D Ư Ơ N G H Ữ U T H Ờ I

C ơ S Ở

SINH THÁI HỌC •

( I n l ầ n t h ứ ha i )

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ N Ộ I -2000

L Ờ I GIỚI THIỆU

Giáo sư Dương Hữu Thời sinh ngày 10 tháng 5 năm 1912 tại xã Tân Thạnh, huyện Giồng Tròm, tỉnh Bến Tre,

tốt nghiệp Cử nhân Vạn vật học tại trường Đại học Marseille (1938). Từ nam 1939 đèn năm 1942 Ong là trợ lý Phòng thí nghiệm thuộc Khoa Khoa học của Trường, Giám đốc Sở nghiên cứu Khoa học (Vạn vật học) ở Soudan, đã từng làm việc ở các nước Mali, Senegal, Soudan.

Từ tháng 9 năm 1946 Ong trớ vê nước tham gia kháng chiến ở Nam bộ với bí danh Phương Thanh, làm việc tại các Binh công xưởng ì và li, Khu 8 và là Vụ trưởng Vụ Quân giới Khu 8, về sau là Quản đốc Liên xưởng quân giới Đồng Tháp (Khu 7, Khu 8 và Khu 9), Trưởng ban chuyên môn Phòng Quân giới Miền Tây Nam bộ.

Từ tháng l i năm 1954 Ông tập kết ra Bắc và trở lại công tác giảng dạy thực vật học (một trong số ít ỏi vài người đầu tiên của ngành Sinh học nước ta) tại Trường Đại học Sư phạm khoa học Hà Nội và Trường Đại học Tông hợp Hà Nội. Năm 1958 sau khi đi học thực tập sinh ở trường Đại học Tổng hợp Moskva mang tên Lomonossov về Ông được cử giữ chức vụ Phó Chủ nhiệm Khoa Hóa - Sinh (1959-1961), chủ nhiệm Khoa Sinh học (1961-1969), là Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà nội (1970-1978) và mất tại Thành phố Hồ Chí Minh tháng 5 năm 1989.

3

Là một nhà thực vật học Ông đã để lại nhiều công ừ-ình nghiên cứu trong lĩnh vực Sinh thái học, Địa thực vật học ở miền Bắc Việt nam, đồng cỏ savan ở nước ta và trước đó là ở các nước Tây- Trung Phi. Ông là một trong những người đầu tiên phát hiện ra khu rừng nguyên thúy Cúc Phương nay trở thành Vườn Quốc gùi Cúc Phương.

Là nhà giáo dục học Ông đã góp phần đào tạo nên nhiều

thế hệ các nhà Sinh học, Thực vật học, lực lương nòng cốt ở các Trường Đại học và Viện nghiên cứu về Sinh học hiện nay. Cuốn "Sinh thái học thực vật" của Ong được xuất bản năm 1962 là giáo trình cơ sở mà cho đến nay vẫn còn giá trị.

Những năm tháng cuối đời, trên giường bệnh Ông đã hoàn thành cuốn Cơ sỏ sinh thái học này với hi vọng truyền cho thế

hệ trẻ những hiểu biết về chuyên môn của mình. Hơn thế nữa với tư cách của mình, ở phút lâm chung người ta còn tìm thấy trên bàn làm việc của Ông những trang viết dở dang về lịch sử ngành quân giới Miền Tây Nam bộ.

Với tất cả tấm lòng kính trọng và biết ơn người thầy, những > ứ

người học trò của Ong trân trọng giới thiệu tập tài liệu này với những kiến thức cơ bản về Sinh thái học cho các lớp sinh viên, các bạn đồng nghiệp. Do những khó khăn về việc ỉn trước đây cho đến nay tập sách mới được ra mắt và cũng vì bản thảo qua tay nhiều người nên các hình vẽ bị thất lạc, nhưng đây vẫn là một tài liệu tối trong lĩnh vực chuyên môn này.

Hà Nội, Mùa Đông năm 1997

Phan Kế Lộc Nguyễn Bá Mai Đình Yên

Vũ Trung Tạng

4

L Ờ I N Ó I Đ Ầ U

S i n h t h á i học đ ã được đ ư a v à o g i ảng d ạ y ở t r ư ờ n g Đ ạ i học

T ổ n g hợp H à N ộ i l ầ n đ ầ u t i ê n v à o n ă m học 1959 - 1960. Đ ế n

nay m ô n học n à y được g i ả n g dạy ở h ầ u h ế t các t r ư ờ n g Đ ạ i học

T ổ n g hợp, S ư p h ạ m , N ô n g ngh iệp , L â m nghiệp , T h ủ y s ả n v à

m ộ t số t r ư ờ n g T r a n g học c h u y ê n ngh iệp . T u y v ậ y 25 n ă m qua

s inh t h á i học c h ư a đi s â u v à o ý thức của q u ầ n c h ú n g n h â n d â n ,

học s inh p h ổ t h ô n g cơ sở v à p h ổ t h ô n g t r u n g học.

K i ế n thức s inh t h á i học k h ô n g còn là c ả m t í n h mơ h ồ , l à

k h á i n i ệ m t h ô sờ ở m ỗ i c h ú n g ta, m à n ó p h ả i t r ỏ t h à n h k i ế n

thức cơ b ả n , k h ô n g t h ể t h i ế u của m ỗ i con n g u ô i . T rong t h ò i k ỳ

đ ầ u của m ô n s i n h t h á i học n g ư ờ i ta m ố i quan s á t , p h â n t í ch

ả n h h ư ở n g của các yếu tố giời hạn của m ô i t r ư ờ n g v ậ t lý, h ó a

học, s inh học đ ế n s i n h lý - s inh t h á i của động v ậ t v à thực v ậ t

đ ứ n g r i ê n g r ẽ . N g à y nay s inh v ậ t được xem xét thống nhất về

bản chất của quần thể, quần xã, hệ sinh thái với tô chức và chức

năng của các nhóm sinh vật chuyên biệt khác nhau như: sinh

vật sản xuất ( thực v ậ t xanh) , n h ò k h ả n ă n g t ó m được n ă n g

l ư ợ n g á n h s á n g của m ặ t t r ò i v à t ạo ra các c h ấ t h ữ u cd đ ể n u ô i

5

sống t ấ t cả các sinh vật tiêu t h ụ gồm: s inh v ậ t ă n cỏ v à ă n t h ị t ,

sinh vật phân giải, p h â n h ủ y n h ữ n g c h ấ t h ữ u cơ v à vô cơ h ó a

n h ữ n g c h ấ t n à y , đ ể đ ư a v à o l ạ i chu t r ì n h v ậ t c h ấ t t h i ê n n h i ê n .

C á c q u ầ n x ã s inh v ậ t sống t h í c h n g h i vói m ô i t r u ồ n g , t ư ơ n g h ỗ

l ẫ n n h a u hay c ạ n h t r a n h t ự v ệ b ằ n g c h ấ t đ ề k h á n g . C h ú n g

p h á t t r i ể n v à t i ế n t ố i m ộ t cân bằng động g iữa c h ú n g v à môi

t r ư ờ n g t r o n g s inh q u y ể n .

Nó i đ ế n s inh q u y ể n là n ó i đến tổng thể sinh vật và môi

trường n h ư " b ó n g v ớ i h ì n h " . C h ú n g t a sẽ không cô lập thực v ậ t

v ớ i động v ậ t v à cũng k h ô n g t á c h s inh v ậ t vói h o à n c ả n h bao

q u a n h c h ú n g m ộ t . c á c h g i ả t ạo , k h ô n g b i ệ n chứng. V ì v ậ y , cuốn

Cơ sở Sinh thái học n à y có d ụ n g ý quyện hai thành phần cơ

bản đó lại với nhau t r o n g cuộc sống chung, đ ể r ú t ra t rưốc h ế t

n h ữ n g n g u y ê n lý cơ b ả n , n h ữ n g quy l u ậ t s inh t h á i chung, sau

đó là r i ê n g t ừ n g p h ầ n của s inh q u y ể n . N h ò đó , c h ú n g ta có

n h ữ n g m ô h ì n h t ố t v à x ấ u v ề các h ệ s inh t h á i , đ ể x â y d ự n g các

c ả n h quan t h ẩ m m ỹ v à h à i h ò a hờn , các h ệ s inh t h á i n u ô i t r ồ n g

p h á t t r i ể n nhanh , có n ă n g s u ấ t cao phục v ụ con n g ư ò i t ố t n h ấ t .

C h ú n g tô i n ắ m l ấ y n h ữ n g n g u y ê n lý v à quy l u ậ t s inh t h á i

đ ể n g à y c à n g h i ể u b i ế t s â u h ơ n v ề t h i ê n n h i ê n vô c ù n g phong

p h ú v à đ a dạng . C h ú n g ta t í ch cực bảo v ệ t h i ê n n h i ê n đó v à có

ý thức h ơ n t r o n g v iệc sử d ụ n g hợp lý v à p h á t t r i ể n các l o ạ i t à i

n g u y ê n .

Điều liên kết tất cả các sinh vật lại với nhau là sự sống t r ê n

t r á i đ ấ t . m ộ t h i ệ n t ư ợ n g duy n h ấ t của T h á i d ư ơ n g h ệ . Vì v ậ y

6

vói ý thức "Trái đất này là của chúng ta", c h ú n g ta sẽ đ ấ u

t r a n h m ạ n h h ờ n n ữ a đ ể chống c h i ế n t r a n h h ủ y d i ệ t s inh v ậ t v à

l oà i n g ư ò i , chống ô n h i ễ m m ô i s inh b ằ n g k h í độc do b à n t ay v à

k h ố i óc của con n g ư ờ i d i ệ t chủng t ạo ra đ ể t i ê u d i ệ t l ẫ n n h a u v à

t ự g i ế t m ì n h . C h ú n g t a c h i ế n đ ấ u đ ể cho t r á i đ ấ t n à y k h ô n g t rở

t h à n h " h à n h t i n h s inh đôi của t r á i đ ấ t " - sao K i m , n ó n g bỏng

(470° - 4 8 0 ° c , á p s u ấ t cao 95 - 9 7 a tm) v à k h ô n g có sự sống.

C u ố n Cơ sở sinh thái học sẽ t r ì n h b à y t ừ các k i ế n thức t ừ

d ễ đ ế n k h ó , t ừ đ ớ n g i ả n đ ế n phức t ạ p , t ừ p h â n t í ch đ ế n t ổ n g

hợp, t ừ cụ t h ể đ ế n t r ừ u tượng . T ấ t n h i ê n sẽ d ễ h i ể u hơn . Ví d ụ

t rước h é t c h ú n g tô i sẽ t r ì n h b à y các y ê u tô giói h ạ n của môi

t r ư ờ n g , cơ sở loà i , q u ầ n t h ể , q u ầ n xã , h ệ s inh t h á i đ ế n q u ầ n h ệ

s i n h học (biom) v à s i n h q u y ể n (biosphere). T i ế p theo sẽ t r ì n h

b à y m ộ t s ố k i ể u s inh t h á i học cụ t h ể ở t h ế g iớ i v à ở nước ta . N ó

l à m cơ sở đ ể l i ên h ệ thực t ế vói lý t h u y ế t , n h ư n g c h ư a đủ . P h ả i

học song song lý t h u y ế t vói thực h à n h ở n g o à i t h i ê n n h i ê n

n h ữ n g k i ể u s inh t h á i học ở đ ịa p h ư ớ n g m ì n h v à ở đ ấ t nước V i ệ t

N a m .

V i ế t cuốn Cơ sở sinh thái hoe m à k h ô n g có c h ư ơ n g t r ì n h

v à n ộ i d u n g quy đ ị n h của N h à nưốc là m ộ t v iệc l à m r ấ t k h ó . N ó

p h ả i bao g ồ m p h ầ n lý t h u y ế t v à thực h à n h của m ô n s inh t h á i

học m à c h ú n g t a r ấ t t h i ế u các t à i l i ệ u n g h i ê n cứu cơ b ả n ở

t r o n g nưốc . v ả l ạ i , các n g h i ê n cứu n à y c ầ n p h ả i k i ể m t r a l ạ i các

k ế t q u ả đ ạ t được ở v ù n g ô n đ ố i , v ì đ â y là v ấ n đ ề s inh t h á i học,

h ơ n n ữ a l ạ i là của v ù n g n h i ệ t đ ố i . Vì v ậ y c h ú n g tô i p h ả i dựa

7

v à o c h ư ơ n g t r ì n h v à n ộ i dung của q u y ể n s á c h t ư ơ n g đ ố i đ ầ y đ ủ

hờn của E. O d u m , 1975 đ ể v i ế t g i áo t r ì n h của m ì n h . T ấ t n h i ê n

tô i có t h a m k h ả o n h i ề u s á c h k h á c v à n h ấ n m ạ n h các p h ầ n có

l i ên q u a n đ ế n k h í h ậ u v à m ô i t r ư ờ n g n h i ệ t đói m à c h í n h m ì n h

đ ã có d ịp n g h i ê n cứu t rực t i ế p ỏ C h â u P h i n h i ệ t đ ố i v à V i ệ t

N a m .

C h ú n g tô i mong có sự đ ó n g góp ý k i ế n của các b ạ n đọc v ề

n ộ i dung đ ể sau n à y , n ế u có được v i ế t l ạ i sẽ phong p h ú v à đ ú n g

h u ố n g h ơ n .

Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 5 năm 1985

Kỷ niệm 10 năm ngày giải phóng hoàn toàn

miền Nam, thống nhất Tổ quốc

Tác giả

8

CHƯƠNG Ì

C Á C K H Á I N I Ệ M C ơ B Ả N T R O N G

S I N H T H Á I H Ọ C

1. ĐỊNH NGHĨA SINH THÁI HỌC

Sinh thái học là khoa học sinh học tổng hợp của sinh

q u v ể n , n g h i ê n c ứ u các đ i ề u k i ệ n s inh t ồ n v à p h á t t r i ể n của

s inh v ậ t , các mô i quan h ệ t á c động l ẫ n n h a u giữa s inh v ậ t vớ i

mô i t r ư ờ n g v à g iữa s i n h v ậ t vớ i nhau , có ả n h h ư ở n g đ ế n sự t ồ n

t ạ i , s inh t r ư ở n g v à p h á t t r i ể n của s inh v ậ t .

S inh t h á i học ch ỉ r a p h ư ơ n g h ư ớ n g v à b i ệ n p h á p sử d ụ n g

hợp lý các n g u ồ n d ự t r ữ của s inh q u y ể n , n h ằ m k h ô n g n g ừ n g

bảo vệ , c ả i t h i ệ n sự p h á t t r i ể n t à i n g u y ê n t h i ê n n h i ê n v à n h â n

tạo . T ấ t cả đ i ề u đó n h ằ m đ ư a l ạ i n ă n g s u ấ t cao, c h ấ t lượng v à

h i ệ u q u ả t ố t của cá t h ể , q u ầ n t h ể , q u ầ n xã, hệ s inh t h á i v à

s inh q u y ể n .

C ầ n c h ú ý r ằ n g s inh t h á i học k h á c v ớ i s inh lý học ở chỗ n ó

n g h i ê n c ứ u k h ô n g p h ả i chức n ă n g của t ừ n g bộ p h ậ n cơ t h ể m à

l à n h ữ n g p h ả n ứ n g của t o à n bộ cơ t h ể v ớ i môi t r ư ờ n g . N ê u

9

n g h i ê n cứu m ộ t loà i t h ì n ó n g h i ê n c ứ u t o à n bộ q u ầ n t h ể của

loà i đó: n ế u n g h i ê n cứu n h i ề u loài sống chung t h ì n ó n g h i ê n

cứu t o à n bộ q u ầ n x ã s inh v ậ t ở m ộ t nơi có k h ô n g g i a n n h ấ t đ ịnh .

2. MỤC ĐÍCH VÀ Ý NGHĨA CỦA SINH THÁI HỌC

Sự việc sau đây có ý nghĩa sinh thái học đau xót. Cuối năm

1958, t r o n g phong t r à o đ ạ i n h ả y v ọ t ỏ T r u n g Quốc do t í n h t o á n

sai l ầ m cho r ằ n g chim sẻ ă n q u á n h i ề u t h ó c đ ã g â y ra n ạ n đói

n ê n đ ã p h á t đ ộ n g cuộc c h i ế n t r a n h k h ô n g khoan n h ư ợ n g v ố i

loà i c h i m n à y . K ế t q u ả là k h ô n g n h ữ n g s ả n lượng t h ó c k h ô n g

t ă n g l ên m à m ộ t số loà i c â y t r ồ n g k h á c l ạ i b ị s â u bọ t ấ n công

m ạ n h h ơ n . T h i ê n n h i ê n đ ã t r ả t h ù sự m a n rợ, sự dố t n á t v ê c â n

b ằ n g s inh t h á i t r o n g t h i ê n n h i ê n . K h i t h i ê u h ạ t , c h i m sẽ ă n s â u

bọ là c h í n h t r o n g m ù a g i á p h ạ t .

T r o n g k h o ả n g 30 n ă m nay, n g ư ờ i ta đ i s â u v à o s inh *hái

thực n g h i ệ m của các n g à n h n ô n g , l â m ngh iệp , t h ủ y s ả n đ ể

c ù n g v ớ i các n h à khoa học có l i ên quan k h á c phục v ụ s ả n x u ấ t

v à đòi s ô n g x ã h ộ i .

S inh t h á i học là m ộ t khoa học t r ẻ ( gần 120 tuổ i ) . L ú c đ ầ u

n ó ch ỉ d ừ n g l ạ i ở các n g h i ê n cứu cơ b ả n vê các cá t h ể s inh v ậ t ,

q u ầ n t h ể v à q u ầ n x ã t ự n h i ê n . T ừ n h ữ n g n ă m 50 đ ế n nay, nó

t rở t h à n h m ộ t lực lượng s ả n x u ấ t v à đ ư a n ă n g s u ấ t . c h ấ t lượng,

s ả n lượng c â y t r ồ n g v à v ậ t n u ô i l ên n g à y c à n g cao.

Cho đ ế n nay, con n g ư ờ i sống t rong môi t r ư ờ n g của t r á i đ ấ t

m à c h ư a l à m c h ủ h o à n t o à n t h i ê n n h i ê n ở x u n g quanh. Ngược

10