vua nc Lanka, Ravana li c bit n nh mt ng vua cai tr t nc c hiu qu v rng lng. Lanka tr nn hng thnh di triu Ravana mt t nc khng c i ngho, thiu thn. Vibhishana, em trai ca Ravana, v l mt Rakshasa tt bng. Vibhishana p, hiu tho v chuyn cn tun theo nhng tn ngng ca anh ta. Khi BrahmaM t Ravana vua ca Rakshasa thnh Lanka vi 10 u v 20 cnh tay

ban cho anh ta mt n hu, anh y ch xin khng b i chch hng khi lng ngay thng, s cng bng v lun c soi sng bi nhng hiu bit ca thn linh (cun III, Varna Parva: Section 273). Vibhishana lin kt vi Rama chng li Ravana, v gip qun lnh ca Rama bng qua i dng n c thnh Lanka. Khi nhng Rakshasa v hnh xm nhp vo doanh tri ca Rama th Vibhishana bin chng tr li nguyn dng, gip cho qun kh ca Rama tiu dit chng. Sau khi Rama chin thng c Ravana, Vibhishana trung thnh tr thnh vua nc Lanka. Kumbhakarna, cng l mt ngi em ca Ravana, anh ta l mt k ng s v l ch ca nhng o tng. Anh ta ng sut trong khi xy ra trn chin thnh Lanka (do nhn c mn qu l gic ng di t thn Brahma), nhng khi Ravana nh thc, Kumbhakarna tnh gic v tham chin. Kumbhakarna b hong t Rama v em trai Lakshmana h gc bng mi tn thn (Mahabharata, cun III, Varna Parva, phn 285). Kubera: vo thi k Vedic, theo thn thoi n th Kubera l hin thn ca qu

d. Kubera c xem l ch nhn ca nhng con qu sng trong bng ti. Ngy nay, con ngi ln xu x ny c bit n nh v thn linh v l mt trong tm ngi bo v th gii. Kubera cn c coi l vua ca cc Yaksha. Trong nhng v thn Hindu, Kubera c bit n mt cch i chng nh l v thn ch cho

26

nhng h php bo v ti sn ca cha tri. Thn thng ci trn chic xe php thut Pushpak v ri vng bc chu bu cng nhng vt qu xung nhng vng t ni thn i ngang qua nhm cu gip nhng ngi ngho. C hai phin bn trnh by v s chuyn ha ca Kubera thnh mt v thn. Phin bn u tin cho rng Kubera phi tri qua nhng kh khn, kh hnh trong hng nghn nm v c ban thng. Mt phin bn khc lng mn hn th m t rng, mt ngy khi Kubera n cp n ca thn Shiva ngi l vua ca nhng k cp. Trong khi cp th khng hiu bng cch no m ci dy buc ca Kubera b thi bay mt. iu ny khin cho Kubera rt kh khn trong vic buc n li nhng anh ta vn khng khng c lm, n ln th 10 th thnh cng. S vic ny khin cho thn Shiva mn phc Kubera (d y l n lc cp ngi n ca thn). Cui cng, thn Shiva tha nhn Kubera nh nhng v thn Hindu. Kubera c m t l mt ngi ln vi thn hnh xu x v d dng. Anh ta c nc da trng vi 3 ci chn v ch c 8 ci rng. Kubera mang hnh dng nh th l mt iu huyn b, cng tnh cht ca cc v thn Hindu. Bi hnh dng d dng nn Kubera i li rt kh khn. Thn Brahma ly lm thng xt v sai Vishwakarma, v thn kin trc s ca cc thn v l thn di quyn ca Brahma lm mt chic xe cho ngi tn tt. Vishwakarma suy ngh v hnh thnh chic xe Pushpak, mt dng xe nga nh nh khng kh c th di chuyn d dng nhanh chng v cn ln n mc c th cha c mt thnh ph. Kubera rong rui trn chic xe huyn diu i khp ni ri ca ci cu gip nhng ngi ngho kh. Kubera c ba anh em ni ting, l Ravana, Kumbhakarna v Vibhishana. Ba nhn vt ny c cp kh nhiu trong b s thi Ramayana, c ngi dn n bit n nhiu hn c Kubera. Yaksha (hay Yakkha): ging c th gi l Yaksha, ging ci th c gi l

Yakshi hay Yakshini. Theo thn thoi n , y l mt lp nhng tinh thn thuc v thin nhin, thng l nhn t. y l nhng ngi trng coi nhng kho bu n giu trn tri t v trong nhng gc cy. Nhnh chnh ca Yaksha l Kubera, ngi cai qun vng quc Hymalayan m trong thn thoi n cn gi l Alaka.

27

Thn thoi Hindu, o Jain v o Pht m t v Yaksha nh nhng ngi lng tnh cch. Mt mt, Yaksha l nhng ngi v hi sng rng ni, nhng nhn chung cc phin bn thng m t Yaksha l mt loi qu n tht ngi, mt dng yu tinh, ma qu chuyn lng vng trong rng hoang rnh rp con ngi. Chng tng t nh Rakshasa. Yaksha cn c k rng l nhng v thn trng coi thnh ph, lng mc, ao h v cc ging nc. H c th phng nh nhng v thn rn (naga), thn m... m ngun gc c l xut pht t nhng ngi Dravidian. S th phng cc Yaksha tn ti sut thi k Vedic ko di n thi k Kusana. Trong thn thoi Pht gio, Yaksha l ngi hu cn ca Vaisarvana, mt v thn cai qun hng Bc, bo v cho l cng bng. Trong ngh thut, Yaksha nam c to hnh l nhng ngi c khi d tn, c khi bo trn, en v ln; Yaksha n (hay Yakshini) th li l ngi n b p vi khun mt trn, ngc to v mng n. Yakshini: l mt bn sao ging nh nhng yaksha

ging c nhng yakshini l ging ci. C yaksha v yakshini u phc v cho Kubera. Nhng yakshini c m t l nhng ngi n b rt p, gi cm vi hng to, eo tht nh v cp ngc n trn y n. Theo nhng ghi chp trong Uddamareshvara TantraPh iu Yakshini chm trn mt ct ro stupa ti Mathura, th k II, bng sa thch , cao 51cm.

v Tantraraja Tantra, c 36 yakshini c k n vi nhng cu thn ch dnh cho h. Nhng yaksha v yakshini ny s ban cho con ngi t c nhng nguyn nu n cu xin h. Vic to hnh nhng yakshi ny thng trong dng kha thn, khun mt mm ci v tay ang vi nm mt nhnh cy tng trng cho s ph nhiu, sinh si ny n. pha Nam n , nhng Yakshi li khng tng trng cho lng nhn t m y, h c bit n vi t cch l nhng ngi chuyn rnh rp, bt cc, d d n ng bng sc p ri sau y ht mu.

28

Nhng yakshi ny du nhp vo Vit Nam c gi l La st. Ton danh hiu ca v n thn ny l Ph Thin Chi H La st Thnh Nng, cn c gi l "B Thnh Anh La St". Nguyn gc t loi Rakshasa ca o B la mn, c hi nhp vo tn ngng ca ngi Khmer, ri c dn gian ho, th phng trong nhiu n miu. Theo Pht gio th qu La St Ha Ly (Hariti) hay bt con nt em v cho con mnh n tht; sau c c Pht cm thng, nn dng php thn thng bt a con ca qu y tn l Tn Gi La (Pingala) nht di mt chic bt. Qu La St thng con, cho nn n cu khn xin c Pht tha ti. c Pht khuyn m con chng quy y Pht Php, ci t quy chnh, nhng con qu ny li ngn ngi, v l con qu ng, nu b tht ngi th tt c nhng a con ca mnh u i kht. c Pht ha gip chng, cho nn, ngy nay mi tra, trc khi ln trai ng th thc, ch tng c tc cng m con qu La St v cc loi ma qu khc. Chng ta li bt gp y hnh nh i lp: tnh thin v c cng tn ti trong qu La st. Asura: cng l dng biu th cho lc lng ma qu. Thuc tnh tt xu ca Asura

c quan nim khc nhau ty theo cc tn gic khc nhau. Asura i lp vi cc Deva (nhng ngi tt, thin thn...). Theo cc tp ghi chp ca Hindu gio th asura c tnh cht chung l kiu cng, t ph, ngo mn, d tn, xu x v ngu dt. Trong kinh in Pht gio, Asura (m Hn Vit l Atula) l mt trong Bt b chng tc 8 loi chng sanh21, dch ngha l phi thin. y l loi chng sanh c thn lc, c cung in song hnh th khng c oan chnh nh cc ch tin ci tri. Ty theo cn nghip, chn ny c ba loi: Atula Thin o, Atula Qu o v Atula Sc o m trong quan nim Pht gio cho rng chn c c loi tt ln loi xu nh cc loi chng sanh khc. Quan nim nc i ny i khi cn xut hin trong truyn c Khmer. Tuy vy, nhn chung, quan nim v chn kh ph bin trong np ngh ca ngi dn Khmer l dng qu c v xu xa. C l bt ngun t Reamker mt d bn ca s thi Ramayana n . Trng ca Ramayana ra i vo khong th k VI n th k III trc cng nguyn v c xy dng trn c s cuc chin tranh xm lc21

Bt b chng: 1. Thin (tri); 2. Long (rng); 3. D xoa (chn Yaksa); 4. Cn tht b (nhc cng tri Thch); 5. Atula (phi thin); 6. Ca lu la (loi kim si iu); 7. Khn na la (v cng v ca cng tri Thch); 8. Ma hu la (i mng x chn).

29

ca ngi Aryan vo Sri Lanca. Tc gi ca b s thi y cht vn chng, cung nh ny c bit n l o s Valmiki. Ramayana tr thnh s thi v i th hai ca n (sau s thi anh hng ca Mahabharata). Tuy ra i mun hn Mahabharata nhng Ramayana c nh hng rt ln n mi mt i sng vn ho n (tn gio, nghi l, vn hc ngh thut, ngn ng) v lan rng ti c vng ng Nam . Ramayana tr thnh nn tng o c l tng ti nhng ni n lan ta n. Trong cuc chin ca ngi da trng Aryan xm lc n , c mt tc ngi th dn bn a c tn l Yaksa chng li cuc xm lng y di con mt k th ca ngi Aryan th cc th dn bn a l ma qu v h coi ngi cm u bn chn Yaksa l Ravana (tc chn Krong Reap trong truyn Reamker). Vi ngi Khmer, quan nim v cc loi chn ny c tng hp t c quan nim truyn thng V , B la mn gio, v c quan nim chnh thng ca Pht gio. S nh hng ny khin hnh tng Chn tr nn a dng phong ph trn cc lnh vc vn ha x hi ca ngi Khmer. Tiu kt L nhng c dn u tin khai ph v nh c ti vng Nam B, n nay ngi Khmer tr thnh mt b phn khng th tch ri trong cng ng cc dn tc Vit Nam. Vi dn s hn mt triu ngi, dn tc Khmer tp trung ch yu cc tnh thuc ng bng sng Cu Long. y l vng chu th rng v mu m nhng tnh hnh a l mi sinh li khng ng nht, dn n hnh thi c tr ca cc dn tc trn vng t ht sc phong ph. C th chia loi hnh c tr ca ngi Khmer thnh cc vng: c tr trn t ging, c tr trn t rung, c tr ven cc knh rch nh, c tr theo trc l giao thng. Vic nghin cu v nhn chng c dn ng bng sng Cu Long vn cn cha ng nhiu un khc ca lch s. C th tm li rng ngi Khmer Nam B xa vn l c dn ca vng quc Ph Nam, tip ni sau l vng quc Chn Lp, sau ny c s tip xc mnh m vi ngi Vit v ngi Hoa trn mnh t ny. Sau nhng bin ng ca lch s, ngy nay, c dn Khmer chnh thc tr thnh thnh vin trong cng ng 54 dn tc Vit Nam. Cng vi ngi Khmer, ngi Vit, Hoa v Chm bin vng t snh ly hoang vu chu th Cu Long thnh nhng mnh t mu m, nhng ng la tt

30

ti, nhng xm lng tr ph. Qu trnh cng c ca cc dn tc Vit, Khmer, Hoa, Chm trn vng chu th ny tt yu to nn s giao lu tip bin vn ha, ri dn hnh thnh mt din mo vn ha vng ng bng sng Cu Long mang tnh a dng phong ph gn vi c trng vn ha tng dn tc. S giao lu y din ra mt cch hon ton t nguyn, su sc v ton din v tch cc. Mi dn tc u duy tr v lu gi nhng c trng ring v tip thu c chn lc nhm lm giu thm cht vn ha ca dn tc mnh. Thuc loi hnh vn ha gc nng nghip, ngi Khmer c c cu x hi gn cht vi kiu gia nh m rng, sng qun c trong phum, sc. H u mang t duy nng nghip, trng tnh, thin v m tnh biu hin qua li ng x dung ha vi mi trng t nhin, vi truyn thng tn trng t tin, ng b, cha m. im c bit ni bt i vi c dn Khmer Nam B chnh l t tng Pht gio chi phi ton b th gii quan, nhn sinh quan, phong tc tp qun v c cch ng x sinh hot ca h. iu ny th hin qua vai tr trung tm ca ngi cha trong phum, sc. Ngoi nhng sinh hot tn gio, cha cn l ni din ra nhng l hi ln nh, cc hot ng gii tr cho dn chng. Ni y cn l trng hc tu rn o c, tinh thn, dy ngh, dy ch v c nhng mn ngh thut. Ngi cha chnh l ngun ng vin, an i, l ch da trong i sng tinh thn ca c dn Khmer Nam B. i tng chnh ca lun vn l m tp Chn. V hnh dng, Chn c th hin di dng mt ngi cao to, mc gip tr v c khun mt d tn: mt li, my xch, mi to, ming rng, c hai rng nanh di v nhn. Chn l m tp xut x t n , tip bin qua nhiu giai on thng trm m tr thnh mt biu tng c o trong nn vn ha c dn Khmer. hiu c mt nn vn ha cn phi ha mnh vi nhng con ngi trong nn vn ha , thu hiu ht nhng suy ngh ca h, hc cch nghe h ni v bn thn v tun th nhng quy lut ring ca vn ha. Vi suy ngh nh th, trc tin chng ti gii thiu s lc nhng m tp c xem l ngun gc ca Chn trong vn ha n , t lin h vi nn vn ha Khmer lm sng t nhng kha cnh vn ha n cha di dng mt hnh tng.

31