#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY MECENAS KBF

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNY

Claudio Monteverdi. Muzyka Sakralna: duchowy wymiar piękna słowa i dźwięku Claudio Monteverdi był jedną z wielkich postaci w historii muzyki europejskiej pierwszej połowy

XVII wieku. Wykształcony w tradycji muzyki sakralnej renesansu, stworzył nowy – barokowy

muzyczny styl w sferze profanum, stopniowo wzbogacając także muzykę kościelną. W pierwszym

okresie twórczości, na dworze księcia Gonzagi w Mantui, w muzyce kompozytora dominował

nurt świecki: powstały pierwsze księgi madrygałów, a także – na zamówienie księcia z myślą

o obchodach karnawału – najsłynniejsza opera Monteverdiego Orfeusz (w partyturze określona

jako favola in musica należąca do gatunku dramma per musica). Po śmierci księcia Gonzagi

kompozytor przeniósł się do Wenecji, gdzie pozostał do końca życia. Objął prestiżowe stanowisko

maestro di cappella przy bazylice św. Marka. W tych czasach Wenecja – Serenissima Repubblica

di Venezia, będąca u szczytu swej świetności gospodarczej i politycznej – gromadziła wybitnych

twórców muzyki i sztuki, pełniąc we Włoszech funkcję ważnego centrum kultury.

W weneckim okresie twórczości Monteverdi – obok rozwijania koncertującego stylu w kolejnych

madrygałach (VI, VII i VIII księga) – komponował także wiele utworów do tekstów liturgicznych.

Począwszy od Nieszporów (Vespro della Beata Vergine, 1610), stopniowo modyfikował i wzbogacał

tradycyjny styl muzyki kościelnej, tak w zakresie obsady wokalnej i instrumentalnej, jak stosowania

technik kompozytorskich stylu koncertującego (stile nuovo).

Selva morale e spirituale to wielki zbiór utworów sakralnych, opublikowany w 1640 roku, który

został dedykowany Eleonorze, córce Karola II Gonzagi, z okazji jej zaręczyn z cesarzem rzymsko-

niemieckim Ferdynandem III Habsburgiem. Obejmuje on głównie kompozycje do liturgicznych

tekstów łacińskich (m.in. psalmów, hymnów, części mszy), choć zawiera także kilka utworów do

tekstów włoskich (głównie madrygałów – w tym dwóch do słów Petrarki), w których pojawia się

melancholijna, moralizatorska refleksja o próżności świata władzy i bogactwa.

Program koncertu w ramach festiwalu rozpoczyna słynna instrumentalna Toccata o motywach

fanfarowych otwierająca operę Orfeusz. Dzieła Monteverdiego pojawiają się w kontekście utworów

innych kompozytorów epoki: jego wielkiego poprzednika Giovanniego Gabrielego – mistrza

techniki polichóralnej, ale także Annibala Gregoriego czy Antonia Falconieriego. Ten ostatni

jest autorem następującej po Toccacie, pełnej instrumentalnej energii Batalli de Barabaso yerno

de Satanas o przyspieszonym tempie i rytmicznych motywach charakterystycznych dla gatunku

inspirowanego obrazem wojny. Wywodzi się on prawdopodobnie ze średniowiecznej włoskiej

caccii i renesansowej ilustracyjnej chanson Jannequina (m.in. La Guerre).

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF

Dwa kolejne utwory to muzyczne interpretacje Psalmu Dawidowego Dixit Dominus (109 wg

Wulgaty). Jest to psalm królewski o charakterze mesjańskim, który z jednej strony opiewa

potęgę Boga, z drugiej – zapowiada dzień gniewu (dies irae) i grozę sądu nad światem. Oba

utwory, poprzez kontrast czasowy i odmienne techniki, reprezentują różne style. Pierwszy

z nich, anonimowy, napisany jest na niewielką obsadę w stylu faux-bourdon. Dominują proste,

sylabiczne opracowania fraz tekstu zbliżone do chorałowego accentus, jedynie niektóre zna-

czące słowa i zakończenia strof zostają wyróżnione; utwór – jak zwykle psalmy – kończy mała

doksologia. Dixit Dominus autorstwa Monteverdiego pochodzący ze zbioru Selva morale e spi-

rituale kontrastuje z poprzednim w wielu zakresach, ukazując niezwykłą maestrię warsztatu

kompozytora. Utwór charakteryzuje rozbudowany wokalno-instrumentalny zespół wyko-

nawczy i zróżnicowana muzyczna interpretacja kolejnych strof psalmu, która tworzy rodzaj –

wykorzystującej teatralne doświadczenia kompozytora – narracji dramatycznej o określonym

rozkładzie napięć. Monteverdi osiąga je przede wszystkim przez stosowanie typowych dla

baroku kontrastów: obsady (solo i tutti), metrum, tempa, faktur (od odcinków nota contra

notam, poprzez imitacje w obrębie grup głosów wokalnych i instrumentalnych, po kontrast

rejestrów w ramach polichóralności), a także sylabicznego i melizmatycznego traktowania

tekstu w nowym stylu.

Gloria, Crucifixus i Salve Regina tworzą, z punktu widzenia narracji, pewną szczególną całość.

Gloria – potężny utwór o rozbudowanej obsadzie zarówno w warstwie wokalnej, jak i instru-

mentalnej – ma charakter uroczysty i pochwalny. Monteverdi skomponował go w 1631 roku

jako dziękczynienie za ustąpienie groźnej epidemii dżumy, która w Wenecji pochłonęła kilka-

dziesiąt tysięcy ofiar (w tym syna kompozytora). Muzyczna interpretacja łacińskiego tekstu

liturgicznego, choć rozpoczęta tradycyjnym zaintonowaniem incipitu Gloria in excelsis Deo

przez tenor solo, przynosi melizmatyczne, radosne i pełne blasku frazy pochwalne, by w dal-

szej narracji poprzez bogaty repertuar środków retoryczno-muzycznych oddać wyraziście zna-

czenie i ekspresję kolejnych odcinków tekstu. Crucifixus ma charakter bolesnego, chóralnego

lamentu wspólnoty wiernych rozpamiętujących ukrzyżowanie Chrystusa. Obraz żalu i cierpie-

nia oddany jest retorycznymi środkami patopoi: powolnym tempem, ciemnym brzmieniem

i chromatycznym opadaniem linii melodycznej we wszystkich głosach. Salve Regina – błagalna

antyfona opiewająca Marię jako Matkę Miłosierdzia – śpiewana jest w liturgii od niedzieli po

Zesłaniu Ducha Świętego do adwentu, a także podczas obrzędów żałobnych. Interpretację

muzyczną antyfony Monteverdiego kończy szereg powtarzanych, wyodrębnionych muzycznie,

pełnych wiary i nadziei wezwań: O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria (O łaskawa, o litościwa,

o słodka Panno Maryjo). Trzy wymienione utwory tworzą pewną całość: w Glorii odsłania się

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF

potęga i chwała Stwórcy, Crucifixus oddaje żałobny płacz nad Ukrzyżowanym, zaś Salve Regina

jest błagalną modlitwą o wstawiennictwo.

Finałem i przesłaniem festiwalowego koncertu staje się rozbudowana w zakresie obsady i zróżni-

cowana fakturalnie muzyczna interpretacja kantyku Magnificat (zawartego w liturgii nieszpo-

rów). Jego tekst pochodzi z Ewangelii według św. Łukasza. Pojawia się jako pieśń uwielbienia

i dziękczynienia śpiewana przez Marię w scenie nawiedzenia Elżbiety (Łk 1,39-59). To niezwy-

kłe spotkanie poprzedza scena Zwiastowania (Łk 1,26-38), w której wybór Marii, w pełni

wolności podjęta przez nią decyzja „niech się stanie”, warunkuje ciąg późniejszych wydarzeń.

W obu scenach postacią centralną jest przyszła Matka Zbawiciela. W pierwszej udziela ona

odpowiedzi aniołowi, w drugiej zaś, objawiając tajemnicę Elżbiecie, przepełniona radością

intonuje pieśń uwielbienia.

W naszych czasach zainteresowanie muzyką baroku wzrasta. Nowa interpretacja rzadko wykony-

wanych utworów Monteverdiego ze zbioru Selva morale e spirituale ukazuje intencje artystyczne

zespołu Le Poème Harmonique, który pragnie przywrócić pełny kształt i sens muzyki barokowej.

Być może w pełnym pośpiechu, zagrożeń i chaosu świecie rodzi się tęsknota za wymiarem du-

chowym sztuki minionej epoki, za jej budzącym zachwyt pięknem słowa i dźwięku.

Regina Chłopicka

Tekst powstał na potrzeby książki programowej Festiwalu Misteria Paschalia 2017.

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF