1

KIRKLARELİ ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ

MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

CNC DİK İŞLEM MERKEZİNDE PROGRAMLAMA

Hazırlayan: Arş. Gör. Paşa YAMAN

1. CNC Takım Tezgâhları Takım tezgâhı, üzerine bağlanmış olan bir kesici takım yardımıyla iş parçası üzerinden talaş

kaldırarak şekillendirilen tezgâhlara denir. Bu tür tezgâhlarda kesici takım dönerse iş parçası doğrusal hareket eder. Eğer iş parçası dönerse bu sefer kesici takım doğrusal hareket eder. Kısacası, kesme işleminin gerçekleşebilmesi için kesici takım ve iş parçasından bir tanesi mutlaka dönmelidir. Takım tezgâhları genellikle yaptıkları işlemlere göre isimlendirilirler. Örneğin, torna tezgâhı, taşlama tezgâhı, matkap tezgâhı vb.

Takım tezgâhlarının çalıştırılması için belirli bir mantıksal sıraya göre yazılmış alfa-

nümerik kodlara NC (numerical control – sayısal denetim) programı denir. Takım tezgâhına entegre edilmiş bir bilgisayar yardımıyla bu NC kodlarının işletilmesine ise CNC (computer numerical control – bilgisayarlı sayısal denetim), tezgâhlara da CNC takım tezgâhları denir.

Günümüzde CNC takım tezgahları endüstrinin hemen hemen bütün alanlarında ve her türlü

iş parçasının imalâtında kullanılmaktadır. Bu tezgâhlar konvansiyonel (üniversal) takım tezgâhlarında olduğu gibi yaptıkları işlere göre isimlendirilirler. Örneğin, CNC torna, CNC işleme merkezi, CNC freze, CNC lazer tezgâhı vb.

Şekil 1. CNC freze tezgâhı.

2. NC ve CNC nedir?

NC, takım tezgâhlarının harf ve rakamlardan oluşan ve belirli bir mantıksal sıraya göre yazılmış kodlar yardımıyla işletilmesidir. Adından da anlaşılacağı gibi bu tür tezgâhlarda bilgisayar yoktur. Tezgâhlar yalnızca kağıt şeritlerdeki harf ve rakamları temsil eden deliklerle işletilmektedir.

2

CNC, taım tezgâhlarının bir bilgisayar denetiminde NC kodlarla işletilmesidir. Bu tür tezgâhlara CNC takım tezgâhları denir. Takım tezgâhında yapılması istenilen her bir hareket ve işlem için ayrı ayrı kodlar (NC kodları) kullanılır. Bu kodlar mutlaka bir harf ve bunu takip eden rakamlarla tanımlanır. G00, G01, G02, G70, M03 M09, T0101, S2500, F0.25 gibi.

2.1 CNC Tezgâhların Avantajları

a. Üniversal tezgâhlara göre ön hazırlık süresi daha kısadır. b. Tezgâhtaki hafıza sayesinde yazılan programlar saklanarak daha sonra da kullanılabilir. c. CNC programları esnektir, istenildiği zamanda istenilen kodlar değiştirilerek işleme kolaylığı sağlanır. d. Yapılan imalât daha hassastır. e. Kesici takım değişimi herhangi bir manuel müdahala olmadan otomatik olarak değiştirilebilir. f. İş parçası imalâtına geçilmeden CNC programının simülasyonu yapılarak olası hatalar minimize edilir. g. Kalifiye elemanlara ihtiyaç yoktur.

2.2 CNC Tezgâhlarının Dezavantajları

a. İlk yatırım maliyeti yüksektir. b. Detaylı bir imalât planı gerektirir. c. Tezgâhın saat ücreti yüksektir. d. Pahalı aparat ve kesiciler kullanılır. e. Titiz kullanım ve bakım ister.

3. CNC Dik İşleme Merkezi

CNC, gelişmiş bir parça işleme yöntemi olup günümüzde hemen her makineye/tezgâha uygulanabilmektedir. CNC freze tezgâhı veya dik işleme merkezi de bu tezgâhlardan bir tanesidir. Dik işleme merkezlerinde yapılan işlemlerde büyük kütleli iş parçası yüksek hızla dönmediği, bunun yerine kesici takım döndüğü için bu tezgâhlar CNC torna tezgâhında yapılan işlemlere nazaran daha az tehlikelidir.

Şekil 2. KLÜ Müh. Fak. Makine Müh. Laboratuvarında bulunan CNC dik işleme merkezi.

Bütün talaş kaldırma tezgâhlarında en önemli konulardan bir tanesi iş parçasının mümkün

olduğu kadar bir defada bağlanarak, sökülmeden işlenmesidir. Çünkü tezgâhtan sökülen bir parçanın ikinci veya daha sonraki bağlanmasında bu parçayı aynı yerden ve aynı konumda

3

bağlamak zordur. Dik işleme merkezlerinde çok değişik işlemler yapılmaktadır. Bu bakımdan bu tezgâhlarda işlemlere başlamadan önce parçanın mümkünse sökülmeden bir defada işlenebilmesi için çok iyi bir işleme plânı yapılmalıdır.

CNC işleme merkezleri genellikle prizmatik iş parçalarının işlenmesi için tasarlanmış

tezgâhlardır. Bu tezgâhlarda yapılan talaş kaldırma işlemi freze tezgâhları ile aynıdır. Bu tezgâhlara işleme merkezi denilmesinin sebebi, frezeleme dışında delme, delik büyütme, kılavuz ve raybalama, diş açma gibi işlemlerin yapılabilmesidir. İşleme merkezlerinde, üzerine bağlanan iş parçası üzerindeki her türlü işlem tek bağlamada yapılabilir.

3.1 CNC Dik İşleme Merkezinin Kısımları

Şekil 3’te CNC diş işleme merkezinin ana kısmları görülmektedir.

Şekil 3. CNC dik işleme merkezinin ana kısımları.

CNC dik işleme merkezinin çalışma alanının sınırları kesici takımın, iki hareketli tablanın

tam ortasında durduğu kabul edilirse, tablanın + ve – yönlerde ilerleyebileceği değerler gösterilmiştir. Bu değerler aşılması halinde tezgâh alarm verir.

Şekil 4. CNC tezgâhın çalışma alanı

Takım magazini

Dış kabin

Kesici takım sütunu (Z ekseni)

Kontrol paneli

Sürgülü kapı

4

4. Referans (Sıfır) Noktaları

Referans noktaları, bir kısmı tezgâh üzerinde sabit diğerleri ise iş parçası ve tezgâh çalışma alanı içinde olan ve belirlenebilen noktalardır. Bazı noktalar için “referans noktasına dönüş” komutu kullanılarak bu hareketler kolayca gerçekleştirilebilir. Tezgâh koordinat sisteminde koordinatları belirtilmek suretiyle 4 tane referans noktası belirlenebilir. Bunlardan bir tanesi takım değiştirmede kullanılabilir. Şekil 5’te, dik işleme merkezindeki referans noktaları toplu olarak gösterilmiştir.

M

Makine sıfır noktası

R

Referans noktası

T

Takım taşıyıcı referans noktası

W

İş parçası sıfır noktası

5. CNC Dik İşlem Merkezinde Programlama

CNC programı yazılmadan önce aşağıdaki işlem sıralarına dikkat edilmesinde büyük fayda vardır.

CNC parça programlamada işlem sırası

CNC tezgâhının işlem bölgesi belirlenir. İş parçasının tezgâha bağlanma şekli belirlenir. İşlem sıraları belirlenir (örneğin, yüzey frezeleme, pah kırma, delik delme vb.). İşleme türüne göre gerekli paso derinlikleri (talaş miktarları) belirlenir. Finiş talaş kaldırma için bırakılacak paso miktarları belirlenir. Kesme hızı, devir sayısı ve ilerleme ile ilgili değerler belirlenir. CNC programı önce kâğıt üzerine yazılır. Yazılan program CNC tezgâhı kontrol ünitesinde diyalog programlama ile yazılır. Yazılan programın grafik benzetimi (simülasyonu) kontrol ünitesi ekranında izlenir

ve varsa hatalar düzeltilir. İlk iş parçası adım adım modunda (Step by Step Mode) kontrollü bir biçimde işlenir.

İlk iş parçası imalatı sonunda;

Kesici takımların sağlıklı hareket edip etmediği, Herhangi bir yere çarpıp çarpmadığı, Verilmiş olan paso miktarlarına göre tezgâhın kesme koşulları, Programda girilmiş olan kesme hızı, devir sayısı ve ilerleme değerlerinin uygun olup

olmadığı kontrol edilir. Bu değerlerde değişiklik yapılması gerekiyorsa CNC

5

programından (değiştirilmektense) tezgâh kontrol ünitesi üzerindeki "Spindle Override" ve "Feed Override" düğmelerinden ayarlanması tavsiye edilir.

İşlenmiş olan iş parçasının ölçüleri imalât resmine göre kontrol edilir. Ölçüsel farklılıklar

varsa ilgili kesici takımın "Offset” sayfasına girilir ve gerekli düzeltmeler (çap ve boy) yapılır. Yapılan son düzeltmelere göre işlenen ikinci iş parçasının ölçüleri tekrar kontrol edilir. Herhangi bir olumsuzluk yoksa artık seri imalata geçilir.

5.1 CNC Program Yapısı Bir makine parçasının tam olarak işlenebilmesi için gerekli olan bilgileri içeren komutlar

bütününe “program” denir. Bu belge genellikle bilgisayar yardımıyla tezgâhın kontrol ünitesine gönderilir. Program, yan yana yazılan birtakım harf, rakam, matematiksel işlem ve noktalama işaretlerinden oluşur. Yan yana yazılan ve “;” işaretine kadar olan bu satıra blok denir. Aşağıdaki satır bir bloku ifade eder.

N01 G90 G00 X100 Y26 Z50; Endüstride çeşitli programlama prensipleri kullanılmaktadır. Bunlar FANUC, SIEMENS,

BOSCH, MAZATROL, OKUMA, HEIDENHAIN, MITSUBISHI gibi programlardır. Bu kodlamalar arasında özellikle çevrimlerde farklılıklar görebiliriz ancak temel olarak programlama mantığı aynıdır. Göreceğimiz kodlar ISO (International Standardization Organization-Uluslararası Standartlar Organizasyonu) sistemine dayanır. Laboratuvarımızda bulunan CNC dik işleme merkezi Mitsubishi model kontrolöre sahip olduğu için yazılacak kodlar bu sisteme göre olacaktır.

Mitsubishi kontrolörde programlama

1. Program başlat Tezgâh üzerinde program yazılırken “%” otomatik olarak makine tarafından eklenir. Ancak

harici bir kaynakla programlama yapılıyorsa, “%” eklemeyi unutmamak gerekir.

6

2. Program No Program no’lar programları ana program ve alt program olarak sınıflandırmak için

kullanılırlar. “O” harfini takip eden 8 basamağa kadar kullanılabilirler. Programın en başında yazılmaları gerekir.

3. Yorum İç ve dış parantez “(bu programda 7075 alüminyum alaşım kullan gibi)” içine yazılan bilgiler

makine tarafından görmezden gelinir. Buraya program hakkında ipuçları, hatırlanması gereken bilgiler eklenebilir.

4. Program bölümü Birden fazla blokların oluşturduğu programdır. Parça işlemesine yönelik kodlar içerir.

5. Program bitir “%” işareti ile programın bittiği ifade edilir. Blok bilgilerini içeren satır

1. Sıra numarası Genelde N harfinden sonra 3 ya da 4 hane sayılarla ifade edilen satır numarasının

gösterimidir. Bazı tezgâhlarda N10, N20, N30 gibi birer birer artarken bazın tezgâhlarda ise N01, N02, N03 gibi artışlarla devam eder.

2. Hazırlık fonksiyonu Hazırlık fonksiyonu (G kodu veya G fonksiyonu) G harfini 2 ya da 3 hane sayının takip ederek

oluşturduğu fonksiyonlardır. G kodları esas olarak işlevleri belirtmek için kullanılır, eksen hareketleri ve koordinat sistemlerinin ayarlanması gibi. Örneğin, G00 bir konumlandırma gerçekleştirir (kesici takımın boşta hızlı hareketi) ve G01 doğrusal enterpolasyon gerçekleştirir.

3. Koordinat işaretleri "Koordinat işaretleri", takım tezgâhı eksenlerinin koordinat konumunu ve hareket

miktarlarını belirtir. Bir takım tezgâhının her eksenini ve ardından sayısal bilgileri (+ veya - işaretler ve sayılar) içerirler. Adres olarak X, Y, Z, U, V, W, A, B ve C kullanılır. Koordinat pozisyonları ve hareket miktarları "artımlı değer komutları" veya "mutlak değer komutları" ile belirtilir.

4. Besleme fonksiyonları Besleme fonksiyonları (F fonksiyonları) bir takımın iş parçasına göre hızını belirtir. F

adresinden sonra rakamlardan oluşur.

7

Ana program ve alt program

Sabit veya tekrar tekrar kullanılan parametreler, gerektiğinde ana programa çağrılabilen alt

programlar olarak hafızaya kaydedilebilir. Ana program yürütülürken bir alt programı çağırmak için bir komut verilirse, alt program yürütülür. Ve alt program tamamlandığında, ana program devam eder.

5.2 Programlamada Kullanılan Semboller Kesici takım, ilerleme hızı ve kesme hızı gibi bilgileri içeren kodların yazıldığı bölümdür.

F- ilerleme hızı kodu: Pozisyona hızlı ilerleme (G00) satırında F kodu kullanılmaz. G01 kodunda doğrusal ve dairesel hareketlerde istenilen ilerleme hızı F kodu ile verilir. Verilen değer mm/dk. veya mm/dev. cinsindendir. Örneğin, ilerlemenin 50 mm/dk. olması isteniyorsa programda F50 şeklinde gösterilir.

S- kesme hızı/devir sayısı kodu: Sabit kesme hızını veya iş mili devir sayısını gösterir. 5

basamağa kadar değer verilebilir. S fonksiyonu yalnız başına değil mutlaka M03 veya M04 kodları ile birlikte verilmelidir. Örneğin, iş milinin 700 dev/dk. hızla dönmesini istiyorsak S700 şeklinde yazmamız gerekir. Ayrıca dönüş yönünü de belirlememiz gerekir. Bunlar aynı satırda olmak zorundadır. Yani;

S700 M03 iş milinin saat ibresi yönünde ve 700 dev/dk. ile döneceğini gösterir. S700 M04 iş milinin saat ibresi tersi yönünde ve 700 dev/dk. ile döneceğini gösterir.

T- takım çağırma kodu: Takım seçme kodu dört rakamdan oluşur. İlk iki rakam

magazindeki takımın yerini, diğer iki rakam takım ayar numarasını gösterir. Takım değiştirmek için ise aynı satıra FANUC sisteminde takım numarası yanına M6 kodunu (otomatik takım değiştirme) yazmak yeterlidir. SIEMENS sisteminde önce takım numarası yazılır, M6 kodu ise bir alt satırda yazmak gerekir. Ayrıca SIEMENS’in bazı sistemlerinde D kodu ile de ifade edilir (D1, D2 gibi). Örneğin,

T0202 olarak yazıldığında ilk 02 magazindeki 2 no.lu takımı, ikinci 02 ise ayar dosyasındaki

ayar numarasını gösterir.

8

Takım numarası verildiğinde magazin ve dosyadaki numaraların aynı olmasını sağlayınız.

Böylece program düzeltmelerinde sorunla karşılaşmazsınız. ISO kod sistemine göre adresleme harflerinin anlamları şu şekildedir:

O Program numarası N Satır numarası F İlerleme hızı (mm/dk. veya mm/dev)

S Devir sayısı (dev/dk.) veya kesme hızı kodu (m/dk.)

T Kesici takım M Yardımcı fonksiyonlar G Hazırlık fonksiyonları

P Bekleme süresi (milisaniye), alt program numarası adresi

L Tekrarlama sayısı (alt programı veya çevrimi) Q Kesme derinliği

X Koordinat kodları (Takımın X ekseni yönündeki hareketini gösterir.)

Y Koordinat kodları (Takımın Y ekseni yönündeki hareketini gösterir.)

Z Koordinat kodları (Takımın Z ekseni yönündeki hareketini gösterir.)

I Dairesel interpolasyonda X eksenine göre yarıçap bileşeni

J Dairesel interpolasyonda Y eksenine göre yarıçap bileşeni

K Dairesel interpolasyonda Z eksenine göre yarıçap bileşeni

R Çevrimde kesmenin başlangıç noktası, dairesel interpolasyonda dairenin yarıçapını gösterir.

C Pah kırma işlemi H Takım uzunluk telafisi

G kodları: Kesici takımın ve iş parçasının pozisyonunu, yaptığı hareketin şeklini ve

yönünü belirten bilgilerin yazıldığı bölümdür. Hazırlık fonksiyonları G kodları ile gösterilir. Komutların anlamlarını ifade eder. Her sayı kod şeklindedir. Sabit bir anlam ifade eder. Tezgâh çeşidine göre bazılarında farklılıklar olabilir. CNC tezgâhları üretici firmalarının kendi özelliklerini yansıtabilmesi için bazı kodlar boş bırakılmıştır. G kodları 0’dan 99’a kadar iki rakamdan oluşur. G kodları iki çeşittir:

Geçici (one-shot) G fonksiyonları: Sadece kullanıldığı blok içinde geçerlidir. Bir sonraki bloka etkisi yoktur. Grup 00’da gösterilmiştir.

9

Kalıcı (modal) G fonksiyonları: Aynı gruptan bir G kodu verilinceye kadar kendisinden sonra gelen bütün bloklarda geçerliliğini korur. Grup 01’de gösterilmiştir.

G kodları yazılırken aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:

Bir blokta aynı gruptan olmamak koşulu ile birçok G kodu bulunabilir. Aynı gruptan yanlışlıkla G kodu yazılmışsa en son yazılan kod geçerli olur. G kodlarının önündeki sıfır yazılmayabilir. Örneğin G00 kodu G0, G01 kodu ise G1 olarak

yazılabilir. Listede olmayan G kodu programda kullanılırsa kumanda ünitesi alarm verir. Kalıcı G kodları bir bloka yazıldıktan sonra iptal edilinceye kadar geçerli olur.

G00 - hızlı hareket kodu Bu komutla kesici takım, bulunduğu noktadan gitmesi istenen noktaya imalatçı firmanın

ayarlamış olduğu hızda ilerler. Takımın gideceği pozisyon mutlak (G90) ya da artışlı (G91) ölçü sistemi ile tanımlanmalıdır. Mutlak ölçü sistemi otomatik olarak tezgâhlarda seçili durumdadır. O yüzden satırın başına yazılmayabilir.

Mutlak ölçü sisteminde komut şekli;

G90 G00 X… Y… Z… : İş parçasının sıfırına göre X, Y ve Z yönlerinde hareket, G90 G00 X… : İş parçasının sıfırına göre X yönünde hareket, G90 G00 X… Y… : İş parçasının sıfırına göre X ve Y yönlerinde hareket, G90 G00 Y… : İş parçasının sıfırına göre Y yönünde hareket, G90 G00 Z… : İş parçasının sıfırına göre Z yönünde hareket şeklinde olabilir.

Artışlı ölçü sisteminde komut şekli; G91 G00 X… Y… Z… : Takımın bulunduğu yere göre X, Y ve Z yönlerinde hareket, G91 G00 X… : Takımın bulunduğu yere göre X yönünde hareket, G91 G00 X… Y… : Takımın bulunduğu yere göre X ve Y yönlerinde hareket, G91 G00 Y… : Takımın bulunduğu yere göre Y yönünde hareket, G91 G00 Z… : Takımın bulunduğu yere göre Z yönünde hareket şeklinde olabilir. Bu komut, takım iş parçasına yaklaşırken veya kesme işlemi bittikten sonra takım iş

parçasından uzaklaşırken kullanılır. Bu komut ile hızlı hareket olduğundan iş parçasına yaklaşırken veya uzaklaşırken takımın takip edeceği yolda herhangi bir çarpma olmayacağından emin olmalısınız.

G01-doğrusal hareket kodu

Bu komutla X, Y, Z eksenlerinde birlikte ya da ayrı ayrı doğrusal hareket yaptırılır. Parça işleme esnasında kullanılır. Ayrıca takımın parçaya yaklaşmasında da kullanılır. Takımın gideceği pozisyon mutlak (G90) ya da artışlı (G91) ölçü sistemi ile tanımlanmalıdır. G01 komutu ile birlikte X, Y, Z eksenlerinde takımın hareket edeceği koordinat değerleri ve F ilerleme hızı verilmelidir.

Mutlak ölçü sisteminde komut şekli; G01 X… Y… Z… F… : İş parçasının sıfırına göre X, Y ve Z yönlerinde F ilerleme miktarı

hızında işleme yapar. G01 X… F… : İş parçasının sıfırına göre X yönünde F ilerleme miktarı hızında

işleme yapar.

10

G01 X… Y… F… : İş parçasının sıfırına göre X ve Y yönlerinde F ilerleme miktarı

hızında işleme yapar. G01 Y… F… : İş parçasının sıfırına göre Y yönünde F ilerleme miktarı hızında

işleme yapar. G01 Z… F… : İş parçasının sıfırına göre Z yönünde F ilerleme miktarı hızında

işleme yapar. Artışlı ölçü sisteminde komut şekli;

G00 hızlı hareket kodu başlığı altında gösterildiği gibi satır başına G91 konarak yapılır. G01 komutu ile F ilerleme değeri yeni bir G komutu ve F değeri verilene kadar kalıcıdır. Aynı ilerleme hızı değeri alt satırlarda da kullanılacaksa yazılmayabilir.

G02-G03 dairesel interpolasyon hareket kodu Saat yönünde (G02) G02 komutu saat ibresi yönünde (CW-Clock Wise) hareket ile dairesel talaş alma işlemi yapar. Dairesel hareketin yapılabilmesi için yay bitiş noktasının koordinatları ve yay yarıçapının yazılması gerekir. Yay yarıçapı ile ilgili tanımlamalar R parametresi veya I, J ve K ile yapılır.

Komut iki şekilde yazılabilir. R (CR=) yazılırsa I, J ve K kullanılmaz. I, J ve K yazılırsa R (CR=)

kullanılmaz. G90 G02 X50 Y20 R20 F50; veya G90 G02 X50 Y20 I30 J20 F50;

Saatin tersi yönünde (G03)

11

G03 komutu saat ibresi tersi yönünde (CCW-Counter Clock Wise) hareket ile dairesel talaş alma işlemi yapar. Bu komuttaki işlemler G02 komutu ile aynı özelliktedir. Dairesel hareketin yapılabilmesi için gereken diğer değişkenler G02 komutu ile aynıdır.

G90 G03 X50 Y20 R20 F50; veya G90 G03 X50 Y20 I30 J20 F50; Yardımcı Kodlar ve Program Sonu Açıklaması (M02, M30 …) Yardımcı fonksiyonlar M kodları ile gösterilir. M kodu CNC tezgâhın çalışmasını kontrol

eder. Genellikle açma kapama şeklinde bir fonksiyonu vardır. İş milini çalıştırmadurdurma, soğutma suyunu açma-kapama, programı durdurma gibi. M kodları 0’dan 99’a kadar iki rakamdan oluşur. M kodları genellikle modal (kalıcı) olup bir bloka tek bir M kodu yazılır.

M kodları yazılırken aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:

M kodları genellikle kalıcı olup bir bloka tek bir M kodu yazılır. Hareket komutu ile aynı anda başlar. G01 bulunan bir blokta M03 de bulunursa ilerleme

ile beraber iş mili de dönmeye başlar. M02 ve M30 kodları parça işlendikten sonra programı sonlandıran komutlardır. M02 ile biten program otomatik olarak başa dönmez. Bunun için programı başa almak

gerekir. M30 kodunda buna gerek yoktur. Program biter bitmez kendini başa alır ve başlat butonuna basılmasını bekler.

CNC sistemi aynı blokta üç adede kadar M kodlarının belirtilmesine imkân sağlar. Yalnız

mekanik operasyon kısıtlamalarından dolayı aynı anda bazı M kodları belirtilmez. M00, M01, M02, M30, M98, M99 kodları başka M kodları ile aynı satırda yazılamaz. Bu kodların her birinin ayrı bloklar içinde yazılması gerekir.

12

CNC’de kod girişi

Home: referans koordinatlara gitmeyi sağlar. Eksenlerin yanında bulunan #1 işareti eksenlerin referans noktasında olduğunu gösterir. X 00000 #1 Y 00000 #1 Z 00000 #1

MPG: manuel koordinat girişi Bu modda el çarkı yardımıyla pozisyonlama yapılır. Yön butonları: Jog butonları olarak adlandırılır. MDI: Takım çağırma T1 M6 MEM: Hafızadaki programı çalıştırır. DNC: Hafıza kartındaki programı çalıştırır. EDIT: Hafızada kayıtlı olan programı değiştirme. Spindle override: Fener mili dönme hızı standart olarak %100 olmalıdır. Bu sayının

altında takım işlenen parça yüzeyinde bozulma yapabilir. Cycle start: Hafızadaki programı çalıştırır. Cycle stop: Eksenleri durdurur. Program çalışmaya devam eder.

13

DNC: CAM programı, kalıp vs. EDIT modunda düzenleme, değiştirme yapıldıktan sonra çalışması için MEM moduna

geçilmelidir.

Makinenin kullanımında dikkat edilmesi gerekenler: Kızak yağı, kullanımına bağlı olarak (sürekli kullanımda) azalma meydana gelir. Bu azalma

gözetilerek yeni yağ takviyesi yapılmalıdır. Sürekli kullanımda iki haftada yağ takviyesi yapılmalıdır.

Yağ standardı: ISO-68 kızak yağı Shell Tonna 68, Mobile Vactra No:2 kullanılabilir. Fener mili soğutucu yağı: hidrolik yağı (ISO-46)

MDI Konumu (Manuel Data Input = Elle veri girişi) Bu konum fener miline devir verme ve takım çağırma işlemlerinde kullanılır. Normal

programlamayla yapılan bütün komutlar kullanılabilir. Ancak uygulama sırasında hafızasında tutmadığından dolayı yazılan komutları uygular ve siler. Bu nedenle bu modu program çalıştırma sayfası olarak düşünemeyiz. Bu modda anlık uygulamalar yapılır. Yapılabilecek işlemlere şu şekilde örnek verebiliriz.

T1 M6; uygulaması sırasıyla yapıldığında 1 no’lu takımı fener miline hazırlar. S1000 M3; uygulama yaptırıldığında fener mili 1000 dev/dk ile döner. Bu mod çok nadir olarak da pozisyonlama kontrolü için kullanılabilir. G0 G90 G54 X0 Y0; tablayı iş referans noktasına gönderir.

MEM (Memory = Program çalıştırma konumu) Hafızada kayıtlı olan herhangi bir programı çalıştırmak istediğimizde MEM modunu

kullanılırız. Hafızada kayıtlı bir programı çalıştırmak için Mod anahtarı MEM konumuna getirilir. Ekranın yanında sağ tarafta MONITOR tuşuna basılır. Ekranda çıkan sayfada ekranın sol alt tarafında SEARCH tuşuna basılır. Karşımıza program listesi olan sayfa gelir. Ekranın yanında sağ alt tarafta ok

tuşlarıyla çalıştırmak istediğimiz programın üzerine geliriz. Mavi kursör çalıştırmak istediğimiz program seçilir ve INPUT tuşuna basılır. Ekranın altında SEARCH COMPLETED yazısı görünür ve çağırdığımız program

ekrana gelir. Kumanda panelinde CYCLE START yazan yeşil renkli tuşa bastığımızda program

çalışır. EDIT (Düzenle)

Sistem hafızasında kayıtlı olan programlarda değiştirme, silme işlemleri yapmayı sağlar. Ayrıca yeni bir ekran sayfası açmaya yarar. EDIT konumunda yeni bir ekran sayfası açmak için:

Mod anahtarı EDIT moduna alınır. Ekranın yanındaki EDIT tuşuna basılır. Çıkan ekranda alttaki EDIT yazısına basılır. Ekranda yeni çıkan sayfada OPEN NEW tuşuna basılır. Ekranda kayıtlı olan programlar görünür. Program numaraları kontrol edilerek

boş olan bir numara belirlenerek bu numaraya program yazılır.

14

Örneğin; 8 numaralı program boşsa 8 yazıldığında 8 numaralı yeni ekran sayfası açılır. Programlama kodları G0: boşta ilerleme komutu Bu komut parça işlemede parçaya yaklaşmada, uzaklaşmada ve pozisyon almada kullanılır. Bu komut ile hiçbir şekilde takım iş parçasına değdirilmez. G0 X… Y…; G1: doğrusal kesim komutu Parça üzerinde her türlü doğrusal kesim işlemi yapar. Dikey, yatay, konik… Aynı anda tüm eksenlere uygulanabildiği gibi tek tek eksenlere de uygulanabilir. G1 X… Y… F…; G2: saat yönünde dairesel kesme komutu G2 X… Y… R… F…; G3: saatin tersi yönünde dairesel kesme komutu G3 X… Y… R… F…; G81: Delik delme çevrimi G81 X… Y… Z… R… F…; [Z: delik derinliği, R: emniyet mesafesi] R genelde 3 alınır. Bunun anlamı delik açtıktan sonra parçanın 3 mm üzerine çıkmak. G83: kademeli delik delme çevrimi G83 X… Y… Z… R… Q… F…; [Z: delik derinliği, R: emniyet mesafesi, Q: kademe miktarı (gagalama)] G4 X2: 2 saniye fener milini bekletir G28 G91 X0 Y0: Referansa gönderir G0: boşta hızlı hareket (konsolda rapid ile aynı) G90: mutlak sistem G54: iş parçası sıfır noktasına göre M99: programı bitir, başa al, devam et

15

Açıklamalarıyla örnek program 1: O1; G17 G40 G49 G80; (iptal satırı) G17: X-Y düzlem seçim iptali G40: Takım ucu yarıçap telafisi iptali G49: Takım boyu telafisi iptali G80: Çevrimlerin iptali G28 G91 Z0; G28: referans noktasına otomatik dönüş (Z0 noktasına) G91: artışlı koordinat sisteminde T1 M6; 1 numaralı takımın fener miline takılması G0 G90 G54 X0 Y0; “pozisyonlama satırı” G0: Pozisyonlama – boşta hızlı hareket G90: mutlak koordinat sistemiyle G54: iş parçası sıfırını referans alarak S1500 M3; Saat yönünde 1500 dev/dak ile dön. G43 Z50 H1; G43: kesici takım boy telafisi (+ yönde) – takımın boyunu okuyarak H1: 1 numaralı takımın Z50: Z ekseninde parçanın üzerine 50 mm gel G0 Z5; Parçanın 5 mm üzerine gel G0 Z50; Parçanın 50 mm üzerine gel G28 G91 Z0; Z ekseninde referans T2 M6; 2 numaralı takımı çağır. G0 G90 G54 X… Y…; (pozisyonlama) S3000 M3; G43 Z50 H2;

16

2 numaralı takımın boyunu okuyarak Z ekseninde parçanın üzerine 50 mm gel G0 Z5; G0 Z50; T3 M6; G0 G90 G54 X… Y…; S2000 M3; G43 Z50 H3; G0 Z5; G0 Z50; G28 G91 Z0; G28 G91 Y0; M5; Fener milini durdur M30; Programı bitir, boşa al ve bekle Açıklamalarıyla örnek program 2: O1234; program adı G90 G54 G40; mutlak koord. Sisteminde, iş parçası sıfırında çap telafisini

kapatarak işlem yap G00 Z150; takımı güvenli bir Z mesafesine çıkar M6 T1; 1 no’lu takımı al G43 H1; 1 no’lu takımın boy telafisini kullan G00 X0 Z10 Y0; verilen koordinatlara git M03 S1500; saat yönüne 1500 dev/dak ile takımı döndür . . . . . . G00 Z150; işleme bittikten sonra Z ekseninde 150’ye git M30; programı bitir

17

Örnek (Kare parçanın yan kenarlarına oyuk açılması)

O1111; PROGRAM NUMARASI N10 G54; İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASI N20 G40 G49 G80 G90; ÇEVRİMLERİN İPTALİ (GÜVENLİK İÇİN) N30 T1 M6; TAKIM DEĞİŞTİRME N40 G43 H1; 1 NO’LU TAKIM İÇİN UZUNLUK TELAFİSİ N50 M3 S1500; TAKIMI SAAT YÖNÜNDE 1500 D/D İLE DÖNDÜR N60 G00 X35 Y0; P1 NOKTASINA HIZLI GİT N70 Z2; İŞ PARÇASI YÜZEYİNE HIZLI YAKLAŞ N80 G1 Z-3 F350 M8; İŞ PARÇASI İÇİNE 350 MM/DAK İLE İLERLE, SOĞUTMA AÇ N90 X115 F600; P2 NOKTASINA GİT N100 G2 X150 Y35 R35 F350; P3 NOKTASINA GİT N110 G1 Y115 F600; P4 NOKTASINA GİT N120 G2 Y150 X115 R35 F350; P5 NOKTASINA GİT N130 G1 X35 F600; P6 NOKTASINA GİT N140 G2 X0 Y115 R35 F350; P7 NOKTASINA GİT N150 G1 Y35 F600; P8 NOKTASINA GİT N160 G2 X35 Y0 R35 F350; P1 NOKTASINA GİT N170 G40 G49 G80 G90; TELAFİ VE DELİK ÇEVRİMLERİ İPTALİ N180 G00 Z100 M9; HIZLA İŞ PARÇASI DIŞINA ÇIK VE SOĞUTMAYI KAPAT N190 M5; TEZGÂH MİLİNİ DURDUR N200 M30; PROGRAM SONU VE BAŞLANGICA DÖN

P1 P2

P1

P3

P4

P5

P1

P6

P7

P8

18

Örnek (Dairesel parçaya delik delinmesi)

O2222; PROGRAM NUMARASI N10 G54; İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASI N20 G15 G17 AÇISAL KOORDİNAT İPTALİ, XY ÇALIŞMA DÜZLEMİ N30 G40 G49 G80 G90; ÇEVRİMLERİN İPTALİ (GÜVENLİK İÇİN) N40 T1 M6; TAKIM DEĞİŞTİRME N50 G43 H1; 1 NO’LU TAKIM İÇİN UZUNLUK TELAFİSİ N60 M3 S850; TAKIMI SAAT YÖNÜNDE 850 D/D İLE DÖNDÜR N70 G00 X0 Y0; İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASINA HIZLA GİT N80 G17 G16; ÇALIŞMA DÜZLEMİ XY, AÇISAL KOORDİNAT KOMUTU N90 G81 X60 Y30 Z-20 R5 F200; DELİK DELME, R=60, °=30, DERİNLİK=20, GERİ ÇIKMA

MESAFESİ=5, İLERLEME 200 MM/DK N100 G91 Y60; ARTIŞLI KOORDİNAT, 2. DELİĞİN AÇISI 60° N110 Y60 3. DELİĞİN AÇISI 60° N120 Y60; 4. DELİĞİN AÇISI 60° N130 Y60; 5. DELİĞİN AÇISI 60° N140 Y60; 6. DELİĞİN AÇISI 60° N150 G15; AÇISAL KOORDİNAT İPTALİ N160 G40 G80 G90; DELİK ÇEVRİMİ İPTALİ, MUTLAK KOORD GEÇİŞ N170 G00 Z100 M9; HIZLA İŞ PARÇASI DIŞINA ÇIK VE SOĞUTMAYI KAPAT N180 M5; TEZGÂH MİLİNİ DURDUR N190 G28 G91 Z0 TAKIMI Z EKSENİNDE REFERANS NOKTASINA GÖNDER N200 M30; PROGRAM SONU VE BAŞLANGICA DÖN

1.DELİK

2.DELİK

3.DELİK

4.DELİK

5.DELİK

6.DELİK

19

Örnek (Dikdörtgen prizma kütüğü işlemek) Eni, boyu, ve kalınlığı sırasıyla 50 mm, 100 mm ve 30 mm olan dikdörtgen prizma alüminyum kütük işlenecektir. Sırasıyla, köşelerine R5 radyus verilecek, verilen koordinatlarda 4 adet delik delinecek ve delinen deliklere diş açılacaktır. Gerekli operasyonları uygulayacak programı yazınız. Operasyonda 3 adet takım kullanıcaktır ve hepsinin çapı 10 mm’dir. (T1: karbür freze , T2: karbit matkap, T3: HSS Form C -6H kılavuz)

20

OPERASYON 1 – OPERASYON 2 – OPERASYON 3

O3333; PROGRAM NUMARASI N10 M6 T1; 1 NO’LU TAKIM SEÇİLİR N20 G00 G90 G54 X-5 Y-5 Z5; MUTLAK KOORD., İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASI, -5,-5,5

NOKTASINA HIZLI HAREKET N30 M3 S1000; SPİNDLE’I 1000 DEV/DK İLE ÇALIŞTIR N40 M8; SOĞUTMAYI AÇ N50 G43 H01; 1 NO’LU TAKIM İÇİN BOY TELAFİSİ N60 G01 Z-35 F100; İŞ PARÇASINDAN 35 MM ALTINDA GEL N70 X95; 1 NO’LU HAREKET (EN ALTTAKİ NOTA BAK!) N80 G02 X105 Y-5 R10; 2 NO’LU HAREKET N90 X105 Y-45; 3 NO’LU HAREKET N100 G02 X95 Y-55 R10; 4 NO’LU HAREKET N110 X5 Y-55; 5 NO’LU HAREKET

21

N120 G02 X-5 Y-45 R10; 6 NO’LU HAREKET N130 Y-5; 7 NO’LU HAREKET N140 G02 X5 Y5 R10; 8 NO’LU HAREKET N150 X10 Y10; GÜVENLİ BİR KOORDİNATA GİDİŞ N160 G00 Z20; GÜVENLİ BİR YÜKSEKLİĞE ÇIKIŞ N170 M6 T2; 2 NO’LU TAKIMI AL N180 G00 G90 G54 X15 Y-15 Z20; MUTLAK KOORD., İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASI, 15,-15,20

NOKTASINA HIZLI HAREKET N190 M3 S1000; SPINDLE’I 1000 DEV/DK İLE ÇALIŞTIR N200 G43 H02; 2 NO’LU TAKIM BOY TELAFİSİ N210 G81 G98 R5 Z-30 F100; DELİK ÇEVRİMİNİ BAŞLAT, PARÇA YÜZEYİNDEN 5 MM

YUKARIDA DELMEYE BAŞLASIN, 30 MM DERİNLİĞE İNSİN, İLERLEME 100 MM/DK (1. DELİK)

N220 X85 Y-15; 2.DELİK N230 X85 Y-30; 3.DELİK N240 X15 Y-35 4.DELİK N250 G80; DELİK ÇEVRİMİNİ İPTAL ET N330 M6 T3; 3 NO’LU TAKIMI AL N340 G00 G90 G54 X15 Y-15 Z20; MUTLAK KOORD., İŞ PARÇASI SIFIR NOKTASI, 15,-15,20

NOKTASINA HIZLI HAREKET N350 M3 S1000; SPINDLE’I 1000 DEV/DK İLE ÇALIŞTIR N360 G43 H03; 3 NO’LU TAKIM TELAFİSİ N370 G84 G98 R5 Z-30 F100 Q5.5;

İŞ PARÇASI YÜZEYİNDEN 5 MM YUKARIDA DİŞ AÇMAYA BAŞLA, 30 MM DERİNLİĞE İN, İLERLEME 100 MM/DK, HER GİRİŞTE 5.5 MM DİŞ AÇ. (1.DELİĞİN DİŞİ AÇILIR)

N380 X85 Y-15; 2.DELİĞİN DİŞİ AÇILIR N390 X85 Y-30; 3.DELİĞİN DİŞİ AÇILIR N400 X15 Y-35 4.DELİĞİN DİŞİ AÇILIR N410 G80; DELME ÇEVRİMİNİ İPTAL ET N490 G00 G49 G90 Z0; TAKIM Z0’A GİTSİN N500 G53 X-200 Y0; İŞ PARÇASI CNC KAPISINI AÇINCA DİREKT ÖNÜMÜZE

GELMİŞ OLUR M30; PROGRAMI BİTİR

İŞLEME ŞEMASI

NOT: Takım çapı 10 mm ve 5 mm’lik yarıçapta bir radyus işleyecekse radyustan sonraki koordinat X ve Y cinsinden yazılır ve R değeri (Rtakım+Rköşe=R) 10 mm olarak alınır.

1

2

3

4

5

6

7

8

Başlangıç noktası

1.DELİK 2.DELİK

3.DELİK

4.DELİK

22

Hazırlanmasında Yararlanılan Kaynaklar: (1) Gavas M. (2019) CNC Tekniği ve Teknolojisi, 3. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara (2) Arslan H. (2015) CNC Operatörünün El Kitabı, 6. Baskı, Favori Basım Yayın, İstanbul (3) Anonim (2013) Metal Teknolojisi: CNC Frezede Programlama, Milli Eğitim Bakanlığı

Yayınları, Ankara