691

ÇOCUK EDEB YATI YAPITLARINDA KARAKTER ÇERÇEVES N NOLU TURULMASINDA C NS YET ROLLER N N SUNULU U

Prof. Dr. Sedat SEVER Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Canan ASLAN Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi

Özet

Karakter, sanatçının yarattı ı; duygu, dü ünce ve tutku yönleriyle geli tirdi i, gerçek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine özgü duyarlı ı ile biçimlendirdi i ki iliktir. Yeti kin edebiyatında oldu u gibi çocuk edebiyatında da karakterler farklı biçimlerde geli tirilebilir. Çocuk edebiyatı yapıtlarında, çocukların farklı ya antılarıgörerek yeni deneyimler edinmelerini sa layan temel ö elerden biri de öykündükleri kahramanlar ve onlarınnitelikleridir.

Bu çalı manın amacı, Türkiye’de okulöncesi dönem çocuklarına seslenen yazınsal yapıtlarda kadın ve erkek rollerinin nasıl yapılandırıldı ını belirlemektir. Bu do rultuda çe itli yayınevlerinin okulöncesi dönem çocukları için 2010 yılı içerisinde ilk ya da yeni baskısını yaptıkları 41 çocuk kitabı, kadın ve erkek rollerinin sunulu u bakımından içerik çözümlemesi yöntemiyle çözümlenmi tir.

Sonuç olarak incelenen kitaplarda, hem kadın hem de erkek karakterlerin geleneksel rolleri kadar geleneksel olmayan rollerde de yapılandırıldı ı görülmü tür.

Anahtar Sözcükler: Çocuk edebiyatı, karakter çerçevesi, cinsiyet rollerinin sunulu u.

Abstract

A character is the personality that an artist creates, develops in terms of feelings, thoughts and desires, and shapes by his or her own knowledge, experience and sensitivity as well as by being inspired by the real world. Characters can be developed in various ways in children’s literature as in adult literature. In works of children’s literature, one of the key elements that help children gain new experiences by seeing different lives is the characters that they imitate and the qualities of those characters.

The purpose of this research is to determine how the male and female roles are structured in narrative works designed for preschoolers in Turkey. To this end, 41 children’s books which were published for the first time or republished in 2010 by various publishers for preschoolers were analyzed through content analysis in terms of the representation of male and female roles.

As a result, the research reveals that both male and female characters are structured by traditional as well as untraditional roles.

Key Words: Children’s literature, character, presentation of gender roles.

1. GiriEdebiyatta karakter; roman, öykü, oyun gibi bir yazınsal üründe duygu, dü ünü , davranı ve

tutkuları yönünden i lenen ki idir (Püsküllüo lu, 2005:536-537). Karakter, sanatçının yarattı ı; duygu, dü ünce ve tutku yönleriyle geli tirdi i, gerçek ya amdan da esinlenerek deneyimiyle, birikimiyle, kendine özgü duyarlı ı ile biçimlendirdi i ki iliktir. Yapıtlarda olayı sürükleyen, ya ayan en önemli ki iye ya da anlatımı yönlendiren, anlatılanlarla do rudan ilgili olan ki iye ise “ba ki i”, “temel ki i” ya da “kahraman” denir (Sever, 2010: 75-76).

Yazarlar, yapıtlarındaki karakterleri olu tururken / yapılandırırken / geli tirirken de i ik yollara ba vururlar; karakterlerini davranı ve eylemleriyle, konu malarıyla, fiziksel özellikleriyle (dı

692

görünü leriyle), di er karakterlerin ve yazarın yorumlarıyla geli tirirler (Özdemir, 1995; Lukens 1999’ten Akt.: Sever, 2010: 95). Çocuk edebiyatında da karakterler çe itli yollarla geli tirilebilir. Okulöncesi dönemdeki çocuklar için hazırlanan kitaplarda karakterler genellikle dı görünü leriyle okura tanıtılır; karakterlere genellikle, sözleri ve eylemleriyle bir ki ilik kazandırılır. Bu dönemdeki çocuklara seslenen edebiyat yapıtlarında karakterlerin geli tirilmesinde yazar ve çizerler ortak bir sorumluluk üstlenir. lkö retim süreciyle birlikte resmin, i levini gittikçe yazıya bırakması nedeniyle bu sorumluluk, yazarın anlatım gücüyle yerine getirilir (Sever, 2010).

Çocukların ya am ve insan gerçekli ine yönelik yeni ya antılar edinmesinde, okuduklarıkitaplardaki kahramanların önemli bir i levi vardır. Çocuklar, kahramanları öykünerek sorunlar kar ısında izleyece i yol ya da geli tirebilece i davranı lara ili kin ipuçları edinir. nsan ve toplum ya amını belirleyen kural ve de erleri tanıma ve anlama bilincini olu turur. nsan ya amını anlamlıkılan erdemleri sezmeye ba lar. Kitapta iyi kurgulanmı , çocukların do asına uygun olaylar dizisi, çocukların hem kendi ya amını ve birikimlerini tanımalarına hem de sanatçı tarafından kurgulanmıya am durumlarından yeni deneyimler edinmelerine katkı sa lar. Çocuk edebiyatı yapıtlarında,çocukların farklı ya antıları görerek yeni ya antılar edinmelerini; ba ka bir deyi le ya antılarınızenginle tirmeyi sa layan temel ö elerden biri de öykündükleri kahramanlar ve onların nitelikleridir. Kahramanın ya ama ba lılı ı, kar ıla tı ı sorunları çözmedeki kararlılı ı, amaca ula mada izledi iyöntemlerin niteli i ve bu eylemler bile kesinin söz ve davranı larla somutlanması çocukları da kahraman gibi duymaya, dü ünmeye ve hareket etmeye istekli kılar (Sever, 2010).

Okulöncesi dönemden ba layarak çocuklara ya am ve insan gerçekli ine yönelik sezinletici dönütler sunmada çe itli yazınsal türlerden yararlanılabilir. Çocu a göre olması ko uluyla iir, masal, masalsı öyküler, bu türlerin hiçbirine tam olarak benzemeyen; ancak çocukların ilgi ve zevkle dinledikleri öykü benzeri anlatılar ile bilmeceler, sayı macalar vb. dilsel gereçlerle çocu a okuma kültürü kazandırmaya dönük süreçler i letilir (Dilidüzgün vd., 2002; Sever, 2010). Çocu un kitapla ileti im kurmasını sa layan her süreç, dilsel, bili sel ve ki ilik geli imi için do al ö renme ortamlarıyaratırken çocu u, ya adı ı toplumun kültürel de erlerini sezmesine olanak sa layacak kurgulara da ortak eder.

Kadının ve Erke in Yazınsal Çocuk Kitaplarında Sunulu uEdebiyat yaratıları, içinden çıktı ı toplumun kültürel de erlerinden izler ta ır. Toplumun

geleneksel, benimsenmi de erlerinin, ça ın evrensel insanlık de erleriyle çeli en tutum ve uygulamalarının okurlarla payla ılmasında edebiyat önemli bir sorumluluk üstlenir.

Çocuk edebiyatı sanatçılarının yapıtları da ya adı ı kültürel ortamın de erlerini çocuklara iletmede sanatsal birer uyaran olarak de erlendirilebilir (Aslan, 2007; Singh, 1998; Gooden and Gooden, 2001). Singh (1998)’e göre, cinsiyet rolleri kültürel ortamın önemli göstergelerindendir.

Bu anlamda, çocuk edebiyatı ürünleri de cinsiyet rollerinin sunulu biçimleri bakımından birçok ara tırmaya konu olmu tur (Weitzman et all., 1972; Fraad, 1975; Bereaud, 1975; Koblinsky vd., 1978; Kolbe and La Voie, 1981; Dellmann-Jenkins et. al., 1993; Tognoli, J. et all, 1994; Esen, 1998; Gooden and Gooden, 2001; Brugeilles vd., 2002; Diekman and Murnen, 2004; Aslan, 2010). Ara tırmacılarınvardı ı ortak sonuçlar genel olarak öyle özetlenebilir: Çocuk kitaplarında erkek karakterlere sayıcakadın karakterlerden daha fazla yer verilmi tir. Kitaplar, ço unlukla cinsiyetçi bakı açısıyla hazırlanmı tır; ba ka bir deyi le, bu kitaplarda erkek ve kadın karakterler basmakalıp (stereotype) rolleriyle sunulmu tur. Kadın ve erkek karakterlerin toplumsal cinsiyet rolleri kesin sınırlarla belirlenmi tir. Erkekler; etkin (aktif) olma, cesaret, zekâ, ba arı, yetenekli ve ba ımsız; kadınlar genellikle edilgin, korkak, boyun e en, efkatli, uysal, özverili ve ba ımlı olma gibi özellikleriyle ön plana çıkarılmı tır. Erkekler için, çe itli meslekler içinde bir cinsiyet rolü sunulurken, kadın karakterler ço unlukla anne ve e olarak ev içerisinde ya da geleneksel kadın mesleklerinde gösterilmi tir.

Çocuk edebiyatı yapıtlarında, kahramanlar çocuklar için özde im ö eleridir. Kahramanların cinsel rolleri ve onların dilsel ve görsel metinlerle sunulu /kurgulanı biçimleri, çocuklar için öykünebilecekleri modelleri olu turur. Bu ba lamda, çocuk edebiyatı ürünlerinde cinsel roller ça da ya amıngereklerine uygun olarak örneklendirilmeli, kadına ve erke e verilen de er ve yüklenen anlam arasında farklılık olmamalıdır. Kitaplar, çocukların kendi cinsiyetleri içinde ki iliklerini bulmalarına ve geli tirmelerine katkı sa lamalı; bunun için de kitaplarda özellikle geleneksel anlayı ın olu turdu ucinsel kimliklere ili kin yargılara yer verilmemelidir (Sever vd., 2002; Sever, 2010). Çocuklar, okuma kültürü kazandırma sürecinde; ya ama ve insana ili kin önyargılar içeren, cinsiyet ayrımcılı ı yapan kitaplardan uzak tutulmalıdır. Kesin yargıların, de i mez de erlerin savunuldu u ve bunların çocuklara belletilmesinin amaçlandı ı kitapların ve bu kitaplarla sunulmaya çalı ılan iletilerin çocu un ele tirel ve

693

çok yönlü dü ünmesini amaç edinen ça da e itimin ilkeleriyle de çeli ti i bilinmelidir ( p iro lu,1997).

Yazınsal yapıtlarda kadının ve erke in sunulu u da toplumsal ve kültürel de erlerden etkilenir ve bu cinsiyetler çocuk edebiyatı yazarlarınca o toplumun bakı açısına göre biçimlendirilir. Çocuk da bu sunulu biçiminden, toplumsal/kültürel de erlerin kendi cinsiyetine yükledi i rollere ili kin sonuçlar çıkarır (Aslan, 2010: 21). Ya am boyu sürecek ö renmeler 0-6 ya ları arasında; bir ba ka deyi le, okulöncesi dönemde temellendirilmektedir. Bu dönemdeki çocuklara seslenen yazınsal yapıtlar, ailesi ve yakın çevresi dı ında öykünebilecekleri modeller yaratarak çocukların toplumsalla ma sürecine katkıda bulunur (Sever, 2010: 65). Okulöncesi dönemdeki çocukların bulu tu u yazınsal yapıtlarda,yazarların kadın ve erkek cinsiyet rollerini nasıl çerçevelediklerinin, geli tirdiklerinin bilinmesinin; incelenen kitapların tanıklı ında, Türk çocuk edebiyatının evrensel ölçekli duyarlıkları ba lamında ilgililere; okulöncesi dönem çocuklarına seslenen yazınsal nitelikli çocuk kitaplarındaki kadın ve erkek imgesinin nasıl sunuldu unu göstermesi bakımından da alanyazına katkı sa layaca ıdü ünülmektedir.

AmaçBu çalı manın amacı, Türkiye’de okulöncesi dönem çocuklarına seslenen yazınsal yapıtlarda

kadın ve erkek rollerinin görsel ve dilsel olarak nasıl geli tirildi ini/ kurgulandı ını/ yapılandırıldı ınıbelirlemektir. Bu genel amaç do rultusunda a a ıdaki sorulara yanıt aranmı tır:

Kitaplarda kadın ve erkek karakterlere hangi oranda yer verilmi tir?

Kitaplarda temel ki i olarak kadın ve erkek kahramanlara hangi oranda yer verilmi tir?

Kitaplarda kadın karakterler hangi oranda “geleneksel rolleriyle” geli tirilmi tir?

Kitaplarda kadın karakterler hangi oranda “geleneksel rolleri dı ında” geli tirilmi tir?

Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda “geleneksel rolleriyle” geli tirilmi tir?

Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda “geleneksel rolleri dı ında” geli tirilmi tir?

YöntemVeri Kayna ı (Kitapların Seçimi) Bu çalı manın veri kayna ını, okulöncesi dönem 1-6 ya grubundaki çocuklara seslenen yazınsal

nitelikli kitaplar olu turmaktadır. Bu do rultuda 5 yayınevinin (Can Çocuk, Günı ı ı, Kök, Uçanbalık, Tudem) okulöncesi dönem çocukları için 2010 yılı içerisinde ilk ya da yeni baskısını yaptıkları yazınsal nitelikli çocuk kitaplarından ula ılan 41 kitap, kadın ve erkek rollerinin sunulu u bakımından incelenmi tir. ncelenen çocuk kitaplarının adları ve kimlik bilgileri Ek 1’de sunulmu tur.

Verilerin Çözümlenmesi Kitapların çözümlenmesinde bir nitel ara tırma yöntemi olan “içerik çözümlemesi” yöntemi

kullanılmı tır. Bu yöntem kısaca, içeri in dizgesel, tarafsız ve sayısal çözümlenmesidir (Neuendorf, 2002). çerik çözümlemesinde ilk olarak çözümleme kategorisi (ana kategori) ve alt kategoriler belirlenir (Strauss ve Corbin, 1990). Bu çalı mada çözümleme kategorisi olarak “cinsiyet rolleri” alınmı ; bu kategori kendi içinde alanyazındaki çalı malarla tutarlı olarak hem kadın hem de erkek karakterler için “geleneksel roller” ve “geleneksel olmayan roller” olmak üzere 4 alt kategoriye ayrılmı tır.

Ba lam birimi olarak tümce ve resim seçilmi ve belirlenen alt kategorilerin her tümcede ve resimde ne sıklıkla geçti i saptanmı tır. Böylece incelenen kitaplarda cinsiyet rollerinin ne düzeyde yer aldı ı ortaya konmaya çalı ılmı tır. Kitaplar, hem erkek yeti kinler ile erkek çocuklar hem de kadınyeti kinlerle kız çocuklarının sunulu düzeyi ve biçimi bakımlarından çözümlenmi tir. çerik çözümlemesinde güvenirlik, farklı zamanlarda ve farklı ki iler tarafından yapılan çözümlemelerde aynısonucu almak demektir (Neuendorf, 2002). Bu çalı mada veri i leyiciler (kodlayıcılar) arasında %100’lük bir tutarlık elde etmek için kitaplar, iki ara tırmacı tarafından birlikte çözümlenmi tir.

Veriler i lenirken hem açık hem de gizli içerik göz önünde bulundurulmu tur. Daha açık bir söyleyi le, ba lam birimi olarak seçilen her bir tümce ve resimdeki alt kategorilere kar ılık gelen sözcükler, belirtilen alt kategorileri açıklayan açık ve örtük anlatımlar ile do rudan anlamı veren tümce

694

ve resimler sayılmı tır. Her kitaptaki alt kategorilerin sıklık (frekans) ve yüzde olarak de erleri bulunmu ve de erlendirmeler bu de erler üzerinden yapılmı tır.

Bu çalı mada, incelenmek üzere seçilen kitaplardaki karakterlerin tümü belirlenen amaç ve alt amaçlar bakımından çözümlenmi tir. ncelenen kitaplarda hem dilsel kurguda yer alan hem de dilsel kurguda söz edilmedi i halde görsel kurguda yer alan karakterler sayılmı tır. Kimi kitaplardaki karakterler nesne, bitki ve özellikle hayvanlardan olu mu , cinsiyetleri belirtilmemi tir.

ncelenen toplam 41 kitabın dokuzunda (K7, “Minik Ye il Kurba a”; K17, “Bayku ”; K24, “Ben Bir Çizgiyim”; K25, “ ıp ıp ile Tıptıp”; K26, “Dans Etmesini Seven Hipopotam”; “K29, “Kanatlı Masal”; K36, “Ku ”; K38, “Uçmak steyen Kaplumba a”; K40, “Veli’nin Kırmızı Topu”) karakterlerin cinsiyeti belli olmadı ı için, bu kitaplardaki karakterler çözümleme dı ı bırakılmı , sayılmamı tır.

Bulgular1. Alt Amaca li kin Bulgular Kitaplarda kadın ve erkek karakterlere hangi oranda yer verilmi tir?

ncelenen kitaplardaki toplam kadın karakter sayısı 173’tür. En çok kadın karakter, “Ö retmenin Sihirli apkası” (K3, f 23), “Gökyüzü Sirki” (K30, f 20), “Karde imin Sihirli Okulu” (K32, f 17) ve “5 Çocuk 5 stanbul” (K37, f 16) adlı kitaplarda bulunmaktadır.

ncelenen kitaplardaki toplam erkek karakter sayısı 195’tir. En çok erkek karakter “Ö retmenin Sihirli apkası” (K3, f 16), “Gökyüzü Sirki” (K30, f 14), “Karde imin Sihirli Okulu” (K32, f 17), “5 Çocuk 5 stanbul” (K37, f 38) ve “Padi ahın Ebrusu” (K41, f 15) adlı kitaplarda bulunmaktadır.

2. Alt Amaca li kin BulgularKitaplarda temel ki i olarak kadın ve erkek kahramanlara hangi oranda yer verilmi tir?

ncelenen 41 kitapta olaylara yön veren temel ki ilerin 20’si erkek, 16’sı kadındır. 8 temel ki inincinsiyeti belli de ildir.

3. ve 4. Alt Amaçlara li kin BulgularKitaplarda kadın karakterler hangi oranda “geleneksel rolleriyle” ve “geleneksel rolleri dı ında”

geli tirilmi tir?

ncelenen kitaplarda kadın karakterler 69 kez “geleneksel rolleriyle”, 52 kez “geleneksel rolleri dı ında” sunulmu tur.

5. ve 6. Alt Amaçlara li kin Bulgular Kitaplarda erkek karakterler hangi oranda “geleneksel rolleriyle” ve “geleneksel rolleri dı ında”

geli tirilmi tir?

Erkek karakterler 21 kez “geleneksel rolleriyle”, 21 kez de “geleneksel rolleri dı ında” sunulmu tur. Kadın ve erkek karakterlerin hangi oranda “geleneksel rolleriyle”, hangi oranda “geleneksel rolleri dı ında” sunuldu u Çizelge 1’de gösterilmi tir.

695

Çizelge 1. Okulöncesi Çocuk Kitaplarında Cinsiyet Rollerine Yer Verilme Düzeyi

Kitap Kodu Kadın

Geleneksel Rolleriyle

Kadın

Geleneksel Rolleri Dı ında

Erkek

Geleneksel Rolleriyle

Erkek

Geleneksel Rolleri Dı ında

K1 6 7 - 16 K2 4 9 5 1 K3 - 11 - - K4 - 7 - - K5 - - - - K6 2 - - - K7 - - - - K8 4 - - - K9 11 - 5 - K10 2 - - - K11 - - - - K12 - - - - K13 5 6 - - K14 - - - - K15 1 - - - K16 - - 1 - K17 - - - 1 K18 2 1 2 1 K19 - - - - K20 3 - 3 - K21 - - - - K22 4 - 4 - K23 1 - - - K24 - - - - K25 5 - - - K26 - - - - K27 - - - - K28 2 - - 1 K29 - - - - K30 - - - - K31 2 - - - K32 - 6 - - K33 - - - - K34 - - - - K35 - - - - K36 - - - - K37 4 2 - 1 K38 - - - - K39 11 - 1 - K40 - - - - K41 - 3 - - TOPLAM 69 52 21 21

696

A a ıda, incelenen kitaplardan “kadının geleneksel rolleriyle” yansıtıldı ı cümle örnekleri bulunmaktadır:

Ben de kahvaltıyı hazırlarım, demi Kraliçe. (K1, s.8)

Kraliçe mutfaktan seslenmi . (K1, s.12)

Bahar hazırlıklarını ö leden sonra bitirmi olurum. Böylece küçük Prens’in do um gününü bahçede kutlayabiliriz, demi Kral. Bu harika bir haber! Ben de Prens’in pastasını hazırlarım, demiKraliçe. (K1, s.21)

Kraliçe do um günü pastasını hazırlamı . (K1, s.23)

Anne fare mutfaktan: Haydi Tini, diye seslendi, Topi Amca’nın paketi hazır. So umadan götürsen iyi olur.” (K9, s.3)

Tam a layacaktım ki Annem geldi aklıma.Günlerdir gizli gizli Yelek örüyor ablama. (K13, s.7)

697

Bu Kezban Kızın kovasıydı. Bo alttı suyu le ene, ba ladı çama ır yıkamaya… Sanki bunlarıduymu gibi Kezban Kız çama ırları derede durulayıp sıkmaya koyuldu. (K25, s.12)

Emine Hanım tencereyi koyuverdi ate e. (K25, s.20) Kadınlar ise; renkli renksiz, uzun, kısa, benekli, beneksiz çama ırları a acın sa ına soluna asıp

kuruturlardı. (K31, s. 10) O sabah anneleri kuzucuklara:

- Gidip Havhav Amca’nın dükkânından on tane yumurta alırsanız size kocaman, güzel bir pasta yapaca ım, dedi. (K39, s.1)

Annesi çorba pi irirken Mert de solu u sandı ın ba ında aldı. (K37, s. 8)

Tela la kahvaltıyı hazırlayan annesi, “Anneannen bizimle gelemiyor, Mert” dedi. (K37, s.6)

Mırnık Hanım ve Dehdeh Bey de oradaydı. Mırnık Hanım bir i e süt … almak için gelmi ti. (K39, s.5)

698

A a ıda, incelenen kitaplardan “kadının geleneksel rolleri dı ında” yansıtıldı ı cümle örnekleri bulunmaktadır:

“Ö retmenin Sihirli apkası” adlı kitapta kadın karakter, görsel ve dilsel kurguda hem temel ki idirhem de yaratıcı bir ö retici rolünü üstlenmi tir.

Bu dönem çok ilginç eyler ö renece iz”, dedi yeni ö retmen (Kadın). Ders yaparken çok e lenece iz. (K3, s.9)

“Padi ahın Ebrusu” adlı kitapta kadın karakter, müdür rolüyle kurgulanmı tır:

699

Aradan yıllar geçmi , sanmayın ki eski hükümdarlarla e i, tacı tahtı bırakıp bo oturmu … Kızlarıve damatları ülke yönetimiyle u ra ırken onlar da sarayın bahçesinde torunlarıyla oynamı lar.(K18, s. 36)

A a ıda, “erke in geleneksel rolleriyle” yansıtıldı ı cümle örnekleri bulunmaktadır:

Güne lerden akan boyalar her yana yayılmasın mı! Eyvah, imdi ne yapaca ız? Kral birazdan uyanır. Buraları böyle görmesin… (K2, s.30) (Erke in korkulan olması rolüyle)

Baba fare, okudu u gazeteden ba ını kaldırdı. (K9, s.5)

Mırnık Hanım ve Dehdeh Bey de oradaydı.… Dehdeh Bey de günlük gazetesini almak için gelmi ti. (K39, s.5)

Yusuf’u ise babası u urlamı . “Hiçbir eyden korkma. Cesur ol. Kopart gülü, gel.” demi . Sırtına da bir aplak indirip “Göster u kıza kim oldu unu. Haydi göreyim seni.” demeyi ihmal etmemi . (K22, s. 11)

A a ıda, “erke in geleneksel rolleri dı ında” yansıtıldı ı cümle örnekleri bulunmaktadır:Kraliçe: Gökyüzünü maviye boyamadan önce gri çar afları iyice yıkamayı unutma! Yoksa kaç kat

boyarsan boya, gökyüzü yeterince mavile mez. Tamam tamam merak etme, yıkarım, demi Kral…

700

Kral bahçeye çıkmı . Uzun gökyüzü merdivenini kurup koyu gri bulutları birer birer elektrikli süpürgeyle emmi . Bulutların hepsini temizledikten sonra Kral, bir mevsim önce gökyüzüne serdi i gri çar aflarıtoplamaya ba lamı . (K1, s. 12)

Kral’ın sesi, Prens’le birlikte kahvaltıyı hazırlamakta olan Kraliçe’nin kula ına ula mı . (K1, s.16)

Kral çama ır makinesinde yıkadı ı çar afları bahçeye asmı . Boya kazanlarını, fırçalarınıta ımı ve çalı maya ba lamı . (K1, s.22)

Ertesi sabah Kral, Kraliçe ve Küçük Prens erkenden kalkıp hep birlikte çalı mı lar. Gökyüzünü sabunlu sularla silmi ler, mor yaprakları toplamı lar, çimenleri yıkamı lar. (K1, s.37)

Sonra hep birlikte (Begüm, annesi ve babası) kirli görünen ve pis kokan ekercik’i yıkayıpkuruladılar. (K28, s.14)

(Mert, annesi ve babası) Eve gidip, aldıkları yiyecekleri buzdolabına yerle tirdiler. (K37, s.7)

Hükümdar ve e i, kızlarının üzülmesine daha fazla dayanamayıp mutfa a girmi ler, pek alı kınolmasalar da türlü türlü yemekler hazırlamı lar. Ama onlar da kızlarına yemek yeti tirememi ler. Sonunda ülke halkına haber salıp en iyi yemek yapanları saraya ça ırmı lar. (K18, s. 12)

701

Tartı maBu çalı mada Türkiye’de okulöncesi dönem çocuklarına seslenen yazınsal yapıtlarda kadın ve

erkek rollerinin görsel ve dilsel olarak nasıl geli tirildi i belirlenmeye çalı ılmı tır. ncelenen 41 kitapta toplam karakter sayısı 368’dir. ncelenen kimi kitaplarda, karakterlerin tümüyle hayvanlardan ya da bir nesneden olu ması nedeniyle (Örne in K7, “Minik Ye il Kurba a”; K24, “Ben Bir Çizgiyim”; K26, “Dans Etmesini Seven Hipopotam” vb.) bu kitaplar çözümleme dı ı bırakılmı tır.

ncelenen 41 kitapta toplam kadın karakter sayısı 173 (%47), erkek karakter sayısı ise 195 (%53)’tir. Kitaplarda olaylara yön veren temel ki ilerin (kahramanların) 20’si erkek (%56), 16’sı (%44) kadındır. 8 temel ki inin cinsiyeti belli de ildir.

Kimi kitapların görsel ve dilsel kurgusunda kadın karakterler belirgin bir biçimde etkin ki ilikleriyle ön plana çıkmakta, sorumluluk alıp hem ya amlarını yönlendirmekte hem de olaylara yön vermektedir. Örne in, “Küçük Prens’in Do um Günü” adlı kitapta (K1) Kraliçe, Kral’a yönergeler vermekte, o da bunları olumlamakta ve yapmakta; kadın karakter, yöneten konumuyla ön plana çıkmaktadır. Kurguda Kral olmasına kar ın erke e geleneksel roller yüklenmemi ; tersine, erkek karakter, kadına özgü geleneksel rollerle geli tirilmi tir. Küçük Prens’in Do um Günü’de Kral, gri bulutları elektrik süpürgesiyle temizlemekte, çama ır makinesinde çar afları yıkayıp bahçeye asmakta, Prens de kahvaltı hazırlamaya yardım etmektedir.

ncelenen kitaplarda kadın karakterler 69 kez geleneksel rolleriyle, 52 kez geleneksel rolleri dı ında; erkek karakterler 21 kez geleneksel rolleriyle, 21 kez de geleneksel rolleri dı ında geli tirilmi tir. Kadınların daha çok geleneksel rolleri içinde sunulması toplumsal kabullerin kitaplara bir yansıması olarak kabul edilebilir.

ncelenen kitaplarda kadın karakterler, 52 kez geleneksel rolleri dı ında; sanatçı, çizer, balerin, ö rencilerde ilgi ve hayranlık uyandıran örnek bir ö retmen, yeniliklere açık bir okul müdürü, oyuncu ve müzisyen olarak; yaratıcı ki ili iyle, barı sever yanıyla, bilgisiyle, donanımıyla, cesurlu uyla, çok yönlülü üyle sunulmu tur. Kadının “geleneksel rolleri dı ında” geli tirildi i bu kitapların tanıklı ında;okulöncesi dönemdeki çocuklara seslenen kitaplarda, geleneksel cinsiyet rollerinin yerine kadın ve erkek rollerinin ça da düzlemde temsil yetene i kazandı ı, oransal anlamda geleneksel ve ça dakadın / erkek rollerinin dengelenmekte oldu u söylenebilir.

ncelenen kitaplarda yazarlar, genel olarak, geleneksel karakter çerçevesine odaklanmamı ,kadın ve erkek cinslerine ça da rolleri giydirmi lerdir. Batı’da yapılan ara tırma sonuçlarının önemli bir bölümünde kadın ve erkek karakterlerin geleneksel bir anlayı la yapılandırıldı ı/yansıtıldı ıdü ünüldü ünde, örnekleme alınan kitapların tanıklı ında, Türk çocuk yazınındaki karakter çerçevesinin daha ça da bir düzleme çekildi i söylenebilir.

SonuçÇocu a, ça da ya amın gereklerini duyumsatmada, çocu un geli iminde ba at bir de i ken

olan yazınsal çocuk kitaplarından yararlanmak gerekmektedir. Bu çalı manın sonucunda incelenen kitaplardaki kadın ve erkek karakterlerin geleneksel rolleri kadar geleneksel olmayan rollerde de yapılandırıldı ı görülmü tür.

Kadınlara yönelik iddet olaylarının ciddi boyutlara ula tı ı, kadınların geleneksel anlayı , töre nedeniyle öldürüldü ü, örselendi i ülkemizde çocukların, onların ya amlarında önemli bir de i ken olan yazınsal kitaplarda kadını ça da rollerde görmeleri büyük önem ta ımaktadır. Çocuklarınkitaplardaki kahramanlarla özde im kurdukları ya da kahramanları kendilerine birer model olarak aldıkları dü ünüldü ünde, çocuk edebiyatı yapıtlarının, toplumda kadın ve erke e yüklenen geleneksel anlayı ın de i mesine de olumlu katkılar sa layaca ı dü ünülebilir. Bu dü üncenin önümüzdeki yıllarda, toplum ya amında gittikçe yaygınlık kazanabilmesi, çocukların demokratik ya am biçimini önceleyen bir anlayı la yeti tirilebilmeleri için; sanatsal birer uyaran olarak sanatçılar tarafından çocuk gerçekli ine uygun olarak hazırlanmı edebiyat yapıtlarının erken dönemden ba layarak çocuklarınya am alanına katılması gerekmektedir.

Çocuklara seslenen yazınsal yapıtlarda, ba ta cinsel roller olmak üzere birçok de i kenin ça daya amın gereklerine uygun kurgulanması gerekti i bu çalı ma kapsamında geli tirilen bir öneridir. Bu çalı mada, yalnızca 2010 yılı içerisinde ilk ya da yeni baskısı yapılan okulöncesi dönem çocuk kitapları incelenmi tir. Çocuklara yönelik bilgilendirici nitelik ta ıyan kitaplar ile çocukların sıklıkla bulu tu u, tasarım ve içerik özellikleriyle çocuk gerçekli ine uygun olmayan kitapların da aynı bakıaçısıyla incelenmesi önerilmektedir.

702

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Aslan, C. (2007) “Yazınsal Nitelikli Çocuk Kitaplarının Çocu un Geli im Sürecindeki Yeri”. II. Ulusal Çocuk ve Gençlik EdebiyatıSempozyumu. Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi Yayını, No: 203.

Aslan, C. (2010) “An Analysis of the Presentation of Women in 100 Basic Literary Works in Turkey”. E itim Ara tırmaları Dergisi (Eurasian Journal of Educational Research), 38, 19-36.

Bereaud, S. R. (1975) “Sex Role Images in French Children's Books”. Journal of Marriage and the Family, 37, 194-207.

Brugeilles, C., I. Cromer & S. Cromer (2002) «Les Représentations du Masculin et du Féminin dans les Albums Illustrés ou. Comment la Littérature Enfantine Contribue à Elaborer le Genre”. Population (French Edition), 57, 2, 261-292.

Dellmann-Jenkins, M., Florjancic, L. ve Swadener, E. B. (1993) “Sex Roles and Cultural Diversity in Recent Award Winning Picture Books For Young Children”. Journal of Research in Childhood Education, 7, 2, 74-82.

Diekman, A.B. & Murnen, S. K. (2004) “Learning to be Little Women and Little Men: The Inequitable Gender Equality of Nonsexist Children’s Literature”. Sex Roles, 50, 373-385.

Dilidüzgün, S., Sever, S., Öztürk, A. ve Adıgüzel, Ö. (2002) Çocuk Edebiyatı. Eski ehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

Esen, Y. (1998) Ders Kitaplarında Cinsiyetçilik. lkö retim Ders Kitapları Üzerinde Yapılmı Bir çerik Çözümlemesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Fraad, H. (1975) “Sex-Role Stereotyping and Male-Female Character Distribution in Popular, Prestigious, and Sex-Role Defining Children's Literature from 1959 to 1972.” Ed.D. Dissertation, New York: Columbia University Teachers College.

Gooden, A. M. ve Gooden, M. A. (2001) “Gender Representation in Notable Children’s Picture Books: 1995–1999”. Sex Roles,45, 89-101.

p iro lu, Z. (1997) E itimde Yeni Arayı lar. stanbul: Adam Yayıncılık.

Koblinsky, S. G., Dona, F. C. ve Alan, I. S. (1978) “Sex Role Stereotypes and Children's Memory for Story Content”. ChildDevelopment, 49, 2, 452-458.

Kolbe, R. ve La Voie, J. C. (1981) “Sex-Role Stereotyping in Preschool Children's Picture Books”. Social Psychology Quarterly, 44, 4, 369-374.

Neuendorf, K.A. (2002) The Content Analysis Guidebook. London: Sage Publications.

Özdemir, E. (1995) Ele tirel Okuma. Ankara: Ümit Yayıncılık.

Püsküllüo lu, A. (2005) Arkada Türkçe Sözlük. 9. Baskı. Ankara: Arkada Yayınevi.

Sever, S., Dilidüzgün, S., Öztürk, A. ve Adıgüzel, Ö. (2008) Okulöncesi Çocuk Edebiyatı. Eski ehir: Anadolu Üniversitesi Açıkö retim Fakültesi Yayını.

Sever, S. (2010) Çocuk ve Edebiyat. Ankara: Tudem Yayıncılık.

Singh, M. (1998) “Gender Issues in Children's Literature”. ERIC Clearinghouse on Reading, English, and Communication Digest, 135.

Strauss, A. ve Corbin, J. (1990) Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques. Newbury Park: Sage Publications.

Tognoli, J., Jane P. ve Judith L. (1994) “The Privilege of Place: Domestic and Work Locations of Characters in Children’s Books”. Children’s Environments, 11, 4, 11-25.

Weitzman, L. J., Eifler, D., Hokada, E. ve Ross, C. (1972) “Sex-Role Socialization in Picture Books for Preschool Children”. American Journal of Sociology, 77, 6, 1125-1150.

703

EK 1:

ncelenen Çocuk Kitaplarının Adları ve Kimlik Bilgileri KitabınKodu

Kitabın Adı Kitabın Yazarı ve Yayınevi KitabınBasım Yılı

K1 Küçük Prens’in Do um Günü Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K2 Kraliçe’nin Do um Günü Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K3 Ö retmenin Sihirli apkası Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K4 Sanatçının Sihirli Odası Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K5 Veli’nin Elma A acı Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K6 Veli’nin Kurabiyesi Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K7 Minik Ye il Kurba a Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K8 Ya asın Kar Ya ıyor Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K9 Peynirli Börek Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K10 Babaannemin Gözü A rıdı Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K11 Babamın Burnundan Dü tüm Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K12 lkbaharın Sesi Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K13 Güzel Ablamın Do um Günü Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K14 Yakı ıklı A abeyimin Do umGünü

Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K15 Canım Annemin Do um Günü Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K16 Canım Babamın Do um Günü Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K17 Bayku Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K18 Obur Prenses Çi dem Günde , stanbul: Tudem Yayıncılık. 2010

K19 Kırmızı Dü menin Dü ü Ümit Ö mel, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K20 Çatlak Hasan Can Göknil, stanbul: Can Çocuk Yayını. 2010

K21 Kim Korkar Mavi Kurttan? iirsel Ta , stanbul: Tudem Yayıncılık. 2010

K22 Büyülü Bahçe Ayfer Gürdal Ünal, stanbul: Tudem Yayıncılık. 2010

K23 Renk Cüceleri Çi dem Günde , stanbul: Tudem Yayıncılık. 2010

K24 Ben Bir Çizgiyim Ümit Ö mel, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K25 ıp ıp ile Tıptıp Gülçin Alpöge, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K26 Dans Etmesini Seven Hipopotam

ükran O uzkan, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K27 Misafir Mesude Atay - Clarie Thomas, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K28 Begüm'ün Köpe i Olmalı mı? Ay in Bumin, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K29 Kanatlı Masal Jacques Taravant, stanbul: Can Çocuk Yayını. 2010

K30 Gökyüzü Sirki Can Göknil, stanbul: Can Çocuk Yayını. 2010

K31 Yüksek Tansiyonlu Çınar A acı

Behiç Ak, stanbul: Günı ı ı Yayıncılık. 2010

K32 Karde imin Sihirli Okulu Aytül Akal, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K33 Kümes Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K34 Aydedeyi Saklayan Çocuk Özdilek Erdem, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K35 Köstebek Kuki Betül Sayın, stanbul: Günı ı ı Yayıncılık. 2010

K36 Ku Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K37 5 Çocuk 5 stanbul Betül Sayın, stanbul: Günı ı ı Yayıncılık. 2010

K38 Uçmak steyen Kaplumba a smail Kaya, Ankara: Kök Yayıncılık. 2010

K39 Üç Kuzucuk Annemiz Pasta Yapacak

Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K40 Veli’nin Kırmızı Topu Ayla Çınaro lu, stanbul: Uçanbalık Yayıncılık. 2010

K41 Padi ahın Ebrusu Aysel Gürmen, stanbul: Günı ı ı Yayıncılık. 2010