‹çindekiler - Kitap Okur Yazarkitap.okur-yazar.net/e-kitap/aof/BIY201U-bitki-sistematigi.pdf · Classis Marattiopsida..... 60 Classis Polypodiopsida..... 60

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ xi

S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri ...... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 4‹S‹MLEND‹RME.............................................................................................. 5Familya ve Üzerindeki Birimlerin ‹simlendirilmesi ..................................... 5Cins ve Cinse Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme........................................ 5Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme........................................... 5Latince ‹smin Yazar›...................................................................................... 6Tip ................................................................................................................. 6Öncelik, Aktarma ve Ay›rma ........................................................................ 7B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹...................................................................................... 7Tayin Anahtarlar› ........................................................................................... 8SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹ ...................................................................... 9Yapay Sistemler ............................................................................................. 9Mekanik Sistemler ......................................................................................... 10Do¤al Sistemler ............................................................................................. 11Filogenetik Sistemler ..................................................................................... 11Ça¤dafl Sistemler............................................................................................ 12S›n›fland›rma Sistemlerinin Dayand›¤› Görüfller.......................................... 13HERBARYUM TEKN‹KLER‹........................................................................... 13Bitki Toplamak ‹çin Gerekli Malzemeler..................................................... 14Tohumlu Bitkilerin Herbaryumu.................................................................. 14

Bitkileri Toplama ve Kurutma Yöntemleri ............................................ 14Kurutulan Örneklerin Yap›flt›r›lmas› ve Etiketleme .............................. 15Bitki Örneklerinin Korunmas› ................................................................ 15

Baz› Özel Gruplar›n Herbaryumu ................................................................ 16E¤reltilerin Herbaryumu ......................................................................... 16Alglerin Herbaryumu .............................................................................. 16Karayosunlar›n›n Herbaryumu ............................................................... 16Mantarlar›n Herbaryumu......................................................................... 17Likenlerin Herbaryumu........................................................................... 17

Özet................................................................................................................ 18Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 20

Algler......................................................................................... 22G‹R‹fi ............................................................................................................. 23ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ................................................................ 23Morfolojik Yap›lar›na Göre Algler................................................................ 24Alglerde Üreme ve Yaflam Döngüleri .......................................................... 24Alglerin Yaflama Alanlar› ve Beslenme fiekilleri ......................................... 26ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI ................................................................. 27ÇEfi‹TL‹ ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹ ÖZELL‹KLER‹ ............................. 27Cyanobacteria (Cyanophyta, Mavi Yeflil Algler) ........................................ 27

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Cyanobacteria’n›n Yaflam Alanlar›.......................................................... 27Cyanobacteria’n›n Morfolojik Özellikleri ............................................... 27Cyanobacteria’n›n Fizyolojik Özellikleri ................................................ 28Cyanobacteria’da Üreme......................................................................... 29

Euglenophyta (Öglenoidler) ........................................................................ 29Pyrrophyta (Dinoflagellatae, Dinoflagellatlar) ............................................ 29Bacillariophyta (Diatomae) .......................................................................... 30Chrysophyta (Alt›n Rengi Algler) ................................................................ 30Phaeophyta (Kahverengi Algler) ................................................................. 31

Phaeophyta Bölümünün S›n›fland›r›lmas› ............................................ 32Rhodophyta (K›rm›z› Algler) ....................................................................... 33Chlorophyta (Yeflil Algler) ........................................................................... 34

Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n Genel Özellikleri ................................. 34Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n S›n›fland›r›lmas› .................................... 34Clasiss Chlorophyceae ........................................................................... 34Classis Conjugatophyceae ..................................................................... 35Classis Charophyceae.............................................................................. 36

Özet................................................................................................................ 37Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 38S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 39Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 39Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 40Okuma Parças› .............................................................................................. 40

Bryophyta,Lycopodiophyta, Pteridophyta........................... . 42G‹R‹fi .............................................................................................................. 43DIVISIO BRYOPHYTA (KARAYOSUNLARI) ............................................... 44Bryophyta Bölümünün Genel Özellikleri .................................................... 44Bryofitlerin S›n›fland›r›lmas› ......................................................................... 46Classis Anthocerotopsida .............................................................................. 47

Anthoceroropsida’da Gametofit.............................................................. 47Anthocerotopsida’da Sporofit ................................................................. 48Anthocerotopsida’n›n .............................................................................. 48S›n›fland›r›lmas› ....................................................................................... 48

Classis Marchantiopsida ................................................................................ 48Marchantiopsida’n›n Hayat Devresi ....................................................... 49Marchantiopsida’da Gametofit................................................................ 49Marchantiopsida’da Sporofit ................................................................... 49Marchantiopsida’n›n S›n›fland›r›lmas›..................................................... 49Bryopsida’da Hayat Devresi ................................................................... 53Bryopsida’da Gametofit .......................................................................... 53Bryopsida’da Sporofit ............................................................................ 54Classis Bryopsida’n›n S›n›fland›r›lmas› ................................................... 54Subclassis Bryidae ................................................................................... 55

DIVISIO LYCOPODIOPHYTA (K‹BR‹T OTLARI)........................................ 56DIVISIO PTERIDOPHYTA (E⁄RELT‹LER) ................................................... 57Pteridophyta’n›n Hayat Devresi.................................................................... 57Pteridophyta’n›n S›n›fland›r›lmas›................................................................. 58Classis Psilotopsida ....................................................................................... 59Classis Equisetopsida .................................................................................... 59

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Classis Marattiopsida ..................................................................................... 60Classis Polypodiopsida.................................................................................. 60

Ordo Osmundales ................................................................................... 61Ordo Salviniales ...................................................................................... 61Ordo Polypodiales .................................................................................. 61

Özet ............................................................................................................... 63Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 64Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 65S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 65Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65

Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular)...................................................... ............. 66

G‹R‹fi .............................................................................................................. 67SPERMATOPHYTA (TOHUMLU B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹ ................. 68GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) .................................................. 68Gymnospermlerin Genel Özellikleri ............................................................ 69GYMNOSPERMAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI .............................................. 70CLASSIS 1. CYCADOPSIDA (CYCADOPHYTA) .......................................... 71Ordo 1 Pteridospermales (Pteridospermophyta)......................................... 71Ordo 2 Cycadales.......................................................................................... 72Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta) .................................................... 73CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA (PINOPHYTA, CONIFEROPHYTA) ............ 74Ordo 1 Cordaitales ........................................................................................ 74Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta) .............................................................. 74Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae)...................................................... 75

Familia Pinaceae (Çamgiller).................................................................. 75Familia Taxodiaceae ............................................................................... 80Familia Cupressaceae (Servigiller) ......................................................... 81Familia Araucariaceae (Maymuna¤ac›giller) .......................................... 84Familia Cephalotaxaceae ........................................................................ 84Familia Podocarpaceae ........................................................................... 84Familia Taxaceae (Porsukgiller) ............................................................. 84

CLASSIS 3 GNETOPSIDA (GNETOPHYTA)................................................. 85Ordo 1 Ephedrales ........................................................................................ 85

Familia Ephedraceae (Denizüzümügiller) ............................................. 85Ordo 2 Welwitschiales .................................................................................. 86

Familia Welwitschiaceae......................................................................... 86Ordo 3 Gnetales ............................................................................................ 86

Familia Gnetaceae................................................................................... 86Özet................................................................................................................ 87Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 88Okuma Parças› .............................................................................................. 89Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 89S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 90Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 90

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I:Magnoliidae .............................................................................. 92

G‹R‹fi .............................................................................................................. 93ANGIOSPERMLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ............................................... 93Angiospermlerde Vejetatif Organlar............................................................. 94Angiospermlerde Üreme Organlar› ............................................................. 94ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹N..............................SINIFLANDIRILMASI ..................................................................................... 98CLASSIS MAGNOLIOPSIDA ( DICOTYLEDONES, DICOTYLEDONEAE).. 98Magnoliopsida S›n›f›n›n Özellikleri ............................................................. 98SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE ................................................................... 100Ordo Magnoliales ......................................................................................... 100

Familia Magnoliaceae (Manolyagiller) .................................................. 100Ordo Laurales ................................................................................................ 101

Familia Lauraceae (Defnegiller) ............................................................. 101Ordo Piperales............................................................................................... 101

Familia Piperaceae (Karabibergiller)...................................................... 102Ordo Aristolochiales...................................................................................... 102

Familia Aristolochiaceae (Lohusaotugiller)............................................ 102Ordo Nymphaeales ....................................................................................... 103

Familia Nymphaeaceae (Nilüfergiller) ................................................... 103Ordo Ranunculales........................................................................................ 104

Familia Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) .......................................... 104Familia Berberidaceae (Han›mtuzlu¤ugiller) ......................................... 106

Ordo Papaverales .......................................................................................... 106Familia Papaveraceae (Gelincikgiller) ................................................... 107Familia Fumariaceae (fiahteregiller) ....................................................... 107

Özet................................................................................................................ 109Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 110Okuma Parças› .............................................................................................. 111Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 112S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 113

Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae................................................................................. 114

G‹R‹fi .............................................................................................................. 115SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAE .................................................................. 115Ordo Hamamelidales .................................................................................... 116

Familia Platanaceae (Ç›nargiller)............................................................ 116Familia Hamamelidaceae (Güvercina¤ac›giller) .................................... 116Ordo Urticales ......................................................................................... 117Familia Ulmaceae (Karaa¤açgiller)......................................................... 117Familia Cannabaceae (Kenevirgiller) ..................................................... 117Familia Moraceae (Dutgiller) .................................................................. 118Familia Urticaceae (Is›rgangiller)............................................................ 118

Ordo Juglandales........................................................................................... 118Familia Juglandaceae (Cevizgiller) ......................................................... 119

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Ordo Fagales ................................................................................................. 119Familia Fagaceae (Kay›ngiller) ............................................................... 119Familia Betulaceae (Huflaa¤ac›giller) ..................................................... 121

Ordo Casuarinales ......................................................................................... 121Familia Casuarinaceae (Demira¤ac›giller).............................................. 122

SUBCLASSIS III CARYOPHYLLIDAE ............................................................ 122Ordo Caryophyllales ..................................................................................... 122

Familia Cactaceae (Kaktüsgiller) ............................................................ 122Familia Chenopodiaceae (Kazaya¤›giller) ............................................. 123Familia Amaranthaceae (Tilkikuyru¤ugiller) ......................................... 123Familia Portulacaceae (Semizotugiller) .................................................. 124Familia Caryophyllaceae (Karanfilgiller)................................................ 124

Ordo Polygonales.......................................................................................... 124Familia Polygonaceae (Karabu¤daygiller, Çobande¤ne¤igiller)........... 125

Ordo Plumbaginales...................................................................................... 125Familia Plumbaginaceae (Diflotugiller) .................................................. 125

SUBCLASSIS IV DILLENIIDAE ...................................................................... 125Ordo Dilleniales ............................................................................................ 126

Familia Paeoniaceae (fiakay›kgiller)....................................................... 126Ordo Theales................................................................................................. 127

Familia Theaceae (Camelliaceae, Çaygiller) .......................................... 127Familia Clusiaceae (Guttiferae, Binbirdelikotugiller) ............................ 127

Ordo Malvales ............................................................................................... 128Familia Tiliaceae (Ihlamurgiller)................................................................... 128Familia Sterculiaceae (Kakaogiller) .............................................................. 128Familia Malvaceae (Ebegümecigiller)........................................................... 128Ordo Nepenthales (Böcek Kapanlar) .......................................................... 129

Familia Nepenthaceae (Suibri¤igiller).................................................... 129Familia Droseraceae (Sinekkapangiller) ................................................ 129

Ordo Violales................................................................................................. 129Familia Cistaceae (Ladengiller)............................................................... 129Familia Violaceae (Menekflegiller) ......................................................... 130Familia Tamaricaceae (Ilg›ngiller) .......................................................... 130Familia Cucurbitaceae (Kabakgiller) ...................................................... 130Familia Begoniaceae (Begonyagiller) .................................................... 131

Ordo Salicales................................................................................................ 131Familia Salicaceae (Sö¤ütgiller).............................................................. 131

Ordo Capparales ........................................................................................... 131Familia Capparaceae (Kebereotugiller) ................................................. 131Familia Brassicaceae (Cruciferae, Hardalgiller) ..................................... 132Familia Resedaceae (Muhabbetçiçe¤igiller)........................................... 132

Ordo Ericales ................................................................................................. 132Familia Ericaceae (Fundagiller) .............................................................. 132

Ordo Primulales ............................................................................................ 133Familia Primulaceae (Çuhaçiçe¤igiller).................................................. 133

Özet ............................................................................................................... 134Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 136Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 137S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 137Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 137

‹ ç indek i ler vii

Magnoliopsida III: Rosidae...................................................... 138G‹R‹fi ............................................................................................................. 139SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹...................................... 139SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI ....................................... 139Ordo Rosales ................................................................................................ 140

Familia Crassulaceae (Damkoru¤ugiller) ............................................... 140Familia Rosaceae (Gülgiller)................................................................... 141

Ordo Fabales ................................................................................................. 143Familia Mimosaceae (Küstümotugiller).................................................. 143Familia Caesalpiniaceae ......................................................................... 144Familia Fabaceae (Leguminosae, baklagiller)........................................ 144

Ordo Proteales............................................................................................... 147Familia Elaeagnaceae (‹¤degiller) ......................................................... 147

Ordo Myrtales .............................................................................................. 147Familia Myrtaceae (Mersingiller) ............................................................ 147Familia Punicaceae (Nargiller) .............................................................. 148

Ordo Rhizophorales ...................................................................................... 148Familia Rhizophoraceae ........................................................................ 148

Ordo Cornales .............................................................................................. 148Familia Cornaceae (K›z›lc›kgiller) .......................................................... 148

Ordo Euphorbiales........................................................................................ 149Familia Euphorbiaceae (Sütle¤engiller) ................................................. 149

Ordo Rhamnales............................................................................................ 149Familia Vitaceae (Asmagiller) ................................................................ 149

Ordo Linales ................................................................................................. 150Familia Linaceae (Ketengiller) ...................................................................... 150Ordo Sapindales ........................................................................................... 150

Familia Hippocastanaceae (Atkestanesigiller) ....................................... 150Familia Aceraceae (Akçaa¤açgiller) ....................................................... 151Familia Anacardiaceae ............................................................................ 151Familia Rutaceae (Turunçgiller) ............................................................. 152Familia Zygophylla.................................................................................. 152

Ordo Geraniales ............................................................................................ 152Familia Geraniaceae (Turnagagas›giller) ............................................... 152

Ordo Apiales.................................................................................................. 153Familia Araliaceae (Duvarsarmafl›¤›giller).................................................... 153

Familia Apiaceae (Umbelliferae, maydonozgiller) ................................ 153Özet ............................................................................................................... 155Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 156Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 157S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 157Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 158

Magnoliopsida IV: Asteridae................................................... 160G‹R‹fi ............................................................................................................. 161SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ............................... 161SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI .................................. 161Ordo Gentianales ......................................................................................... 162

Familia Apocynaceae (Zakkumgiller) ................................................... 162

‹ ç indek i lerviii

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Familia Asclepiadaceae .......................................................................... 162Ordo Solanales ............................................................................................. 163

Familia Solanaceae (Patl›cangiller) ....................................................... 163Familia Convolvulaceae (Sarmafl›kgiller) .............................................. 163Familia Cuscutaceae (Cinsaç›giller)........................................................ 164

Ordo Lamiales .............................................................................................. 164Familia Boraginaceae (Hodangiller) ..................................................... 164Familia Verbenaceae (Mineçiçe¤igiller) ................................................ 165Familia Lamiaceae (Labiatae, Ball›babagiller) ...................................... 165

Ordo Plantaginales ....................................................................................... 168Familia Plantaginaceae (Sinirliotugiller) ............................................... 168

Ordo Scrophulariales ................................................................................... 168Familia Oleaceae (Zeytingiller) ............................................................. 168Familia Scrophulariaceae ........................................................................ 169Familia Orobanchaceae (Canavarotugiller) .......................................... 169Familia Pedaliaceae (Susamgiller) ......................................................... 170Familia Bignoniaceae ............................................................................. 170

Ordo Campanulales ..................................................................................... 170Familia Campanulaceae (Çançiçe¤igiller) ............................................. 170

Ordo Rubiales .............................................................................................. 171Familia Rubiaceae (Kökboyas›giller) .................................................... 171

Ordo Asterales .............................................................................................. 172Familia Asteraceae (Compositae, Papatyagiller) .................................. 172

Özet................................................................................................................ 176Kendimiz S›nayal›m....................................................................................... 177Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 178S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 178Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 179

Liliopsida I: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae............. 180G‹R‹fi .............................................................................................................. 181CLASSIS LILIOPSIDA (TEK ÇENEKL‹LER) ................................................... 181SUBCLASSIS I. ALISMATIDAE ...................................................................... 183Ordo Alismatales ........................................................................................... 183

Familia Butomaceae (Has›rsaz›giller)..................................................... 183Familia Alismataceae (Susinirotugiller) .................................................. 183

Ordo Hydrocharitales.................................................................................... 184Familia Hydrocharitaceae (Kurba¤azehirigiller) .................................... 184

Ordo Najadales.............................................................................................. 184Familia Juncaginaceae............................................................................. 184Familia Najadaceae (Superisigiller) ........................................................ 184Familia Potamogetonaceae ..................................................................... 185Familia Ruppiaceae ................................................................................. 185Familia Zannichelliaceae......................................................................... 185Familia Zosteraceae (Denizçimigiller).................................................... 185Familia Cymodoceaceae ......................................................................... 185Familia Posidoniaceae............................................................................. 186

SUBCLASSIS II. ARECIDAE........................................................................... 186Ordo Arecales................................................................................................ 186

Familia: Arecaceae (Palmiyegiller) ......................................................... 186

‹ ç indek i ler ix

9. ÜN‹TE

Ordo Pandanales........................................................................................... 187Familia Pandanaceae............................................................................... 187

Ordo Arales ................................................................................................... 187Familia Acoraceae (Azake¤erigiller) ...................................................... 187Familia Araceae (Y›lanyast›¤›giller)........................................................ 187Familia Lemnaceae (Su mercime¤igiller)............................................... 188

SUBCLASSIS III. COMMELINIDAE ............................................................... 189Ordo Commelinales ...................................................................................... 189

Familia Commelinaceae.......................................................................... 189Ordo Juncales................................................................................................ 189

Familia Juncaceae (Has›rotugiller) ........................................................ 189Ordo Cyperales ............................................................................................. 190

Familya Cyperaceae (Papirüsgiller)........................................................ 190Familia Poaceae (Gramineae, Bu¤daygiller) ........................................ 190

Ordo: Typhales.............................................................................................. 192Familia: Sparganiaceae (Kozakam›fl›giller) ............................................ 193Familia Typhaceae (Sukam›fl›giller) ...................................................... 193

Özet ............................................................................................................... 194Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196Yararlan›lan Baflvurulabilecek Kaynaklar .................................................... 196

Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae ......................................... 198G‹R‹fi .............................................................................................................. 199SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE ................................................................ 199Ordo Bromeliales .......................................................................................... 200

Familia Bromeliaceae.............................................................................. 200Ordo Zingiberales ......................................................................................... 201

Familia Strelitziaceae (Cennetkuflugiller) ............................................... 201Familia Musaceae (Muzgiller)................................................................. 202Familia Zingiberaceae (Zencefilgiller) ................................................... 202Familia Cannaceae ................................................................................. 203

SUBCLASSIS V. LILIIDAE ............................................................................. 204Ordo Liliales .................................................................................................. 204

Familia Liliaceae (Zambakgiller) ............................................................ 204Familia Iridaceae (Süsengiller) .............................................................. 206Familia Agavaceae ................................................................................. 207Familia Smilacaceae (Sparnagiller)......................................................... 207Familia Dioscoreaceae (Tatl›patatesgiller) ............................................. 208

Ordo Orchidales .......................................................................................... 208Familia Orchidaceae (Salepgiller) .......................................................... 208

Özet ............................................................................................................... 210Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 211Okuma Parças› ........................................................................................... .. 212Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 213S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 213Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 213

Sözlük ................................................................................... 215Dizin ...................................................................................... 219

‹ ç indek i lerx

10. ÜN‹TE

Önsöz

Canl›lar›n bilimsel yöntemlerle s›n›fland›r›lmas›, biyolojinin temel dallar›ndanbiridir. Genellikle bilim insanlar›n› ilgilendiren bir bilim dal› oldu¤u kanaati yay-g›n olmakla birlikte; canl›lardan çeflitli ekonomik amaçlarla yararlanma veya yap›-lacak bilimsel çal›flmalarda do¤ru sonuçlara ulaflma ancak s›n›fland›rma bilimininyard›m›yla mümkündür. T›bbi ve aromatik bitkiler konusunda çal›flanlar için do¤-ru bitkisel materyali kullanmak ekonomik de¤erinin yan›nda, yaflamsal öneme desahiptir. Bu konudaki bilgisizli¤in zaman zaman yol açt›¤› pek çok olumsuz ör-nek vard›r ve do¤ru hizmet ancak yeterli bilgi birikimi ile sunulabilir. Bu neden-le kitab›n›zda, bitki sistemati¤i dersinin içerdi¤i konular, T›bbi ve Aromatik Bitki-ler Önlisans Program› ö¤rencilerinin ihtiyac›na yönelik olarak ifllenmifltir.

Elinizdeki kitap, bitki sistemati¤inin geçmiflten günümüze geliflimi ile s›n›flan-d›rma ve bitkilerin isimlendirilmesine yönelik kurallar›n tan›t›m› ile bafllamaktad›r.Daha sonra, ilkelden geliflmifle do¤ru bitki gruplar› ele al›nm›fl ve genel özellikle-ri verilmifltir. Günümüzde bitki olarak nitelendirilmeyen, ancak t›bbi amaçla kul-lan›mlar› olan alglere de de¤inilmifltir. Ünitelerde önemli gruplar›n özellikleri ifl-lenmekle birlikte, yurdumuzda yay›l›fl gösteren ve ekonomik kullan›m alan› olanbitkilerin tan›t›lmas›na öncelik verilmifltir.

Uzaktan ö¤retim tekniklerine uygun olarak haz›rlanan ünitelerde metnin ya-n›nda bilimsel terimlere iliflkin aç›klamalar verilmifltir. S›ra sizde ve kendimizi s›-nayal›m sorular›yla da ö¤rencinin edindikleri bilgileri de¤erlendirmesi ve gerekti-¤inde tekrar yapabilmesi için yönlendirilmeleri sa¤lanm›flt›r. Baz› ünitelerin sonu-na ö¤rencilerimizin ünite konular›n› günlük hayatla iliflkilendirmelerini sa¤layanokuma parçalar› da eklenmifltir. Bu dersin konular›n›n daha kolay anlafl›lmas›n›sa¤lamak üzere, mümkün oldu¤u kadar çok görsel materyale yer verilmifltir. Eli-nizdeki kitapta yer alan fotograflar›n çok büyük bir k›sm› orijinaldir ve ünite ya-zarlar›n›n arflivlerinden seçilmifltir. 2, 3 ve 10. Ünitelerdeki baz› fotograflar, Doç.Dr.Güray Uyar, Dr. Mehmet Candan, Dr. Özge Tufan Çetin ve Dr. Meral Y›lmaz ta-raf›ndan sa¤lanm›flt›r. Kendilerine kitab›m›z› daha de¤erli k›lan katk›lar› için te-flekkür ederiz.

T›bbi ve Aromatik Bitkiler Önlisanas Program›’nda yer alan Bitki Sistemati¤idersine kaynak olarak haz›rlanan bu kitab›n ö¤rencilerimiz için yararl› olaca¤›n›umuyorum.

Editör

Prof.Dr. Ayflen TÜRK

Önsöz xi

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin temel kavramlar› tan›mlayabilecek,Geçmiflten günümüze tür kavram›n›n de¤iflimini aç›klayabilecek,Bitkilerin isimlendirilmesi için uygulanan temel kurallar› tan›mlayabilecek,Do¤ru bitki tayininin önemini de¤erlendirebilecek,Eski y›llardan bu yana oluflturulan s›n›fland›rma sistemlerini de¤erlendirebilecek,Çeflitli bitki gruplar›nda kullan›lan herbaryum tekniklerini aç›klayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Biyolojik tür kavram›• Kategori• Takson• Binominal nomenklatür• Bitkilerde isimlendirme kurallar›

• Bitki tayini• Tayin anahtar›• S›n›fland›rma sistemleri• Herbaryum teknikleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• TEMEL KAVRAMLAR• ‹S‹MLEND‹RME• B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹• SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹• HERBARYUM TEKN‹KLER‹

1B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹

S›n›fland›rma,‹simlendirme veHerbaryumTeknikleri

G‹R‹fi‹nsano¤lu varoluflundan bu yana, yaflam›n› kolaylaflt›rmak amac›yla çevresindekivarl›klar› s›n›fland›rmaya çal›flm›flt›r. Bafllang›çta günlük yaflam› kolaylaflt›ran bu ifl-lem, bilimsel alanda önemli bir yere sahip olmufltur. Örne¤in evimizin mutfa¤› yada elbise dolab›ndaki eflyalar›n yerleflim düzeni, günlük yaflam›m›zda fark›nda ol-mad›¤›m›z bir kolayl›k sa¤lar.

S›n›fland›rma olarak adland›r›lan bu ifllemin sonucunda ortaya ç›kan verimlilik-ten birçok bilim dal› da kendi kriterleri çerçevesinde yararlanmaktad›r. Bu durum-da bilimsel s›n›fland›rma kavram› ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in kimyac›lar do¤adabulanan elementleri çeflitli özelliklerine göre s›n›fland›rarak periyodik cetveli olufl-turmufllar, jeologlar ise mineralleri çeflitli yap›sal özelliklerine göre grupland›rm›fl-lard›r. Bilimsel s›n›fland›rma olarak adland›r›lan bu bilim dal›ndan biyolojinin altdal› olan Botanik bilimi de kendi amaçlar›na uygun olarak yararlanmaktad›r.

Bilimsel s›n›fland›rman›n amac›, yeryüzünde bulunan bitkileri, yap›sal özellikleri ve akra-bal›k iliflkilerine göre grupland›rarak bir sistem içinde araflt›r›lmas›n› ve ö¤renilmesinikolaylaflt›rmakt›r.

Halk aras›nda bitkiler otlar, çal›lar ve a¤açlar fleklinde bilimsel anlamda düflü-nülmeden sadece görünümlerine göre isimlendirilmifllerdir. Bu tan›mlar›n her biritek bir türü de¤il, d›fl morfolojilerine göre birbirine benzeyen bir grup bitki türü-nün genel ad›n› ifade eder. Ancak bilimsel bir yönteme baflvurulmadan günümüz-de 300 bin civar›nda oldu¤u kabul edilen bitki türünü ve aralar›ndaki akrabal›kiliflkilerini inceleyebilmek oldukça güçtür. ‹flte bu amaca hizmet için ortaya ç›kanbilim dal›na Bitki Sistemati¤i (Sistematik Botanik) denir. Bitki sistemati¤ininbitkileri s›n›fland›r›rken uyaca¤› bilimsel kural, prensip ve kriterler ise Taksonomibilimi taraf›ndan belirlenir.

Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›nda genel olarak kullan›lan baz› kural ve kavramlarvard›r. Bunlardan bafll›calar›; Linne hiyerarflisi, tür kavram›, Latince veya Eski Yu-nanca’n›n kullan›m› olarak s›ralanabilir. Ayr›ca hayvanlar, bitkiler, mantarlar, alglerve bakteriler gibi gruplarda uygulanan kurallar farkl›l›k gösterir. Bu Ünitede, bitki-lerin s›n›fland›r›lmas›n›n bafll›ca esaslar› özetlenecek, çeflitli gruplarda uygulananherbaryum teknikleri anlat›lacakt›r.

S›n›fland›rma, ‹simlendirmeve Herbaryum Teknikleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Genel Biyoloji kitab›n›zdaki 3. Üniteyi okuyarak, bu konudaki temel bilgileri hat›rlayabi-lirsiniz.

TEMEL KAVRAMLARBitkilerin s›n›fland›r›lmas›ndaki temel prensiplere geçmeden önce baz› terimleritekrar etmek yararl› olur. Taksonomik kategori terimi, farkl› sistematik düzeyibelirler. Belli bir kategoride yer alan canl› grubu ise takson olarak adland›r›l›r.

Taksonomide temel kategori türdür. Bu nedenle önce tür kavram›n› günümü-ze kadar geçirdi¤i aflamalar› inceleyerek aç›klayal›m:

Önceleri do¤adaki çeflitli canl›lar›n sabit ve de¤iflmez birer tür örne¤inin özel-liklerine sahip olduklar› düflünülüyordu. Baflka bir deyiflle; de¤iflmeyen sabit birtip örne¤i vard›r ve bu tip, türü oluflturur düflüncesi hakimdi. O türün bütün ör-nekleri de, tip ile ayn› özellikleri tafl›r, farkl›l›klar ise yetersiz geliflmeye ba¤l›d›r. Bugörüfl, tipe ba¤l› tür kavram› olarak an›l›r. Daha sonraki y›llarda, tür kavram›n›ndo¤ada çok say›daki birey topluluklar›n› birbirinden ay›rmak üzere insano¤lu tara-f›ndan gelifltirildi¤i ileri sürülmüfltür. Bu görüfl ise, nominalistik tür kavram› ola-rak adland›r›l›r.

Günümüzde, özellikle canl›lar hakk›ndaki bilgilerimizin geldi¤i nokta, biyolo-jik tür kavram›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Türün gerçekçi bir tan›mlamas›n› ya-pabilmek için, belli kriterler oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bugünkü bilgilerimizin ›fl›-¤›nda, sabit karakterler kullan›larak tür tan›m› yapmak mümkün olmad›¤› için po-pulasyona dayal› tür tan›m›n›n uygun oldu¤una inan›lmaktad›r.

Mayr (1979)’a göre, gerek fiili, gerekse potansiyel olarak verimli döller verebi-len verebilen do¤al populasyonlar tür olarak adland›r›l›r. Bu tan›ma göre, türünbafll›ca özellikleri flunlard›r:

• Döl verme toplulu¤udur.• Ekolojik bir birimdir.• Genetik bir birim (Birbiri ile ilgisi olan bir gen havuzu)’dir.Biyolojik tür tan›m›, baz› sak›ncalar›na karfl›n günümüzde çok kabul görmekte-

dir. Ancak uygulamadaki güçlükler nedeniyle halen türler, üreme izolasyonu olupolmad›¤›na bak›lmaks›z›n morfolojik özelliklerine göre belirlenmektedir. Günü-müzde kökleri tipolojik düflünceye dayanan ancak evrim olgusu üzerine kurulanmorfolojik türler (morfospesies) belirlenmektedir. Bunun bafll›ca nedeni de, biyo-lojik tür tan›m›ndaki üreme izolasyonlar›n› tam olarak ortaya koyma zorluklar› veçaprazlama deneylerinin uzun sürmesidir.

S›n›fland›rmadaki hiyerarflik yap›y› bu program›n Genel Biyoloji kitab›ndan okuyarak ha-t›rlay›n›z.

Günümüzde temel kategorinin tür oldu¤undan bahsettik. Türün alt›nda alttürve varyete olmak üzere iki kategori daha yer al›r. Irk, klan gibi daha alt kategori-ler de baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›r.

Tür, üreme izolasyonuna dayanan bir kavramd›r. Türüstü kategorileri ise türde-ki gibi belli kriterlere dayand›rmak oldukça zordur. Daha çok akrabal›k iliflkilerigöz önüne al›narak oluflturulmaya çal›fl›l›r. Mayr (1979), yüksek taksonun di¤erle-rinden ayr›lm›fl yak›n türler toplulu¤u oldu¤unu ve dereceli bir s›n›fland›rmada ay-n› düzeydeki bütün taksonlar› içerdi¤ini belirtmektedir.

Türüstü kategorileri k›saca tan›mlayal›m:

4 Bitk i S istemati¤iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Populasyon: Belirli bir yerdebulunan ve aralar›nda genal›flverifli olan (verimli döllerverebilen) bireylertoplulu¤udur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cins (Genus), ortak kökenden geldi¤i kabul edilen ve benzeri akraba cinsler-den belirgin bir flekilde ayr›lan bir tür veya tür grubunun oluflturdu¤u bir birimdir.Cinsin üzerinde yer alan Aile (Familia) ise, ayn› kökenden geldi¤i kabul edilen birveya bir grup cins içeren ve yak›n akraba ailelerden belirgin olarak ayr›lan bir bi-rimdir. Ailenin daha üzerinde de yine ayn› mant›kla oluflturulan Tak›m (Ordo), S›-n›f (Classis), Bölüm veya fiube (Divisio veya Phylum) kategorileri yer al›r. Da-ha sonra Alem (Regnum) ve en üstte yer alan Alan (Domain) kategorileri gelir.

Yukar›da sayd›klar›m›z›n yan›nda botanikte çeflitli kategorilerin alt ve üst birim-leri de kullan›l›r. Örne¤in subfamilia, tribus, subtribus, Aile (Familia) kategori-sinin; subgenus ve section ise Cins kategorisinin alt birimleridir. Bir alt takson-dan tek veya çok say›da içermeleri dikkate al›narak monotipik veya politipiktaksonlardan bahsedilir. Örne¤in tek cinse sahip familya monotipik familya, bir-den fazla cinsi olan familya ise politipik familya olarak adland›r›l›r.

‹S‹MLEND‹RMEBitkilerin isimlendirilmesinde di¤er canl›larda oldu¤u gibi Eski Yunanca veya La-tince dilleri belli kurallar çerçevesinde kullan›l›r. Adland›rma, taksonomik grup vedüzeylerin yerinin belirleyen terimler gibi kurallar Uluslararas› Botanik Adlan-d›rma Kodu’nda yer al›r. Bu kodun uygulanmas›yla bitkiler, k›s›mlar› ve ürünle-rine iliflkin çal›flmalarda ortak bir dille iletiflim kurmak mümkün olabilmektedir.

Familya ve Üzerindeki Birimlerin ‹simlendirilmesiCins üzerindeki taksonlar›n bilimsel isimleri belli son ekler kullan›larak oluflturu-lur. Bu ek ve örnek isimler Tablo1.1 de yer almaktad›r.

Cins ve Cinse Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirmeCins isimleri, tekil bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir ve büyükharfle bafllar. Cins ismi, Rosa gibi eskiden verilmifl bir ad, Victoria gibi bir flah›s is-mi ya da Filago, Iflago, Logfia gibi bir anagramdan oluflturulabilir. Cinse ba¤l›subgenus gibi bir alt birim bulunuyorsa cinsin ad›, alt birimin k›saltmas› ve ad› Are-naria L. subgen. Arenaria örne¤inde oldu¤u gibi yanyana yaz›l›r.

Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirmeBitkilerin bilimsel isimleri cins ad› ve tür epiteti olmak üzere iki kelimeden meyda-na gelir. Birinci kelime, türün ait oldu¤u cins ismi, ikincisi ise epitettir ve türe özel

Son ek Örnek isim

Divisio (Bölüm) -phyta Spermatophyta

Subdivisio (Altbölüm) -phytina Euphyllophytina

Classis (S›n›f) -opsida Liliopsida

Subclassis (Alts›n›f) -idea Magnoliidae

Ordo (Tak›m) -ales Laurales

Subordo (Altordo) -ineae Alismatineae

Familia (Aile) -aceae Aristolochiaceae

Subfamilia (Altaile) -oideae Cichorioidae

Tribus (Oymak) -eae Calenduleae

Subtribus (Altoymak) -inae Fuchsiinae

51. Ünite - S ›n › f land›rma, ‹s imlendirme ve Herbaryum Teknik ler i

Tablo 1.1Cins üzerindekitaksonlar›nisimlendirilmesindekullan›lan sonekler.

Anagram: Bir kelimeninharflerinin yerininde¤ifltirilmesi ile oluflturulanfarkl› isimler.

olan isimdir. ‹kili isimlendirme ya da binominal nomenklatür olarak adland›-r›lan bu yöntem, Linnaeus (1753)’den bu yana kullan›lmaktad›r. Epitet ad›n› verdi-¤imiz bu kelime, s›fat veya isim olabilir. Bu durumda epitetin s›fat, isim veya bile-flik kelime olmas›na göre de¤iflik kurallar uygulan›r. Tür isimleri o taksonun belli birözelli¤ini betimleyebilir, bilim dünyas›na katk›da bulunmufl bir kiflinin ad› ya da ya-y›l›fl gösterdi¤i yer veya bölgenin ismi olabilir. Afla¤›daki örnekleri inceleyelim:

Platanus orientalis do¤u ç›nar›Piper nigrum karabiberInula sechmenii Prof.Dr.Özcan Seçmen’in ad›na ithafenDigitalis grandiflora büyük çiçekli yüksükotuTüre ba¤l› alt birimler, cinste oldu¤u gibi önce tür ad›, ard›ndan birimin k›salt-

mas› ve alt birimin ad› eklenerek yaz›l›r. Pinus nigra subsp. pallasiana ve Betavulgaris var. cicla türe ba¤l› alt birimlerin yaz›m›na örnek olarak verilebilir.

Latince ‹smin Yazar›Bitkilerle ilgili çal›flmalarda, Latince cins ve tür adlar›n›n ard›ndan bir veya birkaçkifli ad› verildi¤i görülür. Bu isimler, Latince ismi veren ve yay›nlayan kifli veya ki-flilere aittir. Latince ismin yazar› olarak da adland›r›lan bu kiflilerin isimlerinin ya ta-mam› ya da k›saltmas› kullan›l›r. Linnaeus’de (L.) oldu¤u gibi, çok tan›nm›fl araflt›-r›c›lar›n isimleri çok k›sa yaz›l›r. Üç veya daha fazla heceden oluflan isimler ise k›-salt›larak kullan›l›r. Ayn› soyad›n› tafl›yan yazarlar› ay›rt etmek için soyad›ndan ön-ce isimlerinin ilk harfi yaz›l›r. Baba o¤ul araflt›r›c›larda ise, o¤ul botanikçinin soya-d›n›n ard›na fil., f. (filius, o¤ul) eklenir. Latince isim teklif edilen kifli taraf›ndan ya-y›nlanmam›flsa nomen nudum ad›n› al›r. Bu isim daha sonra farkl› bir yazar tara-f›ndan korunarak yay›nlanabilir bu durumda ilk yazar›n ad›ndan sonra “ex” yaz›la-rak yay›nlayan kiflinin ad› eklenir.

Örnek: Gysophila polyclada Fenzl ex Boiss. türünün ad›n› Fenzl adl› araflt›r›c›vermifl ancak yay›nlamam›flt›r. Daha sonra, Boissier bu türü ilk yazar›n ismini ko-ruyarak yay›nlam›fl ve bilim dünyas›na tan›tm›flt›r.

Yazar isminden sonra verilen “in” kelimesinin ise iki anlam› vard›r. Birincisindeo ismin baflka bir yazara ait yay›nda geçerli olarak yay›nland›¤›n› gösterir. ‹kincisin-de ise, yazar›n kendi ismiyle o ismi yay›nlad›¤› kayna¤›n aras›na “in” eki koyulur.

Örnek: Aethionema papillosum P.H.Davis in Fl. Turkey 10:233 (1988). Bu tü-rü P.H. Davis adl› araflt›r›c› tan›mlam›fl, isimlendirmifl ve editörü oldu¤u Flora ofTurkey’in 10. cildinde yay›nlanm›flt›r.

Latince ismin yazar›n›n ad›, isimdeki kesinli¤i sa¤lamak amac›yla kullan›l›r.

TipBir taksonun ismi geçerli bir flekilde yay›nland›¤›nda, o isim bir bitkiye ba¤lanm›flolur. Bu bitkiye de ismin tipi (Tipusu) denir. Tür isminin tipi, o tür tan›mlan›rkenincelenip herbaryuma kald›r›lm›fl olan örnektir. Cinsin tipi ise cins isminin tan›t›l-mas›na temel olarak kullan›lan türdür. Di¤er bir deyiflle, bir taksonun isminin tipi,taksonun kademesine ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir. Bilimsel isimlerin do¤ru olarakuygulanabilmesi için tip örneklerinin görülmesi gerekir.

Taksonlar›n de¤il, isimlerin tipi vard›r.

6 Bitk i S istemati¤i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Herbaryum, s›k›flt›r›larakkurutulmufl bitkiörneklerinin belli bir düzeniçinde yer ald›¤›koleksiyondur. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Öncelik, Aktarma ve Ay›rmaHer takson için günümüzde kullan›labilecek tek bir geçerli isim vard›r. Baflka birdeyiflle, bir taksona kurallara uygun olarak en erken tarihte verilmifl olan isim, otaksonun geçerli ismidir. Ancak farkl› araflt›r›c›lar farkl› tarihlerde ayn› bitkiyi ta-n›mlay›p onu isimlendirmifl olabilir. Bu durumda verilen ilk isim geçerli olup di¤e-ri sinonim ad›n› al›r.

Baz› gruplarda ise s›n›fland›rma bilimindeki geliflmelere ba¤l› olarak yeni dü-zenlemelere ihtiyaç duyulabilir. Özellikle çok say›da tür içeren ve türler aras›nda-ki farkl›l›klar›n kolayca belirlenemedi¤i cinsler gibi sorunlu olarak nitelendirilentaksonlar üzerinde böyle çal›flmalar s›kça yap›l›r. Örne¤in baz› türlerin baflka bircinse aktar›lmas›, bazen de alt tür veya varyetenin tür seviyesine yükseltilmesi yada tam tersi bir düzenleme gerekebilir. Bu iflleme aktarma denir. Aktarmada türüya da alt düzeyi belirten epitet geçerli ise aynen korunmal›d›r. Yeni oluflturulan is-min arkas›ndan ilk ad›n yazar› parantez içinde verilir, ikincinin yazar› ise arkas›n-dan parantezin d›fl›na eklenir.

Bir türün iki veya daha fazla türe ayr›lmas› gerekti¤i durumlarda ise eski türünepiteti yeni türlerden birinde korunurken di¤erlerine yeni isimler verilir.

B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹‹nsanlar, çevrelerinde bulunan bitkilerin adlar›n› merak ettikleri için, onlardan za-rar gördükleri, yararland›klar› ya da daha fazla bilgi edinmeye ihtiyaç duyduklar›için ö¤renmeye çal›fl›rlar. Bitkilerle ilgili ekonomik faaliyetlere bafllamak veya bi-limsel çal›flmalar yap›lmas› amaçlan›yorsa, isimlerinin do¤ru olarak bilinmesi gere-kir. Aksi taktirde hastal›k, zehirlenme veya çal›flmada baflar›s›zl›k gibi istenmeyensonuçlar do¤abilir.

Bitkilerle ilgilenen kifliler onlar›n do¤ru isimlerini bildi¤ine inand›klar› kimsele-re sorarak ö¤renebilir. Bu durumda o kiflinin yeterli bilgiye sahip oldu¤undanemin omak gerekir. En güvenilir yol ise, bu konuda temel bilgiye sahip olan kifli-lerin yapt›klar› bitki tayini ifllemidir. Bu aflamada öncelikle gerekli olan, konuyailiflkin özel terimlerin ö¤renilmesidir. Bu terimler günlük hayatta kullan›lmaz, an-cak bitki tayininde önem tafl›r. Örne¤in, hastat ok fleklindeki, obovat ise ters yu-murta fleklindeki yapra¤› ifade eder. Bafllang›çta anlafl›lmas› güç gibi gelen bu te-rimler kullan›ld›kça ve tecrübe artt›kça kiflisel yeteneklere de ba¤l› olarak bitki ta-yini son derece zevkli bir ifllem haline dönüflebilir.

Özel terim bilgisi, sab›r ve kararl›l›k gibi kiflisel yeteneklerin d›fl›nda bitki tayi-ninde çal›fl›lan bölge ve yak›n yörelerin flora kitaplar›na ihtiyaç duyulur. Flora ki-taplar›, bu konuda yararlan›labilecek en önemli kaynaklard›r. Bu kitaplarda bölge-de bulunan bitkilerin tayin anahtarlar›, yay›l›fl gösterdikleri lokalite kay›tlar›, hertürün deskripsiyonu ve diyagnostik özellikleri yer al›r.

Tayin ifllemine geçmeden önce, ülkemiz için yararlan›lan flora kitaplar›na de-¤inmek yararl› olur. Türkiye Floras› (Flora of Turkey and the East Aegean Islands)bu konudaki en kapsaml› eserdir. On bir ciltten oluflan bu eserin dokuz cildiDr.P.H. Davis, onuncu cilt ayn› araflt›r›c› ve arkadafllar›n›n editörlü¤ünde ve aras›n-da Türk uzmanlar›n da bulundu¤u çok say›daki araflt›r›c› taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.On birinci cilt ise, Türk araflt›r›c›lar›n eme¤iyle yaz›lm›flt›r. Günümüzde, bu eserde-kilere eklenen çok say›daki türleri ve çal›flmalar› da kapsayan ve ülkemizdeki bo-tanikçilerin haz›rlad›¤› yeni bir serinin bas›lmas›na iliflkin kapsaml› bir proje baflla-t›lm›flt›r. Eserin 2023 y›l›nda tamamlanmas› hedeflenmektedir.


Flora: Belli alandaki (Ülke,ada vb.) bitki türlerininlistesi.

Tayin iflleminde flora kitaplar›ndan yararlan›ld›¤›n› belirtmifltik. Bazen de dahaaz kapsaml›, resimli el kitaplar› bu ifllem için kullan›fll› olabilir. Bu kaynaklardakianahtarlardan yararlanarak s›ras›yla, elimizdeki bitkinin;

• Familya tayin anahtar›ndan familyas›, • Cins tayin anahtar›ndan cinsi ve• Tür tayin anahtar›ndan türü bulunur.E¤er bitkinin familyas› veya cinsinin do¤ru olarak bildi¤imize inan›yorsak, da-

ha alt kategoriye ait tayin anahtar›ndan da bafllayabiliriz.Bu aflaman›n ard›ndan yine flora kitaplar›nda bulunan deskripsiyona baka-

rak tayinimizin do¤rulu¤unu bir kez daha kontrol edebiliriz. Deskripsiyon,bitkinin özelliklerinin bulundu¤u genifl bir aç›klamad›r. Burada bitkinin boyu,morfolojik özellikleri gibi taksonomik karakterleri ayr›nt›l› olarak belli bir düzeniçinde s›ralanm›flt›r.

Örnek: Chenopodium foliosum (Moench) Aschers türünün deskripsiyonu:Tek ya da çok y›ll›k, hemen hemen tüysüz, dik, 25-70 cm. Alt yapraklar, üçgen-

den hastat ya da romboide kadar de¤iflken. Çiçekler saps›z, yo¤un, küresel, çiçek-lerin tafl›y›c› yapraklar› düz-m›zraks›, üstteki çiçeklerin ço¤u tafl›y›c› yapraks›z. Çi-çek örtüsü 3-5 parçal›, önce yeflil renkli, sonra k›rm›z› ve meyvede etli (kurak alan-lardan toplanan bitkilerde bazen zars›). Tohumlar dikey, koyu k›rm›z›-kahverengi,düz ya da kenarlarda çukurlu, yo¤un bir flekilde benekli. Çiçeklenme 5-7. aylar.Da¤l›k alanlardaki steplerdei yol kenarlar›nda ve 1200-1800 m yüksekliklerde ya-y›l›fl gösterir.

Diyagnostik özellikler ise, bitkiyi yak›n akraba bitkilerden ay›rt etmeye yara-yan belirgin özellikleri kapsar.

Örnek: Polygonum persicaria türünü yak›n türlerden biri olan P. lapathifoli-um’dan ay›rt etmemizi sa¤layan diyagnostik özellikler:

Polygonum persicaria L.P. lapathifolium’ a çok benzer ancak, çiçekler aç›k pembe, k›n› sert tüysü, yap-

raklar ve çiçek durumu sap› guddesiz (salg› kesesiz).

Tayin Anahtarlar›Tayin anahtarlar›, elimizdeki bitkinin ait oldu¤u taksonlar› belirlememize yarayanpratik kaynaklard›r. Anahtarlar, benzer ve farkl› özellikler taksonomik aç›dan a¤›r-l›klar›na göre grupland›r›l›r ve eldeki örne¤e dayan›larak izlenen yolun sonundabitkinin hangi taksonda yer ald›¤› belirlenmifl olur. Bu aflamada, terminoloji bilgi-si ve gözlem yetene¤i baflar›y› etkiler.

Bafll›ca dört tip tayin anahtar› vard›r. Bunlardan ilki olan özet aç›klamal›anahtarlar, eski flora kitaplar›nda kullan›lm›flt›r. Deskripsiyolar ve tan›mlar içe-ren, kullan›m güçlü¤ü nedeniyle terk edilmifl bir anahtar türüdür.

Göndermeli (Braket), çatall› (Dikotom) ve çok giriflli anahtarlar ise, gü-nümüzde kullan›lan anahtar tipleridir. Göndermeli ve çatall› anahtarlar iki seçimedayan›r. Göndermeli anahtarda farkl›l›¤› belirten karakterler iki fl›kta arka arkayaverilir. Çatall› anahtarda ise, farkl›l›¤› belirten karakterlerle ayr› gruplar oluflturulur.Bu nedenle uzun anahtar kullan›m› için daha uygundur.

fiimdi, bu iki tip anahtar› örneklerle inceleyelim, örneklerimiz ayn› karakterlerkullan›larak oluflturulmufltur:


Göndermeli anahtar örne¤i:1.Yumru köklü ...................................................... 21. Kaz›k köklü ....................................................... 4

2. Yapraklar basit........................................... 32. Yapraklar bileflik ....................................... tür A

3. Petal 5 ................................................................ tür B3. Petal 4................................................................. tür C

4. Yaprak kenar› dentat ................................ tür D4. Yaprak kenar› serrat ................................. 5

5. Çiçek durumu rasemoz ..................................... tür E5. Çiçek durumu kimoz ........................................ tür F

Çatall› anahtar örne¤i:1. Yumru köklü

2. Yapraklar basit3. Petal 5 ........................................................ tür B3. Petal 4......................................................... tür C

2. Yapraklar bileflik ........................................... tür A1. Kaz›k köklü

4. Yaprak kenar› dentat .................................... tür D4. Yaprak kenar› serrat ..................................... 55. Çiçek durumu rasemoz .............................. tür E5. Çiçek durumu kimoz .................................. tür F

Çok giriflli anahtarlar ise, baz› büyük familyalardaki cinslerin tayininde örnek-leri görülen anahtar tipidir. Familyan›n önemli özellikleri için birer sembol belirle-nir. Tayin edilecek örne¤in özellikleri bu sembollere göre not edilerek bir formüloluflturulur. Bu formülden de örne¤imizin hangi cinse ait oldu¤u bulunur.

Ekonomik kullan›m alan› olan bitkilerle ticari veya bilimsel amaçl› çal›fl›l›rken ilk ad›m obitkinin ad›n›n do¤ru olarak belirlenmesidir. Bu nedenle tayin konusunda temel bilgileresahip olmak son derece önemlidir.

SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›na yönelik çal›flmalar çok eski y›llardan bu yana sürdü-rülmektedir. Bu bölümde s›n›fland›rma sistemlerinin günümüze kadar geçirdi¤iaflamalar anlat›lacakt›r.

Yapay SistemlerM.Ö. 300-M.S.1580 y›llar› aras›nda bitkiler halk taraf›ndan insanlar için yararl›l›k ved›fl görünüfllerine göre s›n›fland›r›l›rken bu kriterler bilim adamlar› taraf›ndan birazdaha gelifltirilerek kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Dönemin önde gelen bilim adamla-r›ndan Aristo önceleri yeryüzünde birkaç yüz canl› çeflidinin oldu¤unu düflündü-¤ü için s›n›fland›rma konusunda bir düflünce ortaya koymam›flt›r. Daha sonra çev-resinde çok say›da canl› çeflidinin yaflad›¤›n› fark etmifltir. Böylece yukar›da de¤i-nilen özelliklere baflkalar›n›n da eklenmesi gerekti¤i görüflüyle s›n›fland›rmada da-ha ayr›nt›l› kriterlere baflvurulmas›n›n önünü açm›flt›r.

Bu dönemde bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin ilk yaz›l› bilgilere, bitki siste-mati¤inin öncüsü kabul edilen ve Aristo’nun ö¤rencisi olan Theophrastus’un “De


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Historia Plantarum” adl› kitab›nda rastlanmaktad›r. Araflt›r›c›n›n eserinde a¤aç, ça-l›, yar› çal›, ot, yabani, kültür, yaprakl›, yaprak döken, tohumlu, tohumsuz, çok y›l-l›k, tek y›ll›k, çift y›ll›k, çiçek durumlar› ve organlar›n›n durumu, kökler ve gövdefarkl›l›klar› gibi görünüfle dayal› özelliklere de¤inmesi oldukça önemlidir. I. yüzy›l-da yaflayan Dioscorides’de t›bbi öneme sahip olan yaklafl›k 600 kadar bitki türünütan›mlam›fl, bugün Fabaceae (Baklagiller) Labiatae (Ball›babagiller) ve Umbellife-rae (Maydonozgiller) olarak bilinen do¤al bitki gruplar›n› ortaya koymufltur. Yapays›n›fland›rma olarak isimlendirilen bu dönemdeki önemli araflt›r›c›lardan AlbertMarcus (1193-1280)’da Theophrastus’un ortaya koydu¤u sisteme ba¤l› kalarak bit-kileri yaprakl› ve yapraks›z (kriptofitler) olarak grupland›rm›flt›r. Yaprakl› bitkilerigövde yap›lar›ndaki farkl›l›klara göre tekçenekliler (monokotiller) ve çiftçenekliler(dikotiller), çiftçeneklileri ise otsu ve odunsu olarak iki farkl› bölüm içerisinde de-¤erlendirmifltir. 1500 y›llar›na kadar bu süreç birçok araflt›r›c›n›n s›n›fland›rma sis-temlerine yapt›klar› katk›larla devam etmifltir.

Yapay sistemler döneminde araflt›r›c›lar, bitkilerin belirgin morfolojik karakterlerini elealarak s›n›fland›r›lmaya çal›flm›fllard›r.

1500-1580 aras›ndaki 80 y›ll›k sürede bitkilere sanatsal yönden yaklaflan Her-balistler döneminde, bir çok bitkiye ait çok güzel resimler çizilmifl, bunun yan›n-da bitkilerin bilimsel kriterlere dayal› olark s›n›fland›r›lmas› çabalar›n›na katk›dabulunulmufltur. A¤aç, çal› ve ot olarak 567 türü tan›mlayan Jorem Bock ve ekono-mik de¤erleri ile yaprak yap›lar›na göre tan›mlamalar yapan Mathias de l’Obel her-balistler döneminde yer al›r.

Mekanik SistemlerYapay sistemler olarak adland›r›lan bundan önceki dönemde bitkileri s›n›fland›r-mak için kullan›lan karakterlerin büyük bir bölümü görünümle ilgiliyken, MekanikSistemler (1580-1760) döneminde ise yap›sal özellikler de dikkate al›nm›flt›r. Budönem, s›n›fland›rma çal›flmalar›nda otsu ve odunsuluktan ovaryumun durumuna,meyve lokulus say›s›ndan hücre özsuyunun bulunufl biçimine kadar olan yap›salözellikleri kullanan Andrea Casealpina (1519-1603) ile bafllam›flt›r. Jean Bauhin(1541-1631) daha iyi say›labilecek karakterlere dayanarak 5000 bitkiyi tan›mlam›fl,Gaspard Bauhin (1560-1624) ise tür ile cins aras›ndaki fark› tan›mlam›fl ve ilk kezikili isimlendirmeyi (binominal nomenklatür) önermifltir. Bu dönem içinde JohnRay (1628-1705) tek-çift çenek ayr›m›nda meyve özelliklerini kullanm›fl, yaprak veçiçek özelliklerine göre daha alt gruplar› olufltumufltur. Araflt›r›c›n›n en önemli bul-gular›ndan biri de, bitkilerin karakterlerinin hem genotipik hem de fenotipik ola-bilece¤i yolundaki düflüncelerdir. J.B.Tournefort (1656-1708), otsu ve odunsu olu-flun yan› s›ra çiçek özelliklerini kullanarak ilk kez modern anlamda cins kavram›-n› ortaya koymufltur.

Bu dönemin tart›flmas›z en önemli ismi ve sistemati¤in babas› say›lan ‹sveçliCarl Linnaeus (1707-1778)’ dir.

Linnaeus’un sistematik bilimine katk›s› s›n›fland›rmada kullan›lmak üzere seçilecek ka-rakterlerin di¤er k›s›mlara göre ortam koflullar›ndan daha az etkilenen üreme organlar›-na dayand›rmas› ve daha önce Gaspard Bauhin’ in önerdi¤i ikili isimlendirmeyi gelifltire-rek kullanmas›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Linnaeus, Systema Natura, Genera Plantarum ve Species Plantarum isimli kitap-lar›nda çok say›da bitki cinsi ve türünü tan›mlam›flt›r. Ancak Linnaeus da hiç bir tü-re girmeyen bir tak›m ara formlar› görmüfl olmas› ve bunlar› varyete olarak isim-lendirmesine ra¤men “türler bafllang›çta ne kadar yarat›ld›ysa flimdide o kadar türvard›r” görüflüne sahip oldu¤u için varyetelerin türlerin de¤iflebilirli¤inin bir kan›-t› oldu¤unu göz ard› etmifltir.

Do¤al SistemlerBitkilerin s›n›fland›r›lmas›na yönelik bilgi birikimi artt›kça daha önceki dönemlerdekullan›lan karakterlerin s›n›fland›rmada yeterli olmad›¤›n› görülmüfltür. Bu durum-da araflt›r›c›lar, olabildi¤ince çok say›da karaktere dayand›r›larak yap›lan s›n›fland›r-man›n daha do¤ru bir sistem ortaya ç›karaca¤›n› düflünmüfllerdir. 1760-1880 y›llar›aras›n› kapsayan bu dönemin ilk araflt›r›c›s› ve say›sal (numerik) taksonominin ku-rucusu say›lan Michel Adanson (1727-1806), bitkileri günümüzde oluflturulan mo-dern ordo ve familyalara yak›n olarak grupland›rabilmifl ancak kendisinden sonragelen baz› araflt›r›c›lar gibi bütün karakterlerin eflit önemde oldu¤unu iddia etmifl-tir. Bu dönem içinde birçok araflt›r›c› vard›r. Alphonse De Candolle, bitkileri vaskü-ler (damarl›) ve sellular (hücresel) olamak üzere iki büyük gruba ay›rm›flt›r. Kurdu-¤u sistem, bugün de Angiospermlerin en ilkel grubu olarak kabul edilen Ranuncu-laceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) ile bafllamas› nedeniyle önemlidir. Bununla birlikte sis-tem bir çok çeliflkili yönler de tafl›maktad›r. Stephan Endlicher ise oluflturdu¤u sis-teminde filogenetik yaklafl›mlarda bulunmas›yla ilgi çekmektedir. Bu dönemin enönemli sistemi, 1862-1883 y›llar› aras›nda George Bentham ve Joseph D. Hooker ta-raf›ndan oluflturulan Bentham-Hooker sistemidir. Sistemde bugün de kullan›ld›-¤› gibi Dikotiller Monokotillerden sonra yer almaktad›r. Evrime dayal› filogenetikbir mant›k kullan›lmamas›na ra¤men bu yaklafl›m oldukça ilginç olmakla birlikte,Dikotillerlerle Monokotiller aras›na Gymnospermlerin yerlefltirilmesi nedeniyle gü-nümüzde kullan›lan sistemlerle uygunluk göstermemektedir. Oldukça uzun sürenbu dönem içinde s›n›fland›rmada çok say›da özelli¤in kullan›lmas›, bitkiler aç›s›n-dan daha iyi s›n›fland›rmalar›n ortaya koyulmas›n› sa¤lam›flt›r.

Filogenetik SistemlerBu sistem 1880’den günümüze kadar olan bir zaman dilimini kapsamakta olup,1859 y›l›nda Darwin’in Türlerin Kökeni isimli eserinin yay›nlanmas›n›n ard›ndanbafllam›flt›r. Bu dönemde, türler ars›ndaki akrabal›k iliflkilerini kullanmaya çal›fl›l-maktad›r. Bu sistemler türler aras›ndaki akrabal›k derecelerine yani bir soya¤ac›nadayan›r. Darwin’e göre, evrimin temel ilkesi do¤al seçilimdir ve canl›lar›n en de¤ifl-mez parças› hangileriyse s›n›fland›rma içinde onlar›n kullan›lmas› daha do¤rudur.

Daha önceki dönemlerde araflt›r›c›lar ele ald›klar› morfolojik ve yap›sal özellikleri kulla-narak taksonomik gruplar oluflturmaya çal›fl›rken bu dönemde do¤ada zaten varolan soya-¤açlar› ortaya konulmaya çal›fl›lmaktad›r.

August W. Eichler, amentum çiçek durumuna sahip bitkileri (Amentiferae) il-kel kabul ederek sistemini bafllatm›fl, taksonlar› ilkelden geliflmifle do¤ru s›ralam›fl,böylece ilk filogenetik sistemi oluflturmufltur.

Adolf Engler ve Karl Prantl’ in ortaya att›¤› ve Engler-Prantl olarak bilinen sis-tem ise, 1892-1964 y›llar› aras›nda bu iki araflt›r›c›n›n yan›nda baflka araflt›r›c›lar›nda kat›l›m›yla oluflturulmufltur. Sistem oluflturulurken Eichler sistemine ba¤l› kal›n-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Amentum: Erkek ve difliçiçekleri genellikleperiants›z olup baflakfleklinde dizilmifl ve ekseniafla¤›ya do¤ru e¤ildi¤i içinsark›k duran çiçek durumu(kedicik çiçek durumu).

m›fl, dikotillerde Amentiferae, monokotillerde Pandanales gruplar› ilkel kabuledilmifltir. Bu gruplar›n ise bilinmeyen bir Gymnospermae atadan polifiletik olaraktüredi¤i ileri sürülmüfltür. Bu sistemde baflta yer alan Monokotiller daha sonra so-na al›nm›flt›r. Ö¤retim ve herbaryumlar›n düzenlenmesinde sa¤lad›¤› kolayl›klarnedeniyle Engler Prantl sistemi Avrupa’da halen kullan›lmaktad›r.

Di¤er bir önemli filogenetik sistem ise Charles Edwin Bessey (1897-1915) tara-f›ndan ileri sürülmüfltür. Sistemde Angiospermae’nin, Bennetitales tak›m›ndan mo-nofiletik olarak türedi¤i kabul edilir. Kaktüs a¤ac› biçiminde oluflturulan filogene-tik sistemin en alt›nda Ranales yer al›r. Daha önceki sistemlerden de yararlanansistem baz› yönlerden elefltirilere maruz kalm›flt›r. Bessey’in genel olarak ortayakoydu¤u prensiplere göre; evrim sadece pozitif yönde olmaz. Araflt›r›c›, negatifyönde de olabilece¤ini, homojen yap›lar›n heterojen yap›lara göre daha ilkel oldu-¤unu, bitkinin tüm organlar›n›n ayn› sürede evrimleflemeyece¤ini ve bitkiler ara-s›nda gerçekleflen iliflkilerde genetik hatlar›n afla¤›lara do¤ru gidildikçe de¤iflebile-ce¤ini belirtmifltir.

Bu bölümde ele ald›¤›m›z sistemler, s›n›fland›rmada birer ekol olarak nitelendirilir.Amentiferae’yi ilkel kabul edenler Englerian tip, Ranales’i ilkel kabul edenler ise Ranali-an tip sistemler olarak de¤erlendirilmektedir.

Bu ekollerin ›fl›¤› alt›nda pek çok sistem ortaya at›lm›flt›r. Bunlardan Hans HallierSistemi (1905-1912), Alfred Barton Rendle Sistemi (1930), Hutchinson Sistemi (1926-1969),ve Armen Takhtajan (1966-1997) sistemi en önemlileri aras›nda say›labilir.

Arthur Cronquist taraf›ndan 1968-1988 y›llar› aras›nda gelifltirilen Cronquist sis-temi ise, Takhtajan sistemine benzemekle birlikte polifiletik gruplar parçalanm›flve iliflkili görülen taksonlarla birlikte yerlefltirilmifltir. Bu sistem morfolojik, anato-mik, palinolojik, embriyolojik, biyokimyasal ve paleobotanik bulgulara dayan›la-rak gelifltirilmifltir. Bitkilerin gelifltirdi¤i ve hayvanlar taraf›ndan yenmelerini engel-leyen kimyasal bileflikler ve onlar›n bitki gruplar›ndaki da¤›l›mlar›ndan da sisteminoluflturulmas›nda yararlan›lm›flt›r. Kitab›m›zda Angiospermlerin s›n›fland›r›lmas›n›ele alan ünitelerde bu sistem izlenmektedir.

Ça¤dafl SistemlerTipe ba¤l› tür tan›mlar›n›n gerçek anlamda türü yans›tmad›¤›n› ö¤rendik. Tip örne-¤i bir birey oldu¤una göre, zaman ve mekanla s›n›rl› ve genetik olarak da di¤erle-rinden farkl›d›r. Biyolojik tür tan›m› ise, populasyona dayan›r. Bir türün yay›l›fl ala-n›n›n farkl› bölümlerindeki populasyonlar aras›nda farkl›l›klar gözlenir. Ayn› za-manda bireylerin aksine populasyonlar süreklilik gösterir. ‹flte, bu nedenle popu-lasyon sistemati¤i ak›m› ortaya ç›km›flt›r. Bu ak›ma göre, taksonlar›n populas-yonlar veya populasyon gruplar› fleklinde kabul edilmesi tür ve tür alt›ndaki kate-gorilerin belirlenmesini kolaylaflt›rmaktad›r. Populasyon sistemati¤i, canl›lar›n mor-folojik olarak s›n›fland›r›lmas›na dayanan klasik taksonominin gelifltirilmifl flekliolarak düflünülebilir. Bunun yan›nda, populasyon sistemati¤i, tür ve alt› kategori-lerde kullan›fll› bir yöntem olmas›na ra¤men, cins ve üzerinde pek yararl› de¤ildir.

Günümüzde gelifltirilmeye çal›fl›lan ça¤dafl s›n›fland›rma yöntemleri, klasik taksonomininyan›nda populasyon sistemati¤i, sitolojik, anatomik, serolojik, palinolojik bulgular›, DNAve protein analizlerini gibi modern yöntemleri içerir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Say›sal taksonomide canl›lar› ölçülebilen karakterleri ele alarak s›n›fland›rmayadayanmakla birlikte fakl›l›klar›n biyolojik nedenlerini aç›klayamamas› nedeniyles›n›fland›rma için tek bafl›na yeterli görülmemektedir.

S›n›fland›rma Sistemlerinin Dayand›¤› GörüfllerTarihsel geliflim süreci içerisinde incelemeye çal›flt›¤›m›z s›fland›rma sistemlerininortaya ç›kmas›nda ve ifllerlik kazanmas›n›n alt›nda yatan görüfller Mayr (1979)’agöre flöyle grupland›r›lmaktad›r:

• Esasc›l›k: Türlerin de¤iflmezli¤i ve taksonlar›n sabit oldu¤unu savunanAristo ve Linnaeus’ un görüfllerinine dayan›r. Buna göre sistematikle çal›flan-lar›n görevi bu taksonlar› belirlemektir.

• ‹simcilik: Sistematik kategoriler insanlar taraf›ndan yapay olarak ortaya ko-nulmufltur, çünkü do¤ada yaln›zca bireyler bulunmaktad›r. Bu düflüncedeolanlar akrabal›k iliflkilerini göz önüne almadan yaln›zca benzerlikleri temelalarak taksonlar› ortaya koyarlar.

• Ampirikçilik: S›n›fland›rma için var olan yeterince karakter bulundu¤undave bu karakterler mant›kl› bir biçimde de¤erlendirdi¤inde uygun bir siste-min do¤al olarak ortaya ç›kaca¤› görüflüne dayanmaktad›r.

• Dalc›l›k: S›n›fland›rma iflleminin akrabal›k iliflkilerine dayanarak oluflturu-lan filogenetik soy a¤açlar›na dayand›r›lmas› gerekti¤ini ve ortaya ç›kan so-ya¤ac›n›n farkl› düzeylerinin farkl› taksonomik kategorilere karfl›l›k geldi¤i-ni ileri sürmektedir.

• Geliflmifl S›n›fland›rma: Do¤ada var olan canl› gruplar›n›n çok say›da ka-rakterler aras›ndaki benzerliklerin evrimsel bir yaklafl›mla aç›klanmaya çal›-fl›lmas› gerekti¤ini ileri sürülmektedir. Buna göre sistematikle çal›flmalar›n›ntemel görevi evrimsel süreçte ortaya ç›kan gruplar› ortaya koymakt›r. Günü-müzde de en çok kabul gören görüfltür.

HERBARYUM TEKN‹KLER‹Herbaryumlar, bilimsel koflullara uygun flekilde do¤al yay›l›fl alanlar›ndan toplan-m›fl ve önemli morfolojik özelliklerini koruyacak biçimde kurutulmufl bitki mater-yallerinin bilimsel amaçlar do¤rultusunda kullan›lmak üzere sakland›¤› yerlerdir.Bitki örneklerinin temininin y›l›n her mevsiminde mümkün olmamas›, araflt›rmala-r›n ve e¤itim-ö¤retimin süreklili¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan da herbaryum merkez-lerine gereksinim duyulur. Bu merkezler, bir familya ya da cinse ait taksonlar›nçok say›da örne¤inin ayn› yerde karfl›laflt›r›lmas›na olanak sa¤lamas› aç›s›ndan bü-yük önem tafl›maktad›r. Çevre korumada ve do¤al bitkilerden ekonomik olarak ya-rarlan›lmas› aç›s›ndanda büyük önem sahiptirler.

Botanik, eczac›l›k, ziraat, t›p gibi pek çok alanda araflt›rma yapan kifliler temelbilgiler edinmek üzere bu merkezlere baflvurmak zorundad›r. Bilimsel çal›flmalar›nyan›nda, bitkilerden yararlanmak veya ticari amaçlarla yap›lacak faaliyetlerde deherbaryum merkezlerine ihtiyaç duyulur.

Herbaryumlar›n oluflturulmas› araziden örneklerin do¤ru toplanmas›ndan bafl-layarak koleksiyonun sa¤l›kl› bir flekilde korunmas›na ulaflan uzun bir süreci kap-sar. Bitkileri kurutup kartonlara yap›flt›rarak herbaryum materyali haline ilk kezLucca Ghini (1490-1556) getirmifltir. Bu dönemde dikey olarak ciltlenerek saklananmateryaller, Linnaeus ile birlikte ayr› ayr› ve yatay olarak saklanmaya bafllanm›flt›r.

Herbaryumlar kiflisel, özel kurulufllara veya araflt›rma enstitülerine, üniversitele-re, do¤a tarihi müzeleri gibi devlet kurumlar›na ait olabilir. Son y›llarda ülkemizdeki


üniversitelerde çok say›da herbaryum merkezinin kurulmufl olmas› sevindiricidir.Herbaryum merkezlerinin uluslararas› düzeyde kabul görmesi için belli koflullararanmaktad›r. Ülkemizde bu koflullar› tafl›yan herbaryumlar vard›r.

Bulundu¤unuz ilde ya da yak›n çevresindeki üniversite veya araflt›ma kurulufllar›ndaki enyak›n herbaryumu gezerek bilgi alman›z, bu konuyu anlaman›z aç›s›ndan yararl› olur.

Herbaryumlar genellikle tohumlu bitki örneklerinin bulundu¤u merkezler ol-makla birlikte, özellikle makro algler, likenler, mantarlar, karayosunlar› ve e¤relti-ler de herbaryum merkezlerindeki koleksiyonlar›n içinde yer al›r. Bu nedenle üni-temizde bu gruplara ait örneklerin herbaryumlar›n›n haz›rlanmas› konusuna da k›-saca de¤inilmifltir.

Bitki Toplamak ‹çin Gerekli MalzemelerÇal›fl›lacak grubun özelliklerine göre de¤ifl-mekle birlikte arazide; bir not defteri ve ka-lem, kazma, yumrulu ve so¤anl› bitkiler içinz›pk›n, çal›ms› ve odunsu bitkiler için ba¤makas›, bitkilerin tafl›nmas› için çeflitli bo-yutlardaki plastik torbalar, örne¤in toplan-d›¤› yerin koordinat ve denizden yüksekli-¤ini belirlemek için GPS (Global PositioningSystem) cihaz›, arazi lupu (Büyüteç), likenve karayosunlar› için ka¤›t torbac›klar, jeo-log çekici, keski, b›çak, sucul örneklerle ça-l›fl›l›yorsa a¤lar ve plankton kepçeleri dekullan›l›r (fiekil 1.1).

Tohumlu Bitkilerin HerbaryumuTohumlu bitkilerin herbaryumu haz›rlan›rken bitki örneklerinin do¤adan do¤ruyöntemlerle toplanmas› ve uygun tekniklerle kurutulmas›na önem tafl›r. Ayr›ca bit-kinin teflhis edilmesinde kullan›lan morfolojik özelliklerinin iyi bilinmesi ve bunauygun olarak toplanmas› da önemlidir.

Bitkileri Toplama ve Kurutma YöntemleriBitki örneklerinin do¤ru tayin edilebilmesi için tam olarak toplanmas› ve toplama s›-ras›nda baz› notlar›n al›nmas› gerekmektedir. Ayr›ca bitkiye bir numara verilerektopland›¤› lokalitenin ad›, yükseklik, tarih ve habitat özellikleri not defterine mutla-ka kay›t edilmelidir.

Toplama s›ras›nda hangi bitki gruplar›nda hangi k›s›mlar›n al›naca¤›n›n bilinme-si de ayr› bir öneme sahiptir. Toplanacak bitki örneklerinde kök, gövde, çiçek vemeyven›n bulunmas› gereklidir. Çiçek ve meyve ayn› bitki üzerinde bulunmayabilir.Bu durumda ayr› bitkilerden örnekler al›nmal› ya da birkaç kez araziye ç›k›larak ör-nekleme tamamlanmal›d›r. Tek y›ll›k otsu bitkiler çapa veya kazma yard›m› ile top-raktan rahatça sökülebilirler. So¤anl› veya yumrulu bitkilerin toprak alt› k›s›mlar› de-rinde olaca¤› ve toplama s›ras›nda gövdeden kolayl›kla k›r›l›p ayr›labilece¤i için, bit-kinin toprak alt› k›sm› görülünceye kadar tek bir taraftan kaz›lmaya bafllan›r. Toprakalt› k›s›m görülünce bitkinin gövdesi kaz›lm›fl tarafa do¤ru yat›r›larak topraktan ç›ka-r›l›r. Çok y›ll›k otsu bitkilerde örnek büyük de¤ilse, bitki kökü ile birlikte al›n›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 1.1

Örnek toplamakiçin arazideihtiyaç duyulanmalzemelerdenbaz›lar›. a. GPS, b.Ba¤ makas›, c.Ka¤›t torba, d.Naylon torba, e.Arazi lupu, f.Kazma, g. Pres.

A¤açlardan toplama biraz daha farkl›d›r. Çiçek, meyve ve bazen de yaprak a¤açüzerinde ayn› anda bulunmayabilir. Bu nedenle de¤iflik zamanlarda ayn› örne¤ingenç yapraklar›, çiçekleri, çiçeklenme evresindeki yapraklar›, meyveleri ve meyveevresindeki yapraklar› toplan›r.

Bitkinin topland›ktan hemen sonra preslenmesi en ideal yöntemdir. Pres yap›-lacak bitkinin temiz, yabanc› maddelerden ar›nm›fl ve kökündeki topraklar›n te-mizlenmifl olmas› gerekir. Preslenecek bitkinin tüm parçalar› düzgün ve kolaycagörülebilecek bir flekilde gazete ka¤›tlar› aras›na al›nmal›, bitkinin boyu kulland›-¤›m›z gazete ka¤›d›ndan daha uzun ise V veya N fleklinde konulmal›d›r. Bitki birgazete ka¤›d›n›n aras›na kapat›ld›ktan sonra üstüne bir kurutma ka¤›d› konur vetekrar bir gazete kag›d› aç›larak içine bir sonraki bitki yerlefltirilir. ‹fllem her bitkiiçin birer gazete ka¤›d› kullan›larak tekrarlan›r. Örnekler belli bir yüksekli¤e ulafl-t›¤› zaman alt ve üstteki tahta veya metal kafesler s›k›flt›r›l›r. Tahta veya metal pres-ler genellikle yan olararak gölge ve hava ak›m›n›n oldugu bir yerde kurumaya b›-rak›l›r. Kurutma ka¤›tlar›, materyal kuruyuncaya kadar her gün bir kez de¤ifltirilir.Etli ve sucul bitkilerin kurutma ka¤›tlar› çok çabuk ›slanaca¤›ndan ilk günler gün-de iki kez de¤ifltirilmesi gerekebilir.

Kurutulan Örneklerin Yap›flt›r›lmas› ve EtiketlemeÖrnekler tamamen kurutulduktan sonra ta-yin edilir ve herbaryum kartonlar›na yap›flt›-r›l›r. Herbaryum kartonu 30-43 cm uzunlu-¤unda, 26-28 cm. geniflli¤inde ve üzerindekibitkinin iyi görülebilmesi için beyaz, örnek-lerin zarar görmemesi için de yeterince kal›nolmal›d›r.

Yap›flt›rma ifllemine bitki örne¤inin düz-gün bir flekilde herbaryum kartonu üzerineyerlefltirilmesiyle bafllan›r. Örnek, gövde, dalve çiçek sap› üzerinden kendinden zamkl›ka¤›t bant ile bantlan›r. Ka¤›t bant, bantlana-cak parçan›n kal›nl›¤› kadar olmal› ve parça-y› tümünü saracak flekilde yap›flt›r›lmal›d›r.Kal›n gövdelerde metalden yap›lm›fl çatall›raptiyeler kullan›labilir. Bant kesinlikle yap-rak ve çiçek üzerinden geçmemelidir.

Herbaryum kartonuna yap›flt›r›lacak olan özel yap›lm›fl herbaryum etiketlerininboyutlar› genellikle 7x11 cm’dir. Örne¤in ait oldu¤u herbaryumun ad›n› tafl›yan eti-ket, sa¤ alt köfleye yerlefltirilir. Etikette bitkinin familyas›, ad›, topland›¤› yer, koor-dinatlar, toplanma tarihi, toplayan ve tayin eden kiflilerin ad› gibi bilgiler bulunur.

Yukar›daki ifllemlerden geçirilen örnekler numaraland›r›larak herbaryum kay›tsistemine girmesi sa¤lan›r (fiekil 1.2).

Bitki Örneklerinin Korunmas›Herbaryumlar çok uzun süreli koleksiyonlar›d›r. Bu nedenle koleksiyonda bulu-nan materyallerin sürekli bak›m›n›n yap›lmas› ve zararl›lara karfl› korunmas› gere-kir. Herbaryum materyaline zarar veren böcek, larva ve yumurtalar›n yok edilerekuzun ömürlü olmalar›n› sa¤lamak üzere çeflitli yöntemlere baflvurulur. Bu ifllemiçin siyanür gaz›, paradiklorobenzen, karbonsülfür, c›va biklorid, ve DDT gibi


fiekil 1.2

Yap›flt›r›lm›fl veetiketlenmifl birherbaryum örne¤i.

kimyasallardan, s›cak, k›sa dalga floku gibiyöntemlerden yararlan›l›r. Günümüzde, de-rin dondurucuda -8° de 2 gün bekletilerekzararl›lardan koruma yöntemi yayg›n ola-rak kullan›lmaktad›r.

Bütün bu ifllemlerin sonunda örnekler oherbaryum için belirlenmifl bir s›n›fland›r-ma sistemine göre dolaplara yerlefltirilir (fie-kil 1.3). Örne¤in Anadolu Üniversitesi FenFakültesi Herbaryumu (ANES)’ndaki to-humlu bitki örnekleri, P.H. Davis’in Floraof Turkey and the Aegean Islands adl› ese-rindeki s›n›fland›rmaya uygun bir düzeniçinde yerlefltirilmifltir.

Baz› Özel Gruplar›n HerbaryumuE¤reltiler, karayosunlar›, algler, mantarlar ve likenlerin de herbaryum materyali ha-line getirilip sakland›¤›n› belirtmifltik. fiimdi bu gruplar›n toplan›p saklanmas›nailiflkin temel kurallar› k›saca inceleyelim.

E¤reltilerin HerbaryumuE¤reltilerin herbaryumu genel olarak tohumlu bitkilere benzer flekilde haz›rlan›r.Ancak toplama s›ras›nda gövde, toprak alt› k›s›mlar ve sporlar› tafl›yan yap›lar›n daörneklenmesi önem tafl›r.

Alglerin HerbaryumuMikroskopik algler, uygun gözeneklere sahip plankton kepçeleri ile toplan›p for-maldehit veya etil alkol gibi koruyucu s›v›lar içinde fliflelerde saklan›r. Makrosko-pik algler için iki ayr› yöntem izlenir. Bunlardan birincisi, aç›k havada kurutulanmateryalin bölmeli kutularda veya çekmecelerde saklanmas›d›r. ‹kincisi ise suyladolu özel küvetlere al›nan alg örneklerinin altlar›na yerlefltirilen ka¤›tlar›n kayd›r›-l›p materyalin ka¤›t üzerine yap›flmas› sa¤lanarak herbaryum haline getirilmesidir.Alglerde materyalin bir k›sm›n›n koruyucu s›v› içinde, bir k›sm›n›n da kurutularaksaklanmas› s›kça kullan›lan bir yöntemdir.

Materyalin haz›rlanmas›n›n ard›ndan etiketleme ve arflivleme ifllemleri yap›l›r.

Alglerin herbaryumuna iliflkin fotograflara http://botany.si.edu/projects/algae/pres-tech.htm adresinden ulaflabilirsiniz.

Karayosunlar›n›n HerbaryumuKarayosunu örnekleri araziden el, b›çak veya kaya üzerindekiler çekiç yard›m›ylatopland›ktan sonra ka¤›t zarflar›n içine al›n›r. Örnekler, içeriyorsa spor kapsülleride mutlaka al›nmal›d›r. Herbaryum materyalini haz›rlmaka için önce toprak, bitkiart›¤› vb yabanc› maddeleri temizlenir. Örnekler tohumlu bitkilerde oldu¤u gibipreslenir ancak ifllem s›ras›nda daha az bask› uygulanmas›na dikkat edilir. Karayo-sunlar› kurutulduktan sonra ka¤›t zarflar›n içine yerlefltirilir. Zarflar›n üzeri etiket-lenir ve ilaçlama veya dondurma iflleminden sonra dolaplara kald›r›l›r.


fiekil 1.3

Herbaryumdolaplar›n›ngörünümü.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Mantarlar›n HerbaryumuBu grupta bulunan flapkal› mantarlar tahta veya metal kaplar içinde kurutularakbölmeli çekmeceler içinde saklan›r. Baz› mantarlar, renklerinin korunmas› amac›y-la özel eriyikler içinde al›n›r. Bitkiler üzerinde geliflen funguslar ise, ev sahibi bit-kinin uygun yöntemlerle herbaryum materyali haline getirilmesiyle saklan›r.

Likenlerin HerbaryumuLikenler, tallus yap›lar›na göre b›çak,çekiç ve keski yard›m›yla ya da elletoplan›r. Liken tallusunun merkezdenkenara kadar bütün bölümlerinin ör-neklenmesi do¤ru tayin edilmeleriaç›s›ndan önem tafl›r. Örnekler afl›n›pbozulmamalar› için arazide yumuflakka¤›tlara sar›l›p küflenmelerini önle-mek üzere ka¤›t torbac›klara al›n›r.Tafl toprak, yaprak vb yabanc› mad-deleri temizlendikten sonra genellik-le havadar bir yerde aç›kta kurutulur.Kuruyan örnekler, tayin edilip etiketlendikten sonra herbaryum zarflar›na yerleflti-rilip zarf›n üzerine etiketi yap›flt›r›l›r (fiekil 1.4). Zarflar dolaplara ya kutular içinedizilerek ya da herbaryum kartonlar›na yap›flt›r›larak muhafaza edilir.


fiekil 1.4

Liken herbaryumzarflar›, bu yöntemkarayosunlar› içinde kullan›l›r.


Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin kavramlar›

tan›mlayabilmek.Taksonomik kategori terimi, farkl› sistematik dü-zeyi belirler. Belli bir kategoride yer alan canl›grubu ise, takson olarak adland›r›l›r. Taksonomi-de temel kategori türdür. Attür (Subspecies) veVaryete (Variete) tür alt›, Cins (Genus), Familya(Familia), Tak›m (Ordo), S›n›f (Classis), Bölüm(Divisio), Alem (Kingdom, Regnum) ve Alan (Do-main) tür üstü kategorileri oluflturur.

Geçmiflten günümüze tür kavram›n›n de¤iflimi-ni aç›klayabilmek.Türlerin de¤iflmezli¤ini savunan tipe ba¤l› türkavram› ve türlerin do¤ada çok say›daki bireytopluluklar›n› birbirinden ay›rmak üzere insa-no¤lu taraf›ndan gelifltirildi¤ini savunan nomina-listik tür kavram›ndan sonra, günümüzde popu-lasyona dayal› biyolojik tür kavram› kabul gör-mektedir. Buna göre, gerek fiili, gerekse potan-siyel olarak verimli döller verebilen do¤al popu-lasyonlar tür olarak adland›r›l›r.

Bitkilerin isimlendirilmesi için uygulanan temelkurallar› tan›mlayabilmek.Bitki isimdirilmesinde Eski Yunanca veya Latincekullan›l›r. Cins isimleri tekil bir isim veya isimolarak kabul edilen bir kelimedir ve büyük harf-le bafllar. Cins ismi, eskiden verilmifl bir ad, birflah›s ismi ya da bir anagramdan oluflturulabilir.Tür isimleri ise, cins ismi ve tür epiteti olmak üze-re iki kelimeden oluflur. Tür epitetinin s›fat, isimveya bileflik kelime olmas›na göre de¤iflik kural-lar uygulan›r. Bu kelime o taksonun belli bir özel-li¤ini betimleyebilir, bilim dünyas›na katk›da bu-lunmufl bir kiflinin ad› ya da yay›l›fl gösterdi¤i yerveya bölgenin ismi olabilir. Familya ve üstünde-ki kategorilede ise belli sonekler kullan›l›r.

Do¤ru bitki tayininin önemini de¤erlendirebilmek.Bitkilerle ilgili ekonomik faaliyetlere bafllamakveya bilimsel çal›flmalar yap›lmas› amaçlan›yor-sa, isimlerinin do¤ru olarak bilinmesi gerekir.Aksi taktirde hastal›k, zehirlenme veya çal›flma-da baflar›s›zl›k gibi istenmeyen sonuçlar do¤abi-lir. Eldeki bitkinin do¤ru isminin bulunmas›n›sa¤lamak üzere çeflitli tiplerde tayin anahtarlar›haz›rlanm›flt›r.

Eski y›llardan bu yana oluflturulan s›n›fland›r-ma sistemlerini de¤erlendirebilmek.“Yapay Sistemler” olarak adland›r›lan ilk s›n›flan-d›rma sistemleri bitkileri sadece morfolojik özel-liklerine göre s›n›fland›rmaya çal›flm›flt›r. Do¤a-daki ola¤anüstü zenginlik fark edilmeye bafllan-d›ktan sonra, morfolojik özelliklere yap›sal ka-rakterler de eklenerek s›n›fland›rma sistemleri-nin gelifltirilmeye çal›fl›ld›¤› “Mekanik Sistemler”dönemi gelir. Bu anlay›fl da yetersiz kal›nca müm-kün oldu¤unca çok karakterin kullan›ld›¤› “Do-¤al Sistemler” dönemi bafllam›flt›r. Daha sonraakrabal›k iliflkilerini ortaya koymay› amaçlayan“Filogenetik Sistemler” oluflturulmaya çal›fl›lm›fl-t›r. Günümüzde gelifltirilmeye çal›fl›lan ça¤dafl s›-n›fland›rma yöntemleri, klasik taksonominin ya-n›nda populasyon sistemati¤i, sitolojik, anato-mik, serolojik, palinolojik bulgular›, DNA ve pro-tein analizlerini gibi modern yöntemleri içerir.

Herbaryumlar›n ifllevini kavramak.Herbaryumlar, yay›l›fl alanlar›ndan belli kurallarçerçevesinde toplanm›fl ve önemli morfolojiközelliklerini koruyacak biçimde kurutulmufl bitkimateryallerinin sakland›¤› yerlerdir. Herbaryum-lar kiflisel, özel kurulufllara veya araflt›rma ensti-tülerine, üniversitelere, do¤a tarihi müzeleri gibidevlet kurumlar›na ait olabilir.Herbaryum merkezleri bitkileri konu alan bilim-sel çal›flmalar›n yan›nda sa¤l›k ve pek çok eko-nomik kullan›m alan›na kaynak sa¤lamaya yöne-lik önemli kurulufllard›r.

Çeflitli bitki gruplar›nda kullan›lan herbaryumtekniklerini aç›klayabilmek.Arazide toplanacak grubun özellikleri iyi bilin-meli ve do¤ru k›s›mlar toplanmal›d›r. Tohumlubitki ve e¤reltiler topland›ktan sonra presler ara-s›nda kurutulur, kartonlara yap›flt›r›l›r, etiketlenirve herbaryuma kald›r›l›r. Algler presle veya aç›khavada kurutulur ya da koruyucu s›v› içinde sak-lan›r. Karayosunlar› da preslenir ve zarflar içindesaklan›r. Mantarlar koruyucu s›v› içinde veya ku-rutularak herbaryuma yerlefltirilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Hangisi en güvenilir bitki tayini yöntemidir?a. Bir bilene sormakb. Herbaryum materyalleriyle karfl›laflt›rmakc. Tayin anahtar› kullanmakd. ‹nternetten elde edilen resimlerle karfl›laflt›rmake. Halk aras›ndaki kullan›mlar›na göre isimlendirmek

2. Belirli bir yerde bulunan ve aralar›nda gen al›flverifliolan (verimli döller verebilen) bireyler toplulu¤u afla¤›-daki terimlerden hangisini tan›mlar?

a. populasyonb. türc. alttürd. genuse. takson

3. Son ekleri de¤erlendirerek afla¤›dakilerden hangisi-nin familya ismi oldu¤unu iflaretleyiniz.

a. Cycadopsidab. Ranunculalesc. Spermatophytad. Rosaceaee. Liliidae

4. Vibirnum orientale Pallas Latince isminde her birkelime s›ras›yla neyi ifade eder?

a. Cins ad›, yay›l›fl gösterdi¤i yer, Latince ismin yazar›b. Tür epiteti, cins ad›, Latince ismin yazar›c. Cins ad›, tür epiteti, botanikçi ad›d. Familya ad›, cins ad›, tür epitetie. Cins ad›, tür epiteti, Latince ismin yazar›

5. Karayosunu örneklerinden herbaryum materyalioluflturulmak için tercih edilen yöntem hangisidir?

a. S›k›ca presleyip kurutmab. Oda flartlar›nda serbest kurutmac. Dondurarak saklamad. Çok s›kmadan presle kurutmae. Substrat› ile birlikte aç›k havada kurutma

6. Yapay s›n›fland›rma sistemleri için en do¤ru tan›mhangisidir?

a. Çok say›da karakter kullan›ld›¤›nda s›n›fland›r-ma kendili¤inden oluflur.

b. Az say›da morfolojik karakter kullan›l›r ve insa-na yarar› göz önüne al›n›r.

c. Morfolojik ve yap›sal karakterlere dayanarak bit-kileri s›n›fland›rmaya çal›fl›r.

d. S›n›fland›rmada akrabal›k iliflkilerini göz önüne al›r.e. Palinolojik, serolojik, anatomik özellikleri kullan›r.

7. Bitkilerde tür epitetleri oluflturulurken afla¤›dakiler-den hangisi kullan›lmaz?

a. Bitkinin morfolojik bir özelli¤ib. Co¤rafik yer ismic. Anagramlard. Aç›klamal› epitetlere. fiah›s ismi

8. Gününümüzde, özellikle uzun anahtarlar oluflturu-lurken hangi tipteki anahtarlar tercih edilir?

a. Çok giriflli anahtarb. Çatall› (Dikotom) anahtar c. Göndermeli (Braket) anahtard. Formül oluflturulan anahtare. Özet aç›klamal› anahtar

9. Afla¤›dakilerden hangisi tür alt› kategorilerden biridir?a. Varieteb. Taksonc. Cinsd. Familiae. Ordo

10.Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bir tohumlu bitkiörne¤inin araziden toplanmas›ndan herbaryum mater-yali haline getirilmesine kadar geçen aflamalar› s›ras›ylayans›tmaktad›r?

a. Kurutma, kartonlara yap›flt›rma, tayin, dondur-ma veya ilaçlama

b. Tayin, kurutma, kartonlara yap›flt›rma, dondur-ma veya ilaçlama

c. Kurutma, tayin, kartonlara yap›flt›rma, dondur-ma veya ilaçlama

d. Tayin, kurutma, dondurma veya ilaçlama, kar-tonlara yap›flt›rma

e. Dondurma veya ilaçlama, tayin, kurutma, kar-tonlara yap›flt›rma

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tayin Anahtarlar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familya ve ÜzerindekiBirimlerin ‹simlendirilmesi” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tür ve Türe Ba¤l› AltBirimlerde ‹simlendirme ve Latince ‹sminYazar›” bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karayosunlar›n›nHerbaryumu” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›fland›rma Sistemleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tür ve Türe Ba¤l› AltBirimlerde ‹simlendirme” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tayin anahtarlar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumlu BitkilerinHerbaryumu” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

Baytop, A. (1996) Farmasotik Botanik. ‹stanbul: ‹stan-bul Üniv. Eczac›l›k Fakültesi.

Davis, P. H. (1965) Flora of Turkey and the East Aegean

Islands. Vol. 1-10. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.Güner A., Özhatay N., Ekim T., Bafler K.H.C. (2000).

Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol.11. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.

Mcneill, J., Barrie F.R., Burdet H.M., Demoulin V., Hawk-sworth, D.L., Marhold, K., Nicolson D.H., Prado J.,Silva P.C.S., Skog J.E., Wiersema J.H., Turland N.J.(2005). Uluslararas› Botanik Adland›rma Yasas›

(Menemen Y., Dönmez A.A. Çev.). Ankara: Do¤anMatbaac›l›k.

Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E. (2008) Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Mat-baas›.

Stearn W.T. (1989) Botanical Latin. Trowbridge: David& Charles.

Zeybek, N. (1972) Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta)

Sistemati¤i. Aç›k Tohumlular (Gymnospermae). EgeÜniv. Fen Fak.Yay. 45. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Alglerin morfolojik özelliklerini tan›mlayabilecek, Alglerin hayat devreleri ve üreme flekillerini tan›mayabilecek,Farkl› domainlerde yer alan algleri s›n›fland›rabilecek,Ülkemiz sular›nda yayg›n olarak görülen alg cinslerini örnekleyebilecek,Ekonomik öneme sahip alg cinslerini s›ralayabileceksiniz.


• Cyanobacteria• Euglenopyhta• Pyrrophyta• Bacillariophyta

• Chrysophyta• Phaeophyta• Rhodophyta• Chlorophyta

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Bitki Sistemati¤i Algler

• G‹R‹fi• ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹• ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI• ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹

ÖZELL‹KLER‹


G‹R‹fi Canl›lar› s›n›fland›rmay› amaçlayan araflt›r›c›lar›n önceleri bitkiler, hayvanlar,insanlar gibi basit ayr›mlar içeren sistemler oluflturdu¤unu, ancak bu yönteminyetersizli¤inin sonucunda s›n›fland›rma biliminin pek çok aflama kaydetti¤ini birönceki ünitemizden hat›rlayacaks›n›z. Önceleri algler, mantarlar, c›v›k mantarlar,pek çok protozoa üyesi, karayosunlar› ve e¤reltilerin “tohumsuz bitki “ve yüksek”bitkilerin de “tohumlu bitki” oldu¤u düflünülmüfltür.Akrabal›k iliflkilerini ortayakoymay› hedefleyen s›n›fland›rma sistemleri gelifltirildikten sonra ise, bu gruplardanbaz›lar›n›n yerleri de¤ifltirilmifltir. Günümüzde, karayosunlar› ve e¤reltiler d›fl›ndayukar›da sayd›¤›m›z gruplar art›k bitki olarak de¤erlendirmemektedir. Bu gruplararas›nda ünitemizin konusunu oluflturan algler de yer al›r. Alg tan›m› alt›nda,s›n›fland›rma sistemlerinde farkl› yerlerde bulunan çeflitli canl› gruplar› bulunur.

Günümüzde alg tan›m›, fotosentetik, basit, tek hücreli, koloni oluflturan veyaparankimatik talluslu, pek çok farkl› taksonomik grupta yer alan canl›lar› içerir.Alglerin büyük bir ço¤unlu¤u ototrof canl›lard›r. Bunun yan›nda heterotrofik bes-lenme flekilleri de görülebilir.

Algler fotosentez için gerekli olan klorofilin yan›nda de¤iflik yard›mc› pig-mentler içerirler. Bu yard›mc› pigmentler farkl› dalga boylar›ndaki ›fl›¤› adsorbla-yabildikleri için alg gruplar›n›n sudaki derinli¤e ba¤l› da¤›l›fl› da farkl›l›k gösterir.

Genellikle sucul ortamlarda geliflen algler, primer üreticiler olmalar› nedeniyleyeryüzünde ekolojik aç›dan son derece de¤erlidir. Sucul ortamlarda fotosentez sa-yesinde oksijen dengesinin korunmas›n›n yan›nda, algler pek çok omurgas›z hay-van ve bal›k türünün besin kayna¤›d›r. Ünitemizde inceledi¤imiz alg gruplar›n›nyeri geldikçe ekonomik özelliklerine de de¤inece¤iz.

Ülkemizde, bitki sistemati¤i derslerinde, geleneksel olarak tüm alg gruplar›, mantar-lar ve liken oluflturan mantarlar da ifllenmektedir. Bu kitapta, T›bbi ve Aromatik Bitkilerprogram›n›n kapsam›na uygun olarak, bitki gruplar›n›n yan›nda, tafl›d›klar› ekonomikönem nedeniyle alg gruplar› hakk›nda k›saca bilgi verilmesi uygun görülmüfltür.

ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ S›n›fland›rma bafll›¤› alt›nda da görece¤imiz gibi, algler çok farkl› canl› gruplar›n-da yer alan organizmalard›r. Afla¤›da alglerle ilgili genel bilgilerin yan›nda s›k kul-lan›lan terimlerin tan›mlar›n› da bulacaks›n›z.

Algler

Ototrof canl›: Ifl›k veyakimyasal enerji yard›m›yla,inorganik maddelerdenorganik bileflikler üreterekkendi besinini sa¤layancanl›lar.

Yard›mc› pigmentler,klorofil molekülünden dahafarkl› dalga boylar›ndaki›fl›¤› adsorblayarakorganizman›n yararland›¤››fl›k spektrumunugeniflletirler.

Morfolojik Yap›lar›na Göre AlglerMorfolojik olarak farkl› alg tiplerini tan›mlarken genellikle tek (bir) hücreli, ko-loni, tallus oluflturan organizmalar gibi terimler kullan›l›r. Tek hücreli algler, bu-lunduklar› ortamda serbest yaflayan bir hücreli bireylerdir. Bulunduklar› gruba gö-re de¤iflen say› ve yap›da kamç› içerebilirler. Baz› tek hücreli algler ise kamç›s›z-d›r. Koloni, çok say›daki alg bireyinin bir araya gelerek oluflturdu¤u topluluklar›ifade eder. Kolonilerdeki birey say›s› belli cinslerde sabit olabildi¤i gibi, flekilleride kendine özgü olabilir. Örne¤in kübik, küremsi, tablo fleklinde kolonilerde be-lirgin flekiller oluflabilir veya bazen de flekilsiz y›¤›nlar halinde koloniler oluflabilir.

Mikroskopik bireylerin oluflturdu¤u koloniler bazen çok say›da birey içerdi¤i için gözledahi görülebilir.

Alglerle ilgili metinlerde s›kça rastlad›¤›m›z terimlerden biri de tallus yap›s›d›r.Fotosentez yapan veya hareket etmeyen tüm organizmalar›n bitki olarak de¤erlen-dirildi¤i eski dönemlerde kullan›lmaya bafllayan bu terim; kök, gövde, yaprak gibiorgan farkl›laflmas› göstermeyen ilkel bitkileri ifade eder. Tallus terimi, baz› man-tarlar, karayosunlar› ve alglerin oluflturdu¤u yap›lar› ifade etmek üzere kullan›l›r.Örne¤in yapraks› tallus terimi, yeflil, k›rm›z› ve kahverengi alglerde görülen yap-ra¤a benzer yap›y› tan›mlar.

Baz› alg gruplar›nda görülen parankimatik tallus ise, altta ve üstte epidermistabakas›na benzeyen yass›laflm›fl, ortada ise parankimatik hücrelere benzeyen tek-düze hücreleri içerir. Ancak talluslu alglerde kesinlikle yüksek bitkilerin yaprakla-r›na benzeyen palizat, sünger parankimas› gibi farkl›laflm›fl dokular bulunmaz.

Yine s›kl›kla kullan›lan ipliksi tallus terimi ise ard› ard›na dizilen hücrelerdenoluflan ve genellikle müsilaj bir k›n ya da çeper taraf›ndan çevrilen ince-uzun ya-p›y› ifade eder. ‹pliksi bir tallusda yana do¤ru dallar oluflturulabilir, bu durumdamorfolojik yap› dallanm›fl ipliksi tallus olarak de¤erlendirilir.

Alglerde Üreme ve Yaflam DöngüleriAlglerde efleyli ve efleysiz olmak üzere iki tip üreme görülür. Efleysiz üremede ga-met, zigot gibi özelleflmifl hücreler görülmez ve döllenme olmaz. Di¤er bütün can-l›larda oldu¤u gibi efleysiz üreme sonucunda ana bireyin genetik yap› aç›s›ndan ay-n›s› olan birçok birey meydana gelir. Alglerde efleysiz üreme, ya spor ad› verilenhücrelerin yard›m›yla veya tallusun bir parças›n›n kopup yeni bir birey oluflturma-s›yla gerçekleflir. Sporlu efleysiz üreme, ço¤unlukla tek hücreden oluflan efleysizsporlarla gerçekleflir. Bu sporlar, genellikle kal›n, geçirimsiz çepere sahiptir ve çev-re koflullar› uygun oldu¤unda tekrar yeni bireyleri meydana getirirler. Sporlar, or-tam koflullar›na göre veya ait olduklar› alg gruplar›na özgü olarak kamç› içerebilir,üretildikleri sporangiumlar›n yap›s› ve flekli de türlere göre farkl›l›k gösterebilir.

Ana gövdeden bir parçan›n kopmas›yla gerçekleflen efleysiz üreme yöntemiise, vejetatif üreme olarak adland›r›l›r. Bu yöntem de alglerde çok yayg›nd›r.

Efleysiz üreme, hangi yöntemle gerçekleflirse gerçekleflsin, ortamda h›zl› yay›l-may› ve birey say›s›nda art›fl› sa¤lar. Buna karfl›n, efleyli üremeyle genetik çeflitliliksa¤land›¤› için de¤iflik ortam flartlar›na uyum ve neslin devam›n›n sa¤lanmas› aç›-s›ndan bu yöntemin önemi tart›fl›lmaz

Hayat döngüleri aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde ise, alglerde haplont, diplontve diplohaplont olmak üzere üç fakl› tip ay›rt ederiz:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sporangium: ‹çindesporlar›n üretildi¤i yap›.

Haplont canl›larda diploid evre sadece zigot oluflumu s›ras›nda görülür. Zigotmayoz bölünme geçirerek yeni bir bireyi oluflturdu¤u için organizma haplodiddir.Bu organizma mitoz bölünme ile gametlerini verir ve tekrar zigot oluflur, böylecedöngü tamamlan›r (fiekil 2.1 a). Diplont canl›larda ise, mayoz bölünme gametlerinoluflturulmas› aflamas›nda gerçekleflir. Gametler birleflerek zigot oluflur ve zigot dayeni bireyi verir (fiekil 2.1 b)

Diplohaplont canl›larda diploid sporofit ve haploid gametofit olmak üzere ikinesil vard›r. Bu iki nesil birbirini izler ve hayat devresi (döl almafl›) tamamlan›r.Sporofit nesil üzerinde, genellikle sporangiumlar›n içinde, mayoz bölünme ileoluflturulan sporlardan gametofit nesil geliflir. Gametofit nesil olgunlaflt›¤›nda, üze-rindeki genellikle gametangium ad› verilen yap›larda gametler üretilir. Gametlerinbirleflti¤i döllenme olay›n›n sonunda zigot oluflur. Zigottan mitoz bölünme ile ye-ni bir sporofit nesil meydana gelir. Böylece iki nesilli hayat devresi tamamlan›r. Ba-z› yeflil alg gruplar› ile kahverengi ve k›rm›z› alglerde bu tip hayat devresi yayg›n-d›r. Daha ilerideki bitki gruplar›nda da diplohaplont hayat devreleri, çok farkl› tip-te özelleflmifl organ ve yap›larla sürer.

Diplohaplont canl›lardaki hayat devresinde, e¤er haploid gametofit ve diploidsporofit nesiller morfolojik olarak birbirinden ay›rt edilemiyorsa, izomorf döl al-mafl› olarak adland›r›l›r (fiekil 2.2). Gametofit ve sporofit nesiller morfolojik olarakfarkl› ise, heteromorf döl almafl› olarak tan›mlan›r.

252. Ünite - A lg ler

fiekil 2.1

mitoz

mayoz

zigot

gametlermitoz

Haploitorganizma

mitozHaplontcanl›

döllenme

zigot

döllenmegametler

mayoz

Diplontcanl›

Diploitorganizma

2n n

Haploit fazDiploit faz

a. Haplont, b. diplont canl›n›nhayat devresi.

Alglerde yaflam döngülerinin ve üreme tiplerinin iyi bilinmesi, ekoloji bilimi aç›s›ndankuflkusuz önemlidir. Bunun yan›nda, ekonomik öneme sahip olan alglerin baflar›yla üreti-lebilmesi, hayat devrelerinin iyi anlafl›lmas›na ba¤l›d›r.

Alglerin Yaflama Alanlar› ve Beslenme fiekilleriAlgler, genellikle sucul ortamlarda geliflir. Yeryüzünün hemen hemen her yerindedenizler, okyanuslar, tatl›, ac› ve akarsular, batakl›klar gibi sucul ortamlar›n yan›n-da, nemli orman altlar›, kaya yüzeyleri, a¤aç kabuklar›, topraklar, yap›lar›n nemliduvarlar›, pencere kenarlar› gibi çok de¤iflik ortamlarda çeflitli alg türlerine rastla-mak mümkündür (fiekil 2.3). Algler bu tip ortamlarda ototrof olarak yaflayabildik-leri gibi, çok farkl› yaflam flekilleri de sergileyebilirler. Örne¤in baz› mantar türleri,mavi yeflil ve yeflil alglerle birlikte likenleri oluflturur. Liken oluflumu asl›nda uzunsüreli bir ortak yaflam (simbiozis) fleklidir. Bu birliktelikte mantar algi sararak ve özel asitler üreterek onu kurak flartlardan korur. Alg ise, mantara üretti¤i temel fotosentez ürünlerinin bir k›sm›n› vererek beslenmesini sa¤lar.

Yayg›n olmamakla birlikte, kloroplast veya klorofil içermeyen algler de var-d›r. Örne¤in, yeflil alglere yak›n oldu¤u düflünülen Prototheca, toprakta geliflir, in-san ve hayvanlar›n vücuduna derilerindeki çatlaklardan girerek enfeksiyona nedenolur. Dinobryon ise, hem ototrof hem de heterotrof olan bir alg örne¤idir.


Spor

Spor

Sporofit

Zigot

Gamet +

Gamet -

Haploid(n)

Diploid(n)

Gametofit - Gametofit +

fiekil 2.2

‹zomorf döl almafl›(Ulva’da).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a b

fiekil 2.3

a. Alabal›khavuzunda, b.nemli duvarüzerinde algler.

Heterotrof canl›: Organikbesinleri çevresindensa¤layan canl›.

Bu cinsin üyeleri, organik besin olarak bakterileri tüketebilir. Ancak kloroplas-ta sahip oldu¤u için fotosentez de yapabilir.

ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI Alglerin günümüzdeki s›n›fland›rma sistemlerindeki yerini tan›mlamadan önce, es-ki y›llardan bu yana yap›lan sistemlere k›saca göz atmak do¤ru olur:

Whittaker, hücre yap›lar›, beslenme tipleri ve sindirim flekillerini de¤erlendire-rek canl›lar› befl alemde s›n›fland›ran sistemi oluflturmufltur. Bu sistemde zar ile çev-rili gerçek organelleri bulunmayan hücrelere sahip canl›lar Monera aleminde yeral›r. Mavi Yeflil Algler, bu alemdedir. Araflt›r›c›; nukleus ve zarl› organeller içeren vebitki, mantar ve hayvanlar›n ilkelleri olarak düflündü¤ü gruplar› ise Protista alemiiçine yerlefltirmifltir. Bu durumda, di¤er alg gruplar› da Protista içinde bulunur.

Son y›llarda moleküler biyolojik yöntemlerin de kullan›ld›¤› s›n›fland›rma sis-temlerine göre canl›lar›n Archaea, Bacteria ve Eucaria olmak üzere üç büyük do-main alt›nda topland›¤›n› biliyorsunuz. Alg olarak adland›rd›¤›m›z gruplar, Bacte-ria ve Eucaria domainlerinde yer al›r. Cyanobacteria ya da eski kaynaklardakiad›yla Cyanophyta (Mavi yeflil algler), Bacteria domaini içindedir. Di¤er alggruplar› ise Eucaria domaini içinde yer almaktad›r.

Bu program›n Genel Biyoloji kitab›n›n 3. Ünitesinden canl›lar›n s›n›fland›r›lmas› konusu-nu tekrar ediniz. Böylece, bu ünitemizde incelenecek alg gruplar›n›n üç domain sistemin-deki yerlerini daha kolay ö¤renebilirsiniz.

ÇEfi‹TL‹ ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹ ÖZELL‹KLER‹

Cyanobacteria (Cyanophyta, Mavi Yeflil Algler) Klorofil içermeleri ve hareket etmemeleri nedeniyle bitkilere yak›n görülen ve Ma-vi Yeflil Alg olarak adland›r›lan Cyanophyta bölümü, günümüzde bakteri olarak ni-telendirilmektedir. Ancak ünitemizde bu gruba iliflkin k›saca bilgi verilecektir.

Cyanobacteria’n›n Yaflam Alanlar›Mavi yeflil algler, çok küçük boyutlarda olmalar›na ra¤men oluflturduklar› toplu-luklar nemli kaya yüzeyleri, duvarlar, toprak, çeflme kenarlar›, su yüzeyi, akvar-yum camlar› gibi ortamlarda sebep olduklar› renk de¤iflimi ile kolayca fark edile-bilir. Bulunduklar› yerde mavi yeflil, pas rengi veya siyah›ms› renkleriyle ay›rt edi-lirler. Baz› türleri toprak üzerinde birkaç santimetreye kadar ulaflan balonumsu içibofl koloniler oluflturur. Tuzlu sular, s›cak su kaynaklar›, kar gibi çok ekstrem ya-flama alanlar›nda bile geliflebilen türleri vard›r. Cyanobacteria, çok de¤iflik çevrekoflullar›na uyum sa¤layabilme yetenekleri nedeniyle hemen hemen bütün yeryü-zünde yay›l›fl gösteren bir gruptur.

Cyanobacteria üyeleri bazen sularda çok fazla üreyerek su çiçe¤i ad› verilenrenklenmeye neden olur. Ayn› zamanda; di¤er canl›lar için çeflitli sa¤l›k sorunlar›oluflturabilen toksik maddeler de üretildi¤i için, su çiçe¤i olflumu bu sularda yüzenveya temas eden insan ve hayvanlar için tehlikelidir.

Cyanobacteria’n›n Morfolojik ÖzellikleriMavi yeflil algler, tek hücreli, koloni oluflturan veya ipliksi formlardad›rlar (fiekil2.4). Hücre flekilleri tek hücrelilerde genellikle küremsi, koloni fleklinde yaflayan-larda ise silindirik veya bas›k küremsidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hücrelerinin d›fl›nda müsilaj k›l›f bulunur. Kaygan bir yüzey oluflt›ran bu taba-ka ayn› zamanda di¤er baz› alglerde oldu¤u gibi bireylerin bir araya gelerek kolo-ni oluflturmalar›n› sa¤lar. Müsilaj k›n›n içinde hücre çeperi bulunur.

Cyanobacteria’n›n Fizyolojik ÖzellikleriMavi yeflil algler, alglerin ve bitkilerin temel fotosentetik pigmenti olan klorofil aiçerirler. Ayr›ca yard›mc› pigment olarak karotenoidler bulunur. Mavi yeflil algler, fo-tosentez için gerekli elektronlar› da t›pk› algler ve di¤er yeflil bitkilerde oldu¤u gibisudan sa¤lar ve at›k madde olarak da oksijen üretirler. Böylece bulunduklar› ortamaoksijen salarak dünyam›zdaki oksijence zengin atmosferin oluflumuna katk›da bu-lunmufllard›r. Halen atmosferin bilefliminin korunmas›nda da önemli rolleri vard›r.

Mavi Yeflil Alglerin di¤er önemli bir özelli¤i de atmosferik azotu ba¤layabilmeyetene¤idir. Bu grubun ipliksi türlerinden baz›lar› heterosist ad› verilen özel hüc-reler içerir (fiekil 2.5 a). Heterosistler, ipli¤in ucunda yerleflmifltir veya iplik boyun-ca belli aral›klarla tekrar eder. Atmosferde bol miktarda bulunan azot (N), canl›la-r›n en önemli yap›tafllar›ndan biri olmakla birlikte, kullan›labilir formlar›n›n sa¤lan-mas› güçtür. Dünyam›z›n primer üreticileri olan bitkiler, azotu amonyum ve amon-yumdan üretilen azotlu bileflikleri kullanabilirler. ‹flte, mavi yeflil alglerde bulunanheterosistler, atmosferik azotu ba¤lamak üzere özelleflmifl hücrelerdir. Bu iflleminyürütülmesine yard›mc› olan nitrojenaz enzimi, oksijensiz ortamda aktiftir ve hete-rosistlerin içinde bulunur. Do¤al dengenin korunmas› aç›s›ndan heterosistlerinba¤l› azot üretimi son derecede önemlidir. Baz› mavi yeflil alg türleri, azotça fakirortamlarda yaflayan bitkilerin köklerinde yerleflerek bir çeflit ortak yaflam kurar veonlara ihtiyaç duyduklar› ba¤l› azotu sa¤lar.

http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/library/webb/BOT311/Cyanobacteria/Cya-nobacteria.htm adresinden bitkilerle ortak yaflayan ve azot fiksasyonu yapan bakterilereiliflkin fotograflara ulaflabilirsiniz.


a b

fiekil 2.4

a. Tek hücreli veikili kolonioluflturanChroococcalesüyesi, b. Zincirfleklinde kolonioluflturanNostocales üyesi.

Heterosist: Mavi yeflilalglerde azot fikzasyonuyapmak üzere özelleflmiflhücre.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Heterosista b

fiekil 2.5

Cyanobacteriaüyelerinde görülenözelliflmiflhücrelerdenbaz›lar›, a.Heterosist, b.Hormogonium.

Cyanobacteria’da ÜremeCyanobacteria üyelerinde sadece efleysiz üreme görülür, hücreler ikiye bölünerekço¤al›r. Efleysiz üreme farkl› flekillerde meydana gelebilir.

Örne¤in, ipliksi türlerde ipli¤in baz› bölgelerindeki hücrelerin ölmesiyle mey-dana gelen ve hormogonium ad› verilen birimler oluflur. Her bir hormogoniumana iplikten ayr›ld›ktan sonra yeni bir ipli¤i oluflturur (fiekil 2.5 b). Ayr›ca di¤erhücrelerden kal›n çeperli ve daha büyük ve eliptik yap›da olmalar›yla ayr›lan aki-netler, bol miktarda depo maddesi içeren özelleflmifl birimlerdir. Akinetler saye-sinde olumsuz koflullar zarar görmeden atlat›l›r ve neslin devam›n› sa¤lan›r.

Cyanobacteria’n›n S›n›fland›r›lmas› Cyanobacteria bölümünün s›n›fland›r›lmas›na iliflkin farkl› görüfller olmakla birlik-te, Chroococcales, Chamaesiphonales, Pleurocapsales, Nostocales ve Stigonemata-les hemen hemen bütün sistemlerde yer alan ordolard›r. Chroococcus ve Gloeo-capsa Chroococcales, Chamaesiphon Chamaesiphonales, Pleurocapsa Ple-urocapsales, Nostoc ve Spirulina ve Oscillatoria Nostocales, Stigonema iseStigonematales ordolar›nda yer alan tan›nm›fl cinsler aras›ndad›r.

Cyanobacteria üyelerinin ekonomik kullan›m alanlar›na bir örnek veriniz.

Euglenophyta (Öglenoidler) Euglenophyta ile birlikte, Eucaria domaini içinde yer alan algleri incelemeye bafl-layaca¤›z. Bu grup, Euglenozoa içinde s›n›fland›r›l›r.

Öglenoidler genellikle tek hücreli, i¤ fleklinde olup hücrelerindeki bir cep ve-ya odac›ktan ç›kan bir ya da iki kamç› ile kloroplast ve göz noktas› içerirler. De-po molekülü olarak içerdikleri paramilon, bir glikoz polimeridir. Hücre çeperleriyoktur, bu sayede hareket ettikçe flekil de¤ifltirebililer. En tan›nm›fl örneklerindenolan Euglena ototrof olmakla birlikte, bu grupta yer alan organizmalar›n ço¤u he-terotroftur. Euglena bireyleri, karanl›k ortamda kloroplastlar›n› kaybederek hete-rotrof bir organizmaya dönüflebilir. Üremeleri hücre bölünmesi ile gerçekleflir.

Bu bölümde tek ordo ve familya vard›r ve Euglena, en tan›nm›fl cinsidir. Ögle-noidler, çevremizdeki göller, su birikintileri, havuzlar gibi sucul ortamlarda yayg›nolarak geliflirler.

Pyrrophyta (Dinoflagellatae, Dinoflagellatlar) Bu bölüm, Alveolatlar›n içinde yer alan gruplardan biridir, Atefl rengi algler olarakda adland›r›l›rlar. Deniz ve tatl› sularda çok yayg›n olarak yay›l›fl gösteren ve bu-lunduklar› ortamda primer üretici olarak besin a¤›n›n kurulmas›nda önemli rol oy-nayan organizmalard›r. Serbest yaflayan veya mercanlarla ortak yaflam kuran türle-rinin yan›nda parazit olanlar› da vard›r.

Genellikle tek hücreli olup birbirine dik oluklar içinde yerleflen iki kamç›lar› bu-lunur. Bu kamç›lar›n sayesinde gruba özgü bir dönme hareketi yaparlar. Baz› türle-rinde zincir oluflturan hücreler görülür. Klorofil a, c ve peridinin pigmentleri içerir-ler, depo maddesi olarak niflasta bulundururlar. Çeperleri selülozdur. Hayat devre-lerinde zigot safhas›ndan sonra mayoz bölünme görüldü¤ü için haplont canl›lard›r.

http://en.wikipedia.org/wiki/Ceratium adresinde bir dinoflagellat cinsi olan Cerati-um’un fleklini bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Göz noktas›: Baz› kamç›l›alglerde bulunan ve ›fl›¤› al-g›layan organel.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Dinoflagellatlar›n do¤adaki en çarp›c› etkilerinden biri, red-tide oluflumudur.Özellikle besin maddelerince zengin sularda bu organizmalar›n afl›r› üremesi sonu-cunda denizin renginin k›rm›z›ms›, kahverengimsi, turuncu renkler ald›¤› görülür.Red-tide ad› verilen bu olay, dinoflagellatlar›n içerdi¤i pigment maddeleri nedeniy-le olur. Gonyaulax gibi cinsler toksik madde içerdikleri için red-tide olay› sonu-cunda bal›k ölümleri görülebilir.

Bacillariophyta (Diatomae) Bacillariophyta ve onu izleyen iki alg bölümü (Chrysophyta ve Phaeophyta), s›n›f-land›rmada Stramenopila klad› içinde yer al›r. ‹lk olarak inceleyece¤imiz Bacillari-ophyta bölümünün denizlerde, tatl› sularda yayg›n olarak bulunan yaklafl›k 100 000türü vard›r.

Bu bölümde tek tek yaflayan veya koloni oluflturan türler bulunur. Hücre çe-perlerinin silisli, sert oluflu en tipik özelliklerinden biridir. Silisli çeperin aras›ndaprotein ve polisakkarit içeren bileflikler de bulunur. Çeper, türe özgü de¤iflik flekil-lerde girinti-ç›k›nt›lara sahiptir ve kutu gibi iç içe geçmifl iki kapaktan oluflur. Buflekilde çeper düzenlenmesinin en önemli ifllevi ise, bu organizmalar› di¤erleri ta-raf›ndan besin olarak tüketilmekten korumas›d›r. Bireyler öldükten ve organikmadde parçaland›ktan sonra bu çeper kal›r ve suyun dibine çöker. Uzun y›llar bo-yunca suyun dibinde katmanlar halinde biriken çeperler Diatome topra¤› veya ki-selgur ad› verilen özel bir yap› oluflturur.

Diatome topra¤›n›n kullan›m alanlar› nelerdir?

Diatomae hücreleri ›fl›nsal veya pennat simetriye sahiptir. Pigment olarak klo-rofil a, c ve fukoksantin içerirler. Depo maddeleri ya¤ ve laminarindir. Efleyli veefleysiz yolla ürerler. Efleysiz üremeleri, mitozla ikiye bölünme fleklindedir. Bu s›-rada sert silisli çeperler kapak fleklinde aç›larak yavru bireyler aras›nda paylaflt›r›-l›r. Ana bireyden birer kapak al›nm›fl olur, ikinci k›s›m ise yavru birey taraf›ndanoluflturulur.

Efleyli üreme daha nadir görülür, bu durumda, mayoz bölünme gametlerinolufltu¤u safhada gerçekleflti¤i için Diatomlar, diplont canl›lard›r.

Bacillariophyta bölümünde Centrales ve Pennales olmak üzere iki ordo vard›r.Centrales ordosunda ›fl›nsal simetrili cinsler yer al›r. Cyclotella ve Melosira cins-leri bu ordo içinde s›n›fland›r›l›r. Navicula, Cymbella tek hücreli, Tabellaria, As-terionella ve Fragilaria ise koloni oluflturan Pennales ordosu cinslerine örnekolarak verilebilir.

http://vis-pc.plantbio.ohiou.edu/algaeimage/Heterokontophyta.htm adresinden bu bölüm-de yer alan cinslere ait fotograflara ulaflabilirsiniz.

Chrysophyta (Alt›n Rengi Algler) Chrysophyta bölümünün üyeleri aras›nda, tek hücreli ve serbest yüzen türlerininyan›nda ipliksi ve koloni oluflturanlar› da vard›r. Bireyler genellikle iki kamç›l› olupkamç›n›n dip k›sm›nda göz noktas› bulunur. Baz› türleri renksizdir, büyük ço¤un-lu¤u ise fotosentez yapar. Kloroplastlar›nda klorofil a ve c nin yan›nda, karoten,ksantofil ve fukoksantin yard›mc› pigmentleri tafl›malar› nedeniyle renkleri alt›n sa-r›s›d›r. Depo maddesi olarak krizolaminarin ve ya¤ biriktirirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2Pennat simetri: Bir ekseniniki yan›nda eflit parçalarasahip oma.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ortamda yeterli ›fl›k olmad›¤›nda veya bol miktarda besin maddesi varsa heterotrofolarak da yaflayabilir, bakteri ve diatomlarla beslenirler. Ço¤unlukla tatl› sularda ya-y›l›fl gösterirler.

Chrysophyceae s›n›f›nda bulunan en tan›nm›fl cinslerden Dinobyron, tatl› su-larda yaflar. Bu cinsin bireyleri, kitin ve polisakkaritlerden oluflan vazo fleklindekibir yap›yla sar›lm›flt›r, bu yap›lar dallanan veya dallanmayan ipliksi koloniler mey-dana getirir (fiekil 2.6 a). Synura’da ise üzeri silisli pullarla kapl› bireyler küremsikoloniler oluflturur (fiekil 2.6 b).

Baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan ayr› bir bölüm olarak s›n›fland›r›lan Xanthophyceaes›n›f›n› da ünitemizde bu bölümün kapsam›nda inceleyece¤iz: Xanthophyceae, di-¤er Chrysophyta üyelerinden farkl› olarak klorofil b yerine klorofil c içerir ve kah-verengimsi rengi veren fukoksantin bulundurmaz. Bu s›n›f›n tek hücreli ve kamç›-l›dan koloni oluflturanlara kadar de¤iflik formlarda 600 türü vard›r.

‹pliksi formlar›ndan Vaucheria ipli¤inde hücreler aras› bölmeler bulunmaz.Tatl› sularda, nemli topraklarda a¤aç gövdelerinde geliflirler. Efleysiz üremelerindezoospor veya aplanospor oluflturulur. Sporlar sporangium ad› verilen keseleriçinde oluflturulur. Vaucheria cinsinde efleyli üreme de görülür. Efleyli üreme oo-gami ile gerçekleflir. Bu cinste gametlerin birleflmesiyle oluflan zigot do¤rudan ye-ni bireyleri verdi¤i için hayat döngüsü diplonttur.

http://www biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Chyrsophyta adresinden Botr-ydium ve Vaucheria cinslerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz.

Phaeophyta (Kahverengi Algler) Phaeophyta, tümü çok hücreli, denizlerde yaflayan, oldukça büyük talluslara sahiptürleri de bar›nd›ran bir bölümdür. Il›man denizlerde, k›y› boyunca suyun so¤uk ol-du¤u yerlerde geliflirler. Denizlerde gördü¤ümüz alglerin büyük bir k›sm› bu bölüm-de yer al›r. Kahverengi alglerde, ünitemizin bafl›nda tan›mlad›¤›m›z izomorf ve hete-romorf döl almafllar› görülür. Chrysophyta (Alt›n rengi algler) ve Bacillariophyta üye-lerinde oldu¤u gibi fukoksantin içerirler, depo maddesi ise krizolaminarindir.

‹pliksi, elsi, fleritsi talluslar› vard›r. Genellikle substrata tutunma organlar› var-d›r. Yukar›ya do¤ru yükselen talluslar dalgalarla hareket eder. Kahverengi alglerinhücre çeperlerinde alginat (alginik asit) bulunur. Polisakkarit yap›s›ndaki bu kay-gan ve nemli madde, suyu emerek yüzme yetene¤ini art›r›r. Ayr›ca küçük organiz-


fiekil 2.6

a b

a. Synura, b.Dinobryon

Kaynak: http://vis-pc.plantbio.ohiou.edu/algaeimage/heterokontophyta.htm

Efleysiz üremeyi sa¤layankamç›l› sporlar, zoospor;kamç›s›z sporlar iseaplanospor olarakadland›r›l›rlar.

Oogami: Küçük ve hareketlibir erkek (spermatozoid) ilebüyük ve hareketsiz bir difli(yumurta hücresi)gametlerin birleflmesi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



malar›n yüzeye yap›flarak fotosentezi azaltmas› engellenmifl olur. Alginatlar›n buekolojik öneminin yan›nda ekonomik kullan›m alanlar› da vard›r. Ünitemizin so-nundaki okuma parças›nda bu kullan›m alanlar›na yönelik bilgileri bulabilirsiniz.

Çok hücreli yeflil ve k›rm›z› alglerle birlikte çevremizdeki denizlerde yayg›nolarak göze çarpan ve genellikle suyosunu olarak adland›rd›¤›m›z canl›lar bu bö-lümde yer al›r. Phaeophyta bölümü, okyanuslarda orman benzeri görüntüler olufl-turan ve “kelp” ad› verilen bir grubu içerir. Yaklafl›k 300 tür içeren bu grubun üye-leri, Laminariales ordosunda yer al›r. Kelplerin tutunma organlar› di¤erlerine oran-la daha iyi geliflmifltir.

Phaeophyta Bölümünün S›n›fland›r›lmas› Phaeophyta bölümü, morfolojik yap›lar›, hayat devrelerindeki farkl›l›klar, biyokim-yasal özellikleri ve moleküler biyolojik verilerle s›n›fland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ge-nellikle bu bölüm; izomorf, heteromorf döl almafl›na sahip olanlar ve sadece spo-rofit nesle sahip olan cinsler olarak s›n›fland›r›l›r.

Dictyota, Laminaria, Sphacelaria, Fucus ve Padina, bu bölümün iyi bili-nen cinsleri aras›nda yer al›r.

http://www biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Phaeophyta adresinden kah-verengi alg cinslerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz.

fiimdi, hayat devrelerini ele alarak baz› Phaeophyta üyelerini inceleyelim:Dictyota ve Ectocarpus, izomorf döl almafl›n›n görüldü¤ü iki cinstir. Bu cins-

lerde gametler gametangiumlar içinde üretilir. Dictyota örne¤i ile inceleyecekolursak, her bir oogonium da, tek bir yumurta bulunur, baflka bir deyiflle oogoni-um tek odac›kl›d›r. Anteridium ise çok odac›kl›d›r ve her bir odac›¤›nda birer er-kek gamet vard›r. Anteridium ve oogoniumlar, tallusun üzerinde topluluklar halin-de bulunurlar (fiekil 2.7 a ve b). Anteridium topluluklar›nda, oogonium topluluk-lar›ndan farkl› olarak kenarda parafiz ad› verilen koruyucu, verimsiz hücreler bu-lunur. Sporlar ise sporangiumlarda üretilir. Sporangiumlar da tallus üzerinde top-luluklar halinde yerleflmifltir, Dictyota’da her bir sporangiumda dört spor bulunur,bu nedenle tetrasporangium olarak adland›r›l›r (fiekil 2.7 c).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Oogonium: Difligametangium yumurtahücresi burada yer al›r.

Anteridium:Erkek gametangium,kamç›l› ya da kamç›s›z erkekgametleri tafl›yan yap›.

OogoniumAnteridium

Tetrasporangium

Tallus

a b

c

Parafiz

fiekil 2.7

Dictyota’n›n hayatdevresinde görülenbaz› yap›lar. a. oogonium, b. anteridium,c. sporangium.

Laminaria ise, heteromorf döl almafl›na sahip bir kahverengi alg cinsidir. Spo-rofit nesil metrelerce uzunlukta olmas›na ra¤men, gametofit nesil ipliksi ve mikros-kopik yap›dad›r. Bu nedenle de hayat devresi anlafl›l›ncaya kadar haploid gameto-fit ve diploid sporofit nesiller iki ayr› tür olarak isimlendirilmifllerdir. fiimdi bu cin-sin hayat devresini inceleyelim:

Sporangiumlar›n içinde mayoz bölünme ile oluflturulan sporlar, çimlenerek ip-liksi gametofit nesli oluflturur. Gametofit neslin farkl› talluslar› üzerinde anteridiumve oogoniumlar oluflturulur. Gametangiumlar›n olgunlaflmas›n›n ard›ndan anteridi-umlar aç›l›r ve spermatozoidler suya dökülür, suyun içine hareket ederek oogo-niuma ulafl›rlar. Gametlerin birleflmesiyle gerçekleflen döllenmenin ard›ndan zigotoluflur. Böylece sporofit nesil bafllat›lm›fl olur. ‹pliksi tallusun üzerinde geliflmeyebafllayan sporofit nesil mitoz bölünmelerle, tutunma k›sm›, sap ve büyük bir ayaiçeren Laminaria tallusunu oluflturur. Tallusun aya k›sm›n›n kenarlar›na do¤rusporangium topluluklar› oluflturulur. Sporlar mayoz bölünme ile bu kesecikleriniçinde geliflir. Olgunlaflan sporlar sporangiumun aç›lmas›n›n ard›ndan suya sal›n›rve gametofit nesli bafllatmak üzere çimlenir.

http://kankoku.myweb.uga.edu/phaeophytalife.html adresinden Laminaria’n›n hayat dev-resine ait flemaya ulaflabilirsiniz.

Rhodophyta (K›rm›z› Algler) Rhodophyta (K›rm›z› algler) bölümü, çok hücreli, dallanm›fl ipliksi, parankimatikbenzeri talluslu üyeleri içerir. Kahverengi algler kadar olmamakla birlikte büyüktalluslu türleri vard›r. Zemine genellikle bir tutunma organ› ile ba¤lan›rlar. Ço¤un-lu¤u denizlerde, bir k›sm› da tatl› sularda geliflir.

K›rm›z› alglerin kloroplastlar›nda klorofil a ve d yan›nda; fikoeritrin, fikosiya-nin, α, β karoten bulunur. Yard›mc› pigmentleri derin sulardaki ›fl›¤› da adsorbla-mas›na olanak sa¤lad›¤› için oldukça derin sularda geliflebilirler. Yaflad›klar› suyunderinli¤ine ba¤l› olarak pigment oranlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle s›¤ sularda par-lak k›rm›z›, derin sularda ise koyu renkli üyeleri geliflir. Hücrelerinde depo mad-desi olarak floride niflastas› bulunur. Baz› gruplar›n hücre çeperlerinde kireç biriki-mi oldu¤u için beyaz›ms› görünürler. Hücre çeperleri genellikle agar içeren jelati-nimsi bir maddeye sahiptir. Bu maddenin çeflitli ekonomik kullan›m alanlar› vard›r.

Fikoeritrin ve fikosiyanin, fikobilinler verilen bir pigment ailesinde yer al›r ve ayn› zaman-da Mavi yeflil alglerde de bulunur.

K›rm›z› algler, di¤er alglerden hayat döngülerinde kamç›l› hücre içermemeleri ne-deniyle ayr›l›rlar. Üreme baz› türlerinde sadece efleysizdir. Efleyli üreyen k›rm›z› alg-lerin baz›lar›nda hayat devresi iki diploid ve bir haploid olmak üzere üç nesil içerir.

http://seanet.stanford.edu/RockyShore/Rhodophyta/index.html adresinden çok say›da Rho-dophyta üyesinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz.

K›rm›z› algler, özellikle uzak do¤uda besin kayna¤› olarak kullan›lmalar›n›n ya-n›nda çok farkl› alanlarda ekonomik öneme sahiptir. Bu nedenle hayat devreleriiyi araflt›r›lm›fl ve kültüre al›nm›fl cinsleri vard›r. Porpyra bunlardan biridir. Ayr›-ca Ceramium, Batrachospermum, Delesseria yayg›n olarak bulunan K›rm›z›alg cinsleridir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Chlorophyta (Yeflil Algler) Yeflil algler, tek hücreli, koloni oluflturan, ipliksi, elsi talluslu çok farkl› formlarda-ki üyeleri içeren bir bölümdür. Üyeleri genellikle parlak yeflil renklidir. Denizler-de, tatl› sularda, hemen hemen her türlü sucul veya nemli ortamda yay›l›fl gösterir-ler. Çevremizdeki a¤aç kabuklar›, duvarlar, kaya dipleri, çeflme kenarlar›, sulamakanallar› gibi ortamlarda yayg›n olarak geliflirler. Yeflil algler ayr›ca baz› mantartürleri ile birlikte likenleri oluflturur.

Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n Genel Özellikleri Chlorophyta, bitkilere an yak›n alg grubudur. Kloroplastlar› bitki hücrelerinde bu-lunanlara çok benzer; klorofil a,b ile α,β karoten ve lutein içerir. Bu grupta y›ld›z,yaka, a¤s›, spiral gibi de¤iflik flekillerde kloroplastlar bulunur. Chlorophyta bölü-münün önemli özelliklerini s›n›fland›rma bafll›¤› alt›nda bulacaks›n›z.

Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n S›n›fland›r›lmas›Chlorophyta bölümü genellikle üç s›n›f alt›nda incelenir:• Classis Chlorophyceae• Classis Conjugatophyceae• Classis CharophyceaeBu s›n›flar›, örnek cinsler üzerinde inceleyelim.

Clasiss Chlorophyceae Chlorophyceae s›n›f›n›n ço¤u tatl› sularda, baz›lar› denizlerde yaflayan bir hücreliveya koloni oluflturan 7000 kadar türü vard›r.

Chylamydomonas: Bu s›n›f›n en tan›nm›fl örneklerinden biridir, bir hücreli vekamç›l› türleri içerir. Cinsin ilgi çekici bir özelli¤i, hücrelerinin fleklinin geliflmiflChlorophyceae üyelerinin gamet ve sporlar›na benzerlik göstermesidir.

Volvox : Tatl› sularda geliflen, içi bofl küremsi bir koloni formundaki türlere sa-hiptir. Volvox kolonisindeki birey say›s› bazen binlere ulaflabilir ve gözle görülebi-lir. Kolonideki bireyler, kamç›l› k›s›mlar› d›fla dönük olarak yerleflir ve jelatinimsibir matriks içinde gömülüdür. Volvox kolonisinde hücreler sitoplazmik köprülerlebirbirine ba¤lanm›flt›r. Ayr›ca, hücreler aras›nda iflbölümü vard›r. Volvox’da efleysizve efleyli üreme görülür. Efleysiz üreme sonucunda, küremsi ana koloninin içindeçok say›da yavru koloniler oluflturulur. Bu yavru koloniler daha sonra ana koloni-den d›flar›ya at›l›r.

http://www.botany.wisc.edu/courses/botany_330/volvox1.html adresinden Volvox koloni-sinin fotograf›n› ve koloninin içinde efleysiz üreme sonucunda oluflturulan ve d›flar› at›l-mak üzere bekleyen yavru kolonileri görebilirsiniz.

Ulva: Denizlerimizde s›¤ bölümlerde yayg›n olarak geliflen elsi tallusa sahip biralgdir. Kirlili¤e toleransl› oldu¤u için kirli sularda da görülürler. Tallus iki hücre s›-ras›ndan meydana gelir, at nal› fleklinde kloroplastlar› vard›r. Ulva’da izomorf dölalmafl› görülür (fiekil 2.2). Gamet ve sporlar Dictyota’daki gibi özellemifl gametan-gium ve sporangiumlarda üretilmezler. K›y›lar›m›zda tüpsü tallusa sahip olan En-teromorpha ile birlikte yay›l›fl gösterirler (fiekil 2.8).

http://en.wikipedia.org/wiki/Ulva_lactuca adresinden U. lactuca’n›n fotograf›n› görebilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Eudorina, Scenedesmus, Caulerpa, Acetabularia, Trentepohlia, Chlo-rophyceae s›n›f›nda yer alan çok say›da cins aras›ndad›r.

http://www.botany.wisc.edu/courses/botany_330/330labfinal.html ve http://www.biltek.tu-bitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Chlorophyta.htm adreslerinden Chlorophyta üye-lerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz.

Classis Conjugatophyceae Ço¤unlukla tatl› sularda, nadiren denizlerde yaflayan türleri içeren bir s›n›ft›r. Tekhücreli, ipliksi, efleyli üremeleri konjugasyon ad› verilen yöntem olan Chlorophytaüyeleri bu s›n›fta yer al›r. Konjugasyon olay›nda efley hücresi görevi yapacak olanhücrelerin karfl›l›kl› gelerek birinin sitoplazmas›n›n di¤erine aktar›l›r ve zigot meyda-na gelir. Zigot, mayoz bölünmenin ard›ndan yeni bireyleri verir. Bu yöntemle üre-yen canl›lar, vejetatif evrede haploid olduklar› için, haplont canl› olarak adland›r›l›r.

Conjugatophyceae s›n›f›nda yer alan Desmidiales ordosu, tek hücreli, bilateralsimetrili, iki hücre yar›s› içeren veya ipliksi yap›daki üyelere sahiptir. Genellikletatl› sularda, nadiren tuzlu sularda, kar ve buzda geliflen yaklafl›k 10 000 tür içerir.

Micrasterias: Hücre çeperinde derin girintiler olan, büyük kloroplastl›, ikihücre yar›l› bir Desmidiales üyesidir (fiekil 2.9 a).

Spirogyra: Dallanmam›fl ipliksi bir algdir. Spiral flekilli kloroplastlar› en belir-gin özelliklerinden biridir. Efleysiz üremeleri ipli¤in parçalanmas› (fragmentasyon),efleyli üremeleri ise konjugasyonla gerçekleflir. Konjugasyon, ayn› ipli¤in iki kom-flu hücresi veya farkl› iplikler aras›nda gerçekleflebilir. Konjugasyon bafllad›¤›ndabaz› hücreler gamet ödevi görmek üzere ç›k›nt›lar oluflturur. Konjugasyon kanal›ad› verilen bu ç›k›nt›lar yoluyla hücrelerden birinin içeri¤i di¤erine aktar›l›r ve zi-got oluflur. Zigotun mayoz bölünme geçirmesinin ard›ndan oluflan yavru hücreler-den yeni iplikler meydana gelir (fiekil 2.9 b).

Spirogyra’da zigot mayoz bölünme geçirdikten sonra yeni bireyleri vermek üzere çimlen-di¤ine göre bu cinsin hayat döngüsü hangi tiptedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil ?.?

k

z

1 2 3a b

a. Micrasterias sp., b.Spirogyra’dakonjugasyon 1.vejetatif iplik, 2.konjugasyon kanal›(k) oluflumu, 3. zigot(z) oluflumu.Kaynak: a.http://www.ucmp.berkeley.edu/greenalgae/charophyta/desmidiales.html ve b.http://faculty.clintoncc.suny.edu/faculty/michael.gregory/files/Bio%20102/Bio%20102%20lectures/protists/spirogyra_conjugating.jpg.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Classis CharophyceaeCharophyceae s›n›f›, suyun içindeki görünüflleri nedeniyle su flamdanlar› olarakda adland›r›l›r. Bitkilere en yak›n alg grubu olarak da nitelendirilirler. Baz› araflt›r›-c›lar bir önceki s›n›f› da Charophyceae s›n›f›yla birlikte ele almaktad›r.

Chara ve Nitella olmak üzere iki cinsi içeren bu s›n›f›n üyeleri, tatl› sulardageliflirler, boylar› 40 cm ye kadar ulafl›r ve suyun alt›nda çay›r görünümü olufltu-rurlar. Morfolojik aç›dan yüksek bitkilere benzeyen nodyum-internodyum yap›la-r›na sahiptir. Tabana, rizoidleri ile tutunurlar. Hücre çeperlerinde kalsiyum tuzlar›biriktirdikleri için sert bir yap›ya sahiptirler.

Efleyli üremeleri, nar fleklindeki oogonium ve küremsi anteridiumlar›n›n nod-yumlarda geliflmesiyle bafllar. Oogonium içinde tek bir yumurta hücresi, anteridium-lar›nda çok say›da spermatozoid oluflturulur. Spermatozoidler suya sal›nd›ktan son-ra oogoniumdaki aç›kl›ktan içeri girer ve yumurta hücresini döller ve zigot oluflur.

http://tolweb.org/Charales/20580 adresinden Chara’n›n nodyumlar›nda geliflen oogoniumve anteridiumlar› görebilirsiniz.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Alglerin morfolojik özelliklerini tan›mla-

yabilmek.

Tek hücreli algler, bulunduklar› ortamda serbestyaflayan bir hücreli, kamç›l› ya da kamç›s›z bi-reylerdir. Baz› alglerde, çok say›daki alg bireyi-nin bir araya gelerek kamç›l› ya da kamç›s›z ko-loniler oluflturur. Kolonideki birey say›s› ve flek-li, cinsler aras›nda farkl›l›k gösterebilir. Örne¤inkübik, küremsi, tablo fleklinde kolonilerde belir-gin flekiller oluflabilir veya bazen de flekilsiz y›-¤›nlar halinde koloniler oluflabilir. Baz› algler ise, yapra¤a benzeyen, yass›laflm›fltallusa sahiptir.Ayr›ca dallanm›fl veya dallanma-m›fl ipliksi yap›da algler de vard›r.

Alglerin hayat devreleri ve üreme flekillerini tan›mlayabilmek.Alglerde efleyli ve efleysiz olmak üzere iki tipüreme görülür. Efleysiz üremede gamet, zigot gi-bi özelleflmifl hücreler görülmez ve döllenme ol-maz. Di¤er bütün canl›larda oldu¤u gibi efleysizüreme sonucunda ana bireyin genetik yap› aç›-s›ndan ayn›s› olan birçok birey meydana gelir.Alglerde efleysiz üreme, ya spor ad› verilen hüc-relerin yard›m›yla veya tallusun bir parças›n›nkopup yeni bir birey oluflturmas›, baflka bir de-yiflle, vejetatif üremeyle gerçekleflir. Sporlu efley-siz üreme, ço¤unlukla tek hücreli, efleysiz, kal›n,geçirimsiz çeperli, kamç›l› veya kamç›s›z sporlar-la gerçekleflir. Sporlar, bazen sporangiumlar›niçinde oluflturulurlar.Hayat döngüleri aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizdeise, alglerde haplont, diplont ve diplohaplont ol-mak üzere üç fakl› tip ay›rt ederiz:Haplont canl›larda diploid evre sadece zigot olu-flumu s›ras›nda görülür. Zigot mayoz bölünmegeçirerek yeni bir bireyi oluflturdu¤u için orga-nizma haplodiddir. Bu organizma mitoz bölün-me ile gametlerini verir ve tekrar zigot oluflur,böylece döngü tamamlan›r. Diplont canl›lardaise, mayoz bölünme gametlerin oluflturulmas›aflamas›nda gerçekleflir. Gametler birleflerek zi-got oluflur ve zigot da yeni bireyi verir. Diplo-haplontlarda haploid gametofit nesil gametleriverir, dölenmenin ard›ndan oluflan zigot çimlenirve diploid sporofit nesil geliflir. Sporofit neslin

mayozla verdi¤i haploid sporlar›n tekrar haploisgametofit nesli oluflturmak üzere çimlenir ve böy-lece hayat döngüsü tamamlan›r. Gametofit ve spo-rofit nesiller morfolojik olarak birbirine çok ben-ziyorsa hayat devresi izomorf, belirgin olarak fark-l›ysa heteromorf döl almafl› oalark adland›r›l›r.

Farkl› domainlerde yer alan algleri s›n›fland›ra-

bilmek.

Alg olarak nitelendirilen Cyanobacteria, Bacteriadomaininde yer al›r ve prokaryot bir gruptur. Bu-na karfl›n, Euglenophta, Pyrrophyta, Bacillarioph-yta, Chrysophyta, Phaeophyta, Rhodophyta veChlorophyta bölümleri Eucaria domaini içindedir.

Ülkemiz sular›nda yayg›n olarak görülen alg

cinslerine örnekler verebilmek.

Nostoc, Oscillatoria, Cyanobacteria; Euglena,

Euglenophyta; Ceratium, Pyrrophyta; Cyclotella,

Navicula, Cymbella, Tabellaria, Asterionella ve

Fragilaria Bacillariophyta, Enteromorpha ve

Cystoseira Phaeophyta; Batrachospermum ve

Chondrus Rhodophyta Chylamydomonas, Vol-

vox, Ulva ve Chara ülkemiz sular›nda yaflayançok say›daki alg cinslerinden baz›lar›d›r.

Ekonomik öneme sahip alg grup ve cinslerini s›-

ralayabilmek.

Bacillariophyta üyeleri, Spirulina, Ulva, Lamina-

ria, Porpyra, Macrocystis ve Ascophyllum eko-nomik kullan›m alan› olan alg cinsleri aras›ndayer al›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Ayn› türe ait çok say›da alg bireyinin bir araya gele-rek oluflturdu¤u ve genellikle karakteristik bir flekle sa-hip topluluklara ne ad verilir?

a. ‹pliksi yap›b. Kolonic. Parankimad. Talluse. Heterosist

2. Haplont canl›lar için afla¤›dakilerden hangisi do¤ru-dur?

a. Haploid evre sadece gametlerle s›n›rland›r›lm›fl-t›r.

b. Haploid evre zigot aflamas›nda görülür.c. Zigot do¤rudan çimlenerek yeni bireyi verir.d. Mitoz bölünme ile ço¤al›rlar.e. Zigot mayoz bölünme geçirerek yeni bireyi ve-

rir.

3. Ana gövdeden bir parçan›n kopmas›yla gerçekleflenefleysiz üreme yöntemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tomurcuklanmab. Vejetatif üremec. Sporla üremed. Tohumla üremee. Haploid nesil

4. Cyanobacteria üyelerinde görülen heterosistlerin ifl-levi afla¤›dakilerden hangsidir?

a. Havadaki azotu ba¤larb. Efleysiz üreme birimidirc. Gamet olarak ifl görürd. Sporlar› üretire. Fotosentezi art›r›r

5. Afla¤›dakilerden hangisi hem ototrof hem de hete-rotrof olan bir alg örne¤idir?

a. Ulvab. Chroococcusc. Spirogyrad. Dinobryone. Dictyota

6. Afla¤›daki bölümlerden hangisi red tide olay›n› mey-dana getiren organizmalar› içerir?

a. Chlorophyta (Yeflil algler)b. Chrysophyta (Alt›n sar›s› algler)c. Phaeophyta (K›rm›z› algler)d. Pyrrophyta (Atefl rengi algler) e. Cyanobacteria (Mavi yeflil algler)

7. Kahverengi alglerden Laminaria’da hangi hayat dev-resi tipi görülür?

a. ‹zomorf döl almafl›b. Heteromorf döl almafl›c. Haplont canl›d. Sporofit nesile. Gametofit nesil

8. Silisyum içeren ve kutu gibi iç içe geçmifl iki kapak-tan oluflan hücre çeperi afla¤›daki gruplardanhangisinde görülür?

a. Chrysophyta (Alt›n rengi algler)b. Rhodophyta (K›rm›z› algler)c. Bacillariophyta (Diatomae)d. Chlorophyta (Yeflil algler)e. Phaeophyta (Kahverengi algler)

9. Spirogyra’da efleyli üreme afla¤›daki yöntemlerdenhangisiyle gerçekleflir?

a. Oogamib. ‹zogamic. Konjugasyond. Vejetatif üremee. Fragmentasyon

10. Afla¤›daki alg cinslerinden hangisi yüksek bitkile-re benzeyen flekilde nodyum-internodyum içerir?

a. Chara b. Enteromorphac. Dictyotad. Ulvae. Laminaria



1.b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Morfolojik yap›lar›na görealgler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerde üreme ve yaflamdöngüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerde üreme ve yaflamdöngüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cyanobacteria’n›n fizyolojiközellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5.d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerin yaflama alanlar› vebeslenme flekilleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pyrrophyta (Atefl rengi alg-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Phaeophyta bölümününs›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bacillariophyta (Diatoma-e)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Classis Conjugatophyceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Classis Charophyceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Spirulina, yüksek besin içeri¤i ve sindirilebilirli¤i ile g›-da katk›s› olarak kullan›lmaktad›r. Spirulina % 60-70protein, % 20 karbonhidrat, % 5 lipit , % 7 mineraller ve% 6 su içermektedir. Ayr›ca zengin bir beta-karoten,thiamine, ve riboflavin kayna¤›d›r ve vitamin B12’ninen zengin kaynaklar›ndan birisidir.

S›ra sizde 2

Diatomae topra¤›, fleker, meyve suyu, çeflitli alkollü iç-kilerin üretimi s›ras›ndaki filtre ifllemlerinde, ilaç, koz-metik, boya sanayiinde ise dolgu iflleminde kullan›l›r.

S›ra Sizde 3

Bir canl›n›n hayat devresinde zigot mayoz bölünme ge-çirerek yeni yavrular› oluflturuyorsa haplont canl› ola-rak adland›r›l›r.

Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Algler, çok uzun y›llardan bu yana çeflitli amaçlarlka kul-lan›lm›fllard›r. Günümüzde kullan›mlar› daha çok bilim-sel araflt›rmalar›n sonuçlar›na dayal› olarak sürmekle bir-likte, besin olarak kullan›mlar› özellikle uzak do¤u ülke-lerinde halen çok yayg›nd›r. Bu bölümde, çeflitli alg grup-lar›n›n kullan›m alanlar›na iliflkin bilgileri bulacaks›n›z.Cyanobacteria üyelerinden Anabaena ve Nostoc, fiili,Meksika, Peru ve Filipinlerde g›da maddesi olarak tü-ketilir. Spirulina ise yüksek besin de¤eri nedeniyle be-sin deste¤i olarak kullan›lmaktad›r. Bu grubun üyeleri-nin büyük bir k›sm›, vitamin bak›m›ndan zengindir veçevrelerine salg›larlar. Baz› deniz Siyanobakterileri, B-kompleks grubu vitaminler ve E78 gibi ticari önemiolan vitaminlerin büyük ölçekli potansiyel kayna¤› ola-rak nitelendirilir. Ayr›ca, karotenoidler ve fikobiliprote-inler, büyük ticari öneme sahiptir. Bunlar g›dalardarenklendirici olarak, som bal›klar›n›n ten rengini artt›r-mak ve s›¤›rlarda sa¤l›¤› ve verimlili¤i artt›r›c› olarakkullan›lmaktad›r. Mükemmel bir fikosiyanin kayna¤›olan Phormidium valderianum, do¤al mavi bir renk-lendirici olarak kullan›lmaktad›r.K›rm›z› ve Kahverengi alglerin hücre duvarlar›nda bu-lunan karragen, agar ve alginat gibi polisakkaritlerin ol-dukça genifl ekonomik kullan›m alanlar› vard›r. Bu po-limerler, karmafl›k yap›lar› nedeniyle laboratuvarlardayapay olarak sentezlenmek yerine, do¤ada yetiflen ve-ya su alt› çiftlikleri ad›n› verebilece¤imiz kültür ortam-lar›nda yetifltirilen alglerden elde edilir.Alginat, Ascophyllum, Laminaria, Macrocystis gibi Kah-verengi alglerden elde edilen bir maddedir. Dondurma,çeflitli içeceklerde k›vam artt›r›c› olarak, kumafllarda ate-fle ve suya dayan›kl›l›k sa¤lamada, ilaç sanayiinde, diflkal›b› ya da model yap›m›nda kullan›l›r. Carragen deChondrus crispus gibi k›rm›z› alglerden elde edilen, etve süt ürünlerinde k›vam artt›r›c› ve stabilizör olarakkullan›lan bir polisakkarittir. Yine k›rm›z› alglerden eldeedilen agar agar, laboratuvarlarda mikroorganizmalar›nüretiminde ve moleküler biyolojik yöntemlerin uygulan-mas›nda çok yayg›n olarak kullan›lan bir maddedir. Ulva, Porphyra gibi algler de besin kayna¤› olarak tü-ketilir. Özellikle uzak do¤uda Porphyra çok sevilen biryiyecek olarak yayg›n olarak tüketilmekte ve su alt›ndakültürü yap›lmaktad›r.

Campbell, N. E., Reece, J.B. (2006). Biyoloji. Çeviri edi-törleri: Gündüz, E., Demirsoy A., Türkan ‹. Ankara:Palme Yay›nc›l›k.

Graham, L. E, Graham, J.M. & Wilcox, L.E. (2008). Bit-ki Biyolojisi. Çeviri Editörü Ifl›k K. Ankara: PalmeYay›nc›l›k.

Güner, H., Aysel, V. (1987). Algoloji Laboratuvar›Uygulama Kitab›. ‹zmir Ege Üniv. Fen Fakültesi.

Güner, H., Aysel, V. (1991). Tohumsuz Bitkiler Siste-mati¤i I. Cilt. ‹zmir: Ege Üniv.Matbaas›.

Koray, T. (2005) Denizel Fitoplankton. ‹zmir: EgeÜniv. Bas›mevi.

Tutel, B., Ç›rp›c› A. (1999) Sporlu Bitkiler Sistemati¤iLaboratuvar K›lavuzu. ‹stanbul: Çantay Kitabevi.

Okuma Parças› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bitki olarak tan›mlad›¤›m›z canl›lar›n genel özelliklerini s›ralayabilecek,Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün genel özelliklerini betimleyebilecek,Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabilecek,Lycopodiophyta (Kibrit Otlar›) bölümünün genel özelliklerini tan›yabilecek,Pteridophyta (E¤reltiler) bölümünün genel özelliklerini s›ralayabilecek,Pteridophyta (E¤reltiler) bölümünün içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabileceksiniz.


• Bitki • Karasal Hayata Uyumla ilgili

yap›lar• Bryopsida• Anthocerotopsida• Marchantiopsida• Bryopsida

• Lycopodiophyta• Pteridophyta• Psilotopsida• Marattiopsida• Equisetopsida• Polypodiopsida

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• DIVISIO BRYOPHYTA

(KARAYOSUNLARI)• DIVISIO LYCOPODIOPHYTA

(K‹BR‹T OTLARI)• DIVISIO PTERIDOPHYTA

(E⁄RELT‹LER)

Bryophyta,Lycopodiophyta,Pteridophyta


G‹R‹fiBilim insanlar› uzun y›llar boyunca bilimsel anlamda “bitki” tan›m›n› yapmak üze-re tart›flm›fllar, çeflitli dönemlerde eldeki bilgi birikimine uygun tan›mlar ortayakoymufllard›r. ‹lk y›llarda hareketsiz, yeflil, yapraks› canl›lar bitki olarak nitelendi-rilmifltir. Daha sonra günün modern teknikleri kullan›larak hayat devreleri, üremeflekilleri, anatomik yap›lar›, DNA ve RNA analizleri yap›ld›kça canl›lar›n s›n›fland›-r›lmas›ndaki kriterlerin de de¤iflmesiyle bitki tan›m› da de¤iflmifltir. Günümüzde“bitki” terimi afla¤›daki özellikleri içeren canl›lar› kapsamaktad›r:

• Çok hücrelidir.• Hücre çeperleri selüloz içerir.• Klorofil içerir ve fotosentez yapar, en az›ndan fotosentetik atalardan türe-

mifllerdir.• Karasal hayata uyum sa¤lam›fllard›r, sucul olanlar ise karasal yaflama uyum

sa¤lam›fl atalardan türemifltir.Bitki tan›m› içinde, karasal hayata uyum da önemli bir yer kaplar. Bu nedenle,

Ünitemizin konusuna geçmeden önce, bitkilerin karasal ortamda geliflebilmeleriiçin ihtiyaç duyduklar› temel uyumlar› k›saca özetleyelim:

• Kök veya benzeri yap›lar: Bitkiler, her türlü metabolik faaliyetlerinde kullan-mak zorunda olduklar› suyu ba¤l› bulunduklar› toprak, a¤aç kabu¤u vbsubstrattan sa¤lamak zorundad›r. Bu nedenle karasal ortamlarda geliflen bit-kiler kök veya benzeri yap›lar oluflturur.

• ‹letim sistemi: Kök veya benzeri yap›lar taraf›ndan al›nan suyun, di¤er or-ganlara özelleflmifl baz› dokular taraf›ndan iletilmesi gerekir.

• Destek doku: Bitkinin fleklinin korunmas› ve topra¤›n üzerinde yükselebil-mesi için destek dokuya sahip olmas› gerekir.

• Su kayb›n› düzenleyici yap›lar: Bitkiler, su ve gaz al›flveriflini düzenlemeküzere stoma ad› verilen yap›lara sahiptir.

Bitkiler Aleminde, en ilkel formlardan bafllayarak bu yap›lar görülür. Byroph-yta bölümünün üyelerinde görülen karasal hayata uyumla ilgili rizoid, havaland›r-ma odac›¤›, stomalar, ilkel iletim elemanlar›, bunlara örnek verilebilir.

Yukar›daki tan›m ve özelliklerden yola ç›karak, Bryophyta (Karayosunlar›) bö-lümünün ilk en ilkel bitkileri kapsad›¤›n› söyleyebiliriz. Bu grubun üyeleri genel-likle pek dikkat çekici olmamakla birlikte çevremizde yayg›n olarak gördü¤ümüz

Bryophyta, Lycopodiophyta,Pteridophyta

Rizoid: Karayosunlar›nda altepidermal hücrelerin tüysüç›k›nt›lar›ndan oluflan,yüksek bitkilerdeki kökbenzeri, su ve minerallerisubstrattan almaya yarayanyap›lar.

organizmalard›r. Kibrit otlar› ve e¤reltiler ise ünitemiz kapsam›ndaki di¤er bitkigruplar›d›r. E¤reltiler ve yak›n gruplar, gerek hayat devrelerindeki fakl›l›klar gerek-se karasal hayat uyum aç›s›ndan ilginç aflamalar gösteren özelliklere sahiptir.

Son y›llarda yap›lan ve akrabal›k iliflkilerini de göz önüne alan çal›flmalara gö-re, Byrophyta bölümünün üyeleri en ilkel bitkiler olarak kabul edilmektedir. Di¤erbütün bitkiler ise, iletim demeti içerdikleri için vasküler bitki olarak adland›r›l›r.Vasküler bitkilerden Lycopodlarda (Kibrit otlar›) gerçek yapraklar bulunmaz. Pteri-dophyta ve Spermatophyta bölümleri ise, gerçek yaprak içeren “Euphyllophyte”grubunda yer al›r.

Bu ünitemizle birlikte, “Bitkiler Alemi” içinde yer alan canl›lar›n ilkelden gelifl-mifle do¤ru s›n›fland›r›lmas›na bafllam›fl olaca¤›z.

DIVISIO BRYOPHYTA (KARAYOSUNLARI)Bryofitler, ilkel kara bitkilerinin küçük bir grubunu olufltururlar. Hemen her türlü or-tamda yay›lmalar›na ra¤men nemi yüksek ve suyun kolay eriflilebilir oldu¤u habitat-lar› tercih ederler. Bunun nedeni, döllenme için suya ihtiyaç duymalar›n›n yan›nda,karasal hayata uyumla ilgili pek çok özellikten yoksun olmalar›d›r (fiekil 3.1).

Bu ünite ile ilgili bilgilerinizi pekifltirmek için http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipa-ket/jeolojik/index2.htm adresinde yer alan Jeolojik Zaman çizelgesine baflvurabilirsiniz.

Bu bölümün s›n›fland›r›lmas›na geçmeden önce, genel özellikleri ve hayat dev-relerini inceleyelim.

Bryophyta Bölümünün Genel ÖzellikleriBirçok bryofit üyesi küçük, oldukça yavafl büyüyen yeflil bitkiledir. Yeflil algler gi-bi klorofil a ve b içerirler. Hücre çeperleri selülozdur. Yavafl büyümelerinin neden-lerinden biri, geliflmifl iletim ve odunlaflm›fl dokular›n›n olmay›fl›d›r. Bununla bera-ber, baz› türler ifllevsel olarak ksilem ve floeme benzeyen, iletim sistemi görünü-münde bir merkezi silindire sahiptir. Bu ilkel iletim elemanlar›ndan ksilemi and›-ran yap›ya hidroid, floemi and›ran k›sma ise leptoid ad› verilir.


Euphyllophyte: Gerçekyapraklar› olan bitki.

fiekil 3.1

Bryophytaüyelerinin tipikhabitatlar›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Damarl› bitkilerde kök ve yaprak gibi organlar, iletim dokular›n›n düzenlenifl flek-line göre tan›mlan›rlar. Bryofitlerde ise, geliflmifl bir iletim dokusu olmad›¤›ndangerçek kök ve yaprak gibi organlar da yoktur. Bununla birlikte ifllevsel olarak yap-raklara ve gövdelere benzeyen yap›lar bulunur. Bu yap›lar Bryopsida s›n›f›n›n enileri formlar›nda ay›rt edilir. Bryofitlerin sahip olduklar› rizoidler, bitkiyi substra-ta ba¤laman›n yan›nda, çok az miktarda su ve de mineral madde emebilir. Su veçözünmüfl mineraller bu yap›lar taraf›ndan al›nd›ktan sonra, bryofitlerin yüzeyi bo-yunca kapilarite ile tafl›n›r.

Bitkiler Alemi’nde yaflam döngüsü (döl almafl›) haploid gametofit ve diploidsporofit nesillerin birbirini takip etmesiyle oluflur (fiekil 3.2). Bu iki neslin döl al-mafl›ndaki yeri, bitki gruplar›n›n ilkel veya geliflmifl olarak nitelendirilmesinin enönemli kriterlerinden biridir. Gametofit bask›nl›¤› ilkellik olarak nitelendirilirken,Angiospermlerde sporofit nesil bask›nl›¤› en üst seviyeye ulafl›r ve en geliflmifl bit-kiler olarak kabul edilmelerinin bir nedeni de budur. Bryophyta bölmününde ise,heteromorfik nesil de¤iflimi (antitetik döl almafl›) görülür. Sporofit ve gameto-fit nesiller, morfolojik olarak çok farkl›d›r.

Bryophyta’n›n yaflam döngüsünde gametofit bask›n ve çok y›ll›kt›r. Gametofitüzerindeki anteridium ve arkegonium adl› çok hücreli gametangiumlarda mi-tozla gametler oluflturulur. Gametangiumlar steril hücrelerden oluflmufl bir k›n ilekorunur. Anteridium ad› verilen erkek gametangiumlarda üretilen çok say›dakispermatozoid iki kamç›ya sahiptir. Bitkiler aleminde ilk defa Bryofitlerde arkegon-yum fleklinde difli üreme organ› görülür. Lamba fliflesine benzeyen her arkegoni-um tek bir yumurta üretir. Baflka bir deyiflle döllenmifl yumurta, koruyucu bir or-

3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pter idophyta 45

fiekil 3.2

Bryophyta’dayaflam döngüsü

gan içinde bulunur ve beslenir. Spermatozoidler, yumurtaya ince bir su filmindeyüzerek ulafl›rlar ve kemotaktik döllenme oluflur.Spermatozoidler çok uza¤a yü-zemedi¤inden efleyli üremenin oluflabilmesi için anteridium ve arkegoniumlar bir-birine yak›n olmal›d›r.

Büyük ve hareketsiz bir difli gamet ile küçük ve hareketli bir erkek gametin birleflmesiyleoluflan döllenme tipine ne ad verilir?

Sporofit nesil k›sa ömürlüdür, dallanmam›flt›r; gametofit nesle en az›ndan k›s-men ba¤›ml› olarak geliflir.

Ulva gibi yeflil alglerde sporofit ve gametofitin birbirinden ba¤›ms›z yaflad›¤›n› hat›rlay›-n›z.

Bryofit sporofitlerinin bitkinin tutundu¤u substratla do¤rudan ba¤lant›lar› yok-tur, gametofit üzerinde bulunurlar. Sporofit, beslenme ve su temini aç›s›ndan ga-metofite ba¤›ml›d›r. Bryophyta bölümünün gruplar›nda sporofit yap›lar› farkl› ol-mas›na ra¤men sonuçta sporogen dokular içeren sporangiumlar› üretilir. Sporan-giumlar›n içinde de mayoz bölünme ile sporlar oluflturulur. Sporlar, kütinize birgömle¤e sahiptir ve rüzgârla veya özelleflmifl hücrelerin yard›m›yla da¤›l›rlar.

Çimlenen sporlar karayosunlar›nda gametofit neslin bafllang›c›n› temsil eden veprotonema (ön çim) ad› verilen ipliksi yap›y› oluflturur. Baz› üyelerde sporof›t hiçbulunmaz. Böyle bryof›tler tamamen efleysiz olarak ürerler.

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/393741/moss adresindeki videodan yarar-lanabilirsiniz.

Bryofitlerin S›n›fland›r›lmas›Bryofit olarak de¤erlendirilen üç bitki grubu (Boynuzsu Otlar, Ci¤erotlar› ve Kara-yosunlar›) baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan ayr› ayr› “divisio”lar alt›nda toplan›r. Bunakarfl›n, pek çok araflt›r›c›, monofiletik bir kökenleri oldu¤u inanc›yla bütün bryo-fitlerin tek bir bölüm alt›nda s›n›fland›r›lmas›n› kabul eder. Ünitemizde, ikinci gö-rüfle uygun s›n›fland›rma sistemi kullan›lacakt›r. Buna göre, Bryophyta bölümününüç s›n›f› vard›r:

Divisio BryophytaClassis 1. Anthocerotopsida (Boynuzsu Otlar)Classis 2. Marchantiopsida, Hepaticae (Ci¤erotlar›)Classis 3. Bryopsida, Musci (Karayosunlar›)

Bu s›n›flarda yer alan ordo ve familyalar›n isimleri, Tablo 3.1’de yer almaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kemotaktik döllenme:Spermatozoidin özel birkimyasal madde taraf›ndanyumurta hücresineyönlendirilmesi.

Classis AnthocerotopsidaBoynuzsu otlar olarak da adland›r›lan bu s›n›f, bryofitlerin en ilkel ve küçük gru-budur. 6 cins ile 100 kadar tür içerir. Bu grubu di¤er bryofitlerden ay›ran özellik-ler flunlard›r:

• Sporofit nesil, uca do¤ru incelen bir boynuza benzer.• Sporofit, aya¤›n üstündeki taban k›sm›nda bir interkalar meristeme sahiptir.• Her fotosentetik hücre tek bir kloroplast içerir. Her kloroplast›n yeflil algle-

rin kloroplastlar›nda oldu¤u gibi niflasta depo k›sm› olan bir prenoidi vard›r.• Arkegoniumlar ayr› organlar de¤ildir, tallus içine gömülmüfllerdir ve çevre-

lerindeki vejetatif hücrelerle ba¤lant›l›d›r. • Gametofit tallusun üst yüzeyinde stoma benzeri havaland›rma porlar› bu-

lunur.• Boynuzsu otlar›n gametofitindeki boflluklar genellikle musilaj ile doludur.

Bu musilaj içindeki N (azot) fikse eden Nostoc sp. türleri bitkiye azot sa¤lar.

Ekoloji Dersinde ö¤rendi¤iniz türler aras› iliflkileri hat›rlay›n›z.

Anthoceroropsida’da GametofitYass› ve koyu yeflil gametofitleri yap›sal olarak di¤er bryofitlerdekilerden daha ba-sittir. Gametofit nesil tek ya da çok y›ll›k, yuvarlak veya hafifçe oblong yap›dad›r(fiekil 3.3.a). Çok az içsel farkl›laflma gösterir. Zemine rizoidlerle ba¤lan›rlar. Bir-ço¤u tek eflemlidir, eflem organlar› tallusun üst yüzeyinde oluflur. Anteridiumlartallusun üst k›sm›nda örtülü odac›klarda bulunurken, arkegoniumlar s›ralar halin-de yüzeyin alt›nda yerleflmifltir.

Gametofit, tallusun parçalanmas› yoluyla efleysiz olarak da ço¤alabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 3.1Bryophytabölümününs›n›fland›r›lmas›

DIVISO BRYOPHYTA

Classis AnthocerotopsidaOrdo Anthocerotales

Familia AnthocerotaceaeFamilia Notothyladaceae

Classis MarchantiopsidaOrdo Sphaerocarpales

Familia SphaerocarpaceaeOrdo Marchantiales

Familia LunulariaceaeFamilia MarchantiaceaeFamilia Ricciaceae

Ordo MetzgerialesFamilia MetzgeriaceaeFamilia PelliaceaeFamilia Codoniaceae

Ordo CalobryalesFamilia Haplomitriaceae

Ordo JungermannialesFamilia LophoziaceaeFamilia JungermanniaceaeFamilia ScapaniaceaeFamilia Porellaceae

Classis BryopsidaSubclassis Sphagnidae

Ordo SphagnalesFamilia Sphagnaceae

Subclassis AndreaobryaOrdo Andreaeales

Familia AndreaeaceaeSubclassis Bryidae

Ordo PolytrichalesFamilia Polytrichaceae

Ordo FissidentalesFamilia Fissidentaceae

Ordo DicranalesFamilia DicranaceaeFamilia Ditrichaceae

Ordo FunarialesFamilia Funariaceae

Ordo BryalesFamilia BryaceaeFamilia Mniaceae

Ordo HypnobryalesFamilia Hypnaceae

Anthocerotopsida’da SporofitSporofitler di¤er s›n›flardan farkl› olarak uçlar› incelmifl 1-4 cm uzunlu¤unda, yefliliplikler fleklindedir. Belirgin bir epidermisleri ve stoma benzeri yap›lar› olmaklaberaber sap bulunmaz. Geliflim esnas›nda uçtan yar›larak boynuz görünümü al›r.Yeflil kapsülün taban› gametofite gömülü olarak bulunur (fiekil 3.3).

Sporofit nesil fotosentetiktir ve sporlar sal›n›ncaya de¤in aylarca yaflayabilir. Buyar› ba¤›ml›l›k nedeniyle, yüksek bitki sporofitlerinin tam ba¤›ms›zl›¤›na do¤ru birad›m olarak kabul edilirler. Asl›nda baz› araflt›r›c›lar bu grubu bryofitlerin içindede¤il, e¤reltilere yak›n ayr› bir bölüm olarak de¤erlendirmesini daha uygun olaca-¤›n› düflünmektedir.

Anthocerotopsida’n›nS›n›fland›r›lmas›Bu s›n›f 1 ordo, 2 familya ve 300 kadartür içerir. Ülkemizde, Karadeniz ve Egebölgelerinde yay›l›fl gösteren türlerivard›r.

Örnek cinsler: Anthoceros L.,Phaeoceros Prosk. (fiekil 3.3) ve No-tothylas Sull. ex A. Gray

Classis MarchantiopsidaHepaticae, “ci¤erotlar›” olarak da adland›r›lan bu grubun üyeleri; insan karaci¤erhücrelerine benzeyen dorsal yüzey hücreleri nedeniyle “ci¤erotu” olarak an›l›r.Nemin korunabildi¤i zeminler, akarsu k›y›lar›, nemli kaya yüzeyleri, a¤aç kabuk-lar› ci¤erotlar›n›n yaflama alanlar›n› oluflturur. Ayr›ca su yüzeyinde yüzücü ya dasuya bat›k olarak geliflen türleri de vard›r. Yaklafl›k 9000 kadar türü bilinmektedir.

Ci¤erotlar›n›n büyüklü¤ü, 0,5 mm’den küçük ince yapraks›dan, 20 cm’yi aflan ge-nifl talluslu yap›lara kadar çeflitlilik gösterir. Gametofit nesilleri belirgin ve hayat dev-resinde bask›nd›r. Üreme organlar› koruyucu bir yap›yla çevrelenmifl olup, kuruma-ya karfl› kendini koruma alt›na alm›flt›r. Ayr›ca ci¤erotlar›n›n sporlar› kal›n çeperlioluflu, onlar›n karada yaflama yetene¤ini sa¤layan önemli adaptasyonlar›d›r. Bununyan›nda, spermatozoidlerin yumurtaya ulaflabilmesi için mutlaka su gereklidir.

• Rizodleri daima tek hücrelidir. Bu özellik ci¤erotlar›n› karayosunlar›ndanay›rmada kullan›lan en önemli karakterlerden biridir.

• Gametofitleri yaprakl› veya talluslu yap›dad›r.• Su kayb›n› düzenleyici organlar› geliflmedi¤inden gölge ve bol nemli ortam-

lar› tercih ederler. • Sporangiumlar› ço¤unlukla saps›zd›r, sporlar, sporangiumlardan k›sa bir za-

man içinde ve elater ad› verilen özelleflmifl hücrelerin yard›m›yla at›l›r.Ci¤erotlar›nda vejetatif üremenin çeflitli tipleri de yayg›n olarak görülür. Bun-

lardan birincisi bitkinin yafll› k›s›mlar›n›n ölmesi ve genç bölgelerin her birindenizole yeni bireylerin oluflmas›d›r. ‹kinci tip vejetatif üremede ise, bitki üzerindeküçük, pulsu ve ovoid, y›ld›z veya lens flekilli gemma ad› verilen yap›lar olufltu-rulur. Gemmalar gametofitin üst yüzeyindeki gemma çana¤› ad› verilen k›s›mlar-da toplu halde bulunur (fiekil 3.8). Ya¤mur damlalar›n›n çarpmas›yla gemmalarana bitkiden 1 metre kadar uza¤a f›rlat›labilir. Burada çimlenen gemmalardan ye-ni bitkiler geliflir. K›r›lan ya da ana bitkiden ayr›lan gametofit parçac›klar›n›n geli-flerek yeni bireyler oluflturmas› da bir baflka efleysiz üreme fleklidir.


a

b

fiekil 3.3

Phaeoceros laevis a. gametofit, b. sporofit

Marchantiopsida’n›n Hayat DevresiBu s›n›f›n hayat devresinde, sporun çimlenmesiyle do¤rudan gametofit nesil geli-flir. Gametofit nesil üzerinde arkegonium ve anteridiumlar oluflturulur. Spermato-zoidlerin kemotaktik çekimle yumurta hücresine ulaflmas›n›n ard›ndan döllenmegerçekleflir. Zigotun çimlenmesiyle oluflan sporofit nesil, gametofit nesil üzerindeve ona ba¤l› olarak geliflir. Bu nedenle sporofit nesli ç›plak gözle ay›rt etmekmümkün de¤ildir. Ancak mikroskop yard›m›yla görebiliriz. fiimdi, bu iki neslinözelliklerini inceleyelim.

Marchantiopsida’da GametofitTüm ci¤erotlar›nda gametofit nesil bitkinin hayat devresinde hakimdir. Yukar›da ci-¤erotu gametofitinin talluslu ve yapraks› olmak üzere iki tipte oldu¤u belirtilmiflti.Tallus yap›s›nda olan ci¤erotlar›nda tallusun üst k›sm› fotosentetiktir, alt k›s›mdakloroplast yoktur ve depo iflini gören renksiz hücreler bulunur.

Yapraks› türler, merkezi bir dal veya gövde denilebilecek bir yap› ve ona ba¤l›yapraks› ç›k›nt›lardan meydana gelir. Yapraklar iki lateral bir de ventral olmaküzere 3 s›rada düzenlenmifltir. Alt yapraklar baz› yapraks› türlerde bulunmayabilir.Yapraklar›n dizilifli, hücre köflelerinde trigon ad› verilen küçük veya büyük kal›n-laflmalar, yaprak kütikülas›n›n durumu ve kal›nl›¤› da ay›rt edici bir özellik olabilir.

Talluslu formlarda üst yüz epidermis ile kaplanm›flt›r. Epidermal tabakada d›flortamla temas› sa¤layan porlar (aç›kl›klar) ve onlar›n alt›nda havaland›rma oda-c›klar› yer al›r.

Üreme organlar›yla birlikte bulunan yaprak kümeleri di¤er yapraklardan farkl›-d›r. Ço¤u yapraks› ci¤erotunda, üreme periyodunda anteridium ve arkegoniumlarperianta (çiçek örtüsü) benzer bir yap› oluflturan brakteler taraf›ndan korunur. Pe-riant baz› gruplarda döllenmeden önce baz›lar›nda ise daha sonra oluflur.

Marchantiopsida’da SporofitCi¤erotlar›nda sporofit nesil k›smen veya tamamen gametofite ba¤›ml› durumdad›r.Sporofit; ayak, sap ve kapsül k›s›mlar›ndan oluflur (fiekil 3.4). Ci¤erotu sporofitle-rinde stoma yoktur ve gametofite yumrubenzeri bir ayakla ba¤lanm›flt›r. Birçok ci-¤erotunun sporofitleri küresel olup saps›z-d›r ve sporlar›n› boflalt›ncaya kadar game-tofitin içinde bulunur. Sap›n ucunda olu-flan spor kapsülü kaliptra ad›n verilen birdokuyla örtülüdür. Kapsülün iç k›sm›, sporoluflturmak üzere mayoz geçirecek olansporogen dokuyla doludur. Di¤er gruplar-dan farkl› olarak sporlar aras›nda elaterad› verilen uzun, spiral kal›nlaflma göste-ren ölü hücreler vard›r. Elaterler, kururkenhigroskopik hareketle h›zla dönerek spor-lar›n f›rlat›lmas›na arac› olurlar.

Marchantiopsida’n›n S›n›fland›r›lmas›Morfolojik ve anatomik özelliklerinin yan›nda; gemma çana¤›, spor ve elaterlerinflekli, ci¤erotlar›n›n tayininde kullan›lan önemli karakterler aras›nda yer al›r. Bus›n›fta 5 ordo, yaklafl›k 225 genus ve 8.500 kadar species bulunur.


Lateral: Yan k›s›m

Ventral: Yass›laflm›flbitkinin kar›n k›sm›d›r.

Ci¤erotu sporofitive k›s›mlar›

fiekil 3.4

Ordo SphaerocarpalesBu ordo üyelerinde gametofi-tin vejetatif yap›s› Jungerman-niales tak›m›ndaki türlere,efleyli üreme organlar›n›n vesporofitin yap›s› ise Marchan-tiales üyelerine benzer. Üremeorganlar›n›n etraf›n› saran flifl-kin yap›daki involukrumlariçerirler.

Sphaerocarpos micheliiBellardi ve Sphaerocarpostexanus Austin (fiekil 3.5) buordonun ülkemizde de yay›l›flgösteren üyeleridir.

Ordo MarchantialesBu ordo, talluslu ci¤erotlar›n› içerir. Gametofit nesil çok y›ll›k, dikotom dallanm›fl,yass› veya flerit fleklindedir. Her dal bir apikal hücreden geliflir. Gametofitin üst yü-zeyi, her birinin merkezinde bir por bulunan alt›gen alanlara bölünmüfltür. Gazal›fl veriflini sa¤layan, hava odalar›na aç›lan bu porlar ç›plak gözle görülebilir. Ha-va odac›¤›, baca benzeri ve kenarlar› varilimsi hücrelerle çevrili bir delikle aç›l›r.Odac›¤›n taban›nda 2-3 hücre uzunlu¤unda, çok say›da kloroplast içeren dallan-m›fl asimilatörler bulunur (fiekil 3.6).

Hava odac›klar›, di¤er bitki gruplar›nda görülen stomalarla ayn› iflleve sahiptir.

Tallusun enine kesitinde üst k›s›mda yeflil renkteki fotosentetik k›s›m ve altta renksiz,büyük ve s›k biçimde dizilmifl hücrelerden oluflan depo bölgesi bulunur. Tallusun or-tas›nda boyuna uzanan, kenara göre çok katmanl› hücreler yalanc› damar görüntüsüvermekle birlikte iletim eleman› yoktur. Alt yüzünde ise; rizoid ve pulcuklar bulunur.

Marchantia cinsinde oldu¤u gibi, bir çok ci¤erotu tek eflemlidir. Bu ordoya da-hil baz› türlerde arkegonium ve anteridiumlar “arkegoniyofor” ve “anteridiyofor”ad› verilen tafl›y›c› yap›lar üzerinde toplu halde bulunur (fiekil 3.7). Marchantia’daarkegoniumlar arkegonioforlar›n flemsiye biçimli alt k›sm›nda bulunurken, anteridi-umlar disk flekilli anteridiofor flapkas›n›n üst k›sm›ndaki odac›klarda bulunur.


fiekil 3.5

Sphaerocarpos sp.genel görünüfl

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a

fiekil 3.6

Gametofit üzerinde a. porlar b. enine kesittehavaland›rma odac›¤›

http://www.flickr.com/search/?q=Marchantia adresinden bu konuda daha çok say›da gör-sele ulaflabilirsiniz.

Bu ordonun en tan›nm›fl cinsleri yar›m ay fleklinde gemma çanaklar›yla Lunu-laria Adans., ve kadeh fleklindeki gemma çanaklar›yla Marchantia L.’dir. Lunu-laria cruciata (L.) Lindb., Marchantia polymorpha L. (fiekil 3.8) ve akvar-yumlarda süs bitkisi olarak kullan›lan Riccia fluitans L. ise iyi bilinen türleridir.

Ordo MetzgerialesGametofiti tallus yap›s›na benzer. An-cak fotosentetik ve depo bölgeleri gi-bi farkl›laflm›fl hücre tabakalar› yok-tur, tek tipte, birkaç s›ral› hücre kat-man›ndan oluflurlar. Tallusun ortak›sm› kenarlara göre daha kal›nd›r.Üst yüzeydeki hücreler daha fazlakloroplast içerirken, alttakiler niflastatanecikleri tafl›maktad›r. Ayr›ca üstyüzeylerinde por bulunmaz.


fiekil 3.7

Marchantiacinsinde a.arkegoniofor ve b.anteridioforlar

Kaynak:http://bryophytes.plant.siu.edu/imMarchantiaPolymorpha.html adresindenal›nm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.8

a b

a. Lunulariacruciata ve b. Marchantiapolymorpha,gametofitlerüzerinde gemmaçanaklar›

fiekil 3.9

Pellia endiviifloiagametofit

Metzgeria conjugata Lindb. ve Metzgeria furcata (L.) Dumort. bu ordo-nun tipik örnekleridir. Pellia endiviifolia (Dicks.) Dumort. (fiekil 3.9), Fos-sombronia angulosa (Dicks.) Raddi ve Petalophyllum ralfsii (Wils.) Nees &Gottsche de bu tak›m›n farkl› familyalar›nda yer alan di¤er türlerdir.

Ordo CalobryalesBu ordonun üyeleri yapraks› game-tofite sahiptir. Anteridyumlar göv-de uçlar›nda oluflur ve sap k›sm›nasahiptir. Arkegonyumlarda di¤er ci-¤erotlar›ndan farkl› olarak boyunk›s›mlar›n› koruyan tabaka 4 hücres›ras› vard›r. Sporofit bir hücre ka-l›nl›¤›nda koruyucu tabakayla çev-rili, uzunlaflm›fl bir kapsül k›sm›nasahiptir. Haplomitrium hookeri (Sm.) Ne-es (fiekil 3. 10), ülkemizde de yay›-l›fl gösteren bir türüdür.

Ordo JungermannialesCi¤erotlar›n›n büyük bir grubu olanbu ordoda gametofitler yapraks›d›r,bitkiler aleminde ilk defa dallanmaözelli¤i gösterir ve gövde-yaprakfarkl›laflmas› görülür. Yapraklar, anagövde üzerinde birbirlerinin üzeri-ne gelecek biçimde yerleflir, genel-likle tek hücre kal›nl›¤›ndad›r, ortadamar içermez, ve tek tip, yeflilrenkli parankimatik hücrelerdenoluflur.

Lophozia ventricosa (Dicks.)Dumort., Jungermannia gracil-lima Sm. ve Diplophyllum albi-cans (L.) Dumort. (fiekil 3.11) bu

ordonun yayg›n türlerindendir.

Jungermanniales ordosu üyeleri karayosunlar›na (Bryopsida) çok benzemekle birlikte,onlar gibi ›fl›nsal de¤il, bilateral simetrilidir.

Classis BryopsidaMusci, karayosunlar› olarak da adland›r›lan Bryopsida s›n›f›n›n 12 000-15 000 civa-r›nda türü vard›r ve bu s›n›f, bölümün en geliflmifl üyelerini içerir. Karayosunlar›n›di¤er Bryophyta üyelerinden ay›ran özellikleri afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz:

• Karayosunlar›n›n ço¤unda gametofit ›fl›nsal simetrilidir.• Rizoidleri çok hücreli ve klorofilsizdir. • Gametofit daima yaprakl› görünümdedir. Mezofil, stoma, petiol vb. geliflmifl

k›s›mlara sahip gerçek yapraklar bulunmaz. Bu yap›lara phylloid veya


fiekil 3.10

Haplomitriumgametofit

Kaynak:http://life.ecnu.edu.cn/sites/zrl/txzwcstk.asp adresindenal›nm›flt›r.

fiekil 3.11

Diplophyllumalbicans gametofit

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



phyllid (yapraks›) ad›n› vermek bilimsel aç›dan daha do¤ru olmakla birlik-te, yaprak terimi de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

• Yapraklar sarmal olarak dizilir, loplu de¤ildir ve genellikle kosta veya mid-rib olarak adland›r›lan, orta damar diyebilece¤imiz bir yap› içerir. Yaprakhücrelerinde bulunan kloroplastlar mercek biçimlidir.

• Bu grubun arkegonyum ve anteridyumlar› aras›nda parafizler bulunur. • Sporofit nesildeki spor kapsülünde mnium tip stoma bulunur. • Sporlar› olgunlaflt›ktan sonra rüzgar yard›m›yla boyutlar›na göre farkl› uzak-

l›klara yay›labilir.

Bryopsida’da Hayat DevresiBryopsida s›n›f›n›n hayat devresinde sporlar çimlenerek, protonemay› (ön çim, ilkiplik) oluflturur, bu yap›dan da gametofit geliflir. Gametofit, yine bitkinin hayat dev-resinde bask›nd›r, arkegonium ve anteridiumlarda oluflturulan gametlerin döllen-mesiyle oluflan zigottan embriyo ve sporofit nesil geliflir. Sporofit neslin, klorofiliçermesi ve iyi geliflmifl bir özümleme dokusuna sahip olmas› nedeniyle gametofi-te olan ba¤›ml›l›¤› azalm›flt›r. Ayr›ca bu s›n›fta kapsül içinde sporlar›n da¤›lmas›n›sa¤layan özel yap›lar bulunmaz. fiimdi, gametofit ve sporofit nesilleri inceleyelim.

Bryopsida (Musci) s›n›f›n›n hayat devresine iliflkin flekli bu program›n Genel Biyoloji kita-b›n›n 7. ünitesinde bulabilirsiniz.

Bryopsida’da GametofitGametofiti verecek olan ipliksi yap›daki protonema renksiz rizoid ve yaprakl› bö-lümü verecek olan yeflil kloronema olmak üzere iki k›s›mdan olflur. Protonema,uç k›s›mlar›ndan h›zla büyür, birkaç hafta içinde 40 cm ye kadar ulaflabilir ve subs-trat üzerinde dallanarak yay›l›r. Bu dönemde yaprakl› gametofitin gövde benzeriekseni oluflturulur.

Protonema yap›s›, sporun çimlenmesinden baflka gametofitin parçalanmas›ylada oluflturulabilir. Do¤ada bu olaya s›k rastlan›r. Örne¤in; 1 m3 kutup kar›nda 500den fazla karayosunu fragmenti (parçac›k) bulunabilmekte, bunlardan protonemaoluflturulmaktad›r.

Karayosunlar›nda gametofit parçalar›ndan protonema ve yeni gametofit oluflumu hangi tipüremeye örnek olarak verilebilir?

Gametofitin geliflmesinin ard›ndan üzerinden efleyli üreme organlar› oluflturu-lur. Bu grup dioik veya monoik türleri içerir. Gametangiumlar genellikle bitkininuç k›s›mlar›nda oluflur. Arkegonium ve anteridium gruplar›n›n aras›nda parafizlerbulunur. Anteridium gruplar› aras›ndaki parafizler su alarak flifler ve spermatozoid-lerin at›lmas›na yard›m eder.

Baz› türlerin gametofitleri özelleflmifl hücrelerden oluflmufl bir merkezi silindiresahiptir. Bu özelleflmifl hücreler ksilem (hidroidler) ve floemi (leptoidler) and›r›r.Kalburlu borulara benzeyen leptoidler, fleker tafl›r, nükleuslar› yoktur, çok say›daplazmodezma içerirler. Hidroidler trakeid benzeri hücreler olup ölüdür ve içleribofltur. Su ve çözünmüfl mineralleri tafl›rlar. Bununla beraber trakeidlerden farkl›olarak odunlaflm›fl sekonder çeperleri yoktur, bu nedenle gametofitin desteklen-mesine çok az katk›da bulunurlar. Ayr›ca baz› türlerin yapraklar›nda Mnium tipistomalara rastlan›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu grupta iletim elemanlar›n›n ilkel formlar›n›n buluflu karasal hayata uyum aç›s›ndanönemlidir.

Bryopsida’da Sporofit Döllenmenin ard›ndan zigotun mitoz bölünmeleriyle i¤ biçimli embriyo, arkego-niumun içinde geliflmeye bafllar. Bu s›rada, arkegonium hücreleri bu olufluma yeraçmak üzere bölünür. Üst k›s›mda bulunan hücrelerin bölünme etkinli¤inin sonu-cunda kaliptra ad› verilen koruyucu bir örtü oluflur.

Olgunlaflm›fl bir sporofit, ayak, sap ve kapsül k›s›mlar›n› içerir (fiekil 3.12).Ayak, arkegonium haznesinin taban›na kadar uzan›r, gametofite tutunur ve ondansu, mineral madde ve besinleri emer. ‹nce bir yap› olan sap k›sm› ise, kapsülü ta-fl›r ve baz› türlerde 15 cm’ye kadar uzayabilir. Kapsül ve sap›n birleflti¤i yerdeki flifl-kin geçifl bölgesinde minium tip stomalar bulunur.

Kapsül, içinde sporlar›n geliflece¤i yap›d›r ve sporlar› korumaya, beslemeye veda¤›tmaya yard›mc› olan k›s›mlara sahiptir. Kapsül üzerinde bazen kaliptra ad›verilen doku bulunabilir.

Kapsülün en içindeki hücreler, sporlara su ve besin sa¤layan kolumella doku-sunu oluflturur. D›fltaki ceket tabakas› ve kolumella aras›nda kalan sporogen hüc-reler ise mayoz bölünme ile sporlar› meydana getirirler. Bir kapsülde 50 milyonkadar spor oluflturulabilir. Sporlar olgunlaflt›¤›nda kaliptra düfler, böylece operku-lum k›sm› aç›kta kal›r. Operkulum, kapsülün kurumas›yla düfler. Bu kapa¤›n he-men alt› peristom diflleri ad›n› alan higroskopik difllerle çevrelenmifltir. Sporlarburadan dökülür. Baz› karayosunlar›nda ise peristom koni fleklindedir ve sporla-r›n ç›kabilece¤i porlar içerir (fiekil 3.12 b,c).

Bafllang›çta yeflil olan sporofit, olgunlaflt›¤›nda genellikle sar›-kahverengidir vesporlar› rüzgârla da¤›l›r.

Sporangium üzerinde bulunan stomalar, ortamdaki havan›n nemi çok azal›nca-ya kadar aç›k kal›r ve bu durumda böbrek fleklindedirler. Sporangium olgunlaflt›k-tan sonra da kal›c› olarak kapan›r.

Classis Bryopsida’n›n S›n›fland›r›lmas›Bryopsida S›n›f› üyeleri morfolojik farklar›na göre 3 alts›n›f (subclassis) alt›ndatoplanm›flt›r.


Operkulum: Sporkapsülünün kapak k›sm›.

Peristom: Spor kapsülününa¤›z k›sm›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.12

Karayosunlar›ndasporofit. a. genel görünüfl,b. kapsülünbölümleri, c. Kapsül boyunakesitte dokular.

a b c

Subclassis 1. Sphagnidae Subclassis 2. Andreaeidae Subclassis 3. Bryidaefiimdi bu alts›n›flar›n özelliklerini ve önemli örneklerini inceleyelim.

Subclassis SphagnidaeBu alt s›n›f üyeleri turba yosunlar›olarak bilinirler. Protonemalar› geniflbir tallus yap›s›ndad›r. Gametofitinyapraklar› midrib içermez, su tutmakapasitesi olan fleffaf ve yeflil renkliiki tip hücreden oluflurlar. Anterid-yumlar yaprak koltuklar›nda, arkegon-yum ise gövde ve yan sürgünlerin uçk›s›mlar›nda meydana gelir.

Bu grubun üyeleri batakl›klarda,sulak alanlarda geliflir. Gametofitin bü-yümesi y›ldan y›la devam eder bu s›-rada ölen dip k›s›mlar su içinde biri-kerek turbal›klar› oluflturur.

Sphagnales bu subclassisin tek ordosu, Sphagnaceae ise tek familyas›d›r. Bu-rada yer alan tek cins olan Sphagnum’un 320 kadar türü vard›r (fiekil 3.13). S.compactum Lam. & DC. ve S. palustre L. bu cinsin ülkemizde de yay›l›fl göste-ren iki türüdür.

Turba, Kuzey Avrupa ülkelerinde yakacak olarak kullan›l›r. Su tutma kapasiteleri oldukçafazla oldu¤u için uzun süre canl› kalmas› istenen materyallerin paketlenmesinde ve to-humlar›n çimlendirilmesinde de kullan›l›r.

Subclassis AndreaeidaeBaz› araflt›r›c›lar taraf›ndan Andreaeobrya olarak da adland›r›l›r. Di¤er iki alt s›-n›f›n baz› özelliklerini bir arada tafl›yan bir gruptur. Gametofitlerinin yap›s› Bryi-dae üyelerine benzer. Sporogen doku endotesyumdan geliflir. Sporofit, kolu-mella ile sar›l›d›r. Bu alt s›n›f üyelerine has bir özellik, kapsülün 4 kola ayr›larakparçalanmas›d›r.

Neuroloma Hedw. ve Andreaea Hedw. burada yer alan iki cinstir.

Subclassis BryidaeBu alts›n›f, gerçek karayosunlar›n› içerir ve Eubrya olarak da adland›r›l›r. Protone-malar› hemen hemen her zaman ipliksi yap›dad›r. Yapraklarda midrib vard›r. Kap-sülü tafl›yan sap uzam›flt›r. Sporogen dokusu endotesyumdan meydana gelir vekolumella taraf›ndan sar›lmaz. Olgun kapsül genellikle birkaç doku tabakas› flek-linde farkl›lafl›r. Cinslerin büyük ço¤unlu¤unda, spor çukurlar› peristom denen biryap› ile sar›l›d›r.

Bu alt s›n›f 650 cins ve 14.000 tür içerir. Fosil türleri de bilinmektedir. Bryidaealts›n›f›nda yer alan ve ülkemizde de yay›l›fl gösteren baz› türler aras›nda Fissi-dens bryoides Hedw., Weissia controversa Hedw., Funaria hygrometricaHedw., Bryum argenteum Hedw., Mnium hornum Hedw. ve Hypnum cup-ressiforme Hedw. bulunur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.13

Sphagnumgametofit

Endotesyum: Sporogendokunun geliflti¤i tabakan›nad›d›r.

http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=FISSI2 ve http://bryophytes.plant.siu.edu/mos-simage.html adreslerinden bu alts›n›f ile ilgili çok say›da görsele ulaflabilisiniz.

DIVISIO LYCOPODIOPHYTA (K‹BR‹T OTLARI)Lycopodlar (Kibrit otlar›), akrabal›k iliflkilerini ortaya koyarak yap›lan s›n›fland›r-malara göre, vasküler bitkilerden eski dönemlerde ayr›lan bir dal› temsil eden, çokilkel kara bitkilerinin yer ald›¤› bir gruptur. Baz› araflt›r›c›lara göre, en eski kara bit-kileridir. Lycopodlar›n çok say›da fosil formu bulunur. Günümüzde Bitkiler Ale-mi’nin küçük ve dikkat çekici olmayan bir grubu olmalar›na karfl›n; Karboniferdebaz›lar›n›n boylar› 35 metreye kadar ulaflan üyeleri genifl ormanlar oluflturuyordu.

Genellikle herdem yeflil türlerdir. Yapraklar›, dallanmayan tek bir iletim doku-su (damar) içerdi¤i için mikrofil olarak adland›r›l›r. Daha geliflmifl bitkilerin yap-raklar› ise çok say›da, dallanm›fl damarlara sahiptir ve makrofil olarak isimlendi-rilir. Ayr›ca damarlar, yapra¤›n içinde bir veya daha çok kez dallan›r.

‹letim demeti içeren bitkileri damarl›, vasküler bitkiler olarak isimlendirdi¤imizi ve bu bit-kilerde iletim elemanlar›n›n oluflturdu¤u demetlerin kökten di¤er organlara veya tersi yön-de su, mineral, organik bileflikler ve fotosentez ürünleri tafl›d›¤›n› bir kez daha hat›rlayal›m.

Bu bölümün özelliklerini halen yaflayan Lycopodium, Selaginella ve Isoetescinsleri üzerinde inceleyelim.

Lycopodium L.: Herdem yeflil, otsu kara bitkileridir. Gövdeleri toprak üzerin-de sürünücüdür ve uçlar› yukar› do¤ru yükselen dallar halinde dikotom olarak dal-lan›r. Bütün gövde, sivri uçlu dar mikrofiller ile örtülüdür. Bitkinin dikotomik dal-lanan gerçek kökleri vard›r. Böbrek fleklindeki sporangiumlar› tafl›yan ve sporofilolarak adland›r›lan yapraklar›n›n gövde ucunda oluflturdu¤u baflaklar› kibrite ben-zer. Sporangiumlar›nda tek tip sporlar üretilir. Lycopodium cinsinin üyeleri, Kara-deniz Bölgesi’nde orman altlar›nda geliflir.

http://www.duke.edu/~jspippen/plants/clubmosses.htm bu konuya iliflkin görsellereulaflabilirsiniz.

Selaginella P. Beauv.: Bu cinsinüyelerinin yere paralel olarak geliflenve üzerinde pulsu yapraklar tafl›yangövdeleri vard›r (fiekil 3.14). Makros-porangium ve mikrosporangiumlarayn› sporofil bafla¤›nda yer alabilir.En önemli özelliklerinden biri, sporla-r›n sporangium içinde çimlenerek ga-metofit nesli burada gelifltirmesidir.Bu durumda mikrosporangium içindeçimlenen mikrosporlar erkek gameto-fiti; makrosporangium içinde geliflen

sporlar ise difli gametofi verir. Gametlerin birleflmesi için suya ihtiyaç duyulur vezigot embriyo aflamas›ndan sonra sporofit nesli oluflturur.

Selaginella’n›n, Ülkemizde de orman altlar›nda yay›l›fl gösteren ve yaprakl› ka-rayosunlar›na çok benzeyen türleri vard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.14

Selaginellasporofiti

Isoetes L. Suda veya nemli topraklarda geliflirler. Isoetes cinsi, ülkemizde deyay›l›fl gösterir. Bitkinin yapraklar›, taban›nda sporangium içerdi¤i için her biryaprak ayn› zamanda birer sporofil ödevi görür. Isoetes’in 900 µm çap›na ulaflanmegasporlar›, Bitkiler Alemi’nin en büyük megasporlar› olarak bilinir. Spermato-zoidleri çok kamç›l›d›r.

http://www.nybg.org/botany/nee/ambo/Checklist/images-pter/Isoetes_sp.jpg vehttp://www.odu.edu/~lmusselm/plant/isoetes/index.php adreslerinde bu cinse ait resim vedaha ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz.

DIVISIO PTERIDOPHYTA (E⁄RELT‹LER)Pteridophyta (E¤reltiler), çok say›da fosil formu içeren ve baz› gruplar› sadece fo-sil örneklerinden bilinen bir bölümdür. Örne¤in, Psilophyton ve Rhynia Devoni-endeki kaya fosillerinden bilinen örnekleridir.

E¤reltiler, vasküler bitkilerin ilkel ve tohum oluflturmayan grubu olarak nitelen-dirilirler. Pteridophyta’n›n ard›ndan Bitkiler Alemi’nin en geliflmifl grubu olan Sper-matophyta (Tohumlu Bitkiler) gelir. E¤reltiler, spor oluflturmalar›, gametofit neslinayr› olmas›, üremede suya ba¤›ml›l›k gibi ilkel karakterlerin yan›nda karasal haya-ta uyumla ilgili önemli adaptasyonlara sahiptir ve kormus yap›s› gösterirler.

E¤reltilerde bitkinin hayat devresinde bask›n olan ve gözümüzle gördü¤ümüznesil, sporofit nesildir. Sporofitte görülen organ farkl›laflmas› nedeniyle morfolojikyap›lar›, yüksek bitkilere çok benzer. Bütün e¤reltilerin sporofitinde, ksilem ve flo-emden oluflan iletim dokusu vard›r. Ksilem trakeidlerden ve parankima dokusundanmeydana gelmifltir. Floem ise kalburlu borular ve floem parankimas›ndan oluflur.

E¤reltilerde farkl› tipte yapraklar görülür. Sporofit nesil üzerinde oluflan spo-rangiumlar, ya trofofil ad› verilen özümleme yapraklar› veya sporofil ad› verilenve sadece sporlar› tafl›mak üzere farkl›laflm›fl yapraklar üzerinde geliflir.

Rizom ve köklerinin toprak alt›nda yatay olarak yay›lmas› nedeniyle e¤reltilerbulunduklar› alanda erozyonu önleme ve topra¤› tutma aç›s›ndan öenmli bir iflle-ve sahiptir. Ayr›ca halk aras›nda ilaç, besin kayna¤› ve dekoratif amaçl› kullan›m-lar› da vard›r.

E¤reltilerde flimdiye kadar gördü¤ümüz gruplara göre karasal hayata uyumla ilgili adap-tasyonlar›n belirgin olmas›n›n yan›nda sporofit nesil bitkinin hayat devresinde gametofitnesle oranla daha bask›nd›r.

Pteridophyta’n›n Hayat DevresiS›n›flar aras›nda farkl›l›klar görülmekle birlikte, e¤reltilerde hayat devresini genelolarak afla¤›daki flekilde özetlemek mümkündür (fiekil 3.15).

Sporun çimlenmesi ile gametofit nesil geliflmeye bafllar. Gruplara göre farkl›l›kgöstermekle birlikte gametofit nesil küçük, algsi yap›dad›r ve protalyum ad›n›al›r. Gametler bu nesil üzerindeki arkegonium ve anteridiumlarda gelifltirilir. Erkekgametin yumurta hücresine ulaflmas› için için suya ihtiyaç duyulur. Döllenmeylezigot oluflumunun ard›ndan embriyo geliflir. Daha sonra embriyo, kök, gövde,yaprak farkl›laflmas› gösteren sporofit nesli oluflturur. Sporlar, sporangium ad› ve-rilen keseciklerin içinde mayoz bölünme ile oluflturulur. Sporangium çeperindekibaz› ölü hücreler asimetrik kal›nlaflma gösteren duvarlara sahiptir. Bunlara Annu-lus hücresi ad› verilmektedir. Annulus hücrelerinin bulundu¤u gruplarda sporan-giumum çeperi bu hücrelerin yer ald›¤› k›s›mdan higroskopik hareketlerle aç›l›r vesporlar›n da¤›lmas› sa¤lan›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kormus: Kök, gövde, yaprakgibi organ farkl›laflmas›gösteren bitki.

E¤reltilerde görülen tipik döl almafl›n›n yan›nda her iki nesil de vejetatif olarakço¤alabilir. fiimdiye kadar ö¤rendiklerimizden farkl›, baz› özel üreme tipleri görü-lebilir. Bunlardan biri; gametofitten gamet birleflmesi olmaks›z›n sporofitin meyda-na gelmesidir, bu olay apogami olarak adland›r›l›r. ‹kincisi ise; sporofittin gametüretmesi olup, buna da apospori denir. Her iki olay da çeflitli e¤relti gruplar›ndaçok yayg›nd›r.

Pteridophyta’n›n S›n›fland›r›lmas›E¤reltilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin farkl› görüfller vard›r. Eski y›llarda e¤reltilerintamam› tek bir bölüm “Pteridophyta” içinde s›n›fland›rmaktayd›. Daha sonra,“Gerçek E¤reltiler” ve yak›n gruplar›n ayr› ayr› bölümler içinde de¤erlendirildi¤isistemler düzenlenmifltir. Bu sistemlerde fosil e¤reltiler “Psilophyta”, kibritotlar›“Lycopodiophyta”, atkuyruklar› “Equisetophyta, Sphenophyta” ve gerçek e¤reltiler“Pteridophyta” olmak üzere genellikle dört divisio yer al›r.

Günümüzde ise morfolojik karakterlerin yan›nda moleküler s›n›fland›rmaverileriyle desteklenen akrabal›k iliflkilerini de kullanan araflt›r›c›lar, son y›llar-da daha farkl› s›n›fland›rma sistemlerini tercih etmekle birlikte, bu konuda ol-dukça farkl› görüfller vard›r. Ünitemizde, yaflayan e¤reltileri dört subclassis için-de s›n›fland›raca¤›z:

• Classis 1. Psilotopsida• Classis 2. Equisetopsida • Classis 3. Marattiopsida• Classis 4. Polypodiopsida


Sporangyum

Sporofit

AnteridyumGametofit

Döllenme

Arkegonyum

Haploid(n)

Spor

Mayoz

Diploid(2n)

Zigot

fiekil 3.15

‹zosporik bire¤reltinin hayatdevresi

Classis PsilotopsidaBu s›n›fta yer alan ve günümüzde yaflayan cinsler, vasküler bitkilerin en ilkelleriolarak nitelendirilir. Sporofit, köksüzdür, rizoid görülebilir. Gövdedeki indirgenmiflyapraklar ç›k›nt›lar halinde, damars›z veya tek damarl› olabilir, rizomlu bitkilerdir.Sporangiumlar› büyük, iki hücre kal›nl›¤›nda çeperli olup annulus hücreleri içer-mez. Gametofitler ise toprak alt›nda geliflir ve fotosentez yapamad›klar› için besin-lerini mikoriza oluflturarak sa¤lar.

‹ki ordoya ayr›lan bu s›n›fta alt› cins yer al›r. Ophioglossum, Psilotum veTmesipteris en tan›nm›fl cinsleridir.

http://www.botany.hawaii.edu/faculty/carr/page20.htm adresinden Psilotum;http://www.hl asek.com/foto/ophioglossum_vulgatum_4468.jpg adresinden ise Ophiog-lossum cinsine ait fotograflara ulaflabilirsiniz.

Classis EquisetopsidaSphenophyta ad› alt›nda ayr› bir divisio olarak da s›n›fland›r›lan bu grupta, günü-müzde tropiklerde geliflen yüksek boylu türler d›fl›nda alçak boylu, otsu yap›dakibitkiler bulunur. Paleozoikde yaflayan baz› türlerinin 30 metreye kadar ulaflt›¤› fo-sil kay›tlar›ndan bilinmektedir.

Sporofitlerinde gövde, nodyum (dü¤üm) ve internodyum (dü¤üm aralar›) ad›verilen bölümlerden oluflur. Günümüzde yaflayan üyelerin gövdelerinin içindegençken öz bölgesi bulunur, olgunlaflt›¤›nda içi bofltur. Bu bölgenin etraf›nda ksi-lem ve floemin oluflturdu¤u demetler yer al›r. Bu bölümün üyelerinin ço¤unda ri-zom ad› verilen toprak alt› gövdeleri bulunur. Sporlar, sporofil baflaklar› içinde yeralan sporangiumlarda üretilir. Sporangiumlar annulus içermez, spiral flekilli çeperkal›nlaflmas› gösterir. Olgun sporlar dört adet, kafl›k fleklinde elater ad› verilenuzun ç›k›nt›lar taraf›ndan sar›lm›flt›r. Elaterlerin aç›lmas›yla sporlar sporangiumdanat›l›r ve rüzgarla da¤›l›r.

Equisetales tek ordosu, Equisetum ise tek cinsidir. Bu cinsin 30 civar›nda türüvard›r.

Bu grubun özelliklerini ülkemizde de nemli alanlarda, orman altlar›nda yayg›nolarak bulunan Equisetum örne¤i ile inceleyelim:

Boylar› bir metreye kadar ulaflabilen, k›smen kara, k›smen de batakl›k bitkileri-dir. Sürünücü rizomlar›ndan toprak üstü sürgünleri ve gerçek kökleri ç›kar. Gövde,oluklu sütun flekli ile karakteristiktir. Nodyum ve internodyumlar çok belirgindir.‹letim demetleri düzenli daire fleklinde dizilmifl olup demetlerin içinde de ayr›caboflluklar vard›r. Demetlerde floem daha iyi geliflmifltir. Yapraklar iyice indirgenmiflolup brakte halini alm›flt›r, bu yüzden gövde fotosentez yüzeyini art›rmak üzeregörev üstlenmifltir. Sporangiyumlar, verimli dallar›n ucunda s›k› baflaklar olufltura-cak flekilde dizilmifl olan sporofillerde yerleflmifltir. Her bir sporofilin alt yüzünde,befl ila on adet torba fleklinde sporangiyum bulunur. ‹zosporik bitkilerdir.

Equisetum cinsinde sporlar›n yap›s›n› http://biodidac.bio.uottawa.ca/thumbnails/catqu-ery.htm?Kingdom=Plantae&phylum=Equisetophyta adresinde görebilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Mikoriza: Bitkilerinmantarlarla oluflturduklar›uzun süreli ortak yaflamflekli. Mantar, kök yüzeyiniart›rarak bitkinin daha fazlasu ve besin maddesialmas›n› sa¤lar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Baz› türlerde toprak üstü organlardadimorfizm görülür: ‹lkbahar bafllang›c›n-da klorofilce fakir ve dallanmayan verim-li sürgünler meydana gelir. Bu sürgünler,uçlar›nda yer alan baflaklardaki sporlardöktükten sonra ölürler. Daha sonra, ve-rimsiz ve fazla dallanm›fl yeflil asimilemesürgünleri oluflur (fiekil 3.16).

Equisetum cinsinin türleri ülkemizdeatkuyru¤u, k›rkkilit otu ad›yla bilinir vehalk aras›nda çeflitli amaçlarla kullan›l›r. E.arvense türü ülkemizde de yay›l›fl gösterir.

Classis MarattiopsidaFosilleri Karbonifere dayanan bir grup-tur. Kökleri büyük, etlidir, kök, gövde veyapraklar›nda müsilaj kanallar› bulunur.Rizomlar› etlidir, çok say›da sürgün üre-tir, gövde üzerinde çok büyük tüysü par-çalanm›fl yapraklar› bulunur. Sporangi-

umlarda annulus hücresi bulunmaz, yapraklar›n alt›nda yerleflmifllerdir ve 1000-7000 spor üretirler. Gametofitleri yeflil olup toprak üzerindedir.

Marattiales tek ordosu, Marattiaceae tek familyas›d›r ve alt› cinsi vard›r. Psaro-nius kömür yataklar›nda fosilleri bulunan bir cinsidir. Marattia ise, günümüzdeen iyi bilinen cinsilerden biri olup tropiklerdeki yüksek bölgelerde yay›l›fl gösterir.

Bu grubun üyelerine ait görsellere http://www.botany.hawaii.edu/Faculty/Carr/maratti.htmadresinden ulaflabilirsiniz.

Classis PolypodiopsidaSporlu bitkilerin en geliflmifl örneklerini içeren “gerçek e¤reltiler”, sporlu bitkileraras›nda tohumlu bitkilere en yak›n gruptur. Pteridopsida, Filicopsida olarak daisimlendirilmifltir. Sporangiumlar›n›n bir tek epidermal hücreden geliflmesi nedeniy-le bu grup “Leptosporangiate” olarak adland›r›l›r. Baz› üyelerde sporangium top-luluklar›, indusium ad› verilen kalkan fleklinde bir yap› taraf›ndan korunur ve spo-rangiumlar›n›n etraf›nda sporlar›n da¤›lmas›n› sa¤layan annulus hücreleri bulunur.


fiekil 3.16

Equisetum sp.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.17

Orman alt›ndaoluflturdu¤utopluluk

Gerçek e¤reltiler, üremelerindeki suya ba¤›ml›l›k nedeniyle genellikle nemlihabitatlar› tercih eden, oldukça genifl yay›l›fl alan›na sahip, toprakta geliflenlerinyan›nda epifitik türleri de bulunan bitkilerdir. (fiekil 3.17)

Bu s›n›fta yer alan baz› ordolar›n genel özelliklerini inceleyelim:

Ordo OsmundalesPermiyen devrinden fosilleri bulunan, ›l›man ve tropiklerde yay›l›fl gösteren bitki-lerdir. Sporangium tafl›yan ve fotosentez yapan yapraklar› farkl› görünüfltedir. Os-munda cinsinde, sporangiumlar ayn› zamanda olgunlafl›p sporlar›n› sald›¤› için al-t›n sar›s›, çiçekli bitki yap›s›na benzer bir görünüm oluflur. Gametofit büyük vekalp fleklindedir.

Bu ordonun tek familyas› Osmundaceae olup üç cinsi, 20 türü vard›r.

http://www.diversityoflife.org/imgs/robbin/r/Osmundaceae_Osmunda_cinnamomea_2933.html adresinden bu ordodaki Osmunda cinsine ait görsele ulaflabilirsiniz.

Ordo SalvinialesSporlar› tafl›yan fertil ve özümleme yapan yaprak ayalar› farkl›d›r, yaprak damarla-r› belli yerlerde ba¤lant› (anastomoz) oluflturur. Kök, sürgün ve petiolde aeranki-ma (havaland›rma parankimas›) dokusu bulunur. Heterospori görülür, sporangi-umlar›nda annulus hücreleri bulunmaz. Endosporik gametofit oluflumu görülür,bu durumda gametofit sporun boyutundan daha büyük olamaz.

Heterospori ve gametofitin di¤er gruplara göre daha indirgenmifl olas› nedeniyle Salvinia-les ordosu tohumlu bitkilere yak›n olarak nitelendirilir.

Bitkiler aleminden “heterospori” gösteren bitkilere ordo isimleri ile birlikte iki örnekveriniz.

Salviniales ordosu, sucul e¤reltileri içerir. Bu ordonun Marsileaceae familyas›-n›n üyeleri köklü, s›¤ sularda, göl ve akarsular›n kenar›ndaki çamurda geliflen yü-zücü veya suya bat›k olarak geliflen bitkilerdir. Marsilea cinsinin türleri bahçe ha-vuzlar›nda ve akvaryumlarda süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Bu ordonun ikinci familyas› olan Salviniaceae, serbest yüzenve dikotom dalla-nan, genifl yay›l›fl alan›na sahip bitkileri içerir. Azolla cinsi köklüdür, Salvinia’daise kök bulunmaz. Salvinia natans, akvaryumlarda süs bitkisi olarak da kullan›-lan bir türdür.

http://en.wikipedia.org/wiki/Salviniales adresinden bu konuya iliflkin görsellere ulaflabi-lirsiniz.

Ordo PolypodialesGünümüzde yaflayan e¤reltilerin yaklafl›k % 80’i bu ordodad›r. Toprakta geliflen veepifitik türleri bulunur. Morfolojik aç›dan tohumlu bitkilere büyük benzerlik gös-terirler. Toprakta geliflenlerin rizomlar› vard›r, yapraklar› ço¤unlukla bileflik, (pin-nat veya bipinnat) nadiren basittir, damarlar tek tek veya anastomoz oluflturur.Sporangium topluluklar› baz› türlerde özümleme yapraklar›n›n arkas›nda yer al›r(fiekil 3.18). ‹ndusium merkezde veya yanal olarak bulunur, baz›lar›nda hiç yok-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Endosporik gametofit:Gametofitin spor çeperiiçinde oluflmas›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tur. Sporangiumlar›n birkaçhücre kal›nl›¤›nda bazenuzun birer sap› vard›r. Spo-rangiumlar, annulus hücre-lerinin bulundu¤u stomiumad› verilen bölgeden aç›l›r vesporlar da¤›l›r. Gametofitlerikalp fleklinde, epifitik olan-lar›n baz›lar›nda fleritsidir vetopra¤›n üzerinde geliflir.

Polypodiales ordosu tro-piklerden ›l›man bölgelerekadar yay›l›fl gösteren türleriiçerir. Ülkemizde de bu or-

donun çok say›da cinsi bulunur.Ceterach, Asplenium, Pteridium, Adianthum bu cinslerden baz›lar›d›r.

Baz› e¤relti türleri salon bitkisi olarak da kullan›l›r.

http://www.ct-botanical-society.org/ferns/index.html adresinde çok say›da gerçek e¤reltiresmi bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.18

Özümlemeyapraklar›n›narkas›nda yer alansporangiumtopluluklar›


Bitki olarak tan›mlad›¤›m›z canl›lar›n genel

özelliklerini s›ralamak

Günümüzde “bitki” terimi, çok hücreli, hücre çe-perleri selüloz içeren, fotosentez yapan veya enaz›ndan fotosentetik atalardan türemifl, karasalhayata uyum sa¤lam›fl ya da sucul ise karasal ya-flama uyum sa¤lam›fl atalardan türemifl canl›lar›ifade eder.

Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün genel

özelliklerini betimlemek

Karayosunlar› küçük, oldukça yavafl büyüyen,geliflmifl bitkilerde oldu¤u gibi kök, gövde, yap-rak farkl›laflmas› göstermeyen bitkilerdir. Game-tofit nesilleri hayat devrelerinde sporofite neslegöre hakim durumdad›r ve üremeleri için suyaihtiyaç duyarlar. Karasal hayata uyumla ilgili ola-rak baz› iletim elemanlar›, su kayb›n› düzenle-mek üzere havaland›rma odac›klar› ve stomalariçermekle birlikte bu yap›lar az geliflmifl oldu¤uiçin nemli ortamlarda yaflayabilirler. Marchanti-opsida’da sporofit gametofit üzerinde parazit ola-rak bulunur. Bryopsida s›n›f›nda ise en az›ndanbafllang›çta klorofil içerdi¤i için ototroftur.

Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün s›n›flan-

d›r›lmas›n› saptamak

Pek çok araflt›r›c› Bryophyta bölümünü, monofi-letik kökenli oldu¤una inand›klar› için Anthoce-rotopsida (Boynuzsu Otlar), Marchantiopsida,Hepaticae (Ci¤erotlar›) ve Bryopsida, Musci (Ka-rayosunlar›) olmak üzere üç s›n›f alt›nda s›n›flan-d›r›lmas›n› kabul eder.

Lycopodiophyta bölümünün genel özelliklerini

tan›mak

Lycopodlar (Kibrit otlar›), akrabal›k iliflkileriniortaya koyarak yap›lan s›n›fland›rmalara göre,vasküler bitkilerden eski dönemlerde ayr›lan birdal› temsil eden, çok ilkel kara bitkilerinin yer al-d›¤› bir gruptur. Genellikle herdem yeflil türler-dir. Yapraklar›, dallanmayan tek bir iletim doku-su (damar) içerdi¤i için mikrofil olarak adland›r›-l›r. Daha geliflmifl bitkilerin yapraklar› ise çok sa-y›da dallanm›fl damarlara sahiptir ve makrofil ola-rak isimlendirilir. Ayr›ca damarlar, yapra¤›n için-

de bir veya daha çok kez dallan›r. Sporlar› spo-rofil bafla¤› ad› verilen yap›larda sporangiumla-r›n içinde üretilirler.

Pteridophyta bölümü’nün genel özelliklerini

s›ralamak

Pteridophyta (E¤reltiler), çok say›da fosil formuiçeren ve baz› gruplar› sadece fosil örneklerin-den bilinen bir bölümdür. Vasküler bitkilerin il-kel ve tohum oluflturmayan grubu olarak nite-lendirilirler. Pteridophyta’n›n ard›ndan BitkilerAlemi’nin en geliflmifl grubu olan Spermatophyta(Tohumlu Bitkiler) gelir. E¤reltiler, spor olufltur-malar›, gametofit neslin ayr› olmas›, üremede su-ya ba¤›ml›l›k gibi ilkel karakterlerin yan›nda ka-rasal hayata uyumla ilgili önemli adaptasyonlarasahiptir ve kormus yap›s› gösterirler.

Pteridophyta bölümünün s›n›fland›r›lmas›n›

saptamak

E¤reltilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin olarak pekçok görüfl olmakla birlikte, ünitemizde morfolo-jik karakterlerin yan›nda moleküler s›n›fland›r-ma verileriyle desteklenen akrabal›k iliflkilerinide kullanan araflt›r›c›lar›n ortaya koydu¤u birsistem kullan›lm›flt›r. Bu sisteme göre yaflayane¤reltiler; Psilotopsida, Equisetopsida, Maratti-opsida ve Polypodiopsida olmak üzere dört s›-n›fta incelenir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bitki tan›m› içinde yer al-

maz?

a. Çok hücrelidir.b. Hücre çeperleri selüloz içerir.c. Klorofil içerir ve fotosentez yapar.d. Karasal hayata uyum sa¤lam›fllard›r.e. Sadece tohumla ürer.

2. Kök, iletim demeti, destek doku gibi yap›lar›n bitki-lere kazand›rd›¤› en önemli özellik afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Karasal hayata uyumb. Suyun kökten yapra¤a iletimic. Substrata tutunmad. Fotosentez yapmae. Sucul ortamlarda geliflebilme

3. Afla¤›daki bitki grubu üyelerinden hangisi gerçekyapraklara sahiptir?

a. Hepaticopsida (Ci¤erotlar›)b. Bryopsida (Yaprakl› karayosunlar›)c. Lycopodiopsida (Kibrit otlar›)d. Polypodiopsida (Gerçek e¤reltiler)e. Anthocerotopsida (Boynuzsu yosunlar)

4. Ci¤erotlar›nda görülen gemma yap›s› afla¤›daki özel-liklerden hangisi ile ilgilidir?

a. Spor üretimib. Efleysiz üremec. Su iletimid. Besin depolamae. Havaland›rma

5. Rizoidlerinin daima tek hücreli olmas› ile di¤erlerin-den ayr›lan bitki grubu afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Selaginellalesb. Bryalesc. Lycopodialesd. Marchantialese. Equisetales

6. Bryopsida’da hangi tip stomalar görülür?a. Mniumb. Gramineaec. Amaryllisd. Havaland›rma odac›¤›e. Sporofit

7. Sphagnide alt s›n›f› afla¤›daki s›n›flardan hangisi için-de bulunmaktad›r?

a. Marchantiopsidab. Bryopsidac. Lycopodiophytad. Polypodiopsidae. Anthocerotopsida

8. E¤reltilerde sporangiumlar› tafl›yan yapraklara ne adverilmektedir?

a. Sporangium sorusub. Sporogonc. Sporofild. Spor kesesie. ‹zospori

9. Üzerinden arkegonyum ile anteridyum geliflen vee¤reltilerin gametofit faz›n› oluflturan yap› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Spermatozoidb. Tallusc. Heterosporid. ‹nternodyume. Protalyum

10. Gövdelerinde nodyum internodyum farkl›laflmas›gösteren e¤relti cinsi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Isoetes

b. Selaginella

c. Equisetum

d. Lycopodium

e. Ophioglossum


65

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar göz-den geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar göz-den geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar göz-den geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Marchantiopsida”bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Marchantiopsida”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Bryopsida” bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Bryopsida” bölümü-nü tekrar gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divisio Pteridopsida” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pteridophyta’n›n HayatDevresi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Equisetopsida” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Büyük ve hareketsiz bir difli gamet ile küçük ve hare-ketli bir erkek gametin birleflmesiyle oluflan döllenmetipine oogami denir.

S›ra Sizde 2

Karayosunlar›nda gametofit parçalar›ndan protonemave yeni gametofit oluflumu vejetatif üremeye örnek ola-rak verilebilir.

S›ra Sizde 3

Lycopodiophyta divisiosunun Selaginellales ve Pteri-dophyta divisiosunun Salviniales ordolar›n›n üyeleri he-terospori gösterir.

Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean

Islands. Vol. 1. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.Gökler ‹., Özeno¤lu Kiremit H. (2008) Karadeniz Böl-

gesi Ci¤erotlar› ve floram›zdaki yeri, Karadeniz

Uluslararas› Çevre Sempozyumu, Giresun 25-29A¤ustos 2008.

Güner A., Özhatay N., Ekim T., Bafler KHC. (2000).Flora of Turkey and East Aegean Islands Vol. 11,Edinburgh: Edinburg Univ. Press.

http://www.ucmp.berkeley.edu/plants/sphenophyta/sphenophyta.html

Kürschner H., Erda¤ A. (2005) Bryophytes of Turkey:an annotated reference list of the species withsynonyms from the recent literature and anannotated list of Turkish Bryological literature, Turk

J. Botany, 29: 95-154.Smith, A A, Pryer K.M., Schuettpelz E., Korall P.,

Schneider H., Wolf P.G. (2006) Classification forextant ferns. Taxon, 55: 3, 705-731.

Tutel B ve Ç›rp›c› A (1986). Sporlu Bitkiler Sistemati¤i

(Laboratuvar K›lavuzu). ‹stanbul Üniv. Yay. Say›:3372, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Fen Fak. Bas›-mevi.


3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pter idophyta

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler)’n›n genel özelliklerini ve s›n›fland›r›lma-lar›na iliflkin görüflleri aç›klayabilecek, Gymnospermae (Aç›k Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini tan›mlaya-bilecek,Gymnospermae’nin içerdi¤i gruplar›n s›n›fland›r›lmas›n› kavrayabilecek,Gymnospermae’nin önemli gruplar›n›n, özellikle yurdumuzdaki örneklerinitan›yabileceksiniz.


• Spermatophyta (Tohumlu bitkiler)• Gymnospermae (Aç›k tohumlular)• Angiospermae (Kapal› tohumlular)• Cycadopsida

• Coniferopsida• Gnetopsida• Yurdumuzun önemli

Gymnospermae cinsleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• SPERMATOPHYTA (TOHUMLU

B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹• GYMNOSPERMAE (AÇIK

TOHUMLULAR)• GYMNOSPERMAE’N‹N

SINIFLANDIRILMASI• CLASSIS 1. CYCADOPSIDA• CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA • CLASSIS 3. GNETOPSIDA


Spermatophyta(Tohumlu Bitkiler),Gymnospermae (Aç›kTohumlular)

G‹R‹fiTohumlu bitkiler “Spermatophyta”, bitkiler aleminin en büyük ve en çok bilinenbölümünü olufltururlar. Çevremizde gördü¤ümüz bitkilerin pek ço¤u bu bölümde-dir. Spermatophyta bölümü, Phanerogamae, Embryophyta, Siphonogamaolarak da adland›r›l›r.

Eski s›n›fland›rma sistemlerinde, tüm tohumlu bitkiler “Spermatophyta”,Gymnospermae (Aç›k tohumlular) ve Angiospermae (Kapal› tohumlular) s›n›flar›-na ayr›lan bir tek divisio’da toplanm›flt›r. Bu s›n›fland›rma, a¤›rl›kl› olarak çiçe¤in ev-rimine dayan›r. Gymnospermae ‘de tohum taslaklar›, sporofillerin üzerinde aç›ktad›r.Angiospermae’de ise tohum taslaklar› sporofiller taraf›ndan örtülmüfl, kapat›lm›flt›r.

Ancak son y›llardaki yeni fosil bulgular›, Gymnospermae’ de, çiçe¤in yan›ndabir çok yap›n›n da evrimleflti¤ini ortaya koymufltur. Bu yap›lar aras›nda, tohum vekozalak, demet kambiyumu ve sekonder büyüme, iletim demetleri, birçok koruyu-cu kimyasal maddeyi saymak mümkündür. Bir grup botanikçi, bu gruplar›n halabirbirlerine çok yak›n olduklar› ve do¤al gruplar oluflturduklar› için, bir divisioiçinde toplanabileceklerini savunmaktad›rlar. Di¤er bir grup da, her bir büyük gru-bun Divisio kategorisine yükseltilmesi gerekti¤ini savunmakta ve afla¤›daki grup-lamay› kabul etmektedir. Spermatophyta’n›n yaflayan aç›k ve kapal› tohumlu üye-leri için bu s›n›fland›rma flöyledir:

Divisio 1. Cycadophyta (Gymnospermae)Divisio 2. GinkgophytaDivisio 3. ConiferophytaDivisio 4. GnetophytaDivisio 5. Magnoliophyta (Angiospermae)Sayd›klar›m›z›n d›fl›nda yok olmufl Gymnospermae gruplar› da bulunmaktad›r. Bun-

lar ise Progymnospermae (=ilk ç›plak tohumlular), Pteridospermatophyta (=tohumlue¤reltiler) ve Cycadeiodophyta (=sikadeoidler) üyelerinin oluflturduklar› gruplard›r.

Bu ünitede, tohumlu bitkilerin genel özelliklerinin yan›nda, aç›k tohumlular›n(Gymnospermae) s›n›fland›r›lmas› yer almaktad›r.

Spermatophyta (TohumluBitkiler), Gymnospermae

(Aç›k Tohumlular)

SPERMATOPHYTA (TOHUMLU B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹Tohumlu Bitkilerin en önemli özelliklerinden biri, üyelerindeki gametofit dölün birönceki ünitede inceledi¤imiz Bryophyta (Karayosunlar›) ve Pteridophyta (E¤relti-ler) üyelerininkine göre daha çok indirgenmifl olmas›d›r. Di¤er bir deyiflle, bu bö-lümün üyelerinde gametofit nesil, ancak birkaç hücreden oluflmufltur ve ba¤›ms›zolma özelli¤ini tamamen kaybetmifl olarak sporofit nesil üzerinde yaflamaktad›r.

Spermatophyta’n›n önemli bir özelli¤i de tohum oluflturmas›d›r. Polen taneleriGymnosperm’lerde tohum tasla¤› (ovül), Angiosperm’lerde ise stigma üzerine rüz-gar, böcek, su vb. gibi tafl›y›c›lar ile tafl›n›rlar. Tafl›nd›klar› yerde oluflan polen tüp-leri, Gymnospermae’lerde arkegoniyum, Angiosperm’lerde stilus boyunca to-hum tasla¤› içindeki yumurtaya do¤ru ilerler. Her polen tüpünün ucunda oluflaniki sperm hücresinden biri yumurtay› döller; di¤eri Gymnosperm’lerde bozulur-ken, Angiosperm’lerdeki embriyo kesesi içindeki iki çekirdek ile birleflir (çift döl-lenme). Döllenmifl yumurta, arkegoniyum veya embriyo içinde büyür. Döllenme-den sonra tohum tasla¤›, tohuma dönüflür. Böylece dinlenme halindeki embriyo,testa (tohum kabu¤u) ve endosperm (Angiosperm’lerdeki besi doku)’den oluflanve bitkiler aleminindeki en önemli yap›lardan biri, üreme ve yay›lma organ› olantohum oluflur. Tohumla üreme, bitkilere büyük evrimsel üstünlük sa¤lam›fl ve yer-yüzüne egemen olmalar›n› sa¤lam›flt›r.

Tohum hangi k›s›mlar› tafl›r ve niçin çok önemlidir?

Jeolojik zaman aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda Devoniyen, bitki dünyas›n›n evrimiiçin çok önemlidir. Özellikle Üst Devoniyen, bugünkü modern floran›n temelleri-nin at›ld›¤› bir devirdir. Bundan yaklafl›k 350-400 milyon y›l öncesine uzanan budevirde Psilophytales ordosunun ortaya ç›k›p geliflmesi, kara bitkilerinin evri-minde çok önemli bir rol oynam›flt›r

Bu ünite ile ilgili bilgilerinizi pekifltirmek için http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipa-ket/jeolojik/index2.htm adresinde yer alan Jeolojik Zaman çizelgesine baflvurabilirsiniz.

GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR)Dilimizdeki karfl›l›¤› ç›plak, aç›k tohumlular demek olan Gymnospermae ismi Yu-nanca gymnos (aç›k) ve sperma (tohum) sözcüklerinden türetilmifltir. Bu grupta,karpel, Angiospermae’nin aksine tohumu sarmaz, tohum aç›kta bulunur.

Sudan karaya geçiflte ilk gruplar olan Karayosunlar› ve Ci¤erotlar›n›n k›smen suya ba¤l› ol-du¤unu hat›rlay›n›z. E¤reltiler ise gerek Karayosunlar› ve gerekse de Ci¤erotlar›na göre da-ha evrimleflmifl bitkiler olarak kabul edilmekle birlikte, üreme aç›s›ndan suya ba¤›ml›d›r.

Önceki gruplardan daha geliflmifl olarak kabul edilen Gymnospermae üyeleri,erkek ve difli gametofitlerin ana bitki üzerinde bulunmas› ve sporlar›n a¤açtan a¤a-ca tafl›nabilmesi nedeni ile, ortaya ç›kt›ktan sonra do¤ada di¤er bitkilere oranla bü-yük bir üstünlük elde etmifllerdir.

Genellikle Gymnosperm’lerin Angiosperm’lerin atas› olduklar› kabul edilir.Gymnosperm’ler, Angiosperm’lerden daha eskidir. Devoniyen’den bu yana fosilkay›tlar› olmakla birlikte, kökenlerinin daha da eski oldu¤u san›lmaktad›r. En çokçeflitlilik gösterdikleri devir, II. Zamanda (Mezozoyik) Jura devridir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Karpel: Meyve yapra¤›.Bileflik karpelli (sinkarp)ovaryumlarda ovaryumuoluflturan yap›lar›n her biri. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Üremeleri aç›dan di¤er gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Gymnosperm’lerin Pteridofitler ileAngiosperm’ler aras›nda bir geçit oluflturdu¤u görülür.

Baz› Gymnosperm üyelerinde döllenme, Pteridophyta üyelerinde oldu¤u gibisilli spermatozoidlerle gerçekleflir. Bunun yan›nda, Gymnosperm’lerde Angios-perm’lere özgü olan sifonogami de görülür. Döllenme Pteridofit’lerde bir, Angi-osperm’lerde ise iki spermatozoid taraf›ndan yap›l›rken, Gymnosperm’lerde hembir, hem de çok nadir olmakla birlikte, iki spermatozoid taraf›ndan gerçeklefltirilendöllenmeye rastlan›r.

Gymnospermlerin Genel ÖzellikleriÇo¤unlukla a¤aç veya a¤açc›k nadiren de çal› fleklinde olan bitkilerdir. Tümüyleodunsu ve genellikle herdemyeflil olup yapraklar› ço¤unlukla i¤nemsidir. Bunun-la birlikte Ephedra ve Cupressus’da pulsu, Ginkgo biloba’da yelpaze fleklinde, Wel-witschia cinsinde fleritsi veya Cycas revulata’da tüysü tipte yapraklar da görülür.Odun yap›lar› Angiosperm’lerden daha basit olup, gövdede bir daire üzerinde di-zilmifl aç›k koleteral iletim demetleri içerirler. Bu nedenle de sekonder kal›nlaflmagösterirler. Ksilem trakeitlerden, floem ise kalburlu borulardan meydana gelmifltir.Gnetopsida d›fl›ndaki gruplarda sekonder ksilemde kenarl› geçitler yer al›r.

Bir veya iki evcikli bitkilerdir. Bir evcikli olanlarda kozalaklar tek efleylidir ya-ni monoik diklin durumu gösterirler. Erkek kozalaklar, bir eksen üzerine imbri-kat dizilmifl mikrosporofillerden oluflmufltur. Genel kan›ya göre her bir mikrospo-rofil, Angiosperm’lerdeki bir stamene karfl›l›kt›r. Pul veya kalkan fleklinde olanbu mikrosporofillerin kar›n k›sm›nda ço¤unlukla 2, bazen 4 mikrosporangiyum(polen kesesi) geliflir. Mikrosporangiyumlarda bulunan mikrospor ana hücresi,mayoz bölünme geçirerek mikrosporlar›, yani polenleri verir. Polen üretimi olduk-ça fazlad›r; her bir erkek kozalak birkaç milyon polen üretebilir. Baz› üyelerininpolenlerinde eksinden geliflen ve polenin rüzgar etkisiyle uçmas›n› sa¤lay›n 2 ve-ya 3 hava keseci¤i bulunur.

Difli kozalak genelde erkek kozala¤a benzer. Bir eksen etraf›nda sarmal dizil-mifl makrosporofil (megasporofil, kozalak pulu)’lerden meydana gelmifltir. Pul,brakte ve karpel olmak üzere iki birimden oluflmufltur. Her makrosporofilin üstk›sm›nda 2 adet tohum tasla¤› bulunur. Tohum taslaklar›nda ise makrosporangi-yumlar yer al›r. Karpel say›lar› genellikle 3 veya daha fazlad›r. Bu durumda kar-peller bir araya gelerek flekilleri cinslere göre de¤iflen kozalaklar› olufltururlar.Taxusgenusunda ise sadece bir karpel bulunur.

Tozlaflma ço¤unlukla rüzgarla, nadiren böceklerle olur. Döllenmeden sonra to-hum tasla¤› örtüsü genellikle odunsu bir yap› kazanmas›na karfl›n, baz› gruplardaarillus oluflur.

Tohumlar›n olgunlaflmas› Picea, Abies, Thuja’da 1, Pinus, Cedrus gibi baz›cinslerde 2-3 y›l sürer. Her embriyo radikula, plumula ve say›s› 2-12 aras›nda de-¤iflen kotiledon (polikotil embriyo) içerir.

Ekonomik aç›dan bu gruba giren bitkiler, ekolojik hoflgörülerinin ve rekabetgüçlerinin yüksek olmas› nedeniyle özellikle ormanc›l›k aç›s›ndan büyük önemesahiptirler. Ayr›ca içerdikleri kimyasal maddeler nedeniyle de önem tafl›rlar. Ülke-mizde Pinus brutia, P. nigra ssp. pallasiana ve P. halepensis’den reçine ve tere-bentin elde edilir.

694. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitk i ler ) , Gymnospermae (Aç›k Tohumlular)S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sifonogami: Silsizspermatozoidlerin ovülepolen tüpü arac›l›¤›ylaulaflmas›.

Arillus: Taxus, Ephedra gibicinslerde görülen veintegümentin etlenmesiyleoluflan meyveyi and›ranyap›.

Yurdumuzda yay›l›fl gösteren Gymnospermlerin ekonomik kullan›m alanlar›ndan örneklerveriniz.

GYMNOSPERMAE’N‹N SINIFLANDIRILMASIGymnospermae üyeleri, özellikle ilkel gruplarda çok say›da nesli tükenmifl taksoniçermesi ve bunlar› tan›mlamadaki güçlükler nedeniyle farkl› araflt›r›c›lar taraf›n-dan çeflitli flekillerde s›nfland›r›lm›fllard›r. Örne¤in, son y›llarda Farjon ve arkadafl-lar› (2003), Kozalakl›lar› Pinophyta bölümünde toplay›p, moleküler bilgilere göreyak›nl›klar›n› ortaya koymufllard›r.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta adresindenbulabilirsiniz.

Bu ünitede, ö¤renmede kolayl›k sa¤layaca¤›na inand›¤›m›z, Gymnospermae’yitek bir divisio’da toplayan Abbayes ve arkadafllar›n›n (1963), s›n›fland›rmas› kullan›l-m›fl, yukar›da sözü edilen sistemdeki sinonimlere de parantez içinde yer verilmifltir.

Gymnospermlerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bu bölümde, Yurdumuz do¤as›nda yer alma-yan ancak ö¤renilmesi gereken gruplara ait bilgiler Divisio, Ordo, Familya düzeyinde, yur-dumuzda yaflayan ve önemli orman a¤açlar›n› oluflturanlar ise, cins ve tür düzeyinde, re-simlerle birlikte tan›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Divisio. Gymnospermae

Classis 1. Cycadopsida (Cycadophyta, Cyadofilices, Cycadinae)

Ordo 1 Pteridospermales (Pteridospermatophyta, Pteridospermae)

Ordo 2 Cycadales

Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta, Bennettitinae)

Classis 2. Coniferopsida (Pinophyta, Coniferophyta, Coniferae, Conopsida, Pinotopsida)

Ordo 1 Cordaitales (Cordaitinae)

Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta, Ginkgoinae)

Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae)

Familia Pinaceae

Familia Taxodiaceae

Familia Cupressaceae

Familia Araucariaceae

Familia Cephalotaxaceae

Familia Podocorpaceae

Familia Taxaceae

Classis 3. Gnetopsida (Gnetophyta, Chlamydospermae, Gnetinae)

Ordo 1 Ephedrales

Familia Ephedraceae

Ordo 2 Welwitschiales

Familia: Welwitschiaceae

Ordo 3 Gnetales

Familia Gnetaceae


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 4.1Gymnospermlerins›n›fland›r›lmas›.

Gymnospermae’lerin atalar›n›n Progymnospermophyta oldu¤u bilinmekte-dir. ‹lk karaya ç›kan bitkilerden olan Rhyniophyta üyelerinden ortaya ç›kanönemli bir bitki grubu Trimerophyta üyeleridir. Bu gruptan, Arthrophyta (Atkuy-ruklar›), Pteridophyta (E¤reltiler) ve Progymnospermophyta (‹lk Ç›plak Tohum-lular) oluflmufltur. Tümü fosil olan bu gruptan konifer’ler (kozalakl›lar), Cycad’larve di¤er Aç›k Tohumlular evrimleflmifltir. Progymnospermophyta’dan, kozalakl›-lar›n yan›nda Sikadofit olarak adland›r›lan Pteridospermophyta (Tohumlu e¤rel-tiler), Cycadophyta ve Cycadeoidophyta divisiolar› oluflmufltur. Bunlardan Pteri-dospermophyta ve Cycadeoidophyta üyeleri fosildir. Cycadophyta’n›n yaflayanüyeleri de vard›r.

Progymnospermophyta üyeleri çal› formundan 12 m’ye kadar boyu, 1,5m’ye kadar çap› olan a¤açlard›. E¤reltilere benzer yapraklar›, fakat onlardan farkl›sekonder ksilem ve floem üreten kambiyumlar› vard›. Odunlar›, bugünkü Gymnos-perm’ler ile ayn› idi.

fiimdi Tablo 4.1’de yer alan gruplar›n özelliklerini ve yurdumuzda do¤al yay›l›-fl› olan türlere ait örnekleri inceleyelim.

CLASSIS 1. CYCADOPSIDA (CYCADOPHYTA)

Ordo 1 Pteridospermales (Pteridospermophyta)Karbonifer’de yaflam›fl olup, Jura devrinde tümüyle ortadan kalkm›fllard›r. Bugünsadece fosil kay›tlar›ndan bilinirler. Karbonifer yafll› maden kömürü yataklar›ndabol miktarda fosillerine rastlamak olas›d›r. Batakl›klarda yaflam›fl olan büyük boy-lu a¤açlard›r.

Bu grubun, Pteridophyta ile Spermatophyta aras›nda geçit oluflturduklar› kabul edilir.Pteridosperma (Tohumlu e¤relti) ismini de bu durum nedeni ile alm›fllard›r. Fosilleri“pteris (e¤relti)” soneki verilerek isimlendirilmifllerdir. Pecopteris, Alethopteris, Neu-ropteris bu adland›rmaya örnek olarak verilebilecek cinslerdir.

Kökleri almafll› dallanma gösterip, hem primer ve hem de sekonder odun içerir.Bunun yan›s›ra primer ve sekonder floem de tafl›rlar yani klasik bir kök tipine sa-hiptirler. Gövdelerinde ise primer odun, günümüz bitkilerinde çok nadir görülenbir özellik olarak, hem içe ve hem de d›fla do¤ru büyür. Sekonder ksilemle, sekon-der floem normal bir düzende bulunurlar. Ayr›ca baz› üyelerinde öz ›fl›nlar›n›n var-l›¤› da saptanm›flt›r. Günümüz e¤relti yapraklar›na çok benzeyen bir veya birkaçkez tüysü yapraklar› vard›r. Yaprak ayalar›nda günümüz Gymnospermae üyeleri-ninkine benzeyen stomalar bulunur. Palizat ve sünger parankimalar›n› da içerirler.

Erkek organlar› polen kesesi fleklindedir. Bu keseler bazen çan, bazen apoletfleklinde oldu¤u gibi, bazen de yapraklar›n uç k›sm›nda bulunan ve sinangiyumdenilen kompleks kümelerde toplanm›fllard›r. Difli organlar ise gruplara göre fark-l›l›k gösterirler. Tohum taslaklar› baz› bitkilerde yapraklar›n ucunda, baz›lar›ndayaprak loplar›n›n aras›nda ve baz›lar›nda da bir kupula içinde yer alabilirler.

Bu grupta görülen kupula bir bak›mdan çiçek örtüsü niteli¤inde oldu¤undan, evrimsel aç›-dan oldukça önemlidir.

714. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitk i ler ) , Gymnospermae (Aç›k Tohumlular)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kupula: Kadehçik,involukrum braktelerininoluflturdu¤u, çiçe¤ebenzeyen yap›.

Pteridospermales’deki cinsler sadece fosil örneklere dayan›larak oluflturulmufl-tur. Yaprak ve tohumlar bir arada bulunmad›¤›ndan e¤relti gruplar›ndan ay›r›p s›-n›fland›rma yapmak güçtür. Neuropteris heterophylla Brongniart ve Gigantopterisamericana M’coy bu gruba örnek olarak verilebilir.

Ordo 2 CycadalesGenel olarak küçük bir palmiyeye benzerler. Baz›lar› 16 m’ye kadar boylanabilir.Kökeni eskiye uzanmakla birlikte, günümüzde de baz› üyeleri yaflamaktad›r. Ge-liflmeleri çok yavaflt›r. Gövde baz›lar›nda silindir, baz›lar›nda ise yumru fleklinde-dir. Gövdede dallanmaya çok nadir rastlan›r. ‹ki metreye kadar ulaflabilen büyükve tüysü yapraklar› vard›r (fiekil 4.1a). Fosil bir genus olan Paleocycas’da büyükbasit yapraklar saptanm›flt›r. Yafll› yapraklar›n saplar› k›r›l›r ve saplar›n kalan k›s›m-lar› gövdenin etraf›n› bir kuflak gibi sarar. Yapraklar›n alt yüzeyinde kserofit tipebenzeyen stomalar vard›r. Gövdelerinde bir daire üzerinde önce primer koleteraliletim demetleri oluflur. ‹letim elemanlar›ndan yaln›zca trakeitler mevcuttur. Ayr›cagövde gelifliminin ileri kademelerinde ksilem aras›nda öz ›fl›nlar›na da rastlan›r. Bubitkilerde musilaj kanallar› da mevcuttur.

‹ki evcikli bitkiler olmakla birlikte her birey potansiyel olarak karfl›t cinsiyetede sahiptir. Örne¤in, ikiye kesilmifl bir bitkinin bir parças› erkek, di¤er parças› dadifli birey oluflturabilir. Ayr›ca ayn› gövde bir y›l erkek, bir y›l difli çiçek verebilir.Erkek üreme organlar›, de¤iflime u¤ram›fl yapraklar (mikrosporofil) tafl›yan bir ko-zalak fleklindedir. Pul fleklini and›ran mikrosporofillerin alt yüzeylerinde çok sa-y›da mikrosporangiyum veya polen kesesi mevcuttur. Polen keselerinin aç›lma-s›yla polenler etrafa yay›l›r. Difli üreme organlar› Cycas’lar hariç bir kozalak fleklin-dedir. Kozalak bir eksen üzerine dizilmifl olan ve karpellerle özdefl olarak düflü-nülen makrosporofillerden meydana gelmifltir.

Günümüzde yaflayan az say›daki cinsinden ülkemizde en tan›nm›fl olan›Cycas’da difli kozalak gençken çok k›sa eksenli olup olgunlaflt›¤›nda aç›l›p koza-lak görünümünü kaybeder. Difli üreme yap›lar› tek karpellidir. Karpeller k›ll› vepüskül fleklinde bir k›s›m ile, uzun bir eksen (karpel ekseni) üzerine dizilmifl çoksay›da ovül tafl›yan bir k›sma sahiptir. Erkek üreme yap›lar› kozalak görünümün-dedir. (fiekil 4.1 a,b).


a b

fiekil 4.1

Cycas revoluta a.difli bitki b. erkekbitki.

Cycadales üyelerinde ovül bir tohum tasla¤› örtüsü taraf›ndan kuflat›lan merke-zi bir k›sma (veya nusellus dokusuna) sahiptir. Tohum tasla¤› örtüsü 3 tabakal›d›r:D›flta etli ve Cycas revoluta’da k›rm›z›, ortada kat› ve odunsu, en içte ise orta ta-bakadan belirgin olarak ayr›lmayan bir tabaka bulunur.

Bu ordonun günümüzde yaflayan 11 cins ve yaklafl›k 160 kadar türü bulunmak-tad›r. Ülkemizde salon ve d›fl mekanlarda süs bitkisi olarak yetifltirilen Cycas’›nAvustralya, Japonya, Çin, Hindistan ve Madagaskar’da do¤al yay›l›fl gösteren 97 tü-rü vard›r. Encephalartos Lehm. (Zamiaceae), Güney Afrika; Macrozomia Miq.(Zamiaceae) Avustralya; Zamia L. (Zamiaceae), Tropik Amerika; Dioon Lindl.(Zamiaceae) Meksika; Stangeria T. Moore (Stangeriaceae) Afrika’n›n Kap bölge-sinde yay›l›fl gösterir.

Ülkemizde süs bitkisi olarak kullan›lan Cycas’›n do¤al yay›l›fl alan› neresidir?

Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta)Tümüyle fosil olan bu grup üyelerinin geliflimi Cycadales üyeleriyle büyük para-lellik gösterir. Mezozoik’in bafllang›c›nda h›zl› bir geliflim göstermifl olup, Jura’daen üst düzeye ulaflm›fl ve Üst Kretasede de ortadan kalkm›fllard›r.

Vejetatif yap›lar›, Cycas’lara çok benzemekte birlikte, üreme yap›lar› çok farkl›-d›r. Üreme yap›lar› mikro ve makrosporofillerden oluflmufltur. Her tohum tasla-¤›nda bir sap vard›r ve makrosporangiyum bir örtü ile çevrilmifltir.

Gövde dall› olup birkaç yumrudan oluflur, boylar› birkaç cm ile 3-4 m aras›ndade¤iflir. Yapraklar› Cycadales yapraklar›na benzer, baz›lar›nda 3 m uzunlu¤unaulafl›r, Cycadeoidea ve Williamsonia cinslerinde tüysüdür. Sadece üreme organla-r›nda çift tüysü yaprak bulunur. Williamsoniella’da yapraklar parçalanmam›flt›r veçok say›da pinnat damar› vard›r.

Angiosperm’lerin çiçek evriminde önemli olan bir gruptur. Üreme organlar›,genel olarak bir çiçek gibi düflünülebilir. Bitkilerin ço¤u bir karpelli olarak kabuledilir. Ayr›ca say›lar› çok fazla olabilen çiçeksi yap›larda perianta da rastlanabilir.Çiçeksi yap›lar›n ekseninin taban›nda genifl yakal›k fleklinde brakteler vard›r. Brak-telerin iç k›sm›nda erkek organlar bulunur. E¤relti yapraklar›na benzeyen mikros-porofilleri, gençken k›vr›k olup, büyüyünce aç›l›r. Her bir erkek organ (mikrospo-rofil) parçal› bir yaprak fleklindedir. Yaprakç›¤›n alt düzeyindeki polen keseleri ve-rimsiz, üsttekiler verimlidir. Polen keselerinin çeperleri bir polen tafl›y›c› sinangi-yum oluflturacak flekilde birleflmifltir.

Çiçeksi yap›n›n ekseninin ortas›na yerleflmifl olan difli organ (makrosporofil) birküme oluflturur. Bu nedenle de az çok bir kozalak görünümünde olmas›na karfl›n,hiç bir zaman bir kozalak de¤ildir.

Bennettitales’in evrim bak›m›ndan büyük önemi vard›r. Pek çok Gymnosperm karakteri-nin yan›s›ra, baz› Pteridofit ve Angiosperm karakterini birlikte tafl›malar› nedeniyle ilginç-tirler. Çiçeksi yap›lar›n erdifli olmas› ve örtü tafl›malar› nedeniyle Angiosperm’lerin atala-r› olabilecekleri düflünülmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA (PINOPHYTA, CONIFEROPHYTA)

Ordo 1 CordaitalesDevoniyen’de görülmeye bafllam›fl, Karbonifer ve Permiyen’de geliflimlerinin enyüksek noktas›na ulaflm›fl, Kretase’ye kadar yaflam›fl fosil bitkilerdir. Yaflad›klar›devirde orman oluflturan a¤açlard›r. Çok uzun olan gövdeleri uçta dallanm›flt›r,gövde üzerinde daha önce düflmüfl olan yapraklar›n izleri vard›r. Uç k›s›mlarda bu-lunan yapraklar› çok de¤iflik flekillerde olmakla birlikte, genellikle 1 m’ye kadarbüyüyebilen fleritsi tiptedir.

Erkek üreme organ› ile difli üreme organ› daima ayr› oldu¤u için bunlar› tafl›-yan fosillere farkl› isimler verilir. Örne¤in: Erkek çiçeklere Cordaianthus, difli çi-çeklere Cordaicarpon denmektedir.

Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta)Bugün yaflamakta olan tohumlu bitkilerin en eskisi olarak kabul edilirler. Alt Permi-yen’den beri yaflamakta olup Mezozoik en parlak olduklar› dönemdir. Ekvatordankutuplara kadar dünyan›n hemen her taraf›nda yay›lm›fl ve ormanlar oluflturmuflolan bu grubun 5 türünün iklim de¤iflikli¤i nedeniyle yok oldu¤u düflünülmektedir.Günümüzde Ginkgo biloba L. sadece Çin ve Japonya’da yay›l›fl gösterir.

40 m’ye de¤in ulafl›labilen uzun boylu ve kal›n gövdeli a¤açlard›r. Zengin dal-lanma gösterirler. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Odun yap›lar› Coniferales üyele-rine çok benzer, sekonder kal›nlaflma da gösterirler. K›sa sürgünler üzerinde yeralan sarmal diziliflli, yelpaze fleklindeki yapraklar› bazen iki loplu olup çatals› da-marlan›r ve k›fla do¤ru dökülür.

‹ki evcikli bitkilerdir. Erkek kozalaklar k›sa sürgünlerdeki braktelerin koltu¤un-dan ç›kan, uzun eksenli bir rasemusdur (fiekil 4.2.a). Eksen üzerinde her biri ikipolen kesesi içeren stamenler (mikrosporofiller) bulunur. Bunlarda stamenlermikrosprofil, polen keseleri ise mikrosporangiyum olarak kabul edilir. Difli koza-laklar ise ya k›sa sürgündeki braktelerin ya da normal yapraklar›n koltuklar›ndanç›kar. Her bir difli kozalak (makrosporofil), sap› and›ran uzun bir karpelle, bununucunda yan duran 2 tohum tasla¤›ndan oluflmufltur. Tozlaflma rüzgar arac›l›¤›ylaolur. Döllenmeden sonra sporangiyumun etraf›nda bulunan tohum tasla¤› örtüsü-nün d›fl k›sm› etlenir. ‹ç k›sm› ise sertleflir ve drupa (eriksi) tip meyveye benzerbir yap› oluflur (fiekil 4.2 b).

Ginkgo biloba L. türü ülkemizde Bat› ve Güney Anadolu’da park ve bahçeler-de yetifltirilir. Tohum veya çelikle üretilirse de, çelikle üretilmesi çok güçtür.


Çince’de Gin-ko, gümüflmeyva, Gin-ko, erik, bademdemektir.

a b

fiekil 4.2

Ginkgo biloba a.erkek üremeyap›lar›, b. yelpazeyapraklar vemeyvemsitohumlar.

Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae)Coniferales ya da kozalakl›lar olarak bilinen bu ordonun üyeleri yurdumuzda do¤alyay›l›fl gösteren ve ormanlar›m›z›n büyük k›sm›n› oluflturan a¤açlar›n yan›nda parkve bahçelerimizde süs bitkisi olarak yetifltirilen çok say›daki cinsi kapsamaktad›r.

Dallanm›fl a¤açs› bitkiler, genellikle uzun ve k›sa sürgünlü, yapraklarda ve na-diren odun k›sm›nda reçine kanal› bulunur. Yaprak i¤ne ve pul fleklinde, nadirengenifltir. Yaprak diziliflleri sarmal veya karfl›l›kl›, nadiren daireseldir. Erkek ve difliorganlar tek efleyli kozalaklar halinde bulunur.

Familia Pinaceae (Çamgiller)Bir evcikli, herdem yeflil ve nadiren yaprak döken a¤aç ve çal›lar. Dallar çevresel,karfl›l›kl› veya nadiren almaçl› dizilmifl. Yapraklar demetlerde veya çevresel dizi-liflli, i¤nemsi flekilde olup reçine kanall›d›r. Erkek kozalaklar bir eksen etraf›ndasarmal dizilmifl mikrosporofillerden oluflmufltur. Her bir mikrosporofil 2-6 adetmikrosporangiyum içerir. Mart ay›ndan itibaren polen taneleri önce pullar›nüzerine dökülür. Kuruduktan sonra rüzgarla etrafa yay›l›r. Difli kozalaksa bir ek-sen etraf›nda sarmal dizilmifl pullardan meydana gelmifltir. Bu pullar›n üst yüzey-lerinde tohum pulu olarak da bilinen makrosporofiller bulunur. Her makrospo-rofilin üst yüzeyinde ise iki adet tohum tasla¤› yer al›r. Tohum taslaklar›n›n ön ta-raflar›nda polenleri yakalamaya yarayan iki çengel bulunur. Tozlaflma Nisan-Ma-y›s aylar›nda olur. Bu aflamada difli kozalaklar polenleri kabul etmek için dikeykonumda bulunurlar. Döllenmeden sonra ise (baz› cinsler hariç) afla¤› sarkarlar.Difli gametofit tozlaflmadan ancak bir y›l sonra olgunlafl›r ve döllenme gerçekle-flir. Tohum oluflumunun gerçekleflmesi için ise bir y›l daha geçmesi gerekir. Bunedenle de bir Pinaceae üyesinde ayn› anda hem yeni oluflmufl difli kozalaklar,hem yeni döllenmifl difli kozalaklar ve hem de olgunlaflm›fl difli kozalaklar bulu-nur. Polikotil embriyolar› vard›r, tohumlarda yap›s› ve tohumu kavray›fl› türleregöre de¤iflebilen kanatlar bulunur.

Pinus, Abies, Cedrus, Picea, Larix, Pseudolarix, Tsuga, Pseudotsuga, Nothotsu-ga, Keteleelaria ve Cathaya olmak üzere 11 cinsi ve 231 türü vard›r.

Yurdumuzda bulunan cinslerin tayin anahtar› afla¤›daki gibidir:

1. Yafll› yapraklar k›sa sürgünler üzerinde, bir halkada veya bir demette iki tanedir.2.Yapraklar bir demette iki tane ve kaidelerinde bir k›l›f var...................Pinus2.Yapraklar bir halkada dizilmifl, kaidelerinde k›l›f yok.......................... Cedrus

1. Yafll› yapraklar uzun sürgünler üzerinde spiral dizilmifltir. 3.Kozalaklar dik durufllu, pullar› düfler ve yaln›z kozalak ekseni kal›r.Abies3.Kozalaklar afla¤›ya sark›k durufllu, kozala¤›n tümü düfler ................Picea

Pinus L. (Çam): Herdem yeflil a¤açlar, nadiren de çal›lar. Dallar gövdeden ya-tay olarak ç›kar, yaflland›kça gerek dallar›n dizilifli ve gerekse de taç›n yap›s› düzen-siz bir flekil al›r. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Yapraklar›n boyu, yörenin iklimözelliklerine göre de¤iflmektedir. So¤uk iklim bölgelerinde yay›l›fl gösteren çam tür-lerinin yapraklar› k›sa, s›cak iklim bölgelerinde yetiflenlerininki ise uzundur.


‹lkbahar sonu ile yaz bafllar›nda olgunlaflan erkek kozalaklar, genç sürgünlerindip taraflar›nda, difli kozalaklarsa uçlara yak›n k›s›mlarda bulunurlar. Genellikleoval olan bu kozalaklar, sarmal olarak dizilmifl pullar›n alt yüzeyinde 2 tane tohumtasla¤› tafl›rlar. Difli kozalaklar›n olgunlaflmas› 2-3 y›l sürer. Tozlaflma ilkbahardaoldu¤u halde, döllenme bir y›l sonra gerçekleflir. 4-5 çenek içeren tohumlar, ko-layca tohumdan ayr›lan büyük bir kanata sahiptir. F›st›kçam› gibi büyük çamlardaise kanat körelmifltir.

Çam türleri genellikle güçlü bir kök sistemine sahiptir ve ekolojik hoflgörürlükleri olduk-ça genifltir. Kuzey Yar›küre’den Tropikler’e kadar yay›l›fl gösteren çamlar, Gymnosperm’le-rin en büyük cinsidir.

Pinus cinsinin günümüzde 116 türü vard›r. Yurdumuzda ise 5 türü bulunmak-tad›r. Bu taksonlar›n tayin anahtar› afla¤›dad›r.

1. Tomurcuklar reçinesiz; yapraklar yumuflak, kolay bükülebilir ve aç›k yeflil2. Bitkinin taç k›sm› flemsiye fleklinde düzenli, tohumlar kanats›z...............pinea2. Bitkinin taç k›sm› flemsiye fleklinde de¤il, düzensiz tohumlar kanatl›

3. Kozalaklar belirgin olarak sapl› ve afla¤› sark›k durufllu............halepensis3. Kozalaklar hemen hemen saps›z ve yatay durufllu................................brutia

1. Tomurcuklar reçineli, yapraklar sert, kolay bükülemez, donuk yeflil veyakoyu yeflil4.Genç sürgünler k›rm›z›ms›; yapraklar donuk yeflil ve burkulmufl,kozalaklar afla¤› sark›k ........................................................................sylvestris4.Genç sürgünler s›yah›ms›; yapraklar koyu yeflil, burkuk de¤il; kozalaklar dik veya yükselici ...............................................nigra ssp. pallasiana

P. pinea L. (f›st›k çam›): 15-20 m. boyunda, gençken yuvarlak, yafllan›nca ge-nifl flemsiye tac› olan bir a¤açt›r. Ülkemizin birçok bölgesinde kültüre al›nm›flt›r.Do¤al olarak da Bergama, Kozak, Mu¤la, Ayd›n, Gemlik Körfezi, Trabzon, Çoruh,Marafl ve Antalya yörelerinde bulunur. Tohumlar› büyük olup “çam f›st›¤›” olarakkullan›l›r (fiekil 4.3 a-d). Üretilmeleri dikimden çok ekim yoluylad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a b

c d

fiekil 4.3

a. Pinus pineagenel görünüfl, b-Erkek kozalaklar, c-Difli kozalakpullar›, d-Olgundifli kozalaklar vetohumlar.

P. halepensis Mill. (Halep çam›): 10-15 m boyunda bir sahil a¤ac›d›r. Yap-raklar› 10 cm den k›sad›r. P.brutia Ten.’ya çok yak›n bir genetik yak›nl›¤› vard›r.

P. brutia Ten. (k›z›lçam): Ülkemizin di¤er önemli bir çam türüdür (fiekil4.4.a, b). 15-25 m boyunda ve düzensiz gövdeli ve taçl› bir a¤açt›r. Yapraklar› aç›kyeflildir. Ülkemizde bafll›ca Bat› ve Güney Anadolu’da yay›l›fl gösterir.

P. sylvestris L. (sar›çam): 20-40 m’ye kadar boylanabilen yayvan taçl› a¤aç-lar. Genel olarak yapraklar› 3-7 cm uzunlu¤unda ve t›rt›kl›d›r. Avrupa ve Asya’daçok genifl bir yay›l›fla sahip olan bu tür ülkemizde Karadeniz ve Kuzeydo¤u Ana-dolu’da yay›l›fl gösterir. Bunun yan›s›ra lokal olarak Kuzeybat› Anadolu’da bulu-nur. 1000-2300 metreler aras›nda ço¤unlukla saf, nadiren de köknar ve ladinle ka-r›fl›k ormanlar olufltururlar.

P. nigra Arn. ssp. pallasiana (Lamb) Holmboe (karaçam): 30-40 m kadarboylanabilen a¤açlar. Yapraklar› koyu yeflil ve serttir (fiekil 4.5 a-d). Ülkemizin engenifl yay›l›fll› a¤aç türüdür. Bat› Anadolu, Güney Anadolu, Kuzeybat› Anadolu, ‹ç-bat› Anadolu, ve ‹ç Anadolu’nun kuzey kesimlerinde saf veya köknar, sedir ile ka-r›fl›k ormanlar olufltururlar. Yurdumuzda bu taksonun 4 varyetesi bulunur.


fiekil 4.4

a b

Pinus brutiaa. ormandabireyler, b. olgundifli kozalak vekanatl› tohumlar.

fiekil 4.5

a b

c d

Pinus nigra ssp.pallasianaa. ormandabireyler, b.yapraklar vesürgün, c. erkekkozalaklar d. Diflikozalaklar.

Abies Mill. (göknar): Piramit fleklinde bir taça sahip, boylu a¤açlard›r. Dallargövdeden çevresel olarak ç›kar. Yapraklar uzun sürgünler üzerinde almafll› olarakdizilmifltir. Genel olarak yass› olan bu yapraklar›n alt yüzeylerinde ço¤unlukla ikiadet beyaz stoma bant› bulunur. Erkek kozalaklar oval sar› veya k›rm›z› renktedir.Difli kozalaklar ise ço¤unlukla silindir fleklinde olup, dallar üzerinde dik olarak bu-lunurlar. Bunlar›n d›fl pullar› ço¤unlukla iç pullar›ndan büyük oldu¤undan d›flar-dan görülebilirler (fiekil 4.6 a). Sonbaharda tohumlar olgunlafl›nca, kozalak pulla-r› dökülmeye bafllar ve kozalak ekseni a¤aç üzerinde kal›r. Tohumlar 3 köfleli vesivri uçlu olup, kanat taraf›ndan hemen tümüyle sar›lm›flt›r. Bu tohumlar çimlene-bilme özelliklerini çabuk kaybederler.

Beyaz renkte, hafif ve yumuflak olan odunlar› do¤ramac›l›kta de¤erlidir.

Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man kufla¤›nda yay›l›fl gösteren cinsin 44 türü vard›r.Ülkemizde ise Abies nordmanniana (Stev) Spach ve A. cilicica (Ant. etKotschy) Carr. türleri ile bunlara ait 5 alt tür bulunmaktad›r. A. nordmannia-na’n›n 3 alttürü vard›r.

A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. nordmanniana (Do¤u Karadenizgöknar›), as›l yay›l›fl alan› Kafkaslar olan bu takson, genellikle ladinle kar›fl›k or-manlar olufltururlar.

A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. bornmüelleriana (Mattf) Coodeet Cullen. (Uluda¤ göknar›) K›z›l›rmak a¤z› ile Uluda¤ aras›nda kalan Bat› Ka-radeniz kesiminde yay›l›r. Bazen saf, ço¤unlukla kay›n ve sar›çamla kar›fl›k or-manlar olufltururlar.

A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. equi-trojani (Aschers, et, Sint. exBoiss) Coode et Cullen (Kazda¤› göknar›), Kazda¤›’nda bazen saf, ço¤unlukla-da kay›n ve sar›çamla kar›fl›k ormanlar oluflturur.

A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. (Toros göknar›)’n›n ise yurdumuzda ikialttürü bulunur. Bunlardan A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. cilicicaDo¤u Toroslar ve Amanos’larda, A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. isa-urica Coode et Cullen ise Bat› Toroslar’da saf veya sedir, karaçam veya ard›çlar-la kar›fl›k ormanlar olufltururlar.


a b

fiekil 4.6

a. Abies ve b.Cedrus kozalaklar›

Cedrus Link. (sedir): Herdem yeflil, uzun taçlar› piramit fleklinde olan a¤aç-lard›r. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Ço¤unlukla 3 köfleli olan yapraklar›, uzunsürgünler üzerinde tek tek, k›sa sürgünler üzerinde ise demetler halinde bulunur.3-5 cm. boyunda ve uzun silindirik yap›da olan, sar› renkli erkek kozalaklar, k›sasürgünler üzerine dikine durur. Difli kozalaklar ise genellikle silindirik fleklindeolup, oldukça büyüktür (fiekil 4.6 b). Uzun sürgünler üzerinde dikine duran koza-laklar, reçineli, k›sa ve kal›n sapl›d›r. Kozalak yaklafl›k 2 y›lda olgunlafl›r ve olgun-laflt›ktan sonra, yelpaze fleklinde ve odunsu olan kozalak pullar› dökülür, a¤açüzerinde sadece ekseni kal›r.

Sedirlerin güzel kokulu ve dayan›kl› olan odunlar› oldukça de¤erlidir. Dünyan›nfarkl› bölgelerinde yay›l›fl gösteren 4 farkl› türü vard›r. Baz› botanikçilere göre bun-lar bir türün farkl› co¤rafik ›rklar›d›r. Bunlardan C. libani A. Richard (Katran a¤a-c›, Lübnan sediri, Toros sediri), Toros’lar ve Amanos da¤lar›nda yaflayan 30-40 mboyunda a¤açlard›r. Antik ça¤larda özellikle gemi yap›m› için çok k›y›ma u¤ram›fl bira¤aç türüdür. Ço¤unlukla tohumla üretilirse de, çelikle üretilmesi de olas›d›r.

Picea Dietr. (ladin): Piramit fleklinde tac› olan, boylu a¤açlard›r. Yapraklar,genel olarak 4 yüzlüdür ve her bir yüzeyinde bir stoma bant› bulunur. Uzun y›llara¤aç üzerinde kalan yapraklar düfltüklerinde, gövde üzerinde törpü gibi ç›k›nt›larb›rak›rlar. Erkek ve difli kozalaklar, bir önceki y›la ait sürgünlerdeki yapraklar›nkoltuklar›nda ve sürgün uçlar›nda bulunurlar. Bir y›lda olgunlaflan difli kozalaklar,döllendikten sonra afla¤›ya sarkarlar. Olgun kozalaklar›n pullar› da¤›lmaz (fiekil4.7 a). Tohumu tümüyle sarmayan tek kanat bulunur. Tohumlar köknar›n aksineçimlenme yeteneklerini kolay kaybetmezler.

Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man ve so¤uk yörelerinde yay›l›fl gösteren 35 türü var-d›r. Avrupa’n›n en önemli a¤aç türü olan P. abies (L.) Karst. (Avrupa ladini) ve Ku-zey Amerika’n›n Kuzeyinde bulunan P. glauca (Moench) Voss (Ak ladin) gibi tür-leri bunlar›n aras›ndad›r. Ülkemizde tek türü vard›r:

P. orientalis (L.) Link. (do¤u ladini): Esas yay›l›fl alan› Kafkaslar olan bu bitkiDo¤u Karadeniz bölgesinde, saf veya Abies nordmanniana (Stev). Spach. ssp. nord-manniana veya Carpinus betulus L. (gürgen) ile kar›fl›k ormanlar oluflturur (fiekil4.7 b). Konimsi bir taça sahip bu a¤açlar›n boylar› 40-50 m ye çaplar› l.5-2 m ye ula-flabilir. Yan dallar çok s›k dizilifllidir. Genç sürgünleri aç›k renkli ve tüysüzdür.

Abies ve Picea yapraklar›n› hangi özelliklerine dayanarak birbirinden ay›rabiliriz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

fiekil 4.7

a b

Picea orientalis. a.Kozalak, b. Do¤uKaradenizormanlar›.

Familia TaxodiaceaeBir evcikli, herdem yeflil veya yaprak döken a¤aç ve nadiren çal›lar. Yapraklar pul-su veya i¤nemsi, tek ve sarmal diziliflli veya i¤nemsi olanlar kaidede birleflmifl birçifttir. Erkek kozalaklar küçük, yaprak koltuklar›nda veya uçta tek veya küme ha-lindedir. Uç k›s›mlarda bulunan difli kozalaklar küremsi flekildedir (fiekil 4.8 a).

Özellikle Tersiyer’de çok genifl yay›l›fl alan›na ve türlere sahip olan bu familyayaait bitkiler, buzul devrinde büyük oranda ortadan kalkm›fllard›r. Tersiyer’de bugün-kü linyitlerin oluflumuna büyük oranda kat›lm›fllard›r. Yap›lan palinolojik ve pale-obotanik çal›flmalar ve bunlar›n Tersiyer’de ülkemizde de yaflad›¤›n› kan›tlam›flt›r.

Bu familyan›n içerdi¤i baz› cins ve türler flunlard›r: Sequoia Endl. (Sekoya): Günümüzde Kuzey Amerika’n›n Pasifik sahillerinde

yaflayan S. sempervirens (Lamb.) Endl. (sahil sekoyas›) tek türüdür. Boylar› 100 m,gövde çaplar› da 25 m’ye ulaflabilen, dünyan›n en uzun boylu bitkilerindendir.Ömürleri de çok uzun olup, 4-5 bin y›l yaflayabilirler. Çok sert ve dayan›kl› olanodunlar› de¤erlidir.

Sequoiadendron giganteum (Lind.) Buchh. (Mamut a¤ac›): GünümüzdeKaliforniya’n›n Siera Nevada da¤lar›nda do¤al yay›l›fl gösteren tek türüdür. 80-90m boyunda ve 10-16 m çap›nda a¤açlard›r. Avrupa’n›n ve ülkemizin ›l›man yerle-rinde kolayca yetifltirilebilen bu bitkiler Sequoia’ya çok benzer. Üretimleri tohum-la olur. Çok uzun ömürlü olup, 3-4 bin y›l yaflayabilirler. Bat› Anadolu’da Tavflan-l›-Tunçbilek linyit yataklar›nda fosillerine rastlanm›flt›r.

‹nternet: http://plants.usda.gov/java/nameSearch adresinden bu cinslere ait daha ayr›nt›l›bilgi ve fotograflara ulaflabilirsiniz.

Taxodium Rich. (Batakl›k servisi, göl servisi): Yaprak döken veya herdemyeflil batakl›k bitkileridir. Toprak yüzeyine kadar ç›kan ve 1 m kadar yükselen ha-va kökleri vard›r (fiekil 4.8 b) . Uzun ve k›sa sürgünleri bulunur. Uzun sürgün üze-rinde pulsu olan yapraklar, k›sa sürgün üzerinde adeta tüysü bir yaprak görünü-mündedir (fiekil 4.8 c). K›sa sürgünün kendisi ise bu tüysü görümündeki yapra¤›norta eksenini oluflturur ve e¤er yaprak dökülüyorsa k›sa sürgünle beraber dökülür.

Jeolojik devirlerde, Avrupa baflta olmak üzere dünyan›n çeflitli bölgelerindeçok say›da türle temsil edilen bu bitkilerin bugün sadece Kuzey Amerika’n›n Gü-neydo¤usunda ve Meksika’da 3 türü bulunmaktad›r. Tavflanl›-Tunçbilek linyitocaklar›nda fosillerine rastlan›lan bu türlerden T. distichum ülkemizde ‹stanbul veBat› Anadolu’da bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilebilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a b c

fiekil 4.8

Taxodiumdistichiuma.kozalak, b. havakökü, c. yaprak.

Cryptomeria D. Don. (Japon çam›): Herdem yeflil, 40-50 m kadar boylana-bilen a¤açlard›r. Dallar gövdede bir halkadan ç›karlar. Tek türü olan C. japonicaD. Don. Japonya’n›n da¤l›k yörelerinde 800-2000 metreler aras›nda ormanlar olufl-turur. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Familia Cupressaceae (Servigiller)Bir veya iki evcikli; herdem yeflil a¤aç ve çal›lar. Yapraklar karfl›l›kl› veya daireseldiziliflli, pulsu veya i¤nemsi flekildedir. Erkek kozalaklar küçük, uç k›s›mda veyayaprak koltuklar›nda veya küme halindedir. Difli kozalaklar uç k›s›mlarda veya k›-sa sürgünlerin yan taraf›ndan ç›km›flt›r ve 1-12 adet makrosporofil tafl›rlar. Meyve-ye benzer kozalaklar etli ve bakka gibidir.

Dünyan›n çeflitli yerlerinde yay›l›fl gösteren 24 cinsi ve 128 türü vard›r. Enönemli cinsleri Juniperus L., ve Cupressus L.’tur. Bu cinsler yurdumuzda da do¤alolarak yay›l›fl gösterdikleri için afla¤›da ayr›nt›l› özellikleri verilmifltir.

Juniperus L. (Ard›ç): Bir veya iki evcikli, herdem yeflil, çok dall› a¤aç veyaçal›lar. Yapraklar i¤nemsi veya pulsu. Kozalaklar yaprak koltuklar›nda ve dallar›nucunda, erkek kozalaklar çok mikrosporofilden oluflmufltur. Difli kozalaklar 3-8adet sert yap›da puldan oluflmufl ve küremsi flekildedir (fiekil 4.9 a). Kuzey Yar›m-kürede yay›l›fl gösterirler ve yaklafl›k 55 türü vard›r. Ülkemizde yay›l›fl gösteren tür-lerin tayin anahtar› ve k›sa özellikleri afla¤›dad›r:

1. Kozalaklar yaprak koltuklar›nda, yapraklar i¤nemsi, sert ve kaidede birleflmifl.2. Kozalak 20-25 mm; tohum 3, bir çekirde¤e benzer flekilde birleflmifl ............................................................................................................drupacea2. Kozalak genellikle 15 mm.’yi geçmez; tohumlar serbest.

3. Yapraklar›n üst yüzeyinde beyaz›ms› bir stoma band› var........communis3. Yapraklar›n üst yüzeyinde iki belirgin stoma band› var

4. Yapraklar kuvvetli olarak arkaya k›vr›k; olgun kozalaklar siyah›ms›-kahve rengi..........................................................................................................oblonga4. Yapraklar kuvvetli olarak arkaya k›vr›k de¤il; olgun kozalaklar koyu k›r-m›z›, pembe ve parlak kahverengi .................................................. oxycedrus

1. Kozalaklar dallar›n ucunda; yapraklar pulsu, e¤er i¤nemsi ise kaidedebirleflmemifl.

5. Pulsu yapraklar›n kenar›ndaki yeflil olmayan zar›ms› yap› dar ve ince diflli, olgun kozalak koyu k›rm›z› ................................................ phoenicea5. Pulsu yapraklar›n kenarlar› yukar›daki gibi de¤il, olgun kozalak koyu pembe ve siyah›ms›

6. Olgun kozalak 4-6 mm. sap› geriye do¤ru k›vr›k ........................... sabina6. Olgun kozalak 4-6 mm. hemen hemen do¤ru sapl›

7. Genç sürgünler dört köfleli, 1 mm. veya daha fazla kal›nl›kta; to-humlar 1-2 (-3) ..................................................................... foetidissima7. Genç sürgünler yuvarlak, 0-8 mm.’ye kadar kal›nl›kta; tohumlar 4-6 (-9)............................................................................................ excelsa


J. drupacea Lab. (ard›ç): Toros Da¤lar›’nda üzerinde yay›l›fl gösteren küçük,iki evcikli a¤açlard›r.

J. communis L. (cüce ard›ç, adi ard›ç): Bat›, Kuzey ve Kuzeydo¤u Anado-lu’da yay›l›fl gösteren iki evcikli a¤aç veya çal›lar. Subalpin bölgenin bask›n bitkiörtüsünü oluflturur. Ülkemizde J. communis ssp. hemisphaerica (Pres) Nyman veJ. communis ssp. alpina (Sm.) Celak olmak üzere iki alt türü vard›r.

J. oblonga Bieb.: Ülkemizde Çoruh ve Erzurum’da yay›l›fl gösterir, çal› for-mundad›r.

J. oxycedrus L. (katran ard›ç›): Ülkemizde oldukça genifl yay›l›fl› olan ikievcikli a¤aç veya çal›lard›r (fiekil 4.9 a,b). Çam, mefle ormanlar› ve makiliklerdebulunurlar.

J. phoenicea L. (finike ard›ç›): Marmaris yöresinde denize yak›n makilikler-de görülen küçük tek evcikli a¤açlard›r.

J. sabina L. (sabin ard›ç›): Kuzey Anadolu ve Toroslar’da yay›l›fl gösteren al-çak bir çal›d›r. Yat›k ve yerde sürünen bir görünüm olufltururlar ve subalpin böl-gede bulunurlar.

J. foetidissima Willd. (kokar ard›ç): Ülkemizde genifl yay›l›fla sahip olan, ol-dukça yüksek a¤açlard›r. Genellikle çal› s›n›r›n›n üzerinde, orman a¤açlar›yla bir-likte bulunurlar.

J. excelsa Bieb. (boylu ard›ç): ‹çbat› Anadolu’da genifl alanlar kaplayan vesaf topluluklar oluflturan 20 m’ye kadar boylanabilen yüksek a¤açlard›r.

Cupressus L. (servi): ‹ki evcikli, herdem yeflil a¤aç ve a¤açc›klar. Yapraklar›pulsu, genellikle 4 köfle sürgünlerde 4 s›ra halinde ve karfl›l›kl› olarak dizilmifltir.Erkek kozalaklar dallar›n ucunda, küçük ve uzunca silindir fleklindedir. 6-12 pul-dan meydana gelmifl olan difli kozalaklar sürgünler üzerinde bulunur (fiekil 4.10).

Kuzey Amerika, Akdeniz bölgesi ve Asya’da yay›l›fl gösteren 20 türü vard›r. Ül-kemizde ise do¤al olarak yetiflen tek türü olan C. sempervirens L. (adi servi),20-30 m kadar boylanabilen, taç k›sm› piramit veya sütun fleklinde olan a¤açlard›r.Güney Anadolu’da Antalya dolaylar›nda do¤al koruluklar olufltururlar. Mezarl›klar-da yetifltirilmeleri nedeniyle, ülkemizin daha pek çok yerinde görülebilirler. C. ari-zonica Greene (Arizona servisi) ise, Kuzey Amerika’n›n bat›s›nda yay›l›fl göster-mekle birlikte, mavi-yeflil görünüfllü güzel bir a¤aç oldu¤undan park ve bahçeleri-mizde de dekoratif olarak yetifltirilir.


a b

fiekil 4.9

Juniperusoxycedrus, a.kozalak, b. bitki.

Chamaecyparis Spach. (yalanc› servi): Servilere çok benzeyen ve bu yüz-den baz› botanikçiler taraf›ndan serviler içinde incelenen herdem yeflil a¤aç veyaa¤açc›klard›r. Kuzey Amerika ile Japonya ve Formoza’da do¤al olarak yay›l›fl gös-teren 4 türünden C. thujoides (L.) B.S.P. ve C. lawsoniana (Muss.) Parl. (Lavzonyalanc› servisi) dünyan›n de¤iflik yerlerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarakyetifltirilmektedir.

Thuja L. (maz›): Bir evcikli, herdem yeflil, pulsu yaprakl› a¤aç veya a¤açc›k-lard›r (fiekil 4.11). Günümüzde Çin, Japonya, Formoza ve Kuzey Amerika’da do¤alyay›l›fl gösteren 5 türü vard›r. Ekolojik hoflgörürlükleri genifl oldu¤undan, dünya-n›n pekçok bölgesinde park ve bahçelerde dekoratif olarak yetifltirilmektedirler. T.occidentalis L. (Bat› maz›s›) ülkemizde park ve bahçelerde çok s›k rastlan›r.


fiekil 4.10

DifliDifliDiflikozalakkozalakkozalak ErkekErkekErkek

kozalakkozalakkozalak

Cupressussempervirens

fiekil 4.11

Yeni difliYeni difliYeni diflikozalakkozalakkozalak

ErkekErkekErkekkozalakkozalakkozalak

Eski difliEski difliEski diflikozalakkozalakkozalak

Thuja occidentalis

Familia Araucariaceae (Maymuna¤ac›giller)Herdem yeflil, iki veya bir evcikli a¤açlar. Dallar gövde üzerinde düzgün bir flekil-de çevresel diziliflli ve yatay duruflludur. Yapraklar almafll› ve iki s›ra olarak dizil-mifltir. Erkek kozalaklar yaprak koltuklar›nda veya uçta, çok say›da mikrosporofil-den oluflur. Küre fleklinde ve büyük olan difli kozalaklar ise, çok say›da makrospo-rofilden oluflur. Kozalak olgunlafl›nca makrosporofiller düfler.

Mezozoik’te Kuzey Yar›mkürede de yay›l›fl gösteren familyan›n, günümüzdeGüney Yar›mkürede do¤al yay›l›fl gösteren 3 cinsi ve 41 türü vard›r. Bu familyadayer alan Araucaria Juss. cinsinin üyeleri, Güney Amerika, Avustralya ve Pasifikadalar›nda yay›l›fl gösterir ve dünyan›n pekçok yerinde park ve bahçelerde deko-ratif olarak yetifltirilirler. A. araucana K.Koch. (fiili arokaryas›) A. excelsa R.Br. (Sa-lon arokaryas›), Avrupa ve Türkiye’de salon bitkisi olarak veya park ve bahçeler-de yetifltirilmektedir.

http://www.helsinki.fi/~jhyvonen/PB/A/A.html adresinden bu cinse ait fotograflar› bu-labilirsiniz.

Familia CephalotaxaceaeGenellikle iki bazen, bir evcikli, herdem yeflil a¤aç veya a¤açc›klar. Dallar karfl›l›k-l›. Yapraklar küçük, spiral ve iki s›rada dizilmifl, fleritsi flekilde. Erkek kozalaklaryaprak koltuklar›nda küremsi baflc›klarda veya baflak durumunda. Difli kozalaklarhaç fleklinde yerleflmifl makrosporofillerden meydana gelmifl. Her bir makrosporo-filde 2 adet tohum tasla¤› var. Tohum 1-2 adet, genifl ve drupa, iki çenekli.

Bu familyada 3 cins ve 22 tür yer al›r. Bunlardan biri olan Cephalotaxus Sieb.et Zucc. Do¤u Asya’da yay›l›fl gösterir ve 11 türü vard›r.

Familia PodocarpaceaeBir veya iki evcikli, herdem yeflil çal›lar ve a¤açlard›r. Yapraklar almafll› veya karfl›-l›kl› dizilmifl veya bazen yok, ancak yapraklar yass›laflarak dal fleklini alm›flt›r. Erkekve difli üreme yap›lar› uç k›s›mlarda veya yaprak koltuklar›nda kozalak fleklindedir.

Güney Yar›küre’nin s›cak yerlerinde yay›l›fl gösteren 19 cins ve 178 türü vard›r.Podocarpus cinsinde 95 tür vard›r. Ülkemizde ‹stanbul ve ‹zmir çevresinde parkve bahçelerde yetifltirilen örnekleri bulunur.

Familia Taxaceae (Porsukgiller)Bir veya iki evcikli, herdem yeflil, zengin dallanma gösteren a¤aç veya a¤açc›klar-d›r. Yapraklar almafll›, çok kere 2 s›rada, fleritsi-fleritimsi m›zrak fleklindedir. Erkekçiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda kozala¤a benzeyen demetlerdedir. Difli çi-çekler uç k›s›mlarda, ço¤unlukla tek tohum taslakl› ve kozala¤a benzemez. Olgun-laflan tohum k›smen veya tamamen yumuflak etli bir arillus ile sar›lm›flt›r. Çeneksay›s› 2 dir.

3 cins ve yaklafl›k 11 türü vard›r. Taxus L. (porsuk)’un Kuzey Yar›mküre’deyay›l›fl gösteren 9 türü vard›r. Ülkemizde 20 m’ye kadar boylanabilen, Kuzey Ana-dolu, Toroslar, Amanoslarda do¤al olarak bulunan ve park ve bahçelerde süs bit-kisi olarak yetifltirilen T. baccata L. (adi porsuk) ile temsil edilir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



CLASSIS 3 GNETOPSIDA (GNETOPHYTA)Gnetopsida, bitki tarihi ve filogeni yönünden önemlidir. Ço¤unlukla Gymnospermkarakteri tafl›malar›na ra¤men, sekonder odunlar›nda trakelerin bulunuflu, Gne-tum’da genifl ve a¤s› damarlanma gösteren yapraklar›n varl›¤›, çiçeklerinde basit birperiant›n olmas›, 2 kotiledon içermeleri, tozlaflmada Gnetum cinsinde oldu¤u gibientomogamiye rastlanmas›, reçine kanallar› içermemeleri, bunlar›n Gymnosperm’lerile Angiosperm’ler aras›nda da geçit oluflturmufl olabilece¤ini düflündürmektedir.

Gnetopsida üyelerinin, fosillerinin bulunmay›fl› ve çok özel karakterler tafl›malar› nede-niyle Angiosperm’lerin evriminde önemli ifllevleri oldu¤u ve evrimlerinin sonuna geldikle-ri düflünülür.

Bu s›n›f›n 3 ordosu vard›r.

Ordo 1 Ephedrales‹ki evcikli nadiren bir evcikli, yayg›n dallanm›fl çal›lard›r. Yapraklar pul fleklinde,klorofilsizdir. Tek familyas› ve cinsi vard›r:

Familia Ephedraceae (Denizüzümügiller)Sürünücü veya t›rman›c›, zengin dallanma gösteren, 2 m’ye kadar boylanabilen ça-l›lar. Yapraklar ço¤unlukla dökülücü, karfl›l›kl› veya çevresel dizilmifl, kaidede azveya çok birleflmifl ve ço¤unlukla pul flekline indirgenmifltir (fiekil 4.12). Yar› kü-remsi ve dikdörtgenimsi kozala¤a benzeyen erkek üreme yap›lar oluflturur. Mik-rosporofilleri stamene benzemektedir. Ço¤unlukla yaprak koltuklar›nda, karfl›-l›kl› veya nodyumlardan dairesel ç›kan 3-4 adet sürgün üzerinde, kozala¤›ms› ya-p›n›n ana ekseni üzerinde karfl›l›kl› dizilmifl 2-8 çift brakte bulunur. Alttaki 1 ve 2çift k›s›r brakte d›fl›nda di¤erleri 1-8 stamensi yap›lar tafl›r (fiekil 4.12 a). Difli üre-me organlar›n›, karfl›l›kl› dizilmifl veya nodyumlardan ç›kan 3-4 adet dalc›¤›n üze-rinde kozala¤a benzeyen yap›lar meydana getirir. Kozala¤a benzeyen yap›n›n ek-seni boyunca çok say›da brakte bulunur. En uçtaki periant ç›plak bir tohum tasla-¤› tafl›r. Karpel ve brakteler etlenerek meyveya benzeyen yalanc› ve etli bir meyveolufltururlar (fiekil 4.12 b), iki çeneklidir.

Ephedra L. (denizüzümü): Kuzey ve Güney Yar›mküre’de yay›l›fl gösteren 44 tü-rü bulunur. E. campylopoda, E. distachya, E. major türleri ülkemizde yay›l›fl gösterir.


Entomogami: Ar›, kelebek,sinek gibi böceklerletozlaflma. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Filogeni: Bir taksonun atasoydan zaman içindede¤iflikliklere u¤rayarakmeydana gelmesi.

fiekil 4.12

a b

Ephedra a. erkekbitki, b. difli bitki.

Ordo 2 WelwitschialesÇap› 1 m’ye kadar büyüyebilen, havuç veya pancara benzeyen toprak alt› gövde-leri bulunur. Yapraklar karfl›l›kl›. Mikrosporofiller kozalaklarda verimsiz ovüllerleçevrilmifl, 1-2 çift brakte ile kapanm›flt›r. Fertil ovüller mikrosporofillerle beraberde¤ildir. Bu ordonun tek bir familyas› vard›r.

Familia Welwitschiaceae‹ki evcikli bitkiler. Karfl›l›kl› olan yapraklar› yerde sürünücü olup boylar› 3 metre-ye kadar uzayabilir. Çiçekler, yaprak dibine paralel enine s›ral› s›rtlar üzerindedir.Erkek üreme yap›lar›, karfl›l›kl› ve düzgün dizilmifl braktelerden meydana gelenkozalaklardad›r. Herbir difli üreme yap›s› bir kozalak pulu ile desteklenir ve küçükbrakteye benzer iki yap› ile kapanm›fl tek bir nusellusdan oluflmufltur. Döllenmeesnas›nda polen hortumuna karfl› bir de ovülden hortum uzanmas› ilginçtir. Tekcinsi olan Welwitschia Hook. Güneybat› Afrika çöllerinde yaflayan tek türü W.mirabilis Hook. ile temsil edilir.

Ordo 3 GnetalesÇal›ms› ve sar›l›c› odunlu bitkiler. Yapraklar basit, karfl›l›kl› oval veya dik-dörtge-nimsidir. Bitkiler iki evciklidir. Polen tafl›yan kozalaklar uzun ve ince yap›dad›r. Buordo tek familya içerir.

Familia GnetaceaeD›fl görünüflleri bak›m›ndan Magnoliopsida’ya çok benzerler. Özellikle karfl›l›kl›dizilmifl, genifl ve a¤s› damarlanma gösteren yapraklar› önemlidir. Ço¤u sar›l›c›, na-diren de a¤aç ve çal› fleklinde bitkilerdir. K›sa bir sap› olan yapraklar›n Bennetti-tales’inkilerle ayn› yap›da stomalar bulunur.

Çiçeksi yap›lar bazen erdifli bir çiçe¤i and›r›r. Çiçeksi yap›lar›n durumlar› yanalveya uçtad›r. Erkek çiçeksi yap›lar›n durumu uzun bir eksen üzerine almaçl› ola-rak dizilmifl küçük braktelerden oluflmufltur. Bazen eksenin uç k›sm›nda bir de di-fli çiçeksi yap› bulunur. Difli çiçeksi yap›lar bir kozalak görümünde olup kozala¤›nekseninde bir çift brakte vard›r. Tohum taslaklar›nda birer brakte ve 2 tohum tas-la¤› örtüsü bulunur. Olgunlukta tohum tasla¤› örtüleri etlenir ve böylece meyvem-si bir yap› ortaya ç›kar.

Bu familyan›n tek bir cinsi olan Gnetum L., tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren41 tür içerir. G. gnemon L., G. costatum K.Sch., G. edule Bl, önemli türleridir.


Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler)’n›n genel özel-

likleri ve s›n›fland›r›lmalar›na iliflkin görüflleri

aç›klayabiymek

Tohumlu bitkiler, bitkiler evreninin en büyük veen çok bilinen bölümüdür. Gametofit dölün ilkelgruplara oranla daha indirgenmifl olmas›, polentanelerinin Gymnosperm’lerde tohum tasla¤›(ovül), Angiosperm’lerde stigma üzerine rüzgar,böcek, su vb. gibi tafl›y›c›lar ile tafl›nmas› önemliözelliklerindendir. Döllenmeden sonra tohumtasla¤›, tohuma dönüflür. Tohumlu bitkilerin s›n›fland›r›lmas›nda baz› arafl-t›r›c›lar klasik sistemlerde oldu¤u gibi Gymnos-

permae (Aç›k tohumlular) ve Angiospermae (Ka-pal› tohumlular) olarak tek divisioda toplanmala-r› gerekti¤ini savunurken bir k›sm› da büyükgruplar›n birer divisio seviyesine yükseltilmesigerekti¤ine inanmaktad›r.

Gymnospermae (Aç›k Tohumlu Bitkiler)’nin ge-

nel özelliklerini tan›mlamak

Gymnospermae ismi, karpelin tohumu sarmam›flolmas› nedeniyle Yunanca Gymnos (aç›k) veSperma (tohum) sözcüklerinden türetilmifltir.Gymnosperm’ler, Fosil kay›tlara göre Devoni-yen’den beri bulunmakta olup en çok çeflitlilikgösterdikleri devir, II. Zamanda Jura’d›r.Ço¤unlukla a¤aç veya a¤açc›k nadiren de çal›fleklinde tümüyle odunsu, genellikle herdemye-flil ço¤unlukla i¤nemsi yaprakl›d›rlar. Odun ya-p›lar›, gövdede bir daire üzerinde dizilmifl aç›kkoleteral iletim demetleri içerirler. Bir veya ikievcikli bitkilerdir. Erkek kozalaklar›nda genellik-le bir eksen etraf›nda dizilmifl mikrosporofillerve onlar›n kar›n k›s›mlar›nda içinde polenleri ta-fl›yan mikrosporangiyumlar bulunur. Difli koza-lak da genelde benzer flekilde bir eksen etraf›n-da dizilmifl makrosporofiller ve onlar›n üst k›s-m›ndaki iki adet tohum tasla¤›ndan oluflur. To-hum taslaklar›nda makrosporangiyumlar yer al›r.Tozlaflma rüzgarla, nadiren böceklerle olur. Döl-lenmeden sonra tohum tasla¤› örtüsü genellikleodunsu bir yap› kazan›r. Baz› gruplarda integü-ment etlenerek arillus ad› verilen ve meyvay› an-d›ran bir yap›ya dönüflür.

Gymnospermae’nin içerdi¤i gruplar›n s›n›flan-

d›r›lmas›n› kavrayabilmek

Kitab›m›zda Gymnospermae 3 classis (Cycadop-sida Coniferopsida, Gnetopsida) alt›nda de¤er-lendirilmifltir. Cycadopsida 3 ordo (Pteridosper-males, Cycadales, Bennettitales), Coniferopsida3 ordo (Cordaitales, Ginkgoales, Coniferales),Gnetopsida 3 ordo (Ephedrales, Welwitschiales,Gnetales)’da incelenmifltir.

Gymnospermae’nin önemli gruplar›n›n, özellik-

le yurdumuzdaki örneklerini tan›yabilmek.

Pteridospermales, Bennettitales ile Cordaitales’intüm üyeleri günümüzde yaflamamaktad›rlar.Cycadales az say›da, Ginkgoales ise bir türle tem-sil edilmekte olup ço¤u fosil formlar› içeren or-dolard›r. Bu gruplar›n yaflayan türleri yurdumuz-da do¤al olarak yaflamamaktad›r, ancak park vebahçelerde görülebilirler.Yurdumuzda bugün önemli ormanlar› oluflturanGymnosperm’ler Coniferales üyeleridir. Bu bitki-lerin ço¤u da Pinaceae ile Cupressaceae familya-lar›nda toplanm›fllard›r. Pinaceae’den Pinus

(Çam), Cedrus (Sedir), Abies (Köknar), Picea (La-din) önemli Gymmosperm’lerimizdir.


Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

1. Pteridospermales üyelerinde erkek organlar›n top-land›¤› çan fleklindeki kümelere ne ad verilir?

a. sinangiyum b. kupulac. arillusd. arkegoniyume. karpel

2. Willamsonellia cinsi hangi ordoda yer al›r?a. Coniferales b. Cycadales c. Bennettitales d. Ginkgoales e. Cordaitales

3. Ginkgo biloba’da tohum tasla¤› örtüsünün d›fl k›sm›-n›n etlenmesi, iç k›sm›n›n sertleflmesi sonucunda hangitip meyveye benzeyen tohumlar oluflur?

a. Bakkab. Drupac. Akend. Folikül e. Bileflik meyve

4. Hangi yap›lar Gymnosperm’lerde bir eksen üzerin-de imbrikat dizilerek erkek kozalaklar› oluflturur?

a. Stamenb. Makrosporofil c. Trofofil d. Megasporofil e. Mikrosporofil

5. Afla¤›dakilerden hangisi Kuzey Anadolu’nun bat›s›n-da yay›l›fl gösterir?

a. Abies normanniana ssp. nordmanniana

b. Abies nornmanniana ssp. bornmüllerina

c. Abies cilicica

d. Picea orientalis

e. Pinus halepensis

6. Dört yüzlü ve her yüzünde bir stoma bant› olan yap-raklar içeren cins hangisidir?

a. Cedrus

b. Cupressus

c. Abies

d. Picea

e. Pinus

7. K›z›lçam›n bilimsel ismi nedir? a. Pinus pinea

b. Pinus brutia

c. Pinus nigra

d. Pinus halepensis

e. Pinus sylvestris

8. Afla¤›dakilerden hangisi bir Ard›ç türüdür?a. Ginkgo biloba

b. Cupressus sempervirens

c. Juniperus excelsa

d. Araucaria excelsa

e. Picea orientalis

9. Dünyan›n en uzun boylu Gymnosperm türü afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Pinus nigra

b. Sequoia sempervirens

c. Taxus baccata

d. Pinus halepensis

e. Abies nordmanniana

10. Afla¤›dakilerden hangisi Abies ile Cedrus’un ortaközellikleridir?

a. Yapraklar›n›n alt›nda 2 stoma bant› olmas›b. Çal› olmalar›c. Kozalaklar›n afla¤›ya dönük olmas›d. Yapraklar›n›n ayn› noktadan gruplar halinde

ç›kmas›e. Kozalak pullar› döküldükten sonra eksenin dik

olarak dallarda kalmas›



Gymnosperm’ler, özellikle de kozalakl›lar yeryüzününönemli ormanlar›n› oluflturan bitkilerdir. Enlem ve yük-seklik olarak yaflad›klar› yerler, ›l›man, yaprak dökücübitkilerin üzerindeki kuflakt›r. Buralarda ekosisteminegemen bitkilerini olufltururlar ve ekosistemleri kon-trolleri alt›nda tutarlar.Kozalakl›lar›n önemli di¤er bir özelli¤i de, ekononomikyararlar›d›r. Sert, dayan›kl› olmas› nedeni ile odunlar›n-dan mobilya, direk, inflaat malzemesi, kaplama madde-si gibi kullan›mlarda yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca odunlar›ndan elde edilen reçine de kullan›lmak-tad›r. Yurdumuzda geliflen Pinus brutia (k›z›lçam)’n›ngövdeleri çizildi¤inde, yaray› kapatmak için oleoresin(uçucu ya¤ ve reçine) oluflturur. Terementi-çam sak›z›denilen bu madde terebenthina ad› ile bilinen birdrog’tur. Oleoresinin kuru distilasyonu ile elde edilenuçucu ya¤ vernik, cila, boya ve pomat yap›m›, parfü-meri ile insektisitlerin yap›m›nda kullan›l›r. Yine colop-honium denen madde, yak› yap›m›nda kullan›l›r. Çam,sedir, ard›ç odunlar›n›n kapal› f›r›nlarda, düflük ›s›lardakuru distilasyonu ile katran denen madde de elde edlir.F›st›k çam›ndan elde edilen f›st›k da önemli bir besinmaddesidir.Ayr›ca yerli ya da yabanc› birçok bitki süs bitkisi olarakpeyzajda kullan›lmaktad›r. Yurdumuz ormanlar›n›n büyük bir bölümü, kozalakl›-lardan oluflmaktad›r. Do¤al dengenin ve zenginli¤inönemli bitkileridirler. Ancak özellikle Ege ve Akdenizbölgelerindeki çam ormanlar› baflta insan kaynakl› olanyang›nlarla önemli ölçüde zarar görmektedirler.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 1. Pteridospermales(Pteridospermophyta)” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 3. Bennettitales(Cycadeoidophyta)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 2. Ginkgoales (Gink-gophyta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gymnospermlerin GenelÖzellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Taxodiaceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10.e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1

Tohum, dinlenme halindeki embriyo, testa (tohum ka-bu¤u) ve endosperm (Angiosperm’lerdeki besi do-ku)’den oluflur. ve bitkiler evrenindeki en önemli yap›-lardan biri, üreme ve yay›lma organ›d›r. Tohum, Sper-matophyta üyelerine neslin devam› aç›s›ndan olumsuzçevre flartlar›ndan korunmada oldu¤u gibi büyük üs-tünlük sa¤lam›flt›r ve böylece yeryüzüne egemen ol-mufllard›r.

S›ra Sizde 2

Cedrus libani’den sedir ya¤›, baz› Juniperus türlerindenard›ç ya¤› elde edilir. Pinus pinea’n›n tohumlar› ise ya¤bak›m›ndan zengindir. Tüm bunlar›n yan› s›ra do¤aldenge içindeki ifllevleri nedeniyle de oldukça önemli-dirler.

S›ra Sizde 3

Ülkemizde salon ve d›fl mekanlarda süs bitkisi olarakyetifltirilen Cycas’›n Avustralya, Japonya, Çin, Hindistanve Madagaskar’da do¤al yay›l›fl gösteren 97 türü vard›r.

S›ra Sizde 4

Abies yapraklar› yass›d›r ve alt yüzeylerinde gümüfl ren-gi iki stoma band› bulunur. Picea yapraklar› ise dörtyüzlüdür ve her yüzünde birer stoma band› vard›r.

Abbayes, H., Chadefaud, M., Ferre, Y., Feldmann, J.,Ga-ussen, H.,Grasse, P. P., Leredde,M.,C., Ozenda, P.,Pevot,A.R. (1963). Botanique. Paris: Masson.

Akman, Y., Keteno¤lu, O., Kurt,L., Güney, K. (2003).Gymnospermae. Ankara: An›l Ka¤›tç›l›k A.fi.

Anflin, R., Özkan, Z. C. (1993). Tohumlu Bitkiler (Sper-

matophyta) Odunsu Taksonlar. Trabzon: KaradenizTeknik Üniv.

Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aege-

an Islands. Vol. 1. Edinburgh: Edinburg Univ. Press Eliçin, G. (1970). Türkiye’de Sar›çam (Pinus silvestris

L.)’›n Ekolojik Alttürü. ssp. kochiana (Klotz.) Eliçin.‹st. Univ.Orman Fak. Der. Ser. A. 20 (2): 289-299.

Engler, A. (1960). Die natürlichen Pflanzen Famillien.

Band 13. Berlin: Duncker & HumblodtKasapl›gil, B. (1978). Past and Present Pines of Turkey.

Phytologia. 40 (2): 99-199.Kayac›k, H. (1961). Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel

Sistemati¤i. I- Gymnospermae (Aç›k Tohumlular).

‹st.Univ.Orman Fak. Yay.1105/98, ‹stanbul.Mauseth, J. D. (1998). Botany. Boston: Jones and Bartlet.Mirov, V. T. (1967). The Genus Pinus. New York: Ro-

nald Press.Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E.

(2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). EgeÜniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›.

Sporne, K. R. (1971). The Morphology of Gymnosperms.

London: Hutchinson University Library.Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasö-

tik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78.Ankara: Ankara Univ.

Zeybek, N. (1972). Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta)

Sistemati¤i. Aç›k Tohumlular (Gymnospermae). EgeÜniv. Fen Fak.Yay. 45. ‹zmir: Ege Üniv.

Zeybek, N., Zeybek, U., Sayg›ner, B. (2003). Farmasö-

tik Botanik.Velia¤agil Süs Bitkiler Kitaplar Serisi.No. 11.Yalova.


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini belirleyebi-lecek,Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabi-lecek,Magnoliopsida s›n›f›n›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek,Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Magnoliidae’nin özelliklerini s›ra-layabilecek,Magnoliidae alt s›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al olarak yay›l›fl göste-ren veya çeflitli flekillerde kullan›lan üyelerini tan›yabileceksiniz.


• Angiospermae (Kapal› Tohumlular)

• Magnoliopsida (Çift Çenekliler)

• Magnoliidae• Magnoliidae Familyalar›• Magnoliidae Cins ve Türleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

N

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• ANGIOSPERMLER‹N GENEL

ÖZELL‹KLER‹ • ANGIOSPERMAE (KAPALI

TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹NSINIFLANDIRILMASI

• CLASSIS MAGNOLIOPSIDA (DICOTYLEDONES,DICOTYLEDONEAE)

• SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE


Angiospermae (Kapal›Tohumlu Bitkiler)Magnoliopsida I:Magnoliidae

G‹R‹fiAngiospermler (Kapal›, Örtük Tohumlular), günümüzde çok farkl› boyutlardakiyap› ve formlar›yla, ola¤anüstü tür zenginli¤i ile temsil edilen bitki grubudur. Çev-remizde gördü¤ümüz bitki türlerinin çok büyük bir k›sm› kapal› tohumlu bitkiler-dendir. Yaklafl›k 250.000 Angiospermae üyesi bilinmekle beraber, bu say› her ge-çen gün daha da artmaktad›r.

Çeflitli araflt›r›c›lar kapal› tohumlu bitkileri Angiospermae, Magnoliophyta,Anthophyta (Çiçekli Bitkiler) adlar› ile ifade etmifllerdir. Kapal› tohumlu bitki-ler, ilk defa Kretase’nin bafl›nda ya da Jura’n›n sonunda görülmüfllerdir. Güneydo-¤u Asya-‹ndomalazya tropiklerde ortaya ç›kt›klar› ve bugünkü yay›l›fllar›na Antar-tik kara iliflkileri ile ulaflm›fl olduklar› yönündeki görüfl yayg›n olarak desteklen-mektedir. Buna karfl›l›k, Holoarktik bölgede ortaya ç›kt›klar› ve buradan güneyedo¤ru göç ettikleri yönünde farkl› bir görüfl de vard›r.

ANGIOSPERMLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ Angiosperm’lerin di¤er bitki gruplar›ndan daha geliflmifl olan organlar›, çevre ko-flullar›na daha iyi uyum sa¤lamalar›na neden olmufltur. Angiosperm’lerin Gymnos-perm’lerden üstün olan baz› özelliklerini afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz:

Angiosperm çiçe¤inde tozlaflma ve döllenme büyük oranda güvence alt›ndad›r.Embriyoyu içeren tohum tasla¤›n› (ovul), d›fl etkilerden daha iyi korunmas›n› sa¤-layan karpel veya karpellerden oluflan kapal› bir örtü (pistil) vard›r ve daha son-ra bundan meyve oluflur. Bunlar›n yan›nda Gymnosperm’lerin iletim demetlerindesadece trakeidlerin bulunmas›na karfl›n, Angiosperm’lerin odun dokular›nda (ksi-lem) trakeidlerin yan›nda, trakeler de bulunmaktad›r. Ayr›ca, Gymnosperm’lerinsoymuk dokusunda (flöem) sadece kalburlu hücreler bulunurken, Angiosperm’ler-de bunlar›n yan›nda, arkadafl hücreleri de bulunmaktad›r. Ancak en önemli farkl›-l›k, Gymnosperm’lerde daha yekdüze olan üreme organlar› (kozalak ya da koza-lak benzeri yap›lar) yerine, ola¤anüstü çeflitlilikteki çiçeklere sahip olmalar›d›r.Gymnosperm’lerin yaflayan tüm üyeleri odunsu bitkiler olmas›na karfl›l›k, Angios-perm’lerde odunsular›n yan›nda çok say›da otsu bitkiler de bulunmaktad›r.

Görülebilece¤i gibi, Angiosperm’lerde Gymnosperm’lere oranla; özellikle efley-sel üreme organlar›nda ve anatomik yap›lar›nda büyük de¤iflimler olmufltur.

Angiospermae (Kapal›Tohumlu Bitkiler)

Magnoliopsida I:Magnoliidae

Holoarktik: Avrupa, Asya veAmerika k›talar›n›n kuzeyyar›küredeki bölgeleri

Angiosperm’lerin Gymnosperm’lere oranla geliflmifl vejetatif ve generatif özellikleri bugrup üyelerine nas›l bir avantaj sa¤lar?

Angiosperm’ler büyük çeflitlilik göstermeleri nedeni ile çok de¤iflik özellikleresahiptirler. Gruplara göre büyük bir çeflitlilik görülmekle birlikte, baz› genel özel-likler de belirgindir. fiimdi bunlar› alt bafll›klar halinde inceleyelim.

Angiospermlerde Vejetatif OrganlarKök ve gövde yap›lar› çok farkl›d›r. Hemen hemen tüm gövde tipleri görülür. Dal-lanma genellikle simpodial veya monopodiald›r.

Yapraklar çok de¤iflik flekillerde olmakla birlikte, genel olarak bir yaprak, aya(lamina), sap (petiol) ve k›n (vagina)’dan oluflur (fiekil 5.1). Ayr›ca yapra¤›ngövdeye ba¤land›¤› yerde 2 adet de kulakç›k (stipül) bulunabilir. Bir yaprakta buk›s›mlar›n hepsi olabilece¤i gibi, bunlardan bir ikisi eksik de olabilir. Damarlanmaise ço¤unda a¤s›d›r. Ancak Liliopsida (Monocotyledoneae) üyelerinde paraleldir.

Angiospermlerde Üreme Organlar› Çok farkl› çiçekleri vard›r. Çiçekler tek tek ya da çiçek durumlar›nda olabilirler. Ti-pik bir çiçek d›fltan içe do¤ru bafll›ca 4 halkadan meydana gelmifltir (fiekil 5.2).Bunlar kaliks (çanak yapraklar, bir teki sepal), korolla (taç yapraklar, bir teki pe-tal), andrekeum (erkek organlar toplulu¤u, bir teki stamen) ve ginekeum (difliorganlar toplulu¤u, bir teki pistil)’ dur. Tüm bu k›s›mlar reseptakulum (talamus,torus) ad› verilen çiçek tablas› üzerinden ç›karlar ve çiçek bitkiye pedisel ad› ve-rilen bir sapla ba¤lanm›flt›r. Genel olarak her bir çiçek brakte denilen bir tafl›y›c›yapra¤›n koltu¤undan ç›kar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yaprakc›k

Kulakç›k(Stipul)

Sap(Petiol)

Aya (Lamina)

fiekil 5.1

a. Basitb. bileflik yapraklarve k›s›mlar›.

(a) (b)

Çiçe¤in en d›fl halkalar›n› oluflturan kaliks ve korolla, periant› (çiçek örtüsü)meydana getirir. Baz› bitkilerde ise periant bulunmayabilir. Genellikle periant ka-liks ve korolla farkl›laflmas› gösterdi¤i halde, bazen göstermeyebilir. Böyle kaliks-koralla farkl›laflmas› göstermeyen perianta, perigon ad› verilir. Perigonun bir tekyapra¤› ise tepal ad›n› al›r. Periant halkas›nda yer alan parçalar›n ayr›k ve birleflikolmalar› da önemlidir.

Perianttan sonra, erkek organlar toplulu¤u olan andrekeum gelir. Andrekeum,bir veya birkaç dairede (genellikle 2) dizilmifl stamenlerden oluflmufltur. Her birstamen filament (ipçik) ve anter (baflc›k) olmak üzere 2 k›s›mdan meydana gel-mifltir. Anter, tipik olarak verimsiz bir doku olan konnektifle birbirine ba¤l› 2 te-kadan ibarettir. Tekalar›n her biri ise 2 polen kesesi içerir.

Her bir stamen, 4 sporangiyumlu bir mikrosporofile karfl›l›k gelir.

Polen kesesindeki polen ana hücresi önce mayoz, bunu takiben de mitoz bö-lünme ile polen tanelerini, mikrogametofitleri meydana getirir. Polenler genellik-le küresel, oval, oblong flekillidirler (fiekil 5.3).

955. Ünite - Angiospermae (Kapal › Tohumlu Bitk i ler ) Magnol iopsida I : Magnol i idae

fiekil 5.2

Stamen (Tümü andrekeum)

Sepal (Tümü kaliks)

Petal (Tümü korolla)

Pistil (Tümü ginekeum)

Angiospermçiçe¤inink›s›mlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.3

aaa b

bb

Polenler a. Spartiumjunceum (Ifl›kMikroskobu), b. Salvia veneris(Taramal›ElektronMikroskobu)

Tipik bir çiçe¤in son halkas›n› oluflturan ginekeum, pistil ad› verilen yap›lar-dan meydana gelmifltir. Bir pistil ise ovaryum (yumurtal›k), stilus (boyuncuk) vestigma (tepecik) olmak üzere 3 farkl› k›s›mdan oluflmufltur. ‹lkel üyelerde apo-karpi, geliflmifllerde sinkarpi görülür.

Gerçekte pistil, Gymnosperm’lerdeki makrosporofillerin kendi üzerine kapanmas›yla olu-flur. Böylece Angiosperm’lerin en belirleyici karakteri olan tohum tasla¤›n›n karpel tara-f›ndan sar›lmas› gerçekleflir.

Ovaryumun ve dolay›s› ile ginekeumun çiçe¤in di¤er organlar›na göre konum-lar› farkl›d›r. Buna göre 3 farkl› ovaryum durumundan söz edilir. Bunlar:

• Üst durumlu ovaryum (çiçek hipogin),• Orta durumlu ovaryum (çiçek perigin) ve • Alt durumlu ovaryum (çiçek epigin)’dur.Ovaryumun içinde ise çok çeflitli düzenlenifle sahip tohum taslaklar› (ovul-

ler) bulunur. Ovaryum içindeki plasenta dokusuna ba¤l› olan tohum taslaklar›n›nbu düzenlenifline plasentasyon ad› verilir. Tohum taslaklar› d›flta, d›fl ve iç inte-güment diye bilinen iki tabaka (örtü zarlar›) ile nusellus dokusu içindeki embri-yo kesesinden oluflmufltur.

Çiçekler hem erkek hem de difli üreme organlar›n› birlikte tafl›yorsa hermafro-dit, monoklin veya erdifli çiçek olarak adland›r›l›rlar. Sadece erkek veya difliüreme organlar›na sahip çiçeklere ise tek efleyli veya diklin çiçek denir. Bir bit-ki tek efleyli çiçeklere sahip ise dioik (iki evcikli), çift efleyli veya iki ayr› cinse aitefleyli çiçeklere sahip ise monoik (tek evcikli) ad›n› al›r. Monoik bitki tek efleyliçiçekleri tafl›yorsa monoik diklin durumundan söz edilir (fiekil 5.4). Monoik bit-kiler hem erdifli, hem de tek efleyli çiçekler tafl›yabilirler (Poligami).

Polenlerin stigma üzerine çok de¤iflik yollarla tafl›nmas› tozlaflma olarak adlan-d›r›l›r. Bu tafl›nma flekilleri flunlard›r:

• Anemofili: Rüzgârla tafl›nma, • Hidrofili: Su ile tafl›nma (hidrofili) ve • Zoofili: Hayvanlar ile tafl›nma. Zoofilide polenler böceklerle tafl›n›rsa ento-

mofili, kufllar ile tafl›n›rsa ornithofili, yarasa ile tafl›n›rsa cheiropterofili,insanlar ile tafl›n›rsa antropofili ad› verilir.


Apokarpi: Pistillerin ayr› ayr›bulunmas›.

Sinkarpi: Pistillerin kendiaralar›nda birleflerek d›fltantek bir yap› görünümündeoluflu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Erkek bitki Difli bitki Çiçekler erdifli Çiçekler ayr› efleyli(Monoik diklin)

D‹O‹K-‹ki evcikli MONO‹K-Bir evcikli

fiekil 5.4

Çiçek vebitkilerdeki efleyda¤›l›m›.

Polen yap›s› ile bu tozlaflma flekilleri aras›nda belirgin bir uyum geliflmifltir. Ör-ne¤in; rüzgârlarla tozlaflan anemogam bitkilerdeki polenler, hem tozlaflmay› gü-vence alt›na almak için çok fazla ve hem de oldukça hafiftirler. Hayvanlarla tozla-flan zoogam bitkilerde ise polenler yap›flkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptirler. Ay-r›ca polenleri tutan stigma da özel bir yap›ya sahiptir ve bu yap› bitki gruplar›ndafarkl›l›klar gösterir. Buradaki farkl›l›klar kendine döllenmeyi (otogami) önleme-ye yöneliktir. Ayr›ca stigma, polenlerin tutunma ve çimlenmesine elveriflli madde-lerle de kaplanm›flt›r.

Kapal› tohumlularda polen yap›lar› ve tozlaflma flekilleri aras›ndaki nas›l bir iliflki vard›r?

Polen tanesi, stigma üzerine ulaflt›ktan sonra çimlenerek polen hortumunu(polen tübünü) oluflturur. Stilustan geçen polen hortumu embriyo kesesine girer.Tohum tasla¤›n›n döllenip geliflmesi sonucu oluflan yap›ya tohum ad› verilir. To-hum bafll›ca; d›flta, integümentlerin geliflimi ile oluflmufl testa (tohum gömle¤i) ileiçte triploid endosperm hücresinin oluflturdu¤u endosperm dokusu içinde bulu-nan embriyodan oluflmufltur.

Embriyoyu saran en-dosperm (besi doku) isebaz› bitkilerde (örne¤in,Leguminosae üyeleri) ko-tiledonlarda bulunur (fie-kil 5.5). Daha ilkel bitki-lerde bulunan nusellusise, di¤er gruplarda tü-müyle ortadan kalkt›¤›halde, çok nadir hallerdeya iyi geliflmifl ya da incebir tabaka halinde kal›r.Bu durumda nusellus, pe-risperm ad›n› al›r.

Tohumun as›l önemlik›sm›n› oluflturan ve gele-cekte yeni bir bitkiyi vere-cek olan embriyoda; kotiledonlar (çenekler), plumula (ilk vejetasyon noktas›),radikula (kökçük) ve radikula ile plumula aras›nda kalan bölge, hipokotil bulu-nur. Kotiledonlar›n say›s› genel olarak dikotillerde 2, monokotillerde ise 1’dir. Mo-nokotillerdeki kotiledonlar›n birinin daha sonra köreldi¤i kabul edilir. Embriyo uy-gun koflullar bulunca çimlenir ve yeni bitkiyi verir.

Tohum tasla¤› döllenme sonucu tohuma dönüflürken, içinde bulundu¤u yu-murtal›kta karpeller geliflir ve meyve oluflur. Tohumlar› koruyan meyvenin yap›s›-na bazen çiçek tablas› (reseptakulum) ve hatta periant kat›labilir. Meyveler çok de-¤iflik yap› ve tiptedirler. Tipik bir meyve bafll›ca 3 k›s›mdan oluflmufltur:

• D›flta koruyuculuk ödevi gören eksokarp, • Ortada mezokarp ve • ‹çte endokarp. Meyveler genel olarak üç grup halinde toplanabilir: Tek pistilli bir çiçekten

(sinkarp ovaryumdan) meydana gelmifl basit meyveler, çok pistilli bir çiçekten(apokarp ovaryumdan) meydana gelmifl küme (agregat) meyveler, çok çiçek


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kendine döllenme(otogami):Bir çiçekteki polenlerin ayn›çiçekteki yumurta ilebirleflmesi.

fiekil 5.5

‹lk yapraklar

Radikula(Kökçük)

Tohumkabu¤u(Testa) Kotiledon

(Endosperm)

Tohum yap›s›.Fasulye(Phaseolusvulgaris)tohumu.

içeren bir çiçek durumundan meydana gelmifl bileflik meyveler. Basit meyvelerde, kendi aras›nda aç›lan kuru meyveler, aç›lmayan kuru meyveler ve etli meyve-ler bafll›klar› alt›nda s›n›fland›r›labilir.

ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹NSINIFLANDIRILMASIAngiospermae, kitab›m›zda Cronquist (1968, 1981)’in s›n›fland›rma sistemine göreincelenecektir. Bu sistem, morfolojik, anatomik, sitolojik, embriyolojik, palinolo-jik, biyokimyasal ve paleobotanik bulgulara dayand›r›larak gelifltirilmifltir. Özellik-le hayvanlar›n yemesine karfl› bitkilerin oluflturduklar› kimyasal bileflikler ve bun-lar›n bitki gruplar›ndaki evrimle iliflkili da¤›l›fllar› da araflt›r›larak sisteme dahiledilmifllerdir.

Kitab›m›zda, daha önceki bölümde oldu¤u gibi, öncelikle yurdumuzdaki do-¤al, daha sonra da do¤al olmayan önemli bitkilerin sistemati¤i ve bu bitkilere aitbilgiler verilecektir.

Angiosperm’lerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bu bölümde, yurdumuz do¤as›nda yer almayanancak ö¤renilmesi gereken bitkilere ait bilgiler sadece isim olarak, yurdumuzda yaflayan-lar ise, cins ve tür düzeyinde, olabildi¤ince resimleriyle birlikte tan›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Bu sisteme göre, Kapal› Tohumlu Bitkiler (Angiospermae) içinde iki Classis yeral›r:

• Classis: Magnoliopsida (Çift çenekliler)• Classis: Liliopsida (Tek çenekliler)Ünitemizde Magnoliopsida s›n›f›n›n genel özelliklerini verdikten sonra, ilk alt-

s›n›f›n› inceleyece¤iz.

CLASSIS MAGNOLIOPSIDA ( DICOTYLEDONES, DICOTYLEDONEAE)Magnoliopsida s›n›f›, çift çenekli bitkileri içerir, bu nedenle eski y›llarda Dicoty-ledones, Dicotyledoneae olarak da adland›r›lm›flt›r. Kitab›m›zda bu üniteden bafl-layarak önümüzdeki üç ünitede, Magnoliopsida s›n›f›n›n s›n›fland›rmas› ile, ülke-mizdeki yay›l›fl aç›s›ndan önemli örneklerini inceleyece¤iz (Tablo 5.1).

Magnoliopsida S›n›f›n›n Özellikleri Odunlu veya otsu bitkilerdir. Odunlularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdelersekonder büyüme gösterir. Olgun kök sistemi ya primer veya adventif veya herikisidir. Otsu türlerde gövde iletim demetleri aç›k veya nadiren kapal›, iletim siste-mi kök, gövde ve yapraklarda genel olarak iyi geliflmifl, fakat baz› eski gruplardadaha az geliflmifltir. Yapraklar tipik a¤s› damarl›, petiollu ve genifl laminal›d›r. Çi-çek k›s›mlar› belirgin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5, seyrek olarak 4, nadiren3 ve di¤er say›lardad›r. Kotiledonlar 2, nadiren 1, 3 veya 4’ tür.

Bu s›n›f›n (Classis) 6 alts›n›f› (Subclassis) vard›r. Bu alt s›n›flar, ilkelden gelifl-mifllere do¤ru afla¤›daki fleklide s›ralanm›flt›r:

• Subclassis I Magnoliidae• Subclassis II Hamamelidae• Subclassis III Caryophylidae• Subclassis IV Dilleniidae• Subclassis V Rosidae• Subclassis VI Asteridae


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Tablo 5.1Magnoliopsidas›n›f›n›n bu kitaptaifllenecekfamilyalar›n›nCronquist sisteminegöres›n›fland›r›lmas›.

CLASSIS MAGNOLIOPSIDA

Subclassis I. MagnoliidaeOrdo Magnoliales

Familia MagnoliaceaeOrdo Laurales

Familia LauraceaeOrdo Piperales

Familia PiperaceaeOrdo Aristolochiales

Familia AristolochiaceaeOrdo Nymphaeales

Familia NymphaealesOrdo Ranunculales

Familia RanunculaceaeFamilia Berberidaceae

Ordo PapaveralesFamilia Papaveraceae

Familia Fumariaceae

Subclassis II. HamamelidaeOrdo Hamamelidales

Familia PlatanaceaeFamilia Hamamelidaceae

Ordo UrticalesFamilia UlmaceaeFamilia CannabaceaeFamilia MoraceaeFamilia Urticaceae

Ordo JuglandalesFamilia Juglandaceae

Ordo FagalesFamilia FagaceaeFamilia Betulaceae

Ordo CasuarinalesFamilia Casuarinaceae

Subclassis III. CaryophyllidaeOrdo Caryophyllales

Familia CactaceaeFamilia ChenopodiaceaeFamilia AmaranthaceaeFamilia PortulacaceaeFamilia Caryophyllaceae

Ordo PolygonalesFamalia Polygonaceae

Ordo PlumbaginalesFamilia Plumbaginaceae

Subclass IV.DilleniidaeOrdo Dilleniales

Familia PaeoniaceaeOrdo Theales

Familia TheaceaeFamilia Clusiaceae

Ordo MalvalesFamilia TiliaceaeFamilia SterculiaceaeFamilia Malvaceae

Ordo NepenthalesFamilia NepenthaceaeFamilia Droseraceae

Ordo ViolalesFamilia CistaceaeFamilia ViolaceaeFamilia TamaricaceaeFamilia CucurbitaceaeFamilia Begoniaceae

Ordo SalicalesFamilia Salicaceae

Ordo CapparalesFamilia CapparaceaeFamilia Brassicaceae

Ordo EricalesFamilia Ericaceae

Ordo PrimulalesFamilia Primulaceae

Subclassis V. RosidaeOrdo Rosales

Familia CrassulaceaeFamilia Rosaceae

Ordo FabalesFamilia MimosaceaeFamilia CaesalpiniaceaeFamilia Fabaceae

Ordo ProtealesFamilia Elaeagnaceae

Ordo MyrtalesFamili MyrtaceaeFamilia Punicaceae

Ordo RhizophoralesFamilia Rhizophoraceae

Ordo CornalesFamilia Cornaceae

Ordo EuphorbialesFamilia Euphorbiaceae

Ordo RhamnalesFamilia Vitaceae

Ordo LinalesFamilia Linaceae

Ordo SapindalesFamiliaHippocastanaceaeFamilia AceraceaeFamilia AnacardiaceaeFamilia RutaceaeFamilia Zygophyllaceae

Ordo GeranialesFamilia Geraniaceae

Ordo ApialesFamilia AraliaceaeFamilia Apiaceae

Subclass VI. AsteridaeOrdo Gentianales

Familia ApocynaceaeFamilia Asclepiadaceae

Ordo SolanalesFamilia SolanaceaeFamilia ConvolvulaceaeFamilia Cuscutaceae

Ordo LamialesFamilia BoraginaceaeFamilia VerbenaceaeFamilia Lamiaceae

Ordo PlantaginalesFamilia Plantaginaceae

Ordo ScrophularialesFamilia OleaceaeFamilia ScrophulariaceaeFamilia OrobanchaceaeFamilia PedaliaceaeFamilia Bignoniaceae

Ordo CampanulalesFamilia Campanulaceae

Ordo RubialesFamilia Rubiaceae

Ordo AsteralesFamilia Asteraceae

SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE Magnoliidae, geliflmifl gruplara çok yak›n akrabal›¤› olmayan, bir veya çok karak-teri ile ilkel olan bitkilerin topland›¤› bir gruptur. Çiçekleri hipogin, sepal ve petal-ler farkl›laflmam›fl veya sadece sepalli ve nadiren tepaller bilefliktir. Bazen çiçeklerçok indirgenmifl ve periants›zd›r. Stamenler ço¤unlukla çok, daha seyrek olarakaz, sarmal veya dairesel dizilimli, belirgin olarak filament ve anterlere ayr›lmam›fl-t›r. Ginekum ço¤unlukla apokarp (monokarp), nadiren sinkarpt›r. Embriyo çokküçük, bazen büyük ve hatta tohumu doldurur.

Üyelerinin ço¤unda benzil-iso-kinolin veya aporfin alkoloidleri, baz›lar›nda isedi¤er alkoloidler bulunur. Bazen tanenli maddeler, nadiren ellagik asit, bazen si-yanogenik maddeler üretilir, ancak iridoid bileflikler üretilmez.

Magnoliidae alts›n›f›nda yer alan ve ekonomik öneme sahip üç bitkinin ad›n› ve kullan›malanlar›n› yaz›n›z.

Bu alts›n›f 8 ordo, 39 familya ve yaklafl›k 12.000 tür içerir. Bunlardan Magnolia-les, Laurales, Ranunculales, türlerin üçte ikiden fazlas›n› bar›nd›r›r.

Ordo Magnoliales Periant çok belirgin sepal-petal farkl›laflmas› gösterir veya perigon fleklindedir. Çi-çek k›s›mlar› sarmal veya dairesel diziliflli; ›fl›nsal simetrili, periant veya perigon par-çalar› ayr›k; stamenler çok say›da ve bas›k yap›l›, filament anter ve konnektif fark-l›laflmas› göstermez. Karpeller 1- çok say›da, serbesttir. Ovaryum üst durumludur.

Yaflayan Angiosperm’lerin en ilkellerini olufltururlar. Son y›llarda bulunanArchaeanthus linnenbergeri fosilinin; Magnolia ile Liriodendron’a çok benzedi-¤i görülmüfltür.

Familia Magnoliaceae (Manolyagiller) Herdem yeflil veya yaprak dökücü a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar almaçl› dizi-liflli, basit, tam kenarl›, sapl›, stipüllüdür. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrili, tek, daluçlar›nda veya yaprak koltuklar›nda, tomurcukken bir brakte ile sar›lm›flt›r. Periantço¤unlukla kaliks-korolla farkl›laflmas› gösterir. Sepal 3, petal 6- çok ve ikisi desarmal veya dairesel dizilifllidir. Stamenler çok say›da, sarmal diziliflli, anterler 2odac›kl›, boyuna yar›klarla aç›l›r. Ginekeum saps›z veya bir ginofor ucunda, çokpistilli, pistiller sarmal dizilifllidir. Ovaryum üst durumlu 1 lokuluslu, 1 karpelli, 1-çok tohum taslakl›d›r. Meyve folikül, samara veya bakkad›r. Tohumlar küçük em-briyolu etli ve bol sulu endospermlidir.

12 cins ve 220 den fazla türü vard›r. Yay›l›fl› Güneydo¤u Asya ve Malezya’n›ndo¤usu ile Kuzey Amerika’n›n güneyinden Bat› Hint Adalar› ve Brezilya’n›n güne-yine kadard›r.

Süs a¤açlar› olarak kullan›l›r ve kerestesinden yararlan›l›r.Magnolia L.: 30 m kadar büyüyebilen herdem yeflil veya yaprak döken a¤aç

veya a¤açc›klard›r. Çiçek örtüsü perigon fleklinde, 3 dairede dizilmifl 9 parçal›, sta-menler k›sa filamentlidir. Meyve foliküldür. 80 kadar türü bulunur. Yurdumuzdaen iyi bilineni M. grandiflora L. (manolya a¤ac›)’d›r. Büyük beyaz çiçekli, her-dem yeflil a¤açlard›r. Anavatan› Çin ve Japonya olup, ülkemizde park ve bahçeler-de yetifltirilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Liriodendron L.: 60 metreye kadar boylanabilen a¤açlard›r. Yapraklar› loplu-dur. Çiçeklerin 3 dairede dizili 9 parçal› bir perigonu vard›r. Perigon parçalar› sa-r›ms› yeflil, dip k›s›mlar› turuncu fleritlidir. L. tulipifera L. (lale a¤ac›), Vatan› Ku-zey Amerika’n›n do¤usu olup, ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilir.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Magnolia_grandiflora,http://en.wikipedia.org/wiki/Liriodendron_tulipifera ve http//en-wikipedia.org/wiki/sper-matophyte adreslerinden bulabilirsiniz.

Ordo LauralesBir veya iki evcikli a¤aç ve çal›lard›r. Yapraklar almaçl› veya karfl›l›kl›, basit, stipül-süzdür. Çiçekler ço¤unlukla iki efleyli, nadiren tek efleyli, petalsizdir. Stamenlerçok, karpel 1- çok say›dad›r. Ovaryum üst veya alt durumludur.

Familia Lauraceae (Defnegiller)Baz›lar› iki evcikli olan, ço¤unlukla herdem yeflil a¤aç veya çal›lard›r. Kabuk veyapraklar› güzel kokuludur. Yapraklar basit, genellikle almaçl›, nadiren karfl›l›kl›-d›r. Çiçekler ço¤unlukla yanal, seyrek olarak da panikula, umbella, spika veya ra-semus; iki efleyli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, küçük, sar› veya beyazd›r.Andrekeum 4 dairede dizilmifl, 12 stamenli, 4 stamen staminod fleklindedir. Gine-keum 1 pistilli, 1 lokuluslu ve 1 tohumlu, ovaryum üst durumludur. Meyve drupaveya bakkad›r.

32 cins ve yaklafl›k 2500 tür içeren bu familyan›n üyeleri Tropikal Asya, Ameri-ka, Afrika ve Akdeniz ülkelerinde yay›l›fl gösterir. Laurus nobilis L. (defne), Ülke-mizde do¤al yay›l›fl› olan tek türüdür.

Laurus nobilis L. (defne): Akdeniz ve seyrek olarak da Karadeniz bölgesin-de yay›l›fl gösteren iki evcikli a¤açlard›r. Yaprak derimsi, eterik ya¤l›d›r. Filament-lerin dip k›sm›nda 2 sar›ms› nektaryum vard›r. Meyve tek tohumlu bakkad›r. Ete-rik ya¤ca zengin olan yapraklar› baharat olarak kullan›l›r.

Bu familyan›n üyelerinden kafur, tarç›n, defne yapra¤› gibi baharatlar ile sassaf-ras ve defne ya¤› gibi ya¤lar elde edilir. Avokado da ayn› familyada yer al›r, süsbitkisi olarak yararlan›lan türleri de vard›r. Persea americana Mill. (avokado,tereya¤› a¤ac›), Cinnamomum camphora T. (kâfur a¤ac›), C. zeylanicumNes. (Seylan tarç›n a¤ac›) bu bitkilere örnek olarak verilebilir.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Laurus_nobilis, http://en.wi-kipedia.org/wiki/Persea_americana, http://en.wikipedia.org/wiki/Cinnamomum_campho-ra, http://en.wikipedia.org/wiki/Cinnamomum_zeylanicum adreslerinden bulabilirsiniz.

Ordo PiperalesBir veya çok y›ll›k otsu, çal›ms› veya nadiren a¤açs› bitkilerdir. Eterik ya¤ hücrele-ri içerirler. Yapraklar almaçl› veya karfl›l›kl›, basit ve tam kenarl›d›r. Çiçekler genel-likle iki nadiren tek efleyli, periant yoktur. Ovaryum üst veya alt durumludur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rasemus: Salk›m biçimindegeliflen çiçek kümesi.

Staminod: De¤iflimeu¤ram›fl, verimsiz stamen.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Familia Piperaceae (Karabibergiller)Dik durufllu veya t›rman›c› otsular ve çal›lar, nadiren de a¤açs› bitkilerdir. Baz› ot-su üyeleri etli sulu yap›dad›r. Yapraklar almaçl›, bazen karfl›l›kl› ve bir halkadatam, basit, nadiren etlidir. Çiçekler ço¤unlukla iki veya baz› türlerinde bir efleyli,genellikle s›k, spika durumda ve periant yoktur. Stamen 1-10. Ginekeum 1 pistillive meyve drupad›r.

Tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 12 cins ve 3000 kadar türü vard›r.En önemli cinsi 2000 kadar tür içeren Piper ’dir. Karabiber ve bir çeflit içki olan Ka-vakava elde edilir. Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r.

Piper nigrum L. (karabiber): Güneydo¤u Asya’da yay›l›fl gösteren uzun t›r-man›c› bitkilerdir. Çiçekler genellikle erdiflidir. Meyve olgunlaflmadan önce topla-n›p kurutulursa karabiber, olgunlaflt›ktan sonra kabuklar› soyulursa beyaz biber el-de edilir. Her ikisi de baharat olarak kullan›l›r. Tropikal bölgelerde kültürü yap›l›r.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta ve http://en.wi-kipedia.org/wiki/Piper_nigrum adreslerinden bulabilirsiniz.

Ordo AristolochialesAlçak boylu otsular veya odunsu çal›lard›r. Çok iyi geliflmifl, birleflik bir çiçek ör-tüsüne sahiptir. Bu ordonun tek familyas› vard›r.

Familia Aristolochiaceae (Lohusaotugiller)Yat›k veya sürünücü otsu veya odunsu sar›l›c›lard›r. Yapraklar almaçl›, basit, tamkenarl›d›r. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal veya zigomorf simetrili, yaprak koltuklar›nda, tekveya rasemus ya da kimoz durumundad›r. Periant dibi torba gibi fliflmifl, uca do¤-ru daralm›fl, “U” fleklinde k›vr›lm›fl veya k›vr›lmam›fl silindirik flekildedir. Stamenle-ri bazen stilusla birlefliktir. Ovaryum alt durumlu, meyve kapsulad›r.

Genellikle Tropik ve Subtropik Asya, Afrika, Avrupa, Kuzey ve Güney Ameri-ka’da yay›l›fl gösterirler. Çiçekleri süs bitkisi olarak kullan›l›r.

Ülkemizde 2 cinsi vard›r. Bunlardan biri Aristolochia L. (lohusa otu)’d›rAristolochia L. (lohusa otu): Çok y›ll›k otsu veya odunsu sürünücü bitkiler.

Yapraklar kalpsi veya oksudur. Çiçekler zigomorfdur. Perigon k›vr›k ve ibrik flek-linde, bazen düz, perigon tüpünün içi afla¤›ya do¤ru k›vr›k tüylerle örtülü oldu-¤undan tozlaflmay› sa¤layacak böcekler çiçek içinde tutulmufl olur.

Tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren 500 kadar türünden 24’ü ülkemiz-de yay›l›fl gösterir. Bunlardan A. hirta L. (develi otu), yapraklar› üçköfleli veyayumurtams›-üçköfleli, çiçekler “U” fleklinde, d›flta grimsi-kahverengi, periant du-daklar› beyaz tüylü olan bir bitkidir (fiekil 5.6). Bu tür, Bat› Anadolu’da düzlük yer-lerde ve tarlalarda geliflir ve endemiktir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Endemik: Yay›l›fl› s›rada¤gibi belli bir alanla s›n›rl›olan canl› grubu.

Kimoz: Talk›ms›. Çiçeklersap›n ucunda yer al›r.

Ordo NymphaealesKöklü veya köksüz çok y›ll›k sucul bitkilerdir. Yapraklar almaçl› ve dairesel dizilifl-lidir. Çiçekler bir veya iki efleyli, ›fl›nsal simetrili, tek veya yaprak koltuklar›ndad›r.

Familia Nymphaeaceae (Nilüfergiller)Çok y›ll›k ve sürünücü rizomlu sucul otsulard›r. Yapraklar› uzun sapl›, basit, kal-kan veya yüreksi flekilde, genellikle büyüktür ve suyun üzerinde yüzerler. Çiçek-ler bir yada iki efleyli, uzun sapl›d›r. Çiçek k›s›mlar› sarmal veya dairesel diziliflli-dir. Sepal 3-6, yeflil veya renklidir. Petal 5- çoktur. Stamen çok, anterler uzunlama-s›na ortadan ayr›lm›flt›r. Ginekeum çok pistilli, sinkarpt›r. Ovaryum üst veya alt du-rumludur. Meyve kapsülad›r.

Kozmopolit bir familya olup, 3 genus ve yaklafl›k 70 türle temsil edilmektedir.Ülkemizde iki cinsi ve iki türü bulunur. Bunlar beyaz çiçekli Nymphaea alba L.(nilüfer) (fiekil 5.7 a) ve sar› çiçekli Nuphar lutea (L.) Sm. (sar› nilüfer) (fiekil5.7 b)’d›r.

Havuzlarda süs bitkileri olarak kullan›l›r, baz› türlerinin tohumlar› ve rizomlar›yenir.


Kozmopolit: Yeryüzündegenifl yay›l›fll›, ço¤u yerdeyaflayabilen.

aaa b

bb

fiekil 5.6

Aristolochia hirta a. çiçe¤in önden, b. yandangörünüflü.

fiekil 5.7

aaa b

bb

a. Nymphaea alba, b. Nuphar lutea

Bu familyada yer alan di¤er ilginç bir tür, Orta ve Güney Amerika’da yaflayanVictoria amazonica Sowerby’d›r. Çap› 2 m, kenar yüksekli¤i 4-6 cm olan tep-si fleklinde büyük yapraklar› vard›r ve küçük bir çocuk bu yapraklar›n üzerindeoturabilir.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta, http://en.wi-kipedia.org/wiki/Nuphar_lutea, http://en.wikipedia.org/wiki/Victoria_amazonica adresle-rinden bulabilirsiniz.

Ordo RanunculalesKarasal ve sucul ortamlarda yaflayan otsu veya odunsu bitkilerdir. Çiçekler sarmalveya dairesel diziliflli, erdifli, nadiren tek efleylidir. Kaliks ve korolla farkl›laflmas›görülür. Stamenler çok say›da. Ginekeum 1- çok say›da ve ayr›k pistilli (apo-karp)dir.

Familia Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller)Bir veya çok y›ll›k otsu, nadiren çal›ms› ya da t›rman›c›d›r. Yapraklar almaçl›, na-diren karfl›l›kl›; genellikle birleflik, stüpülsüzdür. Çiçekler tek, rasemus, kimoz vepanikula durumda, erdifli, nadiren bir efleyli, ›fl›nsal veya zigomorftur. Periant ba-zen perigon fleklinde, parçalar serbesttir. Genellikle nektaryum tafl›r. Stamenlerçok say›da ve sarmal dizilifllidir. Ginekeum 3- çok, serbest pistilli, çok seyrek ola-rak bir pistilli, pistiller sarmal dizilifllidir. Ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 1 kar-pellidir. Meyve aken veya çok tohumlu foliküldür.

Kuzey ve Güney yar›m kürede yay›l›fl gösteren familyan›n 50 cins ve yaklafl›k1800 türü bulunur. Ülkemizde 17 cins ve 234 türü yay›l›fl gösterir.

Süs bitkisi olarak yararlan›lan çok say›da türü vard›r. Anemone L. (da¤ lâlesi): Dik durufllu çok y›ll›k otsulard›r. Dip yapraklar› par-

çal›d›r. Periant aktinomorfdur. Ülkemizde 8 türü bulunur. En yayg›n olanlar› A.blanda Schoot et Kotschy (güzel da¤ lâlesi) ve A. coronaria L. (Manisa da¤lâlesi)’dir (fiekil 5.8 a).

Nigella L. (çörekotu): Bir y›ll›k otsulard›r. Ülkemizde 14 türü bulunur. Bun-lardan N. arvensis L. oldukça yayg›nd›r (fiekil 5.8 b). N. damascena L. baz›bölgelerde yetifltirilir ve tohumlar› çörekotu ad› ile susamla birlikte yada tek bafl›-na baharat olarak kullan›l›r.

Çörekotu olarak bilinen ve susamla birlikte kullan›lan bitkinin bilimsel ad›n› yaz›p s›n›f-land›rmas›n› yap›n›z.

Delphinium L. (hezaran): Çoky›ll›k, iki y›ll›k veya bir y›ll›k otsulard›r. Yap-raklar elsi loblu ve parçal›d›r. Çiçekler zigomorfdur. Ülkemizde 26 türü bulunur. D.peregrinum L. (fiekil 5.8 c) Bat›, Güney ve ‹ç Anadolu’da yayg›nd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Panikula: Bileflik salk›m.Yan dallar› tekrar dallanm›flrasemus.

Ranunculus L. (dü¤ün çiçe¤i): Bir veya çok y›ll›k karasal veya sucul otsu, ze-hirli bitkilerdir. Yapraklar alternat diziliflli, parçal› veya tamd›r. Çiçekler tek veyapanikula durumda; nadiren saps›z olarak yaprak koltuklar›ndad›r. Petaller genel-likle 5 veya çok, parlak sar›, beyaz veya k›rm›z› renklidir. Diplerinde nektar çukur-lar› vard›r. Stamenler çok say›dad›r. Ülkemizde 83 türü bilinmektedir. R. arvensisL., R. ficaria L. (fiekil 5. 8 d) ve R. marginatus D. Urv. en yayg›n türleridir.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta, http://en.wi-kipedia.org/wiki/Nigella_damascena, http://en.wikipedia.org/wiki/Delphinium, http://en.wikipedia.org/wiki/Clematis, http://en.wikipedia.org/wiki/Ranunculus adreslerinden bula-bilirsiniz.


aaa b

bb

ccc d

dd

fiekil 5.8

a. Anemonecoronaria(Manisa da¤lalesi) b. Nigellaarvensis var.glauca c. Dephiniumperegrinum d. Ranunculusficaria.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Familia Berberidaceae (Han›mtuzlu¤ugiller)Çoky›ll›k çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar almaçl›, tam veya parçal›d›r. Çiçekler er-difli, ›fl›nsal simetrili, yaprak koltuklar›nda kimoz durumda tek, yalanc› rasemus ve-ya panikulalardad›r. Periant 2- çok serili, 4-6 parçal›, parçalar belirgin ve serbest-tir. Sepaller ve petaller birbirine benzer, en içteki bir veya ikinci s›radakilerinin dipk›s›mlar› nektaryumludur. Stamenler 4-18, anterler 2 kapakla, bazende boyuna ya-r›klarla aç›l›r. Ginekeum 1 pistilli; ovaryum üst durumludur. Meyve genellikle bak-ka ve kapsülad›r.

Familya üyeleri çiçek yap›s› ve iletim demetlerinin dizilifli nedeniyle Monoko-tillere yak›nl›k gösterir.

Kuzey yar›kürenin ›l›man bölgelerinde ve Güney Amerika’n›n yüksek da¤lar›n-da yay›l›fl gösteren yaklafl›k 15 cins ve 600 kadar türü vard›r. Ülkemizde 4 cins ve8 türü bulunur.

Süs bitkisi olarak kullan›lan, meyvalar›ndan boya ve ilaç sanayiinde yararlan›-lan türleri vard›r.

Berberis L. (han›mtuzlu¤u): Kabu¤unun içi sar› renkli olan dikenli çal›lard›r.Kaliks ve koralla ikifler dairede üçer parçal›d›r. Stamen 6. Meyve bakkad›r. Kara-

pas hastal›¤›n›n etkeni olanPuccinia graminis adl›mantar›n konak bitkilerindenbiridir. O nedenle ekin tarla-lar›n›n yak›nlar›nda zararl›d›r-lar. Bu cinsin 500 kadar türüolup ülkemizde 4 türü bulu-nur. Bunlardan B. crataegi-na DC. ve B. cretica L. (fie-kil 5.9) en yayg›n olanlar›d›r.

Epimedium pubigerum(DC). Moret et Decaisn, Le-ontice leontopetalum L.(k›rkbafl), Bongardia chry-sogonum (L) Spach. bu fa-milyan›n yurdumuzdaki di¤erbitkilerindendir.

Puccinia graminis’in yaflam döngüsü s›ras›nda Berberis türleri üzerinde oluflan sporlar›,rüzgarla bu¤daygillere tafl›nd›ktan sonra, orada çimlenip geliflerek, ev sahibi bitkiye zararvermekte ve ürün kayb›na sebep olmaktad›r.


Ordo PapaveralesLateksli, ço¤unlu¤u otsu olan bitkilerdir. Yapraklar almaçl›, nadiren karfl›l›kl›d›r.Çiçekler ›fl›nsal veya zigomorf, sepal 2 (3), petal 4-12 adettir. Stamenler ço¤unluk-la çok say›dad›r. Stilus çok k›sa oldu¤undan, stigma do¤rudan karpellerin birleflmeçizgisi üzerinde bulunur ve kommisural stigma (fiekil 5.10a) ad› verilen, bu or-doya özgü bir yap› oluflturur. Meyve genellikle kapsüla, lomentum veya silikuad›r.

Bu ordonun 2 familyas› vard›r.


Berberiscretica

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.9

Familia Papaveraceae (Gelincikgiller)Yapraklar tam, tüysü ve elsi parçal›, stipülsüzdür. Çiçekler tek, çok nadir olarakpanikula durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Periant 2 veya 3 serilidir. Sepaller ser-best ve dökülücüdür. Petaller serbet 4-6 veya 8-12, genellikle tomurcuk içinde bu-rufluktur. Stamenler çok say›da veya bazen 4 ve birkaç dairede dizilmifltir. Fila-mentler nadiren kanatl›d›r. Anterler boyuna yar›klarla aç›l›r. Ginekeum üst durum-lu, tek pistillidir.

Ço¤unlukla Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man ve subtropik bölgelerinde yay›l›flgösterir. 28 cins ve yaklafl›k 250 türü vard›r. Ülkemizde 5 cinsi ve 50 türü bulun-maktad›r.

Papaver L.: Bir, iki veya çoky›ll›k, genellikle beyaz sütlü otsulard›r. Yapraklartüysü loblu veya tüysü parçal›d›r. Sepaller 2, petaller 4, nadiren 6 adettir. Stigma-lar 4-20 ve ovaryum üzerinde bir disk fleklindedir. Meyve operkulat kapsulad›r.

Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir ve 100 kadar türü vard›r. Ülkemizde 40türü bulunur. Bunlar›n iyi bilinenleri P. rhoeas L. (gelincik) ve P. somniferumL. (haflhafl)’dur. P. rhoeas L. (gelincik), tüm Türkiye’de yayg›n olan ve genel-likle çay›rl›klarda, yol kenarlar›nda vb. yerlerde bulunan, k›rm›z› çiçekli tek y›ll›kbitkilerdir (fiekil 5.10 b).

P. somniferum L. (haflhafl): Beyaz veya mor çiçekli, 120 cm kadar boylana-bilen, beyaz bir süt içeren tek y›ll›k bitkidir. Yapraklar saps›z ve gövdeyi sarar, ke-narlar› difllidir. Kapsül 5-6 cm çap›nda küre fleklindedir. ‹çbat› Anadolu’da (Afyon,Isparta, Burdur dolaylar›nda) kültürü yap›l›r. Kapsülleri t›p ve eczac›l›kta çok kul-lan›lan ve afyon ad› verilen çeflitli alkoloidlerden (morfin, kodein, papaverin gibi)oluflan bir drog içerir.

Chelidonum majus L. (k›rlang›ç otu), Glaucium flavum Crantz., Hypeco-um procumbens L., bu familyada yer alan baz› bitkilerdir.

Familia Fumariaceae (fiahteregiller)Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar almaçl› veya parçal›d›r. Çiçek durumu sal-k›m, çiçekler erdifli, zigomorftur. Kaliks 2 küçük sepalden oluflmufltur ve bunlarda hemen düfler. Koralla 4 petalli ve az çok birlefliktir. Bazen 2 d›fl petalin ikisi ve-ya biri mahmuz fleklindedir. Stamenler 6. Ginekeum üst durumlu ve 1 pistilli, 2karpelli. Meyve valflerle aç›lan kapsula veya tek tohumlu nukstur. Tohumlar çokküçüktür.


Operkulat kapsula:Tepesinde delikli ve budeliklerin üzerinde kapaklar›olan kapsula.

aaa b

bb

fiekil 5.10

Papaver rhoeas(gelincik) a. kommisuralstigma,b. çiçek.

Genellikle Kuzey yar›mkürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 16 cinsile yaklafl›k 400 tür içerir. Ülkemizde 2 cins ile 26 türü bulunur.

Bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Corydalis Medik.: Yumru köklü çoky›ll›k otsulard›r. Yapraklar ternat parçal›,üst petal mahmuzludur. Meyva valfli kapsulad›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›flgösterir ve 280 türü vard›r. Ülkemizden 8 türü bilinir. Bunlardan C. solida (L.) Sw.yayg›nd›r (fiekil 5.11 a).

Fumaria L. (flahtere): Ço¤u tarla yabanc› otu olan bir y›ll›k otsulard›r. Yap-raklar 2-4 tüysü parçal›d›r. Çiçekler rasemus durumunda ve yapraklar›n karfl›s›ndapembe, aç›k k›rm›z› ve beyaz renklidir. Meyve 1 tohumlu nukstur.

Orta ve Güney Avrupa ile di¤er Akdeniz ülkeleri ve Orta Asya’da yay›l›fl göste-rir ve 50 türü vard›r. Ülkemizde 18 türü bilinmektedir. Bunlardan F. judaica Bo-iss. (fiekil 5.11 b), F. kralikii Jordan F. officinalis L., F. parviflora Lam. yay›-l›fl alanlar› genifl olan türlerdir.



fiekil 5.11

aaa b

bb

a. Corydalis solida, b. Fumariajudaica

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin ge-

nel özelliklerini belirlemek.

Angiospermlerde kök, gövde, yaprak gibi vejeta-tif yap›lar çok farkl› tiplerdedir. Bu grup, odun-su, otsu yap›da çok çeflitli çeflitli formlar› içerir.Çiçeklerinde tozlaflma ve döllenme büyük oran-da güvence alt›ndad›r. Embriyoyu içeren tohumtasla¤›n› (ovul), d›fl etkilerden daha iyi korunma-s›n› sa¤layan karpel veya karpellerden oluflankapal› bir örtü (pistil) vard›r ve daha sonra bun-dan meyve oluflur. Ayr›ca iletim demetlerindeGymnosperm’lerden farkl› olarak odun dokula-r›nda (ksilem) trakeidlerin yan›nda trakeler, soy-muk dokusunda (flöem) kalburlu hücrelerin ya-n›nda arkadafl hücreleri de bulunur. Gymnos-perm’lerdeki kozalak ya da kozalak benzeri üre-me organlar› yerine, ola¤anüstü çeflitlilikteki çi-çekleri vard›r.

Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin

içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabilmek.

Kitab›m›zda Cronquist (1968, 1981) sistemi izlen-mektedir. Bu sistem morfolojik, anatomik, sitolo-jik, embriyolojik, palinolojik, biyokimyasal vepaleobotanik bulgulara dayand›r›larak gelifltiril-mifltir. Özellikle hayvanlar›n yemesine karfl› bit-kilerin oluflturduklar› kimyasal bileflikler ve bun-lar›n bitki gruplar›ndaki evrimle iliflkili da¤›l›fllar›da araflt›r›larak sisteme dahil edilmifllerdir.Bu sisteme göre; Angiospermae, Magnoliposidave Liliopsida olmak üzere iki Classis içerir. Çiftçenekli bitkileri içeren Magnoliopsida’n›n Mag-noliidae, Hamamalidae, Caryophyliidae, Dilleni-idae, Rosidae ve Asteridae olmak üzere alt› Subc-lassisi vard›r.

Magnoliopsida s›n›f›n›n genel özelliklerini ta-

n›mlamak.

Çift çenekli, odunlu veya otsu bitkilerdir. Odun-lularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdeler se-konder büyüme gösterir. Olgun kök sistemi yaprimer veya adventif ya da her ikisidir. Otsu tür-lerde gövde iletim demetleri aç›k veya nadirenkapal›, iletim sistemi kök, gövde ve yapraklardagenel olarak iyi geliflmifl, fakat baz› eski gruplar-da daha az geliflmifltir. Yapraklar tipik a¤s› da-marl›, petiollu ve genifl laminal›d›r. Çiçek k›s›m-lar› belirgin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5,seyrek olarak 4, nadiren 3 ve di¤er say›lardad›r.Kotiledonlar 2, nadiren 1, 3 veya 4’tür.

Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan

Magnoliidae’nin özelliklerini s›ralamak.

Bu alts›n›f›n üyelerinde çiçekler hipogin, sepalve petaller farkl›laflmam›fl veya sadece sepal var-d›r ve nadiren tepaller birlefliktir. Bazen çiçeklerçok indirgenmifl ve periants›zd›r. Stamenler ço-¤unlukla çok, daha seyrek olarak az, sarmal ve-ya dairesel dizilimli, belirgin olarak filament veanterlere ayr›lmam›flt›r. Ginekum ço¤unluklaapokarp (monokarp), nadiren sinkarpt›r. Embri-yo çok küçük, bazen büyüktür ve hatta tohumudoldurur.

Magnoliidae alt s›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuz-

da do¤al olarak yay›l›fl gösteren veya çeflitli flekil-

lerde kullan›lan üyelerini tan›mak.

Bu alts›n›f 8 ordo, 39 familya ve yaklafl›k 12.000tür içerir. Bunlardan Magnoliales, Laurales, Ra-

nunculales türlerin 2/3'den fazlas›n› içerir. Bugruplara ait önemli baz› bitkiler ise flunlard›r:Magnolia grandiflora L. (manolya a¤ac›), Lau-

rus nobilis L. (defne), Cinnamomum zeylani-

cum Nes. (seylan tarç›n a¤ac›), Piper nigrum L.(karabiber), Nymphaea alba L. (nilüfer), Nuphar

lutea (L.) Sm. (sar› nilüfer), Anemone coronaria

L. (Manisa da¤ lâlesi), Nigella damascena L. (çö-rek otu), Papaver rhoeas L. (gelincik), Papaver

somniferum L. (haflhafl).

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Angiospermae (Kapal›, Örtük Tohumlular), Ant-hophyta (Çiçekliler) grubunun ortaya ç›k›fl yerine ilifl-kin en kuvvetli görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Güneydo¤u Asya-‹ndomalazya tropiklerib. Afrika çölleric. Avustralyad. Akdeniz ülkelerie. Amerika tropikleri

2. Tipik bir Angiosperm çiçe¤indeki dört halka d›fltaniçe do¤ru nas›l s›ralanm›flt›r?

a. Andrekeum, ginekeum, korolla, kaliksb. Andrekeum, ginekeum, kaliks, korallac. Kaliks, korolla, andrekeum, ginekeumd. Kaliks, korolla, ginekeum, andrekeume. Korolla, kaliks, andrekeum, ginekeum

3. Afla¤›dakilerden hangisi tohumda yer alan embriyo-nun bölümlerinden biri de¤ildir?

a. Karpelb. Kotiledonc. Plumulad. Radikulae. Hipokotil

4. Son y›llarda bulunan Archaeanthus linnenbergeri

fosili günümüzde yaflayan bitki türlerinden hangisinebenzemektedir?

a. Berberis

b. Laurus

c. Ranunculus

d. Papaver

e. Magnolia

5. Ülkemizde do¤al yay›l›fl› olmayan ancak kabuklar›baharat olarak kullan›lan Cinnamomum zeylanicum

(Seylan Tarç›n›) hangi familyada yer al›r?a. Ranunculaceaeb. Papaveraceaec. Magnoliaceaed. Lauraceaee. Berberidaceae

6. Periant dibi torba gibi fliflmifl uca do¤ru daralm›fl,“U” fleklinde k›vr›lm›fl veya k›vr›lmam›fl silindirik flekil-de olan çiçekler hangi familyan›n üyelerinde görülür?

a. Ranunculaceaeb. Fumariaceaec. Aristolochiaceaed. Papaveraceaee. Magnoliaceae

7. Yurdumuzdaki göllerde yaflayan sar› renkli Nympha-

eaceae üyesi afla¤›dakilerden hangisidir?a. Nymphaea alba

b. Nuphar lutea

c. Victoria amazonica

d. Berberis cretica

e. Ranunculus arvensis

8. Afla¤›daki türlerden hangisi çörekotu ad› ile bilinirve tohumlar› susamla birlikte ya da tek bafl›na baharatolarak kullan›l›r?

a. Ranunculus ficaria

b. Papaver rhoeas

c. Laurus nobilis

d. Nigella damascena

e. Piper nigrum

9. Afla¤›dakilerden hangisinin üyeleri “karapas” hasta-l›¤›n›n etkeni olan Puccinia graminis adl› mantar›n ko-nak bitkilerinden biridir?

a. Berberis

b. Anemone

c. Fumaria

d. Piper

e. Corydalis

10. Kommisural stigma, afla¤›daki ordolardan hangisi-nin tipik özelli¤idir?

a. Magnoliales

b. Laurales

c. Ranunculales

d. Nymphaeales

e. Papaverales



Tohumlu bitkilerin en önemli özelli¤i olan tohum, onukoruyan bir organ olan meyve içinde bulunmaktad›r.Çiçe¤in yumurtal›¤›ndaki tohum taslaklar› (ovuller), döl-lenme sonucunda tohuma dönerlerken, içinde yer ald›-¤› yumurtal›¤›n karpelleri, bazen karpellerle birlikte çi-çe¤in di¤er k›s›mlar›n›n kat›l›m› ile meyveyi oluflturur.Meyvenin oluflumu s›ras›nda, yumurtal›k çeperi kal›nla-fl›r ve meyve çeperi (perikarp) denen, tohuma kadarolan k›sm› oluflturur.Tohumlu bitkilerde çok çeflitli meyve tipleri vard›r. Bun-lar çeflitli flekillerde grupland›r›lm›fllard›r. Sadece yu-murtal›ktan oluflan meyveler gerçek, yumurtal›kla bir-likte çiçe¤in di¤er k›s›mlar›n›n kat›l›m› ile oluflmufl mey-veler yalanc› meyve olarak tan›mlanm›fllar. Baflka birgruplama da, meyve çeperinin etli ya da kuru olmas›-na, tek ya da çok çiçekteki tek ya da çok yumurtal›ktanoluflmas›na göre yap›lmaktad›r.Etli meyvelerde üzüm (bakka tipi) ve fleftalide (drupatipi) oldu¤u gibi meyve çeperi etlidir. Ancak üzümdetohuma kadar olan meyve çeperi etli iken, fleftalidemeyve çeperinin en iç k›sm› serttir. Üzümde çekirdekdenen yap›, gerçekte tohum iken, fleftalideki çekirdektohum ile meyve çeperinin sertleflmifl en iç k›sm›d›r. El-ma gibi etli meyvelerde ise, etli k›sm› yumurtal›¤›n et-raf›ndaki çiçek tablas› oluflturur (yalanc› meyve).Kuru meyvelerde, meyve çeperi kurudur. Bunlar›n birk›sm› aç›l›r, bir k›sm› aç›lmaz. Aç›lan meyveler tek veyaçok karpelden (meyve yapra¤›) oluflabilir. Tek bir mey-ve yapra¤›ndan oluflan bakla, bezelye nohut gibi bakla-gillerin meyveleri, her iki kenardan aç›l›rken (legümen);manolya, çörekotu gibi bitkilerde tek taraftan aç›l›r (fo-likül). Çok say›da meyve yapra¤›ndan oluflan kuru mey-veler ise, aç›lman›n oldu¤u yere göre isim alan kapsulameyvelerdir. Örne¤in, susam, haflhafl gibi bitkilerde ol-du¤u gibi. Meyve yapraklar›n›n k›r›lmas› ile ayr›lan fli-zokarp meyveler ebegömeci, hatmi gibi bitkilerde gö-rülür. Aç›lmayan, örne¤in tek bir karpelden (meyveyapra¤›) oluflmufl bu¤day, pirinç gibi bu¤daygil meyve-lerde, meyve çeperi tohuma çok s›k› yap›flm›fl iken (kar-yopsis), ayçiçe¤i gibi bitkilerin yer ald›¤› papatyagiller-de meyve çeperi ile tohum aras›nda bir boflluk bulunur(aken). Çok say›da meyve yapra¤›ndan oluflmufl, cevizgibi meyvelerde meyve yapraklar›ndan sadece biri ge-liflerek meyveyi oluflturur.

Çilek, bö¤ürtlen gibi baz› meyveler, bir çiçekteki çoksay›daki yumurtal›ktan oluflurlar. Ancak bunlardaki ger-çek meyve, üzerlerinde nokta gibi duran tek tohumluf›nd›kc›k meyvedir.Yenen renkli k›s›mlar ise çiçek tab-las›d›r. Di¤er taraftan, dut ve incirde oldu¤u gibi, çoksay›daki çiçekten de bir meyve oluflabilir. Meyveler önemli besin kaynaklar›m›z› olufltururlar. An-cak, günlük yaflam›m›zda baz› bitkilerin sebze olarakadland›r›lan yenen k›s›mlar›, tan›m› gere¤i gerçektemeyvedir. Örne¤in, domates, biber, patl›can, kabak, sa-latal›k gibi sebze olarak bilinenler, asl›nda nas›l tüketil-diklerine bak›lmaks›z›n, çiçekten oluflan bir organ ol-duklar›ndan meyvedir.

Okuma Parças›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Angiospermlerde ÜremeOrganlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Angiospermlerde ÜremeOrganlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Magnoliales” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Lauraceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Aristolochiaceae(Lohusaotugiller)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Nymphaeaceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Ranunculaceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Berberidaceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo Papaverales” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Kök, gövde, yaprak gibi vejetatif organlar›ndaki ola¤a-nüstü çeflitlilik ve iletim demetlerinin geliflmifl eleman-lara sahip olmas› gibi yap›sal özellikler Angiospermle-rin yeryüzündeki de¤iflik ortamlarda yaflayabilmelerineolanak sa¤lar. Ayr›ca çiçeklerinde tozlaflman›n rüzgar,su, hayvanlar vb. farkl› yöntemlerle sa¤lanmas› ve döl-lenmenin güvence alt›na al›nm›fl olmas› ve meyve olu-flumu üreme aç›s›ndan da baflar›y› art›rmakta, genifl ya-y›l›fl alan›na sahip olmalar›n› sa¤lamaktad›r.

S›ra Sizde 2

Polen yap›s› ile bu tozlaflma flekilleri aras›nda belirginbir uyum geliflmifltir. Örne¤in; rüzgârlarla tozlaflan bit-kilerin polenleri tozlaflmay› güvence alt›na almak içinçok say›da ve kolayca tafl›nmalar› için oldukça hafiftir.Zoogam bitkilerde ise polenler tafl›y›c›ya tutunmak üze-re yap›flkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptir. Ayr›ca stig-malar da özelleflmifltir.

S›ra Sizde 3

Piper nigrum (karabiber), baharat, Papaver somnife-

rum (haflhafl) içerdi¤i alkoloidler nedeniyle t›p ve ec-zac›l›kta drog, Nympaea alba (nilüfer) ise süs bitkisiolarak kullan›l›r.

S›ra Sizde 4

Ad›: Nigella damascena L.S›n›fland›rmas›

Regnum: PlantaeDivisio: MagnoliophytaClassis: MagnoliopsidaSubclassis: MagnoliidaeOrdo: RanunculalesFamilia: RanunculaceaeGenus: Nigella

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Alt›nayar, G. (1987). Bitkibilimi Terimleri Sözlü¤ü. DS‹Genel Md.lü¤ü. Ankara.

APG II systems (2003). An update of the AngiospermPhylogeny Group classification for the orders andfamilies of flowering plants. Botanical Journal of

the Linnean Society. 141:399-436.Cronquist, A. (1968). The Evolution and Classification

of Flowering Plants. London: Nelson. Cronquist, A. (1981). An Integrated System of

Classification of Flowering Plants. New York:Columbia Univ Press.

Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey and the East

Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh: Edinburg Univ.Press.

Davis, P.H. ve ark. (1988). Flora of Turkey and the East

Aegean Islands (Supplement). Vol. 10. Edinburgh:Edinburg Univ. Press.

Davis, P.H. ve Heywood, V.H. (1963). Principles of

Angiosperm Taxonomy. Edinburgh: Oliver & Boyd. Hutchinson, J. (1959). The Families of Flowering Plants.

ed.2. Cilt 1-2. Oxford: Oxford Univ Press.Kayac›k, H. (1975-1977). Orman ve Park A¤açlar›n›n

Özel Sistemati¤i. II ve III. Angiospermae (Kapal›

Tohumlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219,2400/247, ‹stanbul.

Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak., Yay. 116. ‹zmir: Ege ÜniversitesiMatbaas›.

Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik

Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78.Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi.

Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1964). Flora Europaea.Vol. 1. Cambridge: University Press.

Vardar, Y. (1960). Bitki Morfolojisinde Temel Bilgiler.Ege Univ. Fen Fak. Kitaplar Serisi No: 10, ‹zmir: EgeÜniversitesi Matbaas›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Hamamelidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralayabilecek,Hamamelidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösterenönemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özellikle-rini tan›yabilecek,Caryophyllidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralayabilecek,Caryophyllidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösterenönemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özellikle-rini tan›yabilecek,Dilleniidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini s›ralayabilecek,Dilleniidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önem-li türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerinitan›yabileceksiniz.


• Hamamelidae’nin S›n›fland›r›lmas›• Hamamelidae’nin Önemli Türleri• Caryophyllidae’nin

S›n›fland›r›lmas›

• Caryophyllidae’nin Önemli Türleri

• Dilleniidae’nin S›n›fland›r›lmas›• Dilleniidae’nin Önemli Türleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

NN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAE• SUBCLASSIS III. CARYOPHYLLIDAE• SUBCLASSIS IV. DILLENIIDAE


Magnoliopsida II:Hamamelidae,Caryophyllidae, Dilleniidae

G‹R‹fiBu ünitemizde, Magnoliopsida (Çift Çenekliler, Dicotyledonae) s›n›f›n›n alt› s›n›f›n-dan üçünü inceleyece¤iz. Hamamelidae, Caryophyllidae ve Dilleniidae adlar›n› ta-fl›yan bu alts›n›flarda ekonomik öneme sahip ve yak›ndan tan›d›¤›m›z pek çok türyer almaktad›r.

Kitab›m›zdaki di¤er ünitelerde oldu¤u gibi, ünitemizin konusunu oluflturan buüç alts›n›f›n genel özelliklerini verdikten sonra Hamamelidae, Caryophyllidae veDilleniidae alts›n›flar›nda yer alan tak›m ve familyalar›n yurdumuzda yay›l›fl göste-ren veya ekonomik öneme sahip olan cins ve türlerini tan›yaca¤›z.

SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAEÇiçekler ço¤unlukla periants›z, oldu¤u zaman da çok küçüktür. Stamenler (1) 2-birkaç tanedir. Ginekeum 1- birkaç belirgin karpelli, karpeller az veya çok birleflikveya ovaryum görünüfl olarak bir karpellidir. Ço¤unlukla rüzgarla tozlafl›rlar. Em-briyolar› çok küçük olup ço¤unlukla iyi geliflmifl kotiledonlar› vard›r.

Bu alts›n›f›n üyeleri az veya çok tanin, ço¤unlukla proanthosiyanin ve ellagik,gallik asit, nadiren alkoloid ve iridoid bileflikler içerir.

Hamamelidae küçük, taksonomik olarak izole relikt familyalar›n büyük bir bö-lümünü içerir. Bu alts›n›ftaki türlerin ço¤u Urticales ordosunda toplanm›flt›r.

Ünitemizde Hamamelidae alts›n›f›ndan yayg›n ve ekonomik önem tafl›yan or-dolara ait örnekleri inceleyece¤iz. Bu familyalar› Tablo 6.1’de görebilirsiniz.

Magnoliopsida II: Hamamelidae,

Caryophyllidae, Dilleniidae

Tablo 6.1Ünitemizdeincelenecek ordo vefamilyalar.

Subclassis Hamamelidae

Ordo Hamamelidales

Familia Platanaceae

Familia Hamamelidaceae

Ordo Urticales

Familia Ulmaceae

Familia Cannabaceae

Familia Moraceae

Familia Urticaceae

Ordo Juglandales

Familia Juglandaceae

Ordo Fagales

Familia Fagaceae

Familia Betulaceae

Ordo Casuarinales

Familia Casuarinaceae

Ordo HamamelidalesHerdem yeflil veya yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar almaçl› veya kar-fl›l›kl›d›r. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Ginekeum birleflikse 2-4 karpelli veyaayr›ksa 1- çok pistillidir. Tohumlar› endospermlidir.

Familia Platanaceae (Ç›nargiller)Büyük boylu, yaprak dökücü tek evcikli a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, tam veyapalmat lopludur. Çiçekler tek efleyli; uzun ve afla¤› do¤ru sarkan çiçek sap›n›nucundaki küre fleklindeki baflç›klarda toplanm›flt›r. Çiçeklerde kaliks çanak gibibirleflik yada ayr›d›r. Erkek çiçeklerde petaller 3-7 parçal› ve 3-7 stamen vard›r. Di-fli çiçeklerde petaller ço¤unlukla yoktur. Ginekeumu birbirinden ayr› olan (apo-karp) 5-9 pistil oluflturur. Meyve, taban› uzun tüylerle çevrili bir akendir.

Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 1 cins ile 10 türüvard›r. fiehir a¤açland›r›lmalar›nda ve odunu kaplama malzemesi yap›m›nda kul-lan›l›r.

Platanus orientalis L. (do¤u ç›nar›): Familyan›n ülkemizde bulunan teküyesidir. Daha çok k›y› bölgelerinde dere içlerinde ve sulak yerlerde yay›l›fl göste-rir. P. occidentalis L. (bat› ç›nar›) ise, Kuzey Amerika’da yay›l›fl gösterir.

Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Platanus_orientalis adresin-den bulabilirsiniz

Familia Hamamelidaceae (Güvercina¤ac›giller)Yaprak döken veya herdem yeflil çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, basit, pal-mat lopludur. Çiçekler spika veya baflc›k durumunda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›n-sal veya zigomorf; epigin veya bazen hipogin; sepal 4-5 dipte birleflik, petal 4-5,bazen yoktur; stamen 2-8, ginekeum 1 pistilli, ovüller her lokulusta 1- çok adettir.Meyve lokulusit kapsüla ve genellikle sert, derimsi veya odunsudur. Tohumlar ba-zen kanatl›d›r.

Do¤u Asya, Güney-Güneydo¤u Afrika, Orta ve Kuzey Amerika’da yay›l›fl gös-terir. 23 cins ve 100 civar›nda türü vard›r. Ülkemizde ise tek türü bulunur.

Liquidambar orientalis Mill. (günlük a¤ac›, s›¤ala veya s›¤la a¤ac›): Gö-rünüflleri ç›nara benzeyen, yapraklar› elsi loplu, monoik diklin a¤açlard›r. Erkek çi-çekler salk›m durumunda difli çiçekler küre fleklindeki baflc›klarda toplanm›flt›r.Relikt endemik bir türdür (fiekil 6.1). Gövdeleri çizilmek suretiyle elde edilen s›¤-la ya¤› t›p ve eczac›l›kta önemlidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Relikt endemik, tersiyerdengünümüze kadar, dar, s›n›rl›bir alanda yaflayan canl›.

Ç›nar a¤ac› ile günlük a¤açlar›n›n d›fl görünüflleri birbirine benzer.

Ç›nar (Platanus) ve günlük a¤açlar›n›n (Liquidambar) meyveleri aras›ndaki farkl›l›klar›yaz›n›z.

Ordo UrticalesOtsu, çal›ms› veya a¤açs› bitkilerdir. Yapraklar basit, almaçl›, stipüllüdür. Çiçeklertek efleyli veya erdiflidir. Kaliks küçük, petal yoktur. Aken, samara, drupa veyanuks tiplerinde meyveleri vard›r.

Familia Ulmaceae (Karaa¤açgiller)Tek evcikli, süt içermeyen a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit, petiollü-dür. Çiçekler tek, kimoz veya yaprak koltuklar›nda demet fleklinde, zigomorf, er-difli veya tek efleylidir. Periant 4-8, birleflik sepalli ve çan fleklindedir. Pistil 1, ovar-yum üst durumlu ve 2 karpellidir. Meyve samara veya drupad›r.

Kuzey Yar›mkürenin tropik ve subtropik bölgelerinde yay›l›fl göstermekte olup,ülkemizde 3 cins ve 8 türü bulunur. Bunlardan baz›lar›, Ulmus glabra Hudson(karaa¤aç), Zelkova carpinifolia (Pallas) C.Koch., Celtis australis L. (çit-lenbik)’ dir.

Familia Cannabaceae (Kenevirgiller)‹ki evcikli, çok veya bir y›ll›k, süt içermeyen, dik ya da t›rman›c› otsulard›r. Yap-raklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya palmat lopludur. Çiçekler tek efleyli, ›fl›n-sal simetrili; erkek çiçekte periant 5 parçal›, stamen 5; difli çiçeklerde ise periantparçalanmam›fl ve çanak fleklinde. Ovaryum üst durumlu 1 lokuluslu, 2 karpellidir.Meyve, periant taraf›ndan sar›lm›fl bir akendir.

1176. Ünite - Magnol iopsida I I : Hamamel idae, Caryophyl l idae, Di l leni idae

fiekil 6.1

a b

d

e

a. Liquidambarorientalis a. yaprakve meyve, b. erkek(e) ve difli (d) çiçekdurumu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Samara: Kanatl› meyve.Kanatl›, aç›lmayan kurumeyve.

Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 2 cins ile 4 tür içerir.Ülkemizde 2 cinsi ve bunlara ait birer türü bulunur.

Bu familyan›n üyeleri, lif ve içki sanayiine önemli hammadde sa¤lar. Ayr›cauyuflturucu droglar elde edilir.

Cannabis sativa L. (kenevir, kendir, esrarotu): Gövdesinden kendir veyakenevir ad› verilen ve dokumac›l›kta kullan›lan lif elde edilir. Çiçek ve yaprakl›dallar› sakinlefltirici ve uyuflturucu bir drog (Herba cannabis) içerir. Ayr›ca bitkinindifli çiçek durumlar›n› tafl›yan dallar› esrar yap›m›nda kullan›l›r.

Humulus lupulus L. (flerbetçiotu): Bitkinin difli çiçek durumlar›ndaki çiçekve brakteollerindeki salg› tüylerinin içerdi¤i maddeler (Strobili lupili ve Glandula-e lupili) sakinlefltirici olarak ve bira yap›m›nda kullan›l›r.

Familia Moraceae (Dutgiller)Tek veya iki evcikli, süt içeren, yaprak döken veya herdem yeflil a¤aç veya çal›lar,nadiren otsulard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit veya palmat loplu-dur. Çiçekler genellikle kimoz durumlarda, tek efleylidir. 2 dairede dizilmifl tepal-ler, serbest veya birlefliktir. Erkek çiçekte petaller 4 (bazen 2-6), stamenler 1-4 vetepallerin önündedir. Difli çiçekte tepaller 4; ovaryum üst veya alt durumlu, 1 lo-kuluslu, 2 karpellidir. Meyve drupa, nuks veya etli bir reseptakulum içinde aken-dir. Tek meyveler kendi aralar›nda veya periant ya da reseptakulumla birleflerek,çeflitli flekillerde olabilen bileflik meyveler olufltururlar.

Genellikle tropiklerde, az olarak da subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde2 cins ve 4 türü bulunur.

Morus alba L. (beyaz dut a¤ac›) ve Morus nigra L. (kara dut a¤ac›): Mey-veleri g›da maddesi olarak tüketilir.

Ficus carica L. (incir) meyveleri besin olarak kullan›l›rken, Ficus elasticaRoxbg. (lastika¤ac›)’n›n gövdesinden kauçuk elde edilir.

Familia Urticaceae (Is›rgangiller)Bir veya iki evcikli, süt içermeyen, bir veya çoky›ll›k otsular veya çal›lar, nadirena¤açlar veya t›rman›c›lard›r. Birçok cinsinde yak›c› tüyler bulunur. Yapraklar basit;almaçl› veya karfl›l›kl›d›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda kimoz durumda veya tekçiçe¤e kadar indirgenmifl, tek veya iki efleylidir. Periant ›fl›nsal simetrili 4-5 parça-l›, erkek çiçekte stamenler 4; filamentler tomurcukta çiçe¤in ortas›na do¤ru k›vr›k-t›r. Çiçek aç›l›nca filamentler aniden geriye do¤ru gider ve böylece polenler etrafayay›l›r. Difli çiçekte, stamenler pul fleklinde körelmifl, ginekeum 1 pistilli, ovaryumüst veya alt durumlu, 1 lokuluslu, 1 karpellidir. Meyve kal›c› periant ile örtülü akenveya drupad›r.

Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 2 cins ve 9 türü vard›r. Urtica L. (›s›rgan): Yak›c› tüyler tafl›yan tek veya çok y›ll›k otsulard›r. Ülke-

mizde 5 türü bulunur. U. pilulifera L., U. dioica L en çok bilinenleridir.

Ordo JuglandalesBir evcikli, yaprak döken veya herdem yeflil sert odunlu a¤açlard›r. Yapraklar al-ternat veya nadiren karfl›l›kl›, pinnat veya trifoliatt›r. Çiçekler tek veya iki efleyli,periantl› veya periants›zd›r. Erkek çiçekler sark›k amentum durumlarda ve stamen-ler çok say›dad›r (fiekil 6.2). Difli çiçeklerde ovaryum 2 karpelli ve alt veya üst du-rumludur. Meyve drupa veya kanatl› nukstur.


Familia Juglandaceae (Cevizgiller)Yapraklar kokulu, imparipinnat ve stipülsüzdür. Çiçekler tek efleyli, erkek çiçekbir önceki y›l›n sürgünleri üzerinden ç›kan uzun ve sert sark›k amentum durumla-r›ndad›r. Periant 3-6 loplu veya yoktur. 3-40 adet stamen vard›r. Difli çiçekler yenisürgünlerin ucunda, dik rasemus veya sark›k spika durumdad›r. Periant 4 parçal›-d›r. Ovaryum alt durumlu, üstte 1, altta 2-4 lokuluslu, genellikle 2 karpelli (nadi-ren 3). Meyve drupams› nuks olup, etli eksokarp› tanenli maddeler içerir.

Meyvelerinden, ya¤›ndan ve kerestesinden yararlan›l›r. Süs bitkileri olarak dakullan›l›r.

Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familya 6 cinse ait yaklafl›k 60 tür içe-rir. Ülkemizde ise 2 cins ve 2 türü bulunur.

Juglans regia L. (ceviz): 20-30 m’ye kadar boylanabilen genifl taçl› a¤açlard›r.Meyve genifl bir drupad›r. Tohum endospermsiz ve kotiledonlar girintili ç›k›nt›l›,ya¤ca zengindir.

Ordo FagalesBir evcikli a¤aç, a¤açc›k ve çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit ve stipüllüdür. Çi-çekler tek efleyli (nadiren erdifli), periantl› veya periants›zd›r. Çiçek durumu amen-tum, çiçekler ço¤unlukla yapraklardan önce veya ilk beliren yapraklarla birlikteaçarlar. Stamenler 2- çok, ço¤unlukla petallerin önündedir. Ovaryum alt durumlu-dur. Meyve endospermsiz tek tohumlu nukstur.

Familia Fagaceae (Kay›ngiller)Bir evcikli, yaprak dökücü veya herdemyeflil a¤aç veya çal›lard›r. Çiçekler tekefleyli. Erkek çiçekler sark›k amentum veya uzun sap› olan küresel baflaklardad›r.Periant 4-7 loplu, stamenler 4-40 adettir. Difli çiçekler 1-3 adet, spika durumda ve-ya erkek çiçek durumunun dibindedir. Periant 4-6 loplu, çiçeklerin veya çiçek du-rumlar›n›n taban›nda braktelerin birleflmesinden oluflmufl çanak fleklinde bir kupu-la bulunur. Bu yap› geliflerek meyveyi sarar ve üzerinde pulsu ya da dikensi ç›k›n-t›lar tafl›r.

Genellikle Kuzey Yar›kürede ›l›man ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterenfamilya 7 cinse ait 600 kadar tür içerir. Ülkemizde 3 cins ve 21 türü bulunur.


fiekil 6.2

a b

Juglans regia’n›n a.erkek çiçek durumkümesi b. tekerkek çiçek durumu(amentum)

Sert olan kerestesinden yararlan›l›r, meyveleri yenir ve süs bitkisi olarak kulla-n›l›r.

Bu familyan›n önemli üyeleri flunlard›r: Fagus L. (kay›n a¤ac›): 40 m’ye kadar büyüyebilen yaprak döken a¤açlard›r.

Ülkemizde ise 2 türü mevcuttur. Bunlar, F. orientalis Lipsky (do¤u kay›n›) veF. sylvatica L. (Avrupa kay›n›) (fiekil 6.3 a)’d›r.

Castanea sativa Miller (Kestane a¤ac›): Kupula 4 parçal›, sert dikenli vemeyveyi tamamen sar›c›d›r (fiekil 6.3 b ve 6.4).

Quercus L. (mefle a¤ac›): Kupula çok say›da üstüste binmifl pulludur. Baz›türlerinin odunu sert ve k›ymetlidir. Ayr›ca kabuk ve kupulalar›ndan elde edilentanenli maddeler sepicilikte kullan›l›r. Kuzey yar›küre ve tropiklerde yay›l›fl göste-rir ve 600 dolaylar›nda türü vard›r. Ülkemiz Quercus cinsinin yay›l›fl ve tür zengin-li¤i bak›m›ndan dünyan›n en zengin merkezlerinden birini oluflturur ve 18 türüvard›r. Bunlardan baz›lar›, Q. robur L. (sapl› mefle) Q. infectoria Oliver. (ma-z› meflesi), Q. pubescens Willd. (tüylü mefle), Q. ithaburensis Decne. ssp.macrolepis (Kotschy) Hedge et Yalt. (palamut meflesi) ve Q. coccifera L.(kermes meflesi)’d›r (fiekil 6.5 a,b).


a b

fiekil 6.3

a. Fagus sylvaticadifli çiçekler b. Castanea sativaerkek çiçek durumu

fiekil 6.4

Castanea sativa,meyveyi sarankupula

Quercus infectoria (maz› meflesi)’n›n ekonomik önemi hangi özelli¤inden kaynaklan-maktad›r?

Familia Betulaceae (Huflaa¤ac›giller)Bir evcikli yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit, genellikledökülücü stipüllüdür. Çiçekler tek efleyli, erkek çiçekler sark›k amentumlarda, pe-riants›z veya 4 küçük tepalden oluflmufl periantl›, 2-10 stamenlidir. Difli çiçeklersark›k veya dik durufllu amentumlarda veya dik durufllu spikalardad›r. 1 pistilli.Ovaryum alt durumlu, 2 lokuluslu, her lokulus 1-2 ovüllüdur. Meyve küçük nuksveya samarad›r.

Bu familya üyelerinin kerestesinden yararlan›l›r, meyveleri yenir ve ya¤ eldeedilir. Süs bitkileri olarak kullan›lan türleri de vard›r. Corylus avellana L (f›nd›k)(fiekil 6.6 a), Carpinus betulus L. (adigürgen) (fiekil 6.6 b), Betula pendulaRoth. ve Alnus glutinosa (L) Gaertner önemli türleridir.

Ordo CasuarinalesTek veya iki evcikli, herdemyeflil a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar bir halkada, kü-çük ve pulsu yap›dad›r. Çiçekler bir efleyli, periant yoktur. Erkek çiçekler spika, di-fli çiçekler küresel baflaklardad›r. Meyve odunsu yap›daki 2 brakteol ile çevrilmiflkanatl› bir nukstur. Tek familyas› vard›r.


fiekil 6.5

a b

Quercus cocciferaa. genel görünüfl, b.erkek çiçekdurumlar›toplulu¤u (amentumlar)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 6.6

a b

a. Coryllusavellana (f›nd›k),b. Carpinus betulus(gürgen)

Familia Casuarinaceae (Demira¤ac›giller)Sürgün uçlar›nda bulunan erkek çiçekler 4 brakteollü, 1 stamenlidir. Kozala¤abenzeyen küresel baflc›klarda bulunan difli çiçekler bir brakte ve 2 brakteollüdür.

Familyan›n tek cinsi Casuarina’d›r. 40-50 kadar tür içeren bu cins Avustralya,Yeni Kaledonya ve Malezya’da yay›l›fl gösterir. Bunlardan C. equisetifolia L. (de-mira¤ac›) Bat› ve Güney Anadolu’da çok yayg›n olarak yetifltirilir

Görünüfl olarak çamlarla kar›flt›r›lan bu a¤açlar›n, oldukça sert ve dayan›kl›olan odunu süs eflyas› yap›m›nda kullan›l›r.

http://en.wikipedia.org/wiki/Casuarina_equisetifolia adresinden bu türe iliflkin ayr›nt›l›bilgi ve fotograflara ulaflabilirsiniz.

SUBCLASSIS III CARYOPHYLLIDAESepaller birleflik veya serbesttir. Petalli veya petalsizdirler. Stamenler çok say›da ol-duklar› zaman sentrifugald›r. Polen taneleri trinukleat veya nadiren binukleatt›r.Ginekeum monokarp, bazen sinkarpt›r. Plasentasyon serbest sentraldan bazala ka-dar de¤iflir. Tohumun g›da deposu tipik olarak niflastad›r.

Sekonder bileflik olarak ço¤unda betalsinler üretilir.Caryophyllidae alts›n›f› 3 ordo, 14 familya ve yaklafl›k 11.000 türden oluflmufl-

tur Türlerin 9/10’u Caryophyllales ordosunda toplanm›flt›r. Bu alts›n›fta inceleyece-¤imiz ordo ve familyalar›n s›n›fland›r›lmas›n› Tablo 6.2’de bulabilirsiniz.

Ordo CaryophyllalesBir veya çoky›ll›k, ço¤unlukla otsu nadiren çal› veya a¤açlar veya t›rman›c›lard›r.

Sepaller birleflik veya serbest, petaller var veya yoktur. Stamenler 1- çok, gine-keum apokarp bazen sinkarpt›r. Ovaryum üst veya alt durumlu. Plasentasyon ba-sal, eksensel, parietal veya serbest-sentraldir. Tohumlar k›vr›k embriyolu ve embri-yolar perisperm ile çevrilidir.

Familia Cactaceae (Kaktüsgiller)Çoky›ll›k, sukkulent otsu veya odunsu bitkilerdir. Yapraklar alternat, pulsu veyadikensi, nadiren tamd›r. Çiçekler genellikle tek, bazen kümeler halinde; erdifli veaktinomorftur. Hipantium ovaryuma bitiflik veya serbesttir. Periant çok tepalli, sta-menler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 3- çok karpelli, çok ovüllüdür.Meyve bakkad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 6.2Caryophyliidaealts›n›f›ndaincelenecekgruplar›ns›n›fland›r›lmas›.

Subclassis Caryophyllidae

Ordo Caryophyllales

Familia Cactaceae

Familia Chenopodiaceae

Familia Amaranthaceae

Familia Portulacaceae

Familia Caryophyllaceae

Ordo Polygonales

Familia Polygonaceae

Ordo Plumbaginales

Familia Plumbaginaceae

Özellikle Amerika çöllerinde yay›l›fl gösteren familyan›n baz› türleri süs bit-kileri olarak yetifltirilir ve baz› yörelerde meyveleri yenir. Yurdumuzda en çokbilineni, do¤allaflm›fl olan Opuntia ficus-indica Mill. (kaynanadili, hintin-ciri)’dir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Opuntia_ficus-indica adresinden bu türe iliflkin ayr›nt›l› bilgive fotograflara ulaflabilirsiniz.

Ayr›ca bu familyan›n pek çok türü ülkemizde seralarda süs bitkisi olarak yetifl-tirilir. Bunlardan baz›lar›: Cereus, Cephalocereus, Echinocereus, Echinocac-tus’dur.

Familia Chenopodiaceae (Kazaya¤›giller)Bir, iki veya çoky›ll›k, ço¤unlukla halofit ve sukkulent otsular veya çal›lard›r. Yap-raklar alternat veya opozit; tam, loplu veya pinnat parçal›, bazen silindirik ve etli,bazen pul fleklinde, stipülsüzdür. Çiçek durumu s›k dikasiyum, spika veya paniku-lad›r. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorf, periant tek serili 2-5, birleflik se-pallerden oluflmufl, petaller yoktur. Pistil 1, tek lokuluslu, 2-3 karpelli, tek ovüllü-dür. Meyve periantla sar›lm›fl olan küçük bir nuks veya kapsulad›r.

Il›man ve subtropik bölgelerde, genellikle tuzlu ortamlarda yay›l›fl gösterirler. fieker pancar›nda oldu¤u gibi baz› türleri ekonomik olarak önemli olup baz›la-

r› sebze olarak yenilir. Beta vulgaris L. (yabani pancar), B. vulgaris L. provar.altissima (Doll) Helm. (fleker pancar›), B. vulgaris L. subsp. rapa f.rubra(k›rm›z› pancar), B. vulgaris L. var. cicla (L) Moq. (paz›), Spinacia olerace-a L. (›spanak), Salicornia europaea L. (deniz börülcesi, kurflun otu) bu fa-milyada yer alan baz› türlerdir.

http://www.plantsystematics.org/cgi-bin/dol/dol_terminal.pl?taxon_name=Chenopodi-aceae&rank=family adresinden bu familyaya ait bitkilerle ilgili görsellere ulaflabilirsiniz.

Chenopodiaceae’den hangi bitkiler sebze olarak tüketilir?

Familia Amaranthaceae (Tilkikuyru¤ugiller)Bir veya çoky›ll›k otsular, nadiren a¤aç veya çal›lar veya t›rman›c›lard›r. Yapraklaralternat veya karfl›l›kl›, basit, düz kenarl›d›r. Çiçekler erdifli, nadiren tek efleyli, ra-semus veya spikalardad›r. Periant tek serili, ›fl›nsal simetrili, sepaller 3-5 adet ser-best veya k›smen birlefliktir. Petal yoktur. Stamenler 5. Ginekeum 1 pistilli; ovar-yum üst durumlu, tek lokuluslu, 2-3 karpelli, tek ovüllüdür. Meyve genellikle akenveya kapakl› kapsula, bazen de nuks veya bakkad›r.

Tropik, subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir. Bahçelerimizde süs bit-kileri olarak yetifltirilir, baz› türleri az da olsa sebze olarak yenilir. Ülkemizde Ama-ranthus L. (tilkikuyru¤u) retroflexus L., A. deflexus L., A. albus L. türleriyayg›nd›r. Celosia argentea L. (horozibi¤i) ise do¤al olmayan bir süs bitkisidir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Celosia_argentea adresinden bu bitkiye iliflkin daha fazla bil-gi ve resimlere ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Do¤allaflm›fl bitki: Do¤alolarak baflka ülkelerdeyaflayan, ancak baflkaülkelerin benzer koflullarasahip bölgelerinde dekendili¤inden yaflayan bitki

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Familia Portulacaceae (Semizotugiller)Bir veya çoky›ll›k otsular veya yar›çal›ms›lar. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, ge-nellikle etli, stipüller zar›ms› veya k›ls› yap›dad›r. Çiçekler tek, kimoz veya rasemusdurumunda, erdifli, aktinomorf simetrilidir. Periant 2 serili; sepaller 2 serbest veyakaidede birleflik, petaller 4-6, serbest veya kaidede birlefliktir. Ginekeum 1 pistilli,ovaryum üst, alt veya orta durumlu, 1 lokuluslu, 2-3 karpellidir. Meyve kapsula ve-ya nadiren nukstur.

Kozmopolit olan familyan›n yurdumuzda 2 cinsi ve 3 türü vard›r. Portulacaoleracea L. (semizotu), besin olarak kullan›lan bir bitkidir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Portulaca_oleracea adresinden bu bitkiye iliflkin daha fazlabilgi ve resimlere ulaflabilirsiniz.

Familia Caryophyllaceae (Karanfilgiller)Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren de yar›çal›ms›lar. Yapraklar karfl›l›kl› veya birhalkada alternat, basittir. Çiçekler erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, genel-likle basit veya birleflik dikazyum durumlar›nda, nadir olarak tek ve uçtad›r. Çi-çeklerde sepal 4-5 serbest veya dipte birleflik, petal 4-5, nadiren yok, serbesttir.Stamenler 3-10, nadir olarak yoktur. Bazen petalsi staminodlar var. Ginekeum 1pistilli; ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 2-5 karpelli, çok ovüllüdür. Plasentas-yon serbest sentral. Meyve difller veya valflerle aç›lan kapsula, nadiren nuks veyabakkad›r.

Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familya üyeleri daha çok Akdeniz iklimininhakim oldu¤u yerlerde yo¤unlaflm›fllard›r. Ülkemizin önemli bir familyas›d›r. Süsbitkileri olarak yetifltirilir.

Silene L. ve Dianthus L. en çok tür içeren cinslerdir. Familyan›n baz› bitkile-ri flunlard›r: Saponaria mesogitana Boiss.(sabunotu) (fiekil 6.7 a), Gypsophi-la venusta Fenzl. (çövenotu), Dianthus erinaceus Boiss. (dikenli karanfil)(fiekil 6.7 b), Agrostemma githago L. (karamuk), Silene italica (L) Pers.

Ordo PolygonalesBir veya çok y›ll›k otsular, çal›lar veya nadiren a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadi-ren karfl›l›kl›, stipüller tüp fleklini alarak okrea ad›n› alan yap›y› oluflturur. Petalleryoktur. Ordonun tek familyas› vard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a b

fiekil 6.7

a. Saponariamesogitanab. Dianthuserinaceus var.erinaceus

Okrea: Bo¤um k›n›,Kulakç›klar›n kaynaflmas› ilegövdeyi halka fleklindesaran k›n.

Familia Polygonaceae (Karabu¤daygiller, çobande¤ne¤igiller)Yapraklar basit, lanseolat, eliptik, reniform, hastat ve sagitatt›r. Çiçekler spika, pa-nikula veya demetlerde, ›fl›nsal simetrilidir. Periant 2 dairede dizilmifl 3-6 parçal›olup kaidede birleflmifltir. Stamenler 6-9. Ginekeum 1 pistilli; ovaryum üst durum-lu, 3 köfleli, genellikle 1 lokuluslu, 2-4 karpelli, tek ovüllüdür. Meyve köfleli veyakanatl› bir akendir.

Genellikle Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterir. Baz› türleri süs bitkisi, baz›lar› dabesin olarak yenilir.

Polygonum L. (çobande¤ne¤i) ile Rumex L. yurdumuzda en çok türü olancinslerdir. Polygonum cognatum Meissn. (mad›mak), Rumex patientia L.(labada) yenen bitkilerdir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Polygonum adresinden P. cognatum, http://en.wikipedi-a.org/wiki/Rumex_patientia R. patientia türlerine iliflkin resimlere ulaflabilirsiniz.

Ordo PlumbaginalesOtsular veya çal›lar veya t›rman›c› bitkilerdir. Stipül yoktur. Sepaller birlefliktir.Ovül-1. Tek familya içerir.

Familia Plumbaginaceae (Diflotugiller)Yapraklar alternat veya kaidede rozet dizilifllidir. Çiçek durumu spika, panikula vebaflc›ks›d›r. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, genellikle zar›m-s› ve kal›c›d›r. Petaller 5, kaidede birlefliktir. Stamenler 5 ve korolla loplar›n›n kar-fl›s›ndad›r. Ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 5 karpellidir.Meyve kaliks taraf›ndan sar›lm›fl nuks veya kapsulad›r.

Bu familyan›n üyeleri genellikle Akdeniz yöresinde yay›l›fl gösterirler. Acant-holimon Boiss. (kardikeni) ve Limonium Miller. (kuduzotu) ülkemizdekiönemli cinslerdir.

SUBCLASSIS IV DILLENIIDAEÇiçekler çok petalli, nadiren petalsiz veya nadiren petaller birlefliktir. Petaller bile-flik ise, korolla loplar›ndan daha çok say›da stamen ve staminod içerirler veya fila-mentler do¤rudan reseptakuluma ba¤lan›rlar ya da stamenler korolla loplar›n›nkarfl›s›nda bulunurlar. Polen taneleri binukleat veya daha seyrek trinukleat, tri-aperturat (trikolporat)’t›r. Ginekeum sinkarp veya nadiren (özellikle Dilleniales’te)apokarp’t›r. Endosperm var veya yok, ancak perisperm ço¤unlukla bulunmaz.

Dilleniidae üyeleri tanen içerir, betalain bulunmaz ve ço¤unlukla alkoloidlercefakirdir. Capparales, Betales ile Violales ordosunun birkaç familyas›nda hardalya¤lar› karakteristik bilefliklerdir.

Bu alts›n›f 13 ordo, 77 familya ve yaklafl›k 25.000 tür içermektedir. Türlerin3/4’ünden fazlas› 5 ordoda (Violales, Capparales, Ericales, Theales ve Malvales)toplanm›flt›r.

Bu alts›n›f›n ünitemizde incelenecek ordo ve familyalar›n› Tablo 6.3 de görebi-lirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ordo DillenialesOtsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya nadiren karfl›l›kl›d›r. Çiçek-ler erdifli veya tek efleyli, aktinomorftur. Sepaller 5, serbest, petaller 5, bazen 6-10,serbest, stamenler çok say›dad›r. Karpeller serbesttir.

Familia Paeoniaceae (fiakay›kgiller)Yapraklar alternat, bileflik, stipulsüzdür. Çiçekler ço¤unlukla tek, erdiflidir. Sta-menler çok say›da ve sarmal dizilifllidir. Ginekeum 5-2, serbest karpellidir.Ovaryum üst durumlu, ovül çok say›dad›r. Meyve çeperi etli veya derimsi olanbir foliküldür.

Genellikle Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösteren familyan›n 1 cins ve 33 türü var-d›r. Süs bitkisi olarak yetifltirilirler.

Paeonia L. (flakay›k): Ülkemizde 7 türü bulunur. P. turcica Davis et Cul-len. ülkemizde yaln›z Antalya ve Denizli yörelerinde yay›l›fl gösteren endemik birtürdür. P. mascula (L.) Miller (fiekil 6.8) ve P. peregrina Miller ise di¤er önem-li türlerdir.


Tablo 6.3Dilleniidaealts›n›f›n›n ünitekapsam›ndaincelenecekgruplar›n›ns›n›fland›r›lmas›.

Subclass IV. Dilleniidae

Ordo Dilleniales

Familia Paeoniaceae

Ordo Theales

Familia Theaceae

Familia Clusiaceae

Ordo Malvales

Familia Tiliaceae

Familia Sterculiaceae

Familia Malvaceae

Ordo Nepenthales

Familia Nepenthaceae

Familia Droseraceae

Ordo Violales

Familia Cistaceae

Familia Violaceae

Familia Tamaricaceae

Familia Cucurbitaceae

Familia Begoniaceae

Ordo Salicales

Familia Salicaceae

Ordo Capparales

Familia Capparaceae

Familia Brassicaceae

Ordo Ericales

Familia Ericaceae

Ordo Primulales

Familia Primulaceae

fiekil 6.8

Paeonia mascula

Ordo ThealesA¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli,basit, nadiren birlefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, sepaller 5-7, petaller 5 (nadiren 4), stamenler çok say›da, ginekeum 3-5 serbest karpellidir.Önemli familyas› Theaeceae’dir.

Familia Theaceae (Camelliaceae, çaygiller)Yapraklar alternat, basit, derimsi veya zars›, stipulas›zd›r. Çiçekler genellikle yap-rak koltuklar›nda tek tek veya nadiren gruplar halinde ç›karlar. Periant parçalar›sarmal diziliflli, sepaller ve petaller serbest veya dipte birlefliktir. Stamenler de ser-best veya dipte birleflmifl veya petal diplerine ba¤l› 5’li demet halindedir. Gineke-um 1 pistilli. Ovaryum üst durumlu, 3-5 lokuluslu ve karpelli, ovül 2-çok say›da-d›r. Meyve genellikle lokulusit veya septisid kapsulad›r.

Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösteren familyada bulunan Camellia sinen-sis (L.) O.Kuntze (çay a¤ac›) bitkisinin yaprak ve tomurcuklar›ndan yeflil ve k›r-m›z› çay elde edilir. Baz› türleri Camellia japonica L. (kamelya) da süs bitkisiolarak yetifltirilir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Camelia_sinensis adresinden çay bitkisinin resimlerini göre-bilirsiniz.

Familia Clusiaceae (Guttiferae, binbirdelikotugiller)Bu familyan›n üyelerinin tüm vejetatif k›s›mlar›nda reçine boflluklar› vard›r ve bun-lar yapraklarda saydam noktalar halinde görülürler. Yapraklar karfl›l›kl› veya daire-sel diziliflli, nadiren alternat; basit ve stipulas›zd›r. Çiçekler tek, kimoz veya tirso-id durumda, genellikle erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 2-10veya daha çok, üstüste binmifl, petaller 4-12, üstüste binmifltir. Stamenler az veyaçok say›da veya dipte birleflmifl 3-5 demet halindedir. Ginekeum 1 pistilli, ovaryumüst durumlu, 1-çok lokuluslu, karpeller 3-5 veya lokulus say›s› kadard›r. Ovüller 1-çoktur. Meyve genellikle kapsula, nadiren bakka veya drupad›r.

Daha çok tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterir. Kerestesinden vemeyvesinden yararlan›l›r, ilaç, zamk ve parfümeri sanayiinde kullan›l›r. Ülkemizdetek Hypericum L. (binbirdelikotu) (fiekil 6.9) cinsi vard›r.

Hypericum (binbirdelik otu)’un yurdumuzda 80 civar›nda türü vard›r. Yapraklar› günefletutulursa, üzerinlerinde parlak salg› cepleri görülür. Binbirdelik ad›n› da bu özelliklerinedeni ile alm›fllard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 6.9

Hypericum sp.

Tirsoid: Ekseni belirginolmayan s›k bileflik salk›m(panikula).

Ordo MalvalesMüsilaj hücreleri içeren otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat diziliflli-dir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller (3) 5, serbest veyabirleflik. Petaller (3) 5, serbest veya bileflik, nadiren yok. Stamenler 5- çok say›da,bazen filamentleri birleflik ve stilusun etraf›nda bir tüp (kolumna) fleklindedir.Ovaryum 2- çok lokulusludur.

Familia Tiliaceae (Ihlamurgiller)Bir veya çok y›ll›k, herdem yeflil veya yaprak dökücü a¤aç, çal› veya nadiren otsu-lar. Yapraklar alternat, basit, stipül var veya yoktur. Pistil 1, ovaryum üst durumlu,2-20 lokuluslu, ovüller 1-çoktur. Meyve bakka, drupa veya nukstur.

Ço¤unlukla tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Kerestesinden yararlan›l›r,jüt elde edilir ve süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Ülkemizde sadece Tilia L. (›hlamur a¤ac›) cinsi do¤al yay›l›fl göstermektedir(fiekil 6.10). Halk aras›nda ›hlamurun brakte ve çiçekleri çay olarak kullan›lmaktad›r.

Familia Sterculiaceae (Kakaogiller)Yapraklar alternat, basit veya birleflik, stipüller erken dökülücüdür. Kauliflorigösteren çiçekler, yaprak koltuklar›nda de¤iflik durumlarda veya nadiren uçtad›r.Stamenler 1- çok dairede ve birleflerek tüp meydana getirmifller veya serbesttir. ‹lkdairedekiler verimsiz (staminod) dir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4-5 lokulusluve karpelli, ovüller her lokulusta 2-çok adettir. Meyve flizokarp veya kapsulad›r.

Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterir.Kakao ve kola elde edilir, süsbitkileri olarak yetifltirilirler. Cola (Schott) Endl. (kola a¤ac›)’ n›n tohum kabuk-lar› kolal› içecek, Theobroma cacao L. (kakao a¤ac›) ’n›n tohumlar› çikolata ya-p›m›nda kullan›l›r.

Familia Malvaceae (Ebegümecigiller)Yapraklar alternat diziliflli, tam veya palmat loplu, stipüllüdür. Genellikle epikaliksvard›r. Stamenler çok say›da ve filamentleri stilusu saran bir tüp fleklinde (kolum-na) birleflmifltir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2-çok lokuluslu ve karpelli, ovüllerher lokulusta 1- çok adettir. Meyve pek çok merikarpa ayr›lan bir flizokarp, nadi-ren bakka, samara veya kapsulad›r.

Kozmopolit olan familya üyelerinin liflerinden ve meyvelerinden yararlan›l›r vesüs bitkisi olarak kullan›l›r.


fiekil 6.10

Tilia sp. (›hlamur)

Kauliflori durumu:Çiçeklerin do¤rudan anagövde veya yan dallarüzerinde bulunmas›d›r.

fiizokarp: Bileflik birovaryumdan oluflan,karpelleri yar›larak iki ya dadaha çok parçaya ayr›lankuru meyve, yar›lan meyve.

Merikarp: Bileflik birovaryumdan meydana gelenve karpellerin birleflmeyerlerinden ayr›lan tektohumlu kuru meyvelerin herbiri.

Hibiscus esculentus L. (bamya): Ülkemizde kültürü yap›lan, meyveleri mü-silaj bak›m›ndan zengin olan ve sebze olarak kullan›lan bir bitkidir.

Malva sylvestris L. (ebegümeci), ilaç ve besin olarak çok kullan›lan do¤albir bitkidir.

Ayr›ca Althaea L. (hatmi) türleri süs bitkisi, Gossypium L. (pamuk) türlerilifleri için kültürü yap›lan ekonomik bitkilerdir.

Yukar›daki cinslere ait görsellere http://en.wikipedia.org/wiki/Malva_sylvestris vehttp://en.wikipedia.org/wiki/Gossypium adreslerinden ulaflabilirsiniz.

Ordo Nepenthales (Böcek kapanlar)Otsular veya çal›lard›r. Yapraklar alternat veya diptedir. Çiçekler erdifli, aktino-morftur. Sepaller 3-5 serbest veya kaidede birleflik, petaller 5, serbest veya hiç yok,stamenler çok say›dad›r. Ovaryum 3-5 veya 1 lokulusludur.

Familia Nepenthaceae (Suibri¤igiller)‹ki evcikli otsular veya t›rman›c› çal›lard›r. Yapraklar alternat, sap, aya, sülük ve uçk›sm›nda bulunan kapakl› bir ibrik fleklindeki yap›dan oluflmufltur. Çiçekler rase-mus veya panikulada, küçük ve yeflildir. Sepal 3-4, serbest, petaller yoktur. Erkekçiçeklerde stamenler 4-24 adet ve filamentler birleflerek bir sütun oluflturmufl. Difliçiçekler 1 pistillidir. Ovaryum üst durumlu, 3-4 lokuluslu ve karpelli, çok tohum-ludur. Meyve uzun bir lokulusit kapsulad›r.

Nepenthes L. (suibri¤i) bu familyan›n Uzak Do¤u, Filipinler, Borneo, fieyseladalar›ndaki ormanlarda yay›l›fl gösteren tek cinsidir ve 70 kadar türü vard›r.

Familia Droseraceae (Sinekkapangiller)Böcek yiyen, salg› tüylü, bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar al-ternat, genellikle dipte rozet durumunda, yaprak yüzeyleri böcekleri tutmaya ya-rayan salg› tüyleri ile kapl›d›r ve gereksinim duyduklar› azotun bir k›sm›n› böcek-leri sindirerek sa¤larlar. Çiçekler rasemus, panikula ve bazen tektir. Sepaller 4-5,kaidede birlefliktir. Petaller serbesttir. Stamenler 5-20. Pistil 1, ovaryum üst durum-lu, 1 lokuluslu, 3-5 karpelli, çok ovüllüdür. Meyve lokulusit kapsulad›r.

Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde yaln›z Drosera L. cinsi bulunur.

http://en.wikipedia.org/wiki/Drosera adresinden bu cinse ait fotograflara ulaflabilisiniz.

Ordo ViolalesOtsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçeklererdifli veya tek efleyli, aktinomorf veya zigomorftur. Sepaller 3-6 birleflik ve serbestveya hiç yoktur. Petaller 4-8 veya 14-11 serbest veya birleflik veya hiç yoktur. Sta-menler 1- çok say›da, Ovaryum 1- çok lokulusludur.

Familia Cistaceae (Ladengiller)Çiçekler tek, kimoz veya rasemus durumlardad›r. Sepaller 3-5, serbest, petaller 5,nadiren 3 veya yoktur. Stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 3veya 5-10 karpellidir. Ovüller 2- çoktur. Meyve odunsu veya derimsi yap›da loku-lusit kapsulad›r.

Genellikle Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterirler. Reçinesinin parfümeri sanayiin-de kullan›lmas›n›n yan›nda kayal›k bahçelerde süs bitkisi olarak da yetifltirilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cistus L. (laden) türleri (C. creticus L., C. salviifolius L. C. laurifolius L.)Bat› ve ‹çbat› Anadolu bitki örtüsünde yer al›r. fiekil 6.11

Familia Violaceae (Menekflegiller)Bir veya çok y›ll›k çal›lar, nadiren t›rman›c›lar. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›k-l›, basit, stipüller küçük veya yapra¤a benzer. Çiçekler tek veya de¤iflik durumlar-da, erdifli, zigomorf veya ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, serbest, petaller 5, serbest,en alttaki mahmuzlu, stamen 5. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 3-5karpelli, ovül 1-çoktur. Meyve lokulusit kapsüla veya bakkad›r.

Kozmopolit olan familyadan, ülkemizde tek cins, Viola L. (menekfle) bulunur.Bu cinsin türleri süs bitkisi olarak yetifltirilir ve parfümeri sanayiinde kullan›l›r.

http://en.wikipedia.org/wiki/Viola_(plant) adresinden Viola türlerine iliflkin fotograflaraulaflabilirsiniz.

Familia Tamaricaceae (Ilg›ngiller)Tuzcul veya kurakç›l ortamlarda bulunan çok y›ll›k küçük a¤açlar, çal›lar, bazende yar›çal›lard›r. Yapraklar alternat, küçük, bazen pulsu yap›da, stipulas›zd›r. Çi-çekler tek veya s›k rasemuslarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4-6, serbest,petaller 4-6, serbesttir. Stamenler petal say›s› kadar veya petallerin iki kat› kadar-d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, genellikle 3-4 karpelli, ovül 2-çok-tur. Meyve kapsülad›r.

Daha çok Akdeniz Bölgesinde ve Orta Asya’da yay›l›fl gösterir. Süs bitkisi olarak,boya, ilaç sanayiinde ve a¤açta sineklerin meydana getirmifl oldu¤u urlar (gal) se-picilikte kullan›l›r. Ülkemizde iyi bilinen cinsi 5 türü olan Tamarix L. (›lg›n) d›r.

Familia Cucurbitaceae (Kabakgiller)Bir veya iki evcikli, bir, nadiren çok y›ll›k t›rman›c› ve sürünücü otsular veya çal›-lard›r. Yapraklar alternat, genellikle 5 loplu palmat veya pinnat yada parçal›d›r.Sarmal fleklindeki sülükler genellikle yaprak sap›n›n üst taraf›ndad›r. Çiçekler yap-rak koltuklar›nda kimoz veya tek, tek efleyli, çok ender olarak erdifli, ›fl›nsal simet-rilidir. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birleflik, çan ve ters koni fleklindedir. Stamen-ler 5, anterler “U” fleklinde k›vr›lm›flt›r. Difli çiçekler 1 pistilli, ovaryum alt durum-lu, genellikle 3 karpelli, 1 lokuluslu, ovüller çoktur. Meyve genellikle büyük, ka-bu¤u yumuflak ve odunsu yap›da olan bir bakkad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 6.11

Cistus creticus

S›cak bölgelerde yay›l›fl gösterir. Besin olarak kullan›lan türleri içeren önemlibir familyad›r Ülkemizde 3 cins ve 8 türü do¤al yay›l›fl gösterir. Ayr›ca ekonomikbitki olarak kullan›lan çok say›da kültür taksonlar› da vard›r.

Cucurbita pepo L. (sak›z kaba¤›), C. maxima Duch. (helvac› kaba¤›), Cu-cumis sativus L. (salatal›k, h›yar), C. melo L. (kavun), Citrullus lanatus(Thunb). Matsum. et Naksi. (karpuz), Luffa cylindrica (L.) M. Roem. (lif ka-ba¤›), Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. (sukaba¤›, uzun kabak), Ecballi-um elaterium (L.) A. Rich. (eflek h›yar›, ac› dülek) baz› türleridir.

Familia Begoniaceae (Begonyagiller)Tek evcikli, dik durufllu, sürünücü ya da gövdesiz gibi görünen, bir k›sm› sukku-lent, tuberli veya kal›n rizomlu otsu veya odunsu alçak çal›lard›r.Yapraklar alternat,basit, petiollü ve dip k›sm› asimetriktir. Çiçekler kimoz veya çok nadiren rasemus,tek efleyli, simetri ›fl›nsal veya zigomorftur. Erkek çiçeklerde sepaller 2, petal ben-zeri, petaller 2 (5) küçük veya hiç yoktur. Stamenler çok say›dad›r. Difli çiçeklerdeperiant 2- çok say›da, birbirine benzeyen imbrikat diziliflli petalsi yap›lardan oluflur.

Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 1-3 (6) kanatl›, 3 lokuluslu, 3 karpelli, ovuller çoksay›dad›r, plasentasyon eksenseldir.

Bu familyan›n tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösteren 5 cinsi ve 900 kadar tü-rü vard›r. Begonia L. (begonya) cinsinin pek çok türü ülkemizde iç mekanlardasüs bitkisi olarak kullan›l›r.

Ordo Salicales‹ki evcikli; çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar basit, almaçl›, stipülleridür. Çiçekleri sar-k›k amentumlarda, 2-çok stamenli, tek pistilli, 2-4 karpellidir.Tek familyas› vard›r.

Familia Salicaceae (Sö¤ütgiller)Her çiçek bir braktenin koltu¤undan bulunur ve tek efleylidir. Periant yoktur. Er-kek çiçeklerde stamenler 2- çok, difli çiçeklerde pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1lokuluslu, 2-4 karpelli, ovüller çoktur. Meyve 2-4 valfle aç›lan bir kapsulad›r.

Kozmopolit, ço¤unlukla ›l›man iklimlerde yay›l›rlar. Kerestesinden ka¤›t hamu-ru, kibrit, kutu ve dallar›ndan sepet yap›l›r. Ülkemizde 2 cins ve 27 türü bulunur.

Salix alba L. (aksö¤üt), S.viminalis L. (sepetçisö¤ütü), S. babylonica L.(salk›msö¤üt), Populus alba L. (akkavak), P.tremula L. (titrekkavak) bu fa-milyaya örnek bitkilerdir.

Ordo CapparalesOtsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl› basit veya bileflik-tir. Petaller var veya yoktur. Stamenler 2- çok, tetradinam veya de¤il. Karpel 2-6.

Familia Capparaceae (Kebereotugiller)Stipül küçük, gland veya diken fleklinde, bazen hiç yoktur. Çiçekler genellikle ra-semus durumundad›r. Sepaller 4-8 serbest veya birleflik; petaller 4-çok (bazen hiçyok), eflit veya bazen öndeki 2 tanesi genifltir. Stamenler 4-çok, pistil 1, genellikleuzun bir sap›n ucunda, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 2 (bazen 4) karpelli,ovül az veya çoktur. Meyve valflerle aç›lan kapsula veya bakkad›r.

Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Tomurcuklar› yiyeceklere lezzet ver-mek üzere kapari ad›yla tüketilir ve baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r.

Capparis spinosa L. (dikenlikebere): Ülkemizde bofl tarlalar ile yol kenar-lar›nda görülür (fiekil 6.12 a). Tomurcuklar›, kapari ad› alt›nda baz› yemeklere lez-zet vermek amac›yla kullan›lmaktad›r.


Tetradinam: Dört uzun ve ikik›sa stamenin meydanagetirdi¤i erkek organtoplulu¤u.

Gland: Salg› bezi

Familia Brassicaceae (Cruciferae, hardalgiller)Bir, iki veya çok y›ll›k otsular, nadiren de çal›lard›r. Yapraklar almafll›, nadiren kar-fl›l›kl›, basit, bazen parçal›, stipulas›zd›r. Çiçekler genellikle rasemus durumunda,erdifli, bilateral veya nadiren zigomorf simetrili ve genellikle braktesizdir. Sepaller4, serbest, petaller 4, nadiren hiç yok, haç fleklinde dizilmifltir. Stamenler 6, tetra-dinam. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli ve yalanc› bir bölme ile ayr›lan 2lokuluslu, az ya da çok ovüllüdür. Meyve ço¤unlukla siliqua veya silikula, bazende lomentum veya nukstur.

Kozmopolit olan familya üyelerinin ço¤u kuzey ›l›man kuflakta yay›l›fl gösterir.Sebze olarak kullan›l›r, tohumlar›ndan ya¤ elde edilir ve süs bitkisi olarak yetifltiri-lir. Ülkemizde yay›l›fl gösteren büyük familyalardan biridir.

Brassica oleracea L. (lahana) var. oleracea (bafll›lahana, lahana), B.oleracea var. botrytis L. (karn›bahar), B. rapa L. var. rapa (flalgam), B. na-pus L. (kolza), Sinapis alba L. (beyaz hardalotu), Eruca sativa Miller (ro-ka), Raphanus sativus L. var. radicula (k›rm›z› turp), Lepidium sativum L.(tere), Aubrieta deltoidea (L) DC., Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (ço-ban çantas›), Cheiranthus cheiri L. (flebboy), Draba bruniifolia Stev. (fiekil6.12 b) bu familyan›n ülkemizdeki tar›m ve do¤al bitkilerinden baz›lar›d›r.

Brassicaeae familyas›nda yer alan ve türleri sebze olarak tüketilen bir cinsin sistemati¤iniyap›n›z.

Familia Resedaceae (Muhabbetçiçe¤igiller)Tek veya çok y›ll›k otsular ya da çal›lard›r. Yapraklar almafll›, basit veya pinnat, sti-pül küçük ve gland fleklindedir. Çiçekler rasemus 4-8, serbest, petaller 4-10 serbestveya bazen hiç yok, lasinat lopludur. Stamenler 3-40, pistil 1, ovaryum üst durum-lu, 1 lokuluslu, 2-6 karpelli, ovüller çoktur. Meyve kapsula veya bakkad›r.

Ço¤unlu¤u Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösteren familya üyelerinden ülkemiz-de sadece Reseda L. (muhabbetçiçe¤i) cinsi bulunur. Boya ve parfümeri sana-yiinde kullan›l›r ve süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Ordo EricalesÇo¤unlukla herdemyeflil, çal› ve a¤açc›klard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veyadairesel dizilifllidir. Çiçekler 3-7, birleflik, nadiren yok, stamenler 8 veya 10, ovar-yum 2 veya 4 karpellidir. Meyve kapsula veya bakkad›r.

Familia Ericaceae (Fundagiller)Yapraklar basit ve ço¤unlukla derimsi yap›da, stipulas›zd›r. Çiçekler yaprak kol-tuklar›nda tek veya rasemus ya da panikulalarda, erdifli, ›fl›nsal simetrili veya nadi-


a b

fiekil 6.12

a. Capparis spinosab. Drababruniifolia

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ren hafif zigomorftur. Sepaller 4-7, serbest veya kaidede birleflik, petaller 4-7, bir-lefliktir. Stamenler korolla loplar› kadar veya korolla loplar›n›n 2 kat› say›dad›r. Pis-til 1; ovaryum üst, nadiren alt durumlu, 4-10 (genellikle 5) lokulus ve karpelli,ovüller çoktur. Meyve bakka veya kapsulad›r.

Kozmopolit bir gruptur ve ço¤unlu¤u Himalayalar bölgesinde yay›l›fl gösterir.Süs bitkileri olarak yetifltirilirler. Ülkemizdeki önemli türleri flunlard›r: Arbutus an-drachne L. (sandala¤ac›) (fiekil 6.13 a), A. unedo L. (kocayemifl, da¤çile¤i),Rhododendron ponticum L. (ormangülü, komar) (fiekil 6.13 b), Erica arbo-rea L. (funda), Vaccinium myrtillus L. (yabanmersini, ay›üzümü).

Ar›lar›n Rhododendron’lar›n çiçeklerinden yapt›klar› bal, deli bal olarak adland›r›l›r vezehirlidir.

Ordo PrimulalesTek veya çok y›ll›k otsular, a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› ve-ya dairesel dizilifllidir. Çiçekler aktinomorf, nadiren zigomorftur. Sepaller birleflikveya serbest, petaller birlefliktir. Stamenler korolla loplar› say›s› kadard›r. Ovaryum1 lokulusludur.

Familia Primulaceae (Çuhaçiçe¤igiller)Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lar. Yapraklar›n bazen hepsi dipte, genelliklebasit nadiren pinnat parçal›d›r. Çiçekler skapus veya yaprak koltuklar›nda tek, rase-mus, umbella veya panikula durumlar›nda, erdifli, ›fl›nsal simetrili, kaliks ve korolla4-9 (genellikle 5) loplu, nadiren korolla yoktur. Stamenler korolla loplar› say›s› ka-dar ve korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst, nadiren orta durumlu, tek lokuluslu,5 karpelli, ovüller az veya çoktur. Meyve genellikle 5 diflli veya valfli kapsulad›r.

Ço¤unlu¤u Kuzey Yar›kürede ve özellikle de Alpin bölgelerde yay›l›fl gösterenbu familya üyelerinin baz›lar› süs bitkisi olarak kullan›l›r.

Primula L. (çuhaçiçe¤i) ile Cyclamen L. (s›klamen, domuzturpu, topa-lak, yersomunu) (fiekil 6.13 c), çiçeklerinin güzelli¤i nedeni ile süs bitkisi olarakkullan›lan cinslerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 6.13

a b

c

a. Arbutusandrachne, b. Rhododendronponticum, c. Cyclamenpersicum

Skapus: Ana gövde.


Hamamelidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralamak,

Hamamelidae alts›n›f› küçük, taksonomik olarakizole relikt familyalar›n büyük bir bölümünü içe-rir. Çiçekleri ço¤unlukla periants›z, oldu¤u za-man da çok küçüktür. Stamenler (1) 2- birkaç ta-nedir. Ginekeum 1- birkaç belirgin karpelli, kar-peller az veya çok birleflik veya ovaryum görü-nüfl olarak bir karpellidir. Ço¤unlukla rüzgarlatozlafl›rlar. Embriyolar› çok küçük olup ço¤un-lukla iyi geliflmifl kotiledonlar› vard›r.Bu s›n›f›n üyeleri az veya çok tanin, ço¤unluklaproanthosiyanin ve ellagik, gallik asit, nadirenalkoloid ve iridoid bileflikler içerir.

Hamamelidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdu-

muzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile

çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkile-

rin özelliklerini tan›mak,

Platanus orientalis bu alts›n›f›n ülkemizde yay-g›n olarak görülen bir türüdür. Liquidambar ori-

entalis ise Güneybat› Anadolu’da endemik olarakgeliflir. Juglans regia (ceviz), Fagus (Kay›n), Qu-

ercus (mefle), Morus (dut), Coryllus (f›nd›k), Be-

tula (hufl) gibi a¤açlar, Urtica (Is›rgan) gibi otsubitkiler bu alts›n›fta yer alan bitkiler aras›ndad›r.

Caryophyllidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralamak,

Bu alts›n›f›n üyelerinde sepaller birleflik veya ser-besttir. Petalli veya petalsizdirler. Stamenler çoksay›da olduklar› zaman sentrifugald›r. Polen ta-neleri trinukleat veya nadiren binukleatt›r. Gine-keum monokarp, bazen sinkarpt›r. Plasentasyonserbest sentraldan bazala kadar de¤iflir. Tohu-mun g›da deposu tipik olarak niflastad›r. Sekonder bileflik olarak ço¤unlukla betalsinlerüretilir.

Caryophyllidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdu-

muzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile

çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkile-

rin özelliklerini tan›mak,

Beta vulgaris (yabani pancar), B. vulgaris pro-var. altissima (fleker pancar›), B. vulgaris subsp.rapa f.rubra (k›rm›z› pancar), B. vulgaris var.cicla (paz›), Spinacia oleracea (›spanak), Sali-

cornia europaea (Deniz börülcesi, kurflun otu),Amaranthus (tilkikuyru¤u), Celosia argentea

(horozibi¤i), Saponaria mesogitana (sabunotu),Gypsophila venusta (Çövenotu), Dianthus erina-

ceus (Dikenli karanfil), Agrostemma githago (ka-ramuk), Silene italica, Portulaca oleracea (semi-zotu), Polygonum cognatum (mad›mak), Rumex

patientia (labada), Acantholimon (kardikeni) veLimonium (kuduzotu) Caryophyllidae alts›n›f›n-da yer alan, bir k›sm› yurdumuzda do¤al yay›l›flgösteren veya ekonomik öneme sahip olduklar›için kültür bitkisi olarak yetifltirilen örneklerdir.

Dilleniidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini s›rala-

mak,

Bu alts›n›fta çiçekler çok petalli, nadiren petalsizveya nadiren petaller birlefliktir. Bu son durum-da, ya korolla loplar›ndan daha çok say›da sta-men ve staminod içerirler veya filamentler do¤-rudan resaptakuluma ba¤lan›rlar ya da stamenlerkorolla loplar›n›n karfl›s›nda bulunurlar. Polentaneleri binukleat veya daha seyrek trinukleat,triaperturat (trikolporat)’t›r. Ginekeum sinkarpveya nadiren (özellikle Dilleniales’te) apokarp’t›r.Endosperm var veya yok, ancak perisperm ço-¤unlukla bulunmaz. Dilleniidae üyeleri tanen içerir, betalain bulun-maz ve ço¤unlukla alkoloidlerce fakirdir. Cappa-rales, Betales ile Violales ordosunun birkaç famil-yas›nda hardal ya¤lar› karakteristik bilefliklerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Dilleniidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda

do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli fle-

killerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özel-

liklerini tan›mak,

Paeonia (flakay›k), Camellia sinensis, Cola (ko-la a¤ac›), Theobroma cacao (kakao a¤ac›), Tilia

(›hlamur), Hibiscus esculentus (bamya), Malva

sylvestris (ebegümeci), Althaea (hatmi), Gossypi-

um (pamuk), Cucurbita (kavun, salatal›k ve ka-bak türlerinin yer ald›¤› cins), Citrullus lanatus

(karpuz), Luffa cylindrica (lif kaba¤›), Lagenari-

a siceraria (sukaba¤›, uzun kabak), Ecballium

elaterium (eflek h›yar›, ac› dülek), Salix (sö¤üt),Populus (kavak), Brassica oleracea (lahana) var.oleracea (bafll›lahana, lahana), B. oleracea var.botrytis (karn›bahar), B.rapa var. rapa (flalgam),B. napus (kolza), Sinapis alba (beyaz hardalo-tu), Eruca sativa (roka), Raphanus sativus var.radicula (k›rm›z› turp), Lepidium sativum (tere),Aubrieta deltoidea, Capsella bursa-pastoris (ço-ban çantas›), Cheiranthus cheiri (flebboy), Viola

(menekfle), Arbutus andrachne (sandala¤ac›),A. unedo (kocayemifl, da¤çile¤i), Rhododendron

ponticum (ormangülü komar), Erica arborea

(funda), Vaccinium myrtillus (yabanmersini, ay›-üzümü) bu alts›n›f›n bir k›sm› yurdumuzda do-¤al yay›l›fl alan›na sahip olan üyelerine örnekolarak verilebilir.

6NA M A Ç


1. Difli çiçek durumlar›ndaki çiçek ve brakteollerinde-ki salg› tüylerinin içerdi¤i maddelerin sakinlefltirici ola-rak ve bira yap›m›nda kullan›ld›¤› bitki afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Castanea sativa (Kestane)b. Juglans regia (Ceviz)c. Fagus orientalis (Do¤u kay›n›)d. Humulus lupulus (fierbetçiotu)e. Liquidambar orientalis(Günlük-s›¤ala a¤ac›)

2. Moraceae (Dutgiller)’nin meyve tipi afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Basitb. Bileflikc. Kuru kapal›d. Akene. Samara

3. Görünüfl olarak çamlarla kar›flt›r›lan, oldukça sert vedayan›kl› odunu olan ve süs eflyas› yap›m›nda kulla-n›lan “demira¤ac›” hangi familya içinde yer al›r?

a. Fagaceaeb. Cannabaceaec. Hamamelidaceaed. Casuarinaceaee. Betulaceae

4. Özellikle Amerika çöllerinde yay›l›fl gösteren Cacta-ceae familyas›n›n yurdumuzda en çok bilinen ve meyve-leri yenen do¤allaflm›fl türü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Opuntia ficus-indica (kaynanadili, hintinciri)b. Celosia argentea (horozibi¤i)c. Portulaca oleracea (semizotu) d. Rumex patientia (labada)e. Salicornia europaea (deniz börülcesi, kurflun

otu)

5. Yeflil ve k›rm›z› çay, Camellia sinensis (L.) O.Kuntzebitkisinin hangi organlar›ndan elde edilir?

a. Gövde ve köklerindenb. Köklerindenc. Yaprak ve tomurcuklar›ndan d. Çiçek ve meyvelerindene. Kök ve meyvelerinden

6. Cola (Schott) Endl. (kola a¤ac›), Theobroma cacao

L. (kakao a¤ac›) gibi bitkilerin familyas› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Tiliaceae b. Clusiaceae (Guttiferae) c. Paeoniaceae d. Malvalese. Sterculiaceae

7. Afla¤›dakilerden hangisi Malvaceae familyas›n›nözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Kolumnab. Epikaliksc. Üst durumlu ovaryum d. fiizokarp meyvee. Tek stamen

8. Cucumis melo L. afla¤›dakilerden hangisinin bilimselad›d›r?

a. Kavunb. Karpuzc. Salatal›kd. Kabake. Lif kaba¤›

9. Populus tremula (titrek kavak)’n›n familyas› hangisi-dir?

a. Cucurbitaceaeb. Malvaceaec. Salicaceaed. Violaceaee. Cistaceae

10. Afla¤›dakilerden hangisi Primulaceae familyas›n›nsüs bitkisi olarak kullan›lan cinslerinden biridir?

a. Reseda

b. Cyclamen

c. Arbutus

d. Cistus

e. Vaccinium



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cannabaceae (Ke-nevirgiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Moraceae (Dutgil-ler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Casuarinaceae” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cactaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Theaceae (Camel-liaceae, çaygiller)” bölümünü tekrar gözden ge-çiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Sterculiaceae” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Malvaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cucurbitaceae” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Salicaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Primulaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1

Günlük a¤ac›n›n yay›l›fl alan› çok s›n›rl›d›r. Ç›nar ise ül-kemizde yayg›n olarak bulunur. Bu iki a¤ac› ay›rt etme-mizi sa¤layan en önemli fark meyvelerinden kaynakla-n›r. Günlük a¤ac›nda (Liquidambar orientalis) meyve,lokulusit kapsüla olup genellikle sert, derimsi veyaodunsudur. Ç›nar a¤ac›nda (Platanus orientalis) isemeyve, taban› uzun tüylerle çevrili bir akendir.

S›ra Sizde 2

Quercus infectoria (maz› meflesi) a¤ac›n›n genç dallar›,Cynips gallae-tinctoria adl› böcek taraf›ndan sokulduk-tan sonra fliflkin maz›lar oluflur. Sepicilik ve boyac›l›ktakullan›lan ve %40 oran›nda tanen içeren maz›lar, ihraçedilmektedir.

S›ra Sizde 3

Chenopodiaceae familyas›n›n baz› türleri ekonomik bit-kidir, baz›lar› ise sebze olarak yenilir. Baz› bitkiler flun-lard›r: Beta vulgaris L. (yabani pancar), B. vulgaris L.provar. altissima (Doll) Helm. (fleker pancar›), B. vulga-

ris L. subsp. rapa f.rubra (k›rm›z› pancar), B. vulgaris L.var. cicla (L) Moq. (paz›), Spinacia oleracea L. (›spanak),Salicornia europaea L. (Deniz börülcesi, kurflun otu).

S›ra Sizde 4

Regnum: PlantaeDivisio: MagnoliophytaClassis: MagnoliopsidaSubclassis: DilleniidaeOrdo: CapparalesFamilia: BrassicaeaeGenus: Brassica

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAlt›nayar, G. (1987). Bitkibilimi Terimleri Sözlü¤ü. An-

kara: DS‹ Genel Müdürlü¤ü Matbaas›.Baytop, A. (1972). Farmasötik Botanik. ‹stanbul: ‹stan-

bul Üniv. Matbaas›.Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey and the East

Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh: Edinburg Univ.Press.

Davis, P.H. ve ark. (1988). Flora of Turkey and the East

Aegean Islands (supplement). Vol. 10. Edinburgh:Edinburg Univ. Press.

Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World.

Oxford: Oxford Univ. Press.Kayac›k, H. (1975-1977). Orman ve Park A¤açlar›n›n

Özel Sistemati¤i. II ve III. Angiospermae (Kapal› To-

humlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219,2400/247 ‹stanbul.

Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Mat-baas›.

Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasö-


Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1964). Flora Europaea.Vol. 1. Cambridge: Cambridge Univ. Press.

Vardar, Y. (1960). Bitki Morfolojisinde Temel Bilgiler.

Ege Univ. Fen Fak. Kitaplar Serisi No: 10, ‹zmir: EgeÜniv. Matbaas›.

Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989). Otsu Bitkilerin Sistemati¤i.

‹stanbul Üniv. F. B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Rosidae’nin genel özelliklerini s›ralayabilecek, Alts›n›f Rosidae’yi s›n›fland›rabilecek,Rosidae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilecek,Rosidae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri tan›yabileceksiniz.


• Rosidae• Rosaceae• Fabaceae• Euphorbiaceae

• Vitaceae• Linaceae• Rutaceae• Apiaceae

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL

ÖZELL‹KLER‹• SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N

SINIFLANDIRILMASI


Magnoliopsida III:Rosidae

G‹R‹fi Magnoliopsida s›n›f›n›n beflinci alts›n›f› olan Rosidae, iyi tan›d›¤›m›z, hatta baz›la-r›n› günlük hayat›m›zda çeflitli amaçlarla kulland›¤›m›z çok say›da tür içerir. Bu tür-lerden besin kayna¤›, t›bbi bitki, süs bitkisi gibi çeflitli amaçlarla yararlan›l›r. Üni-temizde, di¤er ünitelerde oldu¤u gibi bu alts›n›f›n önemli familya, cins ve türleriniCronquist s›n›fland›rma sistemine uygun olarak inceleyece¤iz.

SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹Rosidae alts›n›f›, ot, çal›, a¤aç ve t›rman›c› gibi çok farkl› formlarda bitkileri içerir.Çiçekler hipoginden epigine kadar de¤iflken, petaller belirgin, ayr›k veya dipte bir-leflik veya baz› petaller birleflik, baz›lar› ayr›k, nadiren loplu bir tüp oluflturmaküzere tümü birleflmifl veya bazen petaller çok indirgenmifl veya hiç yoktur. Sta-menler çok say›da olduklar› zaman, ço¤unlukla sentripetal dizilifltedir. GinekeumFabales, Proteales ve baz› Rosales üyelerinde apokarp, di¤erlerinde genellikle sin-karpt›r. Endosperm var veya yoktur. Embriyo küçükten tohum boyutlar› büyüklü-¤üne kadar de¤iflkendir.

Bu alts›n›ftaki bitkiler ço¤unlukla tanen, nadiren iridoid bazen de triterpeno-id bileflik içerirler. Bu nedenle de ekonomik öneme sahip çok say›da tür buradayer al›r.

SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASIRosidae alts›n›f› 18 ordo, 114 familya yaklafl›k 58.000 türden oluflmufltur. Familyasay›s› aç›s›ndan Angiosperm’lerin en genifl alts›n›f›d›r. Ancak bir sonraki ünitedeinceleyece¤imiz Asteridae alts›n›f› ile hemen hemen ayn› say›da tür içerir. Türlerin3/4’ü Fabales, Myrtales, Euphorbiales, Rosales ve Sapindales ordolar›nda toplan-m›fllard›r.

Ünitemizde inceleyece¤imiz, ordo ve familyalar›n s›n›fland›r›lmas›n› Tablo 1’degörebilirsiniz.

Magnoliopsida III: Rosidae

Ordo Rosales Bu tak›m›n üyeleri, a¤aç, çal› veya otsu formlardad›r. Yapraklar almafll› veya kar-fl›l›kl› dizilmifl, basit ve bilefliktir. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Kaliks ve ko-rolla genellikle 5’er parçal›, stamenler 1-2 dairede, çok say›dad›r. Ovaryum apo-karp veya sinkarp, karpel 1- çok say›dad›r.

Familia Crassulaceae (Damkoru¤ugiller)Bir veya çok y›ll›k sukkulent otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar basit, karfl›l›kl›veya almaçl› diziliflli, bazen rozet fleklindedir. Çiçekler kimoz, rasemus veya spika

durumunda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Se-paller 3-çok say›da, serbest veya birle-fliktir. Petaller sepal say›s› kadar, genel-likle serbest veya dipte bir tüp fleklindebirleflmifltir. Stamenler 2 dairede dizilmifl, petal say›s›kadar veya petallerin 2 kat› say›dad›r. Gi-nekeum 3- çok, ayr›k veya dipte birleflikpistilli; ovaryum üst durumlu, 1 lokulus-lu ve 1 karpelli, az veya çok ovüllüdür.Meyve folikül, tohumlar çok küçüktür.

Yaklafl›k 35 cins ve 1500 tür içerenbu familyan›n üyeleri, ›l›man ve s›cakbölgelerde yay›l›fl gösterirler. Süs bitkile-ri olarak kullan›lan türleri vard›r.

Sedum annuum L. (damkoru¤u)ve Umbilicus erectus DC. (venüsgö-be¤i), yurdumuzda bu familyaya ait ör-neklerdir (fiekil 7.1).


Tablo 7.1Rosidaesubclassisininünitemizdeincelenecek ordo vefamilyalar›.

Sukkulent: Etli, sulu kal›nyumuflak dokulu gövde veyayaprak gibi yap›lar.

Subclass V. ROSIDAE

Ordo Rosales

Familia Crassulaceae

Familia Rosaceae

Ordo Fabales

Familia Mimosaceae

Familia Caesalpiniaceae

Familia Fabaceae

Ordo Proteales

Familia Elaeagnaceae

Ordo Myrtales

Familia Myrtaceae

Familia Punicaceae

Ordo Rhizophorales

Familia Rhizophoraceae

Ordo Cornales

Familia Cornaceae

Ordo Euphorbiales

Familia Euphorbiaceae

Ordo Rhamnales

Familia Vitaceae

Ordo Linales

Familia Linaceae

Ordo Sapindales

Familia Hippocastanaceae

Familia Aceraceae

Familia Anacardiaceae

Familia Rutaceae

Familia Zygophyllaceae

Ordo Geraniales

Familia Geraniaceae

Ordo Apiales

Familia Araliaceae

Familia Apiaceae

fiekil 7.1

Sedumannuum

Familia Rosaceae (Gülgiller)A¤aç, çal› veya otsular, baz›lar› t›rman›c›d›rlar. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit veya bilefliktir. Çiçekler genellikle erdifli veya nadiren tek efleyli, ›fl›nsal si-metrili, nadiren zigomorftur. Sepaller 4-5, dipte birleflik, petaller 4-5 ve serbestolup bazen hiç yoktur. Stamenler 1- çok say›da, 1 veya çok dairededir. Ginekeumgenellikle bir birleflik pistilli veya dairesel veya spiral diziliflmifl çok pistillidir.Ovaryum üst veya alt durumlu, 1-5 lokuluslu veya karpelli. Ovüller 1- çok say›da.Meyve aken, folikül, pome, drupa veya kümedir.

Rosaceae üyeleri, daha çok Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösterirler. Birçok türü süsbitkisi olarak kullan›l›r. Pek ço¤unun meyveleri de g›da maddesi olarak kullan›l›r.

Önce bu familyada yer alan ve süs bitkisi olarak kullan›lan baz› türlerini ince-leyelim:

Pyrocantha coccinea Roemer. (atefl dikeni): 3 metreye kadar boylanan,herdem yeflil, ço¤unlukla dikenli bir çal›d›r (fiekil 7.2). Ülkemizde Kuzey Anado-lu’da do¤al yay›l›fl gösterir, ayr›ca di¤er yörelerde park ve bahçelerde süs bitkisiolarak yetifltirilir. K›rm›z›, sar› veyaportakal rengi meyveleri bitkiye gü-zel bir görüm verir.

Spiraea L.: Yaprak döken çoky›ll›k çal›lard›r. Yapraklar basittir. Çi-çekler umbella, rasemus veya korim-boz durumlarda, erdiflidir. Meyve birfolikül grubudur. S. crenata L., Ku-zey Anadolu’da yayg›n bir türüdür.

Rosa L. (gül): Genellikle yaprakdökücü, bazen herdem yeflil dikenliçal›lard›r. Yapraklar alternat, impari-pinnat ve stipüllüdür. Çiçekler tekveya korimboz durumda, sepaller 5,hepsi eflit boyda d›fltaki 3 tanesi lop-lu içtekiler tam, petaller 5. Stamen,stilus ve karpeller çok say›dad›r. Hipantium fleklinde olan reseptakulum olgun-lukta etlenir ve nuks tipi meyveleri sarar. R. canina L. (kuflburnu, yabanigül,köpekgülü), oldukça yayg›n olan beyaz ve pembe çiçekli bir türdür. Ayr›ca Ispar-ta ve Burdur dolaylar›nda Rosa damescena (Isparta gülü, pembe ya¤ gülü, sa-k›z gülü)’nün kültürü yap›l›r. Bu bitkinin çiçeklerinden Oleum Rosae (gül ya¤›) veAqua Rosae (gül suyu) elde edilir.

Bu familyadan inceleyece¤imiz ikinci grup, yurdumuzun do¤al ya da kültürmeyve a¤açlar›n› içerir. En çok bilinen türler flunlard›r:

Laurocerasus officinalis Roemer (taflan, lazyemifli): Boylar› 6 m’ye kadarulaflan herdem yeflil a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar› basit koyu yeflil ve üstü par-lak durumda, büyük ve derimsidir. Meyveleri koyu mor veya siyah›ms› drupa ti-pindedir ve yenir.

Prunus L.: Yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar basittir. Çiçeklertek veya kümeler halindedir. Meyve etli ve sulu bir drupad›r. Kuzey Yar›küredeyay›l›fl gösteren 200’e yak›n tür içerir. P. x domestica L. (erik) önemli meyvea¤açlar›m›zdand›r. P. spinosa L. (çakal eri¤i) da ülkemizde yayg›n olan di¤erbir türdür.

1417. Ünite - Magnol iopsida I I I :Rosidae

Pome: Elma, armut gibi,hipantiyumu etlenmifl, altdurumlu bir ovaryumdanmeydana gelen, basit yalanc›meyve.

fiekil 7.2

Pyrocanthacoccinea

Hipantium:Reseptakulumun(çiçek tablas›) çukurlaflm›flolmas›.

Cerasus L.: Yaprak döken a¤aç veya çal›lard›r. Meyve etli bir drupad›r. Bu cin-sin türleri aras›nda önemli meyve a¤açlar›m›z bulunur. Bunlar, C.vulgaris Miller(viflne), C. avium (L.) Moench (kiraz) ve C. mahaleb (L.) Miller. (mahlep)’dir

Armeniaca vulgaris Lam. (zerdali, kay›s›) ve Persica vulgaris Miller(fleftali): Yaprak döken a¤aç veya nadiren çal›lard›r. Meyve drupa tipindedir.

Amygdalus L.: Baz›lar› dikenli yaprak döken çal›lar veya küçük a¤açlard›r. Çi-çekler yaprak koltuklar›nda tek veya çifttir. Ovaryum üst durumlu. Meyve perikar-p› sert bir drupad›r. A. communis L. (badem), 8 metreye kadar boylanan diken-siz bir a¤açt›r. Tohumlar›ndan Oleum Amygdali (badem ya¤›) elde edilir. Ayr›cagenç meyveleri ve tohumlar› yenir.

Mespilus germenica L. (muflmula, beflb›y›k, döngel): Yaprak döken, di-kenli çal› veya dikensiz a¤açlard›r. Çiçekler uçta tek, beyazd›r. Hipantium taraf›n-dan sar›lm›fl etli bir drupa olan meyveleri yenildi¤inden kültürü yap›l›r.

Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. (yeni dünya, malta eri¤i): Herdemyeflil a¤aç veya çal›d›r. Yapraklar alternat, basittir. Çiçekler uçta panikulad›r. 10 ka-dar türü bulunan Anavatan› Çin ve Japonya olan, ülkemizde ise kültürü yap›lan birmeyve a¤ac›d›r.

http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/loquat.html adresinden bu türe ait görseleulaflabilirsiniz.

Cydonia oblonga Miller (ayva): Yaprak döken çal› veya küçük a¤açlard›r. Çi-çekler uçta tek, beyaz ve pembe renklidir. Ülkemizde meyveleri için yetifltirilir.

Malus sylvestris Miller (elma): Yaprak döken çal›lar veya a¤açlard›r. Çiçek-ler korimboz durumunda, pembe veya beyazd›r (fiekil 7.3). Bat› ve Do¤u Anado-lu’da yabani olarak da bulunan ve ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan birmeyve a¤ac›d›r.

Pyrus L.: yaprak döken a¤aç ve çal›lard›r. Yapraklar alternat, basittir. Çiçeklerumbellams› rasemuslarda, beyazd›r. Hepantium olgunlukta meyveyi sarar ve etle-nir. P. communis L. (armut)’›n kültürü yap›l›r.

Crataegus L. (al›ç, yemiflen): Yaprak döken ço¤unlukla dikenli a¤açlar veya ça-l›lar. Yapraklar basit veya lopludur. Çiçekler korimbozlarda, kaliks ve korolla 5 lop-ludur. Hipantium karpellerle birleflmifl. Stamen 5-25, karpeller 1-5. Meyve sar›, k›rm›-z›, mor veya siyah bir drupad›r. Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterir ve 50 türü vard›r.Ülkemizde 16 türü bulunur, bunlardan C. monogyna Jacq. oldukça yayg›nd›r.


Korimboz: Alttaki çiçeksaplar›n›n daha fazlauzamas›yla üst yüzeyi düzbir çiçek kümesioluflturdu¤u rasemus çiçekdurumu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



a b

fiekil 7.3

Malus sylvestris a. çiçekler, b. meyve.

Sorbus L.: Yaprak döken dikensiz a¤aç veya çal›lar. Yapraklar alternat, basit,loplu veya birlefliktir. Çiçekler birleflik korimbozlardad›r. Kuzey Yar›kürede yay›l›flgösteren 80 kadar türü vard›r. Ülkemizde 11 türü bulunur. Bunlardan S. aucupa-ria L. (kufl üvezi), Kuzey Anadolu’da yayg›n olan pinnat yaprakl› bir türdür. S.domestica L. (üvez) Karadeniz bölgesinde do¤al yay›l›fl gösterdi¤i gibi meyvele-r› içinde birçok yörede yetifltirilir.

Fragaria vesca L. (çilek): Toprak üstü stolonlu, çok y›ll›k otsulard›r. Yap-raklar trifoliatt›r. Meyveler bileflik, etlenmifl bir reseptakulum üzerinde, küçükakenlerden oluflmufltur (fiekil 7.4a). Yenilen meyvelar› için kültür bitkisi olarakyetifltirilir.

Rubus L.: Gövdeleri dikenli çal›lar, nadiren çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar pin-nat veya ternatt›r. Çiçekler panikulalardad›r. Meyve drupalardan oluflmufl kümebir meyvedir. Kozmopolit bir cinstir. R. idaeus L. (a¤aç çile¤i, ahududu), mey-veleri için yetifltirilir. Ayr›ca R. sanctus Schreber ve R. canescens DC. ülkemiz-de yayg›n olan ve “bö¤ürtlen” diye bilinen, meyveleri yenen türlerdir.

Sarcopoterium spinosum (L) Spach (abtesbozan), Potentilla reptans L.(beflparmak otu) (fiekil 7.4 b), Alchemilla pseudocartalonica Juz. (aslanpençesi) ise, bu familyaya ait di¤er önemli do¤al bitkilerdir.

Ordo FabalesA¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar almafll› diziliflli, basit veya bileflik, genel-likle stipüllüdür. Çiçekler genellikle erdifli, zigomorf veya aktinomorf simetrili; se-paller 4-5 birleflik, petaller 4-5, nadiren yok veya tek, genellikle serbesttir. Stamen-ler genellikle 10, monodelfus, diadelfus veya hepsi serbesttir. Ginekeum 1 pis-tilli, ovaryum üst durumlu. 1 karpelli. Ovüller 2- çok say›dad›r. Meyve legümen,nadiren lomentumdur.

Familia Mimosaceae (Küstümotugiller)Genellikle a¤aç veya a¤açc›klar, nadiren de t›rman›c› veya otsulard›r. Yapraklar bipin-nat veya pinnat, stipüllüdür. Çiçekler küçük, küresel baflc›klarda spika veya rasemusdurumunda, aktinomorf, erdiflidir. Sepaller 5 birleflik tüp fleklinde, petaller 5, stamen-ler sepal say›s› kadar veya daha çok, serbest veya monodelfustur. Meyve legümendir.

Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Bunlardan en iyi bilinenleri, Acacia de-albata Link. (mimoza), A. cyanophylla Lindley (mavi yaprakl› akasya, K›b-r›s akasyas›), Albizia julibrissin Durazz. (gülibriflim), Mimosa pudica L.(küstümotu)’dur.


Trifoliat: Yoncada oldu¤ugibi bir sap›n ucunda üçyaprakç›¤› bulunan bileflikyaprak.

fiekil 7.4

a b

a. Fragaria vesca,b. Potentillareptans

Ternat: Bir ana sap›n üçsapç›¤a ayr›lmas› ve onlar›nher birinin ucundayaprakç›k oluflmas›sonucunda meydana gelenbileflik yaprak.

Monodelfus andrekeumdafilamentler, tüp oluflturacakflekilde birlefliktir; diadelfusandrekeumda ise,filamentler tüp fleklindebirleflmifl ve tek bafl›naolmak üzere iki grupoluflturur.

Lomentum: Kuru, aç›lmayan,bo¤umlu ve her bo¤umundabir tohum içeren k›r›lganmeyve.

http://en.wikipedia.org/wiki/Mimosa_pudica adresinden Mimosa pudica türüne ait gör-sellere ulaflabilirsiniz.

Familia Caesalpiniaceae Genellikle a¤açlar veya çal›lar, nadiren otsulard›r. Yaprak bipinnat veya pinnat,nadiren basittir. Çiçekler rasemus, spika, nadiren kimoz; erdifli, zigomorf simetrili-dir. Sepaller 5 serbest veya üstteki iki birleflik, petaller 5 veya yok. Stamenler 5-10,serbesttir. Karpeller tek, nadiren 2-3. Meyve legümendir.

Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n ülkemizde 2 türüdo¤al yay›l›fl gösterir. Bunlar Ceratonia siliqua L. (keçiboynuzu, harnup),Cercis siliquastrum L. (erguvan)’d›r.

Ceratonia siliqua ve Cercis siliquastrum’un ülkemizdeki en yayg›n kullan›m alanlar›nelerdir?

Familia Fabaceae (Leguminosae, baklagiller) Genellikle otsular, nadiren çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar genellikle pinnat ve-ya trifoliat, nadiren basit, stipüllüdür. Çiçekler erdifli, zigomorf simetrilidir. Sepal-ler 5, birleflik, petaller 5, serbest, üst petal genellikle büyük olup, veksillum (bay-rakç›k), kanat fleklinde olan yandaki 2 petal (ala), alttaki 2 petal ise birleflmifl olup,karina (kay›kç›k) ad›n› al›r. Çiçek tomurcuk halindeyken alalar karinay›, veksillumda alalar› örter. Stamenler 10, serbest, monadelfus veya diadelfustur. Meyve legü-men veya lomentumdur.

Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde 900’den fazla türü bulunur. ‹nsanlar vehayvanlar için çok önemli besin maddesi olan türleri vard›r.

Bu familyan›n üyelerini; besin, hayvan yemi, yayg›n do¤al bitkiler ve süs bitki-si olarak kullan›lanlar fleklinde grupland›rarak inceleyebiliriz. ‹lk grupta besin ola-rak tüketti¤imiz Fabaceae üyelerini bulacaks›n›z:

Phaseolus vulgaris L. (fasulye): Ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan biry›ll›k ve sar›l›c› veya t›rman›c› bir bitkidir (fiekil 7.5 a).

Cicer L.: Glandular tüylü bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar imparipin-nat veya paripinnat, sülüklü veya sülüksüzdür. Çiçekler tek veya yaprak koltukla-r›nda rasemus durumundad›r. Kaliks tüp fleklinde, dibi fliflkin, korolla beyaz, mavi


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Glandular tüy: Tepek›sm›nda salg› bezi bulunantüy

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

a b

fiekil 7.5

a. Phaseolus vulgaris, b. Vicia cracca

ve mor renktedir. Legümen fliflkin ve 1-4 tohumludur. C. arietinum L. (nohut)’unülkemizde, özellikle ‹çbat› Anadolu’da kültürü yap›l›r.

Vigna anguiculata (L.) Walp. (börülce): Bat› ve Güney Anadolu’da kültürüyap›lan bir y›ll›k sar›l›c› bir bitkidir.

Vicia L.: Genellikle sar›l›c› bir, iki veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar genel-likle paripinnatt›r. Çiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda rasemus durumundad›r.Stamenler diadelfustur. Vicia faba L. (bakla), V. ervilia (L.) Willd. (burçak), V.sativa L. (fi¤), V. cracca L. (fiekil 7.5 b) türlerinin kültürleri yap›lmaktad›r.

Lens Miller.: Alçak boylu, bir y›ll›k otsulard›r. Çiçekler küçük, mavimsi-beyazveya eflatundur. L. culinaris Medik. (mercimek) kültür bitkisi olarak yetifltirilenbir türüdür.

Pisum sativum L. (bezelye): Ülkemizde kültürü de yap›lan sar›l›c› tek y›ll›kotsu bir bitkidir. Çok say›da varyetesinden var. sativum kültürü yap›lan ve yiyecekolarak tüketilen bezelyedir.

Soja hispida Moench. (soya fasulyesi): Anavatan› Do¤u Asya olup, ülke-mizde kültürü yap›lan ve tohumlar›ndan ya¤ ç›kar›lan tek y›ll›k bir bitkidir.

Trigonella foenum-graecum L. (çemenotu, boyotu): Bu türün ya¤l› ve mu-silajl› tohumlar› past›rma yap›m›nda kullan›lan çemenin içinde kullan›l›r.

http://www.uni-graz.at/~katzer/germ/Trig_foe.html adresinden bu türe ait görsellere ula-flabilirsiniz.

Glycyrrhiza glabra L. (meyan): Köklerinden meyan bal› (Succas Liquiritiae)elde edilir ve bu madde eczac›l›kta kullan›l›r.

Arachis hypogaea L. (yer f›st›¤›): Anavatan› Brezilya olan, ülkemizde iseGüney ve Güneydo¤u Anadolu’da kültürü yap›lan tek y›ll›k bitkidir. 1-3 tohumluve üzerleri fibrilli bir yap›ya sahip olan meyveleri, toprak alt›nda olgunlafl›r. To-humlar› ya¤ bak›m›ndan zengindir ve çerez olarak kullan›l›r.

fiimdi; Fabaceae familyas›nda yer alan baz› önemli yem bitkilerinin özellikleri-ni inceleyelim:

Trifolium (t›rf›l, üçgül): Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar trifoliat veyanadiren digitatt›r. Stipül petiole yap›fl›k, düz kenarl› veya difllidir. Çiçekler sapl›baflç›klarda veya k›sa rasemuslarda, nadiren tektir. Baz› üyelerinde kaliks fliflkindir.Stamenler diadelfustur. Meyve genellikle kaliksin içindedir (fiekil 7.6 a). T. campestre Schreb, oldukça genifl yay›l›fll› olan, veksillumlar› arkaya k›vr›k sar›çiçekli bir türdür.

Lathyrus L. (mürdümük): Gövdeleri kanatl› veya kanats›z, bir veya çok y›l-l›k otsulard›r. Yapraklar paripinnat veya yar› digitatt›r. Çiçekler tek veya yaprakkoltuklar›nda rasemus durumdad›r (fiekil 7.6 b). L. sativus L. hayvan yemi olarakkullan›ld›¤›ndan, ekimi de yap›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Digitat: El fleklinde, loplar›nparmak benzeri ve daroldu¤u, ancak ›fl›nsalflekilde yay›lmad›¤› yaprak.

Medicago L. (yonca): Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar pin-nats› trifoliatt›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek veya rasemus durumundad›r. Sta-menler diadelfustur. Meyve genellikle sarmal fleklinde k›vr›lm›fl, nadiren düz veyafalkatt›r. M. sativa L.’n›n hayvan yemi olarak kullan›ld›¤›ndan ekimi de yap›-l›r.Yurdumuzdaki yay›l›fl gösteren önemli do¤al Fabaceae türleri de flunlard›r:

Astragalus L. (geven): Bir veya çok y›ll›k otsular veya dikenli çal›lard›r. Yap-raklar paripinnat veya imparipinnat, nadiren de 1-3 foliatt›r. Yapraklar bifurkat

veya basit tüylüdür. Çiçekler yaprak kol-tuklar›nda sapl› veya saps›z spika ve-ya rasemuslarda, nadiren tektir. Sta-menler diadelfustur. Legümenler de-¤iflik flekillerde ve boyuna septal›d›r.

Bu cinsin, ülkemizde 400’ün üze-rinde türü bulunur (fiekil. 7.7). Bu tür-lerden yaklafl›k yaklafl›k 2/3 ü ende-miktir. Genellikle yüksek da¤ katla-r›nda ve steplerde yay›l›fl gösterirler.Çal›ms› formlar›, küçük yast›kç›klarfleklindedir. Baz› türlerinin gövdesin-den kitre zamk› elde edilir. ‹laç vetekstil sanayiinde oldukça genifl bir

kullan›m alan› olan bu madde, Do¤uAnadolu’da yay›l›fl gösteren A. gummifer Lab. (zamk geveni) ile ‹ç Anadolu’dayay›l›fl gösteren A. microcephalus Willd. (boz geven) türlerinden elde edilir.

Kitre zamk› elde edilen türleri içeren Astragalus’un sistemati¤ini divisio kategorisindenbafllayarak yaz›n›z.

Lupinus L. (ac› bakla, yahudi baklas›): Ço¤unlu¤u bir y›ll›k veya çok y›ll›kotsulard›r. Yaprak digitatt›r. Çiçekler rasemuslardad›r. Kaliks iki dudakl›, 4-5 diflli,stamenler monodelfustur. L. angustifolius L., Bat› ve Güney Anadolu’da yayg›nolan mavi çiçekli bir türdür.

Spartium junceum L. (kat›rt›rna¤›): 1-4 m boyunda yaprak döken çal›d›r.Yapraklar basit ve küçüktür. Çiçekler rasemus durumunda, büyük ve sar› çiçekle-


Bifurkat: ‹kiye çatallanan.

Falkat: Ayas› orak fleklindek›vr›k basit yaprak.

Astragalusangustifolius

fiekil 7.7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

a b

fiekil 7.6

a. Trifoliumclypeatum, b. Latyrus sp.

ri hofl kokuludur. Legümen ince uzun ve bas›kt›r. Kuzey, Bat› ve Güney Anado-lu’da yay›l›fl gösterir.

Calycotome villosa (Poiret) Link: Trifoliat yaprakl› dikenli çal›d›r. Yaprak-lanmadan önce sar› çiçekleri açar. Legümen yo¤un villos tüylüdur. Bat› ve GüneyAnadolu’da maki içinde yayg›nd›r.

Maki, Akdeniz ikliminin egemen oldu¤u bölgelerde görülen, kurak flartlara uyum göster-mifl bodur a¤aç ve çal›lar›n oluflturdu¤u bitki örtüsüdür.

Son grupta inceleyece¤imiz Fabaceae türleri, süs bitkisi olarak kullan›l›r.Wistaria sinensis Sweet. (morsalk›m): T›rman›c› odunsu bir bitkidir. Çiçek-

leri aç›k mor renkli, yapraklanmadan önce açar, uzun ve sark›k durufllu rasemus-lardad›r. Anavatan› Çin olan bu bitki ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilmek-tedir.

Laburnum vulgare Griseb. (sar› salk›m, alt›nya¤muru): Trifoliat yaprakl›a¤açlard›r. Çiçekler sar› ve uzun rasemuslardad›r. Avrupa’da do¤al yay›l›fl gösterenbu bitki, ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilir.

Indigofera tinctoria L. (çivit a¤ac›): Hindistan’da yay›l›fl gösteren a¤açlar-d›r. Gövde kabuklar›ndan, ülkemizde çivit ad› ile bilinen ve indigo ad› verilen bo-ya maddesi bu bitkiden elde edilmektedir.

http://species.wikimedia.org/wiki/Indigofera_tinctoria adresinden bu türe ait görsele ula-flabilirsiniz.

Ordo ProtealesÇal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit ve-ya pinnat parçal›d›r. Çiçekler ›fl›nsal veya zigomorf simetrilidir. Sepaller birleflikolup petalleri yoktur. Stamenler 4-8, ovaryum 1 lokulusludur.

Familia Elaeagnaceae (‹¤degiller) Vejetatif k›s›mlar› çok yo¤un olarak pulsu veya y›ld›zs› tüylerle kapl›d›r.Yaprak-lar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit ve stipülsüzdür. Çiçekler yaprakkoltuklar›nda tek, demet fleklinde veya rasemusdur. Kaliks tüp fleklinde 2-4 lop-ludur. Stamenler lop say›s› kadar veya iki kat›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu,tek lokuluslu ve tek karpellidir. Meyve drupaya benzer ve etli periant taraf›ndansar›lm›flt›r.

Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika step bölgelerinde ve kayal›k yerlerde yay›l›flgösteren familya ülkemizde 2 cinsi ve birer türü bulunur. Bunlar Hippophaerhamnoides L. (yalanc› i¤de a¤ac›) ve Elaeagnus angustifolia L. (i¤de)’dir.

Ordo Myrtales A¤açlar, çal›lar veya otsu bitkilerdir. Baz›lar› suculdur. Yapraklar karfl›l›kl›, alternatveya demetlerde, basit veya pinnat parçal›d›r. Çiçekler aktinomorf simetrili, erdifliveya tek efleylidir. Sepaller birleflik, petaller var veya yok, serbest veya nadiren bir-leflik, stamenler 1- çok, ovaryum 1- çok lokulusludur.

Familia Myrtaceae (Mersingiller)Herdem yeflil a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl› veya alternat diziliflli, basit,stipulas›zd›r. Çiçekler kimoz, rasemus ve panikulalarda veya yaprak koltuklar›nda


Villos: Uzun ve yumuflaktüyle kapl›. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5 nadiren 6 veya hiçyok, birlefliktir. Stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 1-çok loku-luslu ve karpellidir. Meyve bakka veya kapsulad›r.

Bu familyan›n üyeleri, tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Myrtus communis L. (mersin, murt): Ülkemizde do¤al yay›l›fl gösteren tek

türüdür. Meyvesi genellikle mavimsi-siyah bir bakkad›r. Yapraklar›ndan ve çiçeklidallar›ndan elde edilen uçucu ya¤ parfümeride kullan›l›r.

Ülkemizde do¤al olmayan ancak baz› bölgelerimizde iyi bilinen di¤er bir bitkide Eucalyptus L. (s›tmaa¤ac›)’d›r. Ço¤unlu¤u Avustralya’da yay›l›fl gösteren 800kadar türü vard›r. Ülkemizde de kültür olarak yetifltirilen birçok türü bulunur. Ençok kültüre al›nan tür olan E. camaldulensis Dehnh., Bat› ve Güney Anadolu’dabatakl›klar›n kurutulmas› için dikimi yap›lmaktad›r.

Familia Punicaceae (Nargiller) Baz›lar› dikenli çal›lar veya küçük a¤açlard›r. Yapraklar karfl›l›kl› veya kümeler ha-linde, basittir. Çiçekler uçta tek veya kimoz durumlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir.Sepaller 5-8, birleflik, petaller 5-7, serbest, stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovar-yum alt durumlu, 8-12 karpelli ve lokuluslu, ovüller çoktur. Meyve kal›c› kaliksloplar› tafl›yan ve perikarp› derimsi bir bakkad›r. Tohumlarda testa etlenmifltir.

Akdeniz Bölgesi, ‹ran, Afganistan ve Hindistan’da do¤al yay›l›fl gösteren famil-yan›n 1 cins ve 2 türü vard›r. Ülkemizde tek türü bulunur. Punica granatum L.(nar) Meyvesinin tohumlar› yenildi¤inden birçok bölgelerimizde kültürü al›nm›flt›r.

Ordo RhizophoralesTropikal ya¤mur ormanlar›n›n t›rman›c›lar› ve çal›lar›d›r. Mangrov denen bitki top-luluklar›n›n önemli türlerini olufltururlar.

Familia Rhizophoraceae Yapraklar basit, karfl›l›kl›, nadiren almaçl›d›r. Çiçekler ço¤unlukla kimoz yada ra-semoslarda nadiren tek, iki efleyli, nadiren tek efleyli, sepal ve petaller 3- 16 ara-s›ndad›r. Stamenler 8 den çok, ovaryum 2-12 lokuslu ve ovullüdür. Meyve bakka,drupa veya kapsulad›r.

Asya, Afrika ve Amerika’n›n tropikal bölgelerinde yaflarlar. Rhizophora türle-ri bu familyan›n önemli üyeleridir.

http://www.botany.hawaii.edu/faculty/webb/BOT311/BOT311-00/Roots/ProRroots2.htmadresinden bu cinse ait görsellere ulaflabilirsiniz.

Ordo Cornales A¤açlar, çal›lar veya yar› çal›lard›r. Yapraklar basit, karfl›l›kl› veya alternat diziliflli-dir. Çiçekler aktinomorf simetrili erdifli veya bir efleyli, sepaller serbest, petaller ser-best veya nadiren yoktur. Stamenler 4- çok say›da, ovaryum 1- çok lokulusludur.

Familia Cornaceae (K›z›lc›kgiller)Yapraklar karfl›l›kl› veya almafll›, basit ve stipüllüdür. Çiçekler kimoz, flemsiye ve-ya panikulalarda, tek ve çift efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Periant ovaryumla birleflmifl-tir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5 veya bazen yok, serbesttir. Stamenler petal sa-y›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 2-4 lokuluslu ve karpellidir. Meyvedrupa, bazen de bakkad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n, ülkemizde 1 cins ve 2türü bulunur. Cornus mas L. (k›z›lc›k), en iyi bilinenidir.

Ordo EuphorbialesBaz›lar› lateks içeren özsulu a¤açlar, çal›lar ve otsulard›r. Yapraklar dökülücü ve-ya kal›c›, alternat veya karfl›l›kl›, basit veya bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efley-lidir. Sepaller 0-5, serbest veya birleflik, petaller 0-6, serbest veya birlefliktir. Sta-menler 1- çok, ovaryum 2-4 lokulusludur.

Familia Euphorbiaceae (Sütle¤engiller)Bir veya iki evcikli, çok, iki veya bir y›ll›k otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Ekseriyabeyaz renkli özsuyu (lateks) bulunur. Yapraklar genellikle alternat, nadiren karfl›-l›kl› ve dairesel, basit veya birleflik, ço¤unlukla stipülal›d›r. Çiçekler yaprak koltuk-lar›nda tek, grup halinde, spika veya yapraklar›n karfl›s›nda panikula veyasiatyumda, ›fl›nsal simetrilidir. Erkek çiçeklerdeki sepaller 0-6, serbest veya birle-flik, petaller 0-6 bazen birlefliktir. 1- çok stamenlidir. Difli çiçeklerdeki sepaller 0-6,serbest, petaller, 0-6, ginekeum 1 pistillidir. Ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu vekarpellidir. Meyve flizokarpik kapsulad›r.

Kozmopolit bir familyad›r. Kauçuk ve boya hammaddesi olarak elde edilen veilaç sanayiinde kullan›lan türleri vard›r. Kerestesinden yararlan›l›r. Baz› türleri ise,süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Euphorbia L. (sütle¤en): Süte benzer özsu içeren tek evcikli, bir veya çok y›l-l›k otsular veya yar› çal›lard›r. Çiçekler çok indirgenmifl olup siatyum (fiekil 7.8) ad›verilen durumlarda toplanm›fl-lard›r. E. splendens Boj., E.fulgens Karw., E. pulcherri-ma Willd. (noel y›ld›z›) tür-leri süs bitkisi olarak saks›lar-da yetifltirilir. Ricinus com-munis L. (hintya¤›)’ n›n ze-hirli olan tohumlar›ndan eldeedilen ya¤ müshil olarak kul-lan›l›r. Hevea brasiliensisMulel. (Peru kauçuk a¤ac›)ve H. quianensis Aubl. (Gu-yan kauçuk a¤ac›) kauçuk el-de edilen türlerdendir.

Ordo RhamnalesA¤açlar, çal›lar, nadiren otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya bi-lefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Sepaller 4-5 birleflik, petaller 4-5 serbestveya birleflik, nadiren yoktur.

Familia Vitaceae (Asmagiller) Genellikle t›rman›c› çal›lar, nadiren dik çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, ba-sit veya birlefliktir. Çiçekler yapraklar›n karfl›s›nda spika, rasemus, panikula ve ki-moz durumda, erdifli veya tek efleylidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, serbestveya birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lo-kuluslu ve karpellidir. Meyve bakkad›r.


Siatyum çiçek durumunda,ortada ovaryumdan ibaretbir difli çiçek, etraf›ndaherbiri bir erkek çiçe¤ekarfl›l›k olan 5 staminodbulunur. En d›fltaki halka(involukrum), kaliksebenzeyen 5 braktedenoluflur. Braktelerin aras›nda4 adet gland yer al›r.

fiekil 7.8

st br

m

Euphorbia’dasiatyumdurumundaçiçekler. br. brakte,m. meyve, st.staminod.

Tropik ve Subtropiklerde yay›l›fl gösteren bu familyan›n ülkemizde 2 cins ve 3türü do¤al yay›l›fl gösterir. Meyveleriden g›da maddesi olarak yararlan›l›r.

Vitis L. (asma): Sülüklü t›rman›c› çal›lard›r. Yapraklar basit ve palmat loplu-dur. Çiçekler yapraklar›n karfl›s›nda panikula durumda, bir efleyli veya erdiflidir.Periant daireleri 5 parçal›d›r. Genellikle Kuzey ›l›man bölgelerde, nadiren de OrtaAmerika ve Tropikal Asya’da yay›l›fl gösterir ve yaklafl›k 50 kadar tür içerir.

Vitis cinsinin ülkemizde 2 türü bulunur. V. sylvestris Gmelin., kuzey, bat› vegüney Anadolu’da yaprak döken ormanlarda, su kenarlar›nda do¤al yay›l›fl göste-ren iki evcikli bir bitkidir. Meyveleri ekfli, olgunlaflt›¤› zaman siyah›ms›-mor renk-tedir. Ülkemizde özellikle Trakya, Bat› ve Güney Anadolu’da kültürü yap›lan V. vi-nifera L. (üzüm) ise bu cinsin ikinci türüdür. Bitkinin çiçekleri erdifli, meyve bü-yük ve 2 (veya 0) tohumludur. Glikoz bak›m›ndan zengin olan meyveleri (üzüm)iyi bir besin kayna¤›d›r. Çok say›da kültür çeflidi vard›r.

Ordo Linales A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçeklererdifli, aktinomorf, sepaller 5, birleflik, petaller 5, serbesttir. Stamenler 10- çok, na-diren 2 halkada dizilmifllerdir. Ovaryum 3-7 lokulusludur.

Familia Linaceae (Ketengiller)Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler kimoz veya sinsinus durumunda,nadiren tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Stamenler 5- çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum üstdurumlu, 3-5 lokulus ve karpellidir. Ovüller her lokulusta 2. Meyve septisit kapsulad›r.

Kozmopolit olan bu familyan›n ülkemizde 2 cinsi ve 39 türü vard›r. Lif bitkisiolarak yararlan›lan, tohumlar›ndan ya¤ elde edilen türleri vard›r.

Linum usitatissimum L. (keten): Ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan,bir veya iki y›ll›k, mavi çiçekli otsulard›r. Gövdesinden keten lifleri elde edilir. To-humlar› ise ya¤ bak›m›ndan zengin olup, boyac›l›kta kullan›lan keten ya¤› eldeedilir. Linum aretioides Boiss. ise, çok dar yay›l›fll›, çok güzel çiçekleri olan en-demik bir keten türüdür.

Ordo Sapindales Baz› üyelerinde ya¤ cepleri ve salg› sistemleri iyi geliflmifl olan a¤aç, çal›lar veyaotsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifliveya tek efleyli, ›fl›nsal veya zigomorf simetrili; sepaller genellikle 5, birleflik ve-ya serbest, petaller 5, serbest, nadiren yoktur. Stamenler 4-10 adet, ovaryum 2-5lokulusludur.

Familia Hippocastanaceae (Atkestanesigiller)A¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, palmat parçal›, yaprakç›klar 3-9 adet, sti-pulas›zd›r. Çiçekler uçta panikula veya rasemus, erdifli, bazen üstteki çiçekler tekefleyli, zigomorf simetrilidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, serbesttir. Stamen-ler 5-9, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulus-ta 2 adettir. Meyve lokulusit kapsulad›r.

Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösteren 2 cins ve 15 tür içerir.Kerestesinden yararlan›l›r ve süs bitkisi olarak kullan›l›r. Aesculus hippocasta-num L. (at kestanesi), Anavatan› Balkan Yar›madas› olan tür, ülkemizde park vebahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir.

http://www.orman.istanbul.edu.tr/node/9427 adresinden bu türe ait daha fazla bilgi vegörsele ulaflabilirsiniz.


Sinsinus: Yanal çiçek saplar›ayn› düzlemde olmamakkofluluyla ard›fl›k olarak ikiyana do¤ru yönelmifl olançiçek durumu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Familia Aceraceae (Akçaa¤açgiller)A¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, basit, palmat veya pinnat, stipulas›zd›r.Çiçekler korimboz, rasemus veya panikulalarda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal si-metrilidir. Sepaller 4-5, serbest veya kaidede birlefliktir. Petaller 4-5 ve serbest, na-diren hiç yoktur. Stamenler 4-10, genellikle 8, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lo-kuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 2 adettir. Meyve flizokarp, ikiye ayr›lm›flve yandan bas›k, merikarplar uzun kanatl›, samarad›r.

Ço¤unlu¤u Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösteren familya, 2 cins ve 150 kadar türiçerir. Ülkemizde 1 cins ve 12 türü bulunur. Acer platanoides L. (ç›nar›ms› ak-çaa¤aç), A. negundo L. (isfendan), A. saccharrum Marsh. (fleker akçaa¤ac›)bilinen türleridir.

Aceraceae üyelerinin ekonomik kullan›m alanlar›na örnekler veriniz.

Familia AnacardiaceaeGenellikle kabuklar› reçineli a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit, trifo-liat veya pinnat, stipülsüzdür. Çiçekler uçta veya yaprak koltuklar›nda panikulalar-da, erdifli veya tek efleyli, ço¤unlukla aktinomorf simetrilidir. Sepaller 3-5, kaidedebirleflmifl veya nadiren hiç yoktur. Petaller 3-5, serbest veya kaidede birleflik veyanadiren yoktur. Stamenler petallerin 2 kat› kadar, nadiren daha çok veya azd›r. Pis-til 1, ovaryum üst durumlu, genellikle 1 lokuluslu ve 3 karpelli, nadiren 5 lokulusve karpelli, ovüller her lokulusta tektir. Meyve drupad›r.

Ço¤unlukla tropik, subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›nülkemizde 3 cins ve 9 türü bulunur. Tanen eldesinde kullan›lan ve meyveleri g›damaddesi olarak tüketilen türleri vard›r.

Pistacia lentiscus L. (sak›z a¤ac›) “var. chia Duham”: bu türün bir varye-tesidir. ‹zmir-Çeflme, Sak›z Adas›’nda yay›l›fl gösterir ve dikimi yap›l›r. A¤açlar›ngövdeleri yar›larak sak›z elde edilir (fiekil 7.9 a).

P. vera L. (fiam f›st›¤›, Antep f›st›¤›), Güneydo¤u Anadolu’da meyvesi içinkültürü yap›lan bir bitkidir (fiekil 7.9 b). P. terebinthus L. (menengiç-çitlenbik),Rhus coriaria L. (sumak, somak) ve Schinus molle L. (yalanc› karabibera¤ac›, Amerikan karabiber a¤ac›) bu familyada yer alan di¤er önemli bitkilerdir.


Samara: Kanatl›, aç›lmayankuru meyve.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 7.9

a b

a. Pistacia lentiscusvar. chia’da damlasak›z›b. Pistacia verameyvesi.

Familia Rutaceae (Turunçgiller)Keskin kokulu otlar, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basitveya birleflik, bazen diken fleklinde indirgenmifl, stipulas›zd›r. Çiçekler kimoz, ko-rimboz veya panikulalarda, erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal nadiren zigomorf si-metrilidir. Sepaller 3-5, serbest veya dipte birleflik, petaller 3-5, genellikle serbest,bazen hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veya iki kat›, ginekeum genellikle 1pistilli, bazen karpeller sadece dipte veya uçta birleflik, ovaryum üst durumlu, tipikolarak 4-5 lokuluslu ve karpelli, her lokulusta 1-2 çok ovüllüdür. Meyve bakka, dru-pa, nadiren kapsulad›r.

Tropiklerde ve ›l›man bölgelerin s›cak kesimlerinde yay›l›fl gösteren familyan›nülkemizde bilinen bitkileri; Ruta montana (L.) L. (da¤ sedef otu) ile Citrus L.(narenciye) türleridir.

C. nobilis Lour. (mandalina), C. limon (L.) Burm. (limon), C. aurantiifoli-a (Christm.) Swingle. (bergamot), C. sinensis (L.) Osbeck. (portakal), C. au-rantium L. (turunç) (fiekil 7.10 a), C. paradisi McFad. (greyfurt), ülkemizde ta-n›nan narenciye türlerinden baz›lar›d›r.

Familia ZygophyllaceaeOtsular veya dikenli çal›ms›lard›r. Yapraklar etli veya derimsi, ço¤unlukla karfl›l›kl›,nadiren almaçl›, dikenli stipüllüdür. Çiçekler tek, ikili yada kimoz durumundad›r.Sepal ve petaller ayr›k ve 4-5 adettir. Stamenler 5-15, pistil birleflik 5 karpelli ve 5lokuluslu, 1- çok ovullüdür. Meyve kapsulad›r, nadiren her karpel üzümsü yadaeriksi meyve oluflturur.

Kurak ve s›cak tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler.Peganum harmala L. (üzerlik otu): Yurdumuzda yay›l›fl gösteren ve meyve-

lerinden nazarl›k yap›lan zehirli bir bitkidir (fiekil 7.10 b).

Ordo GeranialesOtsular, çal›ms›lar veya nadiren a¤açs›lard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, bir-lefliktir. Çiçekler erdifli, aktinomorf veya zigomorf, sepaller 3-5, birleflik, petaller 3-5, serbest veya birleflik, nadiren hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veya iki ka-t›d›r. Ovaryum 5 lokulusludur.

Familia Geraniaceae (Turnagagas›giller)Genellikle otsu, nadiren odunsu bitkilerdir. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, birle-flik veya basit loplu, stipüllüdür. Çiçekler kimoz veya umbellalarda, nadiren tektir.


a b

fiekil 7.10

a. Citrusaurantium(turunç), b. Peganumharmala (üzerlikotu)

Sepaller 5, serbest ve petaller, 5 serbest, stamenler tipik olarak 5-15, pistil 1 ve 3-5lopludur. Ovaryum üst durumlu, 3-5 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1-2.Meye genellikle merikarplara ayr›lan bir kapsulad›r.

Subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Baz› türleri süs bitkisi olarakkullan›l›r. Yurdumuzda Geranium L. (turnagagas›) ve Erodium L’Hérit (dönba-ba, i¤nelik) türlerine çok rastlan›r. It›r, sardunya ad›yla bilinen Pelargonium tür-leri ise, ülkemizde bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Ordo ApialesOtsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit veya bile-fliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorf, sepaller5, birleflik, petaller 5-10, serbest veya birlefliktir. Sta-menler petal say›s› kadar veya nadiren çoktur.

Familia Araliaceae (Duvarsarmafl›¤›giller)Ço¤unlu¤u odunsu bazen ek kökleri ile t›rmanabilenotsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadi-ren karfl›l›kl›, basit digitat veya pinnat, genellikle stipül-lüdür. Çiçekler umbella, bazen rasemus, korimboz ve-ya panikulalarda, erdifli veya çok nadiren tek efleyli,›fl›nsal simetrilidir. Kaliks ovaryuma ba¤l›, 5 küçük difl-li, bazen indirgenmifltir. Petaller 5-10, serbest veya bir-leflik, stamenler genellikle petal say›s› kadar, nadirendaha çoktur. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, genellikle 2-15 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1 adettir.Meyve bakka, nadiren drupad›r.

Ço¤unlu¤u tropikal bölgelerde yay›l›fl gösterirler.Ülkemizde 1 cins ve 2 türü vard›r. Süs bitkisi olarak kul-lan›mlar› da yayg›nd›r.

Hedera helix L. (duvar sarmafl›¤›): park, bahçe ve do¤ada gölge zeminlerdeyay›lan veya a¤aç gövdeleri üzerine sar›lan bir türüdür (fiekil 7.11).

Familia Apiaceae (Umbelliferae, maydonozgiller)Bir, iki veya çok y›ll›k otsular, nadiren de yar› çal› veya çal›lard›r. Yapraklar almafll›,palmat veya pinnat, parçal› veya basittir. Çiçekler basit veya birleflik umbellalardaveya baflc›klardad›r. Çiçekler erdifli veya tek efleyli (baz› cinsler tek evcikli) ›fl›nsal si-metrilidir. Sepaller 5, birleflik, bazen yoktur. Petaller 5, serbest, stamenler 5, pistil 1,stilus stilopodik, ovaryum alt durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulus-ta 1 adettir. Meyve 2 merikarpa ayr›lan bir flizokarp, merikarplar genellikle karpo-for ad› verilen bir sapla birbirine ba¤lanm›fl olup herbirinin s›rt k›sm›nda kosta de-nilen 5 ç›k›nt› bulunur.

Ço¤unlu¤u ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizin önemli familyalar›ndanbiridir. Bir çok türü g›da maddesi ve baharat olarak, baz› türleri ise ilaç ve parfüme-ri sanayiinde kullan›l›r.

Coriandrum sativum L. (kiflnifl), Cumium cyminum L. (kimyon), Carumcarvi L. (karaman kimyonu), Pimpinella anisum L. (anason), Foeniculumvulgare Miller (rezene, arap saç›), Anethum graveolens L. (dereotu), Apiumgraveolens L. (kereviz), Petroselinum crispum (Miller) A.W.Hill. (maydonoz)ve Daucus carota L. (havuç) baharat ya da besin olarak kullan›lan türlerdir.


fiekil 7.11

Hedera helix

Stilopodik: Stilus taban›n›ndisk fleklinde oluflu.

Conium maculatum L. (bald›ran otu), yurdumuzun hemen her bölgesin-de dere ve hendek kenarlar›nda yay›l›fl gösteren zehirli bir bitkidir (fiekil 7.12a). Ferula communis L.(fleytanteresi) de ayn› familyadan, zehirli bir türdür(fiekil 7.12 b).

Umbelliferae(Apiaceae)’nin g›da maddesi ve baharat olarak olarak kullan›lan baz› türleri-ni yaz›n›z.


a

b

fiekil 7.12

a. Coniummaculatum, b. Ferulacommunis

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


ÖzetMagnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Ro-

sidae’nin özelliklerini s›ralayabilmek.

Rosidae alts›n›f›, ot, çal›, a¤aç ve t›rman›c› gibiçok farkl› formlarda bitkileri içerir. Çiçekler hi-poginden epigine kadar de¤iflken, petaller belir-gin, ayr›k veya dipte birleflik veya baz› petallerbirleflik, baz›lar› ayr›k, nadiren loplu bir tüp olufl-turmak üzere tümü birleflmifl veya bazen petallerçok indirgenmifl veya hiç yoktur. Stamenler çoksay›da olduklar› zaman, ço¤unlukla sentripetaldizilifltedir. Ginekeum Fabales, Proteales ve baz›Rosales üyelerinde apokarp, di¤erlerinde genel-likle sinkarpt›r. Endosperm var veya yoktur. Em-briyo küçükten tohum boyutlar› büyüklü¤ünekadar de¤iflkendir. Bu alts›n›ftaki bitkiler ço¤unlukla tanen, nadireniridoid bazen de triterpenoid bileflik içerirler.Günlük hayat›m›zda besin maddesi veya süs bit-kisi olarak kullan›lan ya da t›bbi öneme sahipolan çok say›da tür Rosidae alts›n›f›nda yer al›r.

Alts›n›f Rosidae’yi s›n›fland›rabilmek.

Rosidae alts›n›f› 18 ordo, 114 familya yaklafl›k58.000 türden oluflmufltur. Familya say›s› aç›s›n-dan Angiosperm’lerin en genifl alts›n›f›d›r. Buünitede 12 ordosu incelenmektedir. Türlerin3/4’ü Fabales, Myrtales, Euphorbiales, Rosalesve Sapindales ordolar›nda toplanm›fllard›r.

Rosidae alts›n›f›nda yer alan önemli familyala-

r›n özelliklerini tan›mlayabilmek.

Ünitemizde Rosidae alts›n›f›ndaki 21 familyan›nözellikleri tan›t›lm›flt›r. Ayr›ca, Rosaceae, Faba-ceae ve Apiaceae gibi çok say›da cins içeren fa-milyalarda yer alan türlerin özellikleri verilmifltir.Ayr›ca, tür say›s› daha az olmakla birlikte Crassu-laceae, Caesalpiniaceae, Elaeagnaceae, Myrta-ceae, Punicaeae, Cornaceae, Euphorbiaceae, Vi-taceae, Linaceae, Aceraceae, Rhamnaceae, Ana-cardiaceae, Rutaceae, Zygopyhllaceae gibi yur-dumuzda yay›l›fl gösteren familyalara ait önemlitürlerin de özellikleri verilmifltir.

Rosidae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip

bitkileri tan›yabilmek.

Rosaceae familyas›nda bulunan ve çeflitli aç›lar-dan ekonomik önem tafl›yan cinslerden baz›lar›,Rosa, Prunus, Cerasus, Armeniaca, Amygdalus,

Eryobotrya, Pyrus, Malus, Cydonia, Crataegus,

Fragaria’d›r. Phaesolus, Cicer, Vicia, Lens, Vigna,

Pisum, Soja, Trigonella, Glycyrrhiza, Arachis,

Trifolium, Latyrus, Medicago ve Astragalus’dur.Apiaceae familyas›ndaki, Coriandrum, Cumium,

Carum, Pimpinella, Foeniculum, Anethum,

Apium, Petroselinum ve Daucus gibi cinslerinde ekonomik öneme sahip olan türleri vard›r.

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki meyve tiplerinden hangisi Rosaceae üye-lerinde görülmez?

a. akenb. folikülc. drupad. kümee. kapsula

2. Gül ya¤› ve gül suyu hangi bitkinin çiçeklerinden el-de edilir?

a. Rosa canina

b. Potentilla reptans

c. Pyrocantha coccinea

d. Laurocerasus officinalis

e. Rosa damascena

3. Afla¤›daki türlerden hangisi Rosaceae (Gülgiller) fa-milyas›nda yer al›r?

a. Vicia faba

b. Amygdalus communisc. Lens culinaris

d. Phaseolus vulgaris

e. Cicer arietinum

4. Stamenleri genellikle 10, monodelfus, diadelfus veyahepsi serbest, meyvesi legümen veya nadiren lomen-tum tipinde olan familya afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Rosaceaeb. Myrtaceaec. Euphorbiaceaed. Fabaceaee. Cornaceae

5. Afla¤›daki familyalardan hangisi Asya, Afrika ve Ame-rika’n›n tropikal bölgelerinde mangrov olarak adland›-r›lan bitki topluluklar›n› oluflumuna katk›da bulunantürleri içerir?

a. Rhizophoraceaeb. Cornaceaec. Myrtaceae d. Euphorbiaceaee. Apiaceae

6. “Süte benzer özsu içeren tek evcikli, bir veya çok y›l-l›k otsular veya yar› çal›, çok indirgenmifl çiçekleri siat-yum ad› verilen durumlarda toplanm›fl” bitkiler hangifamilyada yer al›r?

a. Euphorbiaceaeb. Cornaceaec. Apiaceaed. Myrtaceaee. Rhizophoraceae

7. Linum usitatissimum L. bitkisinden ekonomik kulla-n›m alan› olan hangi ürünler elde edilir?

a. Gülsuyu ve gülya¤› b. Kauçuk ve hint ya¤› c. Lif ve keten ya¤›d. Uçucu ya¤lare. Soya ya¤› ve unu

8. Aceraceae familyas› hangi ordoda yer al›r? a. Rosalesb. Sapindalesc. Fabales d. Apiaceae e. Myrtales

9. Pistacia vera bitkisinin meyveleri yurdumuzda hangiadla bilinir?

a. Damla sak›z›b. Yalanc› karabiberc. Antep ya da fiam f›st›¤›d. Sumake. Çitlenbik

10. Cumium cyminum (kimyon), Pimpinella anisum

(anason), Apium graveolens (kereviz), Petroselinum

crispum (maydonoz) gibi baharat ya da besin olarakkullan›lan bitkilerin familyas› afla¤›dakilerden hangisi-dir?

a. Geraniaceaeb. Rutaceaec. Fabaceaed. Apiaceaee. Fabaceae



Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgil-ler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Fabaceae (Bakla-giller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rhizophoraceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Euphorbiaceae(Sütle¤engiller)” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Linaceae (Keten-giller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo. Sapindales” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Anacardiaceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Apiaceae (Umbel-liferae, maydanozgiller)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Ceratonia siliqua (keçiboynuzu) meyveleri pekmez ya-p›m›nda, tatl› ve pasta üretiminde kullan›l›r. Cercis sili-

quastrum ise, park ve bahçelerde süs bitkisi olarak ye-tifltirilmektedir.

S›ra Sizde 2

Divisio. SpermatophytaClassis. MagnoliopsidaSubclassis. RosidaeOrdo. FabalesFamilia. FabaceaeGenus. Astragalus

S›ra Sizde 3

Aceraceae üyerinin kerestesinden yararlan›l›r, Baz› Acer

türleri park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir.Ayr›ca Acer saccharum türünün gövdeleri yaralanarakerken ilkbaharda sakkaroz aç›s›ndan zengin olan özsu-yu al›n›r ve fleker üretiminde kullan›l›r.

S›ra Sizde 4

Coriandrum sativum (kiflnifl), Cumium cyminum

(kimyon), Carum carvi (karaman kimyonu), Pimpi-

nella anisum (anason), Foeniculum vulgare (rezene,arap saç›), Anethum graveolens (dereotu), Apium gra-

veolens (kereviz), Petroselinum crispum (maydonoz),Daucus carota (havuç) baharat yada besin olarak kul-lan›lan bitkilerdir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›



Islands. Vol. 3. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.Davis, P. H. (1972) Flora of Turkey and the East Aegean

Islands. Vol. 4. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World.

Oxford: Oxford Univ. Press. Kayac›k, H. (1975) Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel

Sistemati¤i. II Angiospermae (Kapal› Tohumlular).‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219, ‹stanbul: ‹s-tanbul Üniv.

Kayac›k, H. (1977) Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel

Sistemati¤i. III. Angiospermae (Kapal› Tohumlular).

‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2400/247, ‹stanbul: ‹s-tanbul Üniv.

Tutin, T.G ve Heywood, V.H (1964) Flora Europaea.Vol 1. Cambridge: Cambridge Univ. Press.

Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1968) Flora Europaea.

Vol. 2. Cambridge: Cambridge Univ Press.Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,

E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Mat-baas›.

Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasö-


Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989) Otsu Bitkilerin Sistemati¤i.

‹.Ü.F.B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Zeybek, N., Zeybek, U.,Sayg›ner, B. (2003). Farmasötik

Botanik. Velia¤agil Süs Bitkileri Kitaplar Serisi. No.11,Yalova.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Asteridae’nin özelliklerini tan›m-layabilecek,Subclassis Asteridae’yi s›n›fland›rabilecek,Asteridae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilecek,Asteridae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri s›ralayabileceksiniz.


• Asteridae• Solanales• Lamiales• Campanulales• Asterales

• Gentianales• Plantaginales • Scrophulariales• Rubiales

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

Bitki Sistemati¤i Magnoliopsida IV :Asteridae

• G‹R‹fi• SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N

GENEL ÖZELL‹KLER‹• SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N

SINIFLANDIRILMASI


G‹R‹fi Asteridae, Magnoliopsida s›n›f›n›n son alts›n›f›d›r. Oldukça genifl olan Asteridaeiçinde ekonomik öneme sahip çok say›da bitki yer al›r. Bunlar aras›nda besin yada boya kayna¤› olarak kulland›klar›m›z›n yan›nda t›bbi ve aromatik bitkiler ileçok say›da süs bitkisi bulunur. Ayr›ca Asteraceae familyas›nda yer alan Centaureagibi baz› cinsler yüksek endemizm oran› nedeniyle önem tafl›r.

Di¤er ünitelerimizde oldu¤u gibi; bu ünitemizin konusunu oluflturan alts›n›folan Asteridae’nin önce genel özelliklerini, ard›ndan önemli familyalar› ve yurdu-muzda yay›l›fl gösteren türlerini inceleyece¤iz.

SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ Bu s›n›f›n üyelerinde, çiçekler hipoginden epigine kadar de¤iflken olup genellikleiyi geliflmifl ve ço¤unlukla gösteriflli, nadiren çok indirgenmifltir. Korolla ço¤unluk-la simpetal, nadiren çok petalli ve küçük veya yoktur. Stamenler korolla tüpüneba¤l› ve lop say›s› kadard›r. Petalsiz çiçeklerde stamen hiç bir zaman 5’den fazlade¤ildir. Karpeller 2-5 (ço¤unlukla 2), stilus bazen ginobazik, bazen terminaldir.Ovüller her lokulusta 1- çoktur. Tohumlar endospermli veya endospermsiz, embri-yo ço¤unlukla tohuma oranla büyüktür.

Asteridae alts›n›f›nda çok çeflitli sekonder bileflikler üretilir. Genllikle iridoid bi-leflikler, çeflitli alkoloid tipleri veya poliasetilen ya da glikozidler içerirler. Nadirensiyanogenik daha seyrek olarak da saponin ve tanenli maddeler üretilebilir.

Asteridae alts›n›f›, yukar›da say›lan sekonder bileflikleri nedeniyle, yak›ndan tan›d›¤›m›zçok say›da t›bbi ve aromatik bitkiyi içerir.

SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI Bu subklassiste 11 ordo 49 familya ve yaklafl›k 56.000 tür bulunur. Türlerin 1/3’üAsteraceae familyas›nda toplanm›flt›r. Bu ünitemizde inceleyece¤imiz ordo ve fa-milyalar Tablo 8.1’de yer almaktad›r.

Magnoliopsida IV: Asteridae

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ordo Gentianales A¤açlar, çal›lar veya otsu bitkilerdir. Yapraklar karfl›l›kl›, alternat veya dairesel di-zilifllidir. Çiçekler erdifli, aktinomorf, sepaller 5-4, birleflik, petaller, 4-12 birlefliktir.Stamenler petal say›s› kadard›r. Ovaryum 1-3 lokulusludur.

Familia Apocynaceae (Zakkumgiller) Ço¤unlu¤u süt içeren a¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Çiçekler tek, rasemus veya ki-mozlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Sta-menler 5. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, karpeller 2, serbest veya birleflik, ovüller2 - çoktur. Meyve folikül, kapsula, bakka veya drupams›d›r

Kozmopolit olan familya üyelerinin baz›lar› ilaç sanayiinde kullan›l›r. Baz› tür-leri ise süs bitkisi olarak yetifltirilir. Zehirli bir bitki olan Nerium oleander L.(zakkum) ile bahçe ve parklar›m›zda süs bitkisi olan Vinca L. türleri yurdumuz-da bu familyan›n en bilinen üyeleridir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Nerium_oleander adresinden N. oleander foto¤raflar›na ula-flabilirsiniz.

Familia Asclepiadaceae Genellikle sütlü özsulu çok y›ll›k otsular, çal›lar, nadiren küçük a¤açlard›r. Yaprak-lar karfl›l›kl› veya daireseldir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda veya uçta kimoz veyaflemsiye, bazen tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, serbest veya dipte birle-flik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler 5, pistil tek karpelli, 2 ovaryumdan oluflmufl,ovaryumlar üst durumlu, her biri 1 lokuluslu ve karpelli, ovüller çok say›dad›r.Meyve 2 folikülden oluflmufltur. Tohumlar›n tepesi uzun tüylüdür.

Genellikle tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Baz› türleri süs bit-kisi olarak kullan›l›r.

Bu familyan›n üyelerinden, Cynanchum acutum L. (zehirli tarla sarmafl›¤›)ülkemizde oldukça genifl yay›l›fl alan› bulunan zehirli bir bitkidir. Hoya carnosaR. Br. (mum çiçe¤i) ise ülkemizde do¤al yay›l›fl göstermemekte, salon bitkisi ola-rak yetifltirilmektedir.


Subclas IV. ASTERIDAE

Ordo GentianalesFamilia ApocynaceaeFamilia Asclepiadaceae

Ordo SolanalesFamilia SolanaceaeFamilia ConvolvulaceaeFamilia Cuscutaceae

Ordo LamialesFamilia BoraginaceaeFamilia VerbenaceaeFamilia Lamiaceae

Ordo PlantaginalesFamilia Plantaginaceae

Ordo ScrophularialesFamilia OleaceaeFamilia ScrophulariaceaeFamilia OrobanchaceaeFamilia PedaliaceaeFamilia Bignoniaceae

Ordo CampanulalesFamilia Campanulaceae

Ordo RubialesFamilia Rubiaceae

Ordo AsteralesFamilia Asteraceae

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 8.1Asteridae alts›n›f›n›nünitemizinkapsam›ndaincelenecek ordo vefamilyalar›.

Ordo Solanales Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit, nadiren pinnat parçal›d›r. Çiçekler erdifli,nadiren bir efleyli, aktinomorftur. Sepaller genellikle 5, nadiren 4-6, birleflik veyanadiren serbest, petaller 5, birleflik, stamenler 5, ovaryum 1-5 lokulusludur.

Familia Solanaceae (Patl›cangiller) Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrili, tek veya tipik olarak koltuklarda kimoz durumda-d›r. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler 5, korollaya ba¤l›d›r. Pistil1, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, nadiren 1 lokuluslu, ovüller tektir. Meyve bak-ka veya kapsulad›r.

Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde 12 cins ve 36 türü do¤al yay›l›fl göste-rir. Birçok türü g›da maddesi olarak ve baz› türleri ilaç sanayiinde kullan›l›r.

Solanales familyas›ndan; Solanum tuberosum L. (patates), S. melogena L.(patl›can), Capsicum annuum L. (biber), Lycopersicum esculentum Miller(domates) meyveleri besin olarak kullan›lan tar›m-tarla bitkileridirler.(fiekil 8.1a)Atropa belladonna L. (güzel avratotu), Mandragora autumnalis Bertol.(adamotu), Datura stramonium L. (barutçiçe¤i, tatula, fleytanelmas›),Hyoscyamus niger L. (siyah banotu), H. albus L. (beyaz banotu) t›bbi bitki-lerdir.(fiekil 8.1b) Nicotiana tabacum L. (tütün), ülkemizde kültür bitkisi olarakyetifltirilir.

Lycopersicum esculentum (domates)’un divisio kategorisinden bafllayarak sistemati¤iniyap›n›z.

Familia Convolvulaceae (Sarmafl›kgiller) Yapraklar› almaçl›, basittir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek, rasemus veya pani-kula veya uçtad›r. Erdifli, ›fl›nsal simetrili, sepaller 5, petaller 5, birleflik, stamenler 5,korolla tüpüne ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, genellikle 1-4 lokuluslu, 2karpelli (nadiren 3-5), ovüller her lokulusta 1-2 adettir. Meyve lokulusit kapsulad›r.

Tropik, subtropik, Kuzey ve Güney Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›flgösterirler. Süs bitkisi olarak yetifltirilen ve g›da maddesi olarak kullan›lan türlerivard›r.

1638. Ünite - Magnol iopsida IV :Aster idae

fiekil 8.1

a b

a. Lycopersicumesculentum,b. Atropabelladonna

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Convolvulus arvensis L. (tarla sarmafl›¤›) ve Calystegia silvatica (Kit)Griseb. (fiekil 8.2 a) sarmafl›k olarak bilinen bitkilerdir. Ipomoea batates (tatl›patates), toprak alt›ndaki yumrular›ndan yararlan›lmak üzere Adana ve Hatay yö-resinde yetifltirilir.

Familia Cuscutaceae (Cinsaç›giller)Parazit, bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› indirgenmifl veya pul fleklindedir.Çiçekler koltuklarda baflc›k durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5-4, ser-best veya birleflik, petaller 5-4, birlefliktir. Stamenler 4-5, korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1,ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 2 adettir. Mey-ve kapsulad›r.

Familyada 1 cins ve 200 kadar tür bulunur. Cuscuta L. (cinsaç›): Beyaz veya k›rm›z›, ipliksi ve t›rman›c› otsulard›r (fiekil

8.2 b). Kaliks ve korolla tüpsüden çan flekline kadar, beyaz veya de¤iflik renklidir.Ço¤unlukla Labiatae, Compositae, Leguminosae familyas›na ait cinslerin üzerindeparazit olarak geliflirler. Ülkemizde 16 türü bulunmakla birlikte, C. planifolia Ten.yayg›n olan›d›r.

Parazit canl›lar›n kendi besinlerini üretemediklerini ve baflka canl›lardan haz›r besin sa¤-layarak yaflamak zorunda olduklar›n› hat›rlay›n›z.

Ordo Lamiales Otlar, çal›lar, a¤açlar veya yapraks›z, parazitik, klorofilsiz otsulard›r. Yapraklar alter-nat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifli, aktinomorfveya zigomorftur. Sepaller 4-5 (nadiren 6-10), birleflik, petaller 4-5 (nadiren 5-8),birleflik, stamenler petal say›s› kadar veya 4-2 adettir. Ovaryum 2-4 lokulusludur.

Familia Boraginaceae (Hodangiller) Genellikle kaba tüylü otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya nadi-ren karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler skorpioid veya helezoni kimozlarda veya tirsus du-rumlar›ndad›r. Genellikle erdifli, ›fl›nsal veya nadiren zigomorf simetrilidir. Sepallergenellikle 5, serbest veya kaidede birleflik, petaller 5, birleflik, stamenler 5, korolla-ya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4 lokuluslu (nadiren 2), 2 karpelli, ovül-ler 4 adettir. Stilus ço¤unlukla ginobaziktir. Meyve nuks veya nadiren drupad›r.


a b

fiekil 8.2

a. Calystegiasilvatica,b. Cuscuta sp.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Skorpioid: Akrep i¤nesifleklinde.

Subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n ülkemizde 300’dençok türü bulunur.

Süs bitkisi olarak yetifltirilen, sebze olarak kulla-n›lan ve k›rm›z› boya elde edilen türleri vard›r.Echium italicum L. (engerekotu), Onosmaisauricum Boiss. et Heldr., Cerinthe minor L.ve Anchusa azurea Miller çok bilinen türleri ara-s›ndad›r. Alkanna tinctoria (L.) Tausch(havac›va)’n›n köklerinden, hal› kilim boyamas›n-da kullan›lan kök boya elde edilir. Symphytumanatolicum Boiss (karakafesotu), bu familya-dan olup, Bat› Anadolu’da yay›l›fl gösteren ende-mik bir bitkidir (fiekil 8.3).Familia Verbenaceae (Mineçiçe¤igiller) Gövde ve dallar› genellikle 4 köfleli; otsu, çal› veyaa¤açlard›r. Yapraklar› karfl›l›kl› ve dairesel, ço¤un-lukla basit, bazen pinnat veya pinnat, parçal›d›r.Çiçekler spika veya kimoz-panikula durumdad›r.Petaller 4-5, birleflik, stamenler ço¤unlukla 4 ve didinamd›r. Pistil 1, ovaryum üstdurumlu, 2 veya 4 lokuluslu, 2 karpelli, ovüller her lokulusta genellikle 1 adettir.Meyv genellikle drupa, nadiren nuks veya kapsulad›r.

Bu ordonun, tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 100 cinsive 3000 kadar türü bulunur. Odunsu türlerin kerestesinden yararlan›l›r, baz›lar›ndaneterik ya¤ ve tanen elde edilir, ilaç olarak kullan›l›r ve süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Ülkemizde 3 cins ve 5 türü do¤al yay›l›fl gösterir: Vitex agnus-castusL. (hay›t), en iyi bilinen türü olup, Verbena officinalis L. (t›bbi mine çiçe¤i)de yurdumuzda yayg›n olarak bulunur. Lantana camara L. (mine) ise, bahçe veparklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vitex-agnus-castus-habit.JPG adresinden V. agnus-castus foto¤raf›na ulaflabilirsiniz.

Familia Lamiaceae (Labiatae, Ball›babagiller) Ço¤unlukla güzel kokulu, bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lar veya a¤açlar-d›r. Gövde ve dallar genellikle 4 köflelidir. Yapraklar karfl›l›kl› veya dairesel dizilifl-li, basit veya bilefliktir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda kimoz, rasemus veya baflak-larda veya tektir. Erdifli, zigomorf (nadiren ›fl›nsal) simetrilidir. Sepaller 5, birleflikbazen 2 dudakl›, petaller 5, birleflik 2 dudakl› veya bazen üst dudak körelmifl, altdudak 3 lopludur. Stamen 2 veya 4, korollaya ba¤l›, genellikle didinamd›r. Pistil 1,ovaryum üst durumlu, 4 loplu, 2 lokuluslu ve karpelli, 4 ovüllüdür. Stilusginobaziktir. Meyve tipik olarak 4 nutletten oluflmufltur.

Kozmopolit olan Lamiaceae, ülkemizin en büyük familyalar›ndan biridir.550’den fazla türü vard›r. Lamiaceae üyeleri uçucu ve aromatik ya¤ içermeleri ne-deniyle farmakolojide ve parfümeri sanayiinde önem tafl›r. Eterik ya¤ elde edilen,baharat olarak kullan›lan ve süs bitkisi olarak yetifltirilen türleri vard›r.

Afla¤›da baz› Lamiaceae üyelerinin belirgin taksonomik özellikleri ve kullan›malanlar›na iliflkin bilgiler verilmifltir:

Ajuga L. (mayas›l otu): Tek veya çok y›ll›k otsulard›r. Korolla mavimsi, sar›, be-yaz, pembe ve mor renkte, üst duda¤› indirgenmifltir. Asya ve Avrupa’da yay›l›fl gös-terir. Yurdumuzda en yayg›n olanlardan biri A. chamaepitys (L.) Schreber’dir.


Didinam: ‹ki uzun ve iki k›sastamenden meydana gelenerkek organ toplulu¤u.

fiekil 8.3

Symphytumanatolicum

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nutlet: Küçük, f›nd›ks›meyve.

http://en.wikipedia.org/wiki/Ajuga_chamaepitys adresinden bu bitkinin resmine ulaflabi-lirsiniz.

Teucrium L.: Çok y›ll›k, nadiren bir veya iki y›ll›k otsular veya küçük çal›lar-d›r. Korolla tek dudakl›d›r. Ço¤unlu¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir. T. ori-entale L., T. chamaedrys L. (yermeflesi, k›samahmut, dalakotu), T. polium L.(tüylü k›samahmut) yurdumuzda en bilinen türleri aras›nda yer al›r.

Rosmarinus officinalis L. (kufldili, biberiye): Bat› ve Güney Anadolu’da lo-kal olarak görülen, park ve bahçelerde çit bitkisi olarak çok kullan›lan aromatik veherdem yeflil çal›lard›r.

Lavandula stoechas L. (karabafl): Kuzeybat›, Bat› ve Güney Anadolu’da,özellikle frigana ve maki içinde yayg›n olan çok y›ll›k, aromatik çal›lard›r. Çiçeklerçok say›da ve spika durumundad›r. Korolla siyah›ms›-mor renkte 2 dudakl›d›r. L.angustifolia Miller (lavanta), parfümeri sanayiinde önemli oldu¤undan, geniflyayg›n olarak kültürü yap›l›r

Lamium L. (ball›baba): Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Korolla mor, pembe,krem veya beyaz renkte, 2 dudakl›d›r. L. amplexicaule L., Ülkemizde çok yayg›nolan tek y›ll›k bir türdür.

Sideritis L. (da¤çay›): Tüylü,bir veya çok y›ll›k otsular ya da kü-çük çal›lard›r. Brakteler yaprak flek-lindedir. Korolla genellikle sar›, ba-zen beyaz veya k›rm›z›d›r. Türleri-nin ço¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›flgösterir. S. tmolea Boiss. (sivriça-y›) gibi baz› endemik türleri adaçay›gibi kullan›l›r (fiekil 8.4)

Melissa officinalis L. (o¤ulotu):Güzel kokulu, 25-100 cm. boyunda,çok y›ll›k otsulard›r. Korolla aç›k sa-

r›, 2 dudakl›d›r. Ülkemizde çal›l›k, makilik, kayal›k yamaçlar ve su kenarlar›nda ya-y›l›fl gösterir.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Melissa_officinalis.jpg adresinden M. officinalis’in foto¤raf›na ulaflabilirsiniz.

Origanum L. (mercanköflk, merzengüfl): Uçucu ya¤ (timol) içeren yar› çal›m-s› veya çok otsulard›r. Brakteler kiremitvari olarak üst üste dizilmifltir. Korolla mor,pembe veya beyaz renkte, 2 dudakl›d›r. Origanum türleri, Akdeniz bölgesinde yay›-l›fl gösterir. Bunlardan O. onites L. (‹zmir keki¤i), baharat olarak kullan›l›r.

Thymus L. (kekik): Uçucu ya¤ (timol) içeren küçük çal›lar, yast›kc›k olufltu-ran bitkiler veya çok y›ll›k otsulard›r. Kaliks belirgin 2 dudakl›, korolla mor, pem-be, krem veya beyaz renkte, 2 dudakl›d›r. Ço¤unlu¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›flgösterir. T. zygioides Griseb. oldukça genifl yay›l›fll› olan küçük, yat›k bitkilerdir.

Coridothymus capitatus (L.) Reichb. (karakekik): Bat› ve Güney Anado-lu’da ve ço¤unlukla da frigana içinde yayg›n olan, bazen saf topluluklar oluflturan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 8.4

Sideritis tmolea

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



alçak boylu çal›. Çiçekler baflc›klarda, korolla morumsu-pembe renktedir. Thymbra spicata L. (karabafl kekik, zahter): Küçük çal›lard›r. Korolla mor

veya pembedir. Ülkemizde Orta ve Do¤u Anadolu d›fl›ndaki bölgelerde kireçli ka-yal›k yerlerde ve makiliklerde yay›l›fl gösterir.

Yurdumuzda kekik olarak tan›nan ve çeflitli amaçlarla kullan›lan küçük çal› formundakitürler hangi cinslerin içinde yer al›r?

Mentha L. (nane): Genellikle nemli ve sulak yerlerde yay›l›fl gösteren rizom-lu çok veya nadiren tek y›ll›k otsulard›r. Mentol içermeleri nedeniyle farmakolojikaç›dan önemlidirler. Mentha cinsi, kuzey yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›flgösterir. M. pulegium L. (yarpuz); kuzey, bat› ve güney Anadolu’da yaz›n kuru-yan sulak yerlerde yay›l›fl gösteren, keskin kokulu, sürünücü veya dik durufllu ot-su bir türüdür. M. x piperita L. (nane, ‹ngiliz nanesi)’ n›n ise, tüysüz olan çefli-dinin kültürü yap›l›r ve baharat olarak kullan›l›r.

Salvia L. (adaçay›): Kuv-vetli kokulu, çok y›ll›k, nadi-ren bir veya iki y›ll›k otsularveya çal›lard›r. Kaliks ve ko-rolla 2 dudakl›d›r. Salvia türle-ri, farmakolojik aç›dan önemtafl›yan uçucu bir ya¤ olan si-neol içerir. Ayr›ca baz› türleriadaçay› ad›yla tüketilir. Ol-dukça genifl yay›l›fl› olan bucinsin 600 den çok türü var-d›r. Ülkemizde de çok say›datürü bulunur (fiekil 8. 5):

Salvia officinalis L.(t›bbi adaçay›), Güney ve Ba-t› Akdeniz’de do¤al yay›l›flgösteren ve seyrek olarak ül-

kemizde de yetifltirilen, yapraklar› yumuflak tüylü bir türdür. S. sclarea L. (miskadaçay›), ülkemizde bat› Anadolu’nun sahil kesimi d›fl›nda kalan bölgelerde, ka-yal›k yamaçlarda, gölgeli yerlerde, çay›rlarda ve yol kenarlar›nda yay›l›fl gösterir. S.splendens Ker. Gawl. (atefl çiçe¤i)’in ise Anavatan› Güney Amerika’d›r, ülkemiz-de bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Elsholtzia ciliata (Tunb.) Hyl.: Ülkemizde bahçe ve parklarda yetifltirilen teky›ll›k bir süs bitkisidir.

Ocimum basilicum L. (fesle¤en): Tek y›ll›k otsulard›r. Tropiklerde do¤al ya-y›l›fl gösteren tür, ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Coleus Lour. (kolyos): Tek veya çok y›ll›k otsu veya çal›lard›r. Anavatan› Af-rika ve Do¤u Hint Adalar› olan bitki ülkemizde sera ve evlerde süs bitkisi olarakyetifltirilir.

Lamiaceae familyas›nda bulunan ve ülkemizde çay olarak tüketilen türler hangi cinsleriçinde yer al›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 8.5

Salvia smyrnea

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ordo Plantaginales Plantaginales ordosu tek familya içerir.

Familia Plantaginaceae (Sinirliotugiller) Otsular veya nadiren dallanm›fl yar› çal›lard›r. Yapraklar genellikle dipte, almaçl›veya nadiren karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler baflc›k veya spikalarda, genellikle erdifli,›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4, birleflik, zar›ms› yap›da, petaller 4 (3) birleflik, derim-si yap›da, stamenler 4 (nadiren 1-2), petallere ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durum-lu, 1-4 (nadiren 2) lokuluslu, 2 karpelli, ovüller her lokulusta 1-çok say›dad›r. Mey-ve kapakl› kapsula veya nukstur.

Il›man bölgelerde ve tropiklerdeki yüksek da¤larda yay›l›fl› olan bu familyan›nülkemizde 1 cinsi bulunur. Plantago major L. (büyük sinirliotu), P. maritimaL. ve P. lanceolata L. ülkemizde yayg›n olan bir türlerdir.

http://www.wnmu.edu/academic/nspages2/gilaflora/plantago_major.html adresinden P.major foto¤raflar›na ulaflabilirsiniz.

Ordo Scrophulariales A¤açlar, çal›lar, otsular veya t›rman›c› bitkilerdir, nadiren kök üzerinde yaflayanklorofilsiz parazit türleri de vard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, alternat nadiren dairesel di-ziliflli, basit ve bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, zigomorf, nadiren aktino-morftur. Sepaller 4, nadiren 5, birleflik veya hiç yok, petaller 4, nadiren 6-8, birle-flik veya serbest, nadiren hiç yoktur. Stamenler 4, ovaryum 1-2 lokulusludur.

Familia Oleaceae (Zeytingiller) Herdem yeflil veya yaprak döken a¤açlar, çal›lar veya nadiren t›rman›c›lard›r. Yap-raklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya birlefliktir. Çiçekler yaprak koltuklar›ndaveya uçta rasemus, panikula durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4, nadi-ren 4-5 birleflik, bazen yok, petaller 4, nadiren 6-12, birleflik, stamenler 2 adetti.Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta genel-likle 2 adettir. Meyve bakka, drupa, kapsula veya samarad›r.

Oleaceaea üyeleri, tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Ülkemizde 7cins ve 10 türü bulunur. Meyveleri yenir ve ya¤› ç›kar›larak kullan›l›r, kerestesin-den yararlan›l›r, ayr›ca süs bitkisi olarak da yetifltirilir.

Olea europaea L. (zeytin): Genellikle Akdeniz ikliminin hüküm sürdü¤ü yer-lerde yay›l›fl gösteren 10-15 m. boyunda a¤açlard›r. Zeytin, önemli ya¤ bitkileriaras›ndad›r.

Bu familyada yer alan Jasminum officinale L. (yasemin), J. fruticans L.(sar› yasemin), Syringa vulgaris L. (leylak), parfümeri sanayinde ve ülkemizinpark ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullan›l›r. Ligustrum vulgare L. (kurt-ba¤r›) ise, park ve bahçelerde çit bitkisi olarak yetifltirilir.

Fraxinus ornus L. (diflbudak) ve Phillyrea latifolia L. (akçakesme) da bufamilyan›n yurdumuzdaki di¤er önemli üyeleridir.

http://www.orman.istanbul.edu.tr/node/9384 adresinden, F. ornus’ un foto¤raf›na ve bubitkiye iliflkin ayr›nt›l› bilgiye ulaflabilirsiniz.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Familia Scrophulariaceae (S›racaotugiller) Baz›lar› ototrof veya parazit olan otsular, çal›lar veya nadiren a¤açlard›r. Yapraklaralternat veya karfl›l›kl›, nadiren dairesel, basit, tam veya parçal›d›r. Çiçekler yaprakkoltuklar›nda tek, rasemus, spika veya panikula durumlar›ndan birinde, erdifli, zi-gomorftur. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, nadiren 6-8, birleflik, tüp bazen çokk›sa, genellikle 2 dudakl›, stamenler petallere ba¤l›, genellikle 4 ve didinam, nadi-ren 2 veya 5’dir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, nadiren teklokuluslu, ovüller çok say›dad›r. Meyve ço¤unlukla septisit, nadiren lokulusit veyaporisit kapsulad›r.

Scrophulariaceae, kozmopolit bir familya olup, ülkemizin önemli familyalar›ndanbiridir. Baz› türlerinden kalp hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lan ilaçlar›n hammad-desinin elde edilmesinin yan›nda bir çok türü de süs bitkisi olarak yetifltirilir.

Digitalis L. (yüksükotu): Kalp kuvvetlendirici glikozitler tafl›yan bu bitkiler ze-hirlidir. Avrupa-Asya’da yay›l›fl gösterir ve yaklafl›k 30 türü vard›r. D. ferruginea L.(pas renkli yüksükotu), D. grandiflora Miller (büyük çiçekli yüksükotu) yurdu-muzdan bilinen bitkilerdir. D. purpurea L. (k›rm›z› çiçekli yüksükotu), Anava-tan› Avrupa olan tür ülkemizde bahçe ve parklar›m›zda süs bitkisi olarak yetifltiri-len bir bitkidir.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Digitalis_ferruginea_Orchi_01.jpg adresinden D.ferruginea foto¤raf›na ulaflabilirsiniz.

Bu familyan›n yurdumuzda çok tan›nan türlerinden Antirrhinum majus L.(aslana¤z›), park ve bahçelerimizde çok yetifltirilen süs bitkisidir. Veronica L.(yavflanotu) (fiekil. 6. a), Verbascum L. (s›¤›rkuyru¤u, fiekil 6.b) çok say›da en-demik türe sahip ve Scrophularia L. (s›racaotu) ise, yurdumuzun her yöresinde,çok say›da türleri olan cinslerdir.

Familia Orobanchaceae (Canavarotugiller) Kökler üzerinde parazit olarak yaflayan bir veya çok y›ll›k, klorofilsiz otsulard›r.Yapraklar pul fleklinde almaçl›d›r. Çiçekler tek veya uçta spika veya rasemus du-rumda, erdifli, zigomorf simetrilidir. Sepaller 2-5, birleflik, petaller 5, birleflik 2 du-dakl›d›r. Stamenler 4, petallere ba¤l›, pistil 1, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 2karpelli, ovüller çoktur. Meyve kal›c› kaliks taraf›ndan sar›lm›fl lokulusit kapsulad›r.

Familyan›n üyeleri, ›l›man bölgelerde, genellikle Avrupa ve Asya’da yay›l›flgösterir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 8.6

a b

a.Veronica sp.,b.Verbascum sp.

Orobanche L. (canavarotu): Ço¤unlukla Angiosperm-ler, nadir olarak Gymnospermlerin kökleri üzerinde ya-flarlar. Domates, patates gibi bitkilerde kök paraziti ola-rak görülürler. Orobanche’›n ülkemizde 38 türü bulu-nur (fiekil 8.7).

Familia Pedaliaceae (Susamgiller) Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklargenellikle karfl›l›kl› veya üst k›s›mlarda alternat, basit,tam veya lopludur. Çiçekler ço¤unlukla yaprak koltukla-r›nda tek veya uçta rasemus durumda, erdifli ve zigo-morftur. Sepaller 5 (4), birleflik, petaller 5, birleflik, ba-zen 2 dudakl›d›r. Stamenler petallere ba¤l›, 4 ve didi-nam, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 veya 4 lokuluslu,

2 karpelli, ovüller 2- çok say›dad›r. Meyve lokulusit kapsula veya nuks, genellikledikenli veya kanatl›d›r.

Afrika’n›n kurak ve k›y› bölgelerinde, Malezya ve Avustralya’da yay›l›fl gösterir-ler, ülkemizde do¤al yay›l›fl› yoktur.

Sesamum indicum L. (susam): Genellikle Bat› ve Güney Anadolu’da kültürüyap›l›r. Tohumlar› ya¤ bak›m›ndan zengindir, susam ya¤› elde edilir ve tahin hel-vas› yap›m›nda kullan›l›r.

Familia Bignoniaceae A¤açlar veya çal›lar, bazen t›rman›c›, çok nadir olarak otsulard›r. Yapraklar karfl›-l›kl› nadiren almafll›, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifli, zigomorf, dikazyumsukimozlarda, sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler petallere ba¤l›, ti-pik olarak 4 ve didinam, bir tanesi staminod fleklindedir. Pistil 1, ovaryum üst du-rumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller çok say›dad›r. Meyve uzun bir septisit veyalokulusit kapsulad›r.

Familya üyeleri, genellikle tropikal bölgelerde yay›l›fl gösterir ve Ülkemizde do-¤al yay›l›fl göstermez. Kerestesinden yararlan›l›r, ço¤u süs bitkisi olarak kullan›l›r:

Bu familyada yer alan Campsis radicans Seem. (boru çiçe¤i), Kuzey Ame-rika kökenli olan ve ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilen t›rman›c› odunlubitkidir. Yapraklar› imparipinnat, korolla turuncu renkli ve boru fleklindedir.Catalpa bignonioides Walt. ülkemizde park, bahçe ve yol kenarlar›nda yetifltiri-len Kuzey Amerika kökenli bir a¤açt›r. Bu türün yapraklar› büyük ve ovat-kordat-t›r. Meyve uzun ve sark›kt›r. Güney Amerika kökenli olan Jacarandamimosaefolia D. Don. ise, yapraklar› imparipinnat ve mavi çiçekli bir a¤açt›r.

Ordo Campanulales Otsular, nadiren küçük çal›lar veya a¤açc›klard›r. Yapraklar alternat, nadiren kar-fl›l›kl› veya dipte ve basittir. Çiçekler erdifli veya bir efleyli, aktinomorf, sepaller 3-10, birleflik, nadiren serbest, petaller 5, birleflik, nadiren 10-5, serbesttir. Stamenlerpetal say›s› kadard›r. Ovaryum 1-10 lokulusludur.

Familia Campanulaceae (Çançiçe¤igiller) Bir veya çok y›ll›k otsular veya çal›lard›r. Yapraklar alternat veya nadiren karfl›l›k-l›d›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek veya uçta küresel baflc›klarda veya spikam-s› veya panikulams› durumlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilid›r. Sepaller 3-10, birleflik,petaller genellikle 5, birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum alt


fiekil 8.7

Orobanche sp.

durumlu, 2-5 karpelli ve lokuluslu, ovüller çok say›dad›r. Kozmopolit bir familyad›r. Ülkemizde 6 cins ve 130’dan çok türü bulunur. Süs

bitkisi olarak yetifltirilen birçok türü vard›r.Campanula L. (çançiçe¤i) : Otsu bitkilerdir. Korolla mor, mavi, beyaz nadi-

ren sar› renktedir (fiekil 8. 8 a). Özellikle kuzey yar›kürede ve Akdeniz Bölgesi’ndeyay›l›fl gösterir. Ülkemizde 100’ün üzerinde türü vard›r. Bunlardan C. lyrata Lam.,‹çbat› ve Bat› Anadolu’da yayg›n olarak bulunur. C. isophylla Moretti. (mavifl)ise, saks›larda yetifltirilen mavi çiçekli bir süs bitkisidir.

Jasione L. : Otsu bitkilerdir. Çiçekler küresel baflc›klardad›r ve korolla hemenhemen dibe kadar parçalanm›flt›r (fiekil 8. 8 b). Akdeniz bölgesinde yay›l›fl göste-rir.Ülkemizde 4 türü bulunur, bunlardan J. heldreichii Boiss. et Orph., ‹çbat› veBat› Anadolu’da kayal›k ve tafll›k alanlarda yay›l›fl gösterir.

Ordo Rubiales A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler erdifli veya tekefleyli, aktinomorftur. Sepaller 4-5, ekseriya serbest, petaller 4-5 (8-10), birleflik ve-ya serbest veya hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veya çoktur. Ovaryum 2lokulusludur.

Familia Rubiaceae (Kökboyas›giller) Yapraklar karfl›l›kl›, basit, tam veya nadiren diflli, stipulal›, stipüller yapraklarla ay-n› halde dizilmifl oldu¤u için ve yapra¤a benzedi¤inden çok yaprakl› bir vertisillatgörünümündedirler. Çiçekler dikazyum veya baflaklarda, erdifli, çok nadir olaraktek efleyli, genellikle ›fl›nsal, nadiren zigomorf simetrili veya 2 dudakl›d›r. Sepaller4-5, birleflik, petaller 4-5 (8-10), birleflik, genellikle salviform, rotat veya hunifleklindedir. Stamenler petallere ba¤l› ve korolla lobu say›s› kadard›r. Pistil 1, ovar-yum alt durumlu, genellikle 2 lokuluslu, 2-çok karpelli, ovüller her lokulusta 1-çoksay›dad›r. Meyve kapsula, bakka, drupa veya iki merikarpl› flizokarpt›r.

Kozmopolit olan familyan›n baz› türlerinden ilaç ve boya sanayiinde faydala-n›l›r, baz›lar› ise süs bitkileri olarak kullan›l›r.

Coffea L. (kahve a¤ac›): Ço¤unlu¤u Tropikal Afrika’da yay›l›fl gösteren, kül-türü de yap›lan küçük a¤açlard›r. Tohumlar›ndan kahve elde edilir. 60 kadar türüvard›r. Kültürü yap›lan bafll›ca türleri: C. arabica L., C. liberica Hiern., C. ca-nephora Pierre ve C. robusta Linden.’d›r.

C. arabica (kahve) türüne ait görsellere http://nature.berkeley.edu/~magnacca/pictu-res/alien_plants.html adresinden ulaflabilirsiniz.


fiekil 8.8

a b

a.Campanula sp.b.Jasione sp.

Salviform: Uzun ve incekorolla tübünün birdengeniflleyip aç›larak, korollaloplar›n›n düz ve yatay birflekil almas›.

Rotat: Korolla tübü çok k›save loplar› bir düzlemüzerinde tekerlek görüntüsüverecek flekildedüzenlenmifl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cichona L. (k›nak›na a¤ac›): Tropiklerde yay›l›fl gösteren ve kültürü de yap›-lan 15-20 m. boyunda a¤aç formunda bir bitkidir. Kök ve gövde kabuklar›, s›tmatedavisinde kullan›lan kinin alkaloidi içerir.

Rubia L.: Baz›lar› sar›l›c›, alçak çal›lar veya çok y›ll›k otsulard›r. Il›man ve s›-cak bölgelerde yay›l›fl gösterir ve 30-40 tür içerir. Ülkemizde 5 türü bulunur. Bun-lardan R. tinctorum L., kökboya, boyac› kökü ad›yla bilinen ve genifl yay›l›fll›olan kökleri yün boyamada kullan›lan t›rman›c› bir bitkidir.

Galium L. (yo¤urtotu) ve Asperula L. (yap›flkanotu), Rubiaceae familyas›-n›n yurdumuzdaki di¤er önemli cinsleridir.

Ordo Asterales Otsular, nadiren a¤açlard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya hepsi dipte olup sti-pülsüzdür. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Kaliks de¤iflik yap›larda ve tüy flek-linde, petaller 3-5, birleflik bazen yoktur. Stamenler 4-5, petallere ba¤l›d›r. Ovar-yum 1 lokulusludur.

Familia Asteraceae (Compositae, Papatyagiller) Baz›lar› süt içeren otsular, çal›lar veya nadiren a¤aç veya t›rman›c›lar formundad›r.Yapraklar genellikle alternat veya karfl›l›kl›, nadiren dairesel, basit veya birlefliktir.Çiçekler kapitulum durumundad›r. Kapitulum baz› bitkilerde dilsi ve tüpsü çiçek-lerden, baz› bitkilerde ya sadece dilsi, ya da tübsü çiçeklerden oluflur (fiekil 8. 9 a).Kapitilumun çevresi 1- çok serili involukrum brakteleri (fiekil 8.9 b) ile örtülmüfl,erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal veya zigomorf simetrilidir. Kaliks genellikle tüysü ve-ya tüylü olup papus (körkaliks) halini alm›flt›r veya hemen hemen yoktur. Petaller4-5, birleflik, tüpsü korolla uçta belirgin 5 diflli, dilsi korolla 3-5 diflli veya difller be-lirgin de¤ildir. Stamenler 5, petallere ba¤l›, filamentler serbest, anterler birlefliktir.Pistil 1, ovaryum alt durumlu, tek lokuluslu, 2 karpelli, ovül tektir. Meyve aken veucunda genellikle bir papus veya kaliks kal›nt›s› vard›r (fiekil 8. 9 c).

Kozmopolit olan Asteraceae fa-milyas› yaklafl›k 1100 cins ve2500’ün üzerinde tür içerir. Ülke-mizde ise, 130’un üzerinde cins ve1150’nin üzerinde türü ile en bü-yük çeflitlili¤i gösteren familyad›r.

Asteraceae familyas›n›n üyele-rinden yiyecek maddesi elde edi-lir, ilaç sanayiinde kullan›l›r. Ayr›-ca süs bitkisi olarak yetifltirilen çoksay›da türü vard›r. fiimdi bu famil-yan›n baz› türlerini inceleyelim:

Helianthus L.: Tek veya çoky›ll›k otsulard›r. Orta ve GüneyAmerika’da do¤al yay›l›fl gösterir-ler. Ülkemizde 2 türünün kültürüyap›l›r. Bunlar H. annuus L. (ay-çiçe¤i), H. tuberosus L. (yerel-mas›)’dur.


Kapitulum: Etlenmifl bir anaeksen üzerinde saps›zçiçeklerin s›k ve çok say›dayerleflerek oluflturduklar›salk›ms› çiçek dururmudur.

‹nvolukrum: Ayn› nodyumdabirkaç braktenin dizilerekoluflturdu¤u halka.

dilsiçiçek

tüpsüçiçek

involukrumbrakteleri

a

b c

fiekil 8.9

a. Dilsi ve tübsüçiçekli bir kapitilum,b. involukrumbrakteleri, c. meyveli (akenli)bir kapitulum

Dahlia Cav.: Meksika kökenli olup, pekçok çeflidi süs bitkisi olarak kullan›l›r. D. vari-abilis Hort (y›ld›z çiçe¤i, dalya) ülkemizdepark ve bahçelerimizde süs bitkisi olarak ye-tifltirilir (fiekil 8.10).

Xanthium L. (p›trak): Ülkemizde kuruyamaçlarda ve terkedilmifl alanlarda yay›l›flgösteren X. spinosum L. ve X. strumariumL. adl› 2 türü bulunur.

Helichrysum Gaertner (ölmez çiçek): ‹n-volukrum brakteleri çok say›da, imbrikat, be-yaz, sar›, turuncu renkli ve zars› yap›da olupuzun süre kal›c›d›r. Genifl yay›l›fll› olan bir cins-tir. H. plicatum DC. lkemizde oldukça yayg›nolan türlerindendir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Helichrysum adresinden bu cinse ait foto¤raflara ulaflabilisiniz.

Bellis L. (koyungözü): Dilsi çiçekler beyaz ve pembe, tüpsü çiçekler sar›d›r.Avrupa ve Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösterir ve 10 tür içerir. Ülkemizde ise 3 tü-rü bulunur. Bunlardan B. perennis L. çok yayg›nd›r.

Doronicum L. (kaplanotu): Rizom-lu, çok y›ll›k otsulad›r. Doronicum türle-ri, Avrupa ve Asya’n›n ›l›man bölgele-rinde yay›l›fl gösterir. D. orientaleHoffm., gölgelik orman altlar›nda ve ça-l›lar içinde yay›l›fl gösteren 30-60 cm.boyunda bir türdür.

Senecio L. (kanaryaotu): Kozmo-polit bir cinstir (fiekil 8.11), S. vulga-ris L. ve S. vernalis Waldat. et Kit,yol kenarlar›nda ve tarla içlerinde çokrastlan›lan türleridir.

Tussilago farfara L. (öksürüko-tu): Ülkemizin hemen her yöresinde vegenellikle sulak yerlerde görülen rizom-lu çok y›ll›k otsular. Yapraklar› öksürü¤ekarfl› kullan›l›r.

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96ks%C3%BCr%C3%BCk_otu adresinden Tussilagofarfara foto¤raf›na ulaflabilisiniz.

Petasites Miller: Çok y›ll›k rizomlu otsulard›r. Ülkemizde Kuzey Anadolu’dayay›l›fl gösterir ve yayg›nd›r. P. hybridus (L.) Gaertner nemli yerlerde çok görü-len bir türüdür.

Anthemis L. (papatya): Bir, iki veya çok y›ll›k otsular veya nadiren odunsuveya alçak çal›lard›r. Yapraklar genellikle 1-3 pinnat, nadiren basittir. Avrupa veAkdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösteren bu cinsin ülkemizde 50 kadar türü bulunur.Bunlardan A. tinctoria L. (boyac›papatyas›) yayg›n olan, sar› çiçekli çok y›ll›kotsu bir türdür ve boya bitkisi olarak kullan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 8.10

Dahlia sp.(y›ld›z çiçe¤i)

fiekil 8.11

Senecio sp.S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



http://en.wikipedia.org/wiki/Anthemis_tinctoria adresinden Anthemis tinctoria foto¤raf-lar›na ulaflabilirsiniz.

Achillea L. (civanperçemi): Kuzey Yar›küre’de yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 40kadar türü bulunur, bunlardan A. millefolium L. (adi civanperçemi) Orta, Kuzeyve Do¤u Anadolu’da, A. nobilis L. (asil civanperçemi) tüm Türkiye’de yayg›nd›r.

Chrysanthemum L. (krizantem): Türlerinin ço¤u Akdeniz Bölgesinde yay›l›flgösterir. Ülkemizde 2 türü vard›r: C. segetum L. ve C. coronarium L. Ayr›caC. curinatum L., C. coronarium L. var. pumilum Hors., C. parthenium Persve C. leucanthemum L. “kas›mpat›” ad› alt›nda park ve bahçelerde süs bitkisiolarak yetifltirilir.

Matricaria chamomilla L. (ma-y›s papatyas›, adi papatya, Almanpapatyas›): Çiçek tablas› olgunlaflt›-¤›nda konik, üstü ç›plak olup içi bofl-tur. Ülkemizde Bat› ve Güney Anado-lu’da yol kenarlar›nda ve kültür alanla-r›nda oldukça genifl yay›l›fl› vard›r (fie-kil 8.12 )

Artemisia L. (pelinotu): Genellik-le aromatik bir, iki veya çok y›ll›k otsu-lar veya çal›lard›r. A. absinthium (ac›pelinotu) Kuzey, ‹ç ve Güney Anado-

lu’da su kenarlar›nda, tarlalarda, yamaç-larda ve steplerde yay›l›fl gösteren kokulu çal›ms› bitkidir.

Gundelia tournefortii L. (kengerotu): Genellikle ‹ç, Do¤u, Güney ve Gü-neydo¤u Anadolu’da yay›l›fl gösterir. Gövdesinden ç›kan sak›za kenger sak›z› vetohumdan yap›lan kahveye ise kenger kahvesi denir.

Cirsium Miller (deve dikeni): Gövdeleri kanatl›, çok, iki nadiren de bir y›ll›kdikenli otsulard›r. Kuzey Yar›küre’de yay›l›fl gösterir. C. arvense (L.) Scop. (tarladevedikeni) genifl yay›l›fll›d›r.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pelin_otu adresinden A. absinthium, http://vanherbar-yum.yyu.edu.tr/flora/famgenustur/ast/gun/tou/index.htm adresinden G. tournefortii vehttp://vanherbaryum.yyu.edu.tr/flora/famgenustur/cirsium.htm adresinden Cirsium cinsi-ne ait türlerin foto¤raflar›na ulaflabilirsiniz.

Centaurea L. (peygamber çiçe¤i, ge-lin dü¤mesi): Ço¤unlu¤uAkdeniz Böl-gesinde yay›l›fl gösterir. ‹nvolukrumbrakteleri dikenli veya dikensizdir. Ül-kemizde bir bölümü endemik olan178’den fazla türü bulunur (fiekil 8.13).

Carthamus tinctorius L. (aspir,boyac› aspiri, yalanc› safran): Ülke-mizde kültürü yap›l›r. Meyveleri ya¤ ba-k›m›ndan zengindir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 8.12

Matricariachamomilla

fiekil 8.13

Centaurea thirkei

Scolymus hispanicus L. (flevketibostan): Do¤u Anadolu hariç ülkemizinher yöresinde, özellikle de yol kenarlar›nda ve aç›k alanlarda çok yayg›nd›r. Kök-lerinden idrar söktürücü ilaç elde edilir.

Cichorium intybus L. (hindiba): Ülkemizin her yöresinde, ço¤unlukla da yolkenarlar›nda görülen mavi çiçekli, çok y›ll›k otsulard›r.

Tragopogon porrifolius L. (tekesakal›, salsifi): Akenleri uzun gagal› olu-püstleri pulsu yap›larla örtülüdür. Kökleri yenir.

Lactuca L.: Bir, iki veya çok y›ll›k kaz›k köklü otsulard›r. Özellikle kuzey ya-r›kürede yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 8 türü bulunur, bunlardan L. serriola L. ol-dukça yayg›nd›r. Ayr›ca L. sativa L. (marul)’n›n da genifl oranda kültürü yap›l›r.

Taraxacum L. (karahindiba): Yapraklar› rozet fleklinde olan çok y›ll›k otsu-lard›r. Il›man ve so¤uk bölgelerde yay›l›fl gösterir.

Asteridae alts›n›f›nda yer alan ve yohumlar›n›n ya¤ içeri¤i yüksek olak bitkilere örneklerveriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan

Asteridae’nin özelliklerini tan›mlayabilmek.

Çiçekleri hipoginden epigine kadar de¤iflken, ge-nellikle iyi geliflmifl ve ço¤unlukla gösteriflli, na-diren çok indirgenmifltir. Korolla ço¤unlukla sim-petal, nadiren çok petalli ve küçük veya yoktur.Stamenler korolla tüpüne ba¤l› ve lop say›s› ka-dard›r. Petalsiz çiçeklerde stamen hiç bir zaman5’den fazla de¤ildir. Karpeller 2-5 (ço¤unlukla2), stilus bazen ginobazik, bazen terminaldir.Ovüller her lokulusta 1- çoktur. Tohumlar en-dospermli veya endospermsiz, embriyo ço¤un-lukla tohuma oranla büyüktür. Asteridae alts›n›-f›nda çok çeflitli sekonder bileflikler üretilir. Genl-likle iridoid bileflikler, çeflitli alkoloid tipleri veyapoliasetilen ya da glikozidler içerirler. Nadirensiyanogenik daha seyrek olarak da saponin vetanenli maddeler üretilebilir.

Subclassi Asteridae’yi s›n›fland›rabilmek.

Asteridae, 11 ordo 49 familya ve yaklafl›k 56.000tür içeren büyük bir alts›n›ft›r. Türlerin 1/3’ü As-teraceae familyas›nda toplanm›flt›r. Gentianales,Solanales, Lamiales, Plantaginales, Campanula-les, Rubiales ve Asterales, bu alts›n›f içine yeralan tak›mlar aras›ndad›r.

Asteridae alts›n›f›nda yer alan önemli familya-

lar›n özelliklerini tan›mlayabilmek.

Ünitemizde yurdumuzda yay›l›fl gösteren veyakullan›m alanlar› nedeniyle tan›nan Apocynaceae,Asclepiadaceae, Solanaceae, Convolvulaceae,Cuscutaceae, Boraginaceae, Verbenaceae,Lamiaceae, Plantaginaceae, Oleaceae,Scrophulariaceae, Pedaliaceae, Bignoniaceae,Campanulaceae, Rubiaceae, Asteraceaefamilyalar› tan›t›lmaktad›r.

Asteridae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip

bitkileri s›ralayabilmek.

Asteridae alts›n›f›n›n üyeleri, üretilen sekonderbileflikler nedeniyle çeflitli amaçlarla kullan›l›rlar.Solanum tuberosum (patates), S. melogena

(patl›can), Capsicum annuum (biber),Lycopersicum esculentum (domates) besin,Helianthus annuus ve Lavandula angustifolia

(lavanta) parfümeri sanayiinde, Rubia tinctori-

um kök boya olarak, Digitalis türleri ilaç elde-sinde ve Syringa vulgaris (leylak) kullan›lan çoksay›daki Asteridae üyelerinden baz›lar›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Solanaceae familyas›nda yeralan bir tarla bitkisidir?

a. Lycopersicum esculentum

b. Nerium oleander

c. Hoya carnosa

d. Ipomoea batates

e. Atropa belladonna

2. Cuscutaceae üyelerinin beslenme flekli afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Tam parazit b. Ototrof c. Saprofitd. Yar› parazite. Predatör

3. Skorpioid veya helezoni kimoz çiçek durumu hangifamilyan›n üyelerinde görülür?

a. Lamiaceaeb. Apiaceaec. Boraginaceaed. Solanaceae e. Convolvulaceae

4. Alkanna tinctoria (L.) Tausch (havac›va)’ n›n kökle-ri hangi amaçla kullan›l›r?

a. Çay olarak b. Besin olarak c. ‹laç eldesinded. Süpürge yap›m›ndae. Hal› kilim boyas› olarak

5. “Gövde ve dallar genellikle 4 köfleli, stilus ginoba-zik, meyve 4 nutlet (f›nd›kc›k)” tan›m›, afla¤›daki famil-yalardan hangisinin en önemli taksonomik özelliklerinibelirtir?

a. Verbenaceaeb. Boraginaceaec. Lamiaceaed. Plantaginaceaee. Scrophulariaceae

6. Afla¤›daki bitkilerden hangisi Lamiaceae familyas›n-da yer al›r?

a. Lantana camara

b. Echium italicum

c. Anchusa azurea

d. Salvia officinalis

e. Symphytum anatolicum

7. Kalp kuvvetlendirici glikozitler tafl›yan zehirli bitki-lerden olan Digitalis L. (yüksükotu) hangi familyadayer al›r?

a. Lamiaceaeb. Scrophulariaceaec. Asteraceaed. Boraginaceaee. Plantaginaceae

8. Tahin helvas› yap›m›nda tohumlar›ndaki ya¤›n kul-lan›ld›¤› susam bitkisinin bilimsel ad› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Sesamum indicum

b. Olea europaea

c. Helianthus annuus

d. Salvia officinalis

e. Papaver somniferum

9. Tohumlar›ndan kahve elde edilen Cofffea cinsiafla¤›daki familyalardan hangisinde yer al›r?

a. Lamiaceaeb. Rubiaceaec. Boraginaceaed. Asteraceaee. Verbenaceae

10. Afla¤›dakilerden hangisi Asteraceae’nin özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Aken meyveb. Kapitulum çiçek durumuc. Papus kaliksd. Ginobasik stiluse. ‹nvolukrum brakteler

Kendimiz S›nayal›m


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Solanaceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Cuscutaceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Boraginaceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Rubiaceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Lamiaceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Lamiaceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Scrophulariaceae”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Pedaliaceae” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Rubiaceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Asteraceae” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Divisio: SpermatophytaClassis: MagnoliopsidaSubclassis: AsteraceaeOrdo: SolanalesFamilia: SolanaceaeGenus: Lycopersicum

Species: Lycopersicum esculentum

S›ra Sizde 2

Yurdumuzda, Coridothymus, Origanum, Thymus veThymbra cinslerinde yer alan baz› türler kekik olarakbilinir ve tüketilir.

S›ra Sizde 3

Sideritis (da¤ çay›), Melissa (o¤ul otu), Mentha (nane),Salvia (adaçay›), Thymus (kekik) türleri çay olarak tü-ketilen Lamiaceae cinsleri aras›nda yer al›r.

S›ra Sizde 4

Sesamum indicum, Helianthus anuus ve Carthamus

tinctorius, Asteridae alts›n›f›nda yer alan ve meyveleriyüksek ya¤ içeren bitkilerdir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›





Islands. Vol. 7. Edinburgh: Edinburg Univ. Press.Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World.

Oxford: Oxford Univ. press. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1972) Flora Europaea.

Vol. 3. Cambridge: Cambridge Univ Press.Tutin, T.G. ve Heywood, V.H (1976) Flora Europaea.

Vol. 4. Cambridge: Cambridge Univ. Press.Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,

E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv.Matbaas›.

Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik

Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78.Ankara: Ankara Univ.

Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989) Otsu Bitkilerin Sistemati¤i.

‹.Ü.F.B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Zeybek, N., Zeybek, U.,Sayg›ner, B. (2003). Farmasötik

Botanik. Velia¤agil Süs Bitkileri Kitaplar Serisi.No. 11,Yalova.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Liliopsida s›n›f›n›n (Monokotil ya da Tek Çenekli Bitkiler)’in genel özellikle-rini tan›yabilecek,Monocotyledonae’nin içerdi¤i bitki gruplar›n›n s›n›fland›rabilecek,Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›n›n genel özelliklerinitan›mlayabilecek, Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›nda yer alan önemli famil-ya ve türlerin özelliklerini tan›mlayabileceksiniz.


• Liliopsida• Monocotyledonae (Tek Çenekli

Bitkiler)• Alismatidae

• Arecidae• Commelinidae• Monocotyledonae Cinsleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• CLASSIS LILIOPSIDA

(TEK ÇENEKL‹LER)• SUBCLASSIS I. ALISMATIDAE• SUBCLASSIS II. ARECIDAE• SUBCLASSIS III. COMMELINIDAE


Liliopsida 1:Alismatidae, Arecidae,Commelinidae

G‹R‹fiLiliopsida (Monocotyledonae), kapal› tohumlu bitkilerin iki s›n›f›ndan biridir veburada yer alan üyeler tek kotiledonludur. Filogenetik olarak Magnoliopsida s›n›-f›ndan daha geliflmifl olmakla birlikte, içerdi¤i bitki çeflitlili¤i bak›m›ndan bu s›n›f-tan daha fakirdir. Ancak insanlar›n beslenmesi aç›s›ndan önem tafl›yan bu¤day, pi-rinç, flekerkam›fl› gibi ekonomik öneme sahip pek çok tür bu s›n›fta yer al›r. Ta-r›msal de¤erlerinin yan›nda, t›bbi aç›dan da önem tafl›yan çok say›da bitki Liliop-sida s›n›f›nda bulunur.

Ünitemizde Liliopsida s›n›f›n›n genel özellikleri ve s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bil-gilerin yan›nda, bu s›n›f›n ilk üç alts›n›f›nda yer alan önemli familya ve cinslere aitbilgileri bulacaks›n›z.

CLASSIS LILIOPSIDA (TEK ÇENEKL‹LER)Tek çenekli bitkileri içeren Liliopsida s›n›f›n›, Magnoliposida s›n›f›ndan ay›ran ge-nel özellikleri afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz:

• Bu s›n›fta yer alan bitkiler ço¤unlukla otsu, nadiren odunsudur. • Bitki gövdelerinde dallanma yoktur, dallanma yaln›z çiçek durumunda

görülür.• Kambiyum içermedikleri için sekonder geliflme göstermezler (ancak bazen

gövdede özel sekonder büyüme gözlenebilir).• Gövde üzerinde iki veya daha çok daireden oluflan iletim demetleri, kapal›

kollateral özellikte ve genellikle da¤›n›kt›r. Demetler, çevreden gövde mer-kezine do¤ru seyrekleflerek irileflmektedir.

• Saçak kök sistemine sahiptirler.• Yapraklar ço¤unlukla basit, fleritsi veya oval flekilli olup, tipik olarak paralel

ya da pinnat paralel damarl›d›r. • Yaprak ayalar› ço¤unlukla zay›f ve saps›z (petiolsüz) olup, genellikle genifl-

çe bir k›n ile gövdeye ba¤lanm›flt›r.• Çiçek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lü formdad›r.• Polen taneleri tipik olarak tek (uniaperturat) veya nadiren üç aç›kl›kl› (tri-

aperturat) tiptedir.• Bitkiler nadiren tanen bazen protoanthosiyanin içerirler, ellagik asit içer-

mezler.

Liliopsida 1: Alismatidae,Arecidae, Commelinidae

Yukar›da kullan›lan terimleri, bu program›n “Bitki Morfolojisi” dersinin kitab›ndan tek-rarlayak hat›rlayabilirsiniz.

Magnoliopsida (Çift çenekliler) ve Liliopsida (Tek çenekliler) aras›ndaki belirgin farklar-dan üçünü say›n›z.

Liliposida s›n›f›, kitab›m›z›n kapal› tohumlu bitkiler (Spermatophyta) bölümüneiliflkin ünitelerde oldu¤u gibi, 9. ve 10. ünitelerimizde Cronquist (1968) sistemin-deki s›n›fland›rmaya uygun olarak incelenecektir. Bu s›n›fland›rmaya göre Liliop-sida s›n›f›ndaki alts›n›flar flunlard›r:

Subclassis I. AlismatidaeSubclassis II. ArecidaeSubclassis III. CommelinidaeSubclassis IV. ZingiberidaeSubclassis V. LiliidaeÜnitemizde ifllenecek ordo ve familyalar›n s›n›fland›rlmas›n› Tablo 9.1 de bulabilirsiniz.

http://www.botany.hawaii.edu/Faculty/Carr/fpfamilies.htm adresinden bu alts›n›fa ait çoksay›da görsele ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



CLASIS LILIOPSIDA (Monocotyledonae)

Subclassis I. Alismatidae

Ordo AlismatalesFamilia Butomaceae

Familia AlismataceaeOrdoHydrocharitales

Familia Hydrocharitaceae

Ordo Najadales

Familia Juncaginaceae

Familia Potamogetonaceae

Familia Ruppiaceae

Familia Najadaceae

Familia Zannichelliaceae

Familia Posidoniaceae

Familia Cymodoceae

Familia Zosteraceae

Subclassis II. Arecidae

Ordo Arecales

Familia Arecaceae

Ordo Pandales

Familia Pandanaceae

Ordo Arales

Familia Acoraceae

Familia Araceae

Familia Lemnaceae

Subclassis III. Commelinidae

Ordo Commelinales

Familia Commelinaceae

Ordo Juncales

Familia Juncaceae

Ordo Cyperales

Familia Cyperaceae

Familia Poaceae

Ordo Typhales

Familia Sparganiaceae

Familia Typhaceae

Familia Poaceae

Subclassis IV. Zingiberidae

Ordo Bromeliales

Familia Bromeliaceae

Ordo Zingiberales

Familia Strelitziaceae

Familia Musacceae

Familia Zingiberaceae

Familia Cannaceae

Subclassis. V. Liliidae

Ordo Liliales

Familia Liliaceae

Familia Iridaceae

Familia Agavaceae

Familia Smilacaceae

Familia Dioscoraceae

Ordo Orchidales

Familia Orchidaceae

Tablo 9.1Liliopsidaalts›n›f›nda yer alangruplardanünitemizinkapsam›nda yeralanlar›ns›n›fland›r›lmas›.

SUBCLASIS I ALISMATIDAEAlismatidae alts›n›f›nda daha çok su içinde, sulak ya da nemli alanlarda geliflen ot-su bitkiler yer al›r. Yapraklar› genellikle basit, almaçl› ya da nadiren karfl›l›kl› veçevresel diziliflli, tipik olarak paralel damarl›d›r. Çiçekler çok büyük ve gözal›c› ileçok küçük ve gösteriflsiz formlar aras›nda de¤iflebilmektedir. Çiçek durumlar› ge-nellikle bazen spata ile desteklenmifl rasemus veya spika fleklindedir. Çiçek örtü-sü ilkel baz› gruplarda üçlü iken, daha geliflmifl gruplarda indirgenmifl veya eksikolabilir. Stamenler 1- çok, ginekeum 1- çok, ayr› karpellidir. Ovuller her karpeldeveya ovulde 1- çok, meyve ço¤unlukla folikül veya aken, bazen eriksidir.

Alismatidae alts›n›f›; 4 ordo, 16 familya ve 500 kadar tür içerir.

Ordo AlismatalesBu ordo içinde yer alan bitkiler, sulak alanlarda geliflen otsu taksonlard›r. Çiçeklererdifli veya tek efleylidir. Stamenler 6 veya çok say›da, ovaryum tek lokulusludur.

Familia Butomaceae (Has›rsaz›giller)Sucul habitatlarda ya da batakl›klardayaflayan çok y›ll›k bitkilerdir. Genel-likle kal›n, sürünücü bir rizoma sa-hiptirler. Yapraklar bazal, k›l›ç flek-linde, kesitte üç köfleli, düz ve alter-natt›r. Hermafrodit ve aktinomorf çi-çekler, terminal çiçek içeren flemsiyedurumunda ve brakteler taraf›ndançevrelenmifl 3 bostriks-kimoz durum-ludur. Sepaller 3, petale benzer, pem-be renkli, petaller 3, serbest ve sepal-lerden biraz daha genifltir. Stamen 9,ginekeum 6-9, çok pistillidir. Ovar-yum üst durumlu, 1 lokulus ve kar-pelli, anatrop, parietal plasentasyon-ludur. Meyve foliküldür. Düz embri-yolu tohumlar, endospermsizdir.

Tek cins ve tek tür ile temsil edilenfamilya, Kuzey Yar›mküre’de yay›l›fl gösterir.

Butomus umbellatus L. (fiemsiye çiçekli has›rsaz›), ülkemizde batakl›klardave s›¤ sularda yay›l›fl gösteren ve süs bitkisi olarak kullan›lan bir türdür (fiekil 9.1).

Familia Alismataceae (Susinirotugiller)Sucul ya da yar›-sucul, rizom ya da stolon içeren, genellikle çok y›ll›k bitkiler-dir. Yapraklar› basit, düzden ovata kadar de¤iflken, bazen sagitat formda olabil-mektedir. Erdifli ya da tek efleyli, aktinomorf simetrili çiçekler basit ya da dallan-m›fl rasemus ya da panikula, bazen de flemsiye durumunda bulunur. Sepaller 3,serbest, petaller 3, erken dökülücüdür. Ovaryum üst durumlu olup, stamenler6-çok, ginekeum 3-çok say›larda bulunabilmektedir. Meyva aken, folikül veyanutlet formda olabilir.

Kozmopolit bir familya olup, dünya üzerinde 11 cins ve 100 türü vard›r. Ülke-mizde 4 cins ve 6 türü bulunmaktad›r.

Sagittaria sagittifolia L. (su oku), Alisma gramineum Lejeune ve Dama-sonium alisma Miller örnek türler olarak verilebilir.

1839. Ünite - L i l iopsida 1: A l ismatidae, Arec idae, Commel in idae

Spata: Bir çiçek kümesininkaidesinde tek olarakbulunan ve onu saran veyayanal olarak ç›kan, renkli,büyük ve yaprak ya dabrakte görünümündeki yap›.

Spika: Baflak fleklinde, anaekseni uzam›fl, çiçeklerisaps›z ve eksen üzerinde tektek yerleflmifl basit rasemusçiçek durumu.

fiekil 9.1

Butomusumbellatus

Ordo HydrocharitalesBu ordonun tek familyas› vard›r.

Familia Hydrocharitaceae (Kurba¤azehirigiller)Yar›-bat›k ya da bat›k olarak tatl› ya da tuzlu sularda yaflayan otsulard›r. Yapraklaralternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli olup, genellikle su içesinde bulunur. ‹kiadet 2 parçal› karfl›l›kl› brakte içerirler. Çiçekler 2 parçal› ve spatams› bir brakteninveya karfl›l›kl› 2 braktenin koltu¤unda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir.Periant parçalar› serbest, 1 veya 2 serili, d›fltakiler yeflil ve sepalsi, içtekiler petalsibir yap›dad›rlar. Stamenler 1- çok, iç k›s›mdakiler s›kl›kla staminod fleklinde, pistil1, ovaryum alt durumlu, parietal plasentasyonludur. Bakkaya benzeyen meyvede,çok say›da endospermsiz tohum bulunmaktad›r.

Kozmopolit bir familyad›r, 15 cins ve 100’ün üzerinde takson içerir. Türkiye’de6 cins ve 6 türü bulunur. Bunlardan Halophila stipulacea Aschers, ülkemizdeEge k›y›lar›nda, tuzlu sularda yay›l›fl gösterir. Elodea canadensis Rich. ise ha-vuzlarda ya da akvaryumlarda yetifltirilen bir türdür.

Ordo NajadalesSucul yada batakl›k alanlarda yaflayan otsu bitkileri içerir. Bu ordonun üyelerininçiçekleri erdifli veya tek efleyli olup, sepal-petal farkl›laflmas› göstermezler.

Familia JuncaginaceaeBu familya, Türkiye’de, tatl› ya da tuzlu su batakl›klar›nda yaflayan çok y›ll›k otsubitkileri içerir. Gövdeleri genellikle indirgenmifl, so¤an ya da rizom fleklindedir.Yapraklar basit, düz ve k›nl›d›r. Erdifli veya tek efleyli aktinomorf çiçekler, rasemusveya spika fleklinde dizilifl gösterir. 6 parçal› olan periant segmentleri serbesttir.Stamenler 3 ya da 6 adet ve anterler saps›zd›r. Ovaryum üst durumlu, 6, ovüller herkarpelde tek olup, bazal plasentasyona sahiptir. Folikül tipi meyve görülür.

Dünya’da 3 cins ve 14 türü bilinen bu familya, ülkemizde Triglochin mari-tima L., Triglochin palustris L. ve Triglochin bulbosa L. subsp. barrelie-ri (Loisel.) Rouy. olmak üzere üç tür ile temsil edilmektedir. Bu türlerden T.maritima’n›n yapraklar› Kuzey yar›mkürenin baz› bölgelerinde yiyecek olarakkullan›l›r.

Familia Najadaceae (Superisigiller)Tatl› ya da ac› sularda yaflayan, tek ya da iki evcikli yat›k sucul bitkilerdir. Gövdeyat›k ve dall›d›r. Basit ve linear olan yapraklar karfl›l›kl› veya yalanc› dairesel ya dademetler halinde ç›kar. Çiçekler küçük, tek efleyli, tek veya birkaç› bir arada bulu-nur. Erkek çiçekler tek, perianta benzer ve bir spata taraf›ndan sar›lm›flt›r. Difli çi-çekler, Türkiye’deki örneklerde periants›z veya zars› bir spata ile sar›lm›fl durum-dad›r. Ovaryum üst durumlu, 1 karpelli, 1 ovullüdür. Meyveleri tek tohumlu birnuks olup, tohumlar› endospermsizdir.

Najas L. tek cinsidir ve yaklafl›k 50 türü vard›r. Ülkemizde ise Najas marinaL., Najas minor All., Najas graminea Delile ve Najas orientalis Triest & Uo-tila olmak üzere dört türü vard›r. Bu türler bal›klar için besin kayna¤›d›r.


Familia PotamogetonaceaeTatl› sularda yaflayan, bazen yar› karasal, çok y›ll›k sucul ya da batakl›k bitkileri bufamilya içerisinde de¤erlendirilmektedir. Gövdeleri uzun ve sürünücüdür. Yaprak-lar alternat veya karfl›l›kl› (nadiren 3 parçal›), basit, genellikle iki farkl› flekilli olup,su alt›ndakiler lineard›r. Çiçekler pedunkul içeren uç baflaklarda, braktesiz, küçük,aktinomorf ve erdiflidir. Suya bat›k ya da su üzerindedir. Periant segmentleri 4 par-çal›d›r. Stamenler 4, ovaryum üst durumlu, 4 veya nadiren daha azd›r. Meyve dru-pa veya nuks tipindedir.

Kozmopolit olan bu familya, 2 cins ve yaklafl›k 1000 tür içerir. Ülkemizde ise 2cins ve 15 tür ile temsil edilmektedir.

Potamogeton pectinatus L., Potamogeton natans L., Potamogeton gra-mineus L., Potamogeton crispus L., Potamogeton cinsinin ülkemizde yay›l›flgösteren baz› türleridir.

Familia RuppiaceaeGenellikle ac› sularda geliflen, ince yap›l› sürünücü gövdeli, yar› bat›k otsu bitkiler-dir. Gövdeleri zay›f ve uzam›fl durumdad›r. Yapraklar almafll› veya karfl›l›kl›, basit-tir. Çiçekler uçta, erdifli, küçük, braktesiz, 2’li gruplar halinde baflaklarda yer al›r.Pe-riant yok, stamenler 2, anterler saps›z, ovaryum üst durumlu, 4, ovuller her karpel-de tek. Meyve uzun bir pedunkulun ucunda yer alan drupams› bir nutlettir.

Bu familyan›n tek cinsi olan Ruppia L. yaklafl›k 7 tür içerir. Ülkemizde bucins, Ruppia maritima L. ve Ruppia cirrhosa (Petagna) Grande türleri iletemsil edilmektedir.

Familia ZannichelliaceaeTatl› ya da ac› sularda yaflayan yar› bat›k, tek evcikli, sucul otsulard›r. ‹nce yap›l›,sürünücü gövdeli bitkilerdir. Yapraklar almafll› ya da karfl›l›kl›, basit, tam ve line-ard›r. Tek tek bulunan çiçekler efleyli ve tek hücrelidir. Erkek çiçekler periants›z,1 adet stamen içerir. Difli çiçekler periant tafl›rlar ve karpeller 1-9 aras›nda de¤ifl-mektedir. Meyve aken ya da nuks tipindedir.

Dünyada 3 cins ve 10 kadar türü bilinen bu familya, ülkemizde 2 cins ve 2 türile temsil edilmektedir. Zannichellia palustris L. ve Althenia filiformis Petit.örnek olarak verilebilir.

Familia Zosteraceae (Denizçimigiller)Denizlerde yar› bat›k olarak yaflayan, tek evcikli çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Sürünü-cü, internodlar› uzam›fl bir gövdeye sahiptirler. Yapraklar tam ve linear olup, k›niçerir. Çiçekler bir çomak (spadiks) durumunda, difli ve erkek çiçekler, çiçek du-rumu üzerinde almafll› olarak yer almaktad›r. Periant yoktur ya da brakteye benzerdurumdad›r. Erkek çiçekler saps›z 1 stamen içerirler. Ovaryum üst durumlu, 1 kar-pel ve ovullü, plasentasyon parietal. Meyve nuks tipidir.

Il›man denizlerde yay›l›fl gösteren 3 cins ve 18 türü olan bu familyan›n, ülke-mizde, bat› ve güney k›y›lar›m›zda Zostera marina L. ve Zostera nolti-i Hornem. olmak üzere 2 türü vard›r.

Familia Cymodoceaceae‹ki evcikli, denizlerde yaflan yar› bat›k bitkilerdir. Sürünücü gövdeli ve rizomlu ot-sulard›r. Yapraklar 2 s›ra halinde düzenlenmifl ve linear flekillidir. Çiçekler tek veuçtad›r. Periant içermezler. Erkek çiçekler sapl› olup, 2 adet stamen içerirler. Difli


çiçekler saps›z, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, tek ovüllü ve parietal plasentas-yonludur. Meyve nuks tipindedir.

Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 5 cins ve 10’un üzerinde türübulunmaktad›r. Ülkemiz denizlerinde, bat› ve güney k›y›larda yay›l›fl gösterenCymodocea nodosa (Ucria) Aschers. türü ile temsil edilmektedir.

Familia PosidoniaceaeYar› bat›k, denizlerde yaflayan çok y›ll›k otsulard›r. Sürünücü gövdeli, rizomlu bit-kilerdir. Yapraklar bazal, tam, linear fleritsi, belirgin kulakç›kl› olup, ligulas› gövde-yi sarar. Çiçekler, yaprak koltuklar›ndan ç›kan sapl› kimozlarda, erdifli, periants›z.Saps›z anterler tafl›yan 3 stamen içerir. Ovaryum tek karpelli, 1-2 ovüllüdür. Bak-ka tipi meyveye sahiptir.

Familya, dünyada 1 cins ve 3 tür ile temsil edilir. Lifleri tekstil sanyiinde kulla-n›l›r. Akdeniz’de yayg›n olarak görülen Posidonia oceanica (L.) Delile ülkemi-zin k›y›lar›nda da geliflmektedir.

Posidonia oceanica türünün, bulundu¤u deniz ekosistemi aç›s›ndan önemini araflt›r›n›z.

SUBCLASIS II ARECIDAEMonokotil bitkilerin bu alts›n›f›, genellikle sar›l›c›, otsu, çal›ms› ya da a¤aç formun-daki üyeleri içermektedir. Almaçl› yapraklara, dar ve paralelden genifl ve a¤s›yakadar de¤iflebilen damarlanma çeflitlerine sahip bitkilerdir. Çiçekler genellikle birspadikste toplanm›fl, küçük, ço¤unlukla tek efleyli, hipogin, periant oldukça küçükve 2-3 s›ra tepallidir. 1-çok stamenli, ginekeum 3 karpelli, genellikle birlefliktir.Meyve, üzümsü ya da drupa.

4 ordo, 5 familya ve 5000’in üzerinde tür içermektedir.

Ordo ArecalesArecales ordosu içerisinde yer alan tek familya, eski y›llarda Palmae olarak adlan-d›r›lan Arecaceae familyas›d›r.

Familia Arecaceae (Palmiyegiller)Silindirik ve genellikle dallanmam›fl gövdeli çal›lar ya da a¤açlar. Yapraklar› genifl,kal›c›, petiollü, genellikle tepede toplanm›fl, palmat ya da pinnat parçal›, nadir ola-rak basittir. Çiçekleri zengin dallanma gösteren çiçek durumlar›nda, erdifli ya datek efleyli, hipogin. Sepaller 3, petaller 3, serbest veya birlefliktir. Stamenler 6, na-diren 9, pistil 1, nadiren 3, kaidede birlefliktir. Ovaryum üst durumlu, plasentasyonbazal veya eksensel, meyve bakka veya drupad›r.

Arecaceae familyas›n›n t›pta, eczac›l›kta, lif bitkisi olarak kullan›lan türleri bulunmakta-d›r. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullan›mlar› da oldukça yayg›nd›r.

Yaklafl›k 220 cins ve 3000 civar›nda tür içeren bu familya, ülkemizde 4 cins ve6 tür ile temsil edilir. Bunlardan ülkemizde en tan›nm›fl ve ekonomik öneme sahipolanlar›n özelliklerini k›saca inceleyelim:

Phoenix dactylifera L. (hurma a¤ac›): Büyük pinnat yapraklar› olan ve 30metreye kadar boylanan, iki evcikli a¤açlard›r. Bakka tipi meyvelerinin mezokarp›etlidir ve fleker içeri¤i yüksektir (fiekil 9.2). Meyveleri g›da olarak tüketilen bu tür,Güney Anadolu’da baz› yerlerde yetifltirilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Phoenix canariensis Hort. exChabaud: Gövdelerinin üzerinde yap-raklar›n dip k›s›mlar› kal›c›d›r. Bat› vegüney Anadolu’da park ve bahçelerdeyayg›n olarak yetifltirilir.

Phoenix theorophrasti Greuter:Datça yöresinde do¤al yay›l›fl› olan ve 10metreye kadar boylanabilen bitkilerdir.

Chamaerops humilis L., Was-hingtonia filifera (J. Linden ex An-dre) H.Wendl, Trachycarpus fortu-nei (Hooker) H. Wendl. ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilmektedir.

Ayr›ca bu familya içinde yer alan ancak ülkemizde do¤al yay›l›fl› bulunmayanCocos nucifera L. (hindistan cevizi) meyveleri ve ya¤›, baz› besinlerde lezzetverici olarak ve sindirim sistemi rahats›zl›klar›nda kullan›lmaktad›r.

Ordo PandanalesBu ordonun tek familyas› vard›r.

Familia PandanaceaeDik veya sar›l›c›, iki evcikli a¤aç veya çal›lar. Yapraklar dört s›rada alternat dizilifl-li, linear ve saps›z. Çiçekler, panikula veya yo¤un olarak spadikslerdedir ve spata-ya benzer bir brakte ile sar›lm›fl durumdad›r. Periant yok veya çok indirgenmifl,stamenler çok say›da, ginekeum çok pistilli, ovaryum üst durumlu, 1 lokulus vekarpelli, plasentasyon bazal veya parietaldir. Meyva drupams› bakka veya odunsuyap›dad›r.

Asya ve Afrika’n›n tropik bölgelerinde yay›l›fl gösteren 3 cins ve yaklafl›k 700kadar tür ile temsil edilir.

Ordo AralesOtsular ya da odunsu t›rman›c›lar veya çok nadir olarak sucul otsular. Yapraklarkaidede veya gövdede ise alternat diziliflli; basit veya parçal›. Çiçekler erdifli ya datek efleylidir. Stamenlar 1-8, ovaryum 1-çok lokuluslu.

Familia Acoraceae (Azake¤erigiller)Rizomlu, eterik ya¤ içeren, aromatik çok y›ll›k otsular. Yapraklar saps›z, ince uzun.Çiçekler, spikalarda toplanm›fl, çok küçük, 3’lü. Stamenler 6, serbest, ovaryum 2-4lokuluslu. Meyva kapsul ya da bakka.

1 cins ve 5 türü bulunmaktad›r. Ülkemizde Acorus calamus L. (azake¤eri) iletemsil edilmektedir.

Familia Araceae (Y›lanyast›¤›giller)Tuberli (yumrulu) ya da rizomlu, genellikle tüysüz çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklarbazal, basit veya bileflik, tek veya az say›da. Çiçekler spadiks durumunda ve bir spa-ta ile örtülmüfl, erdifli veya tek efleyli. Periant tek efleyli çiçeklerde nadiren bulunur-ken, iki efleyli çiçeklerde 4-6 parçal›d›r. Stamenler 1-6, pistil 1-3, ovaryum alt veyaüst durumlu, plasentasyon bazal, parietal, eksensel veya apikal. Meyve bakkad›r.

Ço¤unlu¤u s›cak bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 110 cins ve 2500 kadar türiçerir. Ülkemizde 5 cins ve 22 türü bulunur.


fiekil 9.2

Phoenix dactylifera(hurma a¤ac›)

Arum L. (danaaya¤›): Yapraklar› ok fleklinde, sapl›. Çiçekler tek efleyli veperiants›z, spadiksin alt k›sm›nda difli, ortada k›l fleklinde verimsiz ve üstte er-kek çiçekler bulunur. Spata verimsiz çiçeklerin oldu¤u bölümde incelir, tüylereçok yaklafl›r (fiekil 9.3). fiekil, koku ve ilkbaharda geceleri iç k›sm›n s›cak olma-s› nedeniyle spata böcekleri çeker. Bir kez spatan›n içine do¤ru giren böcek, or-tadaki k›l fleklindeki verimsiz çiçekler afla¤›ya dönük oldu¤u için tekrar geri dö-nemez. Böcek daha önce üzerinde bulundu¤u baflka bir çiçe¤in polenini tafl›-yorsa, döllenme gerçekleflir. K›l fleklindeki yap›lar›n döllenmenin ard›ndan bo-zulmas›yla böcek tekrar d›flar› ç›kabilir, bu s›rada da spadiksin üstünde bulunanerkek çiçeklerin polenleriyle yüklenmifl olur.

Arum’da tozlaflma, hangi tozlaflma tipine örnek olarak verilebilir?

Dracunculus vulgaris Schoot. (y›lan yast›¤›), Colosia esculenta (L.)Schoot. (gölevez, kolokaz) da ülkemizde yay›l›fl gösteren Araceae familyas› üye-leridir. Bu familyada yer alan Anthurium Schott, Cladium Vent (kala), Mons-tera Scohht. (devetaban›), Dieffenbachia (difenbahya) salon bitkisi olarakyetifltirilen tan›nm›fl bitkilerdir.

Familia Lemnaceae (Su mercime¤igiller)Lemnaceae familyas› üyeleri, tatl› su-larda yaflayan, su üzerinde ya da k›s-men suya bat›k olarak geliflen çoky›ll›k küçük otsulard›r. Kökleri yayoktur ya da indirgenmifltir. Bitkiningövdesi indirgenmifl, tallus fleklinde-dir. Çiçekler tek efleylidir, periant bu-lunmaz. Erkek çiçekler tek veya 2’ligruplar halinde halinde, 1 veya nadi-ren 2 stamenli. Difli çiçekler tek, pis-til 1, ovaryum üst durumlu, 1 loku-luslu ve karpelli, ovüller 1-7 adet, pla-sentasyon bazal. Meyve utrikle.


ab

c

fiekil 9.3

Arum a. spadiks,b. spata, c. oksuyaprak.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 9.4

Lemna minor (sumercime¤i)

Urtikle: Torba fleklinde.

Bu familyan›n üyeleri su kufllar› ve bal›klar için besin kayna¤›d›r.6 cins ve 43 kadar tür içeren bu familya ülkemizde 2 cins ve 5 tür ile temsil edi-

lir. Spirodella polyrhiza (L.) Scheliden, Lemna minor L. (su mercime¤i), ör-nek olarak verilebilir (fiekil 9.4).

SUBCLASIS III COMMELINIDAEOtsu bitkilerdir. Yapraklar sarmal, bazen hepsi tabanda, paralel damarl›, ço¤unluk-la aç›k veya kapal›, bazal k›nl›, de¤iflken aya flekilli bitkilerdir. Çiçekler hipogin, er-difli veya tek efleylidir. ‹lkel familyalarda periant üçlü, sepal ve petaller iyice farkl›-laflm›fl, daha geliflmifl bitkilerde indirgenmifltir. Stamenler ço¤unlukla 3-6, nadiren 1,2 veya çok. Ginekeum 2 veya 3 bazen 4 karpelli, eksensel, parietal, serbest sentral,bazal veya apikal plasentasyonlu. Ovüller 1- çok, meyve kuru nadiren etlidir.

Bu alts›n›f›n 7 ordo, 16 familya ve yaklafl›k 15.000 türü vard›r. Türlerin ço¤u Po-aceae (Gramineae) familyas›nda toplanm›flt›r.

Ordo CommelinalesKarasal, nadiren sucul otsular, yapraklar kaidede veya gövdede sarmal diziliflli, ba-sit. Çiçekler erdifli, genellikle aktinomorf simetrili. Sepaller 3, nadiren 2, serbest,petaller 3, serbest veya bilefliktir. Stamenler 3 veya 6. Ovaryum 1 veya 3 lokulus-ludur. Bu ordoda de¤erlendirilen 4 familya vard›r.

Familia CommelinaceaeSürünücü ya da dik gövdeye sahip, tek veya çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklaralternat ve tamd›r. Çiçekler aktinomorf ya da zigomorf simetrili, erdifli, uçta ya dayaprak koltuklar›ndaki kimozlarda. Periant segmentleri 6 parçal› olup, petallerrenklidir. 6 stamen içerir, bunlar›n tamam› fertil olabildi¤i gibi baz›lar› staminodhalinde indirgenmifl olabilir. Ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu, eksensel plasen-tasyonludur. Meyve bir ya da birkaç tohum içeren kapsül tipi meyvedir.

Tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren ve süs bitkisi olarak önemli olan baz› üyele-ri vard›r. Dünya üzerinde yaklafl›k 37 cins ve 600 kadar tür içermektedir. Trades-cantia L. (telgraf çiçe¤i), bu ordoya örnek olarak verilebilir.

Ordo JuncalesGenellikle kaidede basit yapraklara sahip olan otsu bitkilerdir. Çiçekler erdifli ve-ya tek efleylidir. Periant segmentleri 6, nadiren 3, serbest. Stamenler 6 veya 3, ovar-yum 1 veya 3 lokulusludur. Ordonun 2 familyas› vard›r.

Familia Juncaceae (Has›rotugiller) Uzun ve dar yapraklara sahip tek ya da çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçek durumu,genellikle çok çiçekli monokazyal kimoz olup, nadiren çiçekler tektir. Çiçekler ak-tinomorf, hermafrodit ve anemofildir. Periant 2 dairede dizilmifl 6, nadiren 3 par-çal›, serbest, parçalar indirgenmifl ve pul fleklinde, yeflilimsi veya kahverengidir.Stamenler serbest, 6 veya 3. Ovaryum üst durumlu, pistil 1, tek karpelli, 1-3 loku-luslu, ovüller 1-çok say›dad›r. Plasentasyon eksensel ya da parietal olup meyva lo-kulusit kapsulad›r.

Genellikle so¤uk, da¤l›k alanlarda ve nemli yerlerde yay›l›fl gösteren 9 cins ve400 kadar genifl yay›l›fll› tür içeren bir familyad›r. Sepet yap›m›nda ya da havuz ke-narlar›nda süs bitkisi olarak kullan›lan türleri bulunmaktad›r. Ülkemizde 2 cins ve46 tür ile temsil edilir.


Juncus L. (has›rotu, kofa): Sulak yerlerde geliflen tek veya çoky›ll›k otsular.Yapraklar yuvarlak ve çok ince. Çiçekler kimoz, gövdenin ucunda veya uca yak›nbölümlerdedir. Ülkemizde geliflen 34 türden biri olan J. acutus türünün yaprakla-r›n›n ucu sivri ve bat›c›d›r.

Luzula DC. Yapraklar tabanda ve kenarda siliat. Çiçekler kimoz veya baflak-larda. Ülkemizde 12 türü olan, kozmopolit bir cinstir.

Ordo CyperalesYapraklar› genellikle kaidede veya nodyumlarda tek olan otsu, çal› ya da a¤aç for-mundaki bitkilerdir. Çiçekler erdifli ya da tek efleylidir. Bazen periant bulunmaz.Stamenler genellikle 3, ovaryum 1 lokulusludur.

Familya Cyperaceae (Papirüsgiller)Çok y›ll›k, iki y›ll›k ya da tek y›ll›k otsulard›r. Genellikle nemli ortamlarda ve ba-takl›klarda geliflirler. Gövde silindirik ya da üçgenimsi, kökler k›sa ve uzun bir ri-zom fleklindedir. Yapraklar ço¤unlukla bitkinin dip k›sm›nda ve ligulas›z. Çiçek-ler, salk›m, birleflik salk›m, flemsiye, baflak ya da demetler halinde olabildi¤i gibi,bazen uç k›s›mda yer alan bir baflakç›¤a da indirgenmifl olabilir. Çiçekler erdifli ve-ya tek efleyli. Periant pulsu, tüysü, k›ls› yap›da, bazen hiç yok. Stamenler 1-3, pis-til 1, ovaryum üst durumlu. Basit stilus ve 2-3 stigma içerir. Ovarum, 1-3 karpelli,1 lokuluslu, bazal plasentasyonludur. Meyve nukstur.

90 cins ve 4000 kadar tür ile temsil edilen familya, ülkemizde 21 cins ve yakla-fl›k 135 türle temsil edilmektedir. Has›r, sepet yap›m›, ka¤›t endüstrisi, g›da mad-desi, hayvan yemi ve süs olarak kullan›lan türleri vard›r.

Cyperus L. Kozmopolit bir cinstir, ba-takl›klarda yay›l›fl gösteren yaklafl›k 900türü vard›r. Cyperus longus L. ülkemiz-de en yayg›n olan türüdür (fiekil 9.5).Cyperus papirus L. (papirüs) ise, M›-s›rl›lar taraf›ndan ka¤›t yap›m›nda kulla-n›lm›flt›r. Süs bitkisi olarak kullan›lan vejapon flemsiyesi ad›yla bilinen bir türüde vard›r.

Schoenoplectus litoralis (Schra-der) Pallas, ait oldu¤u cinsin Türki-ye’de yay›l›fl gösteren befl türünden bi-ridir. Carex cinsi ise, yaklafl›k 1000 türiçerir. Bunlardan Carex diluta Bieb.ülkemizde yay›l›fl gösteren 86 türden,en yayg›n olan›d›r.

Familia Poaceae (Gramineae, Bu¤daygiller) Tek y›ll›k, iki y›ll›k ya da çok y›ll›k otsular, nadiren odunsular, s›kl›kla rizomlu ve-ya stolonlu bitkiler. Çiçekli gövdeler genellikle silindirik, içi bofl, sadece nodyum-larda doludur. Yapraklar gövde üzerinde iki s›ral›, her nodyumda tek, k›n› gövde-yi sar›c›, ligulal› ve genellikle paralel damarl› ve fleritsi. Çiçekler erdifli, bazen tekefleyli, spikula ad› verilen özel yap›larda toplanm›fl (fiekil 9.6), spikulalar spika, ra-semus veya panikula durumunda bulunmaktad›r.


Ligula: Dilcik, çimensibitkilerde yaprak k›n›n›nucunda ve ayan›n taban›ndabulunan dilsi ç›k›nt›.

fiekil 9.5

Cyperus longus

Bir spikulan›n genel yap›s›na bak›ld›¤›nda, spikula ekseninin en alt k›sm›ndabrakteye karfl›l›k gelen 2 adet gluma bulunur. Bunlardan alttakine alt gluma, üst-tekine ise üst gluma ad› verilir. Spikula ekseninde bulunan çiçekler glumella ad›verilen 2 brakteolün koltu¤undan ç›kar. Alttaki gulemellaya alt glumella (lemma),üstekine ise üst glumella (palea) ad› verilir. Lemma ve palea aras›nda yer alan çi-çek, 2 lodikulustan meydana gelen bir perianta sahiptir.

Stamenler genellikle 3, ovaryum 3 karpelli ve üst durumlu, 1 ovüllü. Meyve, ni-flasta bak›m›ndan zengin bir karyopsis, nadiren f›nd›ks› ve bakkad›r.

650 cins ve 9000 kadar tür içeren ve ülkemizde 142 cins ve 512 tür ile temsiledilen bu familya, tür çeflitlili¤i bak›m›ndan büyük familyalardan biridir. Ekonomikaç›dan önemli (tah›l, fleker, ya¤ vb.) bitki türlerini içeren familya, ayn› zamanda ça-y›r ve meralar›n önemli bir bitki grubunu da oluflturmaktad›r.

Bu familyan›n ekonomik öneme de sahip olan baz› türlerini k›saca tan›yal›m:Secale cereale L. (çavdar): Ülkemizde yayg›n olarak kültürü yap›lan bitkiler

aras›ndad›r. Spika durumlu çiçek ekseninin nodyumlar›ndan tek, saps›z çiçeklergeliflir. Glumalar linear-subulat, lemma lanseolat ve uzun k›lc›kl›d›r.

Triticum sativum L.(bu¤day): Ülkemizde özel-likle ‹ç Anadolu kesimindegenifl olarak kültürü yap›-lan taksonlar aras›ndad›r.Spikulalar, her nodyumdatek veya 2-6 çiçek içermek-tedir. Gluma trunkat, lem-ma derimsi, palea zars›d›r.

Hordeum vulgare L.(arpa): Bu cins, tek veyaçok y›ll›k otsular› içerir.Her nodyumda 3 spikulaiçeren bir spikaya sahiptirler. 20 kadar tür içermesine ra¤men, ülkemizde özel-likle Hordeum vulgare türünün yo¤un olarak kültürü yap›lmaktad›r (fiekil 9.7).

Avena sativa L. (yulaf): K›lç›kl› bir lemmaya sahip, panikula çiçek durumlutek y›ll›k otsulard›r. Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren 60 kadar tür içeren Avenacinsine ait taksonlardan, Avena sativa ülkemizde genifl alanlarda kültürü yap›lanbitki türlerindendir.


fiekil 9.6

k›lç›k

eksen

çiçek

palea

palealemma

alt gluma

çiçek sap›

lemma

gluma

eksenstamen

anterfilamentstigma

stilüspaleaovaryum

Poaceaefamilyas›nda çiçekve k›s›mlar›.

fiekil 9.7

s

Hordeum vulgare,s. spika.

Panicum miliaceum (dar›): Panikula çiçek durumuna sahip otsulard›r. Ülke-mizde, özellikle s›cak bölgelerde kültürü yap›lan bitkilerdendir.

Saccharum officinarum L. (fleker kam›fl›): Sakkaroz bak›m›ndan zenginözsular› nedeniyle, fleker elde edilmesinde kullan›lan ve bu nedenle ekonomikolarak önemli taksonlar aras›ndad›r.

Zea mays L. (m›s›r): Ülkemizde özellikle Kuzey Anadolu boyunca genifl oran-da kültürü yap›lan tek y›ll›k otsu bir bitkidir. Panikula durumdaki uçta yer alan er-kek çiçekler, spika durumunda bir eksen etraf›nda s›ralanm›fl difli çiçekler içer-mektedir (fiekil 9.8 a).

Phragmites australis L.: Kozmopolit bir türdür ve yurdumuzda da batakl›k-lar, dere ve göl kenarlar›nda yayg›n olarak bulunur (fiekil 9. 8 b)

Oryza sativa L. (pirinç): Ülkemiz-de yo¤un olarak, sulak alanlarda kültü-rü yap›lan tek y›ll›k otsulard›r. Paniku-la çiçek durumuna sahip bitki, küçük,pul fleklinde glumalar içermektedir.

Arundo donax L. (karg›), Loliumtemulentum L. (delice), Cynodondactylon (L.) Pers. (ayr›kotu, fiekil9.9), Sorghum bicolor (L.) Moench.da bu familyada yer alan önemli türleraras›ndad›r.

Ordo TyphalesSularda ya da batakl›klarda yaflayan ve genellikle rizomlu otsu bitkilerdir. Uzun,linear ve kaidesi k›nl› yapraklara sahiptir. Çiçekleri tek efleyli olup, sepal petalfarkl›laflmas› göstermez. Stamenler 2- çok, ovaryum 1 lokulusludur. Bu ordoda2 familya vard›r.


a b

fiekil 9.8

a. Zea mays,b. Phragmites australis

S

fiekil 9.9

Cynodon dactylon

Familia Sparganiaceae (Kozakam›fl›giller)Batakl›klarda yaflayan rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar linear olup, 2 s›radayer al›r. Çiçekler bir efleyli, küresel baflç›klarda. Alttaki çiçekler difli, üsttekiler er-kektir. Periant 3-6, zar›ms› yap›da. Erkek çiçekler 1-8 stamenli, difli çiçekler üst du-rumlu, 1 ovaryumlu, 1-3 lokuluslu, genellikle 1, nadiren 2-3 birleflik karpelli, bazalplasentasyonludur. Meyva nuks tipindedir.

Bu familyan›n tek cinsi olan Sparganium L. 20 tür içerir ve ülkemizde 3 türile temsil edilmektedir. Sparganium erectum L. bunlar aras›nda en genifl yay›l›flalan›na sahip olan türdür.

Familia Typhaceae (Sukam›fl›giller) Batakl›klarda ve su kenarlar›ndayaflayan rizomlu, tek evcikli, çoky›ll›k otsulard›r. Yapraklar ço¤un-lukla tabanda, uzun ve fleritsidir.Çiçekler tek efleyli, silindirik spa-dikslerde yer almaktad›r. Üsttekiçiçekler erkek, alttaki çiçekler isediflidir. Periant, tüylerden olufl-mufltur. Erkek çiçekler, 2-5 sta-menli, difli çiçekler 1 ovaryumlu,ovaryum üst durumlu, 1 lokulusve karpelli, ovül 1 adettir.

Tek cinsi Typha L. 15 tür içe-rir, ülkemizde 6 türü vard›r. Typha latifolia L. (fiekil 9.10) ve Typha angusti-folia L. ülkemizde en çok rastalanan türleridir.

Bu ünitemizde inceledi¤imiz gruplar aç›s›ndan siz de çevrenizde yayg›n olarak gördü¤ü-nüz türleri de¤erlendiriniz.


fiekil 9.10

Typha latifolia

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Liliopsida s›n›f›n›n (Monokotil ya da Tek Çenekli

Bitkiler)’in genel özelliklerini tan›mak,

Ço¤unlukla otsu nadiren odunsu bitkilerdir. Göv-delerinde dallanma yoktur, dallanma yaln›z çi-çek durumunda görülür. Kambiyum içermedik-leri için sekonder geliflme göstermezler, ancakbazen gövdede özel sekonder büyüme gözlene-bilir. Gövde üzerinde 2 veya daha çok dairedenoluflan iletim demetleri, kapal› kollateral özellik-te ve genellikle da¤›n›k olup çevreden gövdemerkezine do¤ru seyrekleflerek irileflir. Saçak köksistemine sahiptirler. Yapraklar ço¤unlukla basit,fleritsi veya oval flekilli olup, tipik olarak paralelya da pinnat paralel damarl›d›r. Yaprak ayalar›ço¤unlukla zay›f ve saps›zd›r (petiolsüz), genel-likle geniflçe bir k›n ile gövdeye ba¤lanm›flt›r. Çi-çek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lüformdad›r. Polen taneleri tipik olarak tek (uni-aperturat) ve nadiren üç aç›kl›kl›d›r (triapertu-rat). Bu s›n›ftaki bitkiler nadiren tanen bazen pro-toanthosiyanin içerirler, ellagik asit içermezler.

Liliopsida’n›n içerdi¤i bitki gruplar›n›n s›n›flan-

d›rmak,

Kitab›m›zda Magnoliopsida s›n›f›nda oldu¤u gibiLiliposida s›n›f›n›n s›n›fland›r›lmas›nda Cronquistsistemi kullan›lm›flt›r. Bu sisteme göre, Tek çe-nekli bitkileri içeren Liliopsida s›n›f›n›n, Alisma-tidae, Arecidae, Commelinidae, Zingiberidae veLiliidae olmak üzere befl alts›n›f› vard›r.

Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›f-

lar›n›n genel özelliklerini tan›mlamak,

Alismatidae üyeleri daha çok su içinde, sulakya da nemli alanlarda geliflen otsu bitkilerdir.Yapraklar› genellikle basit, almafll› ya da nadirenkarfl›l›kl› ve çevresel diziliflli, tipik olarak paraleldamarl›d›r. Çiçekler çok büyük ve gözal›c› ileçok küçük ve gösteriflsiz formlar aras›nda de¤i-flir. Çiçek durumlar› genellikle bazen spata iledesteklenmifl rasemus veya spika. Çiçek örtüsüilkel baz› gruplarda üçlü iken daha geliflmifl grup-larda indirgenmifl veya eksiktir. Stamenler 1- çok,ginekeum 1- çok ayr› karpelli. Ovuller her kar-pelde veya ovulde 1- çok, meyve ço¤unlukla fo-likül veya aken bazen eriksidir.

Arecidae alts›n›f›, genellikle sar›l›c› otsu, çal›ms›ya da a¤aç formundaki üyeleri içerir. Yapraklaralmaçl›, dar ve paralelden genifl ve a¤s›ya kadarde¤iflebilen damarlanma çeflitlerine sahiptir. Çi-çekler genellikle bir spadikste toplanm›fl, küçük,ço¤unlukla tek efleyli, hipogin, periant oldukçaküçüktür. 1- çok stamenli, ginekeum genellikle 3bileflik karpellidir. Meyve, üzümsü ya da drupad›r.Commelinidae alts›n›f› üyeleri, otsu bitkilerdir.Yapraklar sarmal, bazen hepsi tabanda, paraleldamarl›, ço¤unlukla aç›k veya kapal› bazal k›nl›,de¤iflken aya flekillidir. Çiçekler hipogin, erdifliveya tek efleylidir. ‹lkel familyalarda periant üç-lü, sepal ve petaller iyice farkl›laflm›fl, daha gelifl-mifl bitkilerde indirgenmifltir. Stamenler ço¤un-lukla 3-6, nadiren 1, 2 veya çok. Ginekeum 2 ve-ya 3 bazen 4 karpelli, ovuller 1- çok, meyva ku-ru, nadiren etlidir.

Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›-n›flar›nda yer alan önemli türlerin özelliklerinitan›mlamak,Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alt s›n›f-lar›, çeflitli özellikleri bak›m›ndan önemli türleriçermektedir. Ülkemizde tatl› su ve batakl›klardageliflen Butomus umbellatus, Ege k›y›lar›nda tuz-lu sularda geliflim gösteren Halophila stipulacea,havuzlarda ya da akvaryumlarda yetifltirilen veekonomik öneme sahip olan Elodea canadensis,denizel ekositemlerde geliflen Zostera marina,Zostera noltii, yine denizel ekosistemlerde geli-flen ve lifleri tekstil sanayiinde kullan›lan Posido-nia oceanica Alismatidae alt s›n›f›n›n önemli tür-leri aras›nda say›labilir. Arecidae alts›n›f›n›n önemli örnekleri aras›nda,Phoenix dactylifera, tatl› suda geliflen Lemna mi-nor (su mercime¤i), Dracunculus vulgaris gibibitki türleri say›labilir. Commelinidae alts›n›f› özellikle ekonomik aç›-dan önemli bitki türlerini yo¤un olarak içermek-tedir. Secale cereale (çavdar), Triticum sativum(bu¤day), Hordeum vulgare (arpa), Avena sativa(yulaf), Panicum miliaceum (dar›), Saccharumofficinarum (fleker kam›fl›), Zea mays (m›s›r),Phragmites australis, Oryza sativa (pirinç),Typha latifolia bu alt s›n›f içerisinde yer alan bit-ki türlerine örnek olarak verilebilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Monokotil bitkilerle ilgili olarak afla¤›dakilerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Ço¤unlukla otsu bitkilerdir.b. Kambiyum içermezler.c. Kapal› kollateral iletim demetlerine sahiptirler.d. Çiçek k›s›mlar› tipik olarak 5 parçal›d›r.e. Saçak kök sistemine sahiptirler.

2. Afla¤›dakilerden hangisi monokotillerin alt s›n›fla-r›ndan biri de¤ildir?

a. Alismatidaeb. Arecidaec. Zingiberidaed. Liliidaee. Dillenidae

3. Butomus cinsi, hangi ordo içinde yer al›r?a. Alismatalesb. Hydrocharitalesc. Najadalesd. Arecalese. Pandanales

4. Monokotil bitkiler, ismini hangi özelliklerinden al-m›flt›r?

a. Kambiyum dokusundanb. ‹çerdikleri tek çenektenc. Yaprak fleklindend. Meyve yap›s›ndane. Yaprak diziliflinden

5. Afla¤›da verilen bitki türlerinden hangisi, havuzlardaya da akvaryumlarda yetifltirilen bir türdür?

a. Halophila stipulacea

b. Triglochin maritima

c. Elodea canadensis

d. Alisma gramineum

e. Najas marina

6. Afla¤›daki familyalardan hangisi, ülkemizde tek cinsve tek tür ile temsil edilmektedir?

a. Cymodoceaceaeb. Poaceaec. Typhaceaed. Arecaceaee. Araceae

7. Afla¤›daki familyalardan hangisi, di¤erlerine oranladaha fazla bitki türü içerir?

a. Cymodoceaceaeb. Typhaceaec. Poaceaed. Arecaceaee. Lemnaceae

8. Afla¤›daki familyalardan hangisi, bulundu¤u habitatbak›m›ndan di¤erlerinden farkl›d›r?

a. Zannichelliaceaeb. Lemnaceaec. Typhaceaed. Zosteraceaee. Cyperaceae

9. Tradescantia L. (telgraf çiçe¤i), afla¤›daki familya-lardan hangisi içinde yer almaktad›r?

a. Commelinaceaeb. Juncaceaec. Cyperaceaed. Poaceaee. Potamogetonaceae

10. Afla¤›daki ordolardan hangisinin sadece bir familya-s› vard›r?

a. Najadalesb. Typhalesc. Alismatalesd. Cyperalese. Arecales



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (TekÇenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (TekÇenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Alismatales”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (TekÇenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Hydrocharitaceae(Kurba¤azehirigiller)” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Cymodoceaceae”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Poaceae(Gramineae, Bu¤daygiller)” bölümünü tekrargözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Zosteraceae(Denizçimigiller)” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Commelinaceae”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Arecales” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Magnoliopsida üyeleri kambiyum tabakas› içerdikleriiçin, odunlularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdelersekonder büyüme gösterir. Liliopsida s›n›f›ndandaki bit-kilerde ise, kambiyum tabakas› bulunmad›¤› için, bu tipbüyüme olmaz. Magnoliopsida’da çiçek k›s›mlar› belir-gin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5, seyrek olarak4, nadiren 3 ve di¤er say›lardad›r. Liliopsida üyelerindeise, çiçek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lüformdad›r. Magnoliopsida’da genellikle kaz›k, Liliopsi-da’da saçak kök sistemi görülür.

S›ra Sizde 2

Bu tür deniz dibinde, k›y›ya yak›n bölümde geliflir, çokmiktardaki canl›ya ev sahipli¤i yapt›¤› ve rizomlar›ylak›y› erozyonuna karfl› koruma sa¤lad›¤› için ekolojikaç›dan önem tafl›r.

S›ra Sizde 3

Arum’da böceklerle tozlaflma, “entomogami” görülür.

S›ra Sizde 4

Yak›n çevrenizdeki karasal ekosistemleri inceledi¤iniz-de özellikle step alanlarda genellikle Poaceae (Grami-neae) üyelerinin bask›n oldu¤unu görebilirsiniz. Sulakalanlar ise, genel yap› itibariyle dünyan›n birçok yerin-de birbirine benzer. Tatl› su alanlar› ve batakl›klarda,s›kl›kla Typha, Phragmites, Cyperus gibi cinslere ait tak-sonlar› görebilirsiniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Anflin, R., Özkan, Z. C. (1993). Tohumlu Bitkiler (Sper-

matophyta) Odunsu taksonlar. Karadeniz TeknikÜniv. Trabzon: KTU Matbaas›.

Baytop, A. (1998). Botanik K›lavuzu, ‹stanbul Üniversi-tesi Eczac›l›k Fak. Yay. No: 70, ‹stanbul: ‹stanbulÜniversitesi Matbaas›.

Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aege-

an Islands. Vol. 8-9, Edinburgh: Edinburgh UnivPress.

Seçmen, Ö. Leblebici E. (1996). Türkiye Sulak Alan Bit-

kileri, Ege Üniv. Fen Fak. Yay. No: 158, ‹zmir: EgeÜniversitesi Matbaas›.

Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›).Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege ÜniversitesiMatbaas›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Zingiberidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek,Zingiberidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekonomik bitkileri tan›yabilecek,Liliidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini söyleyebilecek,Liliidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekonomik bitkileri tan›yabileceksiniz.


• Liliopsida• Zingiberidae• Liliidae• Epifitik bitki

• Sahlep• Safran• Baharat bitkileri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Bitki Sistemati¤i

• G‹R‹fi• SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE• SUBCLASSIS V. LILIIDAE

Liliopsida1:Zingiberidae,Liliidae


G‹R‹fiLiliopsida s›n›f›nda yer alan son iki alts›n›f, Zingiberidae ve Liliidae, kitab›m›z›nson ünitesini oluflturmaktad›r. Tek çenekli bitkilerin bu iki alts›n›f›nda yeryüzündegenifl yay›l›fl alan›na sahip olanlar›n yan›nda ülkemiz için endemik olan veya eko-nomik önem tafl›yan çok say›da tür de yer almaktad›r.

Bu alts›n›f›n üyelerinde metamorfoza u¤ram›fl gövde ya da kök olarak adland›-rabilece¤imiz; rizom, tuber ya da korm gibi toprak alt› organlar› oldukça yayg›n-d›r ve ekonomik önemleri de k›smen bunlardan kaynaklan›r. Zingiberidae ve Lili-idae alts›n›flar› etnobotanik aç›dan da önem tafl›r. Besin kayna¤› olarak, veya t›b-bi amaçlarla tüketilen çok say›da üyesi vard›r. Ayr›ca lif bitkisi, iç ve d›fl mekanlar-da süs bitkisi olarak kullan›lan türleri de bulunur.

Ünitemizde bu alts›n›flar içinde yer alan önemli türlerin yan›nda, ülkemizde ya-y›l›fl gösteren veya ekonomik kullan›m› nedeniyle tan›d›¤›m›z örnekleri bulacaks›n›z

Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar›n›n ünitemizde incelenecek ordo vefamilyalar› Tablo 10.1’ de bulabilirsiniz.

SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE Zingiberidae alts›n›f› içinde daha çok otsu, nadiren de basit yap›l› ve dal içerme-yen gövdelere sahip a¤açs› taksonlar yer al›r. Yapraklar genellikle basit, ya gövdeüzerinde alternat diziliflli ya da tamam› tabanda, k›nl›, dar ayal› ve ço¤unlukla pa-ralel damarl›d›r. Brakte tafl›yan ve genellikle büyük olan çiçekler, parlak ve göz al›-c› renklere sahiptir. Çiçekler tek efleyli veya hermafrodit olup, ayr› ya da bileflik

Liliopsida 1: Zingiberidae,Liliidae

Korm:Nodyum veinternodyumlar› belirgin,kuru ve pul fleklindeyapraklarla sar›l›metamorfoza u¤ram›flyumrulu gövde.

Etnobotanik:‹nsan hayat›için çeflitli flekillerde faydasa¤layan bitki türlerininbiyolojik ve ekonomik yöndeninceleyen bilim dal›d›r.

Tablo 10.1Zingiberidae veLiliidaealts›n›flar›n›nünitemizdeincelenecek ordo vefamilyalar›

Subclassis IV. ZINGIBERIDAE Subclassis V. LILIIDAE

Ordo Bromeliales

Familia Bromeliaceae

Ordo Zingiberales

Familia Strelitziaceae

Familia Musaceae

Familia Zingiberaceae

Familia Cannaceae

Ordo Liliales

Familia Liliaceae

Familia Iridaceae

Familia Agavaceae

Familia Smilacaceae

Familia Dioscoreaceae

Ordo Orchidales

Familia Orchidaceae

olarak bulunabilen 3 adet sepal ve 3 adet petal içerir. Stamenler ço¤unlukla iki da-irede 3 ’lü olarak dizilmifl olup toplam 6 adet, polenler ise 2 ya da 3 çekirdeklidir.Ginekeum 3 karpelli, ovüller 1- çok say›da, bitegmiktir. Meyve ço¤unlukla kap-sül ya da bakka tipinde, nadiren flizokarpt›r.

Zingiberidae alts›n›f›nda, 2 ordo, 9 familya ve yaklafl›k 3000 tür bulunur. Bu alts›-n›fta yer alan Bromeliales ve Zingiberales ordolar›nda tür say›lar› birbirine yak›nd›r.

Ordo BromelialesBromeliales ordosunun, tek familyas› vard›r. Parlak çiçek renkleri ve ilginç büyü-me formlar› nedeniyle özellikle peyzaj amaçl› olarak tercih edilen çok say›da bitkitürü bu ordoda yer al›r.

Familia BromeliaceaeÇo¤unlukla otsu, bazen de boyu 10 m’ye kadar ulaflabilen a¤açlar› da içerir. Yap-raklar genellikle dipte rozet fleklinde ya da gövde üzerinde alternat diziliflli olup,yaprak kenarlar› genellikle dikenlidir. Çiçekdurumu; baflç›k, spika, rasemus veyapanikula fleklindedir. 2 seriden oluflan periantta, sepale benzeyen d›fltaki parçalar3 adet olup birlefliktir. Petale benzeyen içteki seriyi oluflturan parçalar serbest yada birlefliktir. 6 adet stamen içerirler. Pistil 1, alt veya üst durumlu, 3 lokuluslu vekarpelli, eksensel plasentasyonludur. Meyve, kapsula ya da bakkad›r.

Bromeliaceae, epifitik bitkileri yo¤un olarak içeren birkaç Angiosperm famil-yas›ndan biridir. Bu familyaya ait üyelerin en az›ndan yar›s›n›n epifitik oldu¤u tah-min edilmektedir. Tillandsia, Amerika k›tas›n›n orta ve güneyinde yayg›n olan birepifitik bitkidir. Familya, epifitik olanlar›n yan›nda, karasal formlara da sahiptir.Bunlardan Puya raimondii çiçekli gövdesi 10 metreye kadar ulaflan bir ve Gü-ney Amerika’da yetiflen endemik bir türdür.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tillandsia_usneoides03.jpg adresinden Tilland-sia ve http://commons.wikimedia.org/wiki/File:PuyaRaimondi2.JPG adresinden Puya rai-mondii fotograflar›na ulaflabilirsiniz.

Bromeliaceae familyas›n›n, 50 cins ve 2000 kadar türü vard›r. Genel olarak, kuzeyve güney Amerika’n›n tropik ve subtropik bölgelerinde yay›l›fl göstermektedir. Kumaflve halat yap›m›n›n yan›nda, besin ve süs amaçl› kullan›lan taksonlar› da içerir.

Yak›n çevrenizden epifitik bitki örnekleri veriniz.

Ananas sativa Lindl. (ananas): Çok y›ll›k, otsu kültür bitkilerinden biridir. Çamkozala¤›n› and›ran iri birleflik meyvesi, ekonomik olarak önemlidir. Bu nedenle, özel-likle s›cak bölgelerde s›kl›kla kültürü yap›lan bitki türlerinden biridir. (fiekil 10.1a).

Aechmea fasciata Baker. (m›zrakl› rozet): Merkezden ç›kan uzun, fleritsi,beyaz-gri lekeli gösteriflli yapraklar› ile çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak yetifl-tirilen bitki türlerinden biridir. (fiekil 10.1 b).

Vriesea Lindl. (viresya): Merkezden ç›kan parlak koyu yeflil yapraklar› veparlak k›rm›z› çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak ekonomik öneme sahip örnek-lerden biridir.


Bitegmik: Çift integümentiçeren ovaryum.

Epifitik bitki: Di¤er bitkilerüzerinde geliflen, üzerindebulundu¤u bitkiyi sadecesubstrat olarak kullanan,parazit olmayan bitkilerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ordo ZingiberalesTuber ya da rizom içeren, genellikle otsu bitkilerdir. Alternat diziliflli yapraklar, er-difli veya tek efleyli çiçekler tafl›r. Sepal ve petaller 3’er adet, bileflik veya serbest-tir. Stamenler 5-6. Ovaryum 1 lokulusludur.

Zingiberales ordosu üyeleri, paralel damarl› ve s›kl›kla uzun petiole sahip ge-nifl yapraklar› ve renkli brakteler tafl›yan çiçek durumlar› ile di¤er bitkilerden ayr›-l›rlar. Genellikle tropikal olan bu ordoya ait bitkilerin pek ço¤u, ekonomik olarakönem tafl›maktad›rlar. Bu ordoda 8 familya bulunur.

Familia Strelitziaceae (Cennetkuflugiller)Ot ya da küçük a¤aç formunda bitkileri içerir. Yapraklar iki s›ral›, sarmal, genifl,basit ve düzdür. Çiçekler sinsinus durumlu, zigomorf simetrili, hermafrodit olup iyigeliflmifl bir hipantiuma sahiptir. Sepaller 3 adet, serbest, petaller 3 adet ve birle-fliktir. Stamenler 5, pistil 1, ovaryum alt durumlu, 3 lokulus ve karpelli, anatroptur.Plasentasyon eksenseldir. Meyve tipik olarak lokulusid kapsülad›r.

Strelitziaceae familyas›, Musaceae’den hermafrodit çiçekleri, iki s›ral› yaprakla-r› ve kapsula tipi meyve yap›s› ile ayr›l›r.

Güney Amerika, Afrika ve Madagaskar’›n tropik bölgelerinde do¤al yay›l›fl gös-termektedir. Tropik süs bitkileri ve kesme çiçekçilikçe kullan›lan önemli türlerivard›r.

20110. Ünite - L i l iopsida 1: Z ingiber idae, L i l i idae

fiekil 10.1

ba

a. Ananas sativa(meyve)

b. Aechmeafasciata

fiekil 10.2

Strelitzia reginae(cennet kuflu)

Strelitzia reginae Banks (cennet kuflu): Yaklafl›k 1m’ye kadar boylanabilen,parlak renkli çiçekleri nedeniyle yetifltirilen ekonomik olarak k›ymetli bir süs bit-kisidir (fiekil 10.2).

Familia Musaceae (Muzgiller)Büyük otsu bitkilerdir. Kal›c›, lifli, imbrikat dizilimli yapraklar›n tabanlar› taraf›n-dan flekillendirilmifl gövdeleri, dik ve sert bir yap›ya sahiptir. Yaprak laminas› ge-nifl, düz ve paralel damarl›d›r. Çiçek durumu rasemus, panikula veya bazen baflç›kfleklinde, dipte spataya benzer brakteler taraf›ndan sar›lm›fl durumdad›r. Çiçeklergenellikle tek efleyin olgunlaflmamas› nedeniyle tek efleyli, bazen hermafroditözellik gösterir. Periant segmentleri iki serili ve 5+1 parçal› olup, petale benzer.Stamenler 5, ovaryum alt durumlu, 3 lokuluslu ve plasentasyon eksenseldir. Mey-ve bakka tipinde, etli ve çok say›da tohum içerir.

Özellikle Afrika ve tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 2 cins ve yaklafl›k 50 adettürü vard›r. Meyveleri önemli bir besin kayna¤› olup, lifleri halat yap›m›nda kulla-n›lmaktad›r.

Musa L. (muz a¤ac›): Niflasta bak›-m›ndan zengin meyvesi ve lifleri içinyetifltirilen ekonomik öneme sahip,a¤aç görünümünde ancak büyük otsubir bitkidir. Tropik ve subtropik bölge-lerde do¤al olarak yay›l›fl gösterir. Ra-semus durumlu çiçek eksenlerinin altk›sm›nda difli, ortada hermafrodit ve üstk›sm›nda ise erkek çiçekler yer almak-tad›r.

M. paradisiaca L. ve M. sapien-tum L., kültürü yap›lan hibritlerdir. Ül-kemizde de, güney kesimlerde kültüreal›nm›fl bir bitkidir (fiekil 10.3).

Familia Zingiberaceae (Zencefilgiller)Tipik olarak etli rizomlu ya da köklerituberli olan kokulu, çok y›ll›k otsular-d›r. Yapraklar alternat, iki s›rada dizil-mifl, sapl› ve k›nl›d›r. Çiçekler hermaf-rodit, zigomorf simetrili, baflak veya ra-semus durumunda, tipik olarak label-lum içerir. Periant 2 halkal›, petale ben-

zer, kaliks otsu ya da zars›, 3 loblu, korolla 3 lobludur. Ovaryum 3 lokulus ve kar-pelli ve s›kl›kla eksensel plasentasyonludur. Meyve kapsula veya bakkad›r.

Bu familya, ço¤u tropik Afrika, Asya ve Amerika’da yay›l›fl gösteren 52 cins ve1300’den fazla tür içerir. Süs bitkisi, baharat, t›bbi bitki ve parfümeri alan›nda eko-nomik olarak önemli taksonlar› vard›r.

Alpinia officinarum Hance (havl›can): T›bbi önemi nedeniyle kültüre al›-nan bitki türlerinden biridir. Kurutulmufl rizomlar› kullan›lmaktad›r (fiekil 10.4 a).


‹mbrikat: Kiremitvari, üstüste dizilmifl.

Labellum: Çiçeklerde sark›kdurumda bulunan petal, altdudak.

fiekil 10.3

Musa sp. (muz),çiçek ve meyve.

Zingiber officinale Roscoe (zencefil): Yaklafl›k 1 m boyunda, kam›fl görünü-münde, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Güney Asya’da do¤al olarak yay›l›fl göstermeklebirlikte, birçok tropikal ülkede kültürü yap›lmaktad›r (fiekil 10.4 b).

Elettaria cardamomum L. (kakule): 3-5 m boylu, büyük yaprakl› ve çok y›l-l›k bir bitkidir. Güney Hindistan’›n batakl›k ormanlar›nda do¤al olarak yetiflien bit-kinin meyveleri ekonomik olarak de¤erlidir. Meyveler, olgunlaflmadan önce topla-n›p güneflte kurutularak kullan›l›r (fiekil 10.5 a).

Curcuma longa L. (zerdeçal): Genifl yaprakl›, rizomlu, çok y›ll›k bir türdür.Hindistan do¤al olarak yay›l›fl göstermekle birlikte, birçok tropik ülkede de yetifltiri-lir. Bitkinin kaynat›ld›ktan sonra kurutulan rizomlar›, ekonomik olarak de¤erlidir(fiekil 10.5 b).

http://en.wikipedia.org/wiki/Zingiberaceae adresinden bu familyada yer alan bitkilere aitfotograflara ulaflabilirsiniz.

Familia Cannaceae Yaprak tabanlar›n›n birbirinin üzerini örtmesiyle oluflan dik ve yapraks› gövdeli, ri-zomlar› yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› genifl, alternat ve düz; çiçeklerhermafrodit ve zigomorf simetrilidir. Periant segmentleri 2 halkada toplam 6 adetolup, sepale benzeyen d›fltaki 3 tanesi, serbest ve kal›c›; petale benzeyen içteki 3tanesi de kaidede stamenlerin meydana getirdi¤i sütun fleklindeki yap›ya ba¤l›d›r.


fiekil 10.4

aaa b

bb

a. Alpiniaofficinarum(havl›can), b. Zingiberofficinale (zencefil)kökü

fiekil 10.5

aaa b

bb

a. Elettariacordomomum(kakule),

b. Curcuma longa(zerdeçal)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Stamenler 2 seride, d›fltaki 3 staminod petale benzer, içteki 2 tanesi birleflik ve ve-rimli olan serbest ve tek anterlidir. 1 adet pistil, 3 lokuluslu ve karpelli alt durum-lu ovaryum tafl›r. Ovüller çok say›da ve plasentasyon eksenseldir. Meyve lokulusidkapsulad›r ve tohumlar sert bir perisperm içerirler.

Tek cins ve 55 kadar tür içermektedir. Orta Amerika’n›n tropik ve subtropikbölgelerinde ve Bat› Hint adalar›nda yay›l›fl gösterir. Familya, önemli baz› süs bit-kilerini bünyesinde bar›nd›rmaktad›r.

Canna edulis Ker. (kana): Yumrular› niflasta bak›m›ndan zengin olan bitki,besin maddesi olarak kullan›l›r.

http://www.tradewindsfruit.com/achira7.jpg adresinden bu bitkinin fotograf›na ulaflabilir-siniz.

SUBCLASSIS V. LILIIDAE Ço¤unlukla karasal, bazen epifitik otsu bitkilerdir. Karasal olanlar rizom, tuber(yumru), bulb (so¤an) veya korm fleklinde toprak alt› k›sm› içerir. Yapraklar s›k-l›kla alternat, basit, kenarlar› tam veya belirgin olmayan flekilde diflli ve hafif par-çal›, paralel damarl›d›r. Çiçekler hermafrodit ya da nadiren tek efleylidir. Tepaller2 seri halinde ve 3’lü olarak bulunur ve genellikle petaloiddir. Stamenler ço¤un-lukla 1, 3 ve 6 adet; ginekeum birleflik 3 karpelli, eksensel veya parietal plasentas-yonlu, alt veya üst durumludur. Meyve genellikle kapsulad›r.

Tür çeflitlili¤i bak›m›ndan oldukça zengin olan bu alts›n›f; 2 ordo, 19 familya veyaklafl›k 21 000 tür içerir. Türlerin % 80’inden fazlas› Liliaceae ve Orchidaceae fa-milyas›nda toplanm›flt›r.

Ordo LilialesKarasal veya nadiren sucul, otsu bitkilerdir. Karasal olanlar rizom, yumru, bulb ya daso¤anl›d›r. Yapraklar genellikle tabanda, alternat, karfl›l›kl› veya dairesel dizilifllidir.aktinomorf veya zigomorf simetrili, hermafrodit ya da tek efleylidir. Periant bir veyaiki serili olup, genellikle 4-6 serbest veya bileflik parçal›d›r. Stamenler s›kl›kla 6 adet,bu say› baz› durumlarda 1, 3 veya 4 olabilir. Ovaryum genellikle 3 lokulusludur.

Familia Liliaceae (Zambakgiller)Çok y›ll›k otsu, nadiren odunsu çal›lard›r. Gövde dik ve t›rman›c›d›r. Yapraklar ta-banda ya da gövdede, linear-lanseolat ve alternat dizilifllidir. Çiçekler panikula, ra-semus, flemsiye ya da korimbus durumunda olabildi¤i gibi bazen de tektir. Çiçek-ler erdifli olup, aktinomorf veya zigomorf simetrilidir. Periant 2 serili, s›kl›kla 6, na-diren 4, 8 parçal›, serbest ya da birleflik ve genellikle petale benzer yap›dad›r. Sta-menler 6, nadiren 4, 10 adet bulunur. Pistil 1, ovaryum alt veya orta durumlu, 3 lo-kuluslu ve karpelli, eksensel ya da parietal plasentasyonludur. Meyve kapsula yada nadiren bakka tipindedir. Tohumlar yuvarlak, üç köfleli veya disk fleklindedir.

Kozmopolit bir familya olup, 250 cins ve 3500 kadar tür içerir. Süs bitkisi ola-rak yetifltirilen ve g›da maddesi olarak kullan›lan çok say›da türü vard›r:

Colchicum L. (çi¤dem): Bu cinsin türleri so¤anl› çok y›ll›k otsu formdad›r. Mor,pembe, beyaz renkli çiçeklerinin herbiri birer brakte koltu¤unda bulunur, tek tek ve-ya kümeler halindedir. Ço¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 70 türübulunur. Ülkemizde 22 tür do¤al olarak yay›l›fl gösterir. Colchicum autumnale L.,Orta ve Güney Avrupa’da yayg›n olan bir türüdür. ‹çerdi¤i kolflisin alkoloidi, roma-tizma ve nikris tedavisinde kullan›lmas› nedeniyle t›bbi olarak önemli bir bitkidir.


Bulb:So¤anda oldu¤u gibi,etli yapraklarla sar›l›, çokk›sa etli dikey gövde.

Petaloid:Petal benzeri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



http://www.biolib.cz/IMG/GAL/3290.jpg adresinden Colchicum autumnale fotograf›naulaflabilirsiniz.

Allium L.: Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 350 türünden146’s› ülkemizde bulunmaktad›r. Baz› türleri g›da maddesi olarak önemlidir. Alli-um cepa L. (so¤an), Allium sativum L. (sar›msak), Allium porrum Don (p›-rasa) örnek olarak verilebilir

Allium cinsinin sistemati¤ini divisio kategorisinden bafllayarak yap›n›z.

Frittillaria L. (gelinçiçe¤i, a¤layan gelin): Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›flgösteren yaklafl›k 70 türden 31 tanesi ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermektedir.Süs bitkisi olarak yetifltirilen önemli türleri vard›r. F. imperialis L. bu türlerden biridir.(fiekil 10.6 a).

Tulipa L. (lale): So¤anl› çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar› alternat dizilir.Çiçekler tek, tepaller serbesttir. Avrupa ve Akdeniz’de yay›l›fl gösteren yaklafl›k 60türden 14’ü ülkemizde do¤al olarak yetiflmektedir. Süs bitkisi olarak önemli türle-ri ve pek çok kültür varyetesi vard›r (fiekil 10.6 b).

Ornithogalum L. (tükrükotu): So¤anl›, çok y›ll›k otsular. Çiçekler korimbozve uzam›fl bir eksen üzerinde rasemusdur. Meyve lokulisit kapsülad›r. Avrupa, Ak-deniz ve Afrika’da yay›l›fl gösteren 100’den fazla türden yaklafl›k 25 tür ülkemizdedo¤al olarak yay›l›fl göstermektedir. O. umbellatum L. en genifl yay›l›fl alan›na sa-hip olan türüdür.

Muscari Mill. (arapotu): So¤anl›, çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler uçta, rasemusveya spika durumunda, en üstteki çiçekler genellikle verimsizdir. Avrupa ve Akde-niz’de yay›l›fl gösteren 60 kadar türün yaklafl›k 22 tanesi ülkemizde do¤al olarakyay›l›fl göstermektedir. M. comosum Mill. bu türlerden biridir (fiekil 10.7 a).

Galanthus L. (kardelen): So¤anl›, çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler tek, afla¤›yasark›k durufllu ve beyaz renklidir. Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösteren 12 türden 8tanesi ülkemizde yay›l›fl göstermektedir. G. elwesii Hocker ülkemizde yay›l›fl gös-teren endemik bir türdür. (fiekil 10.7 b)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 10.6

a b

a Fritillariaimperialis,

b. Tulipa (lale)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Familia Iridaceae (Süsengiller) Rizomlu, so¤anl› ya da so¤ans› gövdeli otsu bitkilerdir. Yapraklar genellikle taban-da ve çok say›da, düz veya k›l›ç fleklindedir. Çiçekler rasemus veya panikula du-rumlar›nda, erdifli, aktinomorf veya zigomorf simetrilidir. Petale benzeyen periant2 serili olup, iç ve d›fl segmentler birbirinden oldukça farkl›d›r. Periant genellikle 6parçal› olup, parçalar genellikle tabanda birlefliktir. 3 adet stamen tafl›rlar. Pistil 1,ovaryum alt durumlu, 1 ya da 3 lokuluslu ve karpelli, plasentasyon eksensel veyaparietaldir. Meyve tipik olarak lokulisid kapsülad›r. Tohumlar yuvarlaktan elipsformuna kadar de¤iflken flekillerde, köfleli ya da düz, kanatl› veya kanats›zd›r.

70 cins ve 1800 kadar türü olan bu kozmopolit familya, ülkemizde 6 cins veyaklafl›k 90 tür ile temsil edilir.

Crocus L. (safran): So¤ans› gövdeli, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçekler k›sabir sap üzerinde, tek veya çok say›dad›r. Akdeniz’de yay›l›fl gösteren 80 türden 32tanesi ülkemizde yay›l›fl göstermektedir. C. sativus L. t›bbi ve ekonomik de¤eri aç›-s›ndan kültüre al›nm›fl bir bitkidir (fiekil 10.8 a).

Iris L. (süsen): Rizomlu veya so¤anl› çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçekler kimozdurumunda veya nadiren tektir. ‹ki farkl› yap› gösteren periant parçalar›ndan d›fl-takiler arkaya do¤ru k›vr›lm›fl ve üzerinde tüyler bulunurken, içtekiler dik durufl-ludur. Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösteren 250 kadar türden 38 tanesi ülkemizde ya-y›l›fl göstermektedir. Iris suaveolens L. bu türlerden biridir. (fiekil 10.8 b)


a b

fiekil 10.7

a. Muscaricomosum

b. Galanthuselwesii

fiekil 10.8

a b

a. Crocus sp.b. Iris suaveolens

Familia Agavaceae A¤aç, çal› ya da otsu formda, rizomlu bitkilerdir. Yapraklar genellikle tabanda, ka-l›n, etli ve bazen diflli ya da dikenlidir. Çiçekler hermafrodit olup, rasemus veyapanikula durumundad›r. ‹ki serili olan periant, tabanda birleflik 6 parçadan oluflur.Stamenler 6 adet. Ovaryum alt veya üst durumlu, 3 lokulus ve karpellidir. Eksen-sel plasentasyon görülen familya üyelerinde meyve tipik olarak lokulusit kapsülad›r.

Ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermeyen bu familya üyeleri, tropik ve sub-tropik bölgelerde 20 cins ve yaklafl›k 700 kadar tür ile temsil edilmektedir. Doku-ma, boya ya da alkol üretimi amaçlar›yla kullan›lan ve süs bitkisi olarak yetifltirilenüyeleri vard›r.

Agave americana L.: Kenarlar› diflli, etli, lanseolat yapraklara sahiptir. Çiçekler4-7 m boyunda, 10-15 cm çap›nda olan bir sap›n ucunda panikula durumundad›r.En az 10 y›lda bir kez çiçek açar ve sonra ölür. Anavatan› Meksika olan, ülkemizdeAkdeniz ve Ege bölgesinde sahil kesiminde yetiflen bir bitkidir (fiekil 10.9 a).

Yucca L. (avize a¤ac›): Bat›c› yaprak uçlar›na sahip, çiçekleri afla¤›ya do¤rusark›k bitkilerdir. Kuzey Amerika, bat› Hint adalar› ve Meksika’da do¤al olarak ya-y›l›fl gösteren yaklafl›k 30 türü vard›r. Ülkemizde Yucca filamentosa L. park vebahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. (fiekil 10.9 b).

Familia Smilacaceae (Sparnagiller)T›rman›c› ve dikenli, iki evcikli, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar basit, alternatveya karfl›l›kl›d›r. Çiçekler, yaprak koltuklar›nda, flemsiye, baflak veya rasemus du-rumlar›nda bulunur. Periant 6 parçal›, parçalar serbest veya birlefliktir. Stamenler 6,ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli olup, meyve bakkad›r.

Nadiren ›l›man iklimlerde, genellikle tropik ve subtropik alanlarda yay›l›fl gös-teren 4 cins ve 350 kadar türü vard›r. Ülkemizde 1 cins ve 2 türü bulunur.

Smilax L. (sparna): ‹ki evcikli, genellikle dikenli sürünücü veya t›rman›c› çoky›ll›k otsulard›r. Beyaz veya yeflilimsi renkte olan çiçekler, flemsiye durumundad›r.Ülkemizde yay›l›fl gösteren iki türünden Smilax aspera L. Bat› ve güney Anado-lu’da, S. excelsa L. ise Anadolu’nun kuzeyinde yay›l›fl gösterir. (fiekil 10.10)


fiekil 10.9

aaa b

bb

a. Agave americana,b. Yucca sp.

Familia Dioscoreaceae(Tatl›patatesgiller)Yumrulu veya rizomlu, genellikle t›rma-n›c› gövdeli, iki evcikli, çok y›ll›k otsu-lard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›-l›kl›d›r. Çiçekler küçük, yaprak koltuk-lar›nda panikula, rasemus veya spika du-rumlar›nda ya da tek, tek efleyli, aktino-morf simetrilidir. Periant 2 serili, 6 par-çal› ve parçalar kaidede birlefliktir. Sta-menler 6 adet ve iki halkada dizilmifltir.Ovaryum tamamen ya da k›smen alt du-rumlu, 3 lokuluslu ve karpellidir. Pla-sentasyon eksensel veya parietal, meyvekapsula veya bakka tipindedir.

Bu familyan›n, Tropik bölgelerde ya-y›l›fl gösteren 6 cins ve 630 kadar türüvard›r. Ülkemizde ise 1 cins ve 1 türübulunur. Tamus communis L. (dövül-müflavratotu), Bat› ve Güney Anadolu’da

yay›l›fl gösteren sar›l›c› otsu bitkilerdir. Rizomlar› büyük ve yumru fleklinde, yaprakkoltuklar›ndaki çiçekleri ise panikula durumundad›r.

http://en.wikipedia.org/wiki/Black_Bryony adresinden Tamus communis fotograf›na ula-flabilirsiniz.

Ordo Orchidales Epifit, saprofit veya klorofilsiz, rizomlu veya yumrulu çok y›ll›k otsu bitkilerdir.Yapraklar basit ve alternat diziliflli, bazen pul fleklinde indirgenmifltir. Çiçekler zi-gomorf simetrili, hermafrodit veya tek efleylidir. Periant 6 parçal›, stamenler 6, 2veya 1. Ovaryum 3 veya 1 lokulusludur.

Familia Orchidaceae (Salepgiller)Epifit, saprofit veya klorofilsiz, rizomlu veya yumrulu çok y›ll›k otsu bitkilerdir.Gövde yaprakl› veya skapoz durumda, skapoz ise yapraklar tabanda ve rozet flek-lindedir. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit, bazen pul fleklinde indirgen-mifltir. Çiçekler, baflak, rasemus veya panikula durumunda, erdifli, zigomorf simet-rilidir. Periant 2 serili ve 6 parçal›d›r, d›fltaki 3 tanesi petale benzer, içteki 3 tanesiise labellum fleklinde ve ço¤unlukla mahmuzludur. Stamenler 1 ya da 2 adettir.Ovaryum alt durumlu 1 veya nadiren 3 lokuluslu ve karpelli, parietal veya eksen-sel plasentasyonludur. Meyve tipik olarak kapsülad›r.

750 cins ve 18 000 kadar tür ile temsil edilen bu familyadan ülkemizde 25 cinsve yaklafl›k 94 tür bulunmaktad›r. Süs bitkisi ya da salep ve vanilya gibi besin mad-delerinin eldesi aç›s›ndan önemli olan türleri içerir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Orchidaceae#Gallery adresinden Orchidaceae familyas›na aitfotograflara ulaflabilirsiniz.


fiekil 10.10

Smilax aspera

Kaynak:(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Smilax_aspera.jpg)

Skapoz: Gövdesiz bitkilerde,üzerinde yaprak tafl›mayan,çiçek veya çiçek kümesitafl›yan sap.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ülkemizde baz› yiyeceklere tad vermek üzere kullan›lan veya do¤rudan tüke-tilen önemli bir madde olan sahlep afla¤›daki cinslerin türlerinden elde edilir:

Anacamptis pyramidalis (L.) L.C.Rich: ‹ç ve Do¤u Anadolu d›fl›ndaki böl-gelerde yay›l›fl gösteren yumrulu bir otsu bitkidir. Aç›k ya da koyu pembe çiçekle-ri uçta, s›k ve koni fleklindedir.

Ophrys L.: Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler seyrek olarak rasemus du-rumunda, sepaller petallerden daha uzundur. Akdeniz ülkelerinde yay›l›fl gösteren50 türden 27 si ülkemizde bulunmaktad›r. O. lutea Cav. en yayg›n olan türlerdenbiridir

Orchis L. (sahlep): Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Periant öne do¤ru e¤ilmiflbir mi¤fer fleklindedir. Sahlep üretiminin yap›ld›¤› ve ekonomik olarak önemlicinslerden biridir. Il›man iklim kuflaklar›nda yay›l›fl gösteren 100 kadar türü var-ken, ülkemizde yaklafl›k 20 tür ile temsil edilmektedir. O. mascula (L.) L. bunlar-dan biridir.

Sahlep, hangi cinslere ait türlerden ve hangi ifllemle elde edilir?

Bu familyan›n di¤er önemli örnekleri ise afla¤›dad›r:Cephalanthera Richard: Rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler saps›z ve sey-

rek olarak spika durumundad›r. Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren bu cinsin 10 ka-dar türü vard›r, ülkemizde 6 tür ile temsil edilmektedir. C. rubra (L.) Richard enyayg›n olarak rastlanan türlerden biridir.

Dactylorhiza Necker: Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› benekli veyabeneksizdir. Çiçekler s›k veya seyrek olarak rasemus durumundad›r. Ülkemizde 10tür ile temsil edilen bu cinse ait, D. iberica (Bieb.) Soo, oldukça genifl yay›l›fl tür-lerden biridir

Epipactis L.: Rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler sapl› ve rasemus duru-mundad›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 10 türe sahip olan bucins, ülkemizde 7 tür ile temsil edilmektedir. E. helleborine (L.) Crantz en yayg›nolan türlerden biridir

Vanilla planifolia Andr. (vanilya): Meyvelerinden vanilya elde edilir. Tropik-lerde do¤al yay›l›fl gösterir, ekonomik kullan›m› nedeniyle tar›m› da yap›lmaktad›r.

http://en.wikipedia.org/wiki/Vanilla adresinden Vanilla planifolia foto¤raflar›na ulafla-bilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Zingiberidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini

aç›klayabilmek

Zingiberidae alts›n›f› ço¤unlukla otsu, nadirende basit yap›l› ve dal içermeyen gövdelere sahipa¤açs› taksonlar› içerir. Yapraklar genellikle ba-sit, ya gövde üzerinde alternat diziliflli ya da ta-mam› tabanda, k›nl›, dar ayal› ve ço¤unlukla pa-ralel damarl›d›r. Brakte tafl›yan ve genellikle bü-yük olan çiçekler, parlak ve göz al›c› renklere sa-hiptir. Çiçekler tek efleyli veya hermafrodit, ayr›ya da bileflik 3 sepal ve 3 petal içerir. Stamenlerço¤unlukla iki dairede 3’lü dizilir ve toplam 6adet, polenler ise 2 ya da 3 çekirdeklidir. Gine-keum 3 karpelli, ovüller 1-çok say›da ve biteg-miktir. Meyve ço¤unlukla kapsül ya da bakka,nadiren flizokarpt›r.

Zingiberidae alts›n›f›nda yer alan önemli famil-

yave ekonomik bitkileri tan›mlayabilmek

Musaceae ve Zingiberaceae familyalar›nda yeralan Musa sapientum (muz), Curcuma longa

(zerdeçal), Alpinia officinarum (havl›can), Zin-

giber officinale (zencefil), Elettaria cardamo-

mum (kakule) önemli ekonomik bitkiler aras›n-dad›r.

Liliidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini

söyleyebilmek

Ço¤unlukla karasal, bazen epifitik otsu bitkiler-dir. Yapraklar s›kl›kla alternat, basit, kenarlar›tam veya belirgin olmayan flekilde diflli ve hafifparçal›, paralel damarl›d›r. Çiçekler hermaforditya da nadiren tek efleylidir. Tepaller 2 seri halin-de ve 3’lü ve genellikle petaloiddir. Stamenlerço¤unlukla 1, 3 ve 6 adet; ginekeum birleflik 3karpelli, eksensel veya parietal plasentasyonlu,alt veya üst durumludur. Meyve genellikle kap-sulad›r.

Liliidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekono-

mik bitkileri tan›mlayabilmek

Liliaceae familyas›ndan Colchicum autumnale

(çi¤dem), Fritillaria imperialis, Allium sativum

(sar›msak), A. porrum (p›rasa), A. cepa (so¤an)ve Galanthus elwesii (kardelen) önemli türleraras›ndad›r. Crocus (çi¤dem), Iris (zambak), Iri-daceae; Orchis (orkide) ise Orchidaceae familya-lar›nda yer alan ve ekonomik öneme sahip türle-ri içeren cinslerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki familyalardan hangisinde çok say›da epifi-tik tür bulunur?

a. Bromeliaceaeb. Iridaceaec. Smilacaceaed. Agavaceaee. Liliaceae

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Zingiberales ordosununiçinde yer alan familyalardan biri de¤ildir?

a. Cannaceaeb. Strelitziaceaec. Musaceaed. Zingiberaceaee. Liliaceae

3. ‹nsan hayat› için çeflitli flekillerde fayda sa¤layan bit-ki türlerinin biyolojik ve ekonomik yönden inceleyenbilim dal› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hidrobotanikb. Labellumc. Etnobotanikd. Hipantiume. Biyoloji

4. Afla¤›daki bitkilerden hangisinin yetifltirilme amac›di¤erlerinden farkl›d›r?

a. Zingiber officinale

b. Alpinia officinarum

c. Musa sapientum

d. Strelitzia reginae

e. Elettaria cardamomum

5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi rizom, korm ya da bulbiçermez?

a. Colchicum autumnale

b. Musa sapientum

c. Agave americana

d. Tulipa sylvestris

e. Ornithogalum umbellatum

6. Liliales ordosuna ait familyalardan hangisi, bitki çe-flitlili¤i aç›s›ndan di¤erlerine göre daha zengindir?

a. Liliaceaeb. Iridaceaec. Agavaceaed. Smilacaceaee. Dioscoreaceae

7. Zingiber officinale (zencefil) hangi familya içindeyer al›r?

a. Orchidaceaeb. Zingiberaceaec. Liliaceaed. Musaceaee. Agavaceae

8. Afla¤›dakilerden hangisi sahlep üretimi amac›yla kul-lan›lan türleri içeren bir cinstir?

a. Ananas

b. Musa

c. Orchis

d. Allium

e. Zingiber

9. Musa sapientum (muz) bitkisinin dik ve sert gövdeyap›s›, hangi bitki yap›lar› ile sa¤lanmaktad›r?

a. Yaprak ayalar›b. Kökleric. Kambiyum d. Yaprak saplar›e. Sekonder dallar›

10. Afla¤›daki bitkilerden hangisinde kapsül tipi meyvegözlenmez?

a. Strelitzia reginae

b. Iris suaveolens

c. Agave americana

d. Anacamptis pyramidalis

e. Musa sapientum



Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar›, ekonomik de¤er ta-fl›yan çok say›da bitkiyi bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ananas (Ananas comosus), Zingiberidae alts›n›f› içindeyer alan ve ekonomik olarak önemli bitkilerden biridir.Bitkinin ekonomik de¤ere sahip k›sm›, kozala¤› and›-ran ve g›da olarak tüketilen meyvesidir. Sahip oldu¤uenzimleri ile sindirimi kolaylaflt›ran meyvesi, ayn› za-manda içerdi¤i bromealin adl› proteolitik (protein par-çalayan) bir enzim nedeniyle, ifllenmifl etlerin yumufla-t›lmas›nda kullan›lmaktad›r. Muz (Musa sapientum) bitkisi, otsu bitkilerin en uzunuolup, yüksek miktarda ya¤, protein ve karbonhidrat içe-ren meyvesi nedeniyle besin maddesi olarak kullan›l›r.Meyve, ço¤u tohumlu bitkide gerçekleflenin aksine, di-fli çiçe¤in döllenmeden geliflimi (partenokarp) ile flekil-lenir. Meyveleri niflasta bak›m›ndan zengin olan bir bafl-ka muz türünün (Musa paradisiaca) meyveleri, çi¤olarak yenmez ve un yap›m›nda kullan›l›r. Yine baflkabir muz türünün ise (Musa textilis), zengin lif içeri¤in-den yararlan›lmaktad›r. Baharat olarak kullan›lan ekonomik aç›dan önemli ba-z› bitkiler de, yine bu alts›n›flar içinde yer almaktad›r.Zencefil (Zingiber officinalis), bunlardan biridir. Baha-rat olarak kullan›lan kal›n pulsu rizomlar›, içerdi¤i ya¤nedeniyle ac› bir tada sahip olup, bir yandan deridekikan bas›nc›n› ve terlemeyi artt›r›rken öte yandan sindi-rime yard›mc› olur. Ayn› familyaya ait havl›can (Alpini-

a officinarum) da yine, rizomlar› baharat olarak kulla-n›lan, ayr›ca t›bbi amaçla yararlan›lan bitkilerdendir.Zerdeçal (Curcuma longa) bitkisi de, kaynat›l›p kuru-tulmufl rizomlar› nedeniyle ekonomik olarak önemlibaharat bitkileri aras›ndad›r. Sindirim sistemi üzerinde-ki etkileri nedeni ile t›bbi, içerdi¤i kurkumin isimli bo-yar madde nedeniyle boyama amaçl› kullan›lmaktad›r.Zingiberaceae familyas› üyesi kakule (Elettaria cardo-

momum), meyveleri baharat olarak kullan›lan ekono-mik olarak önemli taksonlar aras›ndad›r. Güney Hindis-tan’›n batakl›k ormanlar›nda do¤al olarak yetiflen bitki-nin meyveleri, olgunlaflmadan önce toplan›p günefltekurutularak kullan›l›r. Kek, turflu, tatl› ve baz› yemek-lerde kullan›lan meyve, ifltah aç›c› ve sindirim sisteminirahatlat›c› etkisi nedeniyle t›bbi olarak da önemlidir.Zaman zaman kahve tohumlar› ile kar›flt›r›larak ö¤ütül-mesi ile “kakuleli kahve” olarak kullan›lmaktad›r.Çi¤dem (Colchicum sp.), niflasta ve fleker bak›m›ndan

zengin olan yumrular› nedeniyle ekonomik olarak önem-lidir. Bu cinse ait türlerden baz›lar› (C. cancellatus, C.

kotscyanus) besin olarak tüketilirken, C. autumnale gibibaz›lar› da t›bbi aç›dan çok önemlidir.Crocus sativus’un ise, stigmalar› toplan›p kurutularaksafran elde edilir. Tohum vermeyen ve yumrular› ile üre-tilen bu türden elde edilen safran›n, sinir ve sindirim sis-temi üzerindeki etkileri nedeniyle t›bbi olarak de¤erininyan›s›ra, ayn› zamanda de¤erli bir baharat, koku ve renkverici olarak da kullan›l›r. Ülkemizde Safranbolu civar›n-da az miktarda üretilmektedir. A¤ustos sonu-Eylül bafl›dikilen yumrulardan ç›kan çiçeklerin stigmalar› toplan›r.Bir süre kömür atefli üzerinde kurutularak haz›rlan›r. Sahlep; Orchis, Anacamptis, Ophrys ve Serapias cinsle-rine ait bitkilerden elde edilen ekonomik olarak olduk-ça de¤erli bir maddedir. Çiçek açma döneminde topla-nan yumrular›n haflland›ktan sonra güneflte kurutulupö¤ütülmesi ile elde edilir. Vanilya ise, Vanilla planifo-

lia bitkisinin olgunlaflmadan önce toplan›p, suda hafl-land›ktan sonra kurutulan ve ö¤ütülerek kullan›lan mey-veleridir. Tropikal bölgelerde yay›l›fl gösteren bitkidenelde edilen vanilya, sinir ve sindirim sistemi üzerindekietkilerinin yan›s›ra, koku verici özelli¤i ile g›da endüs-trisinde de kullan›lmaktad›r. Çubuk fleklinde olan mey-velerin, kuvvetli ve özel bir kokusu ve ac› bir tad› vard›r.Günlük yaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›z sar›msak (Alli-

um sativum) ve so¤an (Allium cepa) da önemli bitki-lerdendir. Sar›msak eski ça¤lardan beri bilinen, özellik-le salg›n hastal›klarla mücadelede, antiseptik olarak, ifl-tah aç›c›, tansiyon düflürücü gibi etkileri nedeniyle kul-lan›lan bir bitkidir. So¤an ise, sindirim, dolafl›m ve bo-flalt›m sistemi üzerindeki etkilerinin yan›s›ra, antimikro-biyal, yara iyilefltirici gibi pek çok özelli¤i nedeniylekullan›l›r. Herodot, kitab›nda M›s›r’daki Keops pirami-dinin üzerindeki bir kitabede piramidin inflas› s›ras›ndaçal›flan iflçilere, sar›msak, so¤an ve turp da¤›t›ld›¤›n›nyaz›ld›¤›ndan bahseder. Bu alts›n›flar içinde yer alan, Aechmea fasciata (m›z-rakl› rozet), Vriesea sp. (viresya), Lilium sp. (zambak)gibi taksonlar ço¤unlukla iç mekan süs bitkisi olarak;Strelitzia reginae (cennet kuflu) kesme çiçekçilikte; Aga-

ve americana (sar› kenarl› agav), Yucca filatomentosa

(yukka), Fritillaria sp. (a¤layan gelin, kral tac›), Tulipa

sp. (lale) gibi taksonlar ise s›kl›kla d›fl mekan süs bitki-si olarak tercih edilen taksonlar aras›ndad›r.

Okuma Parças›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Bromeliaceae”tekrar gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Zingiberales” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Strelitziaceae” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Liliales” bölümünütekrar gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Zingiberaceae” bö-lümünü tekrar gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Orchidaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölü-münü tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Epifitik bitkileri di¤erlerinden ay›rmak bazen zor olabi-lir. Çünkü ayn› flekilde konak bitki üzerinde parazit ola-rak geliflen bitkiler de vard›r. Epifitik bitkiler, üzerindebulunduklar› bitkiyi sadece tutunma materyali olarakkullan›r. Çiçekçilerdeki pek çok orkide türü epifitiktir.

S›ra Sizde 2

Divisio: SpermatophytaClassis: LiliopsidaSubclassis: LiliidaeOrdo: LilialesFamilia: LiliaceaeGenus: Allium

S›ra Sizde 3

Ülkemizde, Orchis d›fl›nda sahlep elde edilen cinsler,Anacamptis, Ophrys ve Serapias cinsleridir. Sahlep, bubitkilerin yeni y›lda oluflmufl yumrular›n›n toplanarak,y›kan›p kaynat›l›p, kuruduktan sonra ö¤ütülmesiyle el-de edilmektedir.

Baytop, A. (1998). Botanik K›lavuzu, ‹stanbulÜniversitesi Eczac›l›k Fak. Yay. No: 70, ‹stanbul:‹stanbul Üniv.

Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkiler ‹le Tedavi,

‹stanbul: Nobel T›p Kitabevleri.Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean

Islands. Vol. 8-9, Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Seçmen, Ö. Leblebici E. (1996). Türkiye Sulak Alan

Bitkileri, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Yay›nlar›,No: 158, ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›.

Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E.(2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). EgeÜniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›.


215Sözlük

AAgregat (küme): Tek çiçekte, çok say›daki yumurtal›klardan

meydana gelen meyve. Çiçek tablas› etlenmifltir ve çok

say›da meyve bulundurur.

Aken: Meyve çeperi ile içerdi¤i tek tohum aras›nda boflluk

bulunan, kuru, küçük ve kendili¤inden aç›lmayan mey-

veler.

Aktinomorf: Simetri ekseni ikiden fazla olan, birbirine benze-

yen çok say›da bölüme ayr›labilen yap›, ›fl›nsal simetri.

Almaçl›: Almafll›, spiral dizilifl.

Alternat: Yapraklar›n ard›fl›k nodyumlarda belli bir aç›yla bu-

lundu¤u dizilifl biçimi. Spiral, almaçl› dizilifl.

Amentum: Erkek ve difli çiçekleri genellikle periants›z olup

baflak fleklinde dizilmifl ve ekseni afla¤›ya do¤ru e¤ildi¤i

için sark›k duran çiçek durumu (kedicik çiçek durumu).

Anagram: Bir kelimenin harflerinin yerinin de¤ifltirilmesi ile

oluflturulan farkl› isimler.

Anatrop: Tohum tasla¤›n›n, mikropil hilumun tam yan›nda

olacak flekilde baflafla¤›ya durmas›.

Anteridium: Erkek gametangium; kamç›l› ya da kamç›s›z ola-

bilen erkek gametleri tafl›yan yap›.

Antitetik döl almafl›: Sporofit gametofit nesillerin morfolojik

olarak birbirinden farkl› olmas›.

Apikal: Uç, uçta bulunan.

Aplanospor: Efleysiz üremeyi sa¤layan kamç›s›z sporlar

Apokarpi: Pistillerin ayr› ayr› bulunmas›.

Arillus: Taxus, Ephedra gibi cinslerde görülen, integümentin

etlenmesiyle oluflan, tohumun çevresini saran ve mey-

veyi and›ran yap›.

Arkegonium: D›fl k›sm›nda bir s›ra verimsiz hücre ile çevrili

boyun, kar›n kanal hücreleri ile yumurta hücresinden

oluflmufl,flifle fleklindeki yap›. E¤reltilerde çok belirgindir.

Asimilatör: Hepaticae’de havaland›rma odac›¤›n›n taban›nda

bulunan ipliksi, kloroplast içeren hücreler.

BBakka: Meyve çeperinin tohuma kadar olan bölümünün etli

oldu¤u, üzümsü meyve.

Bifurkat: ‹kiye çatallanm›fl.

Bilateral simetri: ‹ki simetri düzlemine sahip olma.

Bileflik meyve: Çok say›da çiçek yada çiçek durumundan

oluflan meyve.

Bir evcikli (Monoik): Erdifli ya da erkek ve difli tüm çiçekle-

rin ayn› bireyde bulunmas›.

Binukleat: ‹ki nukleusa sahip olan.

Bitegmik: Çift integüment içeren ovaryum tipine verilen isim.

Brakte: Çiçek sap›n›n gövdeye ba¤land›¤› yerde bulunan yap-

rakç›k, baz› çiçeklerde gösteriflli ve de¤iflik renklerde

olabilir.

ÇÇenek: Kotiledon, meyve yapra¤›.

DDentat: Ekseni yapra¤a dikey olan, iri ve keskin diflli.

Diadelfus andrekeum: Filamentlerin bir k›sm› tüp fleklinde

birleflmifl ve biri tek bafl›na olmak üzere iki gruptan olu-

flan andrekeum.

Didinam: ‹ki uzun ve iki k›sa stamenden meydana gelen er-

kek organ toplulu¤u.

Digitat: El fleklinde, loplar›n parmak benzeri ve dar oldu¤u,

ancak ›fl›nsal flekilde yay›lmad›¤› yaprak.

Dioik: Erkek ve difli çiçeklerin ayr› ayr› bireyler üzerinde bu-

lunmas›.

Diploid: Somatik hücreden ya da zigottan mitozla bölünüp,

farkl›laflarak oluflan ve 2n kromozom tak›m›na sahip

olan birey.

Drog: Hayvan ve bitkilerden kurutularak veya özel metotlar-

la toplanarak elde edilen, eczac›l›k ve k›smen sanayide

kullan›lan ham veya yar› ham madde.

Drupa: Eriksi meyve. Meyve çeperinin en iç k›sm›n›n sert ol-

du¤u etli meyve tipi.

E-FEksokarp: Meyvenin en d›fltaki k›sm›, perikarp’›n d›fl taraf›.

Elater: Sporlar›n, genellikle higroskopik hareketler sayesinde

f›rlat›lmas›n› sa¤layan özelleflmifl hücreler.

Embriyo kesesi: Angiospermlerde 2n kromozom say›s›na

sahip gametofit nesli temsil eden ve yumurta hücresi, si-

nergitler, kutup hücreleri ve antipodlardan meydana ge-

len kese.

Endemik: Yay›l›fl alan› s›rada¤ gibi belli bir bölgeyle s›n›rl›

olan canl› grubu.

Endotesyum: Baz› karayosunu gruplar›nda, sporogen doku-

nun geliflti¤i tabakan›n ad›.

Entomogami: Ar›, kelebek, sinek gibi böceklerle tozlaflma.

Epifit: Di¤er bitkiler üzerinde geliflen, üzerinde bulundu¤u

bitkiyi sadece substrat olarak kullanan, parazit olmayan

canl›lar.

Epigin: Ovaryumun, korolla, kaliks ve stamenlerden daha

afla¤›da yer almas›.

Etnobotanik: ‹nsan hayat› için çeflitli flekillerde fayda sa¤la-

yan bitki türlerinin biyolojik ve ekonomik yönden ince-

leyen bilim dal›d›r.

Falkat: Ayas› orak fleklinde k›vr›k basit yaprak.

Fenotip: Canl›n›n genotipi ve ortam koflullar› taraf›ndan be-

lirlenen görünüflü.

Filogeni: Bir taksonun ata soydan zaman içinde de¤ifliklikle-

re u¤rayarak meydana gelmesi.

Sözlük


Flora: Belli alandaki (Ülke, ada vb.) bitki türlerinin listesi.

Belli alanlardaki bitki türlerini tan›tan, tayin anahtarlar›,

flekil ve resimler içeren bilimsel kitaplar ise flora kitab›

olarak adland›r›l›r.

Folikül: Tek karpelden oluflan ve boyuna yar›larak tek taraf-

tan aç›lan kuru meyve.

GGamet: Efleysel üremede farkl› efleyleri temsil eden üreme

hücresi.

Gametangium: Gametleri tafl›yan yap›.

Gametofit: Sporun çimlenmesiyle oluflan, n kromozoma sa-

hip nesil.

Gemma: Marchanthiopsida’da geliflen pulsu vejetatif üreme

birimleri.

Gemma çana¤›: Gemmalar›n toplu halde içinde bulundu¤u

yap›.

Genotip: Bireye atalar›ndan aktar›lan ve fenotipin oluflmas›n-

da temel rolü olan kal›tsal yap›.

Ginekeum: Çiçekteki difli organlar›n oluflturdu¤u halka, gine-

keum tek bir pistilden (difli organ) oluflabilir.

Ginobazik ovaryum: Stilusun ovaryumun taban›ndan ç›km›fl

olmas›.

Ginofor: Erkek organla difli organ› birbirinden ay›ran dü¤üm

noktas›n›n uzamas›ndan oluflan ve ovaryumu tafl›yan sap

bölümü.

Gland: Salg› bezi.

Glandular tüy: Tepe k›sm›nda salg› bezi bulunan tüy.

Gluma: Genellikle Graminae üyelerinde görülen, baflakç›kla-

r›n taban›nda bulunan ve çiçekleri saran örtü pulu.

Glumella: Genellikle Graminae üyelerinde görülen, baflakta-

ki tek bir çiçe¤i saran örtü pulu.

Göz noktas›: Baz› kamç›l› alglerde bulunan ve ›fl›¤› alg›layan

organel.

Gymnosperm: Aç›k tohumlu bitkiler.

HHalofit: Tuzlu topraklarda yetiflen bitki.

Haploid: Tek kromozom tak›m›na sahip.

Hastat: Oksu (yaprak).

Herbaryum: S›k›flt›r›larak kurutulmufl bitki örneklerinin belli

bir düzen içinde yer ald›¤› koleksiyonu.

Heterosist: Mavi yeflil alglerde azot fikzasyonu yapmak üze-

re özelleflmifl hücre.

Heterotrof canl›: Organik besinleri çevresinden sa¤layan

canl›.

Hipantium: Perigin (orta durumlu) çiçeklerdeki çukurlaflm›fl

çiçek tablas›.

Hipogin çiçek: Ovaryumun korolla, kaliks ve stamenlerden

daha yukar›da yer almas›.

Holoarktik: Avrupa, Asya ve Amerika k›talar›n›n kuzey yar›-

küredeki bölgeleri

Irk: Alttür içinde bulunan yerel populasyonlar.

‹mbrikat: Çat›daki kiremitler gibi üst üste dizilmifl.

‹ntegüment: Tohum tasla¤›n› saran ve tohumun çeperinin

(testa) oluflumunda görev alan bir veya iki katmanl› yap›.

‹nvolukrum: Ayn› nodyumdaki birkaç braktenin dizilerek

oluflturdu¤u halka.

‹ki evcikli: Bkz. dioik

KKaliks: Çiçe¤in en d›fl halkas›, sepallerden meydana gelir.

Kaliptra: Bryopsida’da spor kapsülünün üzerinde bulunan

koruyucu örtü.

Kapitulum: Etlenmifl bir ana eksen üzerinde saps›z çiçeklerin

s›k ve çok say›da yerleflerek oluflturduklar› salk›ms› çi-

çek durumu.

Kapsula: Bileflik (sinkarp) bir ovaryumdan oluflmufl en az iki

karpelden (meyva yapra¤›) meydana gelmifl kendili¤in-

den aç›lan çok tohumlu kuru bir meyve. Aç›lma biçimle-

rine göre; septisid, dentisid, lokolisid, porisid kapsül gi-

bi de¤iflik isimler al›r.

Karpel: Tohum tasla¤›n› saran yap›.

Karpofor: Umbelliferae meyvelerinde, merikarplar› birbirine

ba¤layan ince sapç›k.

Kauliflori durumu: Çiçeklerin do¤rudan ana gövde veya

yan dallar üzerinde bulunmas›d›r.

Kemotaktik döllenme: Spermatozoidin özel bir kimyasal

madde taraf›ndan yumurta hücresine yönlendirilmesi.

Kendine döllenme (otogami): Bir çiçekteki polenlerin ayn›

çiçekteki yumurta ile birleflmesi.

Kimoz: Çiçeklerin sap›n ucunda yer ald›¤› çiçek durumu.

Kloronema: Karayosunlar›nda, protoneman›n klorofil içeren

bölümü.

Kolumna: Sütun fleklindeki yap›.

Kommisural stigma: Stilus çok k›sa oldu¤u için stigman›n

do¤rudan karpellerin birleflme çizgisi üzerinde bulun-

mas›.

Korimboz: Alttaki çiçek saplar›n›n daha fazla uzamas›yla üst

yüzeyi düz bir çiçek kümesi oluflturdu¤u bir çeflit rase-

mus çiçek durumu.

Korolla: Petallerin oluflturdu¤u, de¤iflik renklerde olabilen ve

kaliksin içinde yer alan halka.

Kosta: Midrib. Karayosunu yapraklar›nda bulunan ve orta da-

mara benzeyen yap›.

Kotiledon: Çenek, meyve yapra¤›, baz› tohumlarda besin de-

po eder.

Kozmopolit: Yeryüzünde genifl yay›l›fll›, ço¤u yerde yaflaya-

bilen.

Kserofit: Kurakç›l bitki.

Kupula: Kadehcik, çiçeklerin veya çiçek durumlar›n›n taba-

n›nda braktelerin birleflmesinden oluflmufl, çanak fleklin-

de olup geliflerek meyveyi saran yap›.

Kütinize: Kütin çeper içeren.

217Sözlük

LLabellum: Çiçeklerde sark›k durumda bulunan petal, alt du-

dak.

Lamina: Aya.

Lasinat: Çok say›da dar, keskin ve sivri uçlu loplara parçalan-

m›fl yaprak.

Lateral: Yan k›s›m

Lemma: Alt glumella.

Ligula: Dilcik, çimensi bitkilerde yaprak k›n›n›n ucunda ve

ayan›n taban›nda bulunan dilsi ç›k›nt›.

Lokulus: Ovaryum içindeki boflluklardan her biri.

Lokulusit kapsüla: Karpellerin s›rt taraf›ndan yar›larak aç›ld›-

¤› kapsüla.

Lomentum: Her bir bölümünde bir tohum bulunacak flekilde

bo¤umlu olan ve bo¤umlardan k›r›lan, kuru aç›lmayan

ve üst durumlu bir ovaryumdan oluflan meyve.

M-N Maki: Akdeniz ikliminin egemen oldu¤u bölgelerde görülen,

kurak flartlara uyum göstermifl bodur a¤aç ve çal›lar›n

oluflturdu¤u bitki örtüsüdür.

Makrosporangiyum: ‹çinde makrosporlar›n bulundu¤u

yap›.

Makrosporofil: Makrosporlar› tafl›yan yap›. Çiçekli bitkiler-

deki pistille özdefltir.

Mayoz: Efley hücrelerinin oluflmas› s›ras›nda görülen ve kro-

mozom say›lar›n›n yar›ya indirgendi¤i bölünme tipi.

Merikarp: Bileflik bir ovaryumdan meydana gelen ve karpel-

lerin birleflme yerlerinden ayr›lan tek tohumlu kuru mey-

velerin her biri.

Mitoz: Vücut hücrelerinde görülen ve kromozom say›lar›n›n

de¤iflmedi¤i bölünme tipi.

Monodelfus andrekeum: Filamentlerin tüp olufltracak flekil-

de birleflik oldu¤u andrekeum.

Monofiletik: Tek bir ortak atadan gelen.

Monoik: Bkz. Bir evcikli.

Monoik diklin: Tek evcikli bir bitkide, ayr› efleyli (erkek ve

difli) çiçeklerin farkl› dallarda bulunmas›.

Monopodial dallanma: Ana eksenin belirgin oldu¤u dallanma.

Nektaryum: Bal özü kesesi

Nodyum: Gövdede yapraklar›n ba¤l› oldu¤u k›s›m.

Nuks: F›nd›ks› meyve. Bir tek tohumu bulunan ve kendili¤in-

den aç›lmayan sert meyve.

Nusellus: Tohum tasla¤›n›n iç k›sm›nda bulunan ve embriyo

kesesine besin sa¤layan doku.

Nutlet: Küçük, f›nd›ks› meyve.

OOblong: Dikdörtgenimsi.

Okrea: Bo¤um k›n›, kulakç›klar›n kaynaflmas› ile gövdeyi hal-

ka fleklinde saran k›n.

Oogami: Küçük ve hareketli bir erkek (spermatozoid) ile bü-

yük ve hareketsiz bir difli (yumurta hücresi) gametlerin

birleflmesi.

Oogonium: Difli gametangium, yumurta hücresi burada yer

al›r.

Operkulat kapsula: Tepesinde delikli ve bu deliklerin üze-

rinde kapaklar› olan kapsula.

Operkulum: Spor kapsülünün kapak k›sm›.

Ototrof canl›: Ifl›k veya kimyasal enerji yard›m›yla, inorganik

maddelerden organik bileflikler üreterek kendi besinini

sa¤layan canl›.

Ovaryum: Yumurtal›k, pistilin alt bölümü olup bir veya daha

çok say›da tohum tasla¤› içerir.

Ovoid: Yumurta fleklinde.

Ovul: Tohum tasla¤›.

P-RPalea: Üst glumella.

Palmat: Elsi, el fleklinde, elsi bileflik yaprak. Üçten fazla par-

çan›n veya yaprakç›¤›n yaprak sap›ndaki tek noktadan

›fl›nsal olarak ç›kmas›.

Panikula: Bileflik salk›m. Yan dallar› tekrar dallanm›fl bir ra-

semus.

Parietal: Ovaryum çeperine tutunan (Plasentasyon tipi).

Pennat simetri: Bir eksenin iki yan›nda eflit parçalara sahip

olma.

Periant: Sepal ve petallerin oluflturdu¤u yap›, çiçek örtüsü.

Perigin çiçek: Çiçek tablas› (reseptakulum) çukurlaflm›fl olup

ovaryum tablan›n taban›nda serbest durumdad›r. Sepal,

petal ve andrekeum reseptakulum çukurunun üst kena-

r›ndan ç›kar.

Perigon: Sepal ve petallerin farkl›laflmad›¤›, tek halkadan olu-

flan çiçek örtüsü.

Perisperm: Tohum tasla¤›n›n nusellus dokusundan geliflen

ve tohumdaki embriyoya besin sa¤layan bir tür besi

doku.

Peristom: Spor kapsülünün a¤›z k›sm›.

Petal: Taç yaprak, periant›n iç halkas› olan korollay› oluflturur

ve baz› türlerde canl› renklidir.

Petiol: Yapral sap›.

Pinnat: Tüysü. Yaprakç›klar›n ana eksen üzerinde karfl›l›kl›

dizildi¤i bileflik yaprak.

Pistil: Çiçekte ovaryum, stigma ve stilusdan oluflan difli organ.

Plasentasyon: Ovullerin karpellere ba¤lanma flekli.

Plumula: Embriyonun ilk yapraklar› verecek olan bölümü.

Polifilektik: Çok kökenli sistematik birim.

Polikotil embriyo: Embriyoda ikiden fazla kotiledon bulun-

mas›

Pome: Elma, armut gibi, hipantiyumu etlenmifl, alt durumlu

bir ovaryumdan meydana gelen, basit yalanc› meyve.

Populasyon: Belirli bir yerde bulunan ve aralar›nda gen al›fl-

verifli olan (verimli döller verebilen) bireyler toplulu¤u.


Polikotil embriyo: Embriyoda ikiden fazla kotiledon bu-

lunmas›.

Protalyum: Sporlu bitkilerde sporun çimlenmesiyle oluflan

ilk yap›, ön çim.

Radikula: Embriyoda kökü verecek olan bölüm.

Rasemus (Rasemoz): Salk›m biçiminde geliflen çiçek küme-

leri. Rasem, spika, spadiks, umbella, korimboz, kapiti-

lum çiçek durumlar› (basit rasemoz); bileflik panikula,

bileflik spika, bileflik umbella, bileflik korimboz çiçek

durumlar› (bileflik rasemoz) olarak nitelendirilir.

Rizoid: Sporlu bitkilerde görülen, yüksek bitkilerdeki kök

benzeri ifllevi olan yap›lar.

Rizom: Toprak alt› gövdesi olarak adland›r›lan bir çeflit göv-

de metamorfozu.

Romboid: Paralelkenar fleklinde.

Rotat: Korolla tübü çok k›sa ve loplar› bir düzlem üzerinde

tekerlek görüntüsü verecek flekilde düzenlenmifl.

S-fiSagitat: Oksu.

Salviform: Uzun ve ince korolla tübünün birden geniflleyip

aç›larak, korolla loplar›n›n düz ve yatay bir flekil almas›.

Samara: Kanatl›, aç›lmayan kuru meyva.

Sentrifugal: Geliflimini merkezden, içten d›fla do¤ru tamam-

layan.

Sentripetal: Geliflimini d›fltan içe do¤ru tamamlayan.

Serrat: Testere difli benzeri yaprak kenar›.

Siatyum: Çiçek durumunda, ortada ovaryumdan ibaret bir di-

fli çiçek, etraf›nda herbiri bir erkek çiçe¤e karfl›l›k olan 5

staminod bulunur. En d›fltaki halka (involukrum), kalik-

se benzeyen 5 brakteden oluflur. Braktelerin aras›nda 4

adet gland yer al›r.

Sifonogami: Silsiz spermatozoidlerin ovüle polen tüpü arac›-

l›¤›yla ulaflmas›.

Simpodial dallanma: Ana eksenin belirgin olmad›¤› dallan-

ma.

Silikua: ‹ki karpelden oluflan ve karpellerin aras›nda yalanc›

bölme bulunan boyu eninin 3 kat›ndan fazla olmayan

aç›lan kuru meyve.

Silikula: Silikua benzeri, ancak boyu eninin üç katt›ndan faz-

la meyve.

Sinangiyum: ‹lkel Gymnospermlerde oldu¤u gibi, polen ke-

selerinin dal uçlar›nda kümeler oluflturmas›.

Sinkarpi: Birden fazla karpelin birbiriyle kaynaflarak d›fltan

tek bir yap› görünümü almas›.

Sinsinus: Yanal çiçek saplar› ayn› düzlemde olmamak koflu-

luyla ard›fl›k olarak iki yana do¤ru yönelmifl olan çiçek

durumu.

Skapus: Ana gövde.

Skorpioid: Akrep i¤nesi fleklinde.

Spata: Bir çiçek kümesinin kaidesinde tek olarak bulunan ve

onu saran veya yanal olarak ç›kan, renkli, büyük ve yap-

rak ya da brakte görünümündeki yap›.

Spika: Baflak, baflak fleklinde. Ana ekseni uzam›fl, çiçekleri

saps›z ve eksen üzerinde teker teker bulunan basit rase-

moz çiçek durumu.

Spor: Yeni bir birey verme potansiyeline sahip hücre.

Sporangium: ‹çinde sporlar›n üretildi¤i yap›.

Sporofit: Bitkinin hayat devresinde zigotun çimlenmesiyle

oluflan ve sporlar› veren nesil.

Sporogen doku: Sporlar› verecek olan doku.

Stamen: Anter (baflç›k) ve flamentten (iplikçik) oluflan erkek

organ.

Staminod: Verimsiz stamen.

Stigma: Baflç›k, difli organ›n polenleri tutmaya yarayan üst

k›sm›.

Stilopodik: Stilus taban›n›n disk fleklinde oluflu.

Stilus: Difli organda stigma ile ovaryumu ba¤layan boyun

k›sm›.

Stipül: Yaprak sap›n›n gövdeye ba¤l› oldu¤u bölümde, sap›n

iki yan›nmda yer alan zars›, pulsu, dikensi yap›lar.

Sukkulent: Etli sulu, kal›n ve yumuflak dokulardan meydana

gelen yap›.

fiizokarp: Bileflik bir ovaryumdan oluflan, karpelleri yar›larak iki

ya da daha çok parçaya ayr›lan kuru meyve, yar›lan meyve.

TTakson: Herhangi bir kategoride yer alan canl›lar.

Tek evcikli: Bkz. Monoik.

Tepal: Kaliks korolla farkl›laflmas› göstermeyen perigon hal-

kas›n›n her bir parças›.

Ternat: Bir ana sap›n üç sapç›¤a ayr›lmas› ve onlar›n her bi-

rinin ucunda yaprakç›k oluflmas› sonucunda meydana

gelen bileflik yaprak.

Tetradinam: Dört uzun ve iki k›sa stamenin meydana getir-

di¤i erkek organ toplulu¤u.

Tirsoid: Ekseni belirgin olmayan s›k bileflik salk›m (panikula).

Trifoliat: Yoncada oldu¤u gibi bir sap›n ucunda üç yaprakç›-

¤› bulunan bileflik yaprak.

UUmbella: fiemsiyemsi, flemsiye fleklinde. Çiçek saplar›n›n, çi-

çek kümesini tafl›yan sap›n uç k›sm›nda ve ayn› nokta-

dan ç›kmas› ile oluflan rasemus çiçek durumu.

Urtikle: Torba fleklinde.

VValf: Kapakç›k

Ventral: Yas›laflm›fl bitkinin kar›n k›sm›.

Villos: Uzun ve yumuflak tüylü.

ZZigomorf: Bir simetri düzlemi olan.

Zigot: Gametlerin birleflmesiyle meydana gelen diploid yap›l.

Zoogami: Hayvanlarla tozlaflma.

Zoospor: Efleysiz üremeyi sa¤layan kamç›l› sporlar.

219Diz in

AAbies 69, 75, 78, 87, 88, 90

A. nordmanniana 78

subsp. bornmüelleriana 78,88

subsp. equi-trojani 78

subsp. nordmanniana 78, 79, 88

A. cilicica 78, 88

subsp. cilicica 78

subsp. isaurica 78

Acacia dealbata 143

A. cyanophylla 143

Acantholimon 125

Acer negundo 151

A. platanoides 151

A. saccharrum 151

Aceraceae 99, 140, 151, 155

Acetabularia 35

Achillea millefolium 174

A. nobilis 174

Acoraceae 182, 187

Acorus calamus 187

Adianthum 62

Aechmea fasciata 200, 212

Aesculus hippocastanum 150

Aethionema papillosum 6

Agave americana 207, 211, 212

Agavaceae 199, 207

Agrostemma githago 124, 134

Ajuga 165

Ajuga chamaepitys 165

Albizia julibrissin 143

Alchemilla pseudocartalonica 143

Alethopteris 71

Alisma gramineum 183, 195

Alismataceae 183

Alismatales 182, 183, 195

Alismatidae 180, 181, 182, 194, 195

Alismatineae 5

Alkanna tinctoria 165

Allium cepa 205, 212

A.porrum 205, 210

A. sativum 205, 210, 212

Alnus glutinosa 121

Alpinia officinarum 202, 210, 212

Althaea 129, 135

Althenia filiformis 185

Amaranthaceae 123

Amaranthus albus 123

A. deflexus 123

A. retroflexus 123

Amentiferae 11, 12

Amygdalus 142, 155

A. communis 142

Anabaena 40

Anacamptis pyramidalis 209

Anacardiaceae 99, 140, 151, 155

Ananas sativa 200

Anchusa azurea 165, 177

Andreaea 55

Andreaeaceae 47

Andreaeidae 55

Andreaeales 47

Andreaeobrya 47

Anemone 104, 110

A. blanda 104

A. coronaria 104, 105, 109

Anethum graveolens 153

Angiospermae 12, 66, 67, 73, 87, 92, 93, 94, 96, 98, 139

Anthemis tinctoria 173

Anthoceros 48

Anthocerotaceae 47

Anthocerotales 47

Anthocerotopsida 42, 46, 47, 63, 64

Anthophyta 93

Anthurium 188

Antirrhinum majus 169

Apiaceae 99, 140, 153, 155, 156, 177

Apiales 99, 140, 153

Apium graveolens 153

Apocynaceae 162, 176

Araceae 182, 187, 195

Arachis hypogaea 145

Arales 182, 187

Araliaceae 99, 140, 153

Araucaria araucana 84

A. excelsa 84, 88,

Araucariaceae 70, 84

Arbutus andrachne 133

A. unedo 133

Archaea 27,

Archaeanthus linnenbergeri 100

Arecaceae 182, 186, 195

D‹Z‹NLatince ‹simler Dizini


Arecales 182, 186, 195

Arecidae 180, 181, 182, 186, 194, 195

Arenaria 6

Aristolochia 102

A. hirta 102, 103,

Aristolochiaceae 5, 99, 102

Aristolochiales 99, 102

Armeniaca 155

A. vulgaris 142

Artemisia absinthium 174

Arthrophyta 71

Arum 188

Arundo donax 192

Asclepiadaceae 99, 162, 176

Ascophyllum 37,40,

Asperula 172

Asplenium 62

Asteraceae 99, 162, 172, 176, 177

Asterales 99, 162, 172, 176

Asteridae 98, 109, 160, 161, 162, 176

Asterionella 30, 37

Astragalus 146

A. angustifolius 146

A. gummifer 146

A. microcephalus 146

Atropa belladonna 163, 177

Aubrieta deltoidea 132, 135

Avena sativa 191, 194

Azolla 61

BBacillariophyta 22, 30, 31, 37, 38

Bacteria 27, 37

Batrachospermum 33, 37

Begonia 131

Begoniaceae 99, 126, 131

Bellis perennis 173

Bennetitales 12, 70, 73, 86

Bennettitinae 70

Berberidaceae 99, 106, 110

Berberis 106, 110

B. crataegina 106,

B. cretica 106, 110

Beta vulgaris 123, 134

provar. altissima 123, 134

ssp. rapa f.rubra 123, 134

var. cicla 6, 123, 134

Betula pendula 121

Betulaceae 99, 115, 121

Bignoniaceae 99, 162, 170, 176

Bongardia chrysogonum 106

Boraginaceae 99, 162, 164, 176, 177

Botrydium 31

Brassica napus 132, 135

B. oleracea 132

var. botrytis 132

var. oleracea 132, 135

var. rapa 132, 135

Brassicaceae 99, 126, 132

Bromeliaceae 199, 200

Bromeliales 199, 200

Bryaceae 47

Bryales 47, 64

Byrophyta 42, 43, 44, 45, 46, 47, 63

Bryopsida 42, 45, 46, 47, 52, 53, 54, 63, 64

Bryum argenteum 55

Butomaceae 183

Butomus umbellatus 183, 194

CCactaceae 99, 122,

Caesalpiniaceae 99, 140, 144, 155

Calenduleae 5

Calobryales 47, 52

Calycotome villosa 147

Calystegia silvatica 164

Camellia japonica 127

C. sinensis 127, 135

Camelliaceae 127

Campanula 171

C. isophylla 171

C. lyrata 171

Campanulaceae 99, 162, 170, 176

Campanulales 99, 162, 170, 176

Campsis radicans 170

Canna edulis 204

Cannabaceae 99, 115, 117

Cannabis sativa 118

Cannaceae 203

Capparaceae 99, 126, 131

Capparales 99, 125, 126, 131

Capparis spinosa 131

Capsella bursa-pastoris 132, 135

Capsicum annuum 163, 176

Carex diluta 190

Carpinus betulus 79, 121

Carthamus tinctorius 174

Carum carvi 153

221Diz in

Caryophyllales 99, 122,

Caryophyllaceae 99, 122, 124

Caryophyllidae 98, 109, 114, 115, 122, 134

Castanea sativa 120

Casuarina equisetifolia 122

Casuarinaceae 99, 115,122

Casuarinales 99, 115,121

Catalpa bignonioides 170

Cathaya 75

Caulerpa 35

Cedrus 69, 75, 79, 87, 88

Cedrus libani 79, 90

Celosia argentea 123, 134

Celtis australis 117

Centaurea thirkei 174

Centrales 30

Cephalanthera rubra 209

Cephalocereus 123

Cephalotaxaceae 70, 84

Cephalotaxus 84

Ceramium 33

Cerasus 142, 155

C. avium 142

C. mahaleb 142

C. vulgaris 142

Ceratium 29, 37

Ceratonia siliqua 144

Cercis siliquastrum 144

Cereus 123

Cerinthe minor 165

Ceterach 62

Chamaecyparis 83

C. lawsoniana 83

C. thujoides 83

Chamaerops humilis 187

Chamaesiphon 29

Chamaesiphonales 29

Chara 36, 37, 38

Charophyceae 34, 36

Cheiranthus cheiri 132, 135

Chelidonum majus 107

Chenopodiaceae 99, 122, 123

Chenopodium foliosum 8

Chlamydospermae 70

Chlorophyceae 34, 35

Chlorophyta 22, 34, 35, 37, 38

Chondrus 37, 40

Chroococcales 29

Chroococcus 29, 38

Chrysanthemum coronarium 174

C. coronarium var. pumilum 174

C. curinatum 174

C. leucanthemum 174

C. parthenium 174

C. segetum 174

Chrysophyta 22, 30, 31, 37, 38

Chylamydomonas 34, 37

Cicer 144, 155

C. arietinum 145, 156

Cichona 172

Cichorioidae 5

Cichorium intybus 175

Cinnamomum camphora 101

C. zeylanicum 101, 109

Cirsium arvense 174

Cistaceae 99, 126, 129

Cistus creticus 130

C. laurifolius 130

C. salviifolius 130

Citrullus lanatus 131,135

Citrus aurantiifolia 152

Citrus aurantium 152

C. limon 152

C. nobilis 152

C. paradisi 152

C. sinensis 152

Cladium 188

Clusiaceae 99, 126, 127

Cocos nucifera 187

Codoniaceae 47

Coffea 171

C.arabica 171

C. canephora 171

C. liberica 171

C. robusta 171

Cola 128, 135

Colchicum autumnale 204, 210, 211, 212

Coleus 167

Colosia esculenta 188

Commelinaceae 182, 189, 195

Commelinales 182, 189

Commelinidae 180, 181, 182, 189, 194, 195

Compositae 164, 172

Coniferae 70, 75

Coniferales 70, 75, 87, 88

Coniferophyta 67, 70, 74

Coniferopsida 66, 70, 74, 87

Conium maculatum 154


Conjugatophyceae 34, 35,

Conopsida 70

Convolvulaceae 163, 176, 177

Convolvulus arvensis 164

Cordaianthus 74

Cordaitales 70, 74, 87, 88

Cordaitinae 70

Cordaiocarpon 74

Coriandrum sativum 153

Coridothymus capitatus 166

Cornaceae 99, 140, 148, 155, 156,

Cornales 99, 140, 148

Cornus mas 149

Corydalis solida 108

Coryllus avellana 121

Crassulaceae 99, 140, 155

Crataegus 142,155

Crataegus monogyna 142

Crocus sativus 206, 212

Cryptomeria japonic 81

Cucumis melo 131, 135

C. sativus 131

Cucurbita maxima 131

C. pepo 131

Cucurbitaceae 99, 126, 130,

Cumium cyminum 153

Cupressaceae 70, 81,

Cupressus 69, 81, 82, 88,

C. arizonica 82

C. sempervirens 82, 83, 88,

Curcuma longa 203, 210, 212

Cuscuta 164

Cuscuta planifolia 164

Cuscutaceae 99, 162, 164, 176

Cyanobacteria 22, 27, 28, 29, 37, 38, 39

Cyanophyta 27

Cycadales 70, 72, 87, 88

Cycadeoidea 73

Cycadeiodophyta 67, 70, 71

Cycadinae 70

Cycadofilices 70

Cycadophyta 67, 70, 71

Cycadopsida 19, 66, 70, 71, 87

Cycas 73, 90

C. revoluta 69, 72

Cyclamen persicum 133

Cyclotella 30, 37

Cydonia 155

C. oblonga 142

Cymbella 30, 37

Cymodocea nodosa 186

Cymodoceaceae 182, 185, 195

Cynanchum acutum 162

Cynodon dactylon 192

Cyperaceae 182, 190, 195

Cyperales 182, 190

Cyperus longus 190

C. papirus 190

Cystoseria 37

DDactylorhiza iberica 209

Dahlia variabilis 173

Datura stramonium 163

Daucus carota 153

Delesseria 33,

Delphinium 104, 105

D. peregrinum 104

Dianthus erinaceus 124, 134

Diatomae 30

Dicotyledoneae 92, 98

Dicotyledones 92, 98

Dicranales 47

Dicranaceae 47

Dictyota 32, 34,38,

Dieffenbachia 188

Digitalis 169, 176

D. ferruginea 169

D. grandiflora 6, 169

D. purpurea 169

Dilleniales 99, 125, 126

Dilleniidae 98, 99, 109, 114, 115, 125, 126, 134, 135

Dinobryon 26, 31, 38

Dioon 73

Dioscoreaceae 199, 208

Diplophyllum albicans 52

Ditrichaceae 47

Doronicum orientale 173

Draba bruniifolia 132

Dracunculus vulgaris 188, 194

Drosera 129

Droseraceae 99, 126, 129

EEcballium elaterium 131, 135

Echinocactus 123

Echinocereus 123

Echium italicum 165, 177

223Diz in

Ectocarpus 32

Elaeagnaceae 99, 140, 147, 155

Elaeagnus angustifolia 147

Elettaria cardamomum 203, 210, 211, 212

Elodea canadensis 184, 194, 195

Escholtzia ciliata 167

Embryophyta 67

Encephalartos 73

Enteromorpha 34, 37, 38

Ephedra 69, 85

Ephedra campylopoda 85

Ephedra distachya 85

Ephedra major 85

Ephedraceae 70, 85

Ephedrales 70, 85, 87

Epimedium pubigerum 106

Epipactis helleborine 209

Equisetales 64

Equisetopyta 58

Equisetopsida 42, 58, 63

Equisetum 59, 60, 64

E. arvense 60

Ericaceae 99, 126, 132

Ericales 99, 125 , 126, 132

Eriobotrya 155

Eriobotrya japonica 142

Erodium 153

Eruca sativa 132, 135

Eucalyptus camaldulensis 148

Eucaria 27, 37

Eudorina 35

Euglena 29, 37

Euglenophyta 22, 29, 37

Euphorbia 149

E.fulgens 149

E. pulcherrima 149

E. splendens 149

Euphorbiaceae 99, 140, 149, 155, 156

Euphorbiales 99, 139, 140, 149, 155

Euphyllophytina 5

FFabaceae 99, 140, 144, 155, 156

Fabales 99, 139, 140, 143, 155, 156

Fagaceae 99, 115, 119

Fagales 99, 115,119

Fagus 134

F. orientalis ›

F. sylvatica 120

Ferula communis 155

Ficus carica 118

F. elastica 118

Filago 5

Filicopsida 60

Fissidentaceae 47

Fissidens bryoides 55

Fissidentales 47

Foeniculum vulgare 153

Fossombronia angulosa 52

Fragaria 155

F. vesca 143

Fragilaria 30, 37

Fraxinus ornus 168

Fritillaria imperialis 205, 210

Fuchsiinae 5

Fucus 32

Fumariaceae 99, 107

Fumaria judaica 108

F. kralikii 108

F. officinalis 108

F. parviflora 108

Funaria hygrometrica 55

Funariaceae 47

Funariales 47

GGalanthus elwesii 205, 206, 210

Galium 172

Gentianales 99, 162, 176

Geraniaceae 99, 140, 152

Geraniles 99, 140, 152

Geranium 153

Gigantopteris americana 72

Ginkgo biloba 69, 74, 88

Ginkgoales 70, 74, 87, 88

Ginkgoinae 70

Ginkgophyta 70, 74

Glaucium flavum 107

Gloeocapsa 29

Glycyrrhiza glabra 145

Gnetaceae 70, 86

Gnetales 70, 86, 87

Gnetinae 70

Gnetophyta 67, 70, 85

Gnetopsida 66, 69, 70, 85, 87

Gnetum 86,

G. costatum 86

G. edule 86


G. gnemon 86

Gonyaulax 30

Gossypium 129, 135

Gramineae 189

Gundelia tournefortii 174

Guttiferae 127

Gymnospermae 12, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 87, 89, 93, 94,

96

Gysophila polyclada 6

G. venusta 124, 134

HHalophila stipulacea 184, 194, 195

Hamamelidaceae 99, 115, 116

Hamamelidae 98, 99, 114, 115, 134

Hamamelidales 99, 115, 116

Haplomitriaceae 47

Haplomitrium hookeri 52

Hedera helix 153

Helianthus 172

H. annuus 172, 176

H. tuberosus 172

Helichrysum plicatum 173

Hepaticae 46, 63

Hevea brasiliensis 149

H.quianensis 149

Hibiscus esculentus 129, 135

Hippocastanaceae 99, 140, 150

Hippophae rhamnoides 147

Hordeum vulgare 191, 194

Hoya carnosa 162, 177

Humulus lupulus 118

Hydrocharitaceae 182, 184

Hydrocharitales 182, 184, 195

Hyoscyamus albus 163

H. niger 163

Hypecoum procumbens 107

Hypericum 127

Hypnaceae 47

Hypnobryales 47

Hypnum cupressiforme 55

IIflago 5

Indigofera tinctoria 147

Inula sechmenii 6

Ipomoea batates 164, 177

Iridaceae 199, 206

Iris suaveolens 206, 211

Isoetes 56,57

JJacaranda mimosaefolia 170

Jasione heldreichii 171

Jasminum fruticans 168

J. officinale 168

Juglandaceae 99, 115,118

Juglandales 99, 115,118

Juglans regia 119, 134, 136

Juncaginaceae 182, 184

Juncaceae 182, 189

Juncales 182, 189

Juncus 190

Juncus acutus 190

Jungermanniaceae 47

Jungermannia gracillima 52

Jungermanniales 47

Juniperus 81, 90

J. communis 81, 82

J. drupacea 81, 82

J. excelsa 81, 82, 88

J. foetidissima 81, 82

J. oblonga 81, 82,

J. oxycedrus 81, 82

J. phoenicea 81, 82

J. sabina 81, 82

KKeteleelaria 75

LLabiatae 164, 165

Laburnum vulgare 147

Lactuca sativa 175

L. serriola 175

Lagenaria siceraria 131,135

Lamiaceae 165, 176, 177

Lamiales 99, 162, 164, 176

Laminaria 32, 33, 38, 40

Lamium 166

L. amplexicaule 166

Lantana camara 165, 177

Larix 75

Lathyrus 146

L. sativus 145

Lauraceae 99, 101

Laurales 5, 99, 101, 109, 110

Laurocerasus officinalis 141

Laurus nobilis 101, 109

225Diz in

Lavandula angustifolia 166, 176

L. stoechas 166

Leguminosae 144, 164,

Lemna minor 189

Lemnaceae 188

Lens culinaris 145, 156

Leontice leontopetalum 106

Lepidium sativum 132, 135

Leptosporangiatae 60

Ligustrum vulgare 168

Liliaceae 199, 204

Liliales 199, 204

Liliidae 19, 182, 198, 199, 204, 210, 212

Liliopsida 5,98, 180

Limonium 125

Linaceae 99, 140, 150, 155

Linales 99, 140, 150

Linum aretioides 150

L. usitatissimum 150

Liriodendron 100, 101

L. tulipifera 101

Liquidambar orientalis 116, 134, 136, 137

Logfia 5

Lolium temulentum 192

Lophoziaceae 47

Luffa cylindrica 131, 135

Lunularia cruciata 51

Lunulariaceae 47

Lupinus angustifolius 146

Luzula 190

Lycopersicum esculentum 163, 176

Lycopodiales 64

Lycopodiophyta 42,43, 56, 58, 63, 64

Lycopodium 56, 64

MMacrocystis 37, 40

Macrozomia 73

Magnolia 100, 110

M. grandiflora 100, 109

Magnoliaceae 99, 100, 110

Magnoliales 99, 100, 109, 110

Magnoliidae 5, 92, 98, 99, 100, 109

Magnoliophyta 67, 93

Magnoliopsida 86, 92, 93, 98, 99, 138, 160, 161

Malva sylvestris 135

Malvaceae 99, 126, 128

Malvales 99, 125, 126, 128

Malus 155

M. sylvestris 142

Mandragora autumnalis 163

Marattia 60

Marattiopsida 42, 58, 60, 63

Marchantia 50, 51

M. polymorpha 51

Marchantiaceae 47

Marchantiales 50

Marchantiopsida 42, 46, 47, 48, 49, 63, 64

Marsilea 61

Matricaria chamomilla 174

Medicago sativa 146

Mentha x piperita 167

Mentha pulegium 167

Metzgeria conjugata 52

M. furcata 52

Metzgeriaceae 47

Metzgeriales 47, 51

Mimosa pudica 143

Mimosaceae 99, 140, 143

Mniaceae 47

Mnium hornum 55

Monera 27

Monocotyledonae 180

Moraceae 99, 115, 118

Melissa officinalis 166

Melosira 30

Mespilus germenica 142

Micrasterias 35

Monstera 188

Morus alba 118

Morus nigra 118

Musa 202

M. paradisiaca 202, 212

M. sapientum 202, 210, 211, 212

M. textilis 212

Musaceae 199, 201, 202, 210, 211

Muscari comosum 205, 206

Musci 46, 63

Myrtaceae 99, 140, 147, 155, 156

Myrtales 99, 139, 140, 147, 155

Myrtus communis 148

NNajadaceae 182, 184

Najadales 182, 184, 195

Najas graminea 184

N. marina 184, 195

N. minor 184


N. orientalis 184

Navicula 30, 37

Nepenthaceae 99, 126, 129

Nepentales 99, 126, 129

Nepenthes 129

Nerium oleander 162, 177

Neuroloma 55

Neuropteris 71

Neuropteris heterophylla 72

Nicotiana tabacum 163

Nigella 104

N. arvensis 104, 105

N. damascena 104,109, 110

Nitella 36

Nostoc 29, 37, 40

Nostocales 29

Nothotsuga 75

Nototyladaceae 47

Notothylas 48

Nuphar lutea 103, 109, 110

Nymphaea alba 103, 109, 110

Nymphaeaceae 99, 103

Nymphaeales 99, 103

OOcimum basilicum 167

Olea europaea 168, 177

Oleaceae 99, 162, 168 , 176

Onosma isauricum 165

Ophioglossum 59, 64

Ophrys 212

Ophrys lutea 209

Opuntia ficus-indica 123

Orchidaceae 199, 208

Orchidales 199, 208

Orchis 209, 211, 212

Orchis mascula 209

Origanum 166

Origanum onites 166

Ornithogalum umbellatum 205

Orobanchaceae 99, 162, 169

Orobanche 170

Oryza sativa 192

Oscillatoria 29, 37

Osmunda 61

Osmundales 61

PPadina 32

Paeonia 126, 135

P. mascula 126

P. peregrina 126

P. turcica 126

Paeoniaceae 99, 126

Pandanaceae 182, 187

Pandanales 12, 182, 187, 195

Panicum miliaceum 192, 194

Papaver 107 , 110

P. rhoeas 107, 109, 110

P. somniferum 107, 109, 177

Papaveraceae 99, 107, 110

Papaverales 99, 106, 110

Pecopteris 71

Pedaliaceae 99, 162, 170, 176

Peganum harmala 152

Pelargonium 153

Pellia endiviifolia 52

Pelliaceae 47

Pennales 30

Persea americana 101

Persica vulgaris 142

Petalophyllum ralfsii 52

Petasites hybridus 173

Petroselinum crispum 153

Phaeoceros laevis 48,

Phaeophyta 22, 30, 31, 32, 37, 38,

Phanerogamae 67

Phaseolus 155, 156

P. vulgaris 144

Phillyrea latifolia 168

Phoenix canariensis 187

P. dactylifera 186, 189

P. theorophrasti 187

Phragmites australis 192, 194

Picea 69, 75, 79, 87, 90,

P.abies 79,

P.glauca 79,

P. orientalis 79, 88

Pimpinella anisum 153

Pinaceae 70, 75, 87,

Pinales 70, 75

Pinophyta 70, 74

Pinotopsida 70

Pinus 69, 75, 87,88

P. brutia 69, 76, 77, 89,

227Diz in

P. halepensis 69, 76, 77,88

P. nigra subsp. pallasiana 6, 69, 76, 77, 88

P. pinea 76, 88, 90,

P. sylvestris 76, 77, 88

Piper nigrum 6, 102, 109, 110

Piperaceae 99, 102,

Piperales 99, 101,

Pistacia lentiscus 151

P. lentiscus var. chia 151

P. terebinthus 151

P. vera 151

Pisum sativum 145

Plantaginaceae 99, 162, 168, 176, 177

Plantaginales 99, 162, 168, 176

Plantago lanceolata 168

P. major 168

P. maritima 168

Platanaceae 99, 115, 116

Platanus occidentalis 116

P. orientalis 116, 134

Pleurocapsa 29

Pleurocapsales 29,

Plumbaginaceae 99, 122, 125

Plumbaginales 99, 122, 125

Poaceae 182, 189, 190, 191,195

Podocarpus 84

Podocorpaceae 70, 84

Polygonaceae 99, 122, 125

Polygonales 99, 122, 124

Polygonum cognatum 125, 134

P. persicaria 8

P. lapathifolium 8

Polypodiales 61

Polypodiopsida 42, 60, 63,

Polytrichaceae 47

Polytrichales 47

Populus alba 131

P. tremula 131

Porellaceae 47

Porpyra 33, 38, 40

Portulaca oleracea 124, 134

Portulacaceae 99, 122, 124

Posidonia oceanica 186, 194

Posidoniaceae 186

Potamogeton crispus 185

P. gramineus 185

P. natans 185

Potamogetonaceae 182, 185, 195

Potentilla reptans 143

Primula 133

Primulaceae 99, 126, 133

Primulales 99, 126, 133

Progymnospermae 67

Progymnospermophyta 71

Proteales 99, 139, 140, 147

Protista 27

Prototheca 26

Prunus 141, 155

P.x domestica 141

P. spinosa 141

Psaronius 60

Pseudolarix 75

Pseudotsuga 75

Psilophyta 58

Psilophytales 68

Psilophyton 57

Psilotopsida 42, 58, 59

Psilotum 59

Pteridium 62

Pteridopsida 60

Pteridospermae 70

Pteridospermales 70, 71, 72

Pteridospermatophyta 67, 70,71

Pteridophyta 42, 43, 57, 58, 63, 71

Puccinia graminis 106

Punica granatum 148

Punicaceae 99, 140, 148, 155

Puya raimondii 200

Pyrocantha coccinea 141

Pyrrophyta 22, 29, 37

Pyrus communis 142

RRanales 12

Ranunculaceae 11, 99, 104, 110

Ranunculales 19, 99, 104, 109, 110

Ranunculus 105, 110

R. arvensis 105

R. ficaria 105, 110

R. marginatus 105

Raphanus sativus 132, 135

Reseda 132

Resedaceae 99, 126, 132

Rhamnales 99, 140, 149

Rhizophora 148

Rhizophoraceae 148, 156

Rhizophorales 99, 140, 148

Rhododendron ponticum 133


Rhodophyta 22, 33, 37, 38

Rhus coriaria 151

Rhynia 57

Riccia fluitans 51

Ricciaceae 47

Ricinus communis 149

Rosa 5, 141, 155

R. canina 141

R. damescena 141

Rosaceae 19, 99, 138, 140, 141, 155, 156

Rosales 99, 139, 140 ,155, 156

Rosidae 98, 109, 138, 139, 140, 155

Rosmarinus officinalis 166

Rubia 172

Rubia tinctorum 172, 176

Rubiaceae 99, 162, 171, 176, 177

Rubiales 99, 162, 171, 176

Rubus 143

R. canescens 143

R. idaeus 143

R. sanctus 143

Rumex patientia 125, 134

Ruppia cirrhosa 185

R. maritima 185

Ruppiaceae 182, 185

Ruta montana 152

Rutaceae 99, 140, 152, 155, 156

QQuercus 120, 134

Q. coccifera 120

Q. infectoria 120

Q. ithaburensis 120

Q. macrolepis 120

Q. pubescens 120

Q. robur 120

SSaccharum officinarum 192, 194

Sagittaria sagittifolia 183

Salicaceae 99, 126, 131

Salicales 99, 126, 131

Salicornia europaea 123, 134

Salix 135

S. alba 131

S. babylonica 131

S. viminalis 131

Salvia officinalis 167, 177

S. sclarea 167

S. smyrnea 167

S. splendens 167

S. veneris 167

Salvinia 61

Salvina natans 61

Salviniales

Sapindales 99, 139 ,140, 150, 155, 156

Saponaria mesogitana 124, 134

Sarcopoterium spinosum 143

Scapaniaceae 47

Scenedesmus 35

Schinus molle 151

Schoenoplectus litoralis 190

Scolymus hispanicus 175

Scrophularia 169

Scrophulariaceae 99, 162, 169, 176, 177

Scrophulariales 99, 162, 168

Secale cereale 191, 194

Sedum annuum 140

Selaginella 56, 57, 64

Sequoiadendron giganteum 80

Sequoia sempervirens 80

Senecio vernalis 173

S. vulgaris 173

Sesamum indicum 170, 177

Sideritis 166

S. tmolea 166

Silene 124

S. italica 124, 134

Sinapis alba 132, 135

Siphonogama 67

Smilacaceae 199, 207

Smilax aspera 207

S. excelsa 207

Soja hispida 145

Solanaceae 99, 162, 163, 176, 177

Solanales 99, 162, 163, 176

Solanum melogena 163, 176

S. tuberosum 163, 176

Sorbus 143

Sorbus aucuparia 143

S. domestica 143

Sorghum bicolor 192

Sparganiaceae 193

Sparganium erectum 193

Spartium junceum 146

Spermatophyta 5, 19, 63

Sphacelaria 32

Sphaerocarpaceae 47

229Diz in

Sphaerocarpales 47, 50

Sphaerocarpos michelii 50

S. texanus 50

Sphagnum compactum 55

S. palustre 55

Sphagnaceae 55

Sphagnales 55

Sphagnidae 55

Sphenophyta 58

Spinacia oleracea 123, 134

Spiraea crenata 141

Spirodella polyrhiza 189

Spirogyra 35, 38

Spirulina 29, 38, 40

Stangeria 73

Sterculiaceae 99, 126, 128

Stigonema 29

Stigonematales 29

Stramenopila 30

Strelitzia reginae 201, 202, 211

Strelitziaceae 199, 201

Symphytum anatolicum 165, 177

Synura 31

Syringa vulgaris 168, 176

TTabellaria 30, 37

Tamaricaceae 99, 126, 130

Tamarix 130

Taraxacum 175

Taxaceae 70, 84

Taxodiaceae 70, 80

Taxodium 80

Taxodium distichum 80

Taxus 84

Taxus baccata 84, 88

Teucrium chamaedrys 166

T. orientale 166

T. polium 166

Theaceae 99, 126, 127

Theales 99, 126, 127

Theobroma cacao 128, 135

Thuja 69, 83

T. occidentalis 83

Thymbra spicata 167

Thymus zygioides 166

Tilia 128, 135

Tiliaceae 99, 126, 128

Tillandsia 200

Tmesipteris 59

Trachycarpus fortunei 187

Tradescantia 189

Tragopogon porrifolius 175

Trentepohlia 35

Trifolium campestre 145

T. clypeatum 146

Triglochin bulbosa subsp. barrelieri 184

T. maritima 184

T. palustris 184

Trigonella foenum-graecum 145

Trimerophyta 71

Triticum sativum 191

Tsuga 75

Tulipa sylvestris 205

Tussilago farfara 173

Typha angustifolia 193

T. latifolia 193, 194

Typhaceae 182, 193, 195

Typhales 182, 192

UUlmaceae 99, 115, 117

Ulmus glabra 117

Ulva 26, 34, 37, 40, 46,

Umbelliferae 153

Umbilicus erectus 140

Urtica 134

U. dioica 118

U. pilulifera 118

Urticaceae 99, 115, 118

Urticales 99, 115, 117

VVaccinium myrtillus 133

Vanilla planifolia 209

Vaucheria 31

Verbascum 169

Verbena officinalis 165

Verbenaceae 99, 162, 165, 176, 177

Veronica 169

Viburnum 19

Vicia 145, 155

V. cracca 144, 145

V. ervilia 145

V. faba 145, 156

V. sativa 145

Victoria 5

V. amazonica 104


Vigna anguiculata 145

Vinca 162

Viola 130

Violaceae 99, 126, 130

Violales 99, 125, 126, 129

Vitaceae 149, 155

Vitex agnus-castus 165

Vitis vinifera 150

V. sylvestris 150

Volvox 34, 37

Vriesea 200

WWeissia controversa 55

Welwitschia 69, 86

Welwitschia mirabilis 86

Welwitschiaceae 86

Welwitschiales 86, 87

Williamsonia 73

Wistaria sinensis 147

XXanthium spinosum 173

X. strumarium 173

Xanthophyceae 31

YYucca2 filamentosa 207

ZZamia 73

Zannichellia palustris 185

Zannichelliaceae 182, 185

Zea mays 192

Zelkova carpinifolia 117

Zingiber officinale 203, 210, 211, 212

Zingiberaceae 202

Zingiberales 199, 201

Zengiberidae 198, 199, 210, 212

Zingiberidae 182,

Zostera marina 185, 194

Z. noltii 185, 194

Zosteraceae 182, 185

Zygophyllaceae 99, 140, 152, 155

AAbtesbozan 143

Ac› bakla 146

Ac› dülek 131

Adaçay› 167

Adamotu 163

Adigürgen 121

Adi civanperçemi 174

Adi papatya 174

Adi porsuk 84

A¤aç çile¤i 143

A¤layan gelin 205

Ahududu 143

Akçaa¤açgiller 151

Akçakesme 168

Akkavak 131

Aksö¤üt 131

Algler 16, 22, 23, 24

Al›ç 142

Alman papatyas› 174

Alt›n rengi algler 30, 31

Alt›nya¤muru 147

Amerikan karabiber a¤ac› 151

Ananas 200

Anason 153

Antep f›st›¤› 151

Arap saç› 153

Arapotu 205

Ard›ç 81, 82,

Armut 142

Arpa 191

Asil civanperçemi 174

Aslana¤z› 169

Aslan pençesi 143

Asma 150

Asmagiller 149

Aspir 174

Atefl çiçe¤i 167

Atefl dikeni 141

Atkestanesi 150

Atkestanesigiller 150

Atkuyru¤u 60

Avize a¤ac›

Avokado 101

Ayçiçe¤i 172

Ay›üzümü 133

Ayr›kotu 192

Türkçe ‹simler Dizini

231Diz in

Ayva 142,

Azake¤eri 187

Azake¤erigiller 187

BBadem 142

Bakla 145

Baklagiller 144

Bald›ran otu 154

Ball›baba 166

Ball›babagiller 165

Bamya 129

Barutçiçe¤i 163

Bafll›lahana 132

Batakl›k servisi 80

Bat› ç›nar› 116

Begonya 131

Begonyagiller 131

Bergamot 152

Beflb›y›k 142

Beflparmak otu 143

Beyaz banotu 163

Beyaz dut a¤ac› 118

Beyaz hardalotu 132

Bezelye 145

Biber 163

Biberiye 166

Binbirdelikotu 127

Binbirdelikotugiller 127

Boru çiçe¤i 170

Boyac› aspiri 174

Boyac› kökü 172

Boyac›papatyas› 173

Boyotu 145

Boynuzsu Otlar 46, 63

Böcek kapanlar 129

Börülce 145

Bö¤ürtlen 143

Bu¤day 191

Bu¤daygiller 190

Burçak 145

Büyük çiçekli yüksükotu 6, 169

Büyük sinirliotu 168

C-ÇCanavarotu 170

Canavarotugiller 169

Cennet kuflu 201

Cennetkuflugiller 201

Ceviz 119

Cevizgiller 99, 115, 119

Ci¤erotlar› 46, 48, 63, 64

Cinsaç› 164

Cinsaç›giller 164

Civanperçemi 174

Çakal eri¤i 141

Çamgiller 75

Çançiçe¤i 171

Çançiçe¤igiller 170

Çavdar 191

Çay a¤ac› 127

Çaygiller 127

Çemenotu 145

Ç›nar 117

Ç›nargiller 116

Ç›nar›ms› akçaa¤aç 151

Çiftçenekliler 92, 98

Çi¤dem 204

Çilek 143

Çitlenbik 117, 151

Çivit a¤ac› 147

Çobande¤ne¤igiller 125

Çoban çantas› 132

Çörekotu 104

Çövenotu 124, 134

Çuhaçiçe¤igiller 133

DDa¤çay› 166

Da¤çile¤i 133

Da¤ lalesi 104

Da¤ sedef otu 152

Dalakotu 166

Dalya 173

Damkoru¤u 140

Damkoru¤ugiller 140

Danaaya¤› 188

Dar› 192

Defne 101,

Delice 192

Demira¤ac› 122

Demira¤ac›giller 122

Deniz börülcesi 123, 134

Denizçimigiller 185

Denizüzümü 85

Denizüzümügiller 85

Dereotu 153

Deve dikeni 174


Develi otu 102

Devetaban› 188

Difenbahya 188

Dikenli karanfil 124, 134

Dikenlikebere 131

Dinoflagellatlar 29

Diflbudak 168

Diflotugiller 125

Do¤u ç›nar› 6, 116

Domates 163

Domuzturpu 133

Dönbaba 153

Döngel 142

Dövülmüflavratotu 208

Duvarsarmafl›¤› 153

Duvarsarmafl›¤›giller 153

Dutgiller 118

Dü¤ünçiçe¤i 105

Dü¤ünçiçe¤igiller 11, 105

EEbegümeci 129

Ebegümecigiller 128

E¤reltiler 16, 42, 57, 58, 60, 61, 63

Elma 142

Engerek otu 165

Erguvan 144

Erik 141

Esrarotu 118

Eflek h›yar› 131

FFasulye 144

Fesle¤en 167

F›nd›k 121

F›st›k çam› 76

Fi¤ 145

Funda 133

Fundagiller 132

GGelinçiçe¤i 205

Gelin dü¤mesi 174

Gelincik 107

Gelincikgiller 107

Geven 146

Göknar 78,

Göl servisi 80

Gölevez 188

Greyfurt 152

Guyan kauçuk a¤ac› 149

Gül 141

Gülgiller 141

Gülibriflim 143

Günlük a¤ac› 116

Güvercina¤ac›giller 116

Güzel avratotu 163

Güzel da¤ lâlesi 104

HHalep çam› 77

Han›mtuzlu¤u 106

Han›mtuzlu¤ugiller 106

Hardalgiller 132

Harnup 144

Has›rotu 190

Has›rotugiller 189

Has›rsaz›giller

Haflhafl 107

Hatmi 129

Havac›va 165

Havl›can 203

Havuç 153

Hay›t 165

Helvac› kaba¤› 131

Hezaran 104

H›yar 131

Hindiba 175

Hintinciri 123

Hintya¤› 149

Hodangiller 164

Horozibi¤i 123, 134

Hurma a¤ac› 186, 187

Huflaa¤ac›giller 121

I-‹Ihlamur a¤ac› 128

Ihlamurgiller 128

Ilg›ngiller 130

Is›rgan 118

Is›rgangiller 118

Ispanak 123

Isparta gülü 141

It›r 153

‹¤de 147

‹¤degiller 147

‹¤nelik 153

‹ncir 118

233Diz in

‹ngiliz nanesi 167

‹sfendan 151

‹zmir keki¤i 166

JJapon çam› 81

KKabakgiller 130

Kâfur a¤ac› 101

Kahve a¤ac›

Kahverengi Algler 31, 40

Kakao a¤ac› 128

Kakaogiller 128

Kaktüsgiller 122

Kakule 203

Kala 188

Kalburlu hücreler

Kamelya 127

Kana 204

Kanaryaotu 173

Kapal› Tohumlular 87, 92, 93

Kaplanotu 173

Kara dut a¤ac› 118

Karaa¤aç 117

Karaa¤açgiller 117

Karabafl 166

Karabafl kekik 167

Karabiber 6, 102, 151

Karabibergiller 102

Karabu¤daygiller 125

Karaçam 77

Karahindiba 175

Karakafesotu 165

Karakekik 166

Karaman kimyonu 153

Karamuk 124

Karanfilgiller 124

Karayosunlar› 16, 42, 43, 44, 46, 52, 53, 54, 63, 64

Kardelen 205

Kardikeni 125

Karg› 192

Karn›bahar 132

Karpuz 131

Kas›mpat› 174

Kat›rt›rna¤› 146

Katran a¤ac› 79

Kavun 131, 135

Kay›n a¤ac› 120

Kay›ngiller 119

Kay›s› 142

Kaynanadili 123

Kazaya¤›giller 123

Kebereotugiller 131

Keçiboynuzu 144

Kekik 166

Kendir 118

Kenevir 118

Kenevirgiller 117

Kengerotu 174

Kereviz 153

Kestane a¤ac› 120

Keten 150

Ketengiller 150

K›br›s akasyas› 143

K›nak›na a¤ac› 172

K›rkbafl 106

K›rlang›fl otu 107

K›rm›z› algler 33, 40

K›rm›z› çiçekli yüksükotu 169

K›rm›z› pancar 123, 134

K›rm›z› turp 132

K›samahmut 166

K›z›lc›k 149

K›z›lc›kgiller 148

K›z›lçam 77

Kibrit otlar› 42, 44, 56, 63

Kimyon 153

Kiraz 142

Kiflnifl 153

Kocayemifl 133

Kofa 190

Kola a¤ac› 128

Kolokaz 188

Kolyos 167

Kolza 132

Komar 133

Koyungözü 173

Kozakam›fl›giller 192

Kökboya 172

Kökboyas›giller 170

Köpekgülü 141

Krizantem 174

Kuduzotu 125

Kurba¤azehirigiller 184

Kurflun otu 123

Kurtba¤r› 168

Kufl üvezi 143


Kuflburnu 141

Kufldili 166

Küstümotu 143

Küstümotugiller 143

LLabada 125

Laden 130

Ladengiller 129

Lahana 132

Lale 205

Lale a¤ac› 101

Lastik a¤ac› 118

Lavanta 166

Lazyemifli 141

Leylak 168

Lif kaba¤› 131

Limon 152

Lohusaotugiller 102

Lohusa otu 102

MMad›mak 125

Mahlep 142

Malta eri¤i 142

Mamut a¤ac› 80

Mandalina 152

Manisa da¤ lâlesi

Manolya a¤ac› 100

Manolyagiller 100

Marul 175

Mavi yaprakl› akasya 143

Mavi yeflil algler 27, 28

Mavifl 170

Mayas›l otu 165

Maydonoz 153

Maydonozgiller 153

May›s papatyas› 174

Menekfle 130

Menekflegiller 130

Menengiç 151

Mercanköflk 166

Mercimek 145

Mersin 148

Mersingiller 147

Merzengüfl 166

Mefle a¤ac› 120

Meyan 145

M›s›r 192

M›zrakl› rozet 200

Mimoza 143

Mine 165

Mineçiçe¤igiller 165

Misk adaçay› 167

Morsalk›m 147

Muhabbetçiçe¤i 132

Muhabbetçiçe¤igiller 132

Mum çiçe¤i 162

Murt 148

Muz 202

Muzgiller 202

Mürdümük 145

NNane 167

Nar 148

Narenciye 152

Nargiller 148

Nilüfer 103

Nilüfergiller 103

Noel y›ld›z› 149

Nohut 145

O-ÖO¤ulotu 166

Ormangülü 133

Öglenoidler 29

Öksürükotu 173

Ölmez çiçek 173

PPalmiyegiller 186

Pamuk 129

Papatya 173

Papatyagiller 172

Papirüs 190

Papirüsgiller 190

Pas renkli yüksükotu 169

Patates 163

Patl›can 163

Patl›cangiller 163

Paz› 134

Pelinotu 174

Pembe ya¤ gülü 141

Peru kauçuk a¤ac› 149

Peygamber çiçe¤i 174

P›rasa 205

P›trak 173

235Diz in

Pirinç 192

Porsuk 84

Porsukgiller 84

Portakal 152

RRoka 132

S-fiSabunotu 124

Safran 206

Sahlep 209

Sahlepgiller 209

Sak›z a¤ac› 151

Sak›z gülü 141

Sak›z kaba¤› 131

Salatal›k 131

Salk›msö¤üt 131

Salsifi 175

Sandala¤ac› 133

Sardunya 153

Sar›çam 77

Sar› nilüfer 103

Sar› salk›m 147

Sar› yasemin 168

Sar›msak 205

Sarmafl›kgiller 163

Sedir 79

Sekoya 80

Semizotu 124

Semizotugiller 124

Sepetçisö¤ütü 131

Seylan tarç›n a¤ac› 101

S›¤ala a¤ac› 116

S›¤›rkuyru¤u 169

S›klamen 133

S›racaotu 169

S›racaotugiller 169

S›tmaa¤ac› 148

Sinekkapangiller 129

Sinirliotugiller 168

Sivriçay› 166

Siyah banotu 163

So¤an 205

Somak 151

Soya fasulyesi 145

Sö¤ütgiller 131

Sparna 207

Sparnagiller 207

Su mercime¤i 189

Su mercime¤igiller 188

Suibri¤igiller 129

Sukam›fl›giller 192

Sumak 151

Superisigiller 184

Susam 170

Susamgiller 170

Susinirotugiller 183

Süsen 206

Süsengiller 206

Sütle¤en 149

Sütle¤engiller 149

fiahtere 108

fiahteregiller 107

fiakay›k 126

fiakay›kgiller 126

fialgam 132

fiam f›st›¤› 151

fiebboy 132

fieftali 142

fieker akçaa¤ac› 151

fieker kam›fl› 192

fieker pancar› 123, 134

fiemsiye çiçekli has›rsaz›

fierbetçiotu 118

fievketibostan 175

fieytanelmas› 163

fieytanteresi 154

TTaflan 141

Tarla devedikeni 174

Tarla sarmafl›¤› 164

Tatl› patates 164

Tatl›patatesgiller 208

Tatula 163

Tekçenekliler 98

Tekesakal› 175

Telgraf çiçe¤i 189

Tere 132

Tereya¤› a¤ac›

T›bbi adaçay› 167

T›bbi mine çiçe¤i 165

T›rf›l 145

Tilkikuyru¤u 123, 134

Tilkikuyru¤ugiller 123

Titrekkavak 131

Tohumlu e¤reltiler 67


Topalak 133

Turnagagas› 153

Turnagagas›giller 152

Turunç 152

Turunçgiller 152

Tükrükotu 205

Tütün 163

Tüylü k›samahmut 166

U-ÜUzun kabak 131

Üçgül 145

Üvez 143

Üzerlik otu 152

Üzüm 150

VVanilya 209

Venüsgöbe¤i 140

Viresya 200

Viflne 142

YYabanmersini 133

Yabanigül 141

Yabani pancar 123, 134

Yahudi baklas› 146

Yalanc› i¤de a¤ac› 147

Yalanc› karabiber a¤ac› 151

Yalanc› safran 174

Yalanc› servi 83

Yap›flkanotu 172

Yarpuz 167

Yasemin 168

Yavflanotu 169

Yemiflen 142

Yeni dünya 142

Yer f›st›¤› 145

Yerelmas› 172

Yermeflesi 166

Yersomunu 133

Yeflil algler 34,

Y›lanyast›¤› 188

Y›lanyast›¤›giller 187

Y›ld›z çiçe¤i 173

Yo¤ut otu 172

Yonca 146

Yulaf 191

Yüksükotu 6, 169

ZZahter 167

Zakkum 162

Zakkumgiller 162

Zambakgiller 204

Zehirli tarla sarmafl›¤› 162

Zencefil 203

Zencefilgiller 202

Zerdali 142

Zerdeçal 203

Zeytin 168

Zeytingiller 168

Documents

‹çindekiler - Kitap Okur Yazarkitap.okur-yazar.net/e-kitap/aof/BIY201U-bitki-sistematigi.pdf · Classis Marattiopsida..... 60 Classis Polypodiopsida..... 60