CHUYỆNTHỜIBAOCẤP-IEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MỤCLỤC LỜINHÀXUẤTBẢN VẬTLỘNGIANKHỔĐỂCHIẾNTHẮNGCƠCHẾBAOCẤP TIÊUCHUẨNBỘTRƯỞNGKHÔNGDÙNGHẾT NỖIÁMẢNH MÀUTHỜIGIANXÁMNGẮT BA MƯƠI MỐT NĂM GẮN BÓ CÙNG MÁYCHIẾUPHIM KÝỨCTHỜI“SỔGẠO” “VÒNGKIMCÔ” TRƯỚCKHICHỢTRỜIBỊĐÁNHSẬP “ĐẸP TRAI ĐI BỘ KHÔNG BẰNG MẶT RỖ ĐILƠ” XUẤTDƯƠNGGIÚPNƯỚC,CỨUNHÀ KỶNIỆMKHÓQUÊN NHỮNGNGÀYKHỐNKHỔ KHÔNGGÌLOBẰNGMẤTSỔGẠO TƯCÁCHHÒNĐÁ THỜIBAOCẤPVỚITHẾHỆ8X THỜIRƯNGRƯNGNƯỚCMẮT

THỜIBITRÁNG NHỮNGNGHỀSÁNGGIÁTHỜIBAOCẤP MẸTÔIKÉNRỂ VINHQUYDUHỌC HIỆNHỮUCỦATHỜIBAOCẤP TÔI"TRẮNGÁN" NỖINIỀMCỦATÔI ĐỘTPHÁ CÔNGPHÁ“LŨYTRE” CHUYỆNCÔGIÁOTÔI CHIẾCÁOCƠCHẾMỚI TƯỞNGNHƯXAXÔILẮM TỪCHẠYGẠOĐẾNPHÁCƠCHẾGIÁ BÙGIÁVÀOLƯƠNG MỘTĐỀÁNKHÔNGTHỂBỎDỞÔNCỐ,TRITÂN

LỜINHÀXUẤTBẢN

Đánhgiávềnhững thành tựu20nămđổimới, trongBáocáoChính trịcủaBanChấpHànhTrungƯơng tạiĐạihộiXcủaĐảngcónếu rõ: “Haimươinămqua…côngcuộcđổimớicủanước tađãđạtđượcnhững thànhtíchtolớnvàcóýnghĩalịchsử”. Đểgiúpđộcgiảthấyđượcrõhơnnhữngthànhtựutolớnmànhândântađãđạtđượctronghơn20nămqua,NhàxuấtbảnThôngTấnbiênsoạnvàấnhànhcuốnsáchvớitựađề:“Chuyệnthờibaocấp”. Cuốn sách là tập hợp các bài viết củamột số tác giả kể lại những câuchuyệnchânthựcvềnhữngkhókhăn,thiếuthốn,tìnhtrạngkhanhiếmhànghoá,lươngthực,thựcphẩmcùngcácnhuyếuphẩmthiếtyếucủađờisốngconngườivànhữngtưduy,suynghĩ,mongướcrấtgiảndịcủamọingườithờikỳtrướcĐổimới(1986),khimàđấtnướctacònduytrìcơchếkinhtếkếhoạchhóatậptrungquanliêu,baocấp.Thờikỳđómọinhuyếuphẩmcầnthiếtđềuphảiphânphốitheochếđộtemphiếuvàchúngtavẫngọilà“thờibaocấp”. Trải qua thời kỳ khó khăn như vậy, nhưng nhân dân ta vẫn vượt qua.Chúngtađãtrăntrở, tìmtòiđượcconđườngđiphùhợpvớiquyluậtpháttriểnchungcủathờiđạivàthựctiễncủaViệtNam.Nhờđó,đấtnướctađãthoát rakhỏikhủnghoảngkinh tế -xãhội, có sự thayđổi cơbảnvà toàndiệnnhưhômnay,đờisốngcủanhândânđượccảithiệnrõrệt.Nhữngkếtquả,thànhtựuđóđãkhẳngđịnhđườnglốiđổimớidoĐảngtakhởixướngvàlãnhđạolàđúngđắn. Xuấtbảncuốnsách,chúngtôimongmuốngiúpbạnđọc,nhất là thếhệsinhravàlớnlênsaukhiđấtnướcthựchiệnđườnglốiđổimới,hiểuthêmđượcchặngđườnggiannanmà thếhệchaanhđãphải trảiqua, thêmquýtrọngvàtựhàovềlịchsửhàohùngcủadântộc,đểphấnđấulaođộng,họctập, rèn luyệnđức tài,gópphầndựngxâyđấtnướcmạnhgiàu,xứngđángvớithếhệđitrước. Xingiớithiệucuốnsáchcùngbạnđọc. NHÀXUẤTBẢNTHÔNGTẤN

VẬTLỘNGIANKHỔĐỂCHIẾNTHẮNGCƠCHẾBAOCẤP

Vàitrămtrangsáchchỉcóthểpháchọatrongchừngmựcnàođóbềmặtnhữngkhókhăncủamột thờibaocấp.Nhữngbàiviết,nhữngcâuchuyệnchưakểhếtnỗicơcực,giantruânđènặnglêntoànxãhộitrongnhữngnămthángđó.NhưngdườngnhưcóaiđómuốnphơibàymộtđịnhkiếnrằngcómộtlớpngườiđượcưuđãibởichếđộA1,A,B,Cđãbảovệvàduytrìcơchếbaocấptrongmộtthờigianquádài. NgườiviếtbàinàycũngcónhữngnămthángđượctiêuchuẩnC,rồiBvàcảtiêuchuẩnA,dẫuchưaphảilàA1,cũngcóthểxếpvàotầnglớpđượcưuđãi trong thời bao cấp. Nhưng cũng nhờ vậy mà biết một phần nào cănnguyêncủachếđộbaocấp,hơnnữalạiđượctheodõicuộcđấutranhgiankhổcủachínhnhữngngườiđượchưởngchếđộA1đẩyluitừngbước,tiếntớichiếnthắngtưduyvàcơchếbaocấp. Trướchếtphảithừanhậnrằngchếđộbaocấpbắtnguồntừmộtýtưởngcaođẹpmongchotấtcảmọingườiđềucócơmănáomặc,đượchọchànhvàđược chăm lo sức khỏe.Người tamang hoài bão bằngmột lực lượng vậtchất nghèonànvừa có thể tập trung công sức để xây dựngvà bảo vệ đấtnước,vừadầndầncải thiệnđời sốngchonhândân.Chếđộbaocấpđượchìnhthànhtừýtưởngcaođẹpđóvànóđãpháthuytácdụng,thựcsựthànhcông trong thời kỳ chúng ta tập trung sức người sức của cho cuộc khángchiếnchốngngoạixâmđểgiànhđộclập,tựdochoTổquốc. Đất nước thốngnhất, kẻ thù bị đánh bại, cũngvới ý tưởng cao đẹp đóngười ta lạinuôihyvọng trongmột thờigiankhôngquádài thựchiệnkếhoạchkhôiphụckinhtế,xâydựngmộtđấtnướcđộclập,giàumạnh,nhândân được tự do, hạnh phúc.Ước vọng đó càng được nuôi dưỡng bởi hàoquangchiếnthắng,khíthếdờinon,lấpbiểncủanhữngngàysaumùaxuânnăm1975vàcảnăm1976tươiđẹp. Thựctếphũphàng,2 tỷđôlađượcviện trợmỗinămkhôngcòn,dự trữnhànướckhôngđủnuôi sốngđất nướcvài tuần, nhiềunăm liềnmấtmùaliêntiếp.Suốtnhữngnămchiếntranh,haimiềnNamBắcnhậnkhôngdướimộttriệutấnlươngthựcviệntrợmỗinămnaykhôngcòn.Và30nămchiếntranhgiảiphóngvừakếtthúcthìcuộcchiếntranhbảovệđấtnướcởhaiđầubiêngiớikhôngdưới10năm,lạibắtđầu.Khókhănchồngchất!

NhớmãinhữngdòngchứachantìnhngườicủamộtđồngnghiệpnữnướcngoàitrongmộtbàiviếtvềViệtNamnăm1979:“NgườiViệtNamthiếucảgạovàbộtmỳđangphảisiếtchặtthắtlưng,épcáidạdàylépkẹpcủamìnhđểđemnhững tấngạocuốicùnggiúpnhândânnước lánggiềngvượtquanạndiệtchủng”. Giữatháng4/1978,anhNguyễnDuyTrinhphảithaymặtBanBíthưđiệnyêucầu các tỉnhHảiDương,TháiBình,HàNamNinh,HàSơnBình,HàBắcnỗlựccungứnglươngthựcchoHàNội,saosớmcóđượcmộtnửakhẩuphầngạohoặctốithiểuđượckhoảng40%gạotrongkhẩuphầnlươngthực.Điệnnóirõtháng3/1978,Thủđôchỉđược30%gạotrongkhẩuphầnlươngthựcvàsangtháng4/1978dânHàNộisẽkhôngcònđượcnhưtháng3,trongkhicácthựcphẩmthôngthườngnhưrau,đậuphụ,mỡ,cácũngkhôngđủđểbántheotemphiếu. Nhớlạithờikỳđó,tìnhhìnhthànhphốHồChíMinhcũngkhônghơnbaonhiêu.NhiềuanhemthúcgiụctôibayraHàNộiphảnánhtìnhhìnhvớicácđồngchílãnhđạocaocấp.RaHàNộilạicàngthấykhó,nóigìnữavànóivớiai.AnhĐổngNgạcbiếtchuyện,gọilêngặpanhBa.KhôngítlầntôibáocáothôngtinvớiđồngchíTổngBíthư,nhưngcólẽđâylàlầnđầutiêntôithấy anh Ba ngồi yên, nghemà như không nghe, không hỏi lại mà cũngkhôngngắt lời.Cảmthấykhôngnênnói thêm, tôi rút lại:RaHàNội thấytìnhhìnhcũngkhôngdễdàngvàchắcchắnTrungươngđãcóđầyđủthôngtin,tôichỉmuốnđượcngheýkiếncủaanh.AnhBađứngdậy.Anhnóinhẹnhàngmàtôichưabaogiờthấy:“ThếanhbảoTrungươngphảilàmgìđây,tôiphảilàmgìđây!CácđồngchílãnhđạocótráchnhiệmbênĐảngvàbênChínhphủđềucómặttạichỗ.Khókhănthìphảitìmcáchtháogỡ,ngồimàkêu cực, trông chờ ai cứumình”. Anh trở lại cách nói thường ngày, caogiọngvànhanh,phântíchgọntìnhhìnhkinhtế-xãhội,anninhquốcphòng,tìnhhìnhmộtbộphậncánbộquanliêu,biếnchất,tiêucực,nhũngnhiễugâyphiềnhàchodân.Rồianhbảo tôi:Trở lạingay trongđó, tráchnhiệmcủaanh là phải nắm thông tin tình hình biên giới TâyNam. Còn các vấn đềlươngthực,đờisốngtasẽcócáchtháogỡdần.Nhưngnhớnhé,chừngnàochưacó21triệutấngạo,1triệutấnthủysảnvànửatriệuhéctacaosu,chưacó500triệurúp-đôlaxuấtkhẩuthìchừngđócònchưayên. Như vậy đó, tình hình những năm 1977-1978 đè nặng tâm trí của lớpngườithuộctiêuchuẩnA1.Dẫuhọchưaquágiàyếu,mỗibữacũngchỉănnổilưngchéncơmhoặcmộttôcháo.Mãinhiềunămsaunàytôivẫnchịuámảnhbởicácconsố21triệutấngạo,1 triệutấnthủysảnvà500triệurúp-

đôlaxuấtkhẩu,nhữngướcmơthậtquánhỏbécủa lãnhđạoĐảngvàNhànướcthờiđó. Trở lạimiềnNam, theo anhNămTrườngChinh đi tới các điểm “vượtrào”,ngườitathấynhàlãnhđạovốnđượccoilànhàlýluậncótínhnguyêntắccao,nghiêmtúcvàchặtchẽlạilắngnghevớitháiđộđồngtình,khuyếnkhích.AnhNămtrựctiếpxemvànghemột“chuyêngiathửgạo”,bằngmắtvà taymàxácđịnhchínhxácchất lượnggạo.Anhhoàn toàn tán thànhđềxuấttrảmứclươngcaogấpmấychụclầnsovớimứcmàđơnvịđangtrảchochuyêngiađó. Tại155HiềnVươngmànaylà155VõThịSáudiễnramộtcuộcHộithảovề“Bùgiávàolương”doanhChínCầnthuyếttrình(đượcanhNămTrườngChinhbậtđènxanh).AnhTốHữucònphảidặn:“Khôngđượclàmrầmrộ,mà nhớ chưa viết, chưa nói công khai khi tập thểBộChính trị và Trungươngchưacóquyếtđịnhchínhthức”. Rõrànglàtừnhucầucủađờisốngxãhội,lợiíchthiếtthựccủanhândâncảởnôngthônvàthànhphố,mớicótìnhhìnhnôngnghiệpmiềnBắc“làmchui”,thànhthịmiềnNam“vượtrào”.Nhưngmỗiđiểm“làmchui”và“vượtrào”đềucóđènxanhcủanhữngA1,vìvậymớicóKhoán100,Khoán10vàNghịquyếtHộinghịTrungươnglầnthứ6. Tháng 8/1979, giữa lúc đang phải tập trung lực lượng giúp bạnCampuchia,TrungươngkhóaIVmởHộinghịlầnthứ6.TuynộidungHộinghịchỉbànvềtìnhhìnhvànhiệmvụ,phươnghướngpháttriểncôngnghiệphàngtiêudùngvàcôngnghiệpđịaphương,nhưngTrungươngđãthẳngthắnphêphánviệcxâydựngkếhoạchkhôngxuấtpháttừthựctiễn,còntậptrungquanlieu,chưakếthợpđượckếhoạchvớithịtrường,chínhsáchcụthểthìgòbó,cứngnhắckhôngkhuyếnkhíchsảnxuấtpháttriển,quảnlýnặngvềhànhchính,quanliêu,baocấp,khôngđảmbảoquyềntựchủsảnxuất,kinhdoanhcủacácngành,cácđơnvịsảnxuất,kinhdoanh,khôngchúývậndụngcácquyluậtkinhtế! Từđó,HộinghịTrungươnglầnthứ6(khóaIV)quyếtđịnhđổimớicôngtáckếhoạchhóa,xóabỏnhữngchínhsách,quyđịnhbấthợp lý,mởrộngquyềnchủđộngcủacácngành,địaphươngvàcơsở(cảquốcdoanh,tậpthểvàcáthể),trongsảnxuất,kinhdoanhnhằmlàmchosảnxuất"bungra"đểcóthêmnhiềuhànghóachoxãhội.Nhưvậylàtừnăm1979,Đảngtađãcóquyếtđịnhđầutiênvềđổimới,đãphêpháncơchếkếhoạchhóatậptrungquanliêu,baocấpvàchophép“bungra”trongsảnxuất,kinhdoanh

Thờiđiểmđó,chínhsáchbaovây,cấmvậncủaMỹcàngsiếtchặt,nhữngđịnhchếcủaHộiđồngtươngtrợkinhtế(SEV)ngàycàngchặtchẽ,điềuđócónghĩalàsựhỗtrợtừcácnướcxãhộichủnghĩaanhemkhôngcònnhưtrước.Vàcũngnăm1979,BộChính trịđãphảicókhông ítquyếtđịnhvềtăngcườnglựclượngvũtrang, lậpQuânkhuthủđô, thànhlậpthêmQuânđoàn5ởQuânkhu I,Quânđoàn8ởQuânkhu II, quân sựhóa cảngHảiPhòng… Tuynhiên,tinhthầncủaNghịquyếtHộinghịTrungươnglầnthứ6đãtạokhôngkhícởimởgiảmbớtđượcmộtsốkhókhănchocáccấp,cácngànhvàcơsở. NhânnóivìsaotạiHộinghịtoànngànhởĐàNẵngnăm1983,lãnhđạoTTXVNkhẳngđịnhvềcơbảnđãthựchiệnhạchtoánkinhtếtoànphầnvàtạo tiềnđềchophươngánxâydựnghãngthôngtấnbáochíphichínhphủbêncạnhhãngthôngtấnthôngtinnhànước.Táihiện“haitrongmột”,trongthời kỳ chiến tranh (VNTTX và TTXGP là “hai trong một”). Dự án xâydựng thêmhãng thông tấn báo chí đối ngoại phi chính phủđể lại có “haitrongmột"(VNAvàVinapress)trongthờibình. Bước phát triểnmới của TTXVN từ cuối những năm 1978-1979 cũngthoátthaitừsự“vượtrào”,từ“bungra”theotinhthầncủaNghịquyếtHộinghịTrungươnglầnthứ6,từsựủnghộchínhthức(vàkhôngchínhthức)của nhiều đồng chí A1. TTXVN đã được phép thành lập nhiều doanhnghiệp:ảnh, in,giấy, sảnxuất, sửachữa,nângcấp thiếtbị thông tinvàcảmộtcôngtytổnghợpbaogồmtấtcảcácbanbiêntập,cáctờbáo.TTXVNcũngcólựclượngđilàmlúaởCàMau,trồngmàuởGiaLâmtheophongtràochung.Nhưngcáimàcánbộ,côngnhânviêncủaTTXVNtậptrunglàmlàtạoranhữngnguồnthunhậptừảnh,từtin,báo,kểcảbáoảnh.Họchỉsảnxuấtđượcgiấypơ-luyanhưngnộpgiấypơ-luyachoỦybankếhoạchnhànướcđểđổilấygiấyinbáotrongkếhoạch.Nếuđượcbậtđènxanhthìcuốinhữngnăm1980,họđãcócơsởsảnxuấtgiấylángcaocấp. LấyTTXVNlàmvídụđểchứngminhrằng:KhiĐảngcócơchếdù làmớihémở,cáccơsởđãcóthểnăngđộngvươnlêntựcứulấymình.NgaytrênđịabàncủamộttỉnhnhưLongAn,saukhithựchiệnbùgiávàolương,tỉnh đã làm thử việc tính giá thành đầy đủ trong một số xí nghiệp quốcdoanh,đạtkếtquảvữngchắc,sảnxuấtđượcvữngmạnh,đờisốngcôngnhânổnđịnh,nhândânlaođộngthựcsựlàmchủsảnxuấtvàphânphối.Nhànướcnắmđượchàng, tiền,quản lý thị trường,hạnchếbiếnđộngxấuvềgiácả.

NhiềuđịaphươngcũngápdụngcáchlàmđócủaLongAn. Trên tầmvĩmô, dẫuđã cóNghị quyếtHội nghịTrungương lần thứ6(1979)vàmộtsốchỉ thị,nghịquyếtcủaĐảngvàNhànước,nhưngnhữngnămtiếpsauchođếnĐạihộiVnăm1982vànhữnghộinghịTrungươngkhóaV,vẫnchưatạorađượcchuyểnbiếncơbảntrongđờisốngkinhtế-xãhộicủađấtnước. Lýdokháchquanrấtlớn:Dựtrữngoạihốicạnkiệt,nguồnviệntrợkhônghoànlạicònchútítkhôngđángkể,nợđếnhạnkhôngtrảnổi,dânsốlạităngnhanh,hậuquảchiếntranhcònđènặng,nhucầuquốcphòng,anninhkhônggiảm,baovâycấmvậnsiếtchặt.Dẫumộtsốcôngtrìnhcôngnghiệp,giaothông, thủy lợibướcđầucóđónggópchonềnkinh tếvàmức tăng lươngthực,thựcphẩmcóvượtlênchútítnhưngvẫnchưađủđểtựtrangtrảichomứcsốngthấp,nóigìđếntíchlũy.Liền6năm,cơchếtậptrungquanliêu,baocấpbịphêphánởmọihộinghịnhưngvẫnchưathểxóabỏngayđược.Bởi lẽ tập trungquan liêu,baocấp làcáidễnhậnbiết.Nhưngcănnguyêncủanólàđiềurấtkhóthốngnhấtnhậnđịnh,từđónhữngbiệnpháptháogỡkhóđạttớihiệuquả,thậmchícónhữngbiệnpháptháogỡthiếuchuẩnxáclạidẫnđếnnhữngtáchạikhônlường.Điểnhìnhlàviệcthựchiệnchínhsáchthayđổivềgiá,lương,tiềnđãlàmđảolộnsảnxuấtvàđờisốngcủatoànxãhộivàonửacuốinăm1985.Nhớlại,tháng6/1985,trongphátbiểucủamìnhvềphươngángiá,lương,tiềntrìnhHộinghịTrungươnglầnthứ8,đồngchíTrườngChinhđãthẳngthắnphêbìnhvềcáchtínhgiáđó.Đồngchíchorằngtoànbộcácphép tínhnêu trongphươngánđều trởnên thừa, thậmchí trởnênvônghĩa,chẳngkhácnàođặtcâuhỏi“Hãytínhgiámuathócbiếtrằnggiáđólà10đồng/kg”.Đồngchíchorằngđịnhgiá10đồng/kgthóclàdotanặnrangaytừđầuchứkhôngphảilàkếtquảtínhtoándựatrênthựctế.Địnhsẵn10đồngtrongkhigiámuathócbìnhquânởđồngbằngBắcbộlà22đến25 đồng/kg,miềnTrung 18-22 đồng, đồng bằng sôngCửuLong là 14-16đồng.Nếuđịnhgiá10đồngthìtựnhiênlạihìnhthànhchínhsáchhaigiá. Lẽraphảitổngkếtviệcbùgiávàolươngtrướckhibanhànhchínhsáchmớivềgiá,lương,tiềntheođềnghịcủađồngchíTrườngChinh,chúngtalạinônnóngchủquanthựchiệncácbướcđikhôngđồngbộvềgiá,lương,tiền,đẩycuộckhủnghoảngkinhtế-xãhộicủađấtnướctớimứcbáođộngđỏ. Nềnkinhtếđứngbênlềcủasựsụpđổ,buộcchúngtaphảitruytìmcănnguyêncủanhữngsailầm,củabệnhduyýchí,buộcchúngtaphảicótưduylý luậnmớivềnhữngbướcđiđúngđắn,phùhợpvớiquyluậtkháchquantrongchặngđườngđầutiêncủathờikỳquáđộ.

Trướcnhữngthửtháchsốngcòncủađấtnước,cácđồngchílãnhđạocaonhất củaĐảng,Nhà nước đã phải trở lại với tư tưởngHồChíMinh, vớiphươngphápcáchmạngsángtạovàđộcđáocủaNgười.Tưduymớivềlýluậnsoisángconđườngđi lênchủnghĩaxãhộiởViệtNamđãdẫntới tưduy kinh tếmới được phản ánh sâu sắc trongBáo cáoChính trị củaBanChấphànhTrungươngtạiĐạihộiVIcủaĐảng,năm1986.ChínhsáchđổimớitoàndiệnđượcmởđầutừĐạihộiVImớithựcsựxóabỏtừgốccơchếquanliêu,baocấp.Nhưngcũngphảitrảiquahaikỳđạihội,vớisựnỗlựctolớncủatoànĐảng, toàndân,chúngta từngbướchoànthiệnđườnglốiđổimớivàchođếnnăm1996,nhữngđườngnétcơbảncủacơchếkinhtế thịtrườngđịnhhướngxãhội chủnghĩađãđượchình thành tươngđối rõnét,cùngnhững thành tựuđạtđược,chúng tamớikhẳngđịnh:đấtnướcvềcơbảnđãvượtquathờikỳkhủnghoảngkinhtế-xãhội. Đã21nămtrôiquakểtừĐạihộiVI.HiệnnaychúngtađangthựchiệnNghịquyếtĐạihộiX.Mongbạnđọccùngchiasẻmộtkháiniệm“baocấpxãhội”toàndiệnvàrộngrãi.Mộtnhànước,nhấtlànhànướccủadân,dodânvàvìdânthìkhôngthểvàkhôngbaogiờquêntráchnhiệm“baocấpxãhội”(trợcấpxãhội).Khitrướcmắttacòntớinăm,bảytriệungườikhuyếttật trênmình cònmang nặng hậu quả chiến tranh và không dưới 20 triệunhândânvùngsâu,vùngxa,vùngkhókhăncònđangsốngdướimứcnghèokhổvàbaongườiốmđau,bệnhtậtkhôngđủtiềnlochữabệnh,đànhrằngcóthểtừngbướcxãhộihóatừngphầnnhưngtráchnhiệmcủaNhànướcđốivớinhữngđốitượngnóitrênlàrấtlớn. ĐỗPhượng NguyênỦyviênTWĐảng, NguyênTổngGiámđốcTTXVN

TIÊUCHUẨNBỘTRƯỞNGKHÔNGDÙNGHẾT

TSNguyễnVănHuytiếtlộ:tiềnlươngcủacảnhàôngtừngkhôngđủđểmuahếttiêuchuẩnthựcphẩmBộtrưởngcủangườichaquácố. ÔngNguyễnVănHuy-GiámđốcBảotàngDântộchọc,nói: “Đầunhữngnăm80của thếkỷ trước,giađình tôi cũngnhưnhữnggiađìnhkhácsốngởHàNộiphảivôcùngchậtvậtvớicuộcsống.BốtôilàBộtrưởng Bộ Giáo dục. Ông mất ngay sau khi đất nước được thống nhất.Nhưngmẹtôivẫnđượchưởngchếđộcungcấpnhưkhibốtôicònsống.Đạigiađìnhchúngtôi-mẹtôivàbốngiađìnhanhchịemchúngtôi,cùngchungsốngdướimộtmáinhà,góptiềnlương,ănchungmộtnồi.” Tấtcảchúngtôiđềulànhữngcánbộtrungcấp(tiếnsỹ,giáosư,phóviệntrưởnghoặc tươngđương…)nhưng tiền lươngcủachúng tôikhôngđủđểmuahếttiêuchuẩnthựcphẩmvốnđãítỏicấpchomộtBộtrưởng. Lương còn phải dành chi dùng cho nhiều công việc học hành, ănmặckhác của con cái. Tháng nào cũng thừa phiếu, nhưng tuyệt đối chúng tôikhôngtiếptaycho“conphe”,tứckhôngbánlạiphiếuhaymuathựcphẩmtừcửahàngcungcấpTônĐảnhayHữuNghịrađểbánlại,kiếmvàiđồngchênhlệch. Nuôilợn,nuôigà,nuôichimcút,trồngnấmrơm,nuôiốcbươuvàng,giacôngmũ cối…Có lần bán được con lợn 98 kg, từ già đến trẻ đềumừng.Nhưngchỉdámđểlạiítlòngcònbántấtcả.Tốitốichúngtôingồiranglạc,đếmtừnghạtchovàotúinylonvàépdánlạiđểsánghômsauđưađibỏmốicùngvớivàikhaynướcđátừtủlạnhSaratovcủagiađìnhchocáccửahàngbánnướcquenbiết.Nhiều lần tôi khóc khi nhìnmẹ tôi vừa cặmcụi đếmtừnghạtlạcvừachuyệntròmộtcáchvuivẻvớicácchịvàcáccháutôi.Chịtôibịtainạnôtôkhánặngnhưngvẫnphảichungsốngvớiđànchimcúthôihámmàkhôngdámbỏđi,vìđólàmộtnguồnsốngquantrọng. Cũngvàothờigiannày,haicontôicònnhỏ.VợtôicócôngănviệclàmổnđịnhnhưngvẫnphảiđixuấtkhẩulaođộngởLiênXôđể“gửisữavềchocon”.CácbạnngườiNgacủatôiởViệnHànlâmKhoahọcLiênXôthờiđókhôngthểhiểuđượcvìsaovợcủamộtPhóViệntrưởnglạiphảiđixuấtkhẩu

laođộng. Ngẫmvềýnghĩacủacuộcsốngsaukhiđổimới,ôngchiêmnghiệm:“Đólàsựkhácbiệtmộttrờimộtvực”. Thờiđó,họướcmơgì?MộtchiếcxeđạpThốngnhất.Mộtcáiquạt taivoi.MộtđôidépnhựaTiềnphong.Mộtquảtrứngtrongbữaăn.Mộtbaogạokhôngcómùimốc.MộtbánhxàphòngthơmCamay… TSNguyễnVănHuy nhớ lại câu chuyện giữa ông và người cựu chiếnbinhgià:Chiềuhômđó,ôngnhậnđượcđiệnthoạithôngbáocóngườidântựnguyệnđếnbảotàngtặnghiệnvật.Mộtlãocựuchiếnbinhrunruncầmtrêntaycuốnsổbìamàuvàngchứanhữngdòngghichépvềthờitemphiếucáchđâyhaimươinăm. Đểcóbìacuốnsổmàuvàngkia,ngườicựuchiếnbinhphảidànhdụmtừvỏbọcquấnmìntrongthờichiếntranh. Cónhữngcụhơn90tuổivẫngiữcẩnthậnchiếcxeđạpmìnhđượcphânphốitừnhữngnăm60củathếkỷtrướcvớiđầyđủgiấyđăngkýxe,giấymuaphụtùngxe,biểnsốxevàsẵnsànghiếntặngchoBảotàngchỉvớiđiềukiệnBảotàngcầntrântrọngvàgiữgìnchuđáo,lâudàinhữngkỷvậtnàychohậuthế. ThuHà

NỖIÁMẢNH

NhữngngườiHàNộitừngtrảiquathờikỳbaocấpđềutrảlờikhôngbaogiờmuốn quay trở lại những ngày tháng ấy.Đó là nỗi ámảnh của hàngtriệugiađình,nhưngcũngkhôngítngườimuốncảmơnthờiấy. Nhữnghiệnvậtbằnggiấynhư temphiếu, sổmua lương thựcbêncạnhnhữngđồdùng,vậtdụngtronggiađìnhnhưxeđạp,đài,tiviđềuhiệndiệnởmộtgócbảotàng,táihiệncuộcsốngHàNộimộtthờiđãqua.Cókhichỉlàmộtquảtrứngđượctrưngbàytronglồngkínhhaylọthuốcpenixilinđựngđầymỳchínhcũngđủkhiếnngườixemgợinhớnhiềuđiều. TSNguyễnVănHuy-GiámđốcBảotàngDântộchọc,làngườitừngtrảiquacuộcsốngcủathờigiankhóấynênthấmthíanỗikhổbaocấp:“Chúngtôikhôngchỉdừnglạiởviệcphảnánhnhữnghìnhảnhtĩnhmàcònghilạinhữngcâuchuyện,nhữngkýứcđượcgửigắmthôngquacuộcphỏngvấntròchuyệnvớicácnhânchứnglịchsử”. Chínhtayôngnhậntừcáccánbộhưutrí,cáccụông,cụbànhữnghiệnvậttưởngnhưchỉcònlạitrongquákhứ.HaibộphimvideovềHàNội:MộtthờigiankhóvàMộtthờiđểnhớghilạichânthựcnhữnghìnhảnhcủanhiềutầng lớpxãhộikhácnhau thờibaocấp.Chínhnhândân lànhânvật trongphimvàcáckýứcdohọtáihiệnlạichuyểntảiđượcnhiềucáchnhìnvềthờiđãqua.BàLêThịHiền,69tuổi,nguyênQuầytrưởngQuầyrauquảĐồngXuân,số85HàngBuồmhồinhớ:“Thựcphẩmmuabằngtemphiếu, trongđócónhiềuô.Nhiềulúc,rauxanhcũngcắtô,mùahècóquảcam,quảquýtcũngcắtô,khôngôchínhthìôphụ.Hầuhếtmọinhuyếuphẩmđềuđượcphânphốiquahệthốngmậudịch”.CònôngLêGiaThụy(65tuổi,Trungtácônganđãnghỉhưu,ngõ12,phốLươngKhánhThiện) thìbị ámảnhbởinhững công nghệ phe tem phiếu: “Phe tem phiếu là chuyện bình thường,thậmchíphecảvétàuxe,véxemphim.Anhxếphàngkhôngmuađượchaykhôngmuốnxếphàngthìmuavéchợđen,véđáng5hào,trả7hàochẳnghạn.Nhữngngườipheđãmócngoặcvớibọnbánvéởbêntrong”. VớingườiHàNội,muagạolànỗinhọcnhằn;vìvậy,nhữngcửahànggạolàhìnhảnhrõrệtnhấtcủaHàNộithờibaocấp.“Nhiềukhingườitaphảidậytừnửađêmđểxếphàng.Khibậnrộn,cóthểxếpgạchđá,mũnónhayrổráđểgiữchỗ.Muađượcgạo,vềnhàvộimởraxem, thấygạokhôngcómùimốclàtôilânglângsungsướngsuốtcảngày”,ôngNgôĐứcThịnhtâmsự.

Mộtphầnquantrọngtrongcuộctrưngbàylàtáihiệnkhônggiancủamộtgiađình thờibaocấp.Cáccánbộbảo tàngghi lạihìnhảnhchân thựccủamộtcănhộtậpthểTrungTự,chỉvớidiệntích28m2.Đólànơichungsốngcủa8thànhviêntronggiađình.Nhữngngàythángấy,họphảinuôilợn,nuôichimcút,nuôigàvàchiasẻkhônggiansốngcủamình. “Ngườiởchungvớisúcvật,phângàphânlợn,hôithốikinhkhủng.Mìnhlà bác sỹ biết điều đó rấtmất vệ sinh nhưng vì cuộc sống nên phải chấpnhận,”đólànhữngámảnhcủabácTrạng,bácsỹnghỉhưutạikhutậpthểTrungTự. Tácgiảbài thơMùaxuânnhớBác,PhạmThịXuânKhải cũng chia sẻsuy nghĩ: “Tuy sinh ra ởmiềnNamnhưng những ngày tháng bao cấp tôicũngcóđiềukiệnsốngtạiHàNội.Cuộcsốngkhổcựcấylàgiaiđoạnmàchúngtaphảichấpnhận.Khiđổimớidầnđến,aicũngnhậnrarằngtuyđólà sự dại dột nhưng nó cũng giúp ta có những bài học sâu sắc, giúp conngườicónghịlựcvàýchívươnlên.” Và rất nhiềunhân chứng của cả thời kỳdài bao cấp ấy cũnghiệndiệntrongngàyhômnay.Họchỉcườikhinghelạinhữngcâuthơ: Mộtyêuanhcómayô Haiyêuanhcócákhôăndần Bayêurửamặtbằngkhăn Bốnyêuanhcóchiếcquầnđùihoa… Những điều kiện đơn giản thế, ở vào thời ấy tưởng như là điều khôngtưởng. ThuHà

MÀUTHỜIGIANXÁMNGẮT

Màuthờigiankhông tímngát,hương thờigiankhông thanh thanhnhưtrongbàithơxưa,màmàuthờigianxámngắtvàhươngthờigianthậtnặngnề.Đólàcảmgiáccủangườixemkhibướcchânvàokhônggiantrưngbày“CuộcsốngHàNộithờibaocấp”,bướclêncỗxethờigianđểtrởlạichứngkiếnnhữngcâuchuyệnchỉcóởmộtthời. Gạchnốithờibaocấpvớithếhệtrẻ “Thờibaocấp,tôicóđôidépnhựaTiềnphongkhôngđivừanhưngcũngkhôngdámbánsợmangtiếng.KhiđicôngtácvàoHuế,tôibánđượcnămnghìnrưỡi,muađượcmộtcáivémáybayraBắc.Nógiátrịnhưthếcơmà!”ĐólàcâuchuyệncủaôngPhùngDuyMận,66tuổi,Trungtácôngan,nghỉhưu,ởsố123HàngBuồm. Chuyệnnhưvậy,dẫucóthật,nhưngsẽlàkhótinđốivớithếhệtuổihaimươibâygiờ,nếuhọchỉnghequa lờikể,màchưachứngkiếncuộcsốngthờibaocấpđượctáihiệnlại. Chính vì thế, TSMai Thanh Sơn, Thư ký dự án trưng bàyCuộc sốngngườiHàNộithờibaocấpchobiết:“Mongmuốngạchnốithờibaocấpvớithếhệ trẻ,nênkhi thựchiệnđềcương trưngbày,chúng tôikhôngchỉtiếpcậnnhữngthếhệđãđiquathờikỳbaocấp,màcòntiếnhànhnhiềucuộctròchuyệnvớicácbạn trẻ,dànhnhiềucôngsứcvàoviệc tìmhiểucácbạn trẻmuốnbiếtgìvềmộtthờigiankhócủanhữngthếhệđitrước”. Mộtcửahànglươngthựccũkỹđãđượcphụcdựngởlốivàokhônggiantrưngbày,phíatrênlàcâutríchdẫnchủđềcủamộtthờinhưngquenthuộcvớinhiềuthời:“Mặtbuồnnhưmấtsổgạo”… Chỗcủa“nhândânanhhùng” Đứngtrướccửahànglươngthực,hìnhdungđếncảnh“Muagạovàthựcphẩm làhai thứphải chen lấn, xôđẩy, xếphàngdài nhất.Hầunhưở cửahangnào,ngàynàocũngcóchuyệncãinhau,conngườivớinhaudườngnhưkhôngcòn tìnhnghĩagì hết.Dòngngườixếphàngcứ chen từ từ thếnày,nhưngchỉcầnmộtngườichennganglàxôđẩybẹpcảruột,rấtsợ!”(BàLêThịThắng,64tuổi,nguyêncánbộBanTuyênhuấnThànhủyHàNội,số11,ngõ31,phốVinhPhúc).Cứngỡrằngthờibaocấpmọikhókhănđượcchiađềutrongxãhộinhưngkhinghiềnngẫmcơchếphânphốithờibaocấpvới

cửahànglươngthực,hệthốngtemphiếuvàquầyhàngtếtởcuộctrưngbày,mớihayrằngnhândâncótiêuchuẩnriêngvàởmứcthấpnhất,tiêuchuẩncủacánbộ,côngnhân,viênchức tùy thuộcvàovị trí công tácvàđặc thùnghềnghiệpcủamỗingười. CánbộcaocấpcócửahàngphụcvụriêngtạiphốTônĐản,trungcấp-tạiphốNhàThờ,VânHồ,ĐặngDungvàKimLiên;còncánbộ,côngnhân,viênchứcbìnhthườngvànhândânmuaởcáccửahàngrảiráctrongthànhphố. Vậynên,saungàygiảiphóngđấtnước,nhànghiêncứuTrầnBạchĐằngcómộtthờigiansốngvàlàmviệcởHàNội,mớikểlạirằngđãcókhôngbiếtbaonhiêu“cadao”chungquanhcửahàngTônĐản,cửahàngQuốctế,chợĐồngXuân…cáithìcủa“vuaquan”,cáithìcủa“trunggiannịnhthần”,cáithìcủa“thươngnhân”vàcuốicùngmớiđếncáicủa“nhândânanhhùng”… Lolợnốmhơnchồngốm “Muốnbiếtđượckhônggiansốngcủa‘nhândânanhhùng’thờiđó,cứsovớinhữngcánbộtrungcaocấp,lànhữngngườicómứcđãingộcaohơnthìsẽrõ”.TSSơnđãkhuyêntôinhưvậy. Trongcuộctrưngbày,cótáihiệnkhônggiansốngcủagiađìnhôngPhạmTrạng(1926),bácsĩphụ tráchchămsócsứckhỏechocáccánbộcấpcaocủaĐảngvàbàĐặngThịKimSơn(1931),bácsĩởBệnhviệnViệtXô.CảhaiôngbàđềuđượchưởngchếđộbìaCdànhchocánbộtrungcấp.Lúcbấygiờ,tiểukhuTrungTựlàthếhệchungcưthứhaicủathủđôHàNộiđượcxâydựngkhoảngnhữngnăm1970(saukhuNguyễnCôngTrứvàkhuKimLiên)vàcónhiềucảitiếnsovớitrước. Mỗicănhộcó2phòngvớidiệntíchđượctínhtoánđểphùhợpvớimộtgiađình theochếđộphânphối4-5m2/người,gồm2 loại:24m2và28m2

cùngkhuphụ(bếp,nhàxí,nhàtắm)tạothànhmộtcănhộ“khépkín”.Ngoàira, xung quanh tiểu khu còn có các công trình phục vụ công cộng như:trườnghọc(nhàtrẻ,trườngmẫugiáo,trườngcấpI,II),cửahangbáchhóa,cửahàngthựcphẩm…rấtthuậntiệnchocácnhucầucủacuộcsống.Vìvậy,một cănhộ chung cư lắpghépkhi đóvừa là biểu tượng củaphương thứcsốngmớiởđôthị,vừalàbiểutượngcủasựsangtrọng.Sởhữumộtcănhộlàniềmmơướccủacáccánbộ,viênchứcmộtthời. Năm1975,giađìnhôngTrạngcó7nhânkhẩu(mẹbàSơn,vợchồngông

bávà4ngườiconđanglàsinhviên)đượcNhànướccấpchocănhộchungcư28m2này. Mặcdùkhôngphảiđốimặtnhiềuvớinhữngkhókhănvềvậtchất,nhưngôngbàTrạng-Sơncũngphảitìmmọicáchđểcảithiệncuộcsốngbằngcáchchănnuôilợn,gà,chimcút…trongkhucôngtrìnhphụnhưnhiềugiađìnhcôngchứcbìnhthườngkhác. Đếnnăm1982,haingườiconcủaôngbàlậpgiađìnhvàcùngởtrongcănhộnày,vànhữngbihàikịchcủa4thếhệcộngsinhvớicácvậtnuôitrongmộtkhônggianchậthẹpbắtđầu. “Cómộtbuổisángđilàm,đóngcửachuồnglợnkhôngkỹ,lợnvàobuồngngủ phá phách, ỉa đái hết cả ra nhà. Bực thì có bực nhưng sợ nhất “Thủtrưởng” lợn ốm. Chồng ốm, con ốm còn cho mấy viên thuốc chứ “Thủtrưởng”đãốmlàthiệthạivềkinhtế,làdởkhócdởcười,”bàSơn,nayđã75tuổi,kểlại. Khiđượchỏivềkỷniệmđángnhớthờibaocấp,bàSơnkhôngngầnngạinói:“Conlợnđầutiênxuấtchuồngđược78cân.Lúcđấy,mìnhsướnglắm,chưakhinàotrongđờilạitưởngtượngcómộtsốtiềnlớnnhưthế”. “Nghẹtthở” RờikhônggiansốngcủagiađìnhôngTrạng,tôilạiđứngngẩnngơtrướcnhữnghiệnvậtvềquảnlýxãhộicủamộtthời. Nàyđây là tấm “giấy ủy quyền” từ năm1978đã ố vàng của anhTrầnThắng, công tácởĐoàn871,Tổng cụcChính trị, ủyquyền chovợ là chịNguyễnThịSinhđượcdùngcáiđàiNationalcủaanhkhianhđicôngtácxanhà,vàđềnghịBanđạidiệntiểukhunơianhchịcưtrúchứngnhậnanhchịlàvợchồng,đểcăncứvàođóCôngtyBáchhóathànhphốbánpinchovợanhsửdụngđài. ĐâynữalàchiếcxeđạpThốngnhấtcũ, lốpđãmòntrơmàôngLêGiaThụy (65 tuổi, nghỉ hưu, số 8, ngách 12/21, ngõ 12, phố Lương KhánhThiện)từngphảicóthànhtíchmộtnămchiếnsĩthiđuamớiđượcmua.Saukhimuaxe,ôngThụyphảimangxe,hóađơn,hộkhẩu,chứngminhthưđếnCôngankhuphốđểđăngký,đợi1-2ngàyhọcấpgiấychứngnhậnsởhữuvàbiểnsốxe.Lúcđóônghayphảilàmthêmgiờnêncơquancònyêucầuphảiđăngkýsốkhungxetrêngiấychứngnhậnlàmngoàigiờđểhọdễquảnlý…

Bêncạnhnhữnghiệnvậtvềcáchquảnlýxãhội,còncónhữnghiệnvậtvềquảnlývănhóa.NhàlýluậnphêbìnhđiệnảnhVũQuangChính,73tuổi,nhớlại:“Quảnlývănhóalàquảnlýtưtưởng,quảnlýcôngtácsángtạocủanghệsỹvàđờisốngtinhthầncủacôngchúng.Sựmáymóc,chủquanvàcóphầnấu trĩcủangàyđóđãkhiếnchonhiều tácphẩmhaybịcoi làcóvấnđề”.Đứngtrước chiếcmáy chiếuphimcũkỹ, những ápphích của cácbộphim, vở diễn “ăn khách” nhưngbị cho là “có vấn đề”…người xemnhưcảmgiácđượcynguyêncáikhôngkhíuuẩnđến“nghẹtthở”củamộtthời. Khinhữnghạtbobotrànvàothaythếtừnghạtgạomuasổtronggiađình,ngườitakhôngchỉđóiănmàcòn“đói”cảtinhthần. TheoôngVũQuangChính:“Lúcbấygiờ,cácbộphimKhoảnhkhắcyênlặngcủachiếntranhcủađạodiễnVũPhạmTừvàHàNộitrongmắtaicủađạodiễnTrầnVănThủynằmtrongsốcáctácphẩmbịcoilàcóvấnđề.Đóthựcralànhữngbộphimhay,khiđưarachiếuthửđượckhángiảđánhgiátốt.Nhưngrồicómộtýkiếnmiệngcủaaiđólàcóvấnđềvềtưtưởng,lậptứcbịdẹpquamộtbên.Chỉsaukhibịcắtcúpchánrồikhángiảmớiđượcxem.Thậttiếcchođôngđảocôngchúngđãkhôngđượcthưởngthứcnhữngrungcảmthậtnhấtcủangườinghệsỹ”. Chia sẻ kýứcvới cuộc trưngbày, ôngVũPhạmTừ, 80 tuổi, đạodiễnphimKhoảnhkhắcyênlặngcủachiếntranhnói:“BộphimnàytừngđượcbìnhlàphimhaynhấtcủaXínghiệpphimtruyệnViệtNamnăm1983nhưngxungquanhnócũngcókhôngítlờixìxào. Chúng tôiđãphải cắtxén, chỉnh sửamội sốđoạn rồimớiđượcđưa racôngchiếu.Cáikếtcủabộphimsaunàykhácxakịchbảnbanđầu.Tôirấttiếc”. Nhàthơ,họasỹ,NSƯTLêHuyQuangchobiếtthêmvềmộtcáchquảnlývănhóathờibaocấp:“Sựsuydiễntrongcôngtácquảnlýđôikhimáymócđếnbuồncười.Khôngmaytrongvởdiễncómộtnhânvậtphảndiệnnàođótrùngtênvớicácvịlãnhđạoởđịaphươngcũngcóthểbịđìnhchỉ”. Cuộcđấutranhâmthầm NhàthơNguyễnThụyKhađãdànhchocuộctrưngbàymộthồiứcđặcbiệtcótên“Nhìnlạivănnghệthờibaocấp”.Trongđóôngđãkểvềnhữngsốphậnvănchươngcủamộtthời,đólànhữngngườicầmbútkhônglàmvănchươngđểminhhọamàđểnói lênsự thật,coi toànbộsự thậtnhư làmột

địnhhướngsángtácngầmchomình. Nhà thơ Thanh Thảo sau trường caNhững người đi tới biển đã chỉ ranhữngkẻchiêuhồixấuxatronghàngngũlãnhđạocáccấp,thìliêntụcbịcơquan văn nghệ tỉnhNghĩaBình “để ý” bởi những sáng tácmới theo địnhhướngtrên. NhàvănTháiBáLợisauHaingười trở lại trungđoàn cũng trăn trởvì“Bánđảo”khôngnhàxuấtbảnnàodámin. TớikhinhàthơNguyễnTrọngTạoinbàithơdàiTảnmạnthờitôisốngởbáoVănNghệthìđãbị“rầyrà”to.ĐangtheohọcĐạihọcNguyễnDu,khóaI,nhàthơNguyễnTrọngTạođãbịlãnhđạobuộcthôihọc… Khinhạc sĩTrầnTiếnđưa ramộtchương trìnhcanhạcmang tên“Đốithoại87”ởthànhphốHồChíMinhđểủnghộđổimớithìngaylậptứcsauđêmdiễn,nhạcsĩphải“chuồn”raHàNộikêucứuvìmộtnỗiámảnhnàođó. Cùngcácđồngchílãnhđạocấptiến,HộiNhạcsĩViệtNamđãvàocuộccóhiệuquả.Bởithế,nhạcsĩTrầnTiếnmớiđượcgiảioan.Tuynhiên,khôngphảitấtcảnhững“nghián”củacácvănnghệsĩlúcbấygiờđềuđược“giải”ngay. BàithơMùaxuânnhớBáccủaPhạmThịXuânKhảiđăngtrênbáoTiềnphongđầunăm1986,cũngchothếhệngàynaybiếtrằng,cónhữngngườicầmbútđãphảitrảgiácảcuộcđờimìnhchonhữngtácphẩmdámnóilênsựthật. Phảisống Baocấplàmộtthờigiankhóvớicơchếquảnlýkinhtế-xãhộikhôngthíchhợpgâyrasựthiếuthốncảvềvậtchất lẫntinhthần;sứcsảnxuấtbịkìmhãm,xãhộitrìtrệ;conngườibịhạnchếtrongsángtạovàkhôngcósựlựachọntrongthụhưởng. Sốngtrongthờibaocấp,ngườitaluônbiếtcáchxoayxởvàtìmđủmọicáchphùhợpvớiđiềukiện,hoàncảnhcủamìnhcốtđểlàmsaotăngthêmthunhập,cảithiệnđờisống. Trongđó,phổbiếnlàviệctănggiasảnxuất,chănnuôilợn,gà,trồngrau,làmthêmcácdịchvụvànghề thủcông.Đặcbiệt,việcnuôi lợnkhôngchỉdiễnraởkhuvựccáchộgiađìnhcóđiềukiệnvềkhônggianmàđốivớicảnhiềuhộsinhsốngtrênnhữngcănhộtậpthểcaotầng.

Đãcónhiềubiệnphápkhắcphụctìnhtrạngthấpkémvềđiềukiệnsinhhoạt,thiếuthốnvềhànghóatiêudùng,vàđượctáihiệnphầnnàotrongcuộctrưngbày,như:lộncổáosơmi,píc-kê,đổiốngquầntrướcrasau,lộnxíchxeđạp,quấnlốpxemònbằngdâycaosu,chếtạoramáyphátđiệnbằngrô-toquaytay,máytăngđiệnápv.v… “Cáikhólócáikhôn”-CuộcsốngcủangườiHàNộilúcđó,thậtđúngvớicâuthànhngữnày.AnhNguyễnQuốcHùng,44tuổi,kinhdoanh,ngõ286,ĐộiCấn,kểlại: “Từnăm1974,khibố tôivềhưuvàhọcđượccông thứcchếmực,giađìnhtôibắtđầulàmnghềbơmmựcbútbi.Mộtngàytrungbìnhgiađìnhtôibơmđược30chiếccácloại.Bộdùiđểtáchbikhỏingòilàquýgiánhất.Vìtôiđãphảidànhrấtnhiềuthờigianđểchuốttừlòxohoặctanhxeđạp.ĐốivớiloạibútngòicongcủaTrungQuốc,tôidùngdâyphanhxeđạphoặcdâyđànghitaloạinhỏnhất.” Chị Phan Thị Kim Thanh, 43 tuổi, thợ may, số 492, phố Hoàng HoaThám, chobiết: “Trong suốtnhữngnăm1980,nhờquenbiết,mẹ tôimuađượcnhiềuvảivụnphânphối.Cảgiađình tôiđãchắpghépcácmảnhvảivụnđó,maygiacôngthànhvỏchăn,gối,thậmchícảquầnáolót,bán.Vìcónghềmaynênthỉnhthoảngtôicũnggiúpbàconhàngxómlộncổáosơmihayquayốngquần”. TheobàLêThịMai,61tuổi,giáoviên,số20,ngõ189/2,GiảngVõ,thì“maycónghềluyệnkim-đan,móclen-đãcứuvớtđờisốngchịemgiáoviênchúngtôi”. Danhsáchhiệnvật,phầnướcmơcủangườidânthủđôthờibaocấpthậtbìnhdị,đólà:chiếctivivỏđỏ;Quạtconcóc/quạttaivoi;Xeđạppơ-giô;XàphòngCamay;áolôngĐức;Lọpênixilinđựngmìchính;ĐôidépnhựaTiềnphong;Quảtrứng;BúpbêLiênXô. Đượcănmộtbátcơmngon,gạokhôngbịmốc;đượcđimộtcáixeđạpTrungQuốc;đượcsởhữumộtchiếcquạtnhỏlàmdịubớtsựtùtúngvànóngnực;được tắmbằngxàphòng thơm…lànhữngđiều luôn luẩnquẩn trongtâmtrícủamỗingười.Ngaycảnhữngniềmvuiđơngiảnđócũngnằmngoàitầmvới. “Tôitiếtkiệmmãimớimuađượccáixeđạppơ-giô.Mộthôm,thằngcháunộilấyxeđểtập.Nóbịngãxướchếtcảsơn.Tiếcxequá,cảngàykhôngănđượccơm.Hômsau,đóngxevàohộpcấtđi luônnênbâygiờxevẫncòn

mới.”(BàNguyễnThịBạn,74tuổi,cánbộxãQuảngAn,nghỉhưu,233ÂuCơ) “ÁolôngĐứchồiđấygiátrịmấychỉvàng.VợtôiđiĐức,mangđượccáiáovề,cácđồngnghiệpcứđòimualạinhưngtôikhôngbán.Mộtphầnvìđólàtàisảncógiátrị;mộtphầnvìlàkỷniệmcủagiađình;vàđólàniềmhãnhdiệncủađànôngthờiđó.”(ÔngNguyễnThànhDưng,65tuổi,đạitáquânđội,nghỉhưu,số1ngách291/42/26LạcLongQuân). Phảigắngsốngvàsốngđẹp-đólàmụctiêucủacảmộtthếhệngườiViệtNamtrongđêmtrướcđổimới.Baocấplàthờikỳmànghịlựcvàtrítuệcủahàng triệu người bị kìm nén, chỉ chờ được giải phóng. Chính vì thế, khichínhsáchĐổimới–mởcửađượcđềra,nănglựcấyđãbùngpháttạonênbướcpháttriểnvượtbậcvềkinhtế-xãhội. Ông Nguyễn Đắc Như, 63 tuổi, nguyên Trưởng phòng Kế hoạch, SởThương nghiệpHàNội, cho biết: “Sau khi có chủ trương xóa bao cấp từtrên,trongmộtsốcuộchọpbànvớisựthamgiacủađạidiệncácsởdướisựchỉđạocủalãnhđạothànhphố,cũngcónhữngýkiếnbănkhoăn,lolắngvìsợrằngxóabaocấpcóthểdẫntớitìnhtrạngđầucơ,tíchtrữ,làmlũngđoạnthịtrườngcủanhữngngườinhiềutiền.Nhưng,thànhcônglàởchỗ,chúngtaxóa từng bước, từng mặt hàng, dần dần nới lỏng quản lý sản xuất, kinhdoanh,tạođiềukiệncholưuthôngthịtrườngvàthịtrườngđãtựđiềuchỉnhđược.Chínhđiềuđóđãchứngminh,giảitỏađượcmộtsốbănkhoăn,lolắngbanđầu”. VõVănThành

BAMƯƠIMỐTNĂMGẮNBÓCÙNGMÁYCHIẾUPHIM

Điệnảnhtừ“mặckệ”chuyểnqua“vìkhángiả”,từsựtrễnảilườibiếngchuyểnquahămhởtìmkiếmphimmới.Tôitìmthấyđiềuấyquachuyệnkểcủangườithợchiếuphimlâunăm-anhNguyễnCaoSang. …Nếutínhtrongsốnhữngngườithợchiếuphimhiệnnayvẫncònđanglàmviệc,anhNguyễnCaoSangthuộcloạithâmniênnhấtSàiGòn! Ngàyấy-năm1975,cóngườianhlàmthợmáychiếutạirạpCapitol(rạpThăngLonghiệnnay)kéoanhSangvềphòngmáyphụviệc.Côngviệclặngthầm,ngồikhuất trongphòngtối,chỉâmthanh“sèsè”củamáychiếulàmbạn,chămsóckỹ thuậtsaochobuổi thưởng thứcphimcủakhángiảđượcsuônsẻ.Suốt31nămanhgắnbóvớinghề,vôhìnhtrunglàm“nhânchứng”chochuỗidài điện ảnh thăng trầm,ngẫm ra cónhữngđiềukhông thểnàoquên. Thờibaocấp, trongkýứcanhSang, là thờicủaphòngmáychiếunónghầmhậpđổmồhôinhưtắm, thờicủachiếcmáycổlỗsĩxài than (với tácdụnghệtnhưđiệnhồquang,nếuđặtthanởhaicựcxaquáthì…máychiếutắtcáiphụt,nếuđặtthangầnquáthìhìnhảnhchiếutrênphimbịvàngkhè,hệt nhưmàu cháy khét) không chỉ khiến người thợmáy cứ như “lên cơnsốt”,màcònbịđộchạibởikhóithan. Khoảngnăm1985mớinhậpmáychiếuxenonLiênXôthaychomáyxàithan,đỡhơnnhưngcũngchưakhấmkhágì,cứphảiđặthaimáychiếuđểthayphim,lỡtaylàphimbịđứtđoạn,khángiảngồixembỗngdưngchứngkiến những vết dài loằng ngoằng trên màn ảnh rồi đen ngòm, sau đó lạiloằng ngoằng những vệt dài. Lý do là phần cuối của cuộn phim trước vàphầnđầucủacuộnphimsauchưađược lắpđồngbộđểchiếu“chồng lấn”xóađinhữngđoạnthừa(khônghình).Ngàyấyxemphimlàvậyđấy,nhưngvẫnđượcgọilà“phụcvụ”khángiảthànhcông. Thời bao cấp, trong kýức anhSang, còn là “nỗi kinh hoàng” khi phảichiếunhữngbộphimquácũ,phimbịgiòn,răngphimbịvỡ.Chỉchiếumộtcuộn(mộtbộphimcóxấpxỉ9-10cuộn)màđứtđến4-5lần,phimcứphảingừngchiếu,giánđoạnliêntục.PhimViệtNamthìhìnhảnhnhòenhoẹt,âmthanhrềnrĩkhónghe.

Phim LiênXô, phimĐôngÂu phần lớn cũng là phim cũ, sản xuất từnhiềunămtrướcrồimớiđưaquachokhángiảxứtaxem.Khángiảlàmgìcóquyềnđượcyêucầuphimmới“nónghổi”,cóphimđểxemtàmtạmlàmaylắmrồi. “Hồiđócực lắmanhơi,nhiềungườiđãphảibỏnghề.”Thờibaocấp -anhSangchobiết,thợmáychiếuhưởngđồnglươngcốđịnh,cũngnhưbaoanh emnhân viên khác trong rạp, bất kể suất chiếu đông hay vắng ngườixem.Saoanhkhôngbỏnghề?“Tạituicólònghamphimmớitheonghềnổi.Đứngmáychiếu,quaônhỏcủaphòngchiếu,xemphimhiệnlênmànảnhtođùng,tui…khoái!”-anhSanggiảithích. AnhSangluânchuyểnquanhiềurạp,đếntháng3/2003vềđứngmáytạirạpĐốngĐachođếnnay.NơiđâycómáychiếuStrong(Mỹ)hiệnđại.Cáccuộnphim(8-10cuộn)đượcđổvàotrongmột“bành”rấttiệndụng,dođómột bộ phimđược chiếumột lèo cho đến hết, khôngbị đứt đoạn chờnốiphimnhư trước,khôngcòn“sựcố”chiếuhếtmộtcuộn thìcuộnkế tiếp…chưakịpđưatừrạpkhácvề(nhưlúcchiếumáyXenonhoặcmáythan). “Phòng đặtmáy chiếu rộng rãi, thoángmát, lương bổng thay đổi theotháng.Làmviệcbâygiờthậtsướng”-anhSangchobiết.Tôibậtcườitrướccáicáchanhbộclộsựhàohứng,ởđộtuổi51màvẫncógìđórấttươitrẻ.Lương khoảng 3 triệu, với anh Sang vậy đã là “thật sướng”, Tết vừa rồilươngcòncaohơnnữavìtùythuộcsốlượngngườixem. RạpĐốngĐangoài hai khán phòng cố định, đã “nắmbắt thời cơ” tậndụngmặtbằngnhàhàngđểbiếnthànhkhánphòngmới.Trongsựnăngđộngchungđó, cóphầnđónggóp củangười thợmáy chiếuNguyễnCaoSang.Anhlaovàocuộc, tăngnăngsuấtđứngmáy.Nóivới tôi,anhSangthổ lộ:“Tuicoirạpchiếuphimnàynhưnhàcủamình”. NguyễnChương

KÝỨCTHỜI“SỔGẠO”

Hòabình rồi, tiếng reo vui chưađượcbao lâu thì người dân haimiềnNam-Bắcphảiđốimặtvớibiếtbaogiannan.Cảnướcchạygạoăntừngbữa.Nhiềungườivẫncòngiữnhữngtờtemphiếu,sổgạongảmàuốvàngthờigian,gợi chohọcảmộtquãngđờimàngười taquengọi là thờibaocấp. SàiGònnhữngnăm1980 SốnggiữaSàiGòn thời ấy, ông giáoNguyễnVănHàng thèmbát cơmtrắngvàđủthứ:câyviếttrơntru,tờgiấytrắng,chiếclốpxechưavá,chiếcxíchchưa lộn…Hơn20nămrồiôngHàngvẫncònnhớcáihômchiếcxeđạpcàtàngbịthủnglốp. Ôngmượn cây kim to và sợi cước dài vật lộn với chiếc lốp suốt đêm.Sánghômsau,ôngđếnlớpmàkhôngcầmnổiviênphấnnhưngkhôngbiếtphảigiảithíchthếnàovớihọcsinh.Mấyngóntaynứttoét,sưnglên.Thếmàông vẫn ngày hai buổi đến lớp.Năm ấy, vợ ông sinh con đầu lòng. Tiêuchuẩngạohằngthángđược13kg/khẩu,nhưngthườngchỉlĩnhđược3kg,cònlạiquyđổilúcbobo,lúcbộtmì,lúcmìsợivụn,lúckhoailang… Cả tiêu chuẩn gạo của ông giáoHàng cũng ưu tiên dành cho vợ,mấythángtrờiôngquênmấttrênđờicòncómóncơmtrắng.Cònthịtchỉlàthứmơước.Mộthômhộiđồnggiáoviênbỗngnảyýđịnhbiếnmơướcthànhhiệnthực:nuôimộtconheo. Nhưngbằngcáchnào?Cảtậpthểnhảyvàobànbạcvàquyếtđịnhtậpthểcùngnuôi.Conheođượcnhốtvàokhoảngtrốnggiữahaidãyphònghọc.Aicóthứcănthừamangđến,nhưngkhổnỗingườikhôngđủănthìlàmgìcóthừachoheo. Nhưngrồivẫncó:nướcvogạo,ruộtcá,gốcrau…Nhưngnướcvogạothìtrongveo,gốcrauthìcụtngủn.Conheoconthèmcámnhưtrẻconthèmsữa. Mộthọckỳtrôiqua,conheochẳnglớnđượcbaonhiêu.Nhưngđếnngàyđếnthánghộiđồnggiáoviêncũngđànhxẻthịtliênhoan.Thếmàbuổiliênhoanvẫnlinhđìnhvìcóđượcmấymiếngthịt. ThầyHàngbảonửanămrồiôngchưangửiđượcmùithịt.Nuôiheocựcquá,trườngthầyHàngchuyểnhướng“đầutư”nuôichó.Ônghiệutrưởng“lýluận”:khôngcógìchochóănthìnóvẫncóthểtựkiếmlấycáiăn.

Tưởngnóiđùahóaraônghiệutrưởngđixinchóconthậtrồigửinuôiởnhàbàcụtrongtrường.Thầycôgiáocócanhthừa,cácặnlạigomgópmangđếnchoconchócủatậpthể. Cuộcsốngcứthếtrôi.Câyvẫnđơmhoakếttrái.Thầycôcướinhautrongcảnhmượncủangườinàychiếcáotrắng,củangườikiachiếccàvạt.Chén,đũa,ly,đĩa…tậphợpcủanhaulạibàychođủmâm. Nóithếchosangchứkhẩuphầnmỗingườiăncỗcướichỉcómộtmiếngchả giò, một miếng dưa hấu và một quả chôm chôm. Thầy Hàng ra sântrường chặt một cành sứ vào trang trí, quét dọn sơ sơ để biến thành cănphòng…hạnhphúc. Nhưngchiếcgiườngquáọpẹp,chângãy tựbaogiờ.Mộtông thầybạnthânthầyHàngvốnkhéotayđượctínnhiệmgiaochămchútlại“tổấm”chođôiuyênương.Chiếcgiườngđếngiờchótđủbốnchân.Chúrểcười:xemnhưxongcáicănbảnnhất… Khôngchỉgiớicôngchức,nhàgiáomàgiớikinhdoanhcũngkhốnkhó.KhicuộccảitạocôngthươngbắtđầuthìcuộcsốngcủaôngTrầnVănThành(naytrútại26C,ấp4,xãTânKiên,BìnhChánh,TP.HCM),từnglàchủxecachạytuyếnmiềnTrung,nhàcửađànghoàng, thườngăncơmtiệm,cuốituầnhayđimuasắm…cũngbắtđầuđổikhác. Saubữacơmđạmbạc,chaconđưađẩynhườngnhaubátcơmđộn,ôngThànhxáchtúiraxekéotheocáinhìnloâuvàtiếngthởdàicủangườithân.Bởicáixecủaôngquácũnát,khôngantoànkhibắtbuộcphảichởquátảitrênnhữngđoạnđườngtrường,bởichắcchắnôngsẽphảicốtìmmộtvàimặthànglậuđểbùvàotiềnxăng,dầu,bơmvá… Tiềnlươngcủaôngmỗithángkhôngđủchitiêuchomộttuầnsinhhoạtgiađình.Vìsaovậy?Ôngkể:nốinghiệpgiađìnhtheonghềláixe,đếnnăm1973 ông Thành sắm được một chiếc xe ca trị giá 3,5 triệu đồng, tươngđươnghơn100lượngvàngthờiđó. Đây làmột tài sản lớn,nghềkháckhôngdễcóđược.ÔngThànhđượcxemlànhàtưsản“nhỏ”vàôngđãcóthểmơđếnchuyệnthànhlậpmộthãngxe.Lúcấydântàixếnóiriêng,nhữngnhàbuôn,dịchvụnóichunglàmănkhấmkhá. BếnxemiềnTâykhiđócómộtsốhãngxelớnsởhữuhàngchụcphươngtiệnđắttiềnnhưHiệpThành,PhiLong,ÁĐông…khôngngừngpháttriển.

Nhưng sự phát triển đã dừng lại bởi “sáng kiến” công ty công tư hợpdoanh.Tấtcảmọichiếcxe lớnnhỏdùcủaaicũngđềuphảiđemgópvàocôngty.GiáxedoNhànướcđịnhmàtrênthựctếthìnóchỉtươngđươngvới1%giáthật.Đãvậy,côngtychỉmuachịutrảdần,mỗilầnmộtít.Cóngườiđếnkhikhôngcònởcôngty,hoặcđãchếtvẫnchưađượctrảhết.Màdùcóđượctrảhếtthìkhoảntiềnđócũngkhôngđủmuachiếcxíchlô. Bánxexong,aibiếtláixethìđượcnhậnlàmcôngnhâncủacôngty.Láitheochuyến,ănlươngtheoquyđịnh.Aikhôngbiếtláixethìcoinhưmấtxe. Cónhữngôngchủhãngxe30-40chiếc,caiquảnhàngtrămlái,phụxenaymuốnquágiang30-40kmnếukhôngmuađượcvéthìvẫnbịđẩyxuốngbếnxengơngáctrongbụikhói.Nhiềuôngchủxexinmãimớiđượclàmphụxe,cònbịanhláixemìnhthuêngàyxưamắngmỏmỗikhitráiý. HàNộisauniềmhânhoan BàĐinhThịVận-63tuổi,phườngTươngMai,HaiBàTrưng(HàNội),làcôngnhânNhàmáyDệt8-3-vẫncònnhớ:saugiảiphóngmiềnNam,giađình,cơquan,khuphốcủabàcũngnhưnơinơiđềungấtngâytrongniềmhạnhphúcvôbờ. Nhưngsauđấymộtvàinămthìgiácảtăngvùnvụt,cơquancủabàkhôngviệclàm.Nồicơmcủagiađìnhbànấugạo“mậudịch”(gạotừkhocáccửahànglươngthựccủaNhànước)hôiđủcácthứmùi:gián,mốcvàcókhilàxăngdầu…,cókhilẫnnhữnghạtsạntonhưhạtngô. Sau đó gạomậu dịch cũng thiếu và ngàymột lẫn đầy những sắn, ngô,khoai…Hường,congáibà,từngnóilênmơướctrongbàivănnộpcôgiáo:“Ngàytếtemmongsaocómộtnồicơmtrắngvàmộtbátthịtkho…”.Mộtướcmơkhôngcótrongtâmthứcnhữngngườitrẻbâygiờ,nhưngthờiđólàmộtướcmơ. Mỗi tháng, theochỉ tiêu,cảnhàbàVậnđượcnhận2kg thịt.Gọi là thịtnhưng toànmỡvụn,bạcnhạcvà lạichia làmhai lần.Lầnnàocơquanbàcũngchỉđủthịtchiacho2/3côngnhân. Mỗitổphảitựbắtthăm.Aitrúngthìlĩnhtrước,khôngtrúngthìchờđợtsau.Cácchịtiếpphẩm(bộphậnchiathựcphẩm)cânhụtmấtmộtlạng,cóbiếtcũngphảicốmàcười.Ngàylĩnhthựcphẩmcảnhàcứphấpphỏng,chờđợivàhítkhóibếp. Ránchocùngkiệtmỡ,cẩn thậnđổvào liễnrồibàmớichomuối,mắm

mặnchátvàokhovớimấymiếngthịtđểăndè.Cảkhutậpthểcôngnhânnhàmáyvuinhưhội.Khuphố lênđèn,ởnhữnggiađìnhkhôngđược lĩnh,cótiếngchìchiếtcủaôngchồngnàođóvìvợkhôngbốctrúngthăm… Rấtnhiềunhuyếuphẩmkhácnhưxàphòng,mìchính,chấtđốt…củatấtcảcánbộcôngnhânviênchứckháccũngnhưvậy.Cónămbathángliềnbàchỉđượclĩnhvảimàkhôngxàphòng. Có người như côHoa chồng chết, nhà có bốn người toàn phụ nữ (mẹchồng,Hoavàhai congái)nhưngkhi lĩnh tiêuchuẩnquầnáo lót thì toànquầnđùi,áomayôvà…daocạorâu.CôHoakhóccảtuầnliền… Côngtycủaembàsảnxuấtsứtíchđiện.Khôngcótiền,côngtytrảlươngchocôngnhânbằngtíchđiện.Đơnvịcócaosutrảbằngcaosu,xínghiệpcómũcứngthìtrảlươngcôngnhânbằngmũcứng…Nhữnglúcnhưvậylĩnhlươngxongcũngkhôngbiếtđemvềđâu,đểlàmgì? ChuyêngiakinhtếLêVănViệnbảorằngđólàbốicảnhchungcủađờisốngngườidântrướcnăm1986.Hầunhưnhữngmặthàngthiếtyếuđềuđếntayngười tiêudùngquakênhphânphốibằnghiệnvật, temphiếuvàđịnhlượngbằngchỉtiêu. Bàiđăngtrong“Đêmtrướcđổimới”,NXBTrẻ HÀNGCHỨCNGUYÊN-XUÂNTRUNG-QUANGTHIỆN

“VÒNGKIMCÔ”

Nhữngcâuchuyệnbihàicủa“đêmtrước”đổimớithậtkhótưởngtượngđượcnếukhôngphảilàchứngnhânthờikỳđó.Tấtcảđềuchạytheovàchạyđuavớichỉtiêuđượcấntừtrênxuốngbấtchấpquyluậtthịtrường.Ngườitatìmmọicáchđểhoànthànhchỉtiêuchothậtđẹpsổsáchbáocáo,cònđằngsaulàđủthứsángkiếncảitiến,cảilùi. Chỉtiêu“đổthan” Câuchuyệnthờibaocấpkhótinnhưngcóthật:Năm1979,mộtcôngtykhaithácthanởTháiNguyênđượcgiaochỉtiêukhaithác150.000tấnthan.Nhưngnămđócáccôngtykháchhàngkhôngđủnguyênliệusảnxuất,máymóc, dây chuyềnhỏnghóc…nênhoạt động cầmchừng, không cầnnhiềuđếnthan.Sảnphẩmcủacôngtythannọcứngàymộtchấtchồngtrongkhobãi. Đến lúc kho bãi không thể chứa thì công tác khai thác cũng phải“phanh”dần. Tuynhiênchỉcònhaithángnữalàhếtnămmàcáichỉtiêuđómớithựchiệnđượchơnnửa.Nỗiámảnhkhôngđạtchỉtiêuđedọasốphậnchínhtrịcủa tất cả ban lãnh đạo công ty, đến đồng lương tất cả cán bộ công nhâncũngnhưdanhhiệuthiđuacủatoànđơnvị.Khôngthể“bótay”,banlãnhđạocông tyquyếtđịnhănngủ tạicông trường, thức trắngđêmcùngcôngnhân,vượtquasươngmuối,giómaymiệtmàikhaithácchobằngđủchỉtiêuđượcgiao.Côngviệclúcnàybậnrộnvàkhókhăngấpđôibìnhthườngvìsaukhimấtcôngkhaithác,côngtycònmấtmộtcôngnữalà…đổthanđi.Đổxuốngvực,xuốngsuối,xuốnghang…haybấtcứđâucũngđược. Sựviệccuốicùngcũngđếntaicấptrên.Giámđốccôngtythanbịkhiểntrách.Thếnhưngtrongphiênhọptổngkếtnămcủatoàncôngty,ônggiámđốcmặtmũiđennhẻm,hốchácchạy lênbụcphátbiểuhàohứng:mặcdùgặprấtnhiềukhókhăntưởngchừngkhôngthểvượtqua,nhưngvớitinhthầnđoànkết,nhấttrícao,chúngtađãpháthuyphẩmchấtsángtạo,nỗlựclaođộngvàđãhoànthànhtốtchỉtiêucấptrêngiao.Tỉnhđãcóbằngkhenchotấtcảcácđơnvịhoànthànhchỉtiêu. ÔngBùiVănLong,nguyêntổnggiámđốcLiênhiệpDệtViệtNam(tiềnthânTổng công tyDệtmay), vẫn còn ám ảnh những con số chỉ tiêu:DệtThànhCôngđượcgiaochỉtiêusảnxuất3triệum2vải/năm.Nhưngkhi1/3dâychuyềnđắpchiếuvìkhôngphụtùngthaythế,vốnlưuđộngNhànước

cấpkhôngnổi1/2nhucầuthìcáichỉtiêuấyvẫngiữnguyên. Đếnlúccôngtykhắcphụcđượckhókhăn,nănglựcdưthừa,thịtrường“cháy”hàngthìchỉtiêuấycũngkhôngthayđổi.Haichữ“chỉtiêu”trởthành“vòngkimcô”khủngkhiếptrùmlêntoànbộmọihoạtđộngsảnxuất.Nhànướccungcấpnguyênnhiênvật liệuvàvốnlưuđộngmỗinămchodoanhnghiệp,kèmtheomộtconsốsảnphẩmnhấtđịnhmàdoanhnghiệpphảilàmrarồicũngnộpchoNhànước. Tuynhiên, do thiếu tất cảmọi thứ cộngvới phương thứcquản lý “củachung”nênhầunhưkhôngbaogiờnhữnggìNhànướcgiaotươngứngvớinhữnggìNhànướcmuốn thu lại từ doanhnghiệp.Vànhững chỉ tiêunàycũnghủydiệtgầnnhưhoàntoànmọisángtạo,năngđộngcủadoanhnghiệp. ChuyêngiasửkinhtếĐặngPhongkểlạicâuchuyệncaosuchạytừNamraBắcrồiquaylạiNamcũngchỉvìcái“vòngkimcô”chỉtiêu:XínghiệpĐồhộpxuấtkhẩuTP.HCMvìthiếumiếnglótcaosudướinắphộptráicâyxuấtkhẩunhưngđếnmuaởCôngtyCaosumiềnNamkhôngđược.Lýdo:khôngcóchỉtiêukếhoạch.XínghiệpcầucứuỦybanKếhoạchTPthìnơiđâychuyền“quảbóng”choỦybanKếhoạchnhànước. Saukhicânđốiđầura-đầuvào,ỦybanKếhoạchnhànướcđồngýgiaochỉtiêu300kgmủcaosuchoxínghiệpnhưngđólàchỉtiêunămtới.Hỡiôi,tráicâykhôngthểchờsangnămmớiđónghộpxuấtkhẩu.Xínghiệpkhôngthểchịuchếtvìcáichỉtiêukếhoạchvôhồn.BàgiámđốcxínghiệpsựcnhớcóquenônggiámđốcNhàmáycaosuSaoVàngHàNội.Đánhliềubayrađàmphánvới“ôngSaoVàng”,“bàĐồHộp”vayđược300kgmủcaosuquýơilàquí.Sauđóxínghiệpkhôngcómủmàtrả,đànhtrảbằngđồhộp.“ÔngSaoVàng”càngmừngvìcóquàcảithiệnđờisốngcôngnhân. Cuộcsốngquákhốnkhó,độnglựcsảnxuất,tinhthầntráchnhiệmngàymột tiêu hao, nhiều căn bệnh phát sinh ở hầu hết các nhàmáy xí nghiệp.Điểnhìnhnhấtlàtệăncắp.ÔngNguyễnXuânHà(nguyêngiámđốcCôngtydệtThànhCông)vẫncònnhớkỷniệmbuồn:năm1982,khiôngchuyểnsanglàmgiámđốcCôngtydệtThắngLợi,có5.000côngnhânnhưngtệnạntrộmcắptrongnhàmáyquámứckhủngkhiếp. Trongba tháng thựchiện“bàn taysạch”,nhàmáybắtđược15kẻgiantrongđócónămđảngviên.Thậmchícảbí thưchibộcũng lấycắpmôtơ.Trộmcắpđượclậpthànhbăngnhómtrongcơquan,liênkếtvớibênngoàivà thựchiệnbằngcác thủthuậtrất tinhvi.Nhưngkhi tìmhiểuthìhầuhếtthủphạmđềutừnglànhữngngườilaođộngrấttốtnhưngvìhoàncảnhtúng

bấnnênhọnhắmmắtlàmliều. Xechạyxăngthành…chạythan ÔngTrầnVănKhang,nguyêngiámđốcCôngtycôngtưhợpdoanhĐiềuhànhbếnxemiềnTây,nói:saugiảiphóngvàinămthìxăngkhôngđủcấpcho xe chạy. Những xe chạy xăng thời đó là loại hiện đại, máy móc tốtnhưngchẳnglẽđểđắpchiếu.Mộtđềtàikhoahọcrất…nổitiếngthờiđócókhảnăngbiếnloạiđộngcơhiệnđạilùilạihàngtrămnămđãđượcápdụng.Đólàcảitạoxechạyxăngthànhchạythan. Thế là từ vận tốc 70-100km/h thành 20-35km/h. Từ êm nhẹ chiếc xethànhconquáivậtkhôngngớtkêugào.Xechạyđếnđâu,lửa,xỉthanrơivãirađườngđếnđóvàlửatừnglàmcháyrừngkhiđiquarừngnúi.Hànhkhách,nhà xemặt lúc nào cũng đen như người âm phủ. Gặp dốc lớn, tất cả lạixuốngxe:1-2-3hòdôta…đẩyxelêndốc. BếnxemiềnTây(TP.HCM)haimươimấynămtrướckhithànhphốchỉcó1/4lượngkháchsovớibâygiờ,nhưngcảnhchenchúcvạvậtcủangườichờ xe không khác gì chạy loạn.Nhiều người đi từ tờmờ sáng, ngoài tưtrang,hànghóa,họcònđemtheomộtviêngạch.Đếncửaquầybánvékhitrờichưarõmặtngười,hànhkháchđãđuachennhauđặthòngạchđểxíchỗxếphàngmongmuavétrước.Vậymàkhôngítngườiđợiđến2-3ngàyvẫnkhôngmuađượcvé,đànhravề.Lễtếtthìkhỏiphảinói. BếnxephíaNam(HàNội)cũngynhưthế.Thờibaocấpkhôngmấykhihànhkháchmuađượcvétrựctiếptừbếnxemàchủyếulàvéchợđen.RiêngbếnxeKimLiên-HàNội(cũ)lúcnàocũngcó5-7băngnhómphevé.Mỗinhóm5-7người.Bọnhọbámchặtvàsốngkýgửivàobếnxenàyvớicôngviệcduynhất:muacàngnhiềuvéxecàngtốt.Ngàyđónhữngcảnhnhưmộtbà lãocòng lưngdốchết taynảiđể tìmnhữngđồng tiềncuốicùngnhưngvẫnkhôngđủđòihỏicủatayphevé.Bàphảirớtchuyến.Nhữnghànhkháchtộinghiệpnhưbàvừakhócvừa liêuxiêugiữabếnxechiềukhôngphải làchuyệnhiếm. LáixeTrầnVănThànhthan:hànhkháchkhốnkhổthìphậnláixecũngrấtkhốnnạn.Sămlốp,phụtùng,thùng,máy,xăngdầu…đềuđượctínhtheochỉtiêu(tínhsốkilômetvậnhànhđểđượccấpmớihaytrungđạitu)nhưngcáichỉtiêuấychỉcóthểápdụngtrêngiấyvìnórấtphilý.Hỏnghócthiếuthốn,chắpváđủkiểunhưngvẫnkhôngthểsốngđược.Nhiềungườibỏxegiữađường,bỏnghề,bỏcơquanvề luôn.Mấythángsau,địaphươngyêucầucôngtymớichoxerakéocụcsắtấyvề.Aikhôngdámbỏnghềthìbuộc

phảibỏtiềntúimàcảitạo.Tiềnđâu?Lạiphảibuônhànglậu(thậtrachỉlàgạo,thịt,mắmmuối,xàphòng…)haybắtthêmkhách,lạiphảilolót, luồncúi…TronggiớiláixecũngcórấtnhiềungườiđãphảibánnhàđểsửaxechoNhànước.Chođếntậnbâygiờnhiềungườikhiđãbỏnghềchạyxevẫnkhôngmuanổicănnhàcũđểở. NXBTrẻ

TRƯỚCKHICHỢTRỜIBỊĐÁNHSẬP

Chuyệnmuabánthờibaocấpvớicảnhngănsôngcấmchợ,giádướiđấtgiá trên trời,muakhôngđượcbánkhôngxong…làkếtquảcủaquá trìnhsiếtchặtquánóngvội,mạnhtay.ÔngHàĐăng(nguyêntổngbiêntậpbáoNhânDân)gọiđólà“mộtđêmđánhsậpchợtrời”. Thờicủatrạmgác Mộtchiếcxe tải lấmđầybùnđấtxịt khóiđenchạyầmầmquađường.Thùngxebịtmộttấmbạtlớnđậpphầnphật.Đingượcnólàđoànxecôngtác của cánbộ.Và lập tứcông cánbộ choquayxeđuổi theo.Đếnngangchừngchiếcxetải,ôngrútsúngngắnchĩalêntrờibắnbaphátđạnđanhgiònrợntócgáy. Chiếc xe tải sợ hãi dừng lại.Người rượt đuổi làmột ông phó chủ tịchUBNDtỉnhmuốnkiểm trahàng lậu.ÔngChínCần (NguyễnVănChính),nguyênbíthưTỉnhủyLongAn,kểlạicâuchuyệnmàôngđượcchứngkiếntạitỉnhmìnhvàothờikỳbaocấpvớimệnhlệnhcấmbuônbántựdonhưthế. Chiếcxetảiđóthậtragiốngnhưbấtcứphươngtiệnnào.Cứcódấuhiệuchởđược thứgìđó thì sẽbịcánbộkiểmtra.Bởi tấtcảmọi thứhànghóakhôngphảicủangànhthươngmạithìđềulàhànglậu.Trongkhicuộcsốngđangcầncàngnhiềuhàngthìnguồncungtừquốcdoanhchỉđápứngđượcmộtphầnrấtnhỏ. Chínhvìvậymàgạo,thịt,bánhkẹo,bộtgiặt,áoquần,mũdép…đềucóthểlàhànglậuởbấtcứnơinào,lúcnào…Thờiđó,ngườidânnàocũngcóthểlà“conphe”(dânbuônlậu)nêncánbộchốngbuônlậurấtnhiều.Côngan,thuếvụcóthểkiểmtraxéthỏibấtcứchiếcbì,thúng,sọt,túi…củaai,ởđâu. Ngoàihai lựclượngnày,mọicánbộnhànướcđềucóthểbắthànglậu.ÔngChínCầnkể:“Mộtđoạnđườngvàicâysốnhưngcótớihơnchụctrạmgáckiểmsoáthànghóa.Những trạmgácnày thườngbắtđượcnhữngôngcánbộmặcquầnhailớpđểđựnggạo,chịhàngthịtcuốnquanhngườinhữngtảngmỡheorồimặcáotrùmbênngoài. Vàđặcbiệtnhấtlàchuyệnchởheotrốnquatrạmgác.Mộtconheo60kgđãmổthịtlấyđilòng,tiếtchởrachợbằngcáchchằngsauyênxevớitưthếngồi chạng chân sang hai bên.Áomưa trùm kín “người” rồi đội cho chú

“heongười”mộtcáinónlấpmặt. Khiqua trạmgác, trờimới tang tảngsáng,người“mẹ”vừađạpxevừaquàngtayraphíasauvỗvềvànhắcnhở“con”,đónggiảmẹchởconđihọc.Tuynhiêncáicảnh“giađìnhđầmấm”ấysaucũngbịcánbộpháthiện. Vàngườidân lại tìmnhữngcáchkhácđểđốiphóvớimạng lướichốngbuônlậu.Mụcđíchcuốicùngcủangườidânchỉ làmongbánđượcnhữngthứmìnhlàmrađểlochocuộcsống. Muanhưcướp Thờiấy,bàTưTây,nôngdânấpHòaThạnh,xãHòaBìnhThạnh,huyệnChâuThành(AnGiang)có50côngruộng.Mỗinămthuhoạchhơntrămgiạlúa.TheoquyđịnhcủaNhànước,nhàbàchỉđượcgiữlạikhoảng60%(đủđểăn),sốcòndưbuộcphảibánchoNhànước. Giábánthấphơntiềnvốnbỏranênnhàbàcũngnhưtấtcảnhữngnôngdântrongvùngđềucốgắngtìmcáchgiấulúakhôngchochínhquyềnbiết.Cuốivụtừngđoàncánbộ,cókhicảdukíchđeosúngvàotừngnhàđobồ(kiểmtralúa). Aithừađịnhmứcbịbuộcphảibántạichỗ.Cóvụ,nhàbàphảixaythànhgạovàgiấutrongtủthờ.Đếnkhimởrathìchuộtănhếtquánửa.Cónhà,vợgiấugạo,cầmchìakhóađivắng,chồngconởnhàphảinhịnđói… Đểgiấulúaquatrạmthờiđóbàconthườnglàmghe,xuồngcóhaiđáy,khivậnchuyểnthìđổtrấulênđáytrên,đựnglúaởđáydưới.Trongnhàthìhọkhoétrỗngđốngrơmrồithảlúavàogiữa…NgườidânBếnTrethườngđixuồngxuốngCàMaumualúa.Mỗichuyếnđicảtrămcâysốnhưngcũngchỉcóthểmua1tạtrởxuống.Dọctuyếnđườngđộcđạonàycórấtnhiềutrạmgác.Cólầnmộtbànôngdânbịcánbộpháthiệnchởlúa.Cánbộbêbaolúalên thìbà tangấtxỉu.“Họuấtứcquá,giađìnhđóikhổ,quầnáo te tua,đimấyngàymớitớiCàMau,cảtuầnlễmớimuađượcbìlúa.Cảnhàtrôngvàođó…”. Chuyệnthumualúahaythumuavảiđềugiốngnhaucả.Năm1978giáthành1m2vảicalicotsảnxuấttạixưởngcủaCôngtyDệtThànhCônglà1,5đồng.Thếnhưngtấtcảlượngsảnphẩmcóđược,côngtyđềuphảibánchoNhànướcvớigiá1,2đồng/m2. Giáthành1m2vảidệttheokiểuoxfordhết10đồngnhưngcôngtyphảibán choNhà nước giá 9 đồng/m2.Giá của hai thứ vải trên nếu bán ở thị

trườngtựdothìcaogấp10-12lần.Tươngtựnhưvậy,tấtcảmọisảnphẩmcôngtysảnxuấtđượcđềuchungtìnhcảnhtrên. “SaubaonhiêucalaođộngcậtlựcđểvượtquanhữngkhókhănmàNhànướckhôngthểhỗtrợnhưmáyhỏng,nguyênnhiênliệu,vốn…thiếuthìnhàmáymớirađờiđượcmộtlượnghàngítỏi.Thếnhưngnhìncảnhđónghàngxuấtchonộithươngvớigiáthấphơnvốnbỏra,cánbộcôngnhânrơinướcmắt…”. ÔngTrầnĐứcNguyên,nguyên trưởngBannghiêncứucủaThủ tướng,chorằngcáitừ“thumua”(vừathuvừamua)đượchìnhthànhtừthựctếnày.Còndângiangọiđó là:muanhưcướp.Vàchuyện“thumua” tồn tạidướinhiềuhìnhthức:muatheogiánghĩavụ,muatheogiákhuyếnkhích,bántheocơchếcóthưởng… Mụcđíchlàloạibỏthịtrườngtựdonhưngcảvềthựctế(Nhànướckhôngđủhàng)lẫnlýthuyết(giáNhànướcphảicăncứtheogiáchợđểhìnhthành)thìhệthốngthịtrườngchínhthốnglạibịphụthuộcvàothịtrườngtựdo. Bánnhưcho Nhàcóconrểmớitừchiếntrườngtrởvề,bốvợmuốnmuatặngconmộtđôidépnhựavàsắmthêmđôichiếucói.Ôngđibộ18kmđểlêncửahàngmuabáncủahuyện.Tớinơi,cômậudịchviênvừacắmcúithêukhănvừanóivọnglên:“Hếthàng!”.“Vậyđôinàythìsao?”.Hỏiđếnbalầnôngmớiđượccôtagắtlên:“Mắtôngđểđâuvậy?Khôngnhìnthấybảng“hàngmẫukhôngbán”à?”. Vềnhàcóngườimáchôngphảigặpkẻmôigiớivàtrảthêmtiềnmớimuađược.Chạyvạymấyngày,trảthêmgấpđôitiềncùngrấtnhiềulờicảmơn,cảmtạcuốicùngôngcũngmuađượcđôidépvàcặpchiếucói.CâuchuyệntrêncủaôngNguyễnĐìnhKiên,xãGiaTrung,huyệnGiaViễn(NinhBình)về tình trạng quá bình thường của bản thân ông cũng như của tất cảmọingườisốngtrongthờibaocấp. Aimuathứgìcũngphảiđếnhợptácxãmuabánhaycửahàngmậudịchquốcdoanh.Muacâykimcuộnchỉhaycáibấcđèncũngcựckỳkhókhăn.Nhà nước bán hàng dưới giá thành và cũng thấp hơn giá chợ (bán phânphối),hànghóakhôngđủ1/10nhucầunênnhânviênthươngnghiệpkênhkiệu,xemthườngkháchhàngvôcùng.“Bánnhưcho”làlờicửamiệngđầyxótxacủathờingănsôngcấmchợlúcbấygiờ. Các chuyên gia kinh tế bao cấp nghĩ rằng Nhà nước bán rẻ (dưới giá

thành)chodânnhữngmặthàngthiếtyếuthìNhànướccũngphảimuasảnphẩmcủahọvớigiárẻ(dướigiáthành).Phầnchênhlệchsẽđượctínhtươngđươngnhau,khôngbênnàobịthiệtmàvẫnổnđịnhđượcnhucầucủamình. Cả xã hội lúc ấy trở thành một thị trường mua không được bán cũngkhôngxong.Vàkhikhôngđủhànghóađểcungcấp,sựthấtthoátgiữacáckhâuphânphốitrunggianquálớnthìthươngmạiquốcdoanhtrởthànhmộtthứânsủngđốivớingườitiêudùng.Vìthếthịtrườngtựdokhôngthểbịxóabỏtriệtđểnhưngcũngkhôngngừngbịbópnghẹt.Nóđãđẻramôitrườngmàumỡchonhữngthủđoạntiêucựcnhưmócngoặc,chàđạp,thamô,đầucơ.Hànghóađãkhanhiếmlạibịđủthứtròmánhmung,thiệtthòinhấtvẫnlàkẻmuamàmặtmàythườngcứnhưngười“mấtsổgạo”. HOÀNGCHỨCNGUYÊN-QUANGTRUNG-XUÂNTHIỆN

“ĐẸPTRAIĐIBỘKHÔNGBẰNGMẶTRỖĐILƠ”

Giaithoại,hòvènởnhưngôrang Xe“Lơ”tứcPơ-giôđượcchúthíchnhưsautạitriểnlãm“CuộcsốngởHàNộithờibaocấp”(1975-1986):“Tàisảncánhânquýhiếmvàniềmmơướckhóthựchiệncủađạiđasốgiađình,chuẩnmựccủagiàusang”. Pơ-giôcómấymàuphổbiến:Đỏớt,xanhcô-ban,cávàng.Lắpxíchhộptứcxíchhaitầngêmru.Nhìntổngthểđẹpnhãnhặn.Thếnênchủnhâncủanóguồngxetrênđường,cứlàlên“mấychânkính”trongmắtđốitượng. “ĐẹptrailaiPháp,hiếmcókhótìm”mà“đixecủaBộ”tứcđibộ,hoặcđixexấu,xenộithìvétđĩa.(Từ“vétđĩa”thôngdụngnhư“kémtắm”bâygiờ). Vềsauxuấthiệnxemáythì:“MặtrỗđiLơkhôngbằnglưnggùđiCúp”“LưnggùđiCúpkhôngbằngconcócngồisậpgụ”(cóc:chỉđốitượngcaotuổi).Sậpgụ,tủchècũngmộtniềmmơmộngngấtngâycủanhàkhó. Họxacủagiađìnhtôicómộtngườiquắcthướcđườngbệ,dángđixerấtđẹp.ÔngđượccơquanphânphốichiếcxeThốngNhất.Mỗilầnđếnchơi,xeđểngaycửavẫnýnhịchìanửalốpchắnngang.Ngồichuyệntrongnhà,mắtcứchămchămnhìnrasợkẻtrộmnẫngmất.Làcánbộcỡnhỏ,ôngdànhdụmmuađượcchiếcPơ-giôđẳngcấp.Chưabaogiờtôithấynóhạthổ,lúcnàocũnglơlửnggiữanhà,mìnhmẩybăngbóbằngvảitrắng.Hìnhnhưtậncuốiđờiôngchủvẫnkhôngnỡngồilênxe,thôicoinhưlưulạikỉniệmsâusắcmộtthời.” HàngxómthìcónữytácôngtácởbệnhviệnSaintPaul,ngoàiniềmtựhàovềnhansắc-“thờicongáixinhnhìphốHàngThan,chỉ thuaPhươngThanh(diễnviênđiệnảnh)”cònlà:chiếcxeMi-phacủaĐứcmàngàyngày,nhansắcvẫn“thân”bếbồnglênlênxuốngxuốngmấytầnggác,nhưbếcụccưng. CasĩngườigốcphốHuế-ÁiVânchobiết:“ChồngVânlàdânSàiGònsangMỹ,anhấykhôngthểtưởngtượngđượctạisaođẹptraiđibộlạikhôngbằngmặtrỗđiLơ,rằngmộtchiếcxeđạpdùcủaPháplạigiátrịđếnthế”. ChiếcxemáyPơ-giô103ÁiVântừngsởhữumớigọilàđỉnh!Vânbènbổtúcchoôngxãmộtítkiếnthức:MộtyêuanhcóSen-kô/Haiyêuanhcó

Pơ-giôcávàng/Bayêunhàcửađànghoàng/BốnyêuhộkhẩurõràngThủđô… Đâycònlàtiêuchuẩncủathờikhá,chứcaođiểmkhókhăn,cảHàNộiănbobothì:Mộtyêuanhcómay-ô/Haiyêuanhcócákhôăndần/Bayêurửamặtbằngkhăn/Bốnyêuanhcóchiếcquầnđùihoa… Giaithoạichiếcquầnđùi:Anhnọđếnbệnhviệntiêmđùi,bácsĩyêucầu“thoát”quầndài.Anhnhănnhó,ethẹn.“Ơcáianhnàylạnhỉ,đànôngvớinhaungạig씓Nhưngemkhôngcóquầnđùi”“Ơcáianhnàylạnhỉ,thếanhtưởngtôicóchắc!”“Bắtphanhtrầnphảiphanhtrần/Chomay-ômớiđượcphầnmay-ô”hẳncũngđượcchếtáctronggiaiđoạnnày… Sinhviêndĩnhiênănkhổ,bátcanhtoànquốcnướcchấmđạidương,nênmớicóchuyện:Căngtincóbữadọnmóncáhẳnhoi,cáctríthứctươnglaingắmđĩathứcăn,than:Khổthânmàycáơi,đầumàyđâymàmìnhmàyđâu. Phở-nhânvậttrongcuộcsốnglứađôi Phở,ngontuyệt,cũngámảnhnhữngđứatrẻởphố.Ốmmớiđượcăn,nênhayđậpbệnh,lừabốmẹrằngkhóở.Ngườilớncũngcótiêuchuẩnriêngcủangườilớn. MộttrongnhữngđiểmđộcđáocủahàngphởphốBàTriệuđoạncắtLýThườngKiệtlàtêncácthànhviêntronggiađình:Hoàn,Toàn,Phấn,Khởi,Tiến,Bộ,Tươi.Điểmnữa:Condâunhànày-TuyếtHằng,xinhtuyệtvớidamịn,lúmđồngtiềnduyêndáng,mũidọcdừa. Hằng làdanhcađộiHọaMi-Cung thiếunhiHàNội,hát“Emđigiữabiểnvàng” trênĐài, trên tivi thìhayngangHảiVâncủađộiSơnCaĐàiTiếng nói Việt Nam nhưng xinh hơn.Một bạn gái xinh đẹp khác của tôicũngsuýtđầuquânvàonhànày,yêuchàngútdatrắngmôiđỏtênTươi! Phởchođếngiờ luônhấpdẫn,đầyphongvị, chả thếcóngười ăn thaycơm,cònchuyệnphởkểcảngàyđược,ngàongạthươngvịđờithường.Nhưchuyệntácgiảcủanhữngcakhúctrữtìnhvànhạcphimnổitiếngnọ,ngàyxưacũngnổi tiếng luônvới lậpngôn:“Đọchết tổngphổ rồi”.Nguyêndoanhhaykhoechuyệnrấtdễdàngcưađổcácem,với“bài”tán:Rủđichơi,đêmvềcóbồidưỡngphở!Chỉphởmàđọchếttổngphổcủangườitaư? Quẫyđạp ChiếcđàiRigondatổbố,tiviđentrắngNép-tuyn,tiviSa-tuynLiênXô,quạt Tai Voi… là những vật dụng sang trọng trong ngôi nhà khá giả, do

thànhviênđinướcngoàihọctậpcôngtácsắm. ÁolôngĐứccũngtừnglàbiểutượng,hoàiniệmhìnhảnhlunglinhcủacácchàngkhoaLý,hàngxómkhoaVănTổnghợpchúngtôi-giữathậpkỉ80.Cảkhóa30bọnhọdiệnáolôngĐứcmàucỏúa,màubộđội…nomngờingời,điđếnđâunữsinhnhấtlàdânngoạitỉnhngoáisáicổ. Trào lưu “cứu nước cứu nhà” - xuất khẩu lao động bắt đầu nổi từ đầunhữngnăm1980.ĐộiđiLiênXôsángtácvèrấthayhothốngthiếtphỏngtheoHịch…vềnhữngdâymayso,bànlà,áophôngcànhmai… Mộttrongbọnhọmàtôiquen,quyếtchíđiLiênXômangsứctrẻđổilấybànlà,nồiápsuất…Đượcítlâuđãthấytòtòvề,chưakịpsắmsửagì,bởitrót mang bầu. Thằng bé đẻ ra được cả nhà gọi “Saratov không ra đá”(Saratov:tủlạnhLiênXô,cũngmộtđỉnhcaomơước). DươngPhươngVinh

XUẤTDƯƠNGGIÚPNƯỚC,CỨUNHÀ

Trongsuốt30nămhaicuộckhángchiếnchốngthựcdânPhápvàđếquốcMỹ(1946-1975),nướctađãđượcbầubạnnămchâuviệntrợkhônghoànlạirấtlớn,nhưngvaynợcũngkhôngít.Bởivậytừđầunhữngnăm1980phảibắt đầu xuất khẩu lao động để có thêmnguồn tài chính trả nợ.Trong lúcnướctadưthừanhâncông,khôngđủviệclàm,cónhữngnướcsẵnsàngtiếpnhậnvàbốtríviệclàmcholaođộngViệtNam.Đólàđiềurấtquý,đángtrântrọng,bởinhưvậyNhànướctacóthêmnhữngkhoảntiềntrảnợvàtừngcánhân“đixuấtkhẩulaođộng”cócủaăncủađểvềgiúpgiađình.Quamấynămlàmviệcởnướcngoài,mỗingườicũngcócơhộinângcaotaynghềvàthunhậnđượcnhữngđiềubổíchkhác.Xuấtkhẩulaođộngcónhiềudạng,songtrongnhữngnămmớibắtđầu“khaiphá”lĩnhvựcnày,chủyếuchúngtamớichỉ thựchiệnhaihình thức:Đưanhững toánđông thanhniên (mỗiđoànvàitrămngười)đilàmcácnghềkhôngđòihỏitrìnhđộkỹthuậtcaotạinhàmáycủacácnướcxãhộichủnghĩaanhem(thờiđó)vàcửđạibiểutríthứcthànhthạongoạingữAnh,PhápđếncácnướcchâuPhigiảngdạycaođẳng và đại học, làm chuyên gia trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là y tế vànôngnghiệp. NgàyấytôicómaymắnlàmphóngviênthườngtrúTTXVNtạiLiênXô,cónhiềudịptớithamquancácnhàmáycủabạn,tiếpxúcvớilãnhđạonhàmáyvàvớianhchịemcôngnhânViệtNam.Bởivậy,tôirấthiểutâmtưtìnhcảmcủangườixaxứ,nỗinhọcnhằn,sựvấtvảcủangườilaođộngvàcảtâmtrạngbứcxúccủanhữngngườiđồnghương.TheocáchiệpđịnhvềhợptáclaođộnggiữanướctavớiLiênXôvàcácnướcxãhộichủnghĩaĐôngÂu,hàngnămchúng tacửhàngchụcnghìn laođộng trẻkhỏe tớicácnướcđólàmviệc.Ngàyấynhữnganhchị emnàyđượcgắnmột cáimácchung là“laođộnghợptác”.Đươngnhiênkhôngphảimọithanhniêncósứckhỏe,cómộtchúthiểubiếtvềmộtnghềnàođóvàcónguyệnvọng“laođộnghợptác”làđãđủđiềukiệnđểđượcxemxét“xuấtdương”.Hơnnữa,nếumuốnlựachọnđấtnướcmàmìnhyêuthích, thìcònphảituyểnlựaquarấtnhiềutiêuchívàthủtụckhác. Cũngkhôngrõnguồncơntừđâu,căncứvàonhữngtiêuchínàomàrấtnhiều thanh niên thích đi lao động ởCHDCĐức (nay đã thống nhất vàoCHLBĐức), tiếpđến làTiệpKhắc (nayđãphân chia thànhhainướcCH

Szech và CH Slovakia), rồi mới đến Liên Xô và Bungari… Tôi đồ rằngnguyênnhânchủyếulàvìlợiíchkinhtế.Đãđilaođộngkiếmtiền,thìmấyaikhôngnghĩtớiđồnglương,thunhậpthựctếcaođểcóthểgửivềgiúpgiađìnhđượcnhiềunhất.ThờiấychỉnhữngnhànàothậtgiàucómớicóthểtậuđượcchiếcxeđạpMifa, hay chiếcxemáyMukich (sảnphẩmcủaCHDCĐức).NhữngngàygiómùaĐôngBắcrétthấuxương,chàngthanhniênnàokhoácchiếcáolôngĐôngĐức,thìcứgọilàkhốicôgáiphảixuýtxoanhìntheo.NhữngchiếcxemáyBabetavàxeđạpFavorithayEska(sảnphẩmcủaTiệpKhắc)mộtthờicũnglàniềmmơướccủadânmình.NgườiđilaođộnghợptácởLiênXôthìchỉcóthểđemvềgiỏilắmlàchiếctủlạnhSaratov,vàichiếcnồihầm,bànlà,máybơmnướcKamavàmộtđốnglỉnhkỉnhxoong,chậunhôm…Cácnướcxãhộichủnghĩathuởấytheođuổichếđộquanliêubaocấp,xâydựngmộtnềnkinh tếkhôngcạnh tranh,không theoquy luậtcung-cầu…nghĩa làcũngchỉsảnxuấtchodânhọđủ tiêudùng“theokếhoạch”,chứkhôngphải lànềnsảnxuấthànghóa.Bởivậyhọchẳngưagìnhữngngườimuanhiều,bấtkểthứhàngnào. Thanh niênmình sang lao động hợp tác tại các nhàmáy LiênXô kháđông,lúccaođiểmlêntớihơntrămnghìnngười, tậptrungphầnlớnởcácthànhphốNga,nhất làquanhngoạiôMatxcơva.Nếunhưnăm1981,nămđầutiênthựchiệnHiệpđịnhhợptác,cókhoảngmộthainghìnlaođộngViệtNamởkhuvựcquanhthủđôMatxcơva,thìchỉsauđóhaibanăm,khuvựcnàyđãcóhàngchụcnghìnlaođộngViệtNam.Lúcchuẩnbịlênđường,aicũngyêntrírằnglaođộngxuấtdươngtrướchếtsẽđượcđàotạomộtnghềtinhthông.Mấynămsốngởnướcbạnsẽđượcănsung,mặcsướng,chỗởđànghoàng.Ngoàigiờlàmviệccóthểđichơiđâyđó,đượcchiêmngưỡngnhữngdanhlamthắngcảnh,đượchiểubiếtbaođiềumớilạcủanhữngxứsởmàngàyấyđượccoilà“thiênđườngnơitrầngian”…Vàkhivềnướcítnhấtcũngcólưngvốnkhakhálàmcơsởbanđầuđểxâydựng“tổấm”riêngchomình.Thựctếđâuphảinhưvậy!Ngườiđi“laođộnghợptác”vềthựcchấtlàđilàmthuê,làmmướn,đâucóđượctựdođilạitrênnướcbạn.MuốnđichơiMatxcơvahaybấtcứmộtthànhphốnàokhácđềuphảiđượcchínhquyềnđịaphương cấp visa (một thứ giấy thông hành đi từ địa phương này tới địaphươngkhác).Mỗiquýchỉđượccấpmộtlần.LãnhđạocácnhàmáycósángkiếnđộngviêncôngnhânViệtNamhănghái thiđualàmviệcbằng“phầnthưởngvisa”.Ailàmđượcnhiềusảnphẩmvàchấtlượngbảođảmthìkhôngnhữngđượctiềnthưởng,màcònđượccấpvisađếnMátxcơvanhiềuhơn,kểcảsốlầnvàthờihạnlưulại. Anh chị em lao động Việt Nam mong muốn, háo hức đến Mátxcơva

khôngphảichỉđểthamquanCungđiệnKremlicổkính,QuảngtrườngĐỏlịchsử,vàoLăngviếngLênin,thămthúcácbảotàngvănhóa-nghệthuật,lịch sử,haynhữngdanh lam thắngcảnhkhác,màkhiởquênhàchỉđượcbiếtquasáchbáo,phimảnh.Họtớithủđôcònvìmộtnhucầutìnhcảmcũngrấtđángtrântrọnglàtìmđồnghương,giaolưukếtbạn.Vàsaunữa,hầunhưai cũng có nhu cầu tìmmua các đồ dùng cần thiết, gửi về cho gia đình.Nhữngnămmới rakhỏicuộcchiến tranhkéodàibịbomđạncàyxới,sảnxuấtđìnhđốn,lạibịMỹvàcácđồngminhcủaMỹbaovâycấmvận,dântathiếuđủ thứ.Chínhvìvậy,mọinhuyếuphẩm,cácmặthàngcôngnghiệpđềuphảiphânphối.Ngườithânđilaođộngởnướcngoàigửivềcáigìcũngquý,cảtừcáikim,sợichỉ,bánhxàphòng,lưỡidaocạorâu,đếnxeđạp,xemáy, máy thu thanh, thu hình, tủ lạnh… Ở Liên Xô thời đó cũng chỉMátxcơvavàmộtvàithànhphốlớnkhácmớiphongphúcácmặthàng.Bởithế có người “lao động hợp tác” nào ở Liên Xô mà lại không thích đếnMátxcơvacơchứ!?Cứđếnhaingàynghỉcuốituần,từngnhóm,từngnhómdămbẩyngười,tổngcộngcóđếnhàngtrămngười,từkhắpcácnẻođườngngoạiôMátxcơvatheonhữngđoàntàuElectrichka(tàuđườngsắtđầukéođiện)vàothànhphố.Họđithamquandanhlamthắngcảnh,langthangtìmmuađồdùngởcáccửahàngbáchhóa,đồgiadụng,cửahàng thuốc…tớicácký túcxá sinhviên thămbèbạnđồnghương.Nhữngnămcòn tồn tạiNhà nướcLiênXô, cảnh sát không nhũng nhiễu quá như thời kỳ hậuXôViết.CảnhsátthờiXôViếtkhôngbaogiờvôcớhạchsáchgiấytờtùythânvàkhámxétgiữađườngbấtcứngườiViệtNamnào.Thậmchítrongnhiềutrườnghợp,họcòngiúpđỡrấtthântìnhđồngbàochúngta.Cóthểnóitrướcnăm1990cảnhsátMátxcơvathựcsựlà“nhữngngườibạndân”,luônluônsẵnsàngbảovệvàgiúpđỡnhândân,cảbanngàylẫnbanđêm,cảvớiđồngbào của họ, cũng như khách nước ngoài. Bởi thế khi đã vào địa phậnMátxcơva,anhchịemlaođộngViệtNamcó thể tựdođi lạinhư trênquêhươngmình. Giannan,vấtvảnhấtvẫnlàchuyệntìmmuađồdùngcầnthiếtvànhữngmặt hàngđangđượcưa chuộng, đang cógiáởquêhương.Cũngphải nóithêmrằng thờiấykhôngcóchuyệngửingoại tệvềnước.Dànhdụmđượcđồngnào phải biến thành quà cáp, hàng hóa chuyểnvề.Lương tháng củacôngnhânsaukhinhàmáyđãtrừtiềnbảohiểmxãhội,bảohiểmytế,tiềnnhà ở và nhiều thứ tiền khác nữa, cũng như khấu trừ một phần đáng kểchuyểnvàoQuỹđểnướctatrảnợnướcbạn,cònlạiđượcphátbằngtiềnmặttrựctiếpchotừngngườilaođộng.Mọingườitựloviệcănuống.Namgiớingạivàobếpthìđinhàăntậpthể,đicửahàngănuốngcôngcộng.Nữgiới

chămchỉhơnvànhất làkhônghợpcácmónănÂuchâu, thường tậphợptừngnhómdămbangườiđồngkhẩuvịtổchứcbếpănriêng.Cánhnữchămchỉ làmviệc, lại tằn tiệnhơn,không rượuchè, càphê, thuốc lá, nên cũngthườngtíchlũyđượcnhiềuhơn.Phầnlớncôngnhânmìnhđượcsắpxếplàmviệcbênnhữngcỗmáy,thiếtbịđánglẽđãbịloạibỏvàthaythếhiệnđạihóatừlâu,songvẫnđượctậndụng(thựcra,thờiấynướcbạncũngchưađủđiềukiệnvàtiềmlựcđểthườngxuyênđổimớithiếtbị).Mặcdùvậy,vớibảntínhcầncù,miệtmàilaođộngsuốtthờigianmỗicalàmviệc,nênsốlượngsảnphẩmcủacôngnhânmìnhvẫnthuộcloạicao.Nhữngnăm1980,tiềnlươngtrungbìnhthựclĩnhcủamộtcôngnhândệtViệtNamkhoảng180-250rúp(tươngđương220-300USD,theotỷgiáhốiđoáichínhthứckhiđó.Nhưngtrênthịtrường“chợđen”thìphải4-4,5rúpmớimuađược1USD).Vớithunhậpnhưvậy,hàngthángmỗicôngnhândệtcóthểdànhra120-180rúpđểmuacácthứgửivềgiúpgiađình. Tôiđãchứngkiến,đãbiếthàngtrămtrườnghợpkhổsở,êchềcủađồngbàomìnhkhiđimuahàng.ThậtraphầnlớnngườiNgarấttốt,giàulòngvịtha,rấtthôngcảmvớinhândânViệtNamđã30nămphảichịuchiếntranhtàn phá, không có điều kiện phát triển sản xuất, nên thiếu thốn đủ thứ.NhưngcũngkhôngítngườiNgatỏrabựcbội,khócóthểthôngcảmvớilốimuabáncủamộtsốanhchịemmình.LiênXôsảnxuấtcáigìcũngtheokếhoạch,đâucóphảilàmộtnềnkinhtếhànghóa,bánđượccàngnhiềucàngquýnhư trongcơchế thị trường.Với sốdân250 triệungười,họ tính toánmộtnămcầnbaonhiêunồihầm,baonhiêubànlà,baonhiêutủlạnh…Thếnhưngngườimìnhthấygì“ưng”làvétsạch.Bởithếmớicóchuyện“đánhsậpcửahàng!”,hoặc"muadiệtchủng!"…Nhữngnăm1982-1986,nồihầm,bànlà,phíchkimloạilưỡngdụng(vừacóthểgiữnóng,vừacóthểgiữlạnh),máy bơm nướcKama, quạtmáyOrbita, tủ lạnh Saratov… rất được giá ởtrongnước.Thế làdân ta lùngsục,vắtsạchnhững thứđóởcáccửahàngMátxcơva.Mộtlần,vừathấyhaiôtôtảichởđầynồihầmtớicửasaucủacửahàng“1000Melochei”(Nghìnmặthànglặtvặt)trênđạilộLênin,chưađầymột giờ sau toàn bộ số nồi hầm đó đã được chuyển ra xếp nhưmấy bứctườnghoatrướccửahàng.Ngườiquađường,nếukhôngbiết,cứnghĩhômđócửahàngvìlýdonàođấymàphảinhậphàngtừphíacửatrước.Aidè,đãcómấyngườiViệtNammuasạch,chuyểnracửa,đangchờxechuyểnđi!Cólẽvìvậy,vềsaucáccửahàngđãrútkinhnghiệmchỉbánchomỗingườimuamộtsốlượngcóhạn,tùytheomặthàng.Thếnhưng,từđólạinảysinhhiệntượngmócngoặcgiữanhânviêncungứngcủacửahàngvớingườimuaViệtNam.Thậmchí, nhữngngườinàycònchonhau số telephoneđể tiện

thôngbáochonhaukhinàocómặthànggì(màngườiViệtNamthíchmua)vàđưavềcửahàngnào.Thườngthìđâyphảilànhữngnghiêncứusinh,sinhviênởngaytrongthànhphốkếthợpcùngvớicôngnhânởngoạiô.Đươngnhiên,khimócngoặcnhưvậy,thìnhânviêncửahàngcũngđượctrảthêm(lãnhđạocửahàngkhông thểkiểmsoáthết).Nhữngngườiđãmuavớisốlượnglớnnhưthếkhôngphảichỉđểgửivềnước,màchủyếulàđểbánlạichonhữngngườiđồnghươngnàocónhucầumàkhôngmuađược tạicửahàng.Như vậy đãmanh nha hình thành thị trường “chợ đen” ngay trongcộngđồngngườiViệtởLiênXôtừ thờiấy.Nhiềungườiđicôngtácngắnhạn,hoặcchỉdừngchânítngàyởMátxcơva,màmuốnmuamấythứ“củahiếmtheođơnđặthàngcủabàxã”,thìtốtnhấtlànênđến“thịtrường”này,chứcònđitìmởcửahàngnhiềukhichỉmỏichân,dạccẳng!Giámualạisovớigiáchínhthứcchênhnhaukhôngnhiềulắm,nênkhicần,mọingườiđềucóthểtìmđến.GiácủacácmặthàngsảnxuấttạiLiênXôđềughirõngaytrênsảnphẩmhoặcbaobì.Vídụchiếcnồihầmghigiá14rúp,thìmualạicũngchỉ18-20 rúp,bàn là7,5 rúpmua lạivớigiá10-12 rúp,phích lưỡngdụnggiághi40rúpmualại55-60rúp,tủlạnhSaratov210rúpphảimualạivớigiá280-300rúp…Nóichung,giámualạiởthịtrường“chợđen”thườngđắthơn30-40%.Mộtsốnghiêncứusinhhoặcđộitrưởng,phiêndịchcácđội“laođộnghợptác”đãnhờmánhlớiđầucơnàymà“phất”lênnhanhchóng. Đimuavớisốlượnglớnởcửahàngnhiềulúccũngkhốnkhổ,nhấtlàanhchịemcôngnhânvốnliếngtiếngNgacòn“quángắn”.Mộtlầntôiđãchứngkiến câu chuyện vừa giận, lại vừa thương của đồng bàomình khi đimuahàng. Chuyện là thế này, mấy chị em ở thành phố Orekhovo-Zuevo lênMátxcơvachơi,thấyởmộtcửahàngđồđiệncóbánnhiềudâymay-so,liềntớiquầytrảtiền,xếphàngđểnhậnhàng.Đươngnhiên,lầnthứnhấtkhôngcóvấnđềgì:sécghi5 rúp thìnhânviêncửahàng trao20sợidâymay-so(giághi25côpếch/sợi,cứviệcnhânnhẩmmàtrảtiền).Ngaysauđóhaicôquaylạimualầnthứhai.Côthứnhấtđưaséc5rúp,nhânviênbánhàngcóvẻbựcbộicaucó,nhưngvẫntraođủ20sợidây.Khicôthứhaichìasécvàbảo:“Tôicũngmuamay-so”,thìnhânviênbánhàngnémraluônmộtlờiphỉbáng:“Cáccômuađểănhaysaomàmuanhiềuthế!”,rồiđặtchiếcséc5rúpđótrênmặtquầy,chưachịutraohàngngay,màlạinhậnsécvàtraohàngchongườiđứngsau.Tìnhcờlúcđótôicũngđangxếphàngmuavàithứđồđiện.Mắtthấytaingheđầyđủsựviệc,lòngtựtrọngdântộctrỗidậy,khôngthểkìmchế,tôigiằngnắmdâymay-somàmộtcôvừamua,đặtlênmặtquầy:Chịxemđây làcáigì?Kimloạiphảikhông?Chịcó thểănđượckimloạikhông?Thếthìtạisaochịlạinóinhưvậy!?MấyngườiNgađangxếphàng

cũngđồngtình:Anhấynóiđúngđấy,nếukhôngthểbánnhiềuthìgiảithíchchokháchhàngbiết,chứkhôngđượcxửsựnhưvậy.Lạinóitạisaongườimìnhmuanhiềudâymay-so.Vìngàyđótuynướctarấtthiếuđiện,nhưngdochếđộquảnlýquásơhở,nênnhiềungườiởcáckhutậpthểthahồxàiđiện,chỉcầnmuasợidâymay-sovớikhuônđấtchịunhiệtlàđãcóbếpđiệncóthểdùngđiệnvô tội vạ: nấu ăn, đunnước tắm, thậmchí hầmcả cám lợnmàkhôngphảitrảtiền.Ngườiđinướcngoàivềtặngbạnbèdâymay-sothìquýhóaquá! Cóđượcđồrồi,đếncôngđoạngửivềnước,cũngđâucódễdàng.Mỗicánbộmãnhạncôngtácvềnướccũngthườngphải“gánhvác”mộtsốlượngkhông nhỏ các loại quà của anh chị em công nhân gửi về cho gia đình.Đươngnhiên,đấychỉcóthểlàquàtìnhcảm,khôngmangtínhchấtkinhtế.SaunhiềulầnCụchợptáclaođộng(BộLaođộng-Thươngbinh-Xãhội)đàmphánvớiphíabạnvàĐạisứnướctatạiLiênXôtrựctiếplàmviệcvàyêucầu,phíabạnmớiđồngýđể“laođộnghợptác”nướctamỗinămđượcgửimộtthùnghàngkhoảng1,2m3quađườngbiểnvàmỗitháng10kgquađườngbưuchính.ĐươngnhiêndanhmụcvàsốlượngđềuphảiquakiểmtragắtgaocủaHảiquan,chophépgửinhữnggìvàsốlượngtốiđabaonhiêu.Rõ ràngkhôngphảiai cũngdànhdụmđượcnhiều tiềnvàcàngkhông thểkiếmđượcnhữngmặthànggiátrị(theonhucầutrongnước)đểgửivề.Vảlại,khôngphảimọingườiđềucóthểtớicácbưuđiệntrungtâm(đượcchỉđịnh),haygađườngsắtgửihàngchậmđiOdessa,từđóchởđếnnướctaquađườngbiển.Thếlàlạinảysinh“thịtrường”muabántiêuchuẩngửihàngvà“dịchvụgửihàng”.ThậmchícảmộtsốcôngnhânvànhânviênhảiquanNgacũngthamgia lĩnhvựcdịchvụnày,nhất làviệcgửihàng thùng theotiêuchuẩnhàngnăm.RấtnhiềuchịemđãnhờtớicácđồngnghiệpNga,họlấyphídịchvụvừaphảivàrấtthíchđượctặngthêmchairượuLúaMới,hayrượuNếpMới.Ngườibảnxứcónhiềuthuậnlợiđểlàmviệcđóvàhọcũngcầncóthêmthunhập. TôicũngđãtớiTrungtâmBưuđiệntrênĐườngWarshawaởQuậnTây-NamMatxcơvađểquan sát, tìmhiểuvềviệcgửi suấtquàhàng tháng củangườilaođộnghợptác.TheoquyđịnhcủaHảiquannướcbạn,ngoàinhữngmặthàngcấmtheothônglệquốctếvàquốcgia;khôngđượcgửihàngthểlỏng,nhữngđồdễvỡ, quần áo, giàydépvà cácmặthàngmànước sở tạiđangkhanhiếm…Chỉđượcgửinhữnghànggọnnhẹ,khôngcồngkềnhvìkíchcỡbaobìđãxácđịnh.Vàđươngnhiênmọithứđềubịhạnchếsốlượng.Thựcraanhchịemmìnhcũngchỉtậptrunggửimộtsốmặthàngthiếtthực,

được trong nước ưa chuộng. Với thùng hàng 10 kg, giá trị bên trong chỉđược9kg:Chẳnghạn,mộtchiếcbànlàhoặcnồihầmhayphíchlưỡngdụng,5dâymai-so,2kgđườnghoặckẹo,20cuốnvởhọcsinhhoặc5thếpgiấy,10bánhxàphòngthơmhoặcxàphònggiặt(loại72%,thườngđengầnnhưmàuđấtvàkháhôi),tốiđa5hộplưỡidaocạorâu(lezvie),10cuộnchỉnhỏ,5baokimkhâu…vàmộtvàiđồlinhtinhkhác.Nhânviênhảiquanngàynàocũngbắtgặpnhữngthùnghàngnanánhưvậy,có lẽcũngngaongánlắm.Tôiđãtừngngheđượcnhữnglờinhậnxétcủahọ.Cônhânviênhảiquantrẻ:“Saongườinàocùnggửimấycáiđồlẩmcẩmnày,thậtkỳcục!”Bàhảiquanđứngtuổi,cólẽlàsếp,giảithích:“Emkhônghiểuđấythôi,ViệtNammớirakhỏicuộcchiếntranhtriềnmiênmấychụcnămliền,làmgìcóđiềukiệnpháttriểnsảnxuất,nêncáigìcũngthiếu.LiênXôtiếnhànhcuộcChiếttranhVệquốcchốngphátxítĐứckéodài chỉ4năm,mà cũngphải chịuđựngkhókhăntrămbề,thậmchícócảchếtđói,chếtrét,hàngchụcnămsaumớikhôiphụcđược.”Quả làchỉnhữngngườiđứng tuổi,bản thân từng trảinghiệmnhiềugiankhổthờichiến,mớithấuhiểuvàthôngcảmđượcnhữngkhókhăncủanhândântathờiấy. Mànhưvậyđâuđãhết.Sốphậnmỗithùngquà,kểcảsuấthàngnămgửichậm theođườngbiển, hay suất hàng tháng theođườngbưuđiện (đều rấtnhỏnhoi,theogiátrịhiệnnay,nhưnglạivôcùngcóýnghĩangàyấy)đếntayngườinhậncũngcònlắmgiantruân,thậmchícònbị“bốchơi”hoặc“bịthấtlạc”giữađường,nhấtlàđịachỉngườinhậnlạiởcácvùngnôngthônxatrung tâmhànhchính.Hơn thếnữa,khônghiểu saongàyấyquyđịnhcủaHảiquannướcmìnhrấtkỳcục,nhiêukhê.Ngườiđượcgửiquà,ngoàiGiấychứngminhthưnhândân,sổhộkhẩu,cònphảixinđủcácloạigiấychứngnhậncủacơquan,xã,phường…nghĩalàbịhànhđủđiều.Trongnướcnhiềumặt hàng chưa sảnxuất được, hoặcnếuđã sảnxuất thì số lượng cũng rấtkhiêm tốn, đáng lẽ cần khuyến khích gửi từ nước ngoài về để dân có cáidùng, thì lại chủ trương hạn chế. Thậm chí có thể gọi là ngăn chặn, mànhữngmặt hàng ấy có độc hại gì đâu!Trongkhi nước bạn chophépmỗingườiđãlàmviệcdàihạn(mộtnămtrởlên)đượcgửi,đượcmangvềvàibachiếc tủ lạnh, vài ba chiếcmáy khâu, dăm chiếcmáy bơm nước loại nhỏ(dùngchonhucầugiađình),hàngchụcbànlà,nồihầm…nghĩalàsốhàngtươngxứngvớisốtiềnhọthunhậpchínhđáng,thìchúngtalạihạnchếthứnàymộtchiếc, thứkiahaichiếc,bachiếc…Rõ ràngsựhạnchếđó làbấthợplý,cólẽxuấtpháttừmộtquanđiểmlosợdânmìnhtrởthànhnhữngconbuôn!Năm1983,trongmộtlầnvềphép,tôiđãtừngchứngkiếntạisânbayNộiBàicảnhtịchthu,hoặcthumuanhững“hàngquátiêuchuẩn”.Mấycông

nhânvềphépmỗi người xách tayhai chiếcphíchTrungQuốc, thếnhưngnhânviênhảiquangiải thích rằng tiêuchuẩnmỗingười chỉđượcđemvềmộtchiếc,sốvượtquyđịnhphảiđượcthumua(vớigiábèobọtsovới thịtrường“chợđen”).Mộtanhkhẩnkhoảnxinmãi:“Emvềphép,muachovợconmộtchiếcphích,tặngnhạcgiamộtchiếc.Chẳnglẽtặngmẹvợ,conlạikhôngcócáidùng.Màđểlạichovợcondùng,thìhóarathấthứavớibênngoại”.Nhưngnóithếnàocũngvôíchthôi,vìđóđãlàquyđịnh!Thếrồi,chẳnghiểucậuta“vôtình”hay"hữuý”đávỡchiếcphích“quátiêuchuẩn”.Nhânviênhảiquanquáttháo:“Cậupháhoạià?”“Dạkhông,emvộinênvấpphảithôiạ”-cậutatrảlời.Thôithì,dùsaocũngđãqualâurồicáithờicònnhiềuấutrĩ! Hơn10nămsautôicódịptrởlạilàmviệcởNga,gặplạimộtsốkhuônmặtquen“laođộnghợptác”.Chảlà,chínhsáchperestroika(cảitổ)củaM.Gorbachev,đượcthựchiệntừnăm1986,cónhiềusailầm,đãdẫnđếnphávỡLiênbangXôViết.Nhiềunhàmáyphảiđóngcửa,khôngcóđiềukiệnbồithường vàmua vé cho công nhânViệtNamvề nước.Một số người dànhdụmđượcchútđỉnh,cốmuatấmvé“bỏcủachạylấyngười,hồihương”.Sốđôngcònlạitúmnămtụmba,dựavàonhaulầnhồikiếmsống.Nhữngnămđầucủa thờihậuXôViết,nềnkinh tếnướcNga trởnênquá tiêuđiềuđếnmứckhôngthểhiểunổi.Nhữngcửabáchhóa,đồgiadụng,cửahàngthựcphẩm…chỉvàinămtrướcđócònphongphú,hànghóađadạng,ngườimuatấpnậpnhưtrẩyhội, thếmàvàođầunhữngnăm1990,cácquầyhànghầunhư trống rỗng. Ngườimình chịu thương chịu khó, thức khuya dậy sớm,muachỗnàybánchỗkia.ThậmchísangcảBaLan,CHCzech,ThổNhĩKỳ,TrungQuốc, Hàn Quốc… đánh hàng bình dân phục vụ các tầng lớp dânnghèonướcNga.Nhờvậy,nhiềungườicũngđãkhấmkhálên,rồihọđứngmũichịusàomởchợ,tổchứcchobàconmìnhbuônbántậptrung.Gặplạibàconquenbiết cũ,ôn lại chuyện thờibaocấp (cảởnướcmìnhvànướcNga),aicũng tâmđắc lờichaông tađãdạy:“Trongcáikhó lócáikhôn”,cầncù,nhẫnnạiđãđành.Phảiđoànkếtvànăngđộng,nắmchắcthựctếđểtíchcựchòanhập,pháthuytốiđathếmạnhvàkiềmchếtớimứctối thiểucác nhược điểmcủa cộngđồng.Ai đâu có ngờđược rằnghàng trăm “laođộngxuấtdương”sangLiênXôngàyấy,giờđâyđã trở thànhnhững“đạigia”trongcộngđồngngườiViệtmìnhởnướcNga! NgôGiaSơn NguyênTrưởngPhânxãTTXVNtạiLBNga

KỶNIỆMKHÓQUÊN

Tôisinhravà lớn lên trong thờibaocấp, tuổi thơ tôi inđậmhìnhảnhthờikỳnày.Tôikhôngcóýđịnhlênán,chỉtríchhaythanthởvềnhữngkhókhăncủathờibaocấp.Mỗithờikỳlịchsửcósứmạngcủanóvàcónhữnglýdođểnótồntại. Tôinhớlạithờikỳnàyvớinỗithươngyêuvàsựkhâmphụcchamẹtôivànhữngngườilớncùngthờicủahọ.Khókhănlàthế,thiếutừnhữngcáinhỏnhất,vậymàhọvẫnvượtqua,vẫnsốngtrongsạchvàđiềuvĩđạinhấtlàhọvẫnnuôidạychúng tôinênngười.Sống trong thờiđạingàynay,vớiđiềukiệnkinhtếtươngđốitốt,vànhấtlàkhiđãcógiađìnhvàlàmchalàmmẹ,tôimớicảmnhậnhếtnhữnggìchamẹtôiđãvượtquatrongthờibaocấpxaxôiấy. Hẳncácbạncònnhớcâu:Buồnnhưmất sổgạo.Tôi thìcòncảmnhậnđượcnómộtcáchtrungthựcnhất,sốngđộngnhất.Hômấy,mẹtôidậysớmđểđixếphàngmuathựcphẩm.Trờimùahè,nắngvàoibức,mãigần12giờtrưabốcontôivẫnchưathấymẹvề.Cảnhàsốtruộtvìđãđếngiờcơntrưa.Rồi tôinhìn thấymẹ, thẫn thờ,mặt trắngbệch,dắtxeđạpđivàonhà.Tôikhôngbaogiờquênkhuônmặtmẹtôilúcấy:Nướcmắtcònđọngtrênmi,khuônmặtngơngácvàthấtthần.Mẹchỉnóiđượccâu:Mấthếtrồi…rồioàlênkhóc.Khimẹđãbìnhtâmlại,cảnhàmớibiết,khimẹxếphàngmuathịtthìbịrạchtúivàkẻgianđãlấysạchtemphiếuvàtiền.Ngàyấy,mấthếttemphiếulàcảnhànhịnănnhịnmặccảtháng.Mẹtiếccủaquákhôngđinổixeđạpvềnhà,cứvừadắtxevềvừakhóc. Thếđấy,chodùgiờđây,haichữbaocấpnhưmộtkýứcxaxôicủamỗingườiđãsốngquathờikỳđó,tôivẫnnhớđếnnó.Vàtôikhâmphụctấtcảnhữngaiđãsốngvượtquathờikỳđótrongđócóchamẹtôi. NguyễnHồngVân

NHỮNGNGÀYKHỐNKHỔ

Bướcvàokhuvực trưngbày "Cuộc sốngởHàNội thờibao cấp1975-1986",cáiđậpvàomắtchúngtôitrướchếtlàmộtcửahànglươngthựcđượctáitạo.Nhưgặplạimộtnơirấtthânquen,chúngtôiồlên:Đúnglàcửahànglương thực phía sau Bệnh viện quân đội 354 đây! Rồi chúng tôi nhớ vềnhữnglầnđimuagạo,muathịt,muachấtđốt…theochếđộtemphiếu.Vìviệcxếphàngmấtrấtnhiềuthờigiannênnhiềungườiđã“xíchỗ”bằnggạchđá,bằngmũ,bằngnón.Cólầntôixếphàngsuốtbatiếngđồnghồnhưngkhiđếnlượtmìnhthìchịbángạotuyênbốráohoảnh:Hếtgạorồi,mờicácông,cácbàvề!Lạicólầnmuađượcgạohíhửngđemvềkhoevợnhưngkhimởraxemthìlạilàgạomốc. Trongkhutrưngbàycótáihiệnmộtcănhộmàcánbộcôngchứcchúngtasốngthờibaocấp.Trongcănhộnàytôibắtgặplạicáichạnbátrấtgiốngcáichạnbátnhàtôi.Vàmộtcáigiốngnữalàkhuvựcphụđượcdànhmộtdiệntíchđángkểđểnuôi lợn,nuôigà.Cònnhiềuđồvật trongcănhộnàyhơnhẳncácđồvậttrongcác“cănhộ”9m2củachúngtôikhiấy.Vàonhữngnămđó, chúng tôi đâu đã có tivi, tủ lạnh,màn tuyn.Chỉ có những ngườiđượcđihọchaycửđi công tácdàihạnởLiênXô,CHDCĐức…mớicónhữngđồcaocấpnày.Mấyanhemchúngtôinóivớinhau:Giađìnhnày,nóitheocáchnóicủatiếnsĩBùiXuânĐính–nhàdântộchọc,làthuộctầnglớp“datrắng”rồi.Cònchúngtathuộcdân“dađen”cơmà! Tạigiantrưngbày,chúngtôi thấylạicuộcsốngđầybươnchảicủaconngườithờibaocấp.Mộtbàlàbácsỹlàmnghềchữabệnhchomọingườimàphảicặmcụingồiquấnthuốcláthuê,phảilàmbánhđểđibỏmốikiếmtiềnnuôichồng,nuôicon.Chúngtôithờiđótrongkhutậpthểcũngphảilàmnhưvậy thôi. Ai nấy đều phải xoay xở để cuộc sống đỡ chật vật hơnmột tí.NgườithìragaHàngCỏlấytrứngvịtrồiđemrachợCốngVịbánlại.Ngườinuôilợn,nuôigà.Ngườilàmbánhquế,quấnthuốcláđểđem“bỏmối”. Vàcómộtnghềrấtthôngdụngđốivớianhchịemkhutậpthểkhoahọcxãhộichúngtôingàyấylànghề“mòcua,bắtốc”.Sốlàchungquanhkhutậpthểcómộtcáihồkhálớn(nốiliềnvớiHồThủLệbâygiờ).Tronghồcónhiềucuaốc,tômcá.Thếlàgầnnhưngàynàochúngtôicũnglaoxuốnghồbắtcá,bắtcua.Tôinhớcólầnmẹtôiởquêra.Khôngcógìđểđãimẹ,tôinóivớimẹ:Cócáixoongbịthủngconđemrachợđểhàn,mẹchờconmộttí!Rồitôinháymắtvớiđứacontraisáutuổicùngnhaurahồ.Khoảnghơn

mộttiếngsauhaichacontôitrởvềvớikhánhiềutômcuatrongcáixoongbịcoilà“thủng”.Thấyhaichacontôivề,mẹtôitrìumếnnói:Lúcnãymẹđãravenhồxemhai chacon“hàn”xoong rồi!Mẹ tưởngcon tốtnghiệpđạihọc,cócôngănviệclàmrồithìkhôngphảimòcua,bắtốcnhưkhiởquêvớimẹ.Nghemẹnói,tôicaycaynơisốngmũivànướcmắtcứthếtràora. Chúngtôigặplại tronggiantrưngbàytácphẩm"Đứngtrướcbiển"củaNguyễnMạnhTuấn, phim "HàNội trongmắt ai" của đạo diễn TrầnVănThủy,bàithơ"Tảnmạnthờitôisống"củanhàthơNguyễnTrọngTạovàbàithơ"MùaXuânnhớBác"củaPhạmThịXuânKhải…Thờiđó,chúngtôisaymêxemcác tác phẩmdámnói nên sự thật này và cùnghy vọngvàomộtngàymaitươisánghơn. Vàngàymaiấycũngđãđến.Nhưngvẫnkhôngquên…Ôicái thờibaocấp!Cáithờimànhiềungườichỉmongsaoănđượcmộtbátcơmkhôngbịmốc,cómộtcáixeđạptốtđểđi,mộtcáiquạtconcócđểxuabớtđicáinóngnựcmùahè, cómột cái áomayô lành lặn đểmặc, cómột đôi dép "Tiềnphong"đểđi,đượcmuamộtmiếngthịtlợncónhiềumỡđểkhixàorau,nấucanhcònthấyhơihướngcủachất“thịt”,chất“mỡ”… Nhìnnhậntừgócđộkhác,tôithấythờikỳbaocấpdùsốngtronggiankhónhưng tìnhngười với nhauvẫn rất sâuđậm.Trongkhu tập thể, chúng tôichianhautừngconcua,concá,cọngraukiếmđược,trồngđược;cùngnhautụtậptạimộtgiađìnhđểxemphim,xemđábóng.Aivềquêracóítquàđềuđemchiachocácnhàxungquanh.Aicóviệcvui,việcbuồnđềuđượchàngxómlánggiềngđếnchiasẻ,độngviên,giúpđỡ.Trongkhutậpthểcủachúngtôithờiđókhôngcónhữngtệnạnxãhội. Chođếnbâygiờ,mấygiađìnhchúngtôigắnbóvớinhautừthờibaocấpvẫnđilạithămhỏi,độngviênvàgiúpđỡnhaunhưanhemruộtthịt,chodùkhôngcònsốngchungtrongmộtkhutậpthểnữa. PhạmHữuNghị

KHÔNGGÌLOBẰNGMẤTSỔGẠO

Thờibaocấp,ngườidântìmmọicáchchạybằngđượcvàocơquanNhànướcđểđượccấpsổgạo.Làmviệcởphòngnọ,phòngkiacũngxinbằngđược xuống sản xuất để được hưởng tiêu chuẩn lao động nặng từ 17 đến21kg.Nhiềugiađình làmtư thươngbênngoài,bánquánnướccũngsợcơquanpháthiệncắtmấtkhẩuphầnlươngthực.Mỗilầnđếnkỳđonggạomớivuilàmsao:Nhànhàxếphàng,ngườingườichenchúc. Cógiađìnhdậy từ3,4giờ sángcửngười raxếp“nốt” , thậmchíxếpbằngcảnhữngcụcgạch.Thếlàmớicócảnhngườirasauvứtbỏphần“nốt”củangườitrướcmongchóngđếnlượtmình.Thậmchíxếpđượcsổrồi,nhìnthấymộtchồngcaongấtngưởng,cứthấpthỏmlomấtsổ.Cóngườibịmấtsổtrôngmớithảmhạilàmsao:Mặtnghệtra,táixám,toáthếtmồhôi.Thếlàcảthángđóphảichạyngượcchạyxuôiđểlotạmcấp,trướckhilàmđượcsổmới.Bâygiờnghĩlạicườiranướcmắt… BÙISĨCĂN Cánbộtrừgiáoviên Ngàyấy,thựcphẩmbántheotiêuchuẩntemphiếu.Cótemphiếuchocánbộ,cótemphiếuchonhândân.Temphiếucánbộcònphânchiatheomứclương,theocấpbậc.Nhândânthànhthịmớicótemphiếu,trongđó,trẻemđượcưutiênhơn,vớikýhiệutrênôtemphiếucóchữTR.Nhândânnôngthônmuahàngtheosổhợptácxãmuabán. Tiêuchuẩntemphiếuđịnhmức,nhưngcũngcókhicửahàngthựcphẩmđượcnhậnvềmộtsốhàngngoàiquyđịnh.Hàngít,chỉđủphânchomỗibìaphiếucánbộđượcmuamộtsốlượngnàođó,hàngdưmớibánđếnbìanhândân.Hômấy, tại bảng thôngbáo của cửahàngcóghi: “Mỗi cánbộđượcmua5quảtrứngvịt,cắtôX”. Cánbộlụctụcđếnmua.Cácthầycôgiáophảidạyhọchếtbuổimớichạyvộiracửahàng,thìđượcnhânviêncửahàngđáptỉnhkhô:-Tiêuchuẩnbánchocánbộ,chứcóbánchogiáoviênđâu!-Giáoviêncũnglàcánbộnhưcácngànhchứ,saolạikhông?-Cánbộlàcánbộ,giáoviênlàgiáoviên,nhưlànhưsaođược!Cácthầycôấmứcravề.Ítlâusau,cửahàngnhậnvềmộtsốtảicákhô.Rútkinhnghiệmlầntrước,bảngthôngbáoghichẻhoe:“Cửahàngcócákhôchocánbộ(trừgiáoviên).Mỗingười3lạng,cắtôT”.Các

thầycôcàngấmứcnhưngcãithếnàođượcvớicửahàngthựcphẩm! VĂNTIẾU(LàoCai)

TƯCÁCHHÒNĐÁ

Cóbaonhiêungườixemtriểnlãmlàcóbấynhiêucuốnphimquaychậmvềhình ảnhvàkýứcvề thờibao cấp tưởngnhưđãbị bỏquên trongkhochứa.”(NguyễnQuangSơn,34tuổi,mộttrongnhữngngườiđếnxemtrưngbày). Chỉcầnmộthiệnvậtnhỏ,độcđáonhưlọpênixilinđựngmìchính,dândãnhư vỏ bao thuốc lá Điện Biên, TamĐảo thôi cũng có thể nhắc nhớ lạikhôngkhímột thời.Từ thanhniên tới người đứng tuổi chămchúxemkỹtừnghiệnvật,chỉtrỏvớivẻthíchthú,sosánhnhữnghiệnvậttrưngbàyvớinhữngthứđồdùngmìnhcònlưutrữởnhàvàhàohứngkểlạicâuchuyệncủariêngmình. Nhiềungườitrẻchúýđến“hònđáxếphàng”nhỏxíutrongtủkính.Hònđá ấy từng “đại diện” cho cán bộ nghiên cứuMaiXuânHải, công tác tạiViệnHánNôm.ÔngXuânHảighitênmìnhvàsố127-sốcủasổmuahànglênhònđáđểgiữmột chỗ tronghàngngười rồng rắnchựcchờ trướccửahàngthựcphẩmthờibaocấp. Cókhángiảtrẻước:“Giánhưbảotàngchophụcdựngmộtgianhàngrồibánvéchokhángiảvàoxếphàngcầmtemphiếumuađồnhưthật.Cảmgiácsẽrấthay”. Xúccảmthếhệ Đứngtrướccâuchuyệnnày,mỗingườithuộcnhữngthếhệkhácnhaucótâmtrạngkhácnhau:“Xemtriểnlãmxong,emmớihiểuđượcbốmẹ,ôngbàemđãphảisốngchậtvậtnhưthếnào.Emnhớôngnộiemcócáica trángmen,hồicònnhỏemđượcuốngnướcbằngcáicaấy.Emấntượngnhấtlàkhu xếp hàngmua gạo và gian bán hàng tết” - Vũ ThịNhung, sinh năm1987,sinhviênnăm1khoatiếngAnhViệnđạihọcMởchiasẻ. Đâylàlầnthứhaitừkhitriểnlãmmởcửa,NhungtớiBảotàngDântộchọc.Nhungbiếtđếncuộc trưngbày trongmộtchuyếnđi thực tếcủamônhọccơsởvănhóaViệtNamvàngaylậptứcbịthuhút. CònbácNguyễnTiếnMỹ,64tuổi,nguyênkỹsưquânđộivềhưu,trầmngâm:“Tôinhớlạithờigiankhổvàbìnhđẳngcủaxãhội,thờivậtchấttúngthiếunhưngphẩmchấttốtđẹphơnbâygiờ.Sốcánbộvàđảngviêngiữđượcphẩmchấtnhiềuhơnbâygiờ”.

Nhữngcơngiódũngcảm Trướcvàsau“tráibomthơ”củaPhạmThịXuânKhải,còncónhiềuvănnghệsĩnhưnhàthơThanhThảo,nhàthơNguyễnTrọngTạo,nhàvănTháiBá Lợi, đạo diễn Trần Văn Thủy, nhà văn NguyễnMạnh Tuấn,MaVănKháng…GiờthìbàithơvàtácgiảXuânKhảicùnghiệndiệntạikhutrưngbày,sẵnsàngcởibỏnỗilòngvềthờiđãqua. Nhữngvídụvềsựấutrĩ trongquảnlývănhóathờibaocấpcũngđượcchínhnhữngnhânchứngcùngthờivớiPhạmThịXuânKhảikểlạitrướcốngkínhmáyquaycủanhữngngườilàmbảotàngvàđượcđempháttạichỗdướichủđề“Quảnlýxãhộivàvănhóa”.Chủđềnàyđượcđặtởvịtrítrungtâmtrongkhônggiantrưngbày. Có thểcoiđây là lầnđầu tiên,nhữngcâuchuyệnvềkhókhăncủavănnghệsĩđượccôngkhaimộtcáchcóhệthống.Ngườiloviệc“bếpnúc”,tiếnsĩMaiThanhSơn,thưkýdựán“CuộcsốngởHàNộithờibaocấp”,nói:“Chúngtôinghĩrằngchúngtôi lànhữngngườilàmlịchsử, làmkhoahọc,cầnphảitrungthực.Đâylàthờiđiểmthíchhợpnhấtđểnói.Chúngtađangtổngkết20nămđổimới.Cầnphảibiếtrằngcónhữngngườiđãphảitrảgiácảmộtphầnđời.Đó lànhững trái tim trongsáng,dũngcảm,đạidiệnchotâmtrạngmộtthời.Thếhệtrẻhômnaycầnphảibiếtđượcđiềuđó”. UyênLy

THỜIBAOCẤPVỚITHẾHỆ8X

Cảmthông,xúcđộngkhiđượcbiếtvềmộtthờikhókhăn,khổcựccủaôngbà,chamẹ-đólànhậnxétchungcủađasốbạntrẻthếhệ8XsaukhithamquanTriểnlãm"CuộcsốngởHàNộithờibaocấp"đượctổchứctạiBảotàngDântộchọcViệtNam. Chútkýứcđọnglại “Mộtyêuanhcómayô Haiyêuanhcócákhôăndần Bayêurửamặtbằngkhăn Bốnyêuanhcóchiếcquầnđùihoa…” ĐangtheodõiđoạnvideovềcuộcsốngởHàNộithờibaocấp, tôiphảingoảnh rabởi tiếngcườiphá lêncủamộtcôgáicònkhá trẻ.Saukhigiớithiệumình là phóngviên, tôi đượcbiết lý do của tràng cười là do côđọcđượckhổthơtrên.PhùngChungThủy(20tuổi)-sinhviênTrườngđạihọcDânlậpThăngLong-nhàtrênphốPhanChuTrinhvẫntủmtỉm:“Bâygiờ,dùanhnàocóđủcảbốnthứtrên,chưachắcemđãyêu!”. Thủybảo:“Kýứcsâuđậmnhấtcủaemvềthờiấylàchiếcxeđạpcóbiểnsốcủabốem.Bốmẹemgiữgìnnócẩnthậnlắm.Cứmỗilầnđivềđếnnhàlạikỳcọ, lau rửachođếnbóng loáng thìmới thôi”. “Vậysovớichiếcxeđượctrưngbàyởkiathìthếnào?”-Tôihỏivui.“Cólẽcònmớihơnanhạ”. CònPhanAnhVũ-bạncủaThủy-sinhviênTrườngđạihọcBáchKhoaHàNộithìreolên:“A!ChiếcquạtTaivoinàynhàtớvẫncòndùngđâymà”.Vũtâmsự,chiếcquạtnàylàcủamộtngườichúđiLiênXôgửivề.Cóthểnóinólàthứtàisản…vôgiácủacảgiađìnhcậuthờiđó. Quảthậtđốivớimộtbộphậngiớitrẻsinhsauthờibaocấpthìchuyệnyêumộtngườicontraichỉvìanhtacó“áomayô,cákhô,khănmặthay…quầnđùihoa"quảlàbuồncười.Tấtnhiên,đâychỉlàthơtiếulâm,nhưngnócũngnóilênphầnnàocuộcsốngkhókhănngàyấy.Nhắcđếnthờibaocấpcũngcónghĩalànhắcđếnmộtthờikỳmàđôikhicónhữngkýứcrấtchungcủanhiềungườitrongxãhội. Thựcra,vớinửađầucủathếhệ8X(SN1980-1985),đasốcácbạnvẫn

cònnhữngkýứckhásâuđậmđốivớithờibaocấp. Tôi gặp Nguyễn Thu Thúy, 22 tuổi - sinh viên Trường đại học Ngoạithươngtạikhutrưngbày.ThúydừngrấtlâutrướccănhộtậpthểkhuTrungTự(dựng lạingôinhàcủahaibácsĩPhạmTrạngvàĐặngThịKimSơn).Cănhộcódiệntích28m2với7nhânkhẩunhưngvẫnphảidànhchỗđể…nuôilợn,gà,chimcút. Thúytâmsự,ngàycònnhỏcôcũngsốngởtầng5củamộtkhutậpthể.Giađình6ngườichenchúc trongmộtcănhộ24m2.Nhưng thếcòn là tốtchán.VìnhiềugiađìnhhàngxómcủaThúycótới3thếhệvẫnphảichungsốngtrongmộtcănhộtậpthểnhưthế.Khôngnhữngvậy,nhiềugiađìnhcònphải“tănggia,sảnxuất”đểcảithiệncuộcsống. Thúyvẫnấntượngmãivềnhữngngàyngườihàngxómkêuláibuônđếnbắtlợn.Conlợnkhibắtrađượctróibốnchânvàomộtđònkhiêngbằngtre.Haingườiđànông lực lưỡngmắmmôimắmlợikhênh lên,xuyênquacáimóccủachiếccântạ.Mặcchohaingườiđànôngthởphìphò,ngườichủnhàvàôngláicứđẩytớiđẩyluiquảcân.Cuốicùngthìconlợncũngđượcngãgiávàkhênhxuốngtầngmột.Trênquãngđườngngoắtngoéocủacầuthang,nóđãkịp“ghilạidấuấn”bằnghàngchụcbãiphân.Ngườichủnhàlẽođẽochạytheo, lấychổivàhótráckiênnhẫnhót từngbãimộtđểbónchođámsắndâyởlancannhà. CònPhương,26tuổi,hiệnlàgiáoviênmộttrườngTHPTthìnhớlại,ngàyấyPhươngcònlàmộtcậubéđangđimẫugiáo.Bìnhthường,nồicơmcủagiađìnhthườngđượcchialàmhaigóc.Mộtgóclàcơm(nấubằnggạotấm)dànhchoPhươngvàemgái.Bố,mẹcậuchỉăntoànhạtbobo.Lâulâu,mẹPhươngnghiềnhạtboborathànhbộtrồihấplên.Nhưngrốtcuộccũngchỉcóhaibốmẹlà“nhá”được. Lan - emgáiPhương thì tủm tỉm: “Ngàyấy, chẳngmấykhi chúngemđượcmặcquầnáolànhlặncả.Nhữngmụnváđượccácmẹ,cácchịvárấtkhéo,cứvuôngchằnchặnnhưcái“tivi”ấy.Gặpnhau,bọnemhaysoxemđứanàocónhiều“tivi”hơnvàlấylàmhãnhdiệnnếumìnhcónhiềunhất”. NguyễnTấnĐạt,32tuổiđanglàmnhânviêncủaTổngcôngtyXâydựngvàXuấtnhậpkhẩuVinaconexdẫnemgáiđithămlại“mộtthờiđểnhớ”.Côemcứcườinhưnắcnẻkhixemnhữnggiantrưngbày:quầybơmmựcbútbi,lọpênixilinđựngmìchính,conbúpbêlàmtừvảivụn…Đạtbảo,khôngthểso sánh cái thời ấu thơ của anh với thời hiện tại này, bởi nó quá “khập

khiễng”?! Đạtvẫn chưa thểquênnhữnghôm trời nắng chang chang, đi xếphàngthaymẹđểmuamớrau,concá.Vìchỗxếphàngnắngquá,lạirấtmỏichân,Đạt liềnlấyhònđáthayvào.Chạyraxemlũtrẻbắnbimột lúc,quayvàoĐạtchẳngthấyhònđácủamìnhđâu.Cậulạiphảixếphàngtừđầu.Khiđếnlượtcậuthìchịmậudịchviênđánhmộtcâuxanhrờn:“Hếthàng”.Đạtcứvừađivừakhóctrênquãngđườngmấycâysốvềnhà. Tôicòngặpkhôngítnhữngbạntrẻkháccùngcóchungnhữnghoàiniệmvề thờibao cấp.Nhiềubạn tâm sự,kýứcvềnhữngnăm tháng thiếu thốntronghọchợtùavềkhigặplạiconbúpbêLiênXôhaybánhxàphòng72%.Một thờikỳ chỉbiết dùngđồ secondhand (đãqua sửdụng)nhưquầnáo,giàydép, sáchgiáokhoa…vàmỗi lầnmấtmộtmónđồ thì tiếcngẩnngơ.Nhữngnhuyếuphẩmcũngphảidùngmộtcáchdèsẻn,tằntiện. Phươngcho tôibiếtngàycònnhỏ,mỗi lầnđánh răngcậuchỉdámbópmộttítikemchocó.Rồinhàcómộtbiđôngmỡmẹcậuđãcấtđihàngvàitháng,chỉđểdànhđãikhách.Đếnkhicókhách thìbiđôngmỡấyđãbốcmùikhétlẹt,đànhphảiđổđi. Lan thìnhớnhất làkýứcvềnhững lầnđượcănphở.Thườngmộtquý,thậmchímộtnămemmớiđượcănmộtlần.Vàphảilúcốmmớiđượcbốmẹchiếucố.Vậynênnhiềukhiphảigiảvờngườikhóởđểđượcăn…phở. Giúpthếhệtrẻhiểurõthờigiankhổ ÔngNguyễnVănHuy,GS.TS. -GiámđốcBảo tàngDân tộchọcchobiết:“Triểnlãm‘CuộcsốngởHàNộithờibaocấp’giúpngườixemkhôngchỉhiểuđượccuộcsốngtrongthờibaocấpnhưthếnào,hoàncảnhlịchsửcũngnhưcáchvậnhànhcủanórasaomàcònthấyrõtínhnăngđộngsángtạo của những con người bình thường trong việc khắc phục khó khăn, tổchứccuộcsống.Chínhsựnăngđộngsángtạođólàmộttrongnhữngtiềnđềđưatớisựthànhcôngcủacôngcuộcđổimớingàynay.Bêncạnhđó,cuộctriểnlãmcũngmuốnhướngtớithếhệtrẻ-thếhệ8X(nhữngngườisinhsaunhữngnăm80)cóthểhìnhdungđượcđểchiasẻvớinhữnggìmàchaanhđãtừngtrải,vượtqua”. Quảthật,khôngítbạntrẻmàchúngtôigặpđãtỏracựckỳngạcnhiên,thậmchí sửngsốt,kinhngạckhibiếtđượcmộtphần trongcuộcsốngôngchahọcáchđâychỉvàithậpniên.TuấnAnh-sinhviênnămthứhaiTrườngđạihọcGTVTnóivớichúngtôirằngnhiềukhiôngbà,bốmẹthỉnhthoảng

lạimangthờibaocấprasosánhthìcậuchorằnghọcứnóiquá,chứlàmgìcónhữngchuyệnxếphàngcảngàymàkhôngmuađượcvàicontép? Quacácbạntrẻ,quanhữnglờikểcủathếhệchaanh,chúngtôicũngcảmnhậnđượcphầnnàocuộcsốngcủangườidânHàNộithờibaocấp. AnhVũToànnhàởphốHàngBôngcònkểtôinghechuyệnchiếcxeđạpcủabốanhmuatừnăm1978màbâygiờvẫncònmớicứng,chỉbịxướctítẹo.Nguyêndo là saukhimuađượcconxeđạpPơ-giô,ôngcụnângnhưnâng trứng, hứng như hứng hoa. Tất cảmọi người trong nhà, trừ ông ra,khôngaiđượcchạmvàochiếcxenày.Có lầnbáchàngxómhỏimượnđểchởvợbácđangđauđẻđibệnhviệnsongcũngkhôngđược.Trongmộtlầnđirađường,chẳngmaybịngã-xebịxướcmộtítsơn,ôngcụtiếclắm,cảngàyhômđókhôngănđượccơm.Vàđếntốithìôngbọctấtcảlại,treolênnócnhà. Tuyvậy,cũng trong thờibaocấp,chúng tôiđượcnghekhông ítnhữngcâu chuyện đầy tình người. Sự giúp đỡ, tinh thần tương thân tương ái đãkhiếnchokhông ítngườivượtquađượcnhữngkhókhăn thử thách.Đó làchuyệnchịMaitừngsốngởkhutậpthểTrungTựbịốm.Cảnhàbóikhôngranổihạtgạođểnấucháochochị.Nhưngrấtmaylànhiềungườihàngxómbiếtchuyện,kẻnhườngtemphiếumuarau,gạo,ngườimangchoquảtrứnggà(làmộttrongnhữngướcmơthờibấygiờ). MaiLan-sinhviênTrườngcaođẳngMẫugiáoTrungƯơngItâmsự.Cônhớ nhất là những đêm trung thu.Mấy nhà ở cùng một dãy khu tập thểthườngchungnhaucỗđểphá.Phươngchâmlàcógìgópnấy.Mâmcỗchỉcónảichuối,dămcáioảnvàđĩacốm.Vậymàlũtrẻvẫncảmthấyvôcùngsungsướng. Sựyêuthương,đùmbọcchiangọtsẻbùiđãgiúpchoconngườithờiấyvượtquađượcnhữngkhókhănđểtiếptụcsống,tiếptụccốnghiến. …Hiểuvềmộtthờiquákhứgiankhócủachaanhcũnglàđểgiớitrẻthêmtrân trọng những gì thế hệmình đang có. Đất nước bây giờ tuy vẫn cònkhông ít những khó khăn, song cơ bản là đã tiến bộ hơn thời bao cấp rấtnhiều.VàtheoĐạt,giớitrẻngàynay,nhấtlàthếhệ8X-9Xrấtcầnđếnxemtriểnlãmnày.Nókhôngchỉlàgiáocụtrựcquanvềmộtthờiđángnhớcủalịchsửdântộcmàcònlàbàihọcvềquyluậtpháttriểncủaxãhội.Đạtcũngbàytỏnêncómộtcuốnsáchviết thậtchânthựcvềcuộcsốngởViệtNamthờibaocấp.“Chắcchắnnósẽlàcuốnsáchrấthayvàhấpdẫn” TheoCAND

THỜIRƯNGRƯNGNƯỚCMẮT

Hiếmcómộtcuộc trưngbàynào thuhútđượcđôngđảongười tớixemnhưtriểnlãm“CuộcsốngởHàNộithờibaocấp”tạiBảotàngDântộchọcHàNội.Ngườigiàthìbùingùi,trầmlắng,ngườitrẻthìtòmò,sẻchia. Đấylà“CuộcsốngởHàNộithời…rưngrưngnướcmắt”.CâunóiấyôngLêHữuTầng,66tuổi,nguyênPhóGiámđốcTrungtâmKhoahọcQuốcgia,trong buổi khaimạc cuộc trưng bày "Cuộc sống ởHàNội thời bao cấp",khiếntôivôcùngxúcđộng.Tôilàmộtngườitrẻsinhsaunăm1975,thựctếcónếmtrảichútítdưvịcủathờibaocấp.Nhưngđólànhữngcảmnhậnrấtmongmanh,mơhồ.Chỉcóthếhệchamẹchúngtôi,nhữngngườiđãtrảiquachiếntranhvàsốngtrọnvẹnquathờibaocấp,mớicóđượcnhữngxúccảmđặcbiệt nhất khi có cơhội đượcnhìn lại, tái hiện lại cuộc sốngmàmìnhtừngtrảinghiệm. Mộtngườiphụnữcứđứngmãiởquầytrưngbàycácloạitemphiếu,trêngươngmặtbàdườngnhưnhữngkýứcngủyênbấylâuđangbộnbềquaytrởlại.BàtênLiên,nhàtrênphốHàngBài.Bàbảo:"Tôitưởngnhưmìnhđangđứngtrướcmộtcửahànglươngthựcvàđợicômậudịchviênbánchomộtítgạo.Đợichờ,kiênnhẫnlàmộtthóiquencủathờibaocấp.Tôirấtsợnhữngngàymuaphảigạocómùimốc,hoặcnhữngngàyđếnlượtmìnhmuathìhếthàng.Cáithờiấy,nhưvừamớihômquathôi.Màthấmthoắtđãhơn20nămrồi". BàLiênđã68tuổi,làcánbộvềhưu,có3ngườicon.Cácconcủabàđềuthànhđạtvàgiữnhữngvịtríquantrọngtrongnhiềulĩnhvựccủađấtnước.Vàcáccháucủabàthìhầuhếtđangduhọcởnướcngoài.Cuộcsốngđãthayđổiđếnmứcngoàisứctưởngtượngcủabà."Ngàyhômnayđúngnhưlàmộtgiấcmơđốivớitôi.Hànghóa,vậtchấtnhiềuvôkể,thỏasứcmàmuabán,lựachọn". Mộtnhómbạntrẻtaycầmđiệnthoạidiđộngsànhđiệu,cườirúcríchkhiđọcmộtbàithơ,vốnlà"phươngchâmtìnhyêu"củacáccôgáithờibaocấp:"Mộtyêu anh cómayô/Haiyêu anh có cákhôđểdành/Bayêu rửamặtbằngkhăn/Bốnyêuanhcócáiquầnđùihoa".Lạnhỉ,thờiấycácanhtrairửamặtbằnggìnhỉ?Nhưngđằngsaucáirúcríchcườiấy,vàđằngsaucâuhỏiấylàgì?Cólẽvẫnlàmộttháiđộrưngrưngnướcmắtnhưnhânvậtđầutiêntrongbàiviếtnàyđãnói.

Đấtnướctađãtrảiquamộtthờikỳnhưvậy,mộtthờikỳthiếuthốn,khanhiếm hàng hóa và các nhu yếu phẩm cần thiết cho đời sống củamỗi conngười.Giáosư,TiếnsỹNguyễnVănHuy,GiámđốcBảotàngDântộchọcViệtNam,ngườiđãmấtnhiềuthờigian,côngsức,cùngvớicácđồngsựcủamìnhởtổchứcUNDP,quỹSIDA(ThụyĐiển),quỹFord,ViệnKhoahọcxãhộiViệtNamthuthập,tìmkiếmcáchiệnvậtđểcóđượcmộtcuộctrưngbàynàyđãkểlạichochúngtôicâuchuyệnvềchínhgiađìnhmìnhthờibaocấp:"ChịgáitôiconmộtvịBộtrưởngmàcũngphảiđilàmchuyêngiaởAngiêri,vìkinhtếgiađìnheohẹp.Mẹtôiviếtthưchochịdặndò:‘Conđixalàvìkinhtếgiađình.Nhưngdùthếnàoconcũngphảigiữlấythanhdanhcủagiađình,đấtnước.’” Vòngquanhmộtlượtđểngắmnhìntấtcảcácchủđềtrongtrưngbàynhư:cơchếphânphối(hệthốngtemphiếu,cửahànglươngthực,quầyhàngTết,quảnlýxãhộivàvănhóa(phimảnh,vănnghệ,đài,xeđạp),khônggiancủamộtgiađìnhtrongmộtcănhộchậthẹp…kháchthamquandườngnhưchỉnói nhiều về nỗi thiếu thốnvật chất thời bao cấp, khi hànghóa luôn nằmtrongsựphânphốicủaNhànước.Nhưngsựthiếuthốntinhthầnmớilàmộtđiềuquantrọng. Nhữngđứatrẻcủathờibaocấp(bâygiờđềulàcáccụ,cácông,cácbáccảrồi)sẽhiểurõhơnaihếtcảmgiáccủaviệcđixemtivinhờnhàhàngxóm.Cókhicảlàng,cảphốmớicómộtgiađìnhcóđượccáitiviđểxem.ĐólànhữnggiađìnhkhágiảvàthườnglàcóngườithânđiLiênXôgửivề.Báochí,sách,phimảnhthờibaocấpcũngthậtkhóđểthỏamãnnhucầutinhthầncủacáctầnglớpnhândân.Đôngđảocôngchúngkhôngcócơhộiđượctiếpxúcvớinhiềutácphẩmnghệthuậtvànhânvăn.Nhiềucơquantìmcáchkhaithác các bộ phim không được chiếu công khai để chiếu dưới danh nghĩa"chiếunộibộ","phimnghiêncứu"… Quảnlýxãhội,quảnlývănhóathờibaocấp,aicũnghiểulàcònnhiềubấtcập.Trongkhókhăn,bứcbốicủađờisống,ngườiHàNộinóiriêngvàngườiViệtNamnóichungnhìnrasứcsángtạovàkhảnăngduytrìsứcsốngcủa lịch sử trongchínhmình.Ngườidân luônbiếtxoayxởđể làmsaocóthêmthunhập,cảithiệnđờisống,nhưtrồngrau,chănnuôilợn,gà,làmthêmcác dịch vụ nhỏ và nghề thủ công.Hàng tiêu dùng được tiết kiệm và tậndụngtriệtđể,nhưlộncổáosơmi,vá,đổiốngquầntrướcrasau,lộnxíchxe,đắplốp…Nhữngngườiphụnữthìlàmthêmnghềđanlen,dệtkhănáolen,làmkimbăngmangđibán.

Aicũngxúcđộngkhinhìn thấychiếcáomútvớihàng trămmốinối từnhữngsợimút thừa, rấtngắn,màbàHàThịKiệmởphốVươngThừaVũmuavềđểđanáochochồng.Đócũnglàchiếcáoấmduynhấtmàchồngbàcóđểdiện trongmườimấymùađôngHàNội lạnhgiá.Không thểnóihếtbaonhiêuyêuthươngbàKiệmgửivàotrongchiếcáobàđanchochồng,khiđôitaymỏinhừbởicôngviệcnốinhữngmẩumútthừa. Ông Lê Gia Thụy, 65 tuổi, Trung tá Công an về hưu, kể lại một câuchuyện"mócngoặc"hếtsứchồnnhiêncủamìnhthờibaocấp:"Cómộtlầntôi‘mócngoặc’đượcvớimộtbàbángạoởchợMơ.Tôinói:‘Thôibâygiờchịbángạochotôitrướcđi,nhàtôikhókhăn,hếtgạo.Nếukhinàonhàchịhỏng tivi,hayđài, cần sửachữa tôi sẽchongườiđến.’Vậy làbàấynghengay,dặntôinhớgiữlấylờimìnhnói." Hàngtrămcâuchuyệnđượcnhữngngườiđãsốngquathờibaocấpkểlại,nhưlànhữngnhânchứnglịchsửcủamộtthờikỳgiankhổmàđấtnướctaphảitrảiqua.Nhữnghiệnvậttrựcquanđượcnhìnthấybằngmắt,nhữngkýức vui buồn, ngậmngùi được hiện hữu…Ai cũng nhận thấy rõmột điềurằng, thờikỳbaocấplà thờikỳnghị lựcvàtrí tuệcủahàngtriệungườibịkìmnén,chỉchờđượcgiảiphóng.Nócũngchínhlàtiềnđềđểđấtnướctabướcvàomộtgiaiđoạnđổimới.Đólàlúcnănglựckìmnénấybùngphát,vàtạoranhữngbướcpháttriểnvượtbậcvềkinhtế-xãhội,nhưchúngtađãchứngkiến,trong20nămvừaqua. Tôinghĩ,gần500hiệnvậtđược trưngbày, táihiệncũngchỉcó thểkểchongườixemmộtphầnrấtnhỏcủacuộcsốngthờibaocấpcủangườiHàNội.Nhữngkhókhăn,chậtvật,phiềntoái,màthếhệ8X,9Xhômnayhìnhdungvềthờichamẹhọđãtrảiquacũngchỉlàrấtnhỏ.Nhưng,cómộtđiềuđặcbiệtlà,tôikhônghềthấy,từphíanhữngngườisốngquathờibaocấpmàtôiđã tiếpxúc, tháiđộcayđắngvới thờicuộcmìnhđãsinhravà lớn lên.Hầuhếtđềulàtiếngnóicảmthông,phachútngậmngùi. Ông LêNam, ở phốHàng Buồm: "Sao tôi lại ruồng rẫy thờimình đãsống,khicódịpnhìn lại?Đó làmộtgiaiđoạn tấtyếucủa lịch sử,khiđấtnướctavừatrảiquachiếntranh,bomđạn,vẫnđangbịbaovâybởinhiềuthếlựcthùđịchbênngoài.Tôithừanhậncáchquảnlýxãhộicủachúngtakhiđócònnhiềuấutrĩ.Vàngườidânrõrànglàtrămnỗithiếuthốn,cơcựcrồi.Nhưngngàyđótôivẫnthấyvui,làbởimìnhđanglàcôngdâncủamộtnướcđộc lập. Những thay đổi, tái thiết của đất nước thời hậu chiến phải từ từchứ".

CònbàLiênthìđầynỗiniềm:"Tôinhậnthấy,đấtnướctarõràngđangcónhữngđổi thayvượt bậcvềkinh tế.Nhưng sựphânhóagiàunghèođangngàymộttrởnênrõrệthơn.Trongkhinhiềungườivungtiềnvàocáccuộcănchơisađọathìvẫncóhàngtriệungườinghèocầnđượcănno,mặcấm.Thờibaocấpthiếuthốn,nhưnglàthiếuthốnchungcủatoànxãhội.Cònconngườithìrấthòathuận,yêuthương,đùmbọcnhau.Tìnhlàngnghĩaxómthờiấycũngkháclắm.Chúngtađanggiàucó,đầyđủhơn.Nhưngtôilocácgiátrịđạođứctruyềnthốngcủadântộcđangbịxóimònnhanhchóng". Thờibaocấp,nhữngướcmơbìnhdịcủaconngườilà"đượcănmộtbátcơmgạokhôngbịmốc,đượcsởhữumộtchiếcquạtnhỏlàmdịubớtsựtùtúngvànóngnực,đượctắmbằngxàphòngthơm".Khicánhcửađổimớimởra,nhữngướcmơđócũngđượctrỗidậytrongmộtthếgiớitrànngậphànghoávớiýtưởngmới.Cácloạihìnhdịchvụđadạng.Bâygiờ,xemáy,máytính,điện thoạidiđộng lấp lánh trongcáccửahàng.Họcsinh thìmơướcđượcđiduhọc.Nhữngướcmơvềvậtchấtcóthểthayđổitheochiềuhướngcao hơn. Nhưng, ước mơ của các bậc cha mẹ về con cái mình, là mongchúngmạnhkhỏe,hạnhphúc,thìchưabaogiờthayđổi. Vậy, trongmộtđờisốngmỗingàymột tiệnnghihơn, liệu tuổi trẻhômnaycócảmthấymìnhhạnhphúchơnthờichamẹhọ?Đólàmộtsuyngẫmvượtrakhỏikhuônkhổcủamộtcuộctrưngbàythuầntúy.Sựpháttriểncủamộtxãhội,khôngđơnthuầnlàviệcmangtớichoconngườingàymộtnhiềuhơnsựvănminhvậtchất. Aicũnghiểurằng,nhucầuvậtchất,dùcólớnđếnbaonhiêu,vẫnlàhữuhạn.Người ta vẫn có thể ởmột ngôi nhà đẹp nhất, láimột chiếc xe sangtrọng nhất, ăn nhữngmón ngon nhất và sử dụng những đồ dùng đắt tiềnnhất…màvẫnkhôngcảmthấymìnhhạnhphúc.Vìsaomộtsốngườisốngquathờibaocấpvẫncócảmgiácvui,hạnhphúc,thậmchílàcóphầntiếcnuốikhinhắclạithờikỳnày(dùchohọthừahiểunhữngthiếuthốncủanó)?MộtnhàthơlớnlêntrênphốHàngĐàosuốtthờibaocấpnóirằng,mỗikhinghĩvềnhữngnămthángấylònganhlạidânglênmộtnỗithươngcảm,xótxa.Đólàmộtthờikỳconngườisốnghồnnhiên,yêuthươngnhau,vàvìvậyhọdễdàngvượtquanhữngkhốnkhó.Sựđủđầyvậtchấtluônluônlàđiềumàconngườihướngtới,nhưngnóchỉlàsựthêmvào,chứnókhôngcógiátrịtốicaođảmbảohạnhphúc,nếuconngườitađánhmấtđisựđồngcảm,tìnhyêuthươngvàlòngnhânái. Thếhệtrẻsinhranhữngnăm1980sẽnhìnnhậnthờikỳchamẹmìnhđã

sốngtheomộtcáchriêng.VànhưlờinóicủaôngĐỗHạnhởphốNamNgư,đượctríchdẫntrongtrưngbày,thì:"Mongsaocuộcsốngtiệníchvớivôvànlựachọnthờinaysẽkhônglàmbọntrẻmấtphươnghướngvàsangã.Đểcóđượcđiềuđó,giađìnhvẫn làmộtgiá trịcaoquý,mộtnhân tốquan trọngnhất" BìnhNguyênTrang

THỜIBITRÁNG

Đólàthờibaocấp-thờimàbấtkỳaiđãtrảiquakhinhớlạiđềuthốtlên:Thật khủngkhiếp!Tất cảđềuhằn sâu trongkýức.Thậmchínhiềungườicònlưugiữnhữngkỷvậtlàmminhchứngđểkểchothếhệsaunàyvềmộtthờigiankhóvớicơchếquảnlýkinhtế-xãhộikhôngthíchhợp,gâyrasựthiếuthốncảvềvậtchấtlẫntinhthần.CũngmaychúngtađãsớmnhậnravàcôngcuộcđổimớidoĐảngkhởixướngđãđưanướcta thoátkhỏi thờibaocấpđầybitráng. Tấtcảđượctáihiệntạitriểnlãm“CuộcsốngHàNộithờibaocấp”đangdiễnratạiBảotàngDântộchọcViệtNam.VàchẳngthểnóilàbấtngờkhingườiHàNộimặcdùbận trămcôngngànviệcnhưngvẫnđổxôđếnbảotàngđểsốnglạimộtthờikhốnkhónhưngàyxưaàoàoxếphàngmuagạo.Cómặttạitriểnlãmkhôngchỉnhữngngườiđãquathờibaocấpmàcórấtnhiềukháchquốctếvàcácbạntrẻ.MinhPhương-sinhviênnămthứnhấtđạihọcquốcgiaHàNộikhixemxongthốtlên:Bọnemgiờsướngthật.Thếmớithấycáccụsốngquathờibaocấpthậtcựckhổ. Gian hàng được khách tham quan ghé thăm nhiều chính là quầy bánlươngthực.Bởiđơngiảnlàthờiđóngườitaướcmơthậtgiảndị:đượcănmộtbátcơmkhôngphảiđộnkhoai,sắnhaybộtmỳchứchưanóiđếnmộtbátcơmthơmnhưmộtđiềuquáđỗibìnhthườngtrongcuộcsốnghiệntại.Tôi đọc trên nhữnggươngmặt của khách thamquan nhữngxúc độngkhinhìnvàonhữnghìnhnộmđứngxếphàng,phíadướichânlànón,mũ,gạch,đá…Nhữngvậttưởngchừngvôtrivôgiácthếmàcóthểthaymặtchoconngườiđể…xíphầnmuagạo.Bởithờiấymuốnmuađượcgạo,ngườitacókhiphảidậytừnửađêmđểxếphàng. ĐấylàthờikỳmàcuộcsốngcủacánbộcôngnhânviênchứcdựatrênsựphânphốicủaNhànướcmàtemphiếulàbộphậnquantrọngnhấtcủachếđộphânphối.Mỗiloạinhuyếuphẩmđềucómộtloạitemphiếuriêngnhưgạo,thịt,vải,chấtđốt…Mỗimặthàngnàylạicónhữngtiêuchuẩnkhácnhau(vềsốlượngđượcmua).LoạiđặcbiệtA1dànhchocánbộcaocấptừỦyviênBộChính trịvàPhóThủ tướng trở lên, loạiAdànhchoBộ trưởngvàỦyviênTrungương,loạithấpnhấtlàNdànhchonhândân.Côngnhânviênlaođộngbìnhthườngmộtthángđược0,4kgthịt,0,5kgcá,0,35kgđường,0,5lítnướcmắm…Cáithờimàcâunóicủamiệnglà“Buồnnhưmấtsổgạo!”.Nhữngmậudịchviênthờinàyđượccoinhư"vua".Quenđượchọ-cóđược

thôngtinhômnaycógạokhôngmốchaycócátươi…làvuinhưTết.Đâycũnglàthờikỳxuấthiệnnhững"conphe"temphiếu.Họmuarẻtemphiếucủanhữngngườivìbậncôngviệckhôngmuađượchànghoặccầntiềnrồimócngoặcvớimậudịchviênmuađượchàngcóchấtlượngtốtbánrangoàihưởnglợi.BàTrầnThịTuyết-nguyênlàmậudịchviêncửahàngthựcphẩmĐồngXuân,HàNộichobiết:"Córấtnhiềumậudịchviêntiêucực,nhấtlànhữngcôtrẻkhôngcóbảnlĩnh,hámlợibánhàngcho"phephẩy".Nhưngcũngkhổnếukhôngbánhàngthìbịdọa,nhữngngườiphetemphiếukhôngcócôngănviệclàm,coiđâylànghềnênghêgớmlắm". Tronggiankhó,thiếuthốnvềmọimặtnhữngđứctínhtrờiphúchoconngườinhưnăngđộngsángtạopháthuyhiệuquả.Đấylàthờikỳmàkhirađường rấtdễbắtgặpnhữngngườimặcquầnpickê,đổiốngquần trước rasau,xíchxeđạp thì lộn lại, lốpxeđạpquấnbằngdâycaosu…Càngkhókhăn,conngườicàngphảinghĩracáchtựcứumìnhvàphongtràonuôilợnđược các gia đình hưởng ứngmạnhmẽ, thậm chí các gia đình ở tập thểnhữngnhàcaotầngcũngnuôi.Cómộtvịgiáosưnổitiếngnuôilợntrêncănhộtậpthểtầng4,nhưngôngnóirằng:"Chínhlợnnuôitôi",nghethậtxótxasongđiềuđóphảnánhcuộcsốngcủathờibấygiờ. Ngườiđànôngngoài50tuổigươngmặtđẫyđàmặcquầnpickêmông,áosờnvai,chânđidépnhựaTiềnPhonghànquaicùngcôcongáitrongbộváyThượngHải trên taycầmmáyảnhkỹ thuật sốxuấthiện tạiquầybángạotrongtriểnlãm.Rất thànhthục,ôngnhanhchânđứngsauhìnhnộmrồibỏchiếcmũđangđộixuốngdưới chân.Ôngquay sangnóivới congái:Conbiếttạisaophảiđểmũxuốngchânkhông?Đểnếucóbịchenbậtracòncócáimũgiữchỗ.Rồiôngnhoàingườivềphíatrướcnóito:Hômnaygạođộngìchịơi?Trờiơi, lạihạtboboư?Hômquacònđượcđộnbộtmỳkiamà.Congáiôngsửngsốt:Bốđangnóivớiaivậy?Ôngcườirạngrỡ:Bốđangnóivớiquákhứ!Rồiôngquaysangnóivớinhữngngườixungquanh:NếuĐảngkhôngđổimớithìbâygiờchẳngbiếtđờisốngsẽrasao! HùngSơn

NHỮNGNGHỀSÁNGGIÁTHỜIBAOCẤP

Cólẽkhôngmộtthờinàomàcômậudịchviênlạiđượctônvinhnhưthờibaocấp.Dườngnhưai cũngphảinhúnnhịnvàibacâu,ai cũngphải lụynhờđểđượcmuanhuyếuphẩm. Tạorađượcmốiquanhệthânthiếthaylấyđượclòngcômậudịchviênthìkhôngnhữngkhôngphảixếphàngdàicổcảbuổimàcònđượcưutiênmuanhững thứngonnhất.Chưakể,nếugặpbuổivuimiệng,cômậudịchviêncòn"thuậntay"viếtchovài"mẩugiấy"thìthahồmàđilĩnhthựcphẩm. Nghềbuôn…temphiếu! Vàonhữngnămcònbaocấp,tấtcảhànghóatừdầumỡ,vảivóc,lươngthựcđếnmắmtôm,cámè…chỉđượcmua theo temphiếu.Mỗingười tùytheonghềnghiệp,chứctướcmàđượcphânphốimộtlượngtemphiếukhácnhau.Vì vậymà có nhà dùnghết nhưng cũng có nhà dùngkhônghết, vànghềbuônbántemphiếuxuấthiện. Dânbuôntemphiếuthườnglấykhoảngtrốngtrướccửahàngbáchhóa,thựcphẩmhay trướccửahàngcơkhí tổnghợp làm“trụsở”giaodịch.Aimua thì bán, ai bán thìmua.Hễ thấybóngdángcôngan là thi nhau chạythụcmạng. Sựthiếuthốntấtyếucủathờikỳquáđộkhiếngócnhìnvềnghềnghiệpcũngtrởnênkhácbiệt.Mậudịchviên,côngnhântrongcáccôngtysảnxuấtnhuyếuphẩmđượccoilànhất.Ngàyđó,lấyđượccômậudịchviên,dùlàbáncákhôhaymắmtômởcửahàngthựcphẩm,vềlàmvợlàmơướccủakhôngítngười. Có người nhà làm thợ điện cũng được coi là niềm tự hào. Vì thời ấy,muốncóđườngđiện tốt thìphảinhờvả,cậycụccácbác thợđiện.Lỡmàcháyđườngdây,lạicũngphảiđồngquàtấmbánhđếnnhờvả.Cácôngthợđiệnvìthếmàrấtđượctrọngvọng,ngaycảcáccômậudịchviêncũngphảinhúnnhịnđôibacâu. Hễcóôngthợđiệncầmtemphiếuđimuathựcphẩmlàynhưrằngkhôngphảixếphangchờđợivàbaogiờcũngđượcưutiênmuathựcphẩmngonnhất…

"Nháy"mắtlà…xong! Lươngcủamộtmậudịchviênnhữngnăm1980cũngchỉdaođộngtrongkhoảngvàichụcđồng,cửahàngtrưởngcũngchỉcaohơnvàiđồng.Nhưngđượccáicóthựcquyền!BàBùiThịNguyệttừnglàmmậudịchviênởcửahànglươngthựcTháiBìnhsuốtnhữngnămcủathờibaocấpkể:"Lươngthìcũngchẳngnhiềunhặngìlắmnhưngđượccáithờiấyaicũngnểtrọngmậudịchviên.Cólẽcũngchỉcóthờiấymàcáccôbánhàngmớiđượcngườitabiếu xén, nhờ vả.Người nhà thì luôn đượcmiếng ngon và những thứ tốtnhất". Thờiấycósự"mócngoặc"haynóinhẹhơnlàcósựưuáinhaugiữacáccômậudịchviên.Khicóngườiquenhayngườinhàcômậudịchviênnàođóđếnmuahàngởquầybêncạnh,muốnnhanh,muốntốt,muốnđượcđồngonthìcókhichỉcầncáinháymắtlà…ngườinhàcômậudịchviênđódễdàngđượcnhậnmiếngthịtngonnhấthaycânlònglợntươinhất. Làmmậudịchviênthìchồng,conđượcăncơmgạochứkhôngphảiđộnsắn,độnkhoai.MuabaothuốclámàmuốnnửatútthuốcĐiệnBiên,nửatútthuốcTamĐảođểthayđổikhẩuvịcũng…ok!Muốncómétvảisatanhđẹpmềmmạiđểmaychiếcquầnmặcngày tết cũngđơngiản chứkhôngphảimặc loạivảidiềmbâuvừacứng,vừaxấumàmậudịchviênbán theo temphiếuchonhữngngườiđangxếphàngchờngoàicửa.Muốncócângạotámthìphảilàngườinhàhoặcchíítcũnglàngườiquenmộtcômậudịchviênnàođóthìmớimuađược. BàTrầnThịLanhiệnđangởkhuTTHồngHà,làmnhânviênmậudịchngaytừkhicơchếtemphiếubắtđầu,kểrằngcóđủthứưutiênkhilàmmậudịchviên.Mậudịchviênmàđimuahàngởcácquầykhácquầymìnhđứngthìchỉcầnđưaphiếu,nháymắtmộtcáilàđượcmuangay.Lạiđềulànhữngthựcphẩmtươinhất,ngonnhấtvànhữnghànghóatốtnhất.Thithoảngcónhữngđợtbánồạtkhôngcầntemphiếumộtsốmặthàngnhưdiêmvàxàphòngphếphẩm…thìbaogiờcáccômậudịchviêncũngnhắnngườinhàramua. Vuitay,viếttặngnhau…temphiếu! Cókhicômậudịchviênsangnhàhàngxómchơi,gặpbữađượcchủnhàtươicườimờimọc,vuivẻlàchặclưỡitiệntayxétờlịch,lậtmặttrắnglênviếtvàicâuđạiloạinhư:KínhgửichịN(cửahàngthịtlợn)bánchochịHàvàilạngthịtlợnngon.ThếlàbàchủnhàtênHàtấttưởiđilĩnhthịtvềlàmbữacảithiệnchocảnhà.

ChịBùiThịNguyệt(mậudịchviênTháiBình)kể:“Lúcấykhônggìbằngquenbiết.Cókhigặpnhauởcổngtređầulànghaygặpnhaugiữachợ,quýnhaulàvớlấybấtkỳmẩugiấynào,viếtvàicâulàlĩnhđượcngayvàilạngthịt,vàibaothuốcláhaymấycụcxàphòng.” Nếuquenthânthìcũngchẳngcầnphảiđếntậnnơimàchỉcầngửiaiđócầmđếnlàcũngnhậnđượccỗlòngngon.Đangchuyệntròrômrảvềlũtrẻconvớibàhàngxómđôngcon, thấy thương thương,cômậudịchviên lạitiệntayxémảnhgiấynhamnhởtừtrongsổra,viếtkínhgửichịmậudịchviênnàođóđểbàhàngxómđượcưutiênmuathêmlạngthịthayđôitất. Tómlạilàởbấtkỳchỗnào,ngườitacũngcóthểviết"temphiếu"đểchongườinhàhayđểbanơnchoaiđó.Nhữngdòngchữnguệchngoạccó thểđượcviếttrênbấtkỳloạigiấynào,cókhichỉlàmộtmẩugiấynhamnhởbébằngnửa lòngbàn taynhưnggiá trịcủanó lạiđượcđảmbảobằngnhữngcânthịt,cỗlònghaybấtcứthứhànghóanàođó-màkhôngphảicứcótiềnlàmuađược. "Chuộtchạycùngsàomớivàosưphạm" Ởvàothờibaocấp,thunhậpkhôngđủsốngnênhàngloạtthầycôgiáođãbỏnghề,nhất làcácthầycôgiáothànhphốphảibỏnghềđibuônđểkiếmsống.Riênggiáoviênởmiênnúi, vùng sâuhaynông thôn lại ít chịu ảnhhưởngcủacơnlốcbỏviệchơndongoàigiờlênlớpthìnửangàycònlạihọcàycấy,trồngtrọthaychănnuôiđểkiếmthêmthunhậpchogiađình. Thựctrạngnàyđãtạonêncâucửamiệng:"Chuộtchạycùngsàomớivàosư phạm". Cô giáo Nguyễn Thị Nguyệt (giáo viên trường Tiểu học SôngCầu,TháiNguyên) nay đã về hưukể lại: “Nhữngnămgiao thời đổimới,hàngloạtgiáoviênphảibỏnghềvì thunhậplúcấykhôngđủsống, lươngcủa tôinăm1982 là62đồng,cũngphải trồngchè, trồngcâyănquảvàcảnuôicáthìgiađìnhtôimớisốngquanhữngnămthángđómàtôikhôngphảibỏnghề". Vàonhữngnămđổimới,mộtsốnghềcũngđược trả lạiđúngvớivị trícủa nó nhưnghề thầy thuốc trở lại làmột trong nhữngnghề "sang trọng"nhất.Bây giờ người ta vẫn truyền kể cho nhau nghe câu chuyện "cười ranướcmắt"ngàytrướcrằng,cóbàmẹvợthanvớihàngxóm:"Cứtưởngnólấyanhláixe,aingờnólấyôngtiếnsĩ.Thếcókhổkhôngcơchứ!" TheoGđ&Xh

MẸTÔIKÉNRỂ

Cáithờisinhviên,mọingườiđềubảohaichịemtôicànglớncàngxinh,nhấtlàcáiThúy.Tôithìchỉđượcchiềucao,nướcdatrắngtrẻo,nhưngmắthơito,còntócthìcứngnhưsợimóc-đúnglà“gentrội”củabố.Tôibấtmãnnhấtvớicáimũi,nótẹtdítẹtdị.Ngaytừhồicònhọccấphai,nghetụicáiThanh,cáiHằngquânsư,suốtngàytôinhóntaykéomũichocao,nếukhôngđượcnhưmấyđứacongáiởkhuchuyêngiaLiênXô(KháchsạnKimLiên),thìcũngphảicaobằngmũicủacáiThanh,cáiHằng,nhưngđâucóđược!ẤythếmàkhivừabướcchânvàoTrườngĐạihọckinhtếquốcdân,đãcóchàngsinhviên“xứQuanhọ”còndámcangợi:“Emđẹpnhấttrường,chỉcócáimũi không được cao như của chị em châuÂu thôi.Mình là nòi giống davàng,mũitẹtcơmà.Vảlại,saunàychúngmìnhchungsốngvớinhau,nếunhàcóchậthẹpthìemcóthểnhườngbớtkhôngkhíchochồngcon.Nhườngcơmnhườngáochưalàcáigì,nhườngôxymớiquýchứ.Đứctínhnhườngnhịnchochồngcon làđức tínhquan trọngnhất,quýhóanhấtcủaphụnữViệtNamđấy.” Quảthực,cáimũihơibịkhiếmkhuyết,nhưngcũngkhôngvìthếmàcóthểlàmmẹtôiphảilolắng.Bàluônmồmđộngviên:“Nhấtdáng,nhìda,thứbamớiđếnkhuônmặt”conạ!Mànàotôicólo“chốngề”đâucơchứ.Đếntrườngcócảchục“vệ tinh”.Mấychàngnằnnìmuốnđược tới“thăm”giađình,muốnđược“tiếpkiến”,được“thỉnhgiáo”bamẹtôi.Nhưngtôingạibịchiphốithờigian,mấtthìgiờvàonhữngchuyện“chưađếnlúc”ấy.Ôngbànộingoạitôiởquê,lầnnàovềthăm,cáccụcũngthúcgiục:“Cứngtuổirồiđấy,hămhaihămbachứcònbébỏnggìnữa,mấyđứabằngtuổicháuởlàngđềuconbồngconbếcảrồi”.Thờigiantrôiđivùnvụt,đãhếtnămthứtư,sắpbướcvàonămcuốicùngđờisinhviên.Mấynămcùnghọcgiúpchúng tôihiểuđượctínhcáchcủanhau.Cómấyngườibạncùnglớp,cùngkhóa,thậmchícảởcáckhóatrênđãtrởnênrấtthânthiếtvới“nhómcongáikhutậpthểKimLiên”chúngtôi.Mộtbuổitốithứbảy,haitrongsốnhữngbạnthânđóđãtrởthành“kháchkhôngmời”củagiađìnhtôi.Họlàcácchàngtraixuấtthân từnhữnggiađìnhkhágiả,buônbán trênphốHàngBông,HàngGai.Haingười,nhưngmangtớibabóhoa,mộtbóhoaly,haibóhoahồngthắm.Nhữnggiâyphútbanđầu làmcảnhàngỡngàng,ngạcnhiên.Hìnhnhưcảhaianhđềulúngtúng.Ởtrường,trongcáccuộctiếpxúc,giaolưuxãhội,họđâucóthế,họrấtmạnhdạnvàhoạtbátcơmà.Tôiphảivộivànggiảivây,tháogỡtìnhhuốngcăngthẳngđó:“Thưabamẹ,đâylàanhĐức,cònđâylà

anhThảo,cảhaianhđềucùngkhóavớicon.” Được tôi chủđộnggiới thiệu, họnhưchếtđuốivớđược cọc.Thảovộicướp lời luôn: “Dạ thưa hai bác, sắp tới ngàyQuốc tế phụ nữ 8/3, chúngcháumuốn được chúcmừng bác và hai em.Nếu được hai bác cho phép,thỉnhthoảngchúngcháutớithămgiađình,monghaibáccoichúngcháulànhữngngườibạncủaHiềnvàThúy,nhưconcháutrongnhà.Batôikéoghếmờihaichàngtraingồi.Mẹtôicảmkíchnhậnbóhoaly:“Cáccháulàmcôcảmđộngquá, cảmơnhai cháu.Thếgiađìnhhai cháuởđâu, bamẹ làmgì?”…Cứthếhaicụphỏngvấnlýlịchtríchngangcủahaichàngtrai,trongkhihaichịemtôiphatrà,lấyhoaquảmờikhách,thựcra,cũngchỉcóíttáoThiệnPhiếnvàổiđàomàchủnhậttrướcchịemtôivừavềquêháiởvườnôngbàngoại.Tôigắnggượngtươicười,nhưngtronglòngvẫngiậnhọ,vìđãbảođừngđến,thànhthửtôicóchuẩnbịtrướcgìđâu,ngaycảđếnnhàcửachưakịpdọndẹp,cũngchẳngkịptắmgiặtthayquầnáo.Thếmàhọcóchịunghechođâu,vẫncứđến.Lìlợmquá,chắcchắnsẽmấtđiểm. TinhaichàngsinhviênHàngBông,HàngGaiđãđộtnhậpđượcvào“lôcốt”củamộttrongnhữnghoakhôiTrườngĐạihọcKinhtếquốcdânnhanhchóng lan truyền khắp trường, thậm chí cả trong giới sinh viênHà thành.Nhưngngaytuầnsauđó,thìĐứcvàThảođãkhôngcònđược“độcquyền”ravàocănhộcó“haibônghồngtươithắm”ởkhuBtậpthểKimLiên.Cánhnamsinhviênquenbiếtvớihaichịemchúngtôicứthinhaukéođếnthămgiađình,chẳngcầncólờimờicủatôi,haycủaThúy.Batôitỏvẻkhônghàilòngvàtráchcứcáccon,nhấtlàtôi,vìtôilàchị,lớnhơnemđến3tuổi,lạiđanghọcnămcuối,sắpthitốtnghiệpđếnnơi.CáiThúyphớtlờ,chẳngthèmbắtchuyệnvớichàngtrainào,đihọcthìchớ,vềđếnnhàlàhailỗtaicắmmáynghenhạc,trongkhiđómắtvẫnchămchúđọcsách.Cólẽvìthế,chưathấymộtcậubạntrainàocủanóởTrườngĐạihọcSưphạmđếnthămnhà. Mẹtôivốnlàcánbộtổchứcởmộtviệnnghiêncứu,nênbàrấtthànhthạovàtinhranhtrongviệckhaitháclýlịchtríchngangcủanhữngchàngtraicóýđịnh theođuổicongáibà.Mộthôm,saubữacơmtối,bàbảo:“MẹthấyanhThảo,hayanhDũnglàhợpvớiconvàgiađìnhnhàmình.ChỉcóđiềuThảobằngtuổicon,màphụnữcógiađình,sinhđẻrồilàmaugiàlắm,sợđếnlúcấybạnbèlạitrêuđùalàhaichịem,nhưmẹvớibacácconấy,thếthìchánlắm!” “Ôhay,mẹnónóigìthế?”Batôilêntiếng,“Lạinhồinhétvàođầucontrẻnhữngđiềulinhtinh.Aibảolàbàgiàhơntôinào?Rađường,đicùngcác

con,ngườitalạicứtưởngbàlàchịcảcủachúngnóấychứ!” “Ôngmớihọcđượccáibàicangợivợởđâurathế?Ấylàtôicũngnóivậyđểnóliệuchừng,đãbiếtýtứcủacậuThảothếnàođâucơchứ,”Mẹtôicãilại:“TôithấyanhDũngmếncáiHiềnlắm.CậuấyhơncáiHiềnbatuổi,đãtốtnghiệpđạihoc,cócôngănviệclàmtửtế,còntrẻthếmàđãđượcdựkiếncấtnhắclênphóphòngcủaViệnthiếtkế.Nhưvậychắcchắncótriểnvọngđưavàodiệncánbộnguồn.Giathếnhàanhtacũngđược.Cảôngbànội là lão thànhcáchmạng.Ôngxungvàođộivệquốcquân, thamgiahaicuộc kháng chiến, đến khi nghỉ hưu với quân hàmđại tá, nhưng lại đượchưởnglươngtướng.BànộithamgiakhởinghĩaởHàNộitrongđoànquântiến vào chiếmBắcBộ phủ, nhưng đãmất cách đây 3-4 năm rồi. BốmẹDũngđềulàcánbộcấpvụ.Họkháhơnnhàmìnhđấy,cảhaiđềucóbìamuahàngởcửahàngphốNhàThờ(thờiđóquyđịnhcánbộcaocấpmuathựcphẩmởphốTônĐản,cánbộtrungcấpmuaởphốNhàThờ).Nhàchỉcóhaichịem,côchịđãxâydựnggiađình,ởriêngvàđãcómộtcậucontrai3tuổi,chịấylàmCửahàngtrưởngmộtcửahàngbáchhóa,nêncảnhàcảhọ,ngaycảbàconlánggiềngcũngđượcnhờ…” “Trờiơi!Mẹđọcdiễnvăn,hayduyệt lý lịchkếtnạpđảngchoaivậy?”Tấtcảnhữngngườiđóchỉlàbạncon,khônghơnkhôngkém.Conchưanghĩgìtớichuyệnyêuđương,chưacóýđịnhtìmhiểuai.Thếmàmẹcứxồnxồnlàmnhưhọsắplàmrểcủamẹkhôngbằng!” Nếutôikhôngcắtnganglờibà,thìchắcrằngcảtốihômđósẽbiếnthànhbuổixétduyệtcácứngviênlàmrểgiađìnhtôi.Quảthậttôikhôngbiếtmấyvềgiađìnhcácchàngtraiđó.Mỗilầnhọđếnchơi,bàlạirủrỉhỏichuyện.Đươngnhiênchỉnhữngngườinàobàthấycóvẻxứngđôivớiconbàthìbàmớihỏikỹ.Nhiềuchànglạicònsửdụngchiếnthuậtlấylòngmẹvàemgáiđểnhờvàođóbaovâycôchị.Bởivậyhọđãcốtìnhđếnchơi,khitôivắngnhà.Tôihiểulòngmẹ.Cóngườimẹnàochẳngmuốncongáimìnhnhư“hạtmưasagiếngngọc”.Rõ ràngbàưnganhDũngnhất.Điềuđó thấy rõquanhữngbiểuhiệnbàđóntiếpmỗikhianhđếnchơi,cũngnhưmỗikhibànóichuyệnvềanhvớiconcái.AnhDũngtừngtrảihơncácbạncùnglớpvớitôi.Anhbình thảnvàrất tếnhịmỗikhigiao lưuvớicácbạn traicùnglớp tôi.Chưamộtlầntỏtình,chỉthểhiệntìnhcảmquasựchămsócrấtchuđáonhưngườianhđốivớiemgái.Anhítquantâmtớiquàcápvậtchất,màchủyếusănsóctớiviệchọctậpcủahaichịemchúngtôi.Mỗikhichúngtôihỏigì,anhđềucốgắnggiảnggiải,chotớikhiphảihiểuthậtkỹ.Cólẽchínhvìcáiđiềukhácbiệtấy,tôicũngthấyxốnxanghơnmỗikhinhớvềanh.Vàcólẽ

cũng vì vậy trong suốt cuộc đời sinh viên, tôi chỉmột lần khóc thầm khiDũngbịốm,phảinằmbệnhviện. Tôitốtnghiệp,ratrường,đãcôngtácđượcgầnmộtnăm,lầnđầutiênanhDũngmớimanghoatớinhàdựsinhnhậttôi-bóhoahồng25bông,đúngbằngtuổitôi.Anhđếnsớmhơnmọingườiđểchínhthứcthổlộ“nhữngđiềuquantrọngnhất”.Dùrấtcócảmtình,songtôivẫnngỡngàng.Mẹtôithìđãchờđợigiâyphútđótừlâu.Bàlolắng,sợcongáibàkhôngvữngvàng,dễrơivào tình trạng“lửagầnrơm”.Màquả thậtmấyngườibạncùng lớpđãđếnyếtkiếnbà,đềulànhữngchàngtraituấntú,nhấtlàThảo.Anhấyrấtđẹptrai,thôngminh,hầunhưkỳthinàocũnggiànhđượcsốđiểmcaonhất.Từsaucáilầndámliềumìnhgõcửa,Thảotìmmọicơhộitặnghoa,mangquàbiếubamẹ.Anhấycũngcókhiếunói,khéonịnh,đãmangquàgìđếnthìmẹtôikhôngthểnàokhôngnhận.LạiđượccáiThúynữa,nócứnhưbịanhtabỏ bùa mê, lúc nào cũng anh Thảo, anh Thảo, làm như thể trên đời nàykhôngcònaihơn.Cólầnnócòndámtuyênbốvớimẹrằng:“ChẳnghiểuchịHiềnthếnào.Anhấymàngỏlờicầuhônconthìxongngay,màchắclàbamẹcũngkhôngtừchối”.Chẳngphảichỉriêngtôi,cóđếnhơnnửasốcongáitronglớpđềucócảmtìnhvớianhấy.MãisaukhitôivàanhDũngraUBNDphườngđăngkýkếthôn,chuẩnbịcưới,bàmớitiết lộ“điềucơmậtnhất”.Hóa ramẹDũng vàmẹ tôi là bạn cùng lớp từ thời học sinh Trường phổthôngcấpbaViệtĐức(47LýThườngKiệt,HàNội).Quakhaitháclýlịchcácứngviênlàmrểtươnglai,mẹtôinghetênmẹDũngthấyngờngợngườiquen,bàlẳnglặngđếntậnnhàđểtìmhiểu.Hơn30nămrờikhỏimáitrườngphổthông,mỗingườitheomộtngảđường,mẹDũngđượcchọnđưađiđàotạotạiLiênXô,cònmẹtôitốtnghiệpTrườngĐạihọcSưphạmxungphongđiB.Ngầnấynămgặplạinhau,họmừngvuivôhạn.Nhưng,haingườibạngáisaukhiđãbiếtchuyệntìnhcảmcủacáccon,họquyếtđịnhgiữbímậtcho đến khi tác thành cho đôi lứa.Đương nhiên, sau khi gặp lại, nhận ranhau,cácvịphụhuynhcủahainhàđãnhiềulầntổchứcgặpriêng,saulưngcáccon,để“hoạchđịnhvàlênchươngtrình”tácthànhchohaichúngtôi. Đếnnay,chuyệnấyđãlùivàodĩvãnghơn20năm,tôivàDũngđãchungsốngvuibuồnbênnhau,đãtạodựngđượcmột“tếbàokhỏekhoắn”củaxãhội,sinhđẻtheođúnghìnhmẫulýtưởng,congáiđầulòng,contraithứhaivàlàút,cáchnhau5tuổi.CháuThụcgiốngmẹnhiềuhơn,nhưnglạigiốngbốởcáimũikhácao,nênxinhhơnmẹthờicongái.Từbéđếnlớncháuđềuhọcgiỏi,kếthừagentrộicủabố,hiệncháusắplênnămthứtưTrườngĐạihọcKinhtếquốcdân.Dântathườngbảo“chamẹsinhcon,trờisinhtính”.Cả hai đứa, chẳng đứa nào giống tính bốmẹ.CháuThục rất kín đáo, dịu

dàng, ítnói,khôngthíchlacàhayđichơiđâu,ngoàiviệcđếnnhàmấycôbạnthâncùnglớpsuốt từthờihọcsinh.Thỉnhthoảngcómấycậubạntraicùnglớpđếnchơinhà.Sauthủtụcchàohỏi,vợchồngtôithườngrútlêngácđểcáccháutựnhiên.Cánhthanhniênsinhviênbâygiờrấtthựctế,khôngtếu táo, lãngmạnviểnvông.Họ thườngbàn luậnnhữngvấnđề thờicuộc,nhữngcôngviệcsắptới,đặcbiệtvềtươnglaikhiratrường.CólầnThụcdèdặt hỏi tôi: “Nếu ra trườngmà không xin được công việc tử tế,mấy đứachúng con lập công ty tư nhân, có được không ạ?” Tôi không phản đối,nhưngcũngtỏrakhôngkhuyếnkhích,vìsợcáccháuchưađủkinhnghiệmthươngtrường,làmănthualỗ,màvốnliếnggiađìnhtôinàocóđượclàmấy.Vả lại, thằngemnóđanghọc lớp10,cònphảichucấpdămbảynămnữamới có thể tự lập.Chuyện tình cảm riêng tư cháuThục lại càng kín đáo.Thỉnhthoảngthấycácbạngáicủacháugánghépvớingườinàyngườinọ,nhưng cháu chỉ cười và yên lặng. Vợ chồng chúng tôi thực hiện phươngchâmđểcháuđộclậpsuynghĩ,tựtìmhiểuvàlựachọn,chỉgópýmangtínhchấthướngdẫn.Riêngbàngoại thìnghiệpvụcánbộ tổchứcđã thấmvàomáu,mỗilầnThụcdẫncácbạnđếnthămbà,hễthấycócậubạntrainàocủanó là bà “phỏngvấn”, khai tháchếtmọi gốcgác, ngọnngànhnhà anh ta.Đươngnhiên,tôilàmẹ,cũngphảiquansáttheodõichặtchẽ,chodùchỉlàâm thầm lặng lẽ,mọidiễnbiến tình cảmvà cácquanhệ của congái.Tôinghĩrằng, thờibuổihiệnnay,khixãhộiphát triển theocơchế thị trường,nướctatíchcựcgiaolưuhộinhậpquốctế,thìnhữngsuynghĩvànhậnthứccủathanhniêncũngkhácvớithờichúngtôi.Khôngnêncótưtưởngbaocấp,nghĩmọithứhộconcái. LạinóicôThúyemtôi.Thờicongáingoàihọcchỉbiếtđếnâmnhạc,hếtnhạctiềnchiến,nhạcxanh,nhạcđỏ,nhạcpop,nhạcjazz…Baonhiêuchàngtraisănđón,nỉnon,côđềubỏngoàitai,phớtlờ.Xinhđẹpđếnmấychăngnữa,thìcũngchỉcómộtthờicongái.Tốtnghiệpvớitấmbằngưu,mẹlàcánbộtổchứccónhiềumốiquanhệ,cóthểxinchocôdạyhọcởmộttrườngtạiHàNội,nhưngcôlạimuốnvàodạyởthànhphốHồChíMinh.ChuyệntìnhcảmriêngtưcủaThúy,thìđúnglà“hồngnhanbạcmệnh”,bảynămdạyhọctrongđó,lấyhaiđờichồng,màkhôngvẫnhoànkhông.Thươngnóquá,bamẹ tôiphảichạyđi chạy lại,nhờhếtngườinàyđếnngườikhác,xinbằngđượcchonóradạyởHàNội.Giờthìcôấyđãcómộtgiađìnhêmấm,chồnglà PGS. TS. Trưởng bộmôn ởmột trường đại học. Cậu ấymải học, gặpThúy tuymuộnmằn, nhưngđếngần tứ tuần đã cómột con trai, hiện naycháuđanghọclớp2.GặpcháuThục,lúcnàodìThúycũngnhắcđinhắclạicáicâumuônthuở:“Độclậpsuynghĩlàđúng,hạnhphúccủamìnhphảido

mìnhquyếtđịnh.Nhưngphảinghe lờichỉbảocủangười lớn,củachamẹ,ôngbà.Bàngoại tuycónhữngcáicũ,cổhủ,nhưngkinhnghiệmtổchức,nhìnngười,đánhgiángườicủabàlàkhôngthểxemthường.Đànhrằngchamẹkhôngthểsuynghĩhộ,làmhộmọiviệcchoconcái,nhưngnếucóđượcsựgiúpđỡ,cóđượcsựkếthừa,thìcũngkhôngnêntừchối,đặcbiệtkhôngthểcoithường,đừngnhưdìmàvấtvảcháuạ!” LinhVũ

VINHQUYDUHỌC

Mộtngàyđầutháng7/1983,cảcáixómnghèohơnhaichụcgiađìnhvenđôchúngtôivuihẳnlên,mọingườixúngxínhquầnáomớicứnhưsắpđitrẩyhội.ChảlàcậuTấn,concảôngVạnduhọcLiênXôtốtnghiệpđạihọcvềnước,ôngbàấymờisanguốngnướcchiavuicùnggiađình.ÔngbàVạnthuêhẳnchiếcxe15chỗngồichohaiđứaconnhỏvàcảbạngáicủaTấnmanghoalênsânbayNộiBàiđón“cậucử”.ChỉcòncôemthứhaicủaTấnvàmấyngườicôdì,chúbáchọhàngởnhàsắpxếpbànghếvàchuẩnbịbữatrưamờikhách.Mộtsựkiệntrọngđại,biếtbaoniềmmơướcvàhyvọngcủacảgiađìnhgửigắmnơingườiconduhọc, thế thìkhôngvuikhôngsướngsaođược!Máybaytrễgiờ,thủtụchảiquankiểmtrahànhlýcũngquánhiêukhê,chậmchạp,nênmãitớisau1giờchiềuxemớivềtớinhà,chậmhơn3giờsovớilịchtrình. SáunămhọcởthủđôMátxcơva,Tấncaolớn,chữngchạchẳnlên.Bướctừtrênxeôtôxuốngtrongbộquầnáolylàthẳngtắp,giầyđenbónglộn,tayxáchcặpdiplomat, lại thêmcặpkínhtrắngradángmộtthanhniêntrí thứcthờihiệnđại,Tấnbắttayôngbác,ôngchú,cácvịcaoniênchòmxóm,đếnnhữngbạncùngtranglứa.ĐúnglàphongcáchphươngTây.Hầunhưmọingườitrongxóm,từgiàđếntrẻđềuhânhoanchàođónngườiđixamớivề.Ngay cảbà thímvừamới sinh embéđượcba tháng cũngbồng con theo,phảiđếnngayđểmừngcậucháu“vinhquyduhọc”chứ!CôbéhàngxómThươngHuyềnthầmyêutrộmnhớTấntừkhicậumớihọccấpIII,naygặplạinhautrongbầukhôngkhícảgiađình,họhàng,xómgiềngmừngvuihồhởi,càngtrởnênthânthiết,yêuthươngnhưđãlàdâucontrongnhà.Côlăngxăngchạylênchạyxuống,nhàtrênnhàdưới,tươicười,hếtrótnướcmờitrà,mời thuốc,mờibánhkẹo,nhưchủnhân thực sự.Mấybạngái thầm thì tonhỏ, đấm lưngHuyền: “Mày sướng nhé, từ nay khỏi nhớ nhung khóc hếtnướcmắt.Maumaucướiđichobọntaoăncỗ”.Còn“cậucử”thìsuốttừlúcvềtớinhàbị“phỏngvấn”liênchihồđiệp,thôithìđủloạicâuhỏi.Bàconxómgiềngchẳngquantâmmấytớichuyệnhọchànhcủacậu.ĐãtốtnghiệpmộttrườngđạihọcởLiênXôthìchắcchắnphảilàhọcgiỏirồi.Họmuốnbiếtvềcuộcsốngấmno,sungtúc,trànđầyhạnhphúccủangườidânnướcbạn,vềthủđôMátxcơvahoànhtráng,đườngbệvớinhữngđườngphốrộnglớntới5-6lànxe,vềmùađôngthìbăngtuyếttrắngxóamênhmông,vềhệthốngmetro2-3tầngchạydọcngangthànhphốrồilạicóđườngvòngtrònnốichúnglạivớinhau…Ôisaomàsướngthế,mongsaonướcmìnhcũng

nhanhchóngđượcnhưvậy!MấyngườicóconemđanglaođộnghợptácởTiệpKhắc,CHDCĐứccùngchiasẻnhiềuchuyệnrômrả.Conemhọviếtthưvềnóirằngcuộcsốngcủangườidâncácnướcđócũngrấtđầyđủ,chẳngkémgìLiênXô.Sướngnhất làmùahè thahồuốngbia,khôngbịépbuộc“đãbia thìphảimực” (hay ít nhấtphải lạc luộc)nhưởquêmình.ÔngbàVạnsungsướngnởmàynởmặt.Tròchuyệnvớimấyôngbàxómgiềng,ôngVạn“nổcứnhưngôrang”,làmnhưthểôngcũngvừabaytừbêntrờiÂuvềấy:“Thúvịthật,cácbácạ,ngàyxưachaôngmìnhmơướccóđôicánhbayđượcnhưchim.Naythìgấpbaonhiêulầnchimấychớ!Vútmộtcáibaylêncao9-10km.Bồngbềnh,bồngbềnhtrênchíntầngmây,ngồibêncửasổnhìnracứtưởngnhưđangbaytrêncánhđồngbông.TừMátxcơvavềHàNộigần10nghìnkm,thếmàchỉhết10giờbay.Tài thật, thiênthầnthật!”(chảlà,suốttừsânbayNộiBàivềnhàgầnmộttiếngđồnghồ,ôngđãkhaithácđượcbiếtbaonhiêuchuyệnởcậucử). Bữatrưaquámuộn,cácmónănđãnguộingắt,nhưngdùsaovẫnphảichờgiachủ,nhất là“cậucử”Tấn-nhânvậtchínhvà là trung tâmcủabữacỗnày.Thấy bốmẹ và chị dâu tương lai quá vui, luônmiệng nói cười,mờikháchănbánhkẹoLiênXô,hútthuốcláTây,họquásungsướnghìnhnhưkhôngthấyđói,quêncảbữaăn,đếnnỗicôemgáicủaTấn-tácgiảbữacỗphảighétaiôngVạngiụcgiã:“Bốmờicácông,cácbàsangănđi!”LúcấyôngVạnmớisựcnhớ,vộiđứngdậy:“Mừngquá,vuiquá,tôiquêncảthờigian.Bâygiờđãgần2giờtrưarồi,xinmờicácôngcácbà,cácanhcácchị,cáccháusangnhàchúemtôi,ởngaybêncạnh,dùngbữacơmvớigiađìnhđểmừngchocháuTấnđiđếnnơivềđếnchốn,họchànhtửtế,đỗđạtnênngười”.Bữaănhàngngày raudưaxoàngxĩnh thếnàocũngxong.Nhưngđâylạilàbữatiệc“vinhquybáitổ”của“cậucửduhọcLiênXô”,nênôngbàVạnđãphảichạyvạylosaochothậttươmtất.Màcũngđúngthôi,đãlâulắmrồibâygiờởcáixómnghèovenđônàymớicóthêmmột“ôngcử”,màlạilà“cửngoại”,chứđâuphải“cửnội”!ÔngVạncảđờitheonghiệpquânngũ,thamgiacảhaicuộckhángchiến,đếnngàygiảiphóngmiềnNamvẫncònhaimảnhđạngămtrongngười,cócậucontrainênngườinhưthếthìcòngìsungsướng,hạnhphúcchobằng! Nhữngngàyhồhởi,trànđầyniềmvuirồicũngdầndầnluivàoquákhứ.Khókhănđầutiên“cậucử”vấpphảisau6nămduhọcchínhlàthựctếcònnhiềugiantruân,bộnbềcủaquêhương.VớitấmbằngcửnhânTrườngĐạihọctổnghợpquốcgiaLiênXô,mangtênnhàbáchọcNgavĩđạiMikhailLômônôxôpkểcũngoai,nhưngkhôngphảivìthếmàTấncóngayđượcmộtchỗviệclàmhợpkhảnăng,theoýmuốn.Nhờngườibạnđilaođộnghợptác

ởTiệpKhắcmuahộchiếcxegắnmáyBabeta(ngàyđóthếlà“ghê”lắmrồi),Tấnvèvèphóngxevào thànhphốhết ngàynàyquangàykhác, cả thángtrời,màchưanơinàothunhận.MọingườikhuyênTấn:Cửnhânsửhọcthìtốtnhấtanhnêntheonghềnghiêncứulịchsử,xinlàmviệcởViệnsửhọchaymộtBảotànglịchsửchẳnghạn.Thếnhưnganhlạithíchnghềlàmbáo,hoặcmộtcôngviệcgìđótronglĩnhvựcxãhội.Cóđiềulànhữnglĩnhvựcấyanhkhôngcóngườiquengiúpđỡ,cũngchẳngđượcaitiếncử.Chẳngriênggì “cậu cử”Tấnđâu, hầunhưmọi người tốt nghiệpđại học, đềuphải “tựthânvậnđộng”,mayrathìđượcchỗlàmviệchợpngànhhọc,hợpkhảnăng,cònkhôngthìmiễnlàcóchỗlàmviệc,hàngthángđượclĩnhlương, thếlàvuilắmrồi…CuốicùngthìTấnđànhphảiđầuquântheochếđộhợpđồngchuyên dịch những bài báo từ tiếng Nga sang tiếng Việt ở một cơ quannghiêncứukhoahọc.ĐếnlúcấymớibiếtrõgiátrịthậtsựtấmbằngcửnhâncủaTấn.Kiếnthứcsửhọcchưarõrasao,nhưngtrìnhđộtiếngNgacủa“cậucửduhọcLiênXô”thìcũngkhiêmtốnthôi.CảngàykhôngdịchxongmộtbàibáotrêntờPravdakhoảng500từ(tínhtheotiếngViệt),bởivốntừvựngtiếngNgacủaanh rấtbình thường,phải tra từđiển liên tục,màngữphápnắmcũngkhôngchắc.Dịchmườicâu,thìphảisửalại,biêntậptớisáubảycâu.Làmviệcchưađầymộttháng,bảnthân“cậucử”Tấncũngthấyđuối,nênđànhxinthôiviệc.Vàngaycuốinămđó,maynhờcônglao,uytíncủangườicha,ôngvừalàthươngbinhvàcựusĩquanQĐND,nênTấnđượccửđilàmphiêndịchtrongmộtđộilaođộnghợptácởLiênXô.Cướivợchưakịphưởnghếttuầntrăngmậtđãphảilênđường. CácthếhệduhọcLiênXô,haycácnướcxãhộichủnghĩaĐôngÂutrướcnhữngnăm1980củathếkỷtrướcthườngcóýthứctráchnhiệm,chămchỉ,nghiêm túc học tập, nên đa phần bảo đảm chất lượng.Họ về nước nhiềungườipháthuytốtnănglực,vậndụngđượcnhữngđiềuđãhọcởnướcbạn.Saunàyviệctuyểnchọnđưađiđàotạoởnướcngoàicóthểkhôngkỹlưỡng,và cũng có thể do nhiều chính sách ưu tiên con em các gia đình có côngtrong hai cuộc kháng chiến, phần nữa cũng có thể “nhầm lẫn” (lý do tiêucực),nênchấtlượnglưuhọcsinhkhôngđồngđều.Mặtkhác,từđầunhữngnăm80docơchếthịtrườngbắtđầuxâmnhậpcácnướcxãhộichủnghĩa,tìnhhìnhxãhộiởcácnướcĐôngÂungàycàngdiễnbiếnphứctạp,mộtbộphận du sinh chạy theo lối sống đua đòi, cần có nhiều tiền. Họ tham gia“buônbáncòcon”,làmdịchvụtạichỗ,“đánh”cácmặthàngtừtrongnướcsangvàtừcácnướcTâyÂuvàocácnướcmàhọđangtheohọc.CậucửTấnlàmộtđạibiểuduhọcsinhkiểuđó.Giờhọctrênlớp,cậuđâucóchúýlắngnghe thầygiảngbài,ngồiđấynhưngđầuóc toànnghĩvềnhữngmánh lới

buônbán.TốivềkýtúcxácómấykhiTấnchịuvàophòngđọc,thưviệnđểnghiên cứu những vấn đề thầy đã giảng. Hầu như tối nào cậu cũng langthangởNhàkháchĐạisứquántrênphốÔbôlenski,haycáckháchsạn,nơithườngcócánbộnướcmìnhđicôngtáclưutrú.Thờiấy,nướcmìnhcáigìcũngkhanhiếm,bởithếmỗikhiđượcđicôngtácnướcngoài,aicũngtínhtoánmangmộtvàimónhànggìđóvớisốlượngmàcảhảiquannướctavànướcbạn chophép, cốt để đổi lại những thứmàgia đìnhmìnhđang cần,hoặcởtrongnướcđangđượcgiá.Cácthếhệđãcôngtáctrongnhữngthậpkỷ70-80củathếkỷtrướcchắchẳnvẫncònnhớ,tronghànhlýcủahầuhếtnhữngaiđiLiênXô(kểcảcánbộđicôngtáchaydusinh),đềucóvàibacáiquầnbò,mộthailố(mỗilố5chiếc)áophông,áocànhmaiTháiLan.Thậmchíngaycảcácđấngmàyrâucũngmangtheomộtvàilốsonmôi,bútchìkẻmắt…vànhiềuthứkhác,màbảnthânhọchẳngbiếtdùngvàoviệcgì.Lúcấycónhững“bảntintruyềnmiệng”rấtđượcưachuộngvàhữuhiệu,vớinộidungmáchbảođinướcnào thìmang theonhữnggì vàmuavềnhữnggì.Thườngthìcác“bàxã”lotoanviệcnày.Đếnnướcnàocũngcócánhdusinh“đóntiếp,tưvấnvàlàmdịchvụ”rấtchuđáo. Tấnlàmộttrongnhữngdusinhkhá“đượcviệc”tronglĩnhvựcnày:“Chúcóhaichiếcquầnbòư?Nămáocànhmai?Hailốson,hailốchìkẻmắt?Haibộtrangsứcbằngbạc?Cháusẽgiảiquyếthộchú,tổngcộngmayrathìđượckhoảng550-600rúp.Theonhữngyêucầucủacôđãghitronggiấy,cháusẽcốmuagiúpchúmộtphích lưỡngdụng,hainồiápsuất,bốnchiếcbàn là,mộtquạtmáyOrbitahoặcPingving,dămmétlụađenvàmấythứlặtvặtmàcô ghi thêmở dưới.Ngần ấy đã vừa đủ trọng lượng hành lý hàng khôngAeroflotchophép.Cònthừarúpnàocólẽchúmuaítkẹosôcôla, táo,anhđàođểxách tay.Họchỉchophépxách tay túinhỏ5-7kg thôi.Thêmnữa,phảitínhcướcthìchúkhôngchịunổiđâu!”Cánbộcấpvụđicôngtácmàkhổthếđấy!SinhviênPhùngThếTấn6nămduhọc,đãphảidànhrabaonhiêuthờigianđể“đầutư”vàolĩnhvực“tưvấn,dịchvụ”này?Thếthìchấtlượngcủatấmbằngcửnhânkhôngcaocũnglàđiềudễhiểu. Từnăm1950,BácHồ,TrungươngĐảngvàChínhphủ tađãquan tâmđưathanhniênđiđàotạoởcácnướcxãhộichủnghĩaanhemđểsaunàyvềxâydựngđấtnước.Thếnhưng,trướcnăm1960sốlượnggửiđiđàotạotạicáctrườngđạihọcởTrungQuốc,LiênXôchỉởmứcnhỏgiọt,mỗinămmộthaichụcngười,màchủyếulàhọcngônngữđểvềnướclàmcôngtácphiêndịch.Từnăm1960mớibắtđầugửinhiềudusinhranướcngoài.Vàođúngngày1/8/1960,lầnđầutiênChínhphủtadànhhẳncảmộtđoàntàuliênvậnchởhơn600sinhviênđiLiênXô.Cũngtrongdịpđómộtđoàntàukhácchở

hơn300sinhviênđiTrungQuốcvàhơn100sinhviênđihọcởcácnướcxãhội chủ nghĩaĐôngÂu.Ngày đó du sinh thực sự nghiêm túc học tập, aicũngkhắccốtghixương lờiBáccăndặn:“Nhiệmvụcủacáccô, cácchúsangđâylàhọctập,họctậpvàhọctập.Khôngcócáigìkháclôithôi.Tấtcảnhữnggìảnhhưởngđếnhọctập,cảntrởhọctập,đềuphảigạtbỏhết.Nhiệmvụsangđâylàhọctập,chứkhôngphảisangđâyđểđitheocáccômắtxanh,tócvàngnàocả”.(BácnóitạicuộcgặpvớidusinhnướctaởMatxcơvangày2/12/1960,khiBácđithămLiênXô).Từnăm1959trởvềtrước,hàngthángmỗidusinhởLiênXôđượclĩnhhọcbổngngaytạitrườngmìnhhọc1.000rúp(tiềncũ),dùngđểănuống,sinhhoạtvàmuasáchvở,Đạisứquáncấmkhôngđượcmuađồdùnggửivềnhà.Màquả thựcngàyấy toàn thểquầnchúngnhândân,cũngnhưcánbộ,bộđộiđềucócuộcsốnggiảndị,khôngaicónhucầutiêudùnggìcaosang.Cólẽvìvậy,mọiduhọcsinhởnướcngoàiđềutậptrungchohọctập,ngoàiănuống,sinhhoạtphí,chỉdànhtiềnmuasáchđểsaunàyvềnướclolàmviệc.Năm1959,trongmộtdịpđithămLiênXô,Bácnhậnxét“Cáccô,cácchú,cáccháuđihọcởbênnàysungsướnghơncánbộđang làmviệcở trongnướcrấtnhiều”.Và thế làngaysauđó,ĐạisứnướctatạiLiênXôđềnghịgiảmhọcbổng50%,từ1.000xuốngcòn500rúp.Năm1961,LiênXôđổitiền,tănggiátrịđồngrúplên10lần,nhưvậyhọcbổngcủasinhviêntalà50rúp(trongkhihọcbổngcủadusinhcácnướcchâuÁkhácvàchâuPhilà90rúp).Cuốinhữngnăm1970dogiásinhhoạtởLiênXôbịtrượtgiá,nênĐạisứquánnướctađềnghịnânghọcbổngchosinhviênlên60rúp,rồi70rúp.Đươngnhiên,họcbổngcủanghiêncứusinh bao giờ cũng nhiều hơn, thường chênh với sinh viên 20 rúp. Từ saucuộc khủng hoảng tài chính tháng 8/1998 củaNga, học bổng của du sinhnướctađượctínhbằngUSDvàthườngxuyênđiềuchỉnhđểbảođảmcuộcsống,sinhhoạtvàmuasáchvởcầnthiếtchohọctậpvàcôngtácsaunày. CácthếhệduhọcLiênXônhữngthậpkỷ1950-1970khitốtnghiệp,vinhquybái tổ, tronghànhlýcủahọ thườngchỉcósáchvàmộtvài thứ lặtvặtnhưbànlà,quạtmáy,máythuthanh,chiếcxeđạpSporthaySputnik…Thờiđó như vậy đã là cảmột “gia tài đồ sộ” rồi!Nhiều người công tác ở BộNgoạigiaovẫnthườngkểlạicâuchuyệnĐạisứNguyễnLươngBằng,ĐạisứđặcmệnhtoànquyềnđầutiêncủanướctatạiLiênXô,đãcólầngọiđồngchícầnvụlênphêbìnhchỉvìngườiđó“dám”tựtiệnmuamộtchiếcđồnghồbáothức.Đạisứquánđãcóquyđịnhtấtcảcánbộ,nhânviên,khôngaiđượcmuabánbấtcứthứgì.Cũngthậtoanuổngchođồngchícầnvụ,anhtachỉcònbiếtthanhminh:“Emhayngủrấtsay,sợngủquên,khôngkịpdậysớmchuẩnbịbữasángchoĐại sứ,nênmớimuachiếcđồnghồbáo thức,

chứcódámmuagìgửivềnhàđâuạ!”Các“chúsứ"màcònbịphêbìnhnhưthế,cánhlưuhọcsinhđâudámtráilệnh,vềsaumọiquyđịnhđãđượcnớilỏng,cởimởhơn.Vàonhữngnăm60củathếkỷtrước,hầunhưmọilưuhọcsinhnướctaởLiênXôđềumêsách,cảsáchtiếngNgavàsáchtiếngViệt.Sáchchuyênmôn,sáchvănhọcnghệthuậtđóngbìacứng,inrấtđẹp,màgiábáncũngchỉbảy támmươicôpêchđếnmộthai rúp.Cònsách truyện, tiểuthuyếtdonướctaxuấtbản,bánsangLiênXôcóthểnóigiá“rẻnhưbèo”.Cảbộtiểu thuyết“Chiếntranhvàhòabình”củaĐạivănhàoLevTolstoibốntập,dàygần2.000trangmàgiáchưađếnhairúp;cuốn“Hộichợphùhoa”hai tập chưa đến một rúp; ba tập tiểu thuyết trinh thám “Nam tướcPhongonring”haycuốntiểuthuyết“Ruồitrâu”cũngchỉvàichụccôpêch…Ngàyấydochínhsáchtraođổivănhóagiữacácnướcxãhộichủnghĩaanhem,LiênXônhậpkhánhiềuđầusáchvàcảsốlượnglớncácsáchvănhọccủaViệtNam.NgườiLiênXôbiếttiếngViệt,cóthểđọcđượcsáchvănhọc,đangcònrấtít,vìvậyquântalạiphải“chởcủivềrừng”.Họcbổngmặcdùđãgiảmxuốngchỉcònmộtnửa,songvớimức50rúp,dusinhnướctahàngthángvẫncốdànhrađượcdămbảyrúpđểmuasách.Bởithếkhivinhquybáitổ,nhiềungườiđãcóthểđemvềvàibatạsách.Sáchlàkiếnthứcphụcvụchocông tác, làvốn liếngcủacuộc sống.Ý thứcđượcnhưvậy,nhiềungười trong số du sinh thời ấy đã thành đạt trong sự nghiệp và trở thànhnhữngcánbộKHKTchủchốt,nhữngnhàquảnlýtốtcủanướcnhà. Đươngnhiên,khôngthểvơđũacảnắm,chorằngcácthếhệdusinhtrướckiagiỏigianghơn,cóýthứctráchnhiệmhơnnhữngthếhệdusinhsaunày.Baogiờcũngcónhữngngườithànhđạthơnvànhữngngườikémthànhcônghơn.Thế nhưng, trên phươngdiện chính sách đào tạo và quản lý của nhànước,thiếtnghĩrằngcầnphảixuấtpháttừnhucầusửdụnglaođộng,trongmộttươnglailâudàivàibathậpkỷvàtrongthờigiandămmườinămtrướcmắt,chúngtacầnnhữnglaođộngtrìnhđộnàovàsốlượnglàbaonhiêu,đểhướngthanhniênhọcsinhlựachọnngànhnghềthíchhợpvàđúngđắnnhất.Mỗi người khôngkhỏi bănkhoăn trước tình trạnghiệnnay, khi đôngđảothanh niên vượt bao gian khó gắng sức học tập, “tốt nghiệp để rồi thấtnghiệp!”Duhọcdonhànướcbaocấpchắcchắnsẽcòntồntạirấtlâu.Nếuchỉcómộtkênhchamẹtựbỏtiềnchoconemđiduhọc,thìconemnôngdânvàdânnghèothànhthịchắcchẳngbaogiờdámmơước,nếukhôngphảilàđạt những thành tíchxuất sắc, lọt đượcvào “mắtxanh” của cácquỹ từthiệntrongvàngoàinước.Đãhơnnửathếkỷnay,NhànướcViệtNamDânchủCộnghòa (trướcđây) vàCộnghòaXãhội chủnghĩaViệtNam (hiệnnay)dànhranhữngkhoảntiềnkhôngnhỏđểhàngnămgửihàngtrăm,hàng

nghìn thanh niên ưu tú ra nước ngoài đào tạo, về tham gia xây dựng đấtnước.ChodùdusinhViệtNam(kênhNhànướcgửiđi)cònrấtthiếuthốngiankhổ,sovớidusinhnhiềunướckhác,nhưnghọcònsungsướng,hạnhphúchơnrấtnhiềusovớisinhviênhọctrongnước.Nhữngnăm60củathếkỷtrước,mứchọcbổngcủalưuhọcsinhởLiênXôcólẽlàthấpnhất.Mỗitháng50 rúp, thìđãphải trừkhoảng2,4 -3,6 rúp tiền thuêký túcxá (tùytheomứcđộtiệnnghiởnhữngnơikhácnhau);3-5rúptiềngiaothôngcôngcộngtùytheophươngtiệnxebuýt,tramvai(xeđiệnchạytrênmặtđất)haymetro(xeđiệnngầm),rấtíttrườngđạihọccókýtúcxáởngaygầnđểsinhviêncóthểđibộ;2-3rúpdànhchocắttóc,kemđánhrăng,xàphòngtắm;2-3rúpxemphimhoặcxemkịch,ôpera.Bữaănhàngngàyphảikhốngchế1-1,2rúp,thườngthìbuổisángănmộtđĩacháocóbơ,mộtquảtrứnggàluộc,một cốc sữavàvài ba lát bánhmì, hết khoảng30côpêch;bữa trưa40-45côpêchgồmbátsúp(Shi-canhdưachua,hayBulyon-nướcluộcthịt),mộtmiếngthịt(lợn,bò,gàhaythịt thỏ)vớivàithìacơm,hạtbobo,hoặckhoaitâyránhoặckhoaitâynghiềnnátvàmộtcốcnướcchèđường;buổitốicóthểănnhưbữasang,hoặctiếtkiệmthìchỉsữa,bơvàbánhmì.Mỗikhicóbạnbè tới thăm, chiêuđãi nhau, thì nhữngngày sauđóbuộcphải rút bớt tiêuchuẩn.Nếukhông,sẽphảicắtbớtkhoảnxemphim,hoặcsáchbáo,màđiềunày thì hầu nhưkhông aimuốn.Cánhnữ sinh thường ăn uốngkhiêm tốnhơn,nhưnghọlạitốntiềnphấnson,rồigiầydépquầnáothờitrang…nênđâucũngvàođấy.Đượccáihọchămchỉ,lạicóưuthếnữcônggiachánh,muathứcănvềkýtúcxátựnấu,nêndùcóchiêuđãibạnbèthìquỹvuichơigiảitrí,sáchbáocũngkhôngvìthếmàlobịthâmhụt. Từsaunăm1965,Nhànướctachophépdusinhđượcđilaođộngkiếmtiền trong thờigiannghỉhè,vìvậynguồn tài chínhcủahọđượccải thiệnđángkể.TạiLiênXôvàcácnướcĐôngÂu,sinhviênthườngđượcnghỉhèkéodàihai thángrưỡi, từgiữa tháng6đếnhết tháng8.Nhữngdusinhcósứckhỏetốt,thamgiaxâydựngcáccôngtrìnhchănnuôilợngà,bòsữa,haynhữngcôngviệcđồngángkhác…tạicácnông trang tập thể,nông trườngquốcdoanh,mỗikỳnghỉhècũngcóthểthunhậpbằngnửanămhọcbổng.NhiềudusinhtạiLiênXôcóbạnbèởCHDCĐứchayTiệpKhắccònđitàuhỏasangđóđểcùngnhauđi laođộng,nhưvậykhôngnhữngcó thểkiếmđượcnhiều tiềnhơn,màsuốtmấy thánghèbạnbè lạicònđượcsumhọp,giaolưu.Vềviệcđilaođộngởnướcbạn,trongsuốtmấythậpniênvừaquanhậnthứccủachúngtađãcónhữngchuyểnbiếncơbản.Trướckia,ngaycảcácnhà lãnhđạocũngnhưphụhuynhcủa lưuhọcsinhđềucho rằngxuấtdươngsangnướcbạn làđểđihọc, chứkhôngphảiđi laođộngkiếm tiến.

Nghỉhèlàthờigianthưgiãn,vuichơigiảitrílấysứchọctiếpnămsau.Nếuchămchỉthìđọcsáchđểthunhậnđượcthêmkiếnthức,kểcảsáchchuyênmônhayvănhóa-xãhộicũngđềubổích.Dầndàđềuthấyrằngchodusinhthamgialaođộnglàhợplý,nhưvậykhôngchỉgiúphọcóthêmthunhập,màtrongquátrìnhlaođộngcònđượcrènluyệnthêmkỷluật laođộng,kỹnănglàmviệc,đượcgiaolưucùngngườilaođộngnướcsởtạivàbèbạndusinhnhiềunướckhác.Nhờthayđổinhậnthức,nhiềudusinhđãkiếmđượcnhữngkhoảntiềnkhôngnhỏmuathêmsáchbáo,cáctiệnnghigiúpgiađìnhvàchuẩnbịchocuộcsốngtươnglai. Ngàynay,trongcơchếthịtrườngvàhộinhậpquốctế,chúngtalạicàngkhuyếnkhíchdusinh thamgia laođộng tựkiếmsống.Thực tếnàykhôngchỉphùhợpvớidusinhcácnướcnghèonhưViệtNam,màngaycả thanhniênnhiềunướccónềnkinhtếpháttriểnkháccũngsẵnsànglênđườngduhọcbằngnhữngđồngtiềndochínhhọlaođộngkiếmđược.Đâycũngchínhlàmộtlốithoátchonhữngthanhniênnghèođiduhọc.Vớinướctathìbâygiờmớibắtđầuxuấthiệnnhữngcôngtysẵnsàngđầutưchosinhviêncótriểnvọngđiduhọcrồitrởvềlàmviệcchohọ(đươngnhiênphảicónhữngđiềukiệncamkết chặt chẽ), cònởnhiềunướckhác thì thực tếnàyđã trởthànhxaxưa.Hiệnnay,hàngnămcóhàngnghìnthanhniênViệtNamtựtúcduhọcở cácnước cónềngiáodụcvàđào tạo tiên tiếnnhưMỹ,Canada,Anh,Pháp,Nga,TrungQuốc,NhậtBản,Australia…Phầnlớntrongsốhọgiađìnhchỉphảichucấp1-2nămđầu,cònsauđóthìhọtựlaođộngkiếmtiềnđểtiếptụchọclên.Mộtkhicácbậcchamẹvàtựthântừngngườithanhniênquyếttâmđầutưchocôngcuộc“trồngngười”nhưlờiBácHồđãtừngdạybảo,thìchắcchắnrằnghiệuquảđàotạolaođộngtrìnhđộcaocủanướcnhàsẽđượcnânglênnhanhchóng. MớiđâytôicũngđãcódịptrởlạithămgiađìnhôngVạnvà“cậucửTấn”của25nămtrước.Họđóntiếptôihồhởi,thântìnhnhưngườithânlâungàygặplại.ÔngVạntựhàochỉtay:“Anhnhìnxem,giờđâycáixómnghèonămnàođãmọclênsansátnhữngngôinhà3-4tầng.NhàtôilàdocậucảTấnđilaođộng, có ít tiềnđemvềxâynênđấy.Đầunămnaygiađìnhchúng tôiđượcđónthêmmột“ôngcử”nữa.ThằngcháuđíchtônPhùngThếAnhcủatôivừatốtnghiệpcửnhânkinhtếởAustraliatrởvề.Thằngbéđếnlàganlỳ,nóchẳngbáogìngàyvề.Mãiđếnkhithấycóchiếcxeôtôdừnglạitrướccửanhàmình,thằngThếAnhvàmấyngườibạncủanótừtrongxechuira,cảnhàmớingỡngàng.Mừngvôhạn,sungsướngvôcùnganhạ!”. CóđiềulầnnàygiatộcPhùngThếkhông“khuachiêng,gõtrống”rầmrộ

nhưđón“cậucửTấn”25nămtrước.ÔngVạnhạgiọngnhưthầmthì:CôngtyBảoThànhđã"chấm”thằngcháuThếAnhnhàtôingaytừkhinómớihọcxongnămthứba.ÔngPhóGiámđốccôngtyđưaôtôlênsânbayNộiBàiđón,rồiđưacháuvềtậnnhà.Họmuốndànhchobốmẹ,ôngbànội,ngoạivàcảgiatộcđiềubấtngờvôcùngthúvị.CháuThếAnhcũngchỉnghỉởnhàmộtngàyrồiđilàmluôn.ÔngVạnlạicườikhàkhà:“Cánhthanhniênbâygiờgiỏigiangvàthựctếhơnchaông!” NgôSơn

HIỆNHỮUCỦATHỜIBAOCẤP

NhàbáoNgọcTiến,báoHàNộiMớichủnhậtcómộtđammê:Đammêsưu tậpnhữnghiệnvật thờibao cấp - thờimànhưanhnói, dù rất nghèo,nhưngngườitasốngvớinhautìnhcảmlắm.Nghèovậtchấtthậtđấy,nhưnglạilàgiàu,giàuvềtinhthần,tìnhcảm.VàcóphảiNgọcTiếnhoàicổvềmộtthờiđãquahaykhôngmàanhcấtcôngtìmkiếm,sưutậpnhữngđồđạc,vậtdụngcủathờibaocấpđó.Đếnnay,trongbộsưutậpcủaanhcóhơn3.000hiệnvật.Nhữnghiệnvậtbìnhdị,giảnđơnmộtthời,nhưnglạithậtđángquý,đángtrântrọngtrongthời@này. Bộsưutậpcủaanhgồmnhữngthứcầnchocuộcsốngthườngnhậtnhưcáimâmđồngsứt sẹo,nhữngcáibátăncơmvớimenxấuxívà thôkệch.Nhữngchiếccặplồngđựngcơmvàthứcănmàthờiđólàvậtbấtlythânchocánbộ,côngnhânvàcảsinhviênnếuhọchaibuổi.Anhcòngiữlạiđượccảnhữngtờđăngkýsửdụngđài,khôngcóđăngkýthìphảinghelậuvànếucônganxãpháthiệnthìbịtịchthuluôn.Songđộcđáonhấtcólẽlàbộtemphiếu, ngoài tem phiếu của Hà Nội, anh còn có cả tem phiếu mua thịt,đường,vảicủacáctỉnhNghệAn,HòaBình,HảiPhòng…pháthànhtừnăm1968.(Tùytheolàcánbộ,côngnhânhayđơnvịhànhchínhsựnghiệpmàđượchưởngtiêuchuẩntheoquyđịnh.Vídụnhưvớicánbộ,côngnhânthìmộtnămđượccấpphiếumua5métvải,mỗi thángđược0,5kg thịt, 4 lítdầu…Vớiđối tượng là nhândân thì tiêu chuẩnđường, nướcmắm, thịt…thấphơn cán bộ, côngnhân, ví dụ nhưmột người chỉ có 4mét vải/năm).Ngoàitemphiếuthìsổgạocũnglàthứđộcđáo.Gạobánngoàichợđenvôcùnghiếmmàcũngkhôngcótiềnđểmuavìnóvượtquákhảnăngthunhậpcủangười ăn lươngnhànước.Mất sổgạo thì cảnhà chỉ cònnướcđi vayhàngxómcảthángvìviệccấpsổmớimấtcảthángtrời.Màđivaythìcũngchỉvaymỗinhàmộtítvìcóphảinhànàocũngdưnhiềuđâu. Tronghàngchụcquyểnsổgạomàanhsưutầmđượccónhữngquyểntừnăm1975.Giấyđenvàsổhếtchỗghi,chủhộcònđóngthêmgiấyđểkhỏiphảiđiđổi.TrongquyểnsổcủagiađìnhôngNguyễnĐứcDươngởA6Tậpthể Khương Thượng, người ta ghi rõ ông và vợ ông là cán bộ được tiêuchuẩn15kg.Thờiđósinhviênđượctiêuchuẩn17kg,giáoviên13kg,côngnhânlà21kg. MộthiệnvậtkháccũnggâychúýlàchiếcxemáyMZ150cc,nguyênchủsởhữucủanólànhàtìnhbáonổidanhTạĐìnhĐề.Chiếcxetokềnhcàng,

anhmualạicủamộtngườithợsửaxe.Chiếcxeđượccấpđăngkýnăm1976nàycònnguyêngiấytờgốcvàxevẫnsửdụngđượcngonlành. NgọcTiến

TÔI"TRẮNGÁN"

Nhữngđộtphá,xé rào thời“đêm trướcđổimới”khôngchỉbắtđầu từbứcxúccủanôngdân,côngnhân,doanhnhân;xoayxởcủalãnhđạomàcảsựnhậpcuộccủatríthức.GS.TS.VõTòngXuânvừagửivềtòasoạncâuchuyệncủachínhông. Saugiảiphóng,tôivềĐạihọcCầnThơ,tiếptụccôngviệcgiảngdạyvànghiêncứukhoahọc. Viếtkịchbảnkhuyếnnông Đầunăm1978,tôitìmđếnĐàitruyềnhìnhTP.HCMvàĐàitruyềnhìnhCần Thơ bàn thực hiện chương trình khoa học kỹ thuật nông nghiệpmỗituầnpháthìnhmộtlầndài30phút.Đâylàsựcộngtáchoàntoàntựnguyện,khôngailấytiềncủaai. Chươngtrìnhđượcthựchiệndướisựchỉđạocủacácanhđàitruyềnhình,còntôithìloviếtkịchbảnkiêmđóngkịch,vớicácanhNguyễnVănHuỳnh,PhạmVănKimvàmộtsốnôngdântiêntiến.Lúcđóviệcđưakhoahọckỹthuậtlêntruyềnhìnhchonôngdânhọclàmộtcáchlàmmới,chonênmuốnbảođảmtínhhiệuquảcaocủamỗichươngtrìnhtôiphảinhúngtayvàoviệctừviếtkịchbảntheođúngkỹthuậtkhuyếnnông-nghĩalàphảithểhiệncácthôngtinvàkiếnthứcmớiđểngườixem,nhấtlànôngdân,dễhiểu,dễnhớ,dễchấpnhậnvàdễlàmtheo.Tôikhôngdùngchữnghĩacaoxa,cầukỳ,màchỉdùngnhữngtừngữmànôngdânthườngdùng,dùngtiếngnóicủanôngdânđểtrìnhbàynhữngkỹthuậtmớichohọnghe.Dĩnhiêntôiphảihỏichonôngdântrảlờitheotrìnhtựlogicđểngườinghehiểuvàchấpnhận. Chương trìnhnàynhanhchóngđã trởnênmộtchương trìnhđượckhángiảưathíchkhôngkémcácchươngtrìnhcảilương! Đểhỗtrợkỹthuậtchochươngtrìnhkhuyếnnôngvớiđàitruyềnhình,quaGS.NguyễnVănHiệu,việntrưởngViệnKhoahọc,tôiđãtranhthủvớiGS.EdwardCooperman,chủ tịchHộiCácnhàkhoahọcMỹ,hợp tácvớiViệtNamxinmộtsốthiếtbịtốicầnnhưmáythuphátvideovàtủlạnh-5OCbảoquảntậpđoàngiốnglúamàthầytrònôngnghiệpcủaĐạihọcCầnThơđãsưutầm. Cólẽ tôi làngười tiếpnhậnbộmáyvideođầutiêntrongnướcvàonăm1981, gồm có bốn đầu máy Betamax, hai đầu máy Umatic và hai máy

camera quay video Sony. Tôi nói “đầu tiên” vì lúc đó chưa cơ quan nàotrong nước biết dùng loại thiết bị hiện đại này. Khi nhập vào, Hải quanTP.HCMđòiphảicógiấyphépcủaBộVănhóa-thôngtin,vàkhixinđượcgiấyphép,hảiquanghirõchi tiết từngsốmáynhưlàđốivớixegắnmáybâygiờ.VềđếnCầnThơ,chúngtôiphảitrìnhvớiSởVănhóa-thôngtin,ghitừngsốmáyvàcamkếtkhôngsửdụngvàomụcđíchgìkháchơnlàlàmchương trình khuyến nông. Lúc ấy, GS. Cooperman cũng đem sang ViệtNamhaimáyvitínhPChiệuAppleIImớinhấtcủaMỹ,mộtcáiđặttạiviệncủaGS.NguyễnVănHiệuvàmộtcáitạiĐạihọcCầnThơ.NênnhớlàmáyPClúcấychỉcómộtđĩacứng64kilobytemàthôi(khôngnhưbâygiờ,nhỏnhấtcũngcỡ10Gigabyte). Môhình“phảnđộng” Qua chương trình khuyến nông trên truyền hình, tôi đãmạnh dạn giớithiệumôhìnhsảnxuấttiêntiếntrongnôngthônđểmauchấmdứttìnhtrạngchán nản trong nông dân; cũng vì thếmà tôi và các vị lãnh đạo củaĐàitruyền hình TP.HCM (ông Huỳnh Văn Tiểng), Đài truyền hình Cần Thơ(ôngLưuThànhTâm)vàỦybanPhát thanh- truyềnhìnhViệtNam(ôngTrầnLâm) suýtbịkỷ luật.Số là trongquá trìnhnghiêncứu lúa trênkhắpđồngbằngsôngCửuLong,tôithấymộttrởngạirấtlớnkhiếnkỹthuậtkhôngvào được với nông dân, đó là chính sách nông nghiệp của Nhà nước đãkhôngkhuyếnkhíchngười laođộngmàcònbắtbuộchọ làmviệcnhưcáimáykhôngđượcsuynghĩgìcả. Từnăm1979nôngdângầnnhưbịbắtbuộcphảivàohợptácxãhoặctậpđoànsảnxuấtnhưngkhôngrađồngsảnxuất,hoặcnếucósảnxuấtthìhụhợkhôngmàng năng suất cao. Gia đình nông dân không đủ ănmà họ cũngkhông có dư lúa để bán cho cửa hàng lương thực nhà nước.Ở nhiều địaphươngnôngdânkhôngcódưlúabánchoNhànướcđãphảichịuđobồlúađểchứngminhkhôngcólúadư. Trongkhiđóchúngtôicộngtácvớimộtsốtậpđoànsảnxuất-điểnhìnhnhấtlàtậpđoànsảnxuấtsố9ấpLungĐen,xãKếAn,huyệnKếSách,SócTrăng-theokiểu“khoánsảnphẩm”thìnhàdânđầylúamàkholươngthựcnhànướccũngđầy lúa.NhândịpkỷniệmQuốckhánh2/9, tổngkếtnôngnghiệpsaunămnămhòabình, tôiđãmạnhdạnđưamôhình tậpđoànsảnxuất số 9 ấpLungĐen lên báoTin Sáng ngày 2/9/1980 và trong chươngtrìnhtruyềnhìnhhằngtuầncủatôi. CácchuyênviêncủaĐàitruyềnhìnhTP.HCMtừlâukhôngkiểmduyệt

chươngtrìnhcủatôivìtoànlànóivềkỹthuật,khôngcóhơihámgìvềchínhtrị, không dè trong chương trình ngày 2/9/1980 lại có mục “khoán sảnphẩm”.Cácvị lãnhđạoBanhợptáchóatrungươnglậptứcgửicôngđiệnkhắpcáctỉnh,tuyênbốkhôngchấpnhậnmôhình“phảnđộng”tôiđãnêu,vàyêucầuĐài truyềnhìnhTP.HCMngưngpháthìnhchương trìnhđingượcđường lối.AnhVõVănChung - ngườinôngdânTiềnGiangcộng tác rấtnhiệttìnhvớithầytrònôngnghiệpcủaĐạihọcCầnThơtừnăm1977-đãhớthảiđixeđòsangCầnThơngayhômsauđóbáochotôihaylàlãnhđạotỉnhbảoanhấykhôngnêntiếpxúcvớitôinữavìtôiđãphạmtộivớitrungương,vàkhuyêntôinêncẩnthận. Tôi liền báo ngay với ông Phạm SơnKhai, bí thưĐảng ủy kiêm hiệutrưởngĐạihọcCầnThơbấygiờ.Ônghiệutrưởngtrấnantôihãybìnhtĩnh,đểôngtìmhiểuthêmxemtrênsẽbắttội tôinhưthếnào.Trongphiênhọptháng4/1981,BanchấphànhTrungươngĐảngđứngtrướchaisựchọnlựa:làmhợptáchóachínhthốngthìraítlúahaykhoánsảnphẩmthìlúađầybồcủadânvàđầykholươngthựccủaNhànước. Đảng đã chọn cách thứ hai, thể hiện trong chỉ thị số 100,mà sau nàychúngtaquengọilàKhoán100.ỦybanPhátthanh-truyềnhình,ĐàitruyềnhìnhTP.HCM,ĐàitruyềnhìnhCầnThơvàtôiđượctrắngán. Phêphánchínhsáchphárừngtràm TừquyếtđịnhlịchsửKhoán100,ĐảngvàNhànướctiếptụcđổimớivớinhững chính sách hợp tình hợp lý hơn. Trong thời gian này tôi tham giaQuốc hội (suốt ba khóa từ năm 1981-1997), đồng thời tham gia các hoạtđộngtưvấnchomộtsốviện,trườngnôngnghiệpquốctế. LầnhọpQuốchộiđầutiêncủatôivàotháng6/1980đánhdấumộtsựthayđổi trong tập quán thảo luận tại hội trường Ba Đình. Bằng những minhchứngkhoahọccụthể,tôiđãphêphánchínhsáchphárừngtràmđểlậpcácvùnglúaThápMười,UMinh,tứgiácLongXuyên-HàTiên,làmlãngphíngânsáchquốcgia,nhụtchíngườilaođộng(nhấtlàlaođộngbấtđắcdĩtừthànhthịbịbắtbuộcthamgiatrồngvàgặtlúa,điểnhìnhnhấtlàởtỉnhLongAnnhữngnăm1978-1980).Trồng lúakhôngcóhiệuquảmàpháhạimôitrườngsinhtháirừngtràmthiênnhiên. Saukhitôiphátbiểu,ThủtướngPhạmVănĐồngngoắctôilạivàhỏitạisao tôi khôngnói sớmhơnđểNhànướcđỡ lãngphí?Tôi thành thật thưarằngđây làdịpđầu tiên tôicócơhội trìnhbày,chớ trướcđâyđâuaichịunghe! Sau đó Thủ tướng đã trực tiếp chỉ thị cho Bộ Nông nghiệp (Thứ

trưởngNguyễnĐăng)nhanhchóngsửasai.BộtrưởngBộLâmnghiệpPhanXuânĐợttronggiờgiảilaochotôibiếtlàmặcdùbiếtmấtrừngtràmnhưngáplựcsảnxuấtlúabằngmọigiáđãkhôngchophépôngbảovệrừngtràmđược. GS.TS.VÕTÒNGXUÂN(HiệutrưởngĐạihọcAnGiang)

NỖINIỀMCỦATÔI

Làn sóng “xé rào” đã dâng trào mãnh liệt, cả đến những vùng cấmnhưnghàngràobaocấpvẫnmuốnsiếtlại.Trongcuộcgiằngcođó,nhữngngườitrongcuộcthậtsựthấmthíabaonỗiniềm… Hànhtrìnhcủabaomiến Năm1979khitôiđangcôngtáctạiTP.HCM,đượcnghỉphépvềquêtạiNghĩaĐàn(NghệAn).Chuyếnvềquênghỉphépnămấytôikhôngbaogiờquênvìsuýtnữatôiđãphảingồitù. Ngàyấycánhlínhchúngtôimỗikhicóviệc(nghỉphéphoặccôngtác)ởcáctỉnhphíaBắcphảiđitàuhỏa.XuốngtàutạigaVinh,tôikhệnệnàobalôđồđạclỉnhkỉnh,vácbaomiến“đặcsảnHốNai”trênvaiđếnbếnxekháchlấyvévềquê,mặcdùcựckhổnhưngtronglòngrấtphấnkhởivìsắpđượcgặplạinhữngngườithân,đặcbiệtlàlạicóbaomiếnlàmquà. KhixechạyvàođịaphậnNghĩaĐànchưađược1kmthìxuấthiệnmộttrạmgác(thờingănsôngcấmchợnhiềutrạmgáclắm).DânđịaphươnggọitrạmnàylàtrạmKheSon.Trướctiênlàcầnbarie,đượclàmbằngnguyêncảcâytre,bổxuốngchắnngangđầuxe.Chiếcxedừnghẳnlại,hànhkháchlụctụcxuốngxenhưngđasốvẫnngồiyên. Mộtngườiđànôngchừng40-50 tuổi, chẳngbiết lànhânviên thuếhayquảnlýthịtrường,bướcmộtchânlêncửaxequát:“Tấtcảxuốngđểkiểmtrahànhlý!”.Đếnlúcnàyhànhkháchmớimiễncưỡngrờighếxuốngxe.Tôilàngườirờixesaucùng.Hai,bangườiđànônghùnghổbướclênxe,lụctungmọiđồđạchànhlýcủahànhkhách,nhiềuđồđạcbịlôixuống,tôinhìnthấycónhữngnồi đất đựng cánướng củabà convùngbiểnmang lênbán chovùngnúi,mỗinồichỉkhoảng3-4kgcá,màvẫnbịlôixuốngvàbịgọilàhàngcấm,cóthểbịtịchthu. Tôiđangngạcnhiênvềđiềuđó thìnghe tiếngquátcủamộtnhânviên:“Cáibaobốnàycủaai?”.Tôichạylạinóicủatôi.Ôngtahỏitiếp:“Cáigìtrongnày?”.Tôitrảlờilàmiến,tôimangtừtrongNamrađểlàmquàchogiađình.Ôngtakhẳngđịnh:“Miếnlàmbằnggạo, là lươngthực, làhàngcấmlưuthông,chỉcóNhànướcmớiđượcvậnchuyểntừtỉnhnàyquatỉnhkhác,anhđãmanghàngkhôngđượcphép,chúngtôilậpbiênbảntịchthu”. Tôigiảithíchđâylàmiếnchứkhôngphảigạo,hơnnữasốlượngkhông

nhiều,khôngphảimụcđíchbuônbángì, chỉ làmquà chogiađìnhnhưngôngtacũngkhôngcho,buộctôiphảiđưaxuốngtrạmđểlậpbiênbản.Tôinhấtquyếtkhôngchịu.Ôngtanắmbaobốđịnhkéoxuống. Tôigiằnglấybaomiến,nhìnthẳngvàomặtôngtanóirítquakẽrăngvừađủđểôngtanghe:“Nếuôngdámkéobaonàyxuống,tôisẽbắnvỡmặtông”-vừanóitôivừađưataymóckhẩuK54(chỉđểôngtanhìnthấy).ChẳngbiếtôngtasợkhẩuK54haysợánhmắtnảylửacủatôilúcđó,chỉthấyôngtabuôngbaomiến ravà lặng lẽbướcxuốngxe,đi thẳngvào trạm.Tôi thấyôngtatraođổigìđóvớimộtngườikhác(cólẽlàngườiphụtráchtrạm).Rồikhôngthấyôngtaranữa. Saukhoảngmộtgiờđồnghồ lụcsoát, tiếngquát tháo, tiếngnănnỉvanxin,kẻchạyrangườichạyvônhốnnháo,cuốicùngxecũngđượcphépchạyvàbaomiến“đặcsảnHốNai”củatôicũngvềđượcnơitôimuốn.Chođếnbâygiờ,đã26nămtrôiqua,nhưngmỗikhicódịpđượcănmiếngà,miếnvịt,miến giò heo… tôi lại nhớ baomiến “đặc sảnHốNai” và cuộc hànhtrìnhgiannancủanó. TRƯƠNGĐỨCTHẮNG Thoátnhờ“ôngSáu” Tôinămnayđã86tuổi,thuộcloại“độngvậtquýhiếmđangcónguycơtuyệt chủng, được xếp vào Sách đỏ của Đảng và chính quyền quận”, làchứngnhâncủahaicuộcchiếntranhchốngPhápvàchốngMỹ,vàcủanhiềuthờikỳlịchsửđươngđạiởnướctavàtrênthếgiới. Chuyệnbaocấpgạolàmtôinhớlạimộtchuyệncũkháđiểnhình:hồiđóBệnhviệnUngthưTP.HCMđangsắpthiếugạotrầmtrọng,chỉcònđâuhơnmộttuầnlễnữathìcólẽsẽphảichobệnhnhânănmộtbữacơm,bữacháo.Chúng tôixinđượcmộtgiấygiới thiệucủaVănphòng2BộY tế,do thứtrưởngký,xuốngmộttỉnhmiềnTâymuabatấngạo.Xuốngđếnnơi,vịchủtịchUBNDtỉnhcầmtờgiấyđọcxong,vứtxuốngbànnhưmộttờgiấylộn,nhìnmặttôinóivớigiọnghằnhọc:“Lạigạo,đâycóphảilàkhogạocủacácanhđâumàcứxuốngnãmãithếnày.Batấnà?Đến3kgcũngkhôngthểbánchocácanhđược”.Tôihếtsức lo lắngvà thấtvọngbànvớianhemđổrachợvàvàocáclàngxómtìmmuavớibấtcứgiánào.Ngườita lénlútbánchochúngtôinhưngkhôngđượcbaonhiêu. Đêmhômđó,độtnhiênđứaconnhỏcủavịchủtịchlêncơnsốtcao,cogiật.Bàvợhoảnghốtragọitôi.Tôivàoxemthấycháubébịsốtxuấthuyếtkhá nghiêm trọng, vội gọi điện cho phòng cấp cứu bệnh viện tỉnh và đưa

ngaycháuđếnđểđượcđiềutrịkịpthời. Sánghômsau,vịchủtịchchomờitôivàocấpmộtgiấyphépmuaởkhogạotỉnh,khôngphảibatấnmàbốntấngạo.Tôimừngrơn,vộivãthuxếpđivề,chiếcxetảichởgạođitrước,tôiđichiếcxeconáptảiphíasau.Vừarakhỏiđịaphậntỉnh,sangđếntỉnhbênthìbịmộttoándânquân,súngốngkèkè,chặnxelại,xemgiấygiớithiệuthấynóimuabatấnmàsaolạiquátảithếnày,bắtđổcảxuốngđểcânlại. Chuyện còn đang rất lùng nhùng thì anh lái chiếc xe con của tôi, vốntrướckiađãlàmộttrungsĩláixechomộtsĩquancaocấptrongquânđộiSàiGòn,mởcửaxebướcxuống,nétmặthầmhầmtiếnlạiphíađámdânquân,quáttolên:“Bọnbaymuốnrụcxươnghả?KhôngthấyôngSáungồitrongxekiaư?” ÔngSáulàtôi,ngồitrongxekhôngbiết làSáugì,nhưngrunquá,nghĩkhôngkhéođêmnaynằmchomuỗiđốt thê thảm trong trại giamcủa tỉnhcũngnên.Nhưngmaythay,đámdânquândẹpsangmộtbên,hấttaychoxeđi.Húvía.Đi trót lọtvềđến thànhphố thìđãgầnnửađêm,phảiđợiđếnsángkiểmtraxongmớiđượcvào. Ngoàinhữngchuyếnxebãotápđimuagạođó,tôicũngđãtừngđứngởbụcgiảngTrườngđạihọcYkhoaTP.HCM.Cóbữathầyđanggiảngbàitrêngiảngđườngthìởdướisinhviênvừađilĩnhđượcgạovềđangtấpnậpchiakhẩuphần,đànhphảihoãnbàigiảng,vìbệnhgìthìbệnhcũngkhôngbằngcáibệnhđóicủanhữngbaotửđangtuổiăn,tuổilớn. Cònbiếtbaonhiêuchuyệnriêngcủatôivàgiađìnhtôithìcũngnhưcủabiếtbaonhiêucánbộvàgiađìnhcánbộvàocáithờibaocấpấy.GầnđâyanhNguyễnKhải,nhàvăn,cónóivớitôi:“Chúngmìnhthờiấycứnhưđangsốngtrongmộtcơnmêsảngtậpthểvậy.” BSNGÔVĂNQUỸ (nguyênphógiámđốcTrungtâmUngbướuTP.HCM) Khôngphárào? SaukhibáoTuổiTrẻngày7/12đăngbàicủatôivề“Từchạygạođếnphácơchếgiá”,tôiliềnnhậnđượcđiệnthoạicủamộtbạntrẻchấtvấn:“Thànhphốthiếugạo,dâncótiền,nôngdânđồngbằngsôngCửuLongcógạobánthìxuốngmualàchuyệnthườngtình.Cógìmàphảicangợinhữngvịlãnhđạo của thànhphố là dũng cảmđột phá, là dámnghĩ, dám làm,dámchịutráchnhiệm…?”Tôiđãtrảlờingườibạntrẻ.Hômsau,mấyemhọctròcủa

tôiđếnkhoeđãđọcbàibáođóvàcũnghỏimộtcâuynhưthế! Hóarathếhệtrẻkhôngdễhìnhdungnổinhữngtrởngạivềcơchếvàtưduynhữngnămđónghiệtngãđếnmứcnào! Thayvìtrảlờitừngbạnđọc,tôixingửitớibáonộidungtrảlờicủatôi: Lúc ấy khuynh hướng của nhiều người, thậm chí của đa số, là khôngmuốnphárào,màmuốntìmnhữngđịnhhướngkhácnhưgiáodụctưtưởng,yêucầuđảngviênphảigươngmẫubánthóc,nhândânvàcánbộphảichịuđựnggiankhổ… Cómộtđịnhhướngđã từngđượcthựcthi,màtôicùnghàngchụcngànngườiđãtừnglànạnnhânlà:đưacánbộcôngnhânviênchứcvềnôngthôntrồngkhoaitrồngsắn.Theochỉthịsố306-TTg18/11/1980,cáccơquanxínghiệptrongcảnướcphảithayphiênnhauvềnôngthônmượnđấtcủahợptácxãđểtrồngtrọt.Đócũnglàlúcngườinôngdânhợptácxãđãchánkhôngmuốntrồngtrọtnữa,sẵnsàngnhườngđấtchobấtcứaimuốnxin.Cánbộcôngnhânviênbuộcphảivềnhữngvùngxaxôi40-50km. Trường hợp cơ quan tôi thì phải đi từ Hà Nội lên tận Thái Nguyên.Đườngsáxaxôi.Tiềnxăng,tiềnănđườngcòntốnhơnnhiềusovớicủacảilàmra.Từquencầmbútchuyểnsangtaycàytaycuốc.Đãkhôngbiếttrồngtrọt lại khôngcóngười trôngnom, củkhoai củ sắnbé tí, lại khôngngườichănnom,trâubòđếnphá… Cuốicùng tốnvôsố thờigian, tiềnbạcvàcôngsứcmàchẳngđượcgì.Vậymàvẫncóvịlãnhđạonóirằng:“Dùsaothìchúngnócũnglàmrađượccủ khoai củ sắn, thêmmột chút lương thực cho xã hội, còn hơn là ngồikhôngănhại!”Hóaramấtkhôngbiếtbaonhiêutiềnđàotạonhữngtiếnsĩ,kỹsư,bácsĩ…đểlàmviệccàycuốckhôngbằngmộtngườinôngdân! Vậymàđịnhhướngđóđãtừngmộtthờiđượccoilàcólậptrườngvữngvàng.CònsựtháogỡtheohướngđộtphánhưTP.HCMthìđãtừngbịkhôngít người cho là chệch hướng.Thậtmay, nếu không “chệch hướng”mà cứđúnghướngđi trồng khoai trồng sắn nhưkể trên thì khôngbiết đến ngàyhômnay“dânmìnhrasao”! Thiếttưởngđólàmộtbàihọcrấtcóýnghĩađốivớicácbạntrẻhiệnnay,lànhữngngườikhôngbaolâunữasẽgánhváctrọngtráchlèoláiconthuyềnViệtNamđitiếpvàotươnglai. ĐẶNGPHONG(chuyêngiasửkinhtếViệtNam)

ĐỘTPHÁ

Sau khi có chủ trương bung ra và cởi trói cho sản xuất củaHội nghịtrungươnglầnthứ6,cácđịaphươngbắtđầucómộtcái“gậy”đểphárào.SựbungracủaTP.HCMbắtđầutừviệcsửdụngthươngnhânđứngrathugomnhữngmặthàngcóthểxuấtkhẩuđểtraođổitrựctiếpvớinướcngoài. Xuấtkhẩuởphaosố0 Cuốinăm1979,TP.HCMgầnnhưbếtắctrongchuyệnnhậphàngtừbênngoài.BíthưThànhủyVõVănKiệtvàChủtịchUBNDthànhphốMaiChíThọloayhoaytìmcáchnhậpkhẩumộtsốnguyênliệuvànhuyếuphẩmtốicầnthiết,nhằmnuôisốngcáccơsởsảnxuấtcủathànhphố.ViệcđócũnggiốngnhưchuyệnchạygạocủaCôngtyLươngthực:phảitìmmộthìnhthứcpháràomàkhôngbịhuýtcòi. SựbungracủaTP.HCMbắtđầutừviệcsửdụngthươngnhânđứngrathugomnhữngmặthàngcóthểxuấtkhẩuđểtraođổitrựctiếpvớinướcngoài.Hàngthìcó.Đốitáccũngcó.Vấnđềlàcơchế. Mộtgiảiphápđượcđềxuất:khôngdựavàoquốcdoanhmàsửdụnghệthốngliênhiệpxãcủathànhphố.Liênhiệpxã làmột tổchứccótínhchấtmặttrận,phichínhphủ.Chỉcóhìnhthứcnàymớicóthểhuyđộngtưnhân. Chỉ có tưnhânmới cóđiềukiệnbỏvốn,muahàngvà liên lạcvới cácdoanhgianướcngoàiđểtraođổihànghóa.ThậtratưnhâncókhảnănglàmviệcđóchỉcóthểlàthươngnhânngườiHoa.Họvừacóvốn,vừacóquanhệvới các chân hàng trong nước, lại có quan hệ thân thiết với ngườiHoa ởHongKong,Singapore.Họcóthểliênlạc,chắpnốiđểbiếtcóthểđemhànggìđitraođổi.GiữangườiHoavớinhaucókhikhôngcầnvănbảnhợpđồng.Chỉbằngđiệnthoại,faxlàhọcóthểthỏathuậnvớinhau. Phươngthứcnàyđượcxúctiếntừkhoảngđầunăm1980.BướcđầuliênhiệpxãnhờcácthươngnhânngườiHoa,liênlạcvớiHongKong,Singapoređểhẹnmuamộtsốhàngnhưsợithuốclá,sợidệt,xăngdầu… Sauđó,họđithugomcácmặthàngnhưmựckhô,tômkhô,lạc,đỗ,đồthêuren,sơnmài…đểđổi.Giácảđềutínhrađôlavàtraođổibằnghiệnvật.LàmnhưvậylàvượtquađượccơchếgiáchỉđạocủaNhànướclàmộttrongnhữngcửaảikhắcnghiệtnhất. Việc traođổiđược tiếnhành theophươngpháp trực tiếp:haibênngầm

điện cho nhau biết, hẹn ngày giờ, gặp nhau tại phao số 0 ngoài khơi traohàngchonhau,xongthìaivềnướccủamình,khôngcóxuấtnhậpcảnhgìcả. Mộtvịlãnhđạotrungương“huýtcòi”vàrănđecáchlàmcủaTP.HCMtráinguyêntắcchủnghĩaxãhội.Nhưngnếunghiêmchỉnhchấphànhthìtấtcảbótay. Khôngcósựnăngđộngcủacơsởvàsựbảotrợmạnhtaycủalãnhđạothànhphố,khócóthểtháogỡđượccơnđóihàngnhậpkhẩu.Nhưngdùnăngđộngvàmạnhtaythìtrướcnhữngràocảnvềtưduyvàcơchếkểtrên,mọisựtháogỡđềuphảiđitừngbướcmột,trongxiếtbaogiannanvàtrởngại. Trăm“imex”đuanở Trong năm1980, phương thức trao đổi ở phao số 0 đã tiến hành đượckhoảng hơn một chục chuyến. Những chuyến hàng đó đã góp phần giảiquyếtnguyênliệuchoNhàmáythuốcláVĩnhHội,sợidệtchoNhàmáydệtThànhCông,nguyênliệulàmbộtngọtchoNhàmáyVifon… Lúcnàythậtravẫnchưacóvốnvaycủangânhàng.CảNgânhàngNgoạithươngcũngnhưNgânhàngNhànướcđềukhôngdámbỏtiềnchovayhoặcbảolãnhchoviệcxuấtnhậpkhẩuđó.Vốnhoàntoànlàcủatưthương,thựcchấtlàcủangườiHoabỏrađểthugomnhữngmặthàngtrongnướcvàtraođổilấynguyênliệuphụcvụsảnxuấtvàđờisống. Từnhữngkếtquảbuônbánởphaosố0,ThànhủyvàUBNDthànhphốbắtđầunghĩtớiviệcthànhlậpliênhiệpxã,mộtđơnvịchuyênlocôngviệcxuấtnhậpkhẩu.Tháng5/1981,côngtyđầutiênđượcthànhlậpbởiliênhiệpxãmangtênDireximco(nghĩađenlàcôngtyxuấtnhậpkhẩutrựcdụng,tứclàtrựctiếpdùnghàngđổilấyhàng). SauthànhcôngcủaDireximco,hàngloạt“imex”rađời.Quận5đãthànhlậpmộtcôngtyxuấtnhậpkhẩurấtnổitiếnglàCholimex.HộiCôngthươnggia thành lập Công ty Phiconimex. Công ty dược phẩm cần nhập khẩunguyên liệuđể sảnxuất thuốc thành lậpPharimex…Nhưvậy là cùngvớiImexSàiGòn làcơquanngoại thươngchính thứccủa thànhphố,cóchứcdanhnhưmột tổng công ty, thànhphốđã có hàng loạt công ty xuất nhậpkhẩuthậtsựlàcủađịaphương. Từtrungươngđếncácđịaphươngthờiđó,ngườitavẫnđồnđạivềmộtcâu nhận xét rất nổi tiếng của Bộ trưởng Bộ Ngoại thương Lê Khắc vềnhữngtháogỡcủaTP.HCM:“BướcxuốngsânbayTânSơnNhấtlàđãthấysặcmùiNamTưrồi!”

Cholimex làm luôncảchuyểnkiềuhốingầm.Cholimex liênhệvớiđạidiệnViệtkiềuyêunướctạiCanada.CơsởViệtkiềuđónhậnlàm“đại lý”choviệcchuyểntiềnvềnước.BấtcứViệtkiềunàoởCanada,Mỹđềucóthểgửitiềnchocơsởnày.CơsởđóbáovềchoCholimex.CholimexphảichitiềnViệtđểtrảchothânnhâncủaViệtkiềuởtrongnước,tỷgiáđượctínhsátgiá thị trườngtựdo.Nhưthế làViệtkiềuđãgiảiquyếtđượcviệcgiúpthânnhân.Cholimexcómộtsốngoạitệtươngứngtrừđikhoảng2-3%phídịchvụchođạilýhảingoại.KhisốtiềncủanhiềuViệtkiềugửivềgộplạithànhmột khoản lớn,Cholimexyêu cầuđại lý đó chuyểnkhoảnvềHongKonghoặcSingapoređểtrangtrảimộtmónhàngnhậpkhẩunàođó. Đểchocáchoạtđộngnàyđượchợppháp,cótìnhcólý,các“imex”báocáovớiNhànướcrằngđólàViệtkiềuyêunướcgửinguyênvậtliệuvềgiúpđỡ phát triển sản xuất và xây dựng đất nước. Về nguyên tắc thì điều đókhôngtráivớinhữngquyđịnhrấtngặtnghèocủacơchếkếhoạchhóatậptrung:nếuViệtkiềuyêunướcgửinguyênvậtliệuvềgiúpđấtnướcthìđượckhuyếnkhíchvàmiễnthuế.Nhưvậycáivòngđivàvòngvềđãkhépkínvàtrótlọt. Xétvềkimngạch,conđườngkiềuhốinguyên liệukhônglớnbằngconđườngxuấtnhậpkhẩutrựctiếp.MỗinămtổngsốgửivềchỉkhoảngvàichụctriệuUSD.Tuy nhiên, để giải quyết những thiếu thốn lúc đó, nó cũng đãđóngmộtvaitròrấtquantrọngtrongnhữngnăm“đêmtrước”đổimới. Trongbanămtừ1980-1982,hoạtđộngcủacác“imex”phát triểnmạnhkhôngchỉởTP.HCMmàđãlantỏararấtnhiềutỉnhtrongcảnước.NhiềutỉnhởđồngbằngsôngCửuLong,miềnTrungvàngoàiBắccũngápdụngphươngthứchoạtđộngnày. HọcửnhữngđoànvàonghiêncứuvàhọctậpkinhnghiệmcủaTP.HCM.ĐólàtrườnghợpcủaDệtlụaNamĐịnh,ThuốcláBôngSenởThanhHóa.Đặcbiệt các tỉnh cóbiểnnhưQuảngNinh,HảiPhòng cũngphát triển rấtmạnhnhữnghìnhthứcxuấtnhậpkhẩuđịaphương. Tìnhhìnhpháttriểntớimứcmàcáccơquanquảnlýởcấptrungươngđãthấyrằngphảiđểmắttới.Bắtđầucónhữngýkiếnyêucầuphảisiếtchặtlại.Lýdothìcórấtnhiều:hiệntượngtranhmuatranhbánđãđẩygiálêncao. Việccácđịaphươngmuavéthàngnôngsản, lâmsản làmchocơquanngoại thươngcủa trungươngcàng thêmkhókhai thác cácnguồnhàngđểxuấtkhẩutheocáckênhchínhthức.Việcmuabánvòngvo,ngoàikếhoạchđãlàmrốiloạnhệthốngkếhoạchhóavàcơchếquảnlýkinhtế…

Siếtlạinhưngchỉlàhìnhthức Ngày 14/9/1982, Bộ Chính trị ra nghị quyết 01 về “công tác củaTP.HCM” nhằm uốn nắn những biểu hiện bị coi là “chệch hướng”. Đếntháng12/1982,Hộinghị trungương lần thứ3 (khóaV) ranghịquyết“Vềphươnghướng,nhiệmvụkinhtế-xãhộinăm1983vàmứcphấnđấunăm1985”.Nộidungchínhcủanghịquyếtnày là lập lại kỷ cương trongphânphốilưuthông. Đểthựchiệnnhữngtưtưởngtrên,mộttrongnhữngbiệnphápquantrọnglàdẹpcác“imex”nhỏ lẻ, tậphợp tấtcảvào trongmộtcơquanxuấtnhậpkhẩuduynhấtcủamỗi tỉnh.Từđó, tấtcảcác“imex”củaTP.HCMđềubịgiảithểvànhậplạitrongmộtđơnvịgọilàImexco. Tạicác tỉnh,cáccơquanxuấtnhậpkhẩucũngđược tập trung lại thànhmộtcơquanduynhất,gọilàUnimex.Tấtcảcáctácnghiệpxuấtnhậpkhẩuđềuđược“thanhlý”,chuyểntoànbộtàisảnvànhânsựvàomộtđơnvịthốngnhất,doNhànướcquảnlý.Cóthểnóinếuxétvềmặttháogỡnhữngáchtắcdocơchếcũgâyrathìnghịquyết01vànghịquyếtcủaHộinghịtrungươnglầnthứ3làmộtbướclùitrênconđườngđitớicơchếthịtrường. Tuynhiên,đócũnglàđiềukhótránhkhỏitrongthờikỳđangphải“dòđáquasông”,vìnhữngnămnửađầuthậpkỷ1980vẫncònlàthờikỳtranhtốitranhsáng,giằngcogiữamộtbênlàcơchếkếhoạchhóatậptrungvàmộtbênlàcơchếthịtrường. Tuynhiên,điềuđánglưuýlàtrongkhiýkiếnchínhthứccủatrungươnglà siết lại, thì ở TP.HCM và nhiều địa phương phần lớn ý kiến lại chưa“thông”vớichủtrươngđó.Cũngrấtmaylàviệcsiếtlạichỉmangtínhchấthìnhthức. Tuytấtcảcáctỉnhvàthànhphốđềuchỉcònmộtcơquanxuấtnhậpkhẩuduynhất,nhưngviệcxuấtnhậpkhẩutrongthựctếlạikhôngsiếtvàođượcnữa.Saubanămbungracủacác“imex”,cáccơsởsảnxuấtđềuđãhọcđượccáchtiếpcậnvới thị trườngnướcngoài.Khicác“imex”khôngcòn,họđãkịptìmđượccáchtựtổchứcnhữngmốiquanhệ. Cùngvớinhữngthànhcôngkểtrên,các“imex”cũngphảitrảgiávìchưacókinhnghiệmthươngtrường,nhiềucơsởđãbịthualỗ,phásản!Vàkhôngítnhữnggiámđốccác“imex”đitù,cóngườiđãtựtử.Tấtnhiên,các“imex”cũngnhưphầnlớncáccuộcpháràokhácchỉlàbiệnpháptìnhthếđểkhắcphụcnhấtthờinhữngáchtắccủacơchếcũ.Đểđitớinềnkinhtếthịtrường

theođúngnghĩa,cònphảitiếptụctrảgiávàcảchặngđườngdàicamgonữa. ĐẶNGPHONG(chuyêngiasửkinhtếViệtNam)

CÔNGPHÁ“LŨYTRE”

Thành trìhợp tácxãnôngnghiệpvừa siết lạiởmiềnNamđãđưađẩyngườidânvào cảnhbát cơmđộnvớingôkhoai.Mọingườiđềucảm thấybứcbách tìmđường thoát.Và cái chuyệnngăn sông cấmchợ rồi cũngbịcôngphánốt. Trảlạinôngcụchodân Linhhồncủahợptácxãvàcáctậpđoànsảnxuấtlàcônghữuhóatưliệusảnxuất(ruộngđấtvànôngcụ).Cuốinăm1978,AnGiangquyếtđịnhthànhlậphợptácxãHòaBìnhThạnh,huyệnChâuThànhlàmnhântốđiểnhìnhđểmởrộngphongtràohợptáchóa. Ông Sáu Kiệt, nguyên chủ nhiệm hợp tác xã Hòa Bình Thạnh, huyệnChâuThành,AnGiang,kể:vậnđộngbàconvàohợp tácxã,côngancònphảiđứngbênbờyêucầunôngdânpháhếtrauđểgiaođấtchohợptácxã. ÔngNguyễnNgọcTrìu,nguyênbộtrưởngNôngnghiệp,từngchứngkiếncảnhhaivợchồngcómộtcontrâu,chồngnghevậnđộngvàohợptácxã,vợthì không.Khi ra đồng, chồng đòi dắt trâu cày cho hợp tác, vợ giằng lạithừngđểcàychoruộngnhà. Khôngthểchốngnhiệmvụđượchợptácxãgiao,chồngphảitróivợgiữađồngđểcàyxongmớithảcảngườilẫntrâu…Rồimạchếtrét,thờivụsắphết,loahợptácxãgọixãviênrađồngcấydặmnhưngtừngđoànngườiuểoảidắtdíunhaunhưđihội.Vừalàmvừangẩngđầutángẫuchờkẻngnghỉtrưa. Vàdùkhôngthiêntaithìnămnàocũngnhưmấtmùa…Cảnhchachungkhôngaikhócbaotrùmlêntấtcảcáchợptácxãlúcbấygiờ.Cuốimỗibuổilàm,cánbộhợptácxãghiđiểmtừngngười.Chỉcầnđánhtrốngghitênlàđược.Điểmnàysauquyrathócvớigiárấtrẻrúng. Làmănnhưvậy,cuốivụthócthuvềbằng1/4thờichưavàohợptác.AidànhdụmđượcchútlúathìphảibánchoNhànước,cấmmangrachợ.GiáNhànướcmuachỉbằng1/10giáchợvàkhôngđủhoànvốnđầutư. ThờitrướcbàconxãHòaBìnhThạnhđãđầutưrấtnhiềumáymócphụcvụsảnxuất.Toànxã900hộcóhơn70cỗmáycày,bừa,bơm,xới…Vậnđộngbàconvàohợptácxãrấtkhónhưnglãnhđạorachủtrươngbằngmọigiáphảicônghữuhóahếtsốmáymócnôngcụ.

Tấtnhiênviệcấythìlàmđượcnhưnghầuhếtcácchủmáyđềurấtmiễncưỡngvàotậpthể.Họnóiđâylàthứtàisảnlớn,nhiềunămchắtchiumớicóđược.Thứhaiphải“hiểu”nó,“yêu”nóthìnómớisốngmànuôingườiđược. Nayđưavàohợptác,thunhậptínhbằngcônglaođộng,máygiaongườikhácnhưvậylàhọmấtkhông…Thếlàdùphảinộpmáychohợptácnhưnghọcốtìnhtháobớtphụtùng.Cóngườichặtgầnđứtcảxích,cưacảtrụcmáyrồimớigiaohợptácxã. Sốmáycó thểhoạtđộng thìnhữngchủcũkhôngchịuđiềukhiểnhoặckhôngđượcđiềukhiểnnêngiaochochủmới.Chủmớithườngthiếukỹthuậthoặcthiếutâmhuyếtnênchẳngmấychốccũnglạiđểđắpchiếu.Thếlàsaumộtvụ,100%đầumáynôngnghiệpcủaxãphảinằmkho,hàngtrămhectađấtkhônglàmkịpvụphảibỏhoang. ÔngNguyễnVănHơn,nguyênbíthưTỉnhủyAnGiang,nhớrấtrõ:lúcấytỉnhgầnnhưhoànthànhchỉtiêuhợptáchóabằngcáctậpđoànsảnxuấtvàhợptácxã.Nhưngđồnghànhvớiviệcnàylà20.000hadiệntíchđấtbỏhoang(chiếmgần10%tổngdiệntích)vìlýdotrên. Khôngcócáchnàokhácđểkhắcphụcngoàiviệcphảitrảmáychodân.Tuynhiên,ýtưởngnàylàtráivớiýchícônghữuhóatưliệusảnxuất.ÔngHơnyêucầuphảinghĩcách.Banđầu tỉnhxinNhànướckinhphíđểmuamáymớivàsửachữamáycũvìanninhlươngthựcbịđedọa. Tấtnhiêntrungươnglúcấylấyđâurangânsáchđểmuamáynênđãtrảlờikhôngcó.Vậycác tậpđoàn,hợp tácxãmuốnhoạtđộngđượcphảibỏtiềnramàmua,màsửamáy.Tỉnhracôngvănyêucầunhữngđơnvịđóthựchiệnngay. Vớihợptácxã,tậpđoànthìviệcnàyhơnlàđánhđốvìlàmsaocótiền?Nếukhôngtiềnthìbánlạinhữngcáiđốngsắtvụnđóchodân.Tấtnhiênphảibánđúnggiámàtrướcđâycácanhđãmua(rấtrẻvàchủyếunợtrêngiấytờ)của dân và phải bán lại đúng người chủ cũ củamáy thì họmới vận hànhđược. Mayquá,cáctậpđoàngỡđượcthếbí,thinhaugọidânđếnbánmáymàthật ra là trả lạichochủcũ.Nôngdânmừngkhỏiphảinói.Vàkhôngđầynửavụ,toànbộnhữngđốngsắtphếliệulạitrởthànhchỗdựachohạtlúavàngườidânAnGiangkhichạyxìnhxịchtrêncáccánhđồng. AnGiangđã“xé rào”một cáchhợpphápvàngoạnmụcnhưvậy.Đâycũnglàphátsúngđầutiênvàmangtínhquyếtđịnhtrongchiếndịchgiảithể

cáchợptácxãvàtậpđoànsảnxuấtnôngnghiệpcủatỉnh,mởramộthướngđộtphámới. Nhữngmũi đột phá như thế, đặc biệt là khoán chui ởVĩnh Phú, rồi ởĐoànXá,ĐồSơn(HảiPhòng)đãđẩyđếnđiểmchínmuồichosựrađờichỉthị100 (tháng1/1981).Vănbảnchính thứcnàychophépápdụng“khoán100”(khoánbakhâu:cấylúa,chămbón,thuhoạch)trêncảnước.Đènxanhđãbậtnhấpnháychuẩnbịchokhoántriệtđể(khoán10)giaođấtchodân,bỏcôngđiểm…saunăm1986. Mởchợkhơisông Mộttrongnhữngyếutốgâyứcchếnhấtchonềnkinhtếlúcđólàchínhsáchgiámànổicộmvàcóảnhhưởnglớnnhất làgiáthumualươngthực.Điềunàykhôngphảinhữngngườilàmchínhsáchkhôngnhậnthứcđầyđủmàlàcuộcđấutranhgiữahailuồngýkiếnchưangãngũ. TheochuyêngiasửkinhtếĐặngPhong,mộtsốcánbộcốtcáncủaỦybanVậtgiábảovệcơchếvàmứcgiácũvớilýlẽchủnghĩaxãhộilàổnđịnhgiáchỉđạo,cáchduynhấtcóthểđảmbảocơchếkếhoạchhóatậptrung. Nhữngtrụctrặchiệnnaytrênthịtrườnglàdolãnhđạođịaphươngchưathông,chưa làmtốt,hợptácxãcònnặngtư tưởngtưhữu…TrongkhiBộNôngnghiệpvàViệnKinhtếhọccóýkiếnngượclại. Có lần, tạidiễnđànTrườngĐảngNguyễnÁiQuốc,ôngTrầnPhương,viện trưởngViệnKinh tế học, phát biểu: cơ chế thumuanày làmuanhưcướp,bánnhưcho.CáchtínhgiácủaỦybanVậtgiálàsaivìđãkhôngtínhđếnđiềukiệnthị trường,sựbấtcậptrongcơchếcungứngvật tưcủaNhànướchaynhucầungàycàngtăngcủanôngdân… Mộtngười tronghội trường chất vấn:Đây là ý kiến cánhânhay trungương?ÔngPhươngtrảlời:Đâylàýkiếntrungươnggiaotôitrìnhbày.Đâycũnglàýcánhânnhưnglàýcủađồngchítổngbíthư… Sựphảnđốicơchếthumuanàydiễnraởcơsởtuyâmthầmnhưngmạnhmẽhơnnhiều.Làmviệcvới lãnhđạocác tỉnhđồngbằngsôngCửuLong,mộtcánbộỦybanVậtgiáthuyếtgiảng:nhữngngườicộngsảnchúngtalấylậptrườngcủachủnghĩaxãhộihaylậptrườngthịtrườngtựdođểlàmgiá? ÔngBảyPhong,chủtịchtỉnhĐồngTháplúcđó,trảlời:“Nếunóiphẩmchấtngườicộngsảnthìchúngtôikhôngthuabấtcứai.KhichúngtôilănlộnđánhMỹthìcácanhđangởđâu,làmgì?ĐánhMỹxong,chúngtôiđitheochủ nghĩa xã hội. Nhưng chủ nghĩa xã hội gì mà mua không được, bán

khôngđược. NgườinôngdâncóthểchochúngtôihàngtrămngàntạlúađểđánhMỹ.Nhưngbâygiờnóimuaphảiđúnglàmua,nóibánphảiđúnglàbán.Cơchếmuakhôngđược,bánkhôngđượctrongkhilúađangcònthìđấycólàchủnghĩaxãhộikhông?” Trong cuộcđấu tranh tư tưởng ấy,AnGiang chỉ tính toánbằngnhữngphéptínhđơngiản.ÔngNguyễnVănHơn,nguyênbíthưTỉnhủyAnGiang,nói:năm1980,khiônglàmchủtịchtỉnh,trungươngchuyểnchoAnGiangmột lượnghàng tiêudùng làsămlốpxeđạp,đường,sữa,vải,xàphòng…tương ứng với nghĩa vụ An Giang phải thu mua và nộp về trung ương100.000tấnlúa. Nhiệmvụ này rất khó vì giá lúa ngoài chợ khi ấy cao gấp 10 giáNhànướcmua.NôngdânkhôngmuốnbánchoNhànước.Ngượclại,vớilượnghàngtrungươngphânbổ,tỉnhcũngphảibánchodânvớigiáquyđịnh. Giáđócũngthấphơngiáchợ,thấphơngiáthànhcủanónhiềulần.Songgiábánấyhàmchứa rấtnhiều tiêucực,bất côngnhưđầucơ,mócngoặc,thamô,cửaquyền,nhũngnhiễu… Cảhaibàitoánnàyđềuchungmộtcáchgiảiđơngiản:tỉnhbánhàngtheogiáchợvàlấytiềnđócũngmualúatheogiáchợ.Mạnhdạnthựchiện,nămđóAnGiangmuađược160.000tấnlúa,vượtchỉtiêu60.000tấnmàvẫncònthừa10triệuđồng… Nôngdân,Nhànướcđềucólợi…Đồnghànhvớinhữngmũitấncôngvàocơchếgiá,ởTP.HCM,Công tyLương thực thànhphốchoxe trànxuốngđồngbằngsôngCửuLongmua lúagiáchợvềbánchoba triệudân thànhphốtuycótiềnnhưngđangphảiănđộn. Sau cuộc cải cáchđó, chủnhiệmỦybanVật giá đươngnhiệmchuyểncông táckhác.ÔngĐoànTrọngTruyếnđượccửvề thayvà thamgiađiềuhànhcuộctổngđiềuchỉnhgiá.ÔngNguyễnVănHơn,bíthưAnGiang,tácgiảcủađộtpháởtỉnh,đếnnăm1982chuyểnratrungươngnhậnchứcthứtrưởngBộNôngnghiệp. XUÂNTRUNG-QUANGTHIỆN

CHUYỆNCÔGIÁOTÔI

Nhiềubạnđọcđãgửinhữngcâuchuyện“Đêmtrướcđổimới”củachínhmìnhvềtòasoạnTuổiTrẻ.Dướiđâylàmộtcâuchuyệntrongsốđó. Lúcđóquãngnăm1983, tôiđanghọclớp8 trườnghuyện.CôgiáodạylớptôiđếntừthànhphốĐàNẵng,hằngngàycôphảiđạpxehơn30km.ĐờisốnggiáoviênlúcđóthìcũngnhưônggiáoHàngmàTuổiTrẻđãphảnánh:thiếuthốnmọibề. Trongkhi đó, sốngởmiềnquê chúng tôi sướnghơn cưdân thànhphốnhiều(trongđócócôgiáocủatôi).Vìngoàisốlúađượcnhậntừhợptácxã,bamẹchúngtôicòncóthểtrồngkhoai,dưa,sắn,bắtcá,chimngoàiđồng,nuôigàtrongvườn… Tấtcảnhữngkhoảncảithiệnnàylàướcmơcủadânthànhphố.Mộtngàycậntết,miềnTrungmưaphùnrétmướt.Côgiáochằmnónvàtặngmẹtôimộtchiếcnónláthậtđẹp. Tôiđemnónvềchomẹvàmẹbảo trưa thứbảymờicôgiáovềnhàăncơm.Bữacơmđócócárôkhomặn,canhcảinấucálócvàcócảthịtgà.Saubữacơm trưa,mẹ tôicònđong tặngcôgiáomột túigạođộchừng5kgvàmộtcongà. Trưathứhai,saukhidạyxong,côgiáotheotôivềnhà.Vừagặpmẹtôi,côgiáođãbậtkhóc:“Chịơi,emđãvứthếtquàcủachịxuốngsôngHànrồi,emuấtquáchịơi”. Thìra,khichởmấykýgạovàcongàvềđếntrạmgáccầuNguyễnVănTrỗi,cửangõvàoĐàNẵng,côbịchặnlạivàcánbộkiểmsoátđòitịchthuvìchođâylàhànglậu.Saumộthồigiằngco,côđãkhôngkiềmchếđượcvàđãvứtcảgạo,cảgàxuốngsông. Sauđócôbịcơquanchứcnănggửicôngvănđếntrườngvàbịbangiámhiệuphêbìnhtrướctậpthể.Lúcđótôithậtkhônghiểuvìsaocôgiáolạibịcholàbuônlậu.Đếntuổitrưởngthànhvàbướcvàođời,chúngtôiđãđượcthởtronglànkhôngkhíđổimớikểtừnăm1986.Câuchuyệncôgiáotôiđãthậtsựtrởthànhcổtích! HỒNGNHUNG(HộiAn,QuảngNam)

CHIẾCÁOCƠCHẾMỚI

SàiGònsaungàygiảiphónggiữalúcbộmặtsảnxuấtngổnngangthìhaivợchồngchủHãngdệtTáiThành(tứcDệtThànhCôngsaunày)làHuỳnhNgọcTháivàĐoànThịMỹđãhiếnchoNhànướctoànbộcơngơimộtnhàmáylớnnhấtnhìngànhdệtmaythànhphốlúcbấygiờ. Khikỹsưdệtđivỡhoang ÔngNguyễnXuânHà, vị giámđốcđầu tiên củaDệtThànhCông (saugiảiphóng),cònnhớ:xínghiệpcóhơn100cỗmáy,gần20.000cọcsợivà300côngnhânlànhnghềluônchorađờimỗinăm2,4triệum2vảidệtkiểuôxpho -mặthàngcaocấpnhất lúcđó.Thờigianđầumáymóchoạtđộngbình thườngnhưngđếncuốinăm1979 tìnhhìnhxấudần.Banđầu làmáyhỏngvàiconốc. Tiếpđếncáibánh răng, cuộndâyvàcuốicùng làcỗmáy thứnhấtđắpchiếu,babốndànmáykháctrụctrặc.Theoquytrìnhkỹthuậtthìphảibảodưỡngvàthaythếđịnhkỳ,nhưngnaykhôngthểbởidâychuyềnnàynhậpkhẩutừMỹvàNhật-nhữngquốcgiatưbản“takhôngchơi”. Nhưngkhốnkhổnhất làkhonguyên liệudự trữ củaTáiThànhđãhết.80%dâychuyền tạmngừngsảnxuất.Bộphậnnhỏcòn lạidệtmaynhữngsảnphẩmphụ.Khôngthểxoaynghềkhácvìthiếuvốn. VềnguyêntắcNhànướccấpvốntheokếhoạchtừngnăm,nhưngthựctếthìchưanămnàoThànhCôngđượccấpquá20%nhucầu.Côngnhânkhôngviệclàm,đờisốngngàymộtquẫnbách.Nguồnthunhậpnhỏnhoinhấtlàvảivụn,tơrối(phụliệu)cóthểlàmgăngtay,thúnhồi,mũ,túicũngphảinộplạiNhànước. BanlãnhđạocôngtyliênhệvớicáctỉnhSôngBé,ĐồngNaiđưacôngnhân đi trồng trọt, chăn nuôi cải thiện đời sống. Nhưng do không nghề,khôngvốnvàkhôngcả tinh thần làmviệcnênsauhàngchục tháng lạivềkhông. Côngtyngàyđóbốtrímộtbữacơmcatrưachocôngnhân.Aicũngcốănthậtnođểbuổichiềuvềcóthểnhườngcơmchogiađình.Cóngườivìănquánođilạiìạchnhưbàđẻ,khônglàmviệcđượctrôngvừabuồncườivừatộinghiệp.

Tìmkẽhởcủachínhsách LúcnàychìakhóacủaDệtThànhCônglàngoạitệ.Cóngoạitệsẽcóphụtùng và nguyên liệu. NhưngNhà nước không có ngoại tệ cấp cho doanhnghiệp.Vậyđàođâura?Thìratronglớplớplướitườngngăn,ràochắnvẫncónhữngkhengoạitệchảyvàoViệtNam. Đólànhữngdoanhnghiệpdulịch,bếncảngvàxuấtkhẩuthủysản.Banlãnhđạocôngtyquyếtđịnhtiếpcậnnhữngnguồnnày.Gõcửacáccôngty:DulịchSàiGòn,ThủysảnRamico,cảngSàiGòn,giámđốcNguyễnXuânHàbắtđầu“thuyếtkhách”:Tôibánvảisợichoanhđểanhbánlạichodânvàmuacá.Cáxuấtkhẩuthungoạitệthìxinanhtrảvốnchotôibằngngoạitệ. Vớidulịchvàcảngbiểnthìanhcứbàybánởcửahàngchokháchnướcngoài(nếuanhbánchokháchnộiđịathìchạyhànghơnđấy!).Tiềngốcanhtrảtôinhưnghãylàmơntrảbằngngoạitệ… Không biết bởimaymắn, bởi tài “du thuyết” hay bởi đó cũng là khátvọngchungcủanhữngtráitimtâmhuyết…màcácđốitácđềuOK.Vấnđềtiếp theolàphảicóhàng.Muốncóhàngphảicónguyênliệu.Nguyênliệuphảinhập.Nhậpphảicóđôla…Cónghĩa làphảicóđôla trước thìmớiđẻđượcđôlasau.Đôlatrướcchỉcócửaduynhấtlàngânhàng. Tìm mãi, giám đốc Nguyễn Xuân Hà đã gặp được giám nhiên vay180.000USDthìphảilàmphươngán.Sauhaiđêm,phươngánrađời:vay180.000USD.Trongsốđó,120.000USDđểmua40 tấnsợi.Còn lạimuahóachất,phụ tùng, thuốcnhuộm.Sợinàysẽsảnxuấtđược80.000m2vải.Vảibánchohảisản,cảngbiểnvàdulịch.CáccơsởđóxuấtkhẩuthungoạitệvàtrảvốnchoThànhCôngbằngngoạitệ.Tiềnnàythừađểtrảngânhàng,nuôicôngnhân,cải tạodâychuyền, tíchlũyvànộpngânsách.Thếnhưngtheoquyđịnh,phươngánnàyphảiđượcbộchủquảnduyệt. Chaoôihồsơvayvốn,tựmuanguyênliệugiángoài,tựsảnxuấttheokếhoạchriêngrồitựbánrangoài…toànnhữngđiềucấmkỵnàymàđưaraHàNộikhôngnhữngkhôngthểđượcduyệtmàcókhicònbịkỷluật.Phảitính!Lãnh đạo Bộ Công nghiệp nhẹ có nhân vật đổi mới, thoáng nhất là thứtrưởngVũĐại. Muốn thuyếtphụcđượcôngnày thìphảigặp riêngvànhấtđịnhkhôngphảiởbộ.Thế làđúng lúc thứ trưởngVũĐạivàoNamcông tác,ôngHàđemmộtphươngán“động trời”,mộtkếhoạch thuphụcnhân tâmvàmộttấmlòngthànhkhaokhát…đệtrình.

Cuốicuộctraođổi,ôngĐạihỏi:“Ừ,hayđấy!Nhưngtớký(phươngán)cósaokhông?”“Anhphảikýngaythìcáihaymớithànhsựthật.Chứđemrabànthìhỏng!”.Roẹt!Thứtrưởngký!Nhưngchưacódấu.Khôngsao,chủphươngánsẽraHàNộilấydấu. Theotìnhquênlý DệtThànhCôngbànnhau:mọiviệcđãổn.Bộđãđồngý.Trongkhocònmộtíthàngcầmcự.Mìnhsẽkhôngbánchonộithương(theogiáquyđịnh)màlénbánchocáccôngtydulịch,thủysảnlấyngoạitệ.Tháng8/1980,họâmthầmxuấtlôhàngđầutiênchokháchhàngmới. Thậtbấtngờ,ngườitatranhnhaumua,cóngườicònđặttiềntrước,hẹnhòkhăngkhítlắm.TrongđầuôngHànảyramộtphéptínhmới.Nếutheođànày,40 tấnsợicủaphươngánvaychỉđủdùngtrongsáu tháng.Đằngnàocũngxinthìxinchođủ. Lậptứcônghoãnngàyxindấu,viếtlạiphươngán2.Phươngánnàyxinvaysốtiềngấpchínlầnphươngáncũ:1,7triệuUSD.Khôngchỉthế,ôngHàcònbiếnphươngán2thànhbảnthuyếttrìnhxincơchếriêngđểDệtThànhCôngthoátkhỏicơchếchỉtiêu,đểtựcânđốivốn,nguyênliệu,lươngnhâncông; đượcmở tài khoản tạiVCB; được giao dịch và trực tiếp xuất nhậpkhẩu;đượckhoánquỹlương. Phươngánnàyđộngđếnchủtrương,chínhsách,mộtmìnhthứtrưởngVũĐạikhôngthểtựquyết.Hơnnữađâylàcơhộicầnthẳngthắnlêntiếngchophươngthứcmới.Thayvìkínđáotỷtê,ThànhCôngchọncáchraHàNộitrựctiếpthuyếttrìnhtrướchộinghịcủabộvềphươngáncủamình. Thứtrưởngđồngý.Nhưnghìnhnhưcómệnh.Cắpcặprasânbay,ôngHànhậnmộttinmậtbáo:cómộtlôhàng200tấnsợigiárẻbấtngờ(500.000USD).Chủhàngđangrấtcầntiền.Khôngmuangayemuộn.Tiềnchưacó.Vaythìchưabiếtkhinàođượclấy.Nhưngcơhộingànnămcómộtnàycũngkhôngthểbỏqua. Quaytrởvề,ôngHàgặpgiámđốcVCBthànhphốtrìnhbày.Nghethìrấthiểu, tâm rấtmuốnnhưng thủ tụcchưacómàxuấthẳn500.000USDchokháchthì… Chuyệnnàycóthểđitùchứkhôngđùa.Nhưnglẽnào…GiámđốcVCBTP.HCMnắmchặttayđốitác:“Thôiđược,dùphảihisinhchúngtacũngvìsựnghiệp!”.Thếlànửatriệuđôlađượchaiôngtiềntrảmhậutấu.

Chuyểnhàngvềkho,“hậuphương”củagiámđốcNguyễnXuânHàlàmôngthêmvữngtâmkhixáchcặpraBắc.Đãđượctínhtoántrước,hộinghịtiếnhànhđúngthờiđiểmnhữngnhânvật“nguyêntắc”…đivắng.ÔngHàđọc phương án và bảo vệ như luận án tiến sĩ. Thứ trưởngVũĐại chủ trìđồngthờiđóngvaitròngườihướngdẫnluậnán. Saubốntiếngvãmồhôibởisựchấtvấn,ôngHàthậtsựđượcgiảithoátkhiôngĐạiđứnglênkếtluận:“Đâylàmôhìnhmới,rấttiếnbộnhưngchắcchắncókhókhăn.Cácvụcótráchnhiệmgiúpđỡdoanhnghiệpchứquyếtkhôngđượcxỏngang,xỏdọc!”.LiênhiệpDệtđượcphépsoạnhẳnmộtquychếchoDệtThànhCông. Tiềnsắpvềđếncôngtythì200tấnsợitrongkhongàymộtlêngiá.Sảnphẩmbánratheogiámới.Riêngtiềnchênhlệchđãđủăncảnăm.Cótiền,côngtyápdụngphươngthứckhoánsảnphẩm,lươngcánbộcôngnhâncaogấp5-6lầnnămtrước.Khôngkhílaođộnghưngphấncaođộ. Tiền,hàng,lợinhuậnravàonhưnước.Cuốinămđókhôngnhữngtrảhếtvốnvay,ThànhCôngcònlãigần1triệuUSD.Đếnnăm1981quỹngoạitệcủaThànhCôngđãlà1,3triệuUSD,lươnglaođộngcaogấpsáulầndoanhnghiệpkhác. Vàquan trọnghơnThànhCôngđãminhchứngchomộtcơchếkinh tếmớicựckỳngoạnmục.Kếhoạchsảnxuấtdodoanhnghiệptựcânđốitheothịtrườngvàthựclực.Tựmuanguyênliệu,tựkiếmvốnlưuđộng.Sảnphẩmbántheogiáthịtrường. NgườiluônủnghộvàtheodõitừngbướcđộtphácủaDệtThànhCônglàBíthưThànhủyTP.HCMVõVănKiệtlúcđó.Ônghiểurằngbướcđộtphánàysẽđẩytớinhữngđộtphákhác.Quảthậtsauđóthuốclá,bộtgiặt,cơkhí,rượubia…cũngrùngrùngchuyểnđộng. XUÂNTRUNG-QUANGTHIỆN

TƯỞNGNHƯXAXÔILẮM

MườinămmiềnNamtrongcơchếtậptrungbaocấpsaomàdàiquávàchuyệntừgiãcơchếấycũngchỉmớiđâythôimàtưởngnhưxaxôilắm.Tôigầnnhưquênrồi.Đólàthờikỳmàthànhquảkinhtếtưởngtượngrấtlớn,nhưngthànhtíchcụthểrấtnghèonàn. Bệnhnóidốibắtđầu Saugiảiphóng,cónhữngthờiđiểmquantrọngcủađấtnướctôikhôngcómặttạivịtrícôngtác.Năm1975tôiđangdựlớphọcngắnngàyởHàNộisau khi dự lễ Quốc khánh lần thứ 30 tại Ba Đình lịch sử. Cải tạo côngthươngnghiệpvớicácchiếndịchkêbiên,quảnlýrầmrộthìtôiđanghọchainămcũngởHàNội. Tôihơibuồnvìkhôngcódịplậpcông,nhưngsauđổimớitôimừnghúvía.Chỉcócáichuyệncảitạonôngnghiệpmàtôirấthănghái-saukhihọcxongchươngtrìnhlýluậncaocấpT.Ư,làmphóbíthưhuyệnủy,trưởngbancảitạohuyệnPhúTân-dùhăngháinhưngvẫnkhôngđượcmảnhgiấykhennào,kểcảsuốtquá trìnhhơn10nămsaugiảiphóng.Trong thâmtâmtôi,chođếntậnbâygiờ,đôikhicảmthấyđiềuđólàhạnhphúc! Ởhuyệnnămnăm,kểcảhainămđihọc,tôilàmviệcquênmình-trẻtuổimà.Nhữngchuyệncườiranướcmắtnhưmọingườinhắclại,tôiđềucóbiếthoặccólàm,kểhoàisaohết,nghevàđọcnhiềucũngnhàm,vìnólặpđilặplạimộtcáchđơnđiệuvàmáymócnhưđượclậptrình. Nhưngcónhữngcáithìkhôngthểnàoquên.Đólàđiềutôinhậnthứcvàgiácngộrằnglàmnhữngchuyệnnhưvậylàlochodân,lochoTổquốcViệtNamxãhộichủnghĩahùngmạnh,chokhôngcònngườibóclộtngười. Nhưngkhihướngdẫnđoànthểvàdânnghèokhôngđất(kểcảdânchạyxelôi)đểcấpđấtthìngườichủđất(trungnông)mặtủmàychauchứkhôngphảihunghăng“chốngngườithihànhcôngvụ”nhưmộtsốtrườnghợpbâygiờ,cònngườiđượcnhậnđất,cósốlắcđầubỏvề. Chiều, tôiđếnhỏi tại sao,được trả lời: “Đấtcủangười tamà lấygìkỳvậy”.Tôibáocáoviệcnàytạicuộchọpởtỉnh,mộtđồngchílãnhđạotỉnhphánmộtcâu“khônghamđất,khôngnhậnđấtlàkhôngphảinôngdân”(!) Mộtbuổisángnăm1979tôiđếndựđạihộithànhlậptậpđoànsảnxuấtsố1ấpThượng1,xãPhúMỹ.Khiđingangquanhàcáctậpđoànviên,tôinghe

mộtphụnữkhoảngtrên40tuổinóitovớicon:“Ăncơmlẹđiđểmàdựđạihội”. Lờithìthậtmàgiọngthìmỉamai.Đến9giờmàchỉcótoànconnítvàđạidiện các đoàn thể xã, ấp vàmươi người dân không đất.Rồi đại hội cũngthànhcông.Đêmtôikhôngngủđượcvớinhữngcâuhỏicứcậtvấn:“Chủnghĩaxãhộilàưuviệt,Đảngtakhôngcóquyềnlợinàokhácngoàiquyềnlợicủadân,việcđưanôngdânvàohợptácxã,tậpđoànsảnxuấtlàvìhọchứđâuphảivìta.Vậytạisaodânchống?Chođấtđểcóruộngcàymàsaocóngườilạikhôngchịu…?”TrongbàithơtặngĐạihộiVIcủaĐảng,tôitâmsự: Nhưngđãmườimộtnămaicũngnhậnrarằng Đườnghạnhphúckhôngphảitronggangtấc Đãlàmbạcnhữngmáiđầuáiquốc Nhữngsuytưkhinhắmmắtvẫnchưarồ Cảnhđóinghèochạygạongượcxuôi. Bởivì:Đơnđộc,xadândùtacótriệuconngười Cũnglàchỉbóngmờtrênđườngthẳm. Và:Đừngbanlệnhtừtrênvàcũngkhôngdọadẫm Lệnhtừcõichíntầngdĩvãngđãlùixa LòngtừbitừcửaPhậtbanra Đócũngchỉmớilàlờicầunguyện Mọiýcaosiêumọiđiềuphúchạnh Khôngphảitừtấmlòngmàphảitừcuộcsốngđặtra. (ThơMởĐường-1986) Đầu tháng9/1975,Thủ tướngPhạmVănĐồngnói trướcđoànđạibiểumiềnNamraHàNội,đạiý:“Cácđồngchírađâylàđithămchơi,nghevàthấyvềlàmcóchọnlọc,đừngbắtchướcmiềnBắc,làmrậpkhuônhợptácxãdânkêulắm”. HômsaulênTamĐảo,đếntrướcnhànghỉcủacụ,cụratiếpnóichuyệnvuivẻvànhắc lại lờinói trênmột lầnnữa.NghịquyếtcủaBanBí thưvềtình hìnhmiềnNam sau giải phóng tôimới học cũng còn nói duy trì các

thànhphầnkinhtế… Vậymàkhivề,dựcáchộinghịthìnghe“quyếtliệt”quá,nhưchủnghĩatưbảnchựcnuốttavànếucảitạonềnkinhtếtưbảnítnămsaulàsẽcóchủnghĩaxãhộingay.Mộtkhôngkhíhừnghựccáchmạng,căngthẳngkhôngkémchuẩnbịđồngkhởi. Trongnộibộbắtđầucóchuyệnnhậnxétvềnhauvàbệnhnóidốibắtđầu.Hômdukích,cônganxãPhúAnrượttịchthubắtđànvịtmấytrămconcủavợđồngchíBảyHồ,phóbíthưhuyệnủy.Vợđồngchíngăncản,tẩután…Báocáođượcgửivềhuyện. Có người nói ở thời đó không có tham nhũng (trừ đặc quyền đặc lợi).Đúnglànghèoquáđếnmứckhôngcógìđểthamnhũng.Haynóiđúnghơnlàcáinghèođượcđemchiađềuchomỗingười,kểcảcánbộlãnhđạocấpcao.Nămsaunghèonhiềuhơnnămtrước. Đến không còn gì đểmà chia nữa. ỞBảyNúi quê tôi thời đó có câuchuyệnthậtmànhưtiếulâm:têntrộmkhoaimìđểlạihiệntrườnghaicâuthơ:Bầncùngsanhđạotặc.Khôngăncắpkhoaimìlấy…gìăn!Cuộcsốngdồnchúngtađếnchântườngcủacơchếlỗithờimànếukhôngphánóđithìkhôngcònđườngsống. ToànĐảngđồnglòngphánó,ĐảngbộAnGiangđiđầutrongcuộcđộtpháđó,chodùkhôngítngười“baphải”chờthờihoặctỏra“kiênđịnhcáchmạng”nhưngkhôngthểngănđượcdôngbãocáchmạng. Vànăm1986,cáigìđếnphảiđến.ĐạihộiVIcủaĐảng làmốcsonvànhững người góp công đóng cáimốc son ấy trong lịch sử đất nước đượcngườiđờinhắcnhởnhưcáccụTrườngChinh,NguyễnVănLinh,VõVănKiệt…lànhững“đạicôngthần”đổimới! LýlẽvịtănlúacònghêgớmhơnchimsẻănlươngthựcởTrungQuốcnên aimà không sợ. Đồng chí BảyHồ rất trầm tĩnh, lắng nghe, còn bênngoàithìcánbộxầmxìvềviệclãnhđạokhônggươngmẫu. Tôinghe sao ray rứt, bần thần chochủ trươngvà thươngchođồngchímìnhquá!Phíasauvănphònghuyệnủycómảnhđấtsảnxuấtlúahaivụrấttốt,đangsảnxuất6tấn/ha,vậymàkhithànhlậphợptácxãPhúMỹ1năngsuấtchỉcòntrêndưới3tấn/ha. Đâylàhợptácxãđiểm,đíchthânmộtđồngchíủyviênthườngvụtỉnhủyphụ tráchchỉđạo.Vậymàchỉ từhội trườnghuyệnủyđếnngoài ruộngđãnghenóikhácnhau:ngoàiruộngthìnóivàohợptácxãlúatiêuđiều,lênbục

phátbiểuthìhợptácxãhơncáthể,“là trụcquay”củacáchmạnglúcnày,hợptácxãPhúMỹ1làthídụ… Cóngườinóimóc“cáibụcnàylàchỗđểnóidối”!Đượccáilàtỉnhủyvàcácbanđảngcũngbiếtnhiềuhuyện,xãbáocáo“cơbảnhoànthành”cảitạonôngnghiệplàhìnhthức,nhưngkhôngbắttộiaimàcòntặngbằngkhenlàkhác. NhờđómàAnGiangmới ít khổmột chút.LúcôngSáuHơn (NguyễnVănHơn)làthứtrưởngBộNôngnghiệp,mỗilầnvềtỉnhgặpanhem,ônghaynói:“Ởbộtôichỉlàmcáiviệcnghenơinàocơbảnhoànthànhcảitạonôngnghiệplàtôiđếncấpbằngcôngnhận.Vậythôi!” Khôngtiềnmuađượclúamớihay Cònchuyện“thumua”lươngthực,mỗilầnvàovụlà“mởchiếndịchgiaolương”liêntụcởbacấpđịaphương.Dùthumuakhôngđạtchỉtiêu,nhưngvới số lúagomgópđược thì khôngnơi chứa.Có lần tôi tình cờđemmộtnắmlúađãnảymầmthànhmạtừtrạmthumuaxãTânHòavềđểbáocáovớihuyệnủy. LúcnàyđồngchíNguyễnVănLinh, trưởngBanDânvậnTrungƯơng,đangcómặt tạivănphònghuyệnủy,ôngnhận“nắmmạ” từ tay tôi, chaumàyvàquaysangnóivớiđồngchíTưViệtThắng,bíthưtỉnhủy:“AnhgóilạigửichoBanBíthư”.Tạicácđiểmthumualúađểtrànralộ,vậymàcấptrêncứ“đốcchiến”. Cólầnđồngchíbíthưhuyệnủytriểnkhai:“Khôngcótiềnmàmuađượclúamớihay”.Trờiơi,muarẻmàcònkhôngcó tiền,muakhôngkhochứaphảiđểlênmộngmàcònđốcchiếnliêntụcthìthậtkhônggiảithíchnổi. SauĐạihộiĐảngbộtỉnhlầnIV,ôngSáuHơnvềlàmbíthưtỉnhủy,tôicòntiếptụclàmcôngtáctổchức,đềxuấtvàgiúptỉnhủygiảiquyếtchínhsáchchohàngtrămcánbộsơ,trung,caocấptỉnhđãđếnhoặcquátuổiđểvềhưu. Mộtđộingũcánbộtươngứngvớinhiệmvụmớiđượcbổsung,cùngtỉnhủytăngtốc.ĐócũnglànhântốquyếtđịnhđổimớithànhcôngởAnGiang.Vàtôicódịpkhắcphụckhuyếtđiểmnămxưakhiởhuyệnvìđã“gópphầntíchcực”làmchosảnxuấtnôngnghiệptrì trệmộtthờigiandài;đólàđếnnăm1988đượctỉnhủyphâncônglàmgiámđốcSởNôngnghiệp. TỉnhủyAnGiangtừkhóaIVđếnnaysắpbướcvàoĐạihộiVIII,trảiqua20năm,cùngvớimộtđộingũcánbộđượcđàotạo,rènluyệntrongđổimới

đãtrưởngthànhthậtsự.Mộtđộingũcótâmvìdânlàtrênhếtrồisauđómớivìcấptrên.Chấpnhậntrảgiá. Tôinayđã60tuổi,sẽtừdiễnđànđạihộitỉnhlầnnàyvềthẳngđờisốngthườngdân,nhưngnhìnđộingũanhemđangtiếptục,tôithấyvuivuivìsựhùnghậu,trítuệvàtừngtrảitrongsựnghiệpđổimớicủahọ.Vàtinhọcũngsẽvượtquanhữngcạmbẫy, rào cản trênđường, trongánhbìnhminhđổimới! LongXuyên,4/12/2005 NGUYỄNMINHNHỊ (phóbíthưtỉnhủy,nguyênchủtịchUBNDtỉnhAnGiang)

TỪCHẠYGẠOĐẾNPHÁCƠCHẾGIÁ

Từnăm1978,sauchiếndịchcải tạo, lậptứcTP.HCMthiếugạo–điềuchưatừngcótronglịchsửmiềnNam.“HònngọcViễnĐông”phảiănđộnbobolàđiềukhôngthểtưởngtượngnổi. Ýtưởng“xérào” NhữngngườichịutráchnhiệmởTP.HCMlúcđóđứngtrướcmộtbàitoánnangiải:phảichấphànhchủtrươngcủaTrungươnglàtiếnhànhcảitạo,xóabỏthịtrườngtựdo,nắmtrọnkhâubánbuôn.Nhưnglươngthựckhôngcóvìkhônghuyđộngđược. Chuyệnthumualươngthựccủacáctỉnhđồngbằnglàchuyệncủatrungương,khôngphảiviệccủathànhphố.Thànhphốkhôngđượcphéptrựctiếpmuagạoởcáctỉnh.Mànếucóđượcmuathìvớigiá“muanhưgiựt”cũngkhôngthểnàomuađược. Chưabaogiờngườidânthànhphốkhôngcógạođểăn.Bâygiờsaugiảiphónglạikhôngđủgạoăn,thayvàođólàkhoaimì,khoailangthậmchíhạtbobo. Từngđổxươngmáuchocuộckhángchiếnvàsauđólãnhđạothànhphố,Bí thưThànhủyTP.HCMVõVănKiệt có lẽ làngườinhứcnhốinhất, vìcũnglàngườichịutráchnhiệmcaonhấttrướcĐảng,trướcdânthànhphố. Ôngđãtuyênbốtrướclãnhđạocácbanngànhthànhphố:“Khôngthểđểmột người dân nào của thành phố chết đói”. Nhưng làm thế nào để dânkhông đói? Gạo không được cung cấp. Tiền thì không có. Nếu có cũngkhôngđượcphépđimua.MuađượcthìphảibántheogiácungcấpdoNhànướcquyđịnh.Thếthìcàngchết.Nếudânkhôngchếtthìngânsáchchếtvìthiếuhụt.Ngườiđithumuacũngchếtvìviphạmquychế.Biếtlàmsaođây? Cảtậpthểthànhủyvànhữngbộphậncóliênquan,trướchếtlàcơquanlươngthực,cùngtrăntrở.BàBaThi,giámđốcCôngtyLươngthựcthànhphố,vốnlàngườinăngnổ,xôngxáovàcógantìmranhữnggiảiphápđộtphá,nhưmộtbảnnăngcủabà từ thờihoạt độngchốngMỹ.Từng lăn lộnkhắpđồngbằngsôngCửuLong,bàbiếtrấtrõthịtrườnggạoởđây. Vấnđềkhôngphải là thiếu,mà làkhôngmuađược.Vậyphải tìmcáchnàođểmua?BàđềxuấtvớiBíthưThànhủy:“ĐivềđồngbằngsôngCửuLongtổchứcthumuagạotrênthịtrường,đemvềphụcvụđồngbàothành

phố”.Ý kiến này cũng đã xuất hiện trong đầu của nhiều cán bộ có tráchnhiệm lúcđó.Ýhợp tâmđầu, từnhữngý tưởngđột phá cánhânđãhìnhthànhýkiếncủatậpthể. Vàonhữngnămcuối thậpkỷ1970,đầu thậpkỷ1980,khi “thị trường”cònlàđiềucấmkỵ,nềnkinhtếbịtróichếttrongcơchế“tậptrung”vàchếđộbaocấphoangphí,làỦyviêndựkhuyếtcủaBộChínhtrị,đứngđầucơquanlãnhđạocủaĐảngởTP.HCM,ôngVõVănKiệtđãđếntừngnhàmáyloayhoaytiếnhànhnhữngcuộcthểnghiệmcụcbộkhôngcótiềnlệvàngoàivòngphápluậthiệnhành. Ôngtròchuyệnvớicôngnhânvàđứngsaulưngcácgiámđốcdámđánhđổitấtcảđểsảnxuấtbungra.Lúcđó,ngườitanóirằng:nhândânSàiGònvốncónhiềukinhnghiệmtrongkinhtế thị trườngđãcứulấyđảngbộcủamình.NhưngkhôngthểkhôngthừanhậnsựbứtphácủacánhânôngKiệttrongsuynghĩvàhànhđộngnhằmvượtquathựctrạngkinhtếtiêuđiềulúcấy. HuỳnhSơnPhước Tríchtừsách“ẤntượngVõVănKiệt” DoBanTuyêngiáoTỉnhủyVĩnhLongvàNXBTrẻxuấtbảnnăm2002 Anhchịđitù,tôisẽmangcơmnuôi ÔngLữMinhChâu,lúcđólàgiámđốcNgânhàngNhànướcởTP.HCM,cònnhớmộtbữaănsángđượcmờirấtbấtngờ.ÔngChâukể:anhSáuDân(tứcVõVănKiệt,bíthưthànhủy)gọiđiệnrủtớinhàănsáng. Tôihỏicóchuyệnchiđểtôichuẩnbị.Anhnói“lênđâysẽbiết”.Tớinơitôimớibiếtanhcũngđãgọimộtsốngườikhác.TrongđócóanhNămẨn-giámđốcSởTàichính,anhNămNam-chánhvănphòngThànhủyvàchịBaThi. Ănsángxong,anhSáuDânnói:“Hiệnnay,dựtrữgạocủathànhphốchỉcòncóvàingày.Mìnhkhôngthểđểchodânthiếugạođược.Nhưngviệcnàyvới cơ chế hiện nay, không phải dễ giải quyết. Bộ Lương thực có tráchnhiệmcungcấpgạochothànhphốnhưngchưabaogiờcungcấpđủvàkịpthời.SởLươngthựcthìkhôngđượcphépmuavớigiáthỏathuận.DânđồngbằngsôngCửuLongcógạonhưngkhôngchịubánnghĩavụchoNhànướcvìhọbịthiệt.Trongkhiđódânthànhphốcótiềnvàsẵnsàngmuavớigiáthỏathuậnthìlạikhôngđượcxuốngmuavàđưarakhỏitỉnh.Tạisaochúngtakhôngráphaimốinàylại?Đólàvấnđềmàtôimờicácanhchịđếnđể

hiếnkếgiảiquyết”. ÔngChâu trầmngâmnhớ lại:“Đúng là rấtkhókhăn.NgoàicácvướngmắcmàanhSáuDânnêura,cơchếcủatừngngànhcũngcóđủthứbóbuộc.ChịBaThiphảilấydanhnghĩa“cánhân”chứkhôngthểlấydanhnghĩaSởLương thực đểmua gạo theo giá thỏa thuận.Nhưng cá nhân thì tài chínhkhông thểứngvốn,ngânhàngcũngkhông thểchovayhoặcchi tiềnmặt.Việcxinmuaở tỉnhvàviệcvậnchuyểnvề thànhphốcũngkhôngphảidễdàng. Bàntớibànluirồicũngcólốira,chúngtôinghĩ:vướngdocơchếthìchỉcòncách“xérào”.“Xérào”khôngphảikhó.NếuanhSáuđồngtìnhvớiviệclàmtuygọi là“xérào”nhưngcólợivàhợptình,hợplý thìchúngtôi làmđượcngay:tàichínhxuấttiềnvốnchichochịBaThimuagạo,ngânhàngxuấttiềnmặttheolệnhchicủatàichínhvàchogiấyđitỉnh. ChịBaThiliênhệvớiđịaphươngđểmuagạovàxinphépchởvềthànhphốtổchứcbánthutiềnvềvàquayvòngtiếptheo.Đểđảmbảoantoànchoviệc“xérào”thìtàichínhphảicửcánbộđicùnglàmkếtoán,ngânhàngcửcánbộgiữvàchitiềnmặt,cònchịBaThiphụtráchchung,gọilàtổtrưởng“Tổthumualúagạo”(cóngườigọiđùalàtổbuônlậugạo). ÔngSáuDânđồng tìnhvớiphươngánnàyvàchịu tráchnhiệmvềchủtrươngđểcácngànhlàm.BàBaThinói:“Làmcáchnàythìchúngtôilàmđược,nhưngnếuTrungươngbiết làđi tùđó”.ÔngSáuDânvừanóivừacười:“Nếudoviệcnàymàanhchịđitùthìtôisẽmangcơmnuôi”.Mộtcâutuyênbốnhưmộtlờithềmànhiềungườiđếnnayvẫnthườnghaynhắclại. Phácơchếgiálỗithời Chuyệnmua lúa giá thị trường tưởngđơngiản nhưng là việc tày đình.GiámđốcCôngtyLươngthựcthànhphốdámđánhcảđoànxexuốngđồngbằngsôngCửuLongmualúagiá2,5đồng/kg(tươngđương5đồng/kggạo).GạochởvềSàiGònbántheogiákinhdoanh(giámuathựctế+chiphíxayxát+chiphívậntải+thặngsốthươngnghiệp). TrongkhigiálúadoỦybanVậtgiáquyđịnh,BộChínhtrịduyệtvàThủtướngký là0,52đồng/kg.BàBaThimuacaohơnnămlầnquả làchuyệnđộngtrời.Nhưnglýdocủabàkhóaicóthểkếttội:phảilochocáibaotửcủa3triệungườidânthànhphố.Đúnglàbàdámvượtđènđỏ,nhưnglàngồitrênxecứuthươngvàcứuhỏavượtcôngkhai,chínhđáng. Cáimốc“phágiá”nàyđãđẩygiá lúakhắpđồngbằngNambộ lên2,5

đồng/kg.Giáchỉđạo0,52đồng/kgbịvôhiệuhóa.Khôngbaolâusau,mứcphágiáđólanracảnước.Khônglùiđượcnữa. SựđộtphácủaCôngtyLươngthựcthànhphốkhôngchỉcứucáibaotửngườidânthànhphốmàcòncứunôngdâncảnướckhỏicơchếgiánghĩavụquáưlỗithời. ĐẶNGPHONG(chuyêngiasửkinhtếViệtNam)

BÙGIÁVÀOLƯƠNG

Trong cảnh khốn khó của“đêm trước”đổimới, có nhữngđột phá táobạomànhữngngườimởđườngchấpnhậnđầyrẫyrủiro,thậmchíbằngcảsinhmệnhvàsựnghiệpcủahọ. Nhưngmaymắnthay,thựctếđãchocâutrảlờiđầythuyếtphục.Câu“bùgiávàolương”nhưlờithầnchúcủacánbộcôngnhânviênthờiđó. Khắckhoảiđồnglương MẹconbàĐường(HàĐông,HàTây)hômấydậyrấtsớm.Ngườiđichợmua thức ăn.Người đánh rửa ấmchén, quét nhà.Người thắphương, cắmhoalênbànthờ…Chiềuấy,saunămnămđicôngnhâncầuđường,ôngBùiVănCan,chồngbà,vềthật. Đặtbalôxuống,ôngchiakẹochođàncon,đưavợnửacânđường,mộtlọmỡlànhữngthứôngnhịnăntrướckhivềquê.Cuốicùnglàtemgạo(suấtăn)củaôngtrongmấyngàynghỉcùngtờgiấychứngnhậnchiếnsĩthiđua.Cóýchờmãinhưngkhôngchịuđược,bàĐườnghỏi:“Bốmàycòngìđưatôicấtcho?” ÔngCannguýtbàmộtcáinói:“Quàcủamẹnóđây!”.Nóirồiôngmócrahaicáimũvải.Mộtcáinamvàmộtcáinữmaybằngvảithô,đườngchỉcôngnghiệpđơngiản,tronglótvảikẻ,haibêncókhoétlỗnhômđểxỏdây,trịgiákhoảngmộttôphở/chiếc.BàĐườngthấtsắcngồiphịchxuốngđấtthốtlêncayđắng:“Trờiơiôngđilàmnămnămđằngđẵngmàmangvềđượchaicáimũà?”… ÔngCan tâmsự:“70%thunhậpcủamộtcánbộhaycôngnhân là temphiếu.30%cònlạilàlương.Thửhỏi,mỗithángtemgạo:17kg,thịt:1,2kg,đường:0,75kgthìtôicóthểđểdànhđượcgì?Đấylàchưakểnóbịhaohụt,mốc,rách,thối,hỏng…khiđếntaytôicũngnhưvớinhữngcôngnhânkhác. Cayđắnghơnlàngườitakhôngcầnbiếtthángnàytôithiếugạohaydầu,cầnxàphònghaykemđánhrăng,áomayôhaymũcátkét…màhọcứcógìthìphátnấy.Nêncáithiếucứthiếu,cáithừacũngchẳngdámbán(vìsợlúckháclạithiếu).Cònlương,chaoôinóítỏikinhkhủng!Mỗithángtôiđược50đồng,nếuquáchânrachợvớimấyôngbạnchỉmộthaibữanhậulàhết”.ÔngCancònchưadứtcơnbùingùixótxacủahơn20nămtrước. Thời đónhữngngười ăn lươngnhànướcđều sống trong cảnhnhưnhà

ôngCan, bàĐường dù ngoài Bắc hay trongNam bởimô hìnhmiềnBắcđượcápvàomiềnNamsaugiảiphóng.ThayvìtrảhoàntoànbằngtiềnthìNhànướctrảbằnghiệnvật(nhữngthứmàngườilaođộngnếucótiềncũngsẽphảimua). Tuynhiênkhimậudịchquốcdoanhkhôngđủhànghóa,bắtbuộcphảidựavàothịtrườngtựdothìtoànbộnhữngtínhtoánvàhệthốnggiácảcủaNhànướccũngbịchiphốicủaquyluậtcungcầu.Lúcnàynhữngyếutốtíchcựccủachínhsáchtiềnlươngđãbiếndạngthànhnhữngyếutốtiêucực.Sựtiêucực,méomóấykhiếnaicũngcólươngnhưngkhôngaiđủsống,aicũngkhôngđủsốngnhưngaicũngsống… Khơilạiđểtiếptụcchuyểnmình “Đêmtrước”đổimớilạihiệnvềtrongmỗichúngta,trongđócótôi-thếhệ“thừahưởng”10nămbaocấpnhưnhữngcuốnphimquaychậm…vớikýứcbuồnvui lẫn lộn.Đólàcảmgiáccủanhữngaiđã từngvật lộnvớimộtthờibaocấp… Năm1981, sau khi tốt nghiệpTrường cao đẳngNgânhàng, chị gái tôiđượcNgânhàngHưngNguyên(NghệAn)nhậnvàolàm.Tiêuchuẩntếtcủachịtôiđược1,5kgthịtheo. Cònnhớngày27tếtnămđó,chịtôinhắntôitừquêxuốngthịtrấnTháiLão,huyệnHưngNguyên(khoảng30km)đểlấythịtheovềcúngôngbà.Đixeđạpmấtmộtbuổivàchờnguyênmộtngàytôimới lấyđược1,5kgthịt,0,5kglòngheovàđượcthêmhaitônướclèotừcơquanchịvềnhà. Nămđócảnhàtôisumhọpvàănmộtbữatấtniênngậptrànniềmvuivìcóthịtheo,tiêuchuẩntếtcủachị.Bốtôinóivớicảnhà:cáccongắngănhọcnênngười,mainàyđượcnhưchịđãcóĐảngvàNhànướcquantâm. Năm 1986-1987, ngành lương thựcHải Phòng thông báo hết gạo, hơn1.000sinhviêncủaTrườngđạihọcHànghải-HảiPhòngcónguycơtạmngưngmộtnămvìkhôngcógạo. Đểgiải quyết khó khăn, trườngđã làm côngvănvà phát chomỗi sinhviênmộttờđểtrìnhcáctrạmkiểmsoátkhimanggạotừquêratrường.Lợidụngtìnhhìnhnày,thỉnhthoảngchúngtôicúphọcvàtrốnvềnhàbuôngạotuyếnVinh-HàNội-HảiPhòng.Sốlượnggạobuônđượckhôngnhiềuvìbịgiớihạn18kg/côngvăn,songmộtphầnnhờnómàchúngtôiquađượccơnbĩcực. NgọcLuận(VũngTàu)

MỘTĐỀÁNKHÔNGTHỂBỎDỞ

Mũiđộtphá chếđộ tiền lươnggâyấn tượngnhấtbắt đầu từLongAn.ÔngChínCần(NguyễnVănChính),bíthưTỉnhủyLongAn-mộtnhàlãnhđạođậmđặctínhkhảngkháiNambộ,quyếtđịnhphảilàmgìđóthayđổicơchếgiácả,tiềnlương.Lựachọntronggiớitríthứcđịaphương,ônggọiphógiám đốc Sở Thương nghiệp lúc bấy giờ là ông HồĐắcHi lên trao đổi.Nhữngcáiđầuvàcontimđangtrăntrởgặpnhau. ÔngHidốchết tâm trí soạn thảođềáncảicáchphânphối lưu thôngởLongAn.Đềánnàyxácđịnhlạigiácả,tiềnlươngphảidựatrênquyluậtgiátrịvàcungcầucũngnhưnhữngnguyêntắckinhtếhànghóakhácchứkhôngthểduyýchí.ÔngHi lấy trườnghợp thunhậpcủaôngChínCầnđể tínhtoán:tổngtiềnlươngvà16mặthàngphânphốitheođịnhlượng,tấtcảquyragiáthịtrườngthìlươngbíthưtỉnhủyxấpxỉ600đồng. Tuynhiênvìnhữnglýdonhưchấtlượnghànghóathấp,tiêuchuẩnbịcắtxén,hàngđượccấpkhôngphùhợpnhucầu…thìhiệuquảsửdụngcủamứclươngnàychỉđạt50-70%.Tốtnhấtlàđemhếtsốhàngphânphốicủabíthưrachợbántheogiáchợrồivềtrảchoông600đồng/tháng.Bíthưcầngìrađómàmua. Nhưvậytỉnhnắmđượchànghóa,giácả.Vợbí thư thoảimái lựachọnhàngmua.Nhânviênthươngnghiệp,dânbuôn,đầucơ…khôngcòncơhộitiêucựcmàNhànướcchẳngmấtđồngnào,lạitiếtkiệmđượckhoảnbùlỗchothươngnghiệp,temphiếu,thờigian…TiếclàđềánnàyđanglàmdởthìôngHồĐắcHiđượcchuyểnvềtrungương. NhưngLongAnquyếtkhôngdừnglại.Thửnghiệmthựctiễnlạiphảiđitrước một bước. Tháng 8/1979, sau khi lĩnh toàn bộ định mức hiện vật(thángchín)củacánbộcôngnhânviêntrongtỉnh,thayvìphânphốihếtchocơsở,LongAnquyếtđịnhchọnmộtmặthàngbánrathịtrường.Nhữngđộtbiếnđượcđềphòng. ThôngthườngkhiNhànướcbánhàngrangoàithìphầnlớnlượnghàngđó bị “tay ngoài”móc ngoặc với “tay trong” đểmua. Đợi Nhà nước hếthàng,họbánrathịtrườngvớigiácaohơnnữa.Hoặcnếungườitiêudùngsợsaunàykhôngcóhàngmàcốgắngmuanhiềuđểdựtrữthìsẽgâykhanhiếmảo.Giảiphápởđâylàchiahàngđểbánlàmbalần.Làmnhưvậy,ngườimuasẽhiểukhôngphảiNhànướcchỉbánmộtlầnduynhất.Điềuđóđồngnghĩa:

đầucơsẽthấtbại. Khikhôngcònđầucơthìcáctệnạnmócngoặc,thamôsẽtriệttiêudần.Làm từngđợtcũng làđểgiữkhoảngcáchxử lýcác tìnhhuốngxấu…Vềmặtpháp lý, tỉnhủyxácđịnh:ghichép thậtminhbạch.Thửnghiệmxongtỉnh sẽ chủ động báo cáo toàn bộ kết quả với trung ương. Không tư lợi,khôngmờámmàcóíchchodân,chotỉnhdẫubịkỷluậtcũngkhôngsợ. Xàbôngđitrước… Mặthàngđầutiênđượcchọnlàxàbông.Đâylàthứhàngkhôngquáquantrọngnhưlươngthực,thựcphẩmnhưngcũnglàthứkhôngthểthiếuđốivớiđasốngườidân.Tháng9/1979,4tấnxàbôngđượcbàybántạihầuhếtcáccửahàng,hợptácxãmuabánvớigiácaogấp10lầngiáphânphối(chỉbáncóhạnchotừngđốitượng)vàtươngđươnggiáchợ. Nhưdự tính, trongbangàybánkhông sótmột cânvà tất nhiên, kháchhàng chủ yếu là “con buôn”. Thị trường xà bông từ xôn xao, ngơ ngácchuyểnsangngậpngừngnênhàngkhanhiếmvàhơinhíchgiá.Đúngmườingàysau,5tấnxàbôngtiếptheođượctungbánvớigiáynhưlầntrước(đãthấphơngiáchợlúcđóchútxíu). Hàngcũnghết rấtnhanhnhưng tư thươngđãdèdặt.Giáxàbônggiảmxuốngmức ban đầu.Mười ngày sau, lượng xà bông cuối cùng được tungbán.Đồngthời,tiềnlươngthángchínđượccấpchotấtcảcánbộcôngnhânviênchứccủatỉnh.Lươngkhôngđượctínhtheomứccũmàđượccộngthêmđịnhmứccủamặthàngxàbông(đãbịcắt)áptheođúnggiáchợhiệnthời. Aimuốnmuaxàbôngthìrachợ.Lúcnàytấtcảsốxàbôngnhữngngườiđầucơởnhữnglầnmuatrướcđượctungrachợ.Giágiảmrấtnhiều,ngườimuathoảimáilựachọnvàkhôngcònphảilomuadựtrữ.Thôngtinloanbáorộngrãi:xàbôngkhôngphânphốinữanhưngcũngkhôngthiếungoàichợhay cửa hàng quốc doanh. Câu chuyện xà bông đi trước xem như thànhcông. Ba thángcuốinăm1979, tấtcảcácmặthàngphânphốikhácđềuđượcLongAntungbánrathịtrường(trừgạo). 1kgthịtđượcNhànướcquyđịnhbánchocôngnhânviên3đồngthìLongAnbán thẳng rachợ30đồng…100%lươngcánbộcôngnhânviên trongtỉnhđượclĩnhbằngtiềnmặt.Toànbộsốhiệnvậtđềuđượcquyratiềntheomứcgiáthịtrường. Ngườinhànướchếtsứcphấnkhởi,thịtrườngsôiđộng,chỉsốgiácảhàng

tiêudùnggiảmxuốngrõrệt.Nhưngcólẽsungsướngnhấtlàcácbànộitrợkhôngphải thấp thỏmmuốncáigìcũngmuadựtrữ(vìsợ lúckháckhôngđượcphânphối);khôngphảinịnhmấycôthươngnghiệp. LầnđầutiênngườiLongAn(côngnhânviênchức)đượcăngạongoncủachính quêmình làm ra (trước đây gạo phải bán choNhà nước, còn côngnhân lại nhậngạomậudịch chất lượng thấpqua temphiếu).Lầnđầu tiênđượcănthịtcátươisống…Riêngquỹlươngcủatỉnhtănglêngấpbảylần.SốtiềnnàyLongAnthừasứcgiảiquyếtcácnghĩavụvớiNhànước(mualúa,thịtvàcáchànghóakhác)cũngnhưtrảlươngchocôngnhânviênchứcvàcònđủlậpquỹlươngriêngcủatỉnh. Thựctếđãchocâutrảlờiquáhùnghồn.BíthưtỉnhủygiaochogiámđốcSởThươngnghiệpLongAn làôngTưGiao tiếp tụchoàn thiệnđề án cảicáchphânphốicủaôngHồĐắcHi.Năm1982,cơchếbùgiávàolươngcủaLongAnchínhthứcđượcápdụngtrêntoàntỉnhvàsaunàymởmộthướngđimớichocảnước. XUÂNTRUNG-QUANGTHIỆN

ÔNCỐ,TRITÂN

Nhânmấyngàynghỉcuốituần,tiếpđếnlạilàngàyGiảiphónghoàntoànmiềnNamthốngnhấtđấtnước30/4,rồiQuốctếlaođộng1/5,ôngHuỳnh,ởmãitậnNhãNam(YênThế,BắcGiang)gọiđiệnmờibằngđượcmấyngườibạn cũ cùng cơ quan về quê ông chơi. Từ Hà Nội lên đó hơn tám chụckilomet,vớiđámthanhniênchỉsauhaigiờphóngxemáylàtới,nhưngcánhgiàđãnghỉhưudămbảynămrồi,vượtquãngđườngxađichơinhưvậythậtkhôngdễdàng.Tôicònđangbănkhoănđilạibằngphươngtiệngì,khôngcócontrai,chẳnglẽlạinhờconrểhaythằngcháungoạilaixemáyđưaôngđichơi,thìôngThànhgọiđiệnhẹnsẽcóôtôđón.Ôngấycònkhỏelắm,giọngcứsangsảng,hứahẹnchắcnịch:“Ôngcứyêntâmởnhàchờ,trênđườngđitôiđóncụChùyởPhủLý, rồiđếnnhàôngkhoảng8-9giờ sáng thứbảy.ChúngmìnhlàmmộtchầucàphêTrungNguyênởcáiquáncạnhcơquan,rồiquaBắcNinhđónôngVân,ôngChương.Haiôngấychínhlàtácgiảnêusángkiếngặpnhau lầnnàyđấy.”Thì ra con traiôngVânđang làmTổnggiámđốcmộtcôngtyTNHH,cóchinhánhởNinhBình.ÔngVânđãgiaochoanhấylotoanphươngtiệnđưađónmấyngườibạncũcủachađichơiNhãNam,đâylàquêhươngôngvàcũnglànơimàtrongnhữngnămkhôngquânMỹleothangđánhphámiềnBắc,cơquanôngđãsơtánlênđó. Gầngiữa trưa thứbảy, chiếcxe Innovađờimớibảychỗngồi từ từ leodốc,lượnvòngvèo,đưachúngtôilênđỉnhmộtkhuđồikhácao,mànhữngnăm60củathếkỷtrướcnơiđâyrặtchỉcóbạchđàn.Bâygiờthìbạtngànvảithiều,na,cam,quýtvànhiềuthứcâyquảkhác.ÔngbàHuỳnhđứngngoàicổngngôibiệtthựhaitầng,tươicườiđónchúngtôi.Ôngkhôngmờichúngtôivàonhàngay,màđưađithamquanmộtvòngquanhkhunhà,giớithiệuđủloàihoa,phonglan,câycảnh.Thỉnhthoảngđâuđólạicótiếngchimhótvéovon.Phong cảnh thật điềnviên, nên thơ, hạnhphúc.Sống trong cảnhnày khác nào TừThức lạc vào động tiên! Trong sáu anh em, cụChùy làngườicaotuổinhất,rờicơquanđầutiên,bàngiaochứcChủtịchcôngđoàncơsởchoôngHuỳnh.Sáubảynămsauđóđếnlượtôngấynghỉhưu,ôngThànhvàtôinhậnsổhưusaucùng,khiđãngoàilụctuầnđếnbốnnămtuổi.Ấylàdolãnhđạocơquanvậndụngchínhsáchđốivớinhữngngườicóhọcvịphótiếnsĩ(nayđãđượccoilàtiếnsĩ),vảlạingàyđócơquanđangthiếucánbộcôngđoàn,màtôivàôngThànhlạiđanglàChủtịchvàPhóChủtịchcôngđoàn.Thếmàđếnnaycũngđãgầnchụcnămrồi.Mỗingườichúngtôicómộtnghềchuyênmônkhácnhau,nhưngtấtcảđềugiốngnhautíchcực

thamgia công tác công đoàn. Tôi thường phụ trách công tác văn thểmỹ,cũngnhẹnhàng,đơngiản.Hàngnămvàonhữngdịplễhộitrọngđạitổchứcrabáo tường, thisáng tác thơ, truyệnngắn,hộidiễnvănnghệ, thiđấucácmônthểthao,thỉnhthoảngluyệntậpnhữngtiếtmụcthamgiahộidiễncủangành,hoặccủacáccơquanđóngtrênđịabànthủđô.Cònhàngthángcứphải đôi lầnmời đội chiếu bóng lưu động đưa những phim hay nhất vàochiếuởsâncơquanđểcảithiệnđờisốngtinhthầnchođoànviênvàgiađìnhhọ.NhưngôngThành,ôngVânthườngxuyênđượcphâncôngchămlođờisốngvậtchất,nênkhábậnrộn,phảigiảiquyếtnhiềuviệcphứctạp,khôngkhéo nhiều khi mất lòng người này, người nọ, chuốc vạ vào thân. ÔngChươngnguyênlàthủquỹcơquan,đượcbầuvàoBanchấphànhmấykhóaliền,cũngkiêmluônvai tròhầubaocôngđoàn.Ôngấy thìchỉ luônmồmmộtcâumuônthủa:“Cácbốphảicókếhoạchchitiêu,dựtrùsơmsớm,lúcnàocũngđộtxuất,thìnhàemxoaysaonổi!” ÔngHuỳnhsungsướng,thểhiệnsựvuimừng,mãnnguyệnramặt.Ôngbảotừngàynghỉhưukhỏehẳnra,sốngtrênđỉnhđồicao,hòanhậpvàothiênnhiênkhôngkhítronglành,lạithườngxuyênluyệntậpkhícôngdưỡngsinh,hìnhnhưmọibệnhtậtđềubiếnmất.HơnmườinămôngbàHuỳnhmộttaygây dựng nên cái trang trại phong phú, trùmật này. Các con ông đều đãtrưởngthành,ởriêng,cóbiệtthựtrêntỉnhlỵ,riênganhcontraiútcótrangtrạingaygầnbốmẹ.Ônggiớithiệucácmónăntrênbàntiệc,toànlànhữngthứtựtayôngtrồng,tựtayôngchănnuôi.Gàsẵntrongchuồng,cásẵntronghồ,camquýt trongvườn, rượunếpông tựủ rồichưngcất, raudưa thìthíchăngìcónấy,lúcnàocũngsẵncàchua,dưachuột,rauthơm,kểcảmùitàu, tía tô, húng láng…BàHuỳnhvốn là cánbộkỹ thuật nôngnghiệpbổsungrấtchínhxác:Nhưnggạođểthổicơm,nếpđồxôi,nấurượu,mắmmuốiđều phảimua ngoài chợ, vậy làmới tự túc được 50% thôi các bác ạ!CụChùyđắcý:Cácôngthấykhông,cánhtavẫncứchungchung,đạithể.Cácbà,nhấtlạilàcánbộkhoahọc-kỹthuậtmớilàngườirấtchily,cụthể.ÔngVângợiýkhéo:CụChùychắcvốncòndaydứtmãivềcáivụ“chily”khôngđồngýphânchiathuốclá,thuốclàochochịemphụnữ,đểđếnnỗihọlàmđơntậpthểkiệncôngđoàn?Thìcũngtạimấycái“ốngkhói”nhàcácôngtomồmcơ - cụChùyphảnbác luôn -Chắc cácôngcònnhớchứ,ngay trêndiễnđànĐạihộicôngđoàn,họlêntiếngchìchiết,nàolàkimchỉdànhriêngcho các bà,mấy cái bô cũngdành cho các bà, nhândịp 8/3 côngđoàn lođượcthứgìđềuưutiêncácbà,thếthìcũngphảiưuđãichứngtôicáigìchứ.ÔngThànhcũngchenvào:Tôikhổsởvềcáivụ“chạy”được50chiếcáomay-ô.Cảcôngđoàncótớigần300đoànviênnam,nhưvậyphảibốcthăm,

cứ6ngườimớicómộtngườiđược,thếmàchịemphụnữcũngđòithamgia.Họ lập luận, chị em nữ bây giờmùa hè cũng có thểmặcmay-ô,mà nếukhôngthìhọmangvềtặngchồngconcàngtốt,chứsao.CóngườicòndẫncảlờidạycủaBác:“Khôngsợthiếu,chỉsợkhôngcôngbằng”đểbảovệýkiếncủamình. Dân tộc ta phải tiến hành hai cuộc kháng chiến trường kỳ chống giặcngoạixâm.Suốt30nămhầunhưmọilựclượngtinhnhuệ,mọisứcngười,sức của phải tập trung cho tiền tuyến đánh giặc, thiếu hụt trầm trọng lựclượnglaođộngvàphươngtiệnsảnxuất.Hơnthếnữa,kẻthùluôntìmcáchphá hoại các nhà máy, cầu cống, ruộng đồng, các công trình kinh tế…;chúngmuốnkéonước ta trở lại thờikỳđồđá.Bởivậy,ngàyđóchúng tathiếuđủthứ.Trongcáithiếu,khôngthểcócáchnàokhác,phảiphânphối,chiachác.Nhữngaiđãsinhratrongnhữngnăm60,70củathếkỷtrướchẳncònnhớtớiPhóThủtướngLêThanhNghị.HầunhưnămnàoôngcũngphảidẫnđầuĐoànđạibiểuChínhphủnướctađithămcácnướcxãhộichủnghĩaanhem,đềnghịhọviệntrợchocuộckhángchiếncủata,chonhândânta.Nhậnđượcgạo,mì,ngô,bobothìdựavàotiêuchuẩnsổgạo.Sữađểphânphốicho trẻem, thươngbệnhbinhvànhữngngườiốmyếu.Lụađendànhchophụnữ.Nhiềumặthàngnhuyếuphẩmkhácnhưgiàydép,quầnáo,chănmền,áomưa,khănmặt,xàphòng,thuốcđánhrăng,bánhkẹo,đồhộp…vàngaycảđếncáikimsợichỉ, lưỡidaocạorâu,đènpin…khôngcó thườngxuyên,sốlượngnhậpvềlạiít,thườngphảiphânphốitớitừngcơquan. ĐúngnhưlờiBácđãdạy"…chỉsợkhôngcôngbằng”.Mộtkhiđãkhôngxácđịnhđượctiêuchí,tiêuchuẩnkhôngthốngnhất;mộtkhitồntạicơchếxin - cho (cóngườiđềnghị, cóngườiduyệt cấp), thìkhócó thểđạtđượccôngbằng,chodùchỉlàtươngđối.Chúngtôirấthiểuđiềuđó.Bởithế,mộttrongnhữngtiêuchuẩnhếtsứcquantrọngđểbầuvàoBanchấphànhCôngđoànphảilànhữngngườicómốiquanhệrộng,cónghệthuậtthuyếtphục,nóikiểugìcũnglàmngườiđốithoạiphảibùitai.ÔngThành,ôngVâncủachúngtôichínhlànhữngngườicócáitàiănnóinhưthế.Chảthếmàkhiđãởđộ tuổi ngoại tứ tuần, nhiều côvẫn chếtmê chếtmệt vềnghệ thuật nóichuyệncủacácôngấy.(Tuynhiêncácôngấylạilàngườirấtđúngmực,đếnmức“bàxã”còndámtuyênbố“némôngnhàtôivàosốnggiữađámphụnữxinhđẹpcảtháng,trởvềvẫnnguyênvẹn!”). Hơn20nămthamgiacôngtáccôngđoàn,cácôngThànhvàVânđãgiữđượcuytíngầnnhưtuyệtđốitrongcơquan.Côngtácchuyênmônthìkhỏiphảinói,ôngThànhlàPhóGiámđốc,ôngVânlàTrưởngphòngHànhchính

Quản trị, có rất nhiều sáng kiến, cải tiến kỹ thuật, liên tục đạt danh hiệuchiến sĩ thi đua của cơ quan, của ngành.Vềmặt công đoàn, họ là nhữngngườirấttíchcựcchămlođờisốngchocánbộ,côngnhân,viênchức.TếtNguyênđánhàngnăm,nhữngngàylễlớnnhưGiảiphóngmiềnNam30/4,Quốctếlaođộng1/5,Quốckhánh2/9…baogiờhọcũngchạyđượcvàitạthịtbò,thịtlợn,vàitrămcongàcôngnghiệphayvàitạcátrắmcỏ,rôphiđểgiađìnhcácđoànviêncóbữaăntươi.Rằmthángtámthìchắcchắntrẻemđượcvàocơquanchungtrăngrướccỗ,lạicònđượcmangvềnhàphầnbánhdẻo,bánhnướngvàhoaquả.NgàyQuốctếphụnữ8/3thìdùhoàncảnhcókhókhănđếnmấychị emcũngcóquà.ÔngThànhcòncó tài liênhệvớimấybàcửahàngthựcphẩmđểchiềuthứba, thứnăm,thứbảyhọđưarauvàobántrongsâncơquan.Điềunàyđượclòngphầnlớncánbộ,côngnhân,viênchứcnhưnglạibịnhiềuvịlãnhđạophêbìnhlàlàmảnhhưởngtớicôngtác, vì nhữngbuổi chiều đó hầu nhưmọi người đều “ăn bớt”một giờ laođộng,nhiềuhômnhânviêncửahàngthựcphẩmvàosớm,thìthờigianlàmviệccủacơquancònbịcắtxénnhiềuhơnnữa.Dùsao,cánhcánbộcôngđoànchúngtôivẫnủnghộôngThành. SuốtbangàyởchơinhàôngHuỳnh,chúngtôivừanhưđượcđiandưỡng,vừanhưdựmộttiểuhộinghịtổngkếtcôngtáccôngđoàn,lạivừađượcđitham quan nhiều di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh trong tỉnh BắcGiang,LạngSơn.Điềuquýgiánhấtlàrấtlâurồicánhgiàchúngtôimớilạicódịpsumhọpdàidài,khềkhàtròchuyệnlairai,nhiềukhicũngchẳngnênđầunênđũa,ôncốtritânấymà!Cảbọnchúngtôitrưởngthànhtrongcơchếbaocấp,nhưngkhôngmộtaikêuca,phànnàn,oán thángìvềcái thờivôcùnggiankhổđó.Nhìn lạinhữngchặngđườngcảdân tộc tavừa trảiqua,chúng tôiđều thốngnhấtquanđiểmcho rằng trongcuộcchiến tranhkhốcliệtvàkéodàinhưthế,nếukhôngcóchếđộbaocấp,thìkhôngthểnàohuyđộnghàng triệu thanhniên, trai trẻkhỏemạnhnhất ra trận,không thểnàothựchiệnđượcphươngchâm“Tấtcảchotiềntuyến,tấtcảđểchiếnthắng!”.Nếukhôngcóchếđộbaocấp,thìlàmsaongaytừnhữngnăm50củathếkỷtrước,ngaytừkhichúngtađangcòntiếnhànhgiaiđoạncầmcựchốngthựcdânPháp,BácHồ,ĐảngvàChínhphủtađãchỉthịchocácđịaphương,cácngànhlựachọnnhữngthanhniênưutúgửiđiđàotạoởnướcngoài,đểsaunàyvề xây dựngđất nước.Nếukhông thực hiện chế độ bao cấp, thì năm1975saukhigiảiphóngmiềnNamchúngtakhôngthểcóđộingũhàngchụcvạnkỹsư,bácsĩ,cánbộkhoahọckỹthuậtvàcánbộquảnlýđểbắtngayvào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội trên quymô cả nước và càngkhôngthểcóđượcnhữngthànhquảpháttriểnvĩđạitrong20nămđổimới

vừaqua. Đếnnaymọingườiýthứcđượcrằngbaocấpcảntrởsựpháttriểncủaxãhội,baocấplàmchoconngườithiếunăngđộng,thiếupháthuysángkiến,ỷlại,trôngchờvàocấptrên,vàongườikhác.Điềuđóbuộcchúngtaphảiđổimới,thoátrakhỏicơchếcũ.Đổimớilàmộtquátrìnhgiankhổ,lâudàivàkhôngthểkhôngđauđớn.Tuynhiên,trênquanđiểmvĩmô,chúngtacũngthấyrõrằngtrongxãhộicónhữngngườikhỏemạnh,cónhữngngườibệnhtật,khôngcósứclaođộng;cóngườinhiềukhảnăngvàthànhđạt,cũngcókhôngítngườikémmaymắn,đặcbiệtlàchúngtatrảiquahaicuộckhángchiếntrườngkỳchốngthựcdânPhápvàđếquốcMỹ,hiệncòncórấtnhiềugiađìnhchínhsách,cácbệnhbinh,cácbàmẹanhhùng,chonênđoạntuyệtvớichếđộbaocấp,nhưngphảicóchínhsáchxãhội,chếđộphúc lợibảođảmchomọingườiđiềukiệnsốngvàcơhộihọc tập, làmviệc,cốnghiếnchođấtnước. NgôSơn