1

NGUYỄN NGỌC HỖ

CON NGƯỜI Với

TIẾNG HÁT

Ca dao tỤC ngỮ VIỆT NAM

1960

2

3

M Ụ C L Ụ C

Thay lời tựa 5

Khái niệm 7

CHƯƠNG THỨ NHỨT

1/ Nuyên thủy 10

2/ Định nghĩa 13

3/ Kỷ thuật ghép chữ 14

4/ Nội dung 31

5/ Tục ngữ và phong dao 41

CHƯƠNG THỨ HAI

1/ Đặc tính ca dao 47

2/ Thiên nhiên 49

3/ Từ ngữ 58

4/ Con người với tiếng hát 67

a) Luân lý 68

b) Trữ tình 73

c) Bởn chữ 84

CHƯƠNG THỨ BA

1/ Gia đình 91

2/ Giáo dục 92

3/ Vai trò người đàn ông 93

4/ Vai trò người phụ nữ 97

5/ Mẹ dạy con 103

6/ Bổn phận làm con 115

7/ Vợ chồng kín kẻ dạy nhau 117

CHƯƠNG THỨ TƯ

1/ Nông nghiệp 123

2/ Ngày hội đồng quê 124

3/ Đời sống và kinh nghiệm 130

4

4/ Trên đồng cạn dưới đồng sâu 138

5/ Tình chung hai tiếng chung tình 150

CHƯƠNG THỨ NĂM

1/ Tình yêu 161

2/ Câu chuyện gặp gở 179

3/ Lá trầu duyên 191

4/ Tương tư 198

5/ Hoa nguyệt 209

6/ Khiêu khích 220

7/ Đạo vợ chồng 233

a) Lệ mua dâu gởi rể 235

b) Chồng một thì lấy 243

8/ Kết luận 256

--------------------------------------

Bộ thông tin VIỆT NAM CỘNG HÒA

Hội đồng kiểm duyệt ----------------------------------------

GIẤY PHÉP SỐ 920/XB

Ông Nguyễn văn Hỗ , ở tại 157-A Lê văn Duyệt Gia Định

Được phép xuất bản một cuốn sách nhan đề CON NGƯỜI VỚI

TIẾNG HÁT của Mặc vy Nhân.

Saigon, ngày 24 tháng 5 năm 1960.

Chủ tịch Hội Đồng Kiểm Duyệt

Ký tên và đóng dấu

HOÀNG NGUYÊN

5

Thay lời tựa.

Quê hương tôi có ca dao tục ngữ

Ông trăng tròn thường xuống mọi nhà chơi

Một dĩa muối cũng mặn tình chồng vợ

Một dây trầu cũng khắc chuyện lứa đôi.

Nguyễn Bính.(1918-1966)

(nhà thơ của làng quê VietNam)

Trong văn hóa cũ của ta, tôi thấy về phần văn hóa bình dân còn nhiều điều

khả thủ, mà trong văn hóa bình dân thì tục ngữ ca dao là phần trọng yếu, cho nên

tôi quí trọng tục ngữ và ca dao. Nếu ta nhận rằng muốn kiến thiết văn hóa mới ta

không thể không nghiên cứu văn hóa cũ thì sự nghiên cứu tục ngữ và ca dao ta

phải cho là cần thiết.

Đào duy Anh (1904-1988)

(Nền học quốc ngữ)

Ngày nay, ai là người đã lưu tâm đến quốc văn quốc túy mà không lo sợ

rằng những câu lý thú tối cỗ của ông cha để lại mà tức là cái kho vàng chung cho

cả nhân loại, nếu không chịu mau mau thu nhặt, giữ gìn lấy thì rồi tất mỗi ngày

một sai suyển sưu lạc đi, thực rất là đáng tiếc.

Ôn Như Nguyễn văn Ngọc (1890-1942)

(Tục ngữ phong dao 1928)

Ngày nay, mỗi lần chúng ta nhắc đến những câu tục ngữ, phong dao mà

chúng ta cho là hay thắm thía, là mỗi lần chúng ta lập đi lập lại nó không nhàm và

cứ nắc nỏm khen người xưa khéo đăt. Chúng ta khen hay nhưng không hiểu tại sao

mà hay. Ở đây tôi có dịp giải thích rằng một câu tục ngữ, một câu phong dao mà

hay là tại nó có hàm súc ít nhiều ý nghĩa về văn học chứ không có gì khác.

Phan Khôi 1887-1959.

(Tục ngữ phong dao và địa vị của nó

Trong văn học.Tao Đàn số 11,16-8-39)

Chúng ta cũng có thể căn cứ vào thơ ca bình dân của nước nhà, để đi tìm

những tâm lý chung đã mai một trong quá khứ hoặc những trạng thái sinh hoạt

6

không bao giờ sẽ trả lại nữa. Phong dao Việt Nam rất có thể là linh hồn của Việt

Nam xưa, xã hội Việt Nam xưa, nếu ta biết nghiên cứu nó một cách hợp lý và

thông minh. Nếu quả dân tộc Việt Nam có một đặc tính cách biệt hẳn với những

dân tộc khác, nhất là với dân Trung Hoa, thì đặc tính ấy, theo ý tôi ta có thể thấy

được bằng cách nghiên cứu những ca dao, cái tiếng nói trung thành nhất của dân

gian. Đọc hết những ca dao truyền tụng lại, ta sẽ thấy nỗi bậc lên cái tinh thần độc

lập của dân ta và các nỗ lực liên tiếp của tổ tiên ta đã thực hành trong bao nhiêu thế

kỷ để tránh nạn Trung quốc hóa. Nhờ sự nỗ lực phi thường này mà hiện giờ chúng

ta có thể tự hào rằng chúng ta vẫn giữ được trong cõi ý thức một tinh thần quốc túy

Việt Nam, cái tinh túy mà văn hóa Trung Hoa chỉ đã kết tinh lại mà không thể nào

thôn tính được.

Trương Tửu (1913-1999).

(Kinh thi Việt Nam, tái bản 1950)

Ca dao của ta tuy chưa hề chánh thức được suy tôn lên địa vị một bộ kinh

thánh, nhưng trong thực tế ca dao thường được dính liền với cuộc sống hằng ngày,

dầu là đời sống vật chất hay tinh thần của dân tộc, bằng cách hát lên cái tâm trạng

hồn nhiên phong phú, kích thích trong những hoàn cảnh lịch sử và kinh tế không

ngừng đổi thay.

Thuần Phong

(Ca dao giảng luận 10-5-1958)

Một bài ca dao bình dân thường là do người vô danh nào đó khẩu chiếm ra,

rồi lần lần qua miệng các người vô danh khác sửa chữa đi một cách rất ngẫu nhiên,

không riêng một ai in bản sắc của mình vào đó mà tất cả mọi người đều có dự phần

vào. Tác giả đích thị cùa bài ca chính là dân gian. Dân gian hát nó lên, truyền cho

nhau cứ thay đổi dần dần mãi đến bao giờ bài ca phản chiếu đúng hẳn tâm lý của

họ thì mới được nhận là hoàn toàn.

Paul Lafargue. (1842-1911)

7

KHÁI LUẬN.

Chúng ta có dịp về quê trong suốt tháng hè dài mệt mỏi. Về đây để tận

hưởng ngọn gió đồng mát rượi, tận hưởng những niềm hoan lạc hồn nhiên ngắm

giải ruộng đồng xanh mút tận chân trời, tận hưởng những thú vui đi thuyền trên

dòng sông nước đục màu phù sa, hai bên bờ dừa nước mọc chơm chiu, tận hưởng

những tiếng hót thanh tao của muôn chim từ rựng sáng đến hoàng hôn, tận hưởng

tiếng hát hò lơi lả từ những bài ca dân gian thắm đượm tình dân tộc… và còn

không biết bao nhiêu là cái vui mới lạ đang chờ chúng ta nơi ruộng đồng Việt

Nam.

Thật vậy, mưa cũng như nắng hầu như người dân đồng ruộng đều có công

việc làm, về quê mùa nào, chúng ta có cái vui riêng hưởng theo mùa đó.

Đất nước Việt Nam khá phong phú về tài nguyên thiên nhiên, là mảnh đất

rất màu mở mà nông nghiệp đã chiếm trên 80%, trên rừng đã có nhiều gổ quí, dưới

sông tôm cá dư thừa, ngoài biển đông vừa tìm ra mỏ Bạch hổ, mỏ dầu lửa khai thác

trăm năm chưa cạn. Tổ tiên ta từng nói “Nước Việt Nam có rừng vàng biển bạc”

mà. Thêm vào đó dòng máu chiến đấu anh hùng của dân tộc Việt Nam đã từng

đánh giặc Tàu chạy tan tác, bức phá xiềng xích một ngàn năm bắc thuộc, một trăm

năm nô lệ giặc Tây để đòi lại độc lập tự chủ dân tộc. Dù bản gốc người Việt Nam

có tư tưởng chất phác, tính tình hiền hậu, nhưng huyết thống bốn ngàn năm văn

hóa truyền từ đời vua Hùng Vương đến nay vẫn tỏ rỏ cho người ngoại quốc thấy

người Việt Nam có thừa bản lảnh giữ gìn đất tổ, có nghị lực dũng cảm kiên cường.

Tình gia đình, nghĩa xã hội, nợ quốc gia là ba nhiệm vụ thiêng liêng tối cần,

không riêng cho phái nam mà còn đến cả phái nữ. Cứ nhìn vào những câu ca dao

nói về luân lý thì ta thấy người xưa rất chú trọng đến sự giáo dục con cái trong nhà,

dạy cho biết mọi cách đối xử từ dưới lên trên, từ trên xuống dưới, dạy cách giao tế

ngoài xã hội, dạy phận làm con phải biết giữ đạo hiếu với cha me, ông bà, dạy

người phụ nữ phải giữ đạo vợ chồng trăm năm trọn kiếp, dạy tình nghĩa bè bạn

phải giữ chữ tín làm đầu, dạy cho mọi người phải biết giữ gìn cho cuộc sống được

dung hòa, bảo vệ nhân phẩm con người, được tự do trao đổi tư tưởng, mở rộng tình

cảm. Lời lẽ trong ca dao lúc thì cứng rắn kiên quyết, khi thì mềm mại dịu dàng, có

lúc cũng trơ trẽn bóng bẩy, cũng có khi sâu sắc kín đáo, thể hiện mọi cách bằng

chân thật, bằng biểu tượng, ngữ cảnh, vật cảnh thật dồi dào phong phú.

8

Khi nền khoa học xã hội chưa tràn vào đất nước ta, thì ca dao tục ngữ là nền

văn học bình dân được phát ra từ miệng người bình dân là tiếng kêu mạnh nhứt, có

ảnh hưởng nhứt trong mọi thời kỳ, mọi thế kỷ. Bởi nó là tiếng nói của con tim, của

những suy nghĩ tự đáy lòng.

Ca dao diễn tả đủ mọi loại hình, nhiều tình tiết, đầy bản năng, từ gia đình

đến xã hội, quốc gia, từ tình yêu cá nhân đến tình yêu đồng loại, từ tiếng kêu tách

biệt đến tiếng gọi hợp quần. Nói tóm lại, không một chi tiếc trong vạn thể vũ trụ

này mà ca dao lại không nhắc đến. Ca dao diễn tả một cuộc sống thực tế phát ra từ

miệng người bình dân, được lặp đi lặp lại cho tới một lúc nào đó nó thuộc hằn vào

câu hát chung của mọi người.

Cách phô diễn trong ca dao mỗi chữ, mỗi lời, mỗi câu đều có vịnh trước một

vật gì rồi mô phỏng theo vật đó mà nói đến cái ý chánh của mình. Ca dao ít khi

diễn ta trực tiếp (loại phú), dù là diễn tả một nếp sống, một tư tưởng, hoặc trữ tình,

hoặc nhạo báng, hoặc chống đối, hoặc khen chê, ca dao khởi điểm bằng một vật

thể hay một ngữ cảnh, nghĩa là phô diễn gián tiếp (loại tỉ hay loại hứng). Những

cảnh vật này là những thứ mắt thấy tai nghe hoặc sờ mó được ở chung quanh họ,

trong đời sống hằng ngày của họ. Khi thì họ nhận một cơn gió mà ta thán, khi thì

họ vịnh một làn mây để cầu xin, khi thì họ trông theo một con thuyền đang lênh

đênh giửa dòng sông để trút bớt nỗi sầu tê tái, khi thì ví một con chim mà tâm sự

những lúc nhớ thương khắc khoải.

Nhắc lại sự xuất hiện của ca dao, theo chứng cứ mà đoán về ngôn ngữ và xu

hướng tâm lý, sự chuyễn biến của vần điệu ca dao trong mỗi thời kỳ thì có thể

đoán rằng ca dao xuất hiện từ khi con người biết sống hợp quần, lập ra kế hoạch

trồng trọt, tổ chức cấy trồng theo từng mùa trong năm, dần dần xây dựng một xã

hội nhỏ, rồi lớn dần, phát triễn kinh tế từ nhỏ ra lớn, chính trong thời kỳ này ca dao

đóng vai trò quan trọng là khuyến nông, xây dựng bản làng, biểu lộ tình cảm con

người, nhất là tình duyên đôi lứa, giáo huấn ca, hát xẩm v.v…

Người xưa đã cố gắng tìm đến cái cội rễ của tinh thần dân tộc truyền thống

đang vươn mình lên vượt khỏi vòng lễ giáo của Hán tộc. Chỗ này ta thấy ca dao

biểu hiện một nếp sống không cầu kỳ, mặc dầu tất cả còn nằm trong thời kỳ ấu trỉ,

mà vì cái tinh thần quật khởi không lúc nào ngưng trệ nên khiến ai ai cũng đều say

sưa sáng tác, say sưa lăn mình vào cuộc sống đồng nội, say sưa buông lời tình cảm

theo câu hò tiếng hát. Những câu ca dao êm đềm làm sao quên được giọng ru con

của bà mẹ hiền trên võng vào những buổi trưa hè oi ả, làm sao quên được tiếng hát

của bạn điền gọi nhau ngoài đồng lúa, làm sao quên được những câu nói vần điệu

sau lũy tre xanh. Đó là những vần thơ mộc mạc đầy tính dân tộc từ thể ca truyền

9

khẩu của người Việt Nam trong xã hội bình dân làm ra. Ca dao là mối lên lạc tràn

ngập cảm thông, xúc tích và đầy hiệu nghiệm giữa con người và thiên nhiên.

Trong ca dao ta tìm thấy tiếng nói trái tim tha thiết của dân tộc ta, rất hảnh

diện để tự nhận rằng linh hồn của dân tộc ta là linh hồn bất di bất dịch, một linh

hồn làm sống lại hằng triệu linh hồn khác, còn lưu truyền mãi ở đời chúng ta, đời

con cháu chúng ta, đời chắt chít chúng ta một làn âm thanh êm diệu, một nền văn

minh hơn bốn ngàn năm tranh đấu để lại di tích cho muôn đời sau một nền văn học

bình dân, có lẽ đặc biệt nhất trên thế giới.

Viết quyển sách này tôi không có một tham vọng gì khác hơn là hiến cho quí

vị một cuộc du lịch vào trong nếp sống đồng nội của lớp người bình dân quanh

năm lăn lóc lam lũ với nghề nông tay lấm chân bùn, để thông cảm giữa họ với

thiên nhiên, để hiểu tâm lý của họ qua những câu ca dao truyền cảm về tư duy, về

lịch sử, về tâm lý, về giáo dục của một dân tộc, để tìm ra dấu vết tiếng hát, để hiểu

cuộc sống con người lúc bấy giờ.

Xét qua cái công trình khôi phục lại nền văn học truyền khẩu của cổ nhân,

đó không phải là sự nghiên cứu của một cá thể mà phải có hằng triệu triệu con

người có trách nhiệm tham gia vào.

Bồi dưỡng cái cũ, kiến trúc cái mới là bổn phận của những kẻ hậu thế đối

với tiền nhân.

Một bàn tay không thể xây dựng nên một tòa lâu đài mà cần nhiều bàn tay

họp lại, thật tâm kiến thiết, khôi phục những tinh túy trong cánh đồng hương hoa

bất tận, làm cho giang san thêm đẹp thêm xinh, làm cho đất nước càng giàu càng

mạnh, làm cho thơ ca truyền khẩu càng lúc càng dồi dào hơn mãi…

Ước vọng của tác giả là như thế.

10

CHƯƠNG THỨ NHỨT.

1. Nguyên thủy.

2. Định nghĩa.

3. Kỷ thuật ghép chữ.

4. Nội dung.

5. Ca dao tực ngữ.

1.- Nguyên thủy.

Ca dao là loại hình văn học truyền khẩu rất được thông dụng và lưu hành

trong khắp dân gian, vì vậy mà ta còn nghe có người gọi là dân dao.

Người bình dân dễ ham chuộng và hấp thụ mau lẹ ca dao, vì ca dao là những

câu thơ ngắn, dễ học thuộc lòng, dễ nhớ, nói lên được cái tâm trạng buồn, vui,

mừng, giận, thương, ghét, sợ hải của họ. Ca dao sinh ra ở nơi đồng chua nước mặn,

nơi ruộng lúa ao chuôm, trên bờ đê khóm trúc, dưới rặng dừa soi bóng hoàng hôn,

không những đã thuần một màu sắc dân tộc tính mà còn thuần ở điều kiện sáng tác:

ai cũng có thể sáng tác được.

Ca dao thường thì chỉ mười bốn chữ, câu sáu trên, câu tám dưới mà trong

thơ gọi là thể lục bát. Một bài ca dao dài lắm là mười sáu câu.

Ca dao có ba loại : Phú, Tỉ và Hứng, dùng ba loại này người bình dân đem

tâm tình mình ra diễn tả mọi chiều hướng, mọi phương cách, khi thì xác định, khi

thì gián tiếp, khi thì ví vỏm, khi thì kiêu sa.

Ví dụ loại phú, phô diễn trực tiếp, xác định rỏ tên, vật mình muốn nói :

- Giặc Tây đánh tới Cần Giờ

Biểu đừng thương nhớ đợi chờ uổng công.

- Chèo ghe sợ sấu cắn chưn

Xuống bưng sợ đỉa, lên rừng sợ ma.

- Biên hòa có bưởi thanh trà

Thủ đức nem nướng, điên bà Tây ninh.

11

- Thương chồng nấu cháo le le

Nấu canh thiên lý, nấu chè hạt sen.

- Ông già tôi chẳng lấy đâu

Ông đừng cạo mặt nhổ râu tốn tiền.

Ví dụ loại tỉ, phô diễn gián tiếp, lấy vật để thể hiện tình cảm dấu kín :

- Tò vò mà nuôi con nhện

Ngày sau nó lớn nó quến nhau đi

Tò vò mgồi khóc tỉ ti

Nhện ơi nhện hởi mầy đi đàng nào ?

- Uổng công xúc cá nuôi cò

Ngày sau cò lớn co giò lên cây.

- Lục bình bông tím

Điên điển bông vàng

Điên điển mọc ở đất làng

Lục bình trôi nổi như chàng hát rong.

- Đàn ông nằm với đàn ông

Như gốc như gác như chông như chà

Đàn ông nằm với đàn bà

Như lụa như lỉnh như hoa trên cành.

Ví dụ loại hứng, phô diễn gián tiếp, từ một sự vật bên ngoài có liên quan đến

sự cảm khích bên trong của con người, nhân mượn một vật để nói tới một việc, gọi

là sự cảm hứng tự nhiên bộc khởi, loại này rất được thông dụng trong ca dao :

- Trăng kia soi nửa vành cầu

Mà ai tím ấn công hầu thấy chưa.

- Chiều chiều chim vịt kêu chiều

Bâng khuâng nhớ mẹ chín chìu ruột gan.

- Gươm vàng rớt xuống hồ tây

Công cha cũng nặng nghĩa thầy cũng cao.

12

- Không thương em hổng có cần

Trầm hương khó kiếm chứ đước bần thiếu chi.

- Trăng lu vì bởi đám mây

Đôi ta cách trở vì dây tơ hồng.

- Anh ngồi thuyền ngự cao cờ

Xin anh đoái thiếp đặng nhờ tấm thân.

- Công anh đốn trúc cặm nêu

Cha mẹ không gả anh kêu thấu trời.

- Ngó lên Châu đốc Vàm nao

Thấy thuyền anh chạy như dao cắt long.

- Trồng trầu thì phải khai mương

Làm trai hai vợ phải thương cho đều.

- Trời mưa bong bóng phập phòng

Mẹ đi lấy chồng con ở với ai

Có đói thì con ăn khoai

Đừng ở với dượng điếc tai la rầy.

Xét về nội dung, ca dao còn nói lên đủ mọi hình thức, mọi tình huống, hoặc

diễn tả lại một phong tục tập quán, hoặc đánh dấu một tình trạng kinh tế không

ngừng phát triễn, hoặc vẻ sơ sài một bức tranh quê hương kiều diễm, hoặc nhắc

nhở một lễ nghi tôn giáo cỗ truyền, mặt nào nó cũng giúp cho chúng ta tìm hiểu

mọi sinh hoạt xã hội trong các thời kỳ, trải qua hằng bao nhiêu sự biến cố của lịch

sử. Loại ca dao phú còn giúp cho chúng ta biết thêm về tinh thần đấu tranh dũng

cảm của tổ tiên truyền thống Việt tộc không bao giờ chấp nhận sự nô lệ giăc

phương bắc và luôn chứng tỏ tinh thần chống đối nho giáo và tập tục của người

hán tộc đang ăn sâu vào tâm hồn dân chúng. (Việt Nam đã bị bắc thuộc hơn ngàn

năm, từ 111 TCN đến 938 SCN). Trong thời kỳ ca dao còn ấu trỉ thi văn hóa Trung

quốc đã củng cố một địa vị khá vững vàng trên mọi ngôn đàn của dân tộc ta. Tuy

nhiên với tinh thần đấu tranh và không ngừng chống đối sẳn có, lại thêm điều kiện

kinh tế, lịch sử, vì lẽ đó mà văn hóa Trung quốc chỉ có thể xăm lăng trên khắp lảnh

thổ Việt Nam, nhưng không thể nào thôn tính được bản sắc dân tộc ta vào bản sắc

dân tộc Trung quốc.

13

Tất cả những điều kiện thuận lợi đó đã kết tinh lại thành một tinh thần chống

đối bằng một lối thơ bình dân do chính họ sáng tác với lòng tin tưởng nhiệt thành.

Màu sắc của phong dao tục ngữ là màu sắc của dân tộc. Tìm hiểu thấu đáo

nền văn học bình dân là chúng ta đã tìm đến cái cội rễ, cái linh hồn người Việt

Nam xưa. Giá trị của nó chúng ta đã thừa hiểu, văn chương của nó chúng ta cũng

từng biết, kho tàng này không những chỉ dành riêng cho người Việt Nam thưởng

thức, mà phải giới thiệu, phải quảng bá rộng rải cho người ngoại quốc khi họ muốn

tìm hiểu nguồn gốc dân tộc Việt.

Trải qua mọi biến cố của lịch sử, trước thời kỳ lập quốc, đang thời kỳ kiến

quốc, sau thời kỳ độc lập, ca dao vẫn giữ vững địa vị trong kho tàng văn học bình

dân, đó là những vần thơ đẹp khộng kém bộ kinh thi Trung quốc, đó là những câu

phong dao mà dân chúng Việt Nam rất ưa thích, bởi vì linh hồn họ, trí não ho, sinh

hoạt của họ đều ghi lại trong phong dao và tục ngữ. Họ hòa lòng mình vào trong vũ

trụ bao la, họ dễ dàng sáng tác một cách bộc trực. Thiên nhiên là mối liên quan mật

thiết trong đời sống tình cảm và kinh tế của họ. Họ nghỉ rối họ nói theo sự thu hút

của thiên nhiên, cho nên một câu hò, một lời ca tuy ngắn mà đầy đủ ý nghĩa, có

hiệu lực quyến rũ lòng người mau chóng. Xem đó chúng ta thấy rằng vai trò phong

dao tục ngữ có một địa vị khả quan trong nền văn học quốc ngũ nước ta.

Sau đây tôi xin định nghĩa danh từ và mạn phép trình bày một vài nhận xét.

2.- Định nghĩa.

Ca dao chia thành nhiều loại, gồm có phong dao, tục dao và đồng dao.

Ca dao là danh từ kép ở chữ Hán mà ra, ca có nghĩa là bài hát như ca xướng,

dao là câu hát ngắn không thành chương, không thành khúc. Như vậy ca dao là bài

hát ngắn không có chương khúc rỏ ràng, cảm hứng ra thế nào thì nói ra thế ấy và

lưu hành truyền khẩu trong dân gian.

Phong dao là bài hát ngắn tả cái phong tục tập quán của một vùng, một địa

phương, một dân tộc.

Tục dao là bài hát ngắn tả cái thói quen, cũng có nghĩa là tục trái với thanh,

thường những bài hát truyền khẩu của người bình dân giới trí thức cho là tục không

có chi đáng cho là thanh cao cả.

Đồng dao là bài hát ngắn ru em hoặc những bài hát dành riêng cho trẻ em.

14

3.- Kỷ thuật ghép chữ.

Thường thì kỷ thuật ghép chữ trong ca dao bằng thể thượng lục hạ bát, nghĩa

là câu trên sáu chữ, câu dưới tám chữ, chữ thứ sáu của câu dưới vần với chữ thứ

sáu của câu trên.

Trước khi ca dao biến thành thể lục bát hoàn toàn đã trải qua nhiều thời kỳ

chuyễn dịch trong kỷ thuật ghép chữ. Trước thì hơi giống như câu vè bốn chữ, sau

lại như thể thơ mới, rồi vần điệu hình như muốn thoát ra thể nói lối. Thử lấy ví dụ

bài hát này :

- Lạy trời mưa xuống

Lấy nước tôi uống

Lấy ruộng tôi cày

Cho đầy bát cơm.

- Nhay nháy đàng đông

Vừa trông vừa chạy.

Những chữ có gạch lằn dưới là những chữ đồng vận và đồng thanh với nhau.

Thể thơ này bốn chữ mà chúng ta quen gọi là thể vè. Ta hãy coi đây như là thủy tổ

thoát thai ra ca dao sau này vậy.

- Phú quí đa nhơn hội

Bần cùng thân thích ly

Bởi anh nghèo nên chịu chữ ngu si

Phải chi anh có của huống gì nơi thương.

Một câu nói xuôi mà khéo ngắt đoạn, thêm vào đó câu nói như có nhạc điệu,

có âm vận thì sẽ biến thành ra câu thơ. Khi mà những bài vè tương tợ như thế được

sinh ra và nảy nở đều đặn, dân gian mới nghĩ cách thêm chữ vào trong câu hát ấy

cho nó ngân dài nhạc điệu hơn, thế là những vần thơ lục bát dựa theo thể vè được

ra đời : (lưu ý chữ thứ tư câu dưới vần với chữ thứ sáu câu trên).

- Làm trai không đáng nên trai

Vót đủa cho dài ăn vụng cơm con.

- Đồn rằng quan tướng có danh

Cởi ngựa một mình chẳng phải vịnh ai.

15

- Con trai chưa vợ đã xong

Con gái chưa chồng buồn lắm em ơi.

- Cô kia má đỏ hồng hồng

Cô chưa có chồng còn đợi chờ ai.

Lâu dần rồi cũng hoàn thiện những câu như vầy :

- Chuồn chuồn bay thấp thì mưa

Bay cao thì nắng bay vừa thì râm.

- Ở xa không biết nên lầm

Bây giờ rỏ lại vàng cầm cũng buông.

- Nước sông lửng đửng lờ đờ

Thương thì nói vậy đừng chờ uổng công.

- Người trồng cây hạnh người chơi

Ta trồng cây đức để đời về sau.

- Gió đưa cây cải về trời

Rau răm ở lại chịu lời đắng cay.

Những câu hát này đã cho chúng ta thấy thể thơ trên sáu dưới tám rỏ ràng,

chứng tỏ sự cố gắng không ngừng để phát triễn nguồn thơ ca truyền khẩu bình dân

trong đại chúng. Từ một bài thơ mười sáu chữ trong bốn câu , bây giờ chỉ hai câu

có mười bốn chữ, nội dung ý từ không thay đổi, lại ngắn gọn hơn, thanh điệu dễ

nghe hơn. Tuy vần điệu và âm nhạc của thơ chưa làm chúng ta thỏa mãn lắm,

nhưng chúng ta cảm thấy sung sướng khi nhìn những bước đi chập chửng của vườn

thơ dân tộc lúc mới khai sinh. Sự sung sướng làm rung cảm tâm hồn cũng như sự

sung sướng của hai kẻ bắt đầu làm cha làm mẹ, nhìn đưa con đầu lòng kháu khỉnh

tập đứng chựng và đón nhận những lời nói đầu đời của đứa bé, thật tế nhị và ăn sâu

vào quả tim như muốn làm vở tung lồng ngực khi đưa bé thỏ thẻ gọi

“Paa…Paa…Maa…Maa…” ngọt ngào. Dù rằng giọng phát âm của đưa bé còn líu

lưỡi, ngượng nghịu, nhưng hai kẻ đó nghe chừng như sắp bừng lên một trời hạnh

phúc ấm cúng lạ lùng. Đặt cái ví dụ trên đây vào trường hợp của người xưa thì hỏi

sao lòng họ không lâng lâng một triều vui cởi mở. Dù thanh âm chưa suông điệu,

diễn đề còn lúng túng, rồi đây chúng ta sẽ thấy họ mượn những phương tiện ban

đầu ấy để làm một bàn đạp đạt tới một cứu cánh toàn diện, xây dựng một tinh thần

chống đối sau này. Thể thơ lục bát bắt đầu khai triễn từ đó.

16

Người ta vẫn chưa hiểu thế nào là bài ca truyền khẩu đúng với tính cách bình

dân của nó. Cái thể thơ ấy bổng thình lình chuyễn đổi sang nhiều hình thức phức

tạp khác, tuy âm điệu có xu hướng tiến lên thể lục bát, nhưng cũng không tránh

khỏi một số chữ thừa xếp trong câu chẳng có gì là thứ tự cả :

- Nhà máy Vĩnh Long chạy những trấu càng

Thân anh làm mướn bịt răng vàng mà chi

Em đừng nói vậy ngu si

Bịt chơi cho biết để họ khi bò rừng.

- Con chim khôn mắc phải lưới hồng

Cô kia là gái muộn chồng mà sớm con

Cô đừng khoe cô đẹp mấy cô dòn

Sao cô chẳng chịu phấn son bôi nhờn.

Trạng thái của chất thơ càng lúc càng bông lung, không có một quy tắc niêm

luật, đọc lên nghe như câu văn xuôi được phân đoạn bởi dấu phết :

- Anh ơi !

Đừng rơi nước mắt ớt

Đừng rớt nước mắt gừng

Nhân duyên ông trời định

Nửa chừng mà thôi.

- Mưa đàng đông vừa trông vừa chạy

Mưa đàng tây vừa làm vừa chơi.

Hình thức ghép chữ trong các bài ca dân gian trên vẫn chưa công nhận là

đúng, nói một cách khác chưa có âm điệu gì làm cho dân gian mê thích. Người ta

muốn giữ lại, không để cho hình thức thô thiển này có cơ hội bành trướng thêm

nữa, nên vì đó vần điệu càng gượng gạo, bị gò ép quá, âm nhạc càng trở thành

sống sượng.

- Đèn nào cao bằng đèn Châu Đốc

Dốc nào thấp bằng dốc Nam Vang

Một tiếng anh than

Hai hàng lụy nhỏ

Có chút mẹ già

Biết bỏ cho ai.

17

- Sơm mai chạy ra mất cái cuốc

Trưa lại mất cái nồi

Chiều lại mất ống bình vôi

Dậm chân ba tiếng kêu trời

Vợ con không có coi ngoài mất trong.

- Đêm nằm vò võ

Một xó giường không

Trời ơi, có cực hay không?

Người năm bảy vợ, người không vợ nào!

Đọc những bài hát ấy, hẳn chúng ta đang chứng kiến một nổ lực tiến đến thể

lục bát. Người bình dân rất có công chỉnh lại nền thơ ca truyền khẩu trong giai

đoạn này, giai đoạn mà hầu hết thơ ca đã và đang xuất hiện mãnh liệt vào đời sống

đại chúng một ý thức nghiêng về bản ngã và vận mệnh thật phong phú. Họ cố gắng

diễn đạt tư tưởng của họ vào trong những vần điệu tỉ hoặc hứng, ngắn gọn và thông

dụng ấy. Sự nổ lực chơn thành của họ đã đem lại thành công toàn hảo, từ hình thức

lẫn nội dung đều biểu hiện rỏ ràng ý chí của người bình dân. Ta nghe thấy được

tiếng lòng của họ qua những vần điệu trữ tình :

- Sông Thương nước chảy đôi dòng

Trai quên vợ, gái quên chồng thì lên.

- Ghe anh trở mũi trảng lườn

Ở trên Gia Định xuống vườn thăm em.

- Rũ nhau xuống bể mò cua

Đem về nấu quả mơ chua trên rừng

Em ơi chua ngọt đã từng

Non xanh nước bạc ta đừng quên nhau.

Trở lại hình thức kỷ thuật ghép chữ. Như tôi đã nêu lên các giai đoạn biến

chuyễn về số chữ lúc thêm lúc bớt trong ca dao, chúng ta đều đồng ý rằng, sở dĩ

lúc mới thoát thai câu hát có đặc tính hồn nhiên là vì ý thức của dân gian chưa suy

xa hiểu rộng, một cảm hứng tự nhiên được phát ra bằng lời nhưng không ghi ra

bằng văn tự (có chữ Hán Nôm chứ chưa có chữ Việt ngữ). Vì không có văn tự để

ghi lời nói của mình vào trong đó, nên hình thức của bài hát dễ bị sai suyển. Tôi ví

dụ, khởi đầu khi họ phát âm ra câu nói :

18

- Gì là thương, gì là nhớ

Ai chưa vợ, ai chưa chồng

Lại đây trò chuyện cho mát lòng người ta.

Rồi sau đó bài hát được chỉnh lại :

- Gì là hương, gì là gió

Anh chưa vợ, em chưa chồng

Gặp đây chắc hẳn tơ hồng trời se.

Rồi sau đó nữa, khi bài hát được ghi thành văn tự, người ta lại sửa đi sửa lại

nhiều lần chính vì nguyên do đó mà chất thơ bị phóng túng, chữ ghép trong câu

chỗ thì thiếu chỗ thì thừa. Người ta không giữ được thể thơ như mới phát xuất ban

đầu nên dần dần biến thành ra thể nói, như một câu văn xuôi ngắt đoạn gảy gọn,

không khác gì thể thơ mới ngày nay vậy. Một lần nữa chúng ta phải công nhận sự

thành tâm cải tổ thể thơ cho hợp với ý thức quần chúng của mọi người trong giai

đoạn phục hưng này.

Dựa vào các biến hóa vần điệu trong ca dao, chúng ta thử đặt ra một bảng

thứ tự xuất hiện các thể thơ truyền khẩu đại cương như sau đây : (Kinh Thi Việt

Nam, tái bản 1950, trang 220 của Trương Tửu)

a) Tất cả những bài phong dao nào chưa phải là lục bát, vần điệu còn rộng

rải, tự do thì đều xuất hiện vào đầu lịch sử của dân tộc ta. (Khoản đầu

lịch sử của dân tộc ta tức là về đời Hồng Bàng (2897-258 trước tây lịch),

tục gọi là Văn Lang. Sau đời Hồng Bàng nước ta còn thay đổi nhiều quốc

hiệu khác như đời Thục An Dương Vương, gọi là Âu Lạc (257-207 trước

tây lịch).

b) Những bài nào tuy vần điệu còn hổn độn mà hình tượng thô thiển tiến lên

thể lục bát thì đều xuất hiện trong thời kỳ bắc thuộc, thời kỳ kết tinh ý

thức dân tộc. (Thời kỳ bắc thuộc (207 trước T/l -939), nói là thời kỳ kết

tinh ý thức dân tộc, nhưng theo tôi hiểu tất cả sự kết tinh ấy đều tiêm

nhiễm rất nhiều nền văn minh của Hán tộc, vì vậy không thoát ra cái

vòng bị lệ thuộc. Chính trong thời kỳ này ca dao truyền khẩu nổi lên tinh

thần chống đối mảnh liệt nhất).

19

c) Những bài nào theo thể lục bát hoàn chỉnh thì đều xuất hiện trong thời kỳ

độc lập của dân tộc (Thời kỳ tự chủ kể từ đời nhà Ngô (939) đến cuối đời

nhà Lê (1788).

Với những bằng chứng tổng quát của Trương Tửu Chắc chắn chưa ai công

nhận là đúng. Theo tôi nghĩ có thể người bình dân đã tìm ra niêm luật của

thể thơ lục bát rồi, người ta đua nhau truyền khẩu thể hát này trong dân gian,

nhưng đôi khi họ cũng thích làm theo cách nói lối, không quy tắc, không luật

định. Biết chừng đâu họ thích lập đi lập lại với một ý thức có chủ đích. Bởi

những bài hát ấy dù bị loại ra khỏi vòng, nhưng nếu chúng ta chịu khó suy

gẫm kỷ lại thì những bài hát ấy vẫn có cái duyên của nó trong cái thô thiển,

nghèn nghẹn trong cái tự do, phóng khoáng, đọc đi đọc lại vẫn thấy lý thú,

mới mẻ :

- Mâm đồng chùi sáng

Để dưới ván thấy hình

Cháo đậu xanh kia

Đường cát nọ

Nhớ mình quên ăn.

- Rau răm đất cứng

Dễ bứng khó trồng

Anh thương em từ thuở mẹ bồng trên tay.

Lẽ dĩ nhiên, đây không phải là sự sắp đặt vô ý, đọc lên ta nghe rỏ âm điệu

bình trắc của chất thơ, âm điệu nhạc trong thơ. Vậy thì, thời kỳ xuất phát ca dao

truyền khẩu trong đại chúng căn cứ vào ngôn ngữ và sự tổ chức hình thành xã hội

của người xưa mà đoán thì hãy dựa vào hai lý lẽ này : Ngôn ngữ và tâm lý của đại

đa số quần chúng. Lịch sử và sự phát triễn kinh tế.

Ở đây ta hãy nghiên cứu về lịch sử và sự phát triễn kinh tế. Dựa vào nội

dung bài ca truyền khẩu của người bình dân thì ta sẽ biết được ca dao sinh ra ở thời

kỳ nào. Ví dụ :

- Trời xuôi có trận mưa giông

Khiến con chim én vào trong đền vàng.

Câu hát này là ý nói vua Tự Đức trong lúc du thuyền chơi phá Tam Giang,

xảy gặp mưa to gió lớn nên khiến quân hầu cho thuyền rồng vào tạm ghé bến Vân

Trình, chợt vua ngó thấy trên bờ có một người thiếu nữ đẹp kiều diễm, thoáng

trông qua nhà vua đem lòng cảm mến nên truyền tuyển vào cung cho làm hầu

thiếp. Người thiếu nữ có tên là Yến, bất ngờ được tôn lên làm bậc Học phi, nghiễm

20

nhiên làm mẫu nghi thiên hạ, dân chúng nhớ câu chuyện ấy mới đặt ra câu ca dao

“Khiến con chim én vào trong đền vàng”

- Cha chài, mẹ lưới bên sông

Đứa con thi đậu làm ông trên bờ.

Đó là câu truyền khẩu của dân chài làng Quảng tế, huyện Hương trà, tỉnh

Thuận hóa (Thừa thiên) đặt ra để nhắc sự tích ông Huỳnh hửu Thường, con một

ngư phủ mà biết chăm lo việc học hành, sau thi đổ cử nhân rồi đổ luôn hoàng giáp,

làm quan đến Thượng thư. Vua Tự Đức rất mến tài ông, nhân thấy làng ông không

có đất đai chi cả, bèn hạ chỉ cắt ruộng đất giao cho làng Quảng tế để cho dân trở về

cư ngụ, trồng tỉa và xây cất đền chùa.

Thời Gia Long có câu hò đối đáp :

- Nghe anh làu thông lịch sử

Em xin hỏi thử đất nam trung

Hỏi ai Gia định tam hùng ?

Mà ai trọn nghĩa thủy chung một lòng ?

- Ông Tánh, ông Nhân, ông Tiếp

Ba ông hết sức phò nước một lòng

Nổi danh Gia định tam hùng

Trọng nghĩa thủy chung có ông Võ Tánh

Tài cao sức mạnh trọn nghĩa quyên sinh

Bước lên lầu Bát Giác thiêu mình như không.

Tam hùng đó là Đỗ thành Nhân (1781), ông Châu văn Tiếp (1784) va ông

Võ Tánh (1801), ba ông đã lập nhiều công lao lúc Nguyễn Vương còn yếu thế. Sau

vì thấy không giải vây được thành Bình định trước thế lực dũng mãnh của quân

Tây sơn do tướng Trần quang Diệu công thành, nên Võ Tánh sai quân lấy cỏ khô

chất đầy dưới lầu Bát Giác cho đánh lửa lên rồi thiêu mình mà thác. Về sau dân

chúng còn truyền tụng câu này nữa :

- Trông lên hòn tháp Cánh tiên

Cảm thương quan Hậu thủ thiềng ba năm.

Quan Hậu chính là hậu tướng quân Tả tiền dinh chưởng cơ chỉ phò mã Võ

Tánh, thủ thiềng là giữ thành, vì mộ của ông xây ở gần tháp Cánh tiên để truy ân

công trạng của Người.

21

- Chiều chiều én liệng truông mây

Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.

Ám chỉ quận he Nguyễn hửu Cầu.

- Đồ bàn trống đã sang canh

Nhất vương nhị đế lừng danh một thời.

Nói về cuộc chiến thảm khốc xóa sổ triều đại Chiêm thành dưới thời vua Lê

thánh Tôn tại thành Đồ bàn.

- Lạy trời mau nổi gió nồm

Cho thuyền chúa Nguyễn thuận buồm chạy ra.

Câu hát trên cũng phát sinh vào thời vua Gia Long, cuối nhà Tây sơn mà dân

chúng xứ Nghệ an thường hay hát, vì không chịu được chánh sách hà khắc của

Nguyễn quang Toản nên mong vua Gia Long ra cứu vớt khỏi ách lầm than.

- Tháng chín có lệnh vua ra

Cấm quần không đáy người ta hãi hùng

Có quần ra quán bán hàng

Không quần ra đứng đầu làng trông quan.

Theo Quốc Sử Di Biên vào thời vua Minh Mạng thứ 9 (1828) có một văn

bản liên quan đến việc bắt phụ nữ phải bỏ váy mặc quần, văn bản được ban ra vào

tháng 9, cho nên dân gian mới truyền khẩu bằng câu ca dao “Tháng chín có lệnh

vua ra”, chưa may kịp quần, phụ nữ đi chợ phải mượn quần chồng, bởi vậy có nơi

câu ca dao truyền khẩu viết :

- Tháng chín có lệnh vua ra

Cấm quần không đáy người ta hãi hùng

Không đi thì chợ không đông

Mà đi thì mượn quần chồng sao đang.

Cũng vào thời vua Minh Mạng thứ 14 (1833), giặc cỏ Nùng văn Vân nổi lên

đánh phá Cao bằng, Lạng sơn kéo dài trên hai năm, vua sai Tổng đốc Hải an là

Nguyễn công Trứ đem quân dẹp loạn, thời ấy có câu ca dao truyền khẩu :

- Cái cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non

22

Nàng về nuôi cái cùng con

Để anh đi trẩy nước non Cao bằng.

Những câu nói về lịch sử :

- Tây sang rồi tây lại về

Giặc đến Bồ đề rồi giắc lại tan.

Tây là nói về quân Tây Sơn của Nguyễn Huệ, câu hát này ở cuối đời Vĩnh

Hưng vào đầu vua Chiêu Thống, ám chỉ anh em nhà Tây sơn kéo binh ra Thăng

long rồi bổng dưng quay trở về. Câu dưới nói về Tôn sĩ Nghị đem binh đóng ở bải

Bồ đề thì bị quân của Nguyễn Huệ đánh vở tan cấm đầu chạy thụt mạng.

- Tíêc thay cây quế giữa rừng

Để cho thằng Mán thằng Mườn nó leo.

Điển tích nói về công chúa Huyền Trân bị ép gã cho vua chàm Chế Mân.

- Một nhà sinh được ba vua

Vua còn vua mất vua thua chạy dài.

Một nhà sinh được ba vua là chỉ nhà Kiến thái Vương, vua còn là Đồng

Khánh, vua mất là Kiến Phúc, vua thua chạy dài là Hàm Nghi.

- Chu tri rành rành

Cái đanh nổ lửa

Con ngựa đứt cương

Ba vương tập đế

Cấp kế đi tìm

Hú tim òa ập.

Ý nói đến quân đội Pháp bắn phá vào cửa biển Đà Nẳng, đang lúc chiến

tranh thì bổng dưng vua Tự Đức băng hà (19-7-1883), không có người cai trị cho

nên triều đình sinh ra rối ben (con ngựa đứt cương). Kẻ nịnh thần nổi loạn, giết

chết những người trung trực với tiên vương.

Vua Dục Đức mất (6-10-1883), vua Hiệp Hòa kế tiếp mất theo(29-11-1883),

triều đình tấn phong Kiến Phúc lên nối ngôi, nhưng Kiến Phúc cũng thọ bệnh mà

chết (31-7-1884). Ba vua nối tiếp nhau chết nên mới có câu Ba vương tập đế.

Quyền hành lúc bấy giờ đều ở trong tay hai quan đại triều Tôn thất Thuyết và

23

Nguyễn văn Tường, hai ông này bèn lập Ưng Lịch, mươi hai tuổi, là em ruột của

vua Kiến Phúc lên ngai vàng, vua lấy niên hiệu là Hàm Nghi, việc nội trị đều do

hai ông Thuyết và Tường quyết định.

Bên ngoài cung đình thì quân Pháp dấy loạn, tướng De Courcy đem quân

bao vây thành Huế, kêu gọi vua Hàm Nghi phải thoái vị và buộc hai ông Tôn thất

Thuyết và Nguyễn văn Tường đến hầu, nhưng hai ông này quyết một trận mất còn

với quân đội Pháp vào đêm 4-7-1885, cuối cùng bị thua trận, quân Pháp khống chế

phải đưa vua Hàm Nghi trốn chạy vào Quảng Trị.

Thời kỳ này nổi lên phong trào cần vương dưới quyền lảnh đạo của vua

Hàm Nghi. Quân Pháp tiếp tục tấn công thành Mang Cá, một mặt cho người đi

lùng bắt vua Hàm Nghi, nên mới có câu Cấp kế đi tìm.

Sau những ngày bôn ba đào tẩu, tất cả vua quan binh lính đều mệt mỏi, thừa

dịp lúc vua Hàm Nghi đang an giấc thì có tên phản phúc Trương quang Ngọc đồng

lỏa với Nguyễn định Tình giết chết Tôn thất Thiệp (em Tôn thất Thuyết) và bắt vua

Hàm Nghi vào đêm 2-11-1888 đem nộp cho quân Pháp.(câu chót Hú tim òa ập)

- Trai Cầu Vồng, Yên Thế

Gái Nội Duệ, Cầu Lim.

Hai câu trên khen tụng trai thanh gái lịch ở tỉnh Bắc giang, nơi đó có cuộc

trường kỳ kháng chiến của nghĩa quân Yên Thế trong suốt ba mươi năm gian khổ

chống giặc Pháp.

Đó là về điều kiện lịch sử, còn về kinh tế ta nghe những câu hát nào mà có

nói đến danh từ của xứ ấy thì ta biết rằng câu ca dao sinh ra ở vùng dân bổn xứ đó,

thời kỳ đó. Sau đây nhiều câu ca dao phong phú về xứ Đồng tháp :

- Đồng tháp mười cò bay thẳng cánh

Nước tháp mười lấp lánh cá tôm.

- Ngó lên trời thấy căp chim đang đá

Ngó dưới nước thấp cặp cá đang đua

Chúng ta quyết chí cày bừa

Cả vùng đồng tháp đã mở mùa tái canh.

- Anh đi nước ngược, nước xuôi

Có về Đồng Tháp theo tôi thì về.

24

- Ai ơi! Về tới Tháp Mười,

Cá tôm sẵn bắt, lúa trời sắn ăn.

- Muốn ăn bông súng mắm kho

Thì về Đồng Tháp ăn cho đã thèm.

- Cần chi cá lóc, cá trê,

Thịt chuột, thịt rắn nhậu mê hơn nhiều.

- Xinh tươi con gái Tháp Mười,

Tay ôm bó lúa, miệng cười như hoa.

- Điên điển mà đem muối chua,

Ăn cặp cá nướng đến vua cũng thèm!

- Gió đưa gió đẩy về rẫy ăn còng

Về bưng ăn cá về đồng ăn cua

Bắt cua làm mắm cho chua

Gửi về quê nội khỏi mua tốn tiền!

- Xoài nào ngon bằng xoài Cao Lãnh

Vú sữa nào ngon bằng vú sữa Cần Thơ.

- Cửu long nước chảy đôi dòng

Sông Tiền, sông Hậu tưới đồng ruộng xanh.

- Em về Đồng tháp cùng anh

Mỹ an, Mộc hóa tái canh đất màu.

- Con sông Tiền liền con sông Hậu

Hai sông gom lại thành nước cửu long.

Dù cho nước đục hay trong

Xin đừng chia rẻ đau lòng chúng con.

Đồng tháp mười thời mới khai hoang có những tính chất đặc biệt khác như:

- Chèo ghe sợ sấu cắn chưn

Xuống bưng sợ đỉa, lên rừng sợ ma.

25

- Trời xanh kinh đỏ đất xanh

Đỉa bu, muổi cắn làm anh nhớ nàng.

- Ai vô Đồng Tháp em thương

Nước phèn, kinh cạn vấn vương tháng ngày.

- Muỗi kêu như sáo thổi,

- Đỉa lội tợ bánh canh,

- Cỏ mọc thành tinh,

- Rắn đồng biết gáy.

Có một câu chuyện về Đồng tháp mười thời mới khai hoang :

Bưng sấu hì.

Ngày xưa, lúc Đồng Tháp Mười còn hoang vu, có một gia đình nông dân

đến lập nghiệp. Họ cất chòi ở bìa rừng tràm, chồng phá rừng tràm khai hoang làm

ruộng, vợ chăn nuôi heo gà, lo cơm nước… như mọi người khai hoang lúc bấy giờ.

Hai vợ chồng có thằng con trai được 10 tuổi. Hàng ngày nó thường vào rừng bẫy

chim, bắt cá, ăn ong…

Năm nọ, đã qua tháng năm âm lịch mà trời vẫn chưa đổ mưa, nước trong

bưng, đìa, bàu… đều khô kiệt. Như mọi ngày, thằng nhỏ sáng quảy gùi đi lấy mật,

đến trưa hoặc xế chiều mới về. Nhưng một hôm, đến tối mịt mà nó vẫn chưa thấy

về. Hai vợ chồng trông đứng, trông ngồi và vô cùng lo sợ điều không may xảy ra,

nhưng không ai dám nói ra.

Đêm đến, cả hai đều không ngủ, ra sân ngóng về phía rừng mong con.

Người chồng dùng tay làm loa hú gọi con. Hú xong, họ lắng tai nghe; mong chờ có

tiếng đáp lại. Hú chừng vài hiệp, họ nghe văng vẳng, mơ hồ dường như có tiếng hì

đáp lại. Người chồng hú tiếp, rồi lắng nghe. Lần này họ nghe rõ ràng có tiếng hì

vẳng lên nho nhỏ từ xa. Họ phân vân, không biết có phải tiếng con mình trả lời hay

không. Người chồng không hú nữa, nhưng vẫn nghe tiếng hì. Hai vợ chồng vừa

ngạc nhiên vừa mừng, không biết làm gì hơn là đánh mõ kêu cứu.

Hàng xóm chạy đến, người mác vót, người chĩa ba, kẻ cầm đuốc, chạy vào

rừng hướng về phía phát ra tiếng hì. Một lúc khá lâu, sau khi vượt qua khỏi cụm

rừng tràm rậm rạp, một cái hà lãng thật lớn hiện ra trước mặt mọi người. Chính từ

nơi đó phát ra tiếng hì. Dưới ánh đuốc chập chờn, hà lãng loang loáng nước, hiện

ra những khúc tràm lớn đang ngo ngoe phì phò thở.

26

Đến sáng thiệt mặt, thì ra đây là cái bưng giữa cụm rừng tràm dày ít người lui tới,

nay nước đã kiệt, bùn đặc quánh lại, cá sấu tụ về và bị kẹt lại đây. Tiếng hì chính là

tiếng thở của chúng.

Họ tìm thấy cái gùi mật ong bên cạnh một gốc cây, như vậy là thằng nhỏ rớt

xuống hà lãng bị cá sấu ăn thịt rồi! Người vợ gào lên thảm thiết, người chồng im

lặng, nước mắt chảy quanh.

Sau một hồi trấn tĩnh, người chồng hướng dẫn hàng xóm dùng xuổng đào

một cái rãnh nhỏ ngược với hướng gió, rồi vào rừng tìm cây mốp xác đốt lên. Khói

cây mốp làm lũ cá sấu cay mắt, sặc sụa tìm đường bò lung tung, nhưng không sao

thoát ra khỏi hà lãng, vì chung quanh không có nước. Để tránh cay mắt và không bị

sặc, chúng bò lên hướng ngược gió và như vậy là từng con lần lượt nối đuôi nhau

bò vào cái rãnh vừa đào. Những người hàng xóm cứ việc đè bắt từng con, lấy mây

rừng xỏ mũi như xỏ vàm trâu và dùng mác vót cắt rút gân đuôi, nên chúng không

còn quẫy đạp làm gì được nữa. Đến gần trưa, đàn sấu bị bắt sạch và xỏ mũi dẫn về

xóm. Từ đó, cái bưng này có tên là Bưng Sấu Hì.

Lan Quyên (tổng hợp)

Một câu hát ở Bạc liêu :

- Bạc liêu nước chảy lờ đờ

Dười sông cá chốt, trên bờ Triều châu.

Câu hát ở xứ dừa Bến tre :

- Bến Tre nước ngọt lắm dừa

Ruộng vườn màu mỡ biển thừa cá tôm

Sầu Riêng, măng cụt Cái Mơn

Nghêu sò Cồn Lọi, thuốc ngon Mỏ Cày.

- Bến Tre giầu mía Mỏ Cày

Giầu nghêu Thanh Phú, giầu xoài Cái Mơn

Bến Tre biển cá sông tôm

Ba Tri muối mặn, Giồng Trôm lúa vàng.

- Kẹo Mỏ Cày vừa thanh vừa béo,

Gái Mỏ Cày vừa khéo, vừa ngoan.

Những câu hát về Biên hòa :

27

- Ăn bưởi thì hãy đến đây,

Vào mùa bưởi chín vàng cây trĩu cành

Ngọt hơn quýt mật, cam sành

Biên Hoà có bưởi trứ danh tiếng đồn.

- Biên hòa bưởi chẳng đắng the

Ăn vào ngọt lịm như chè đậu xanh.

- Sầu riêng măng cụt chôm chôm

Xoài ngon mít ngọt chuối thơm bạt ngàn.

Những câu hát về Cần thơ :

- Xoài nào ngon bằng xoài Cao Lãnh

Vú sữa nào ngon bằng vú sữa Cần Thơ.

- Cần Thơ có bến Ninh Kiều

Có dòng sông đẹp với nhiều giai nhân.

- Cần Thơ gạo trắng nước trong

Ai đi đến đó lòng không muốn về.

- Cần Thơ là tỉnh Cao Lãnh là quê

Anh đi lục tỉnh bốn bề,

Mải lo buôn bán không về thăm em.

- Đất Châu Thành anh ở

Xứ Cần Thơ nọ em về

Bấy lâu sông cận biển kề

Phân tay mai trúc dầm dề hột châu.

Những câu hát về Gia định Đồng nai :

- Nhà bè nước chảy chia hai

Ai về Gia định, Đồng nai thì về.

- Đèn nào cao bằng đèn Thủ Ngữ

Gió nào dữ bằng gió Ðồng Nai.

Những câu ở miền bắc :

28

- Ai lên làng Quỳnh hái chè

Hái dăm ba lá xuống khe ta ngồi.

Làng Quỳnh thuộc huyện Lục nam, tỉnh Bắc giang không những chỉ có chè

mà còn có cả gạo trắng, cá tươi nữa :

- Muốn ăn cơm trắng cá rô

Thì lên làng Quỳnh quấy bồ cho anh.

Làng Bát tràng thuộc huyện Gia Lâm, tỉnh Bắc ninh, nổi tiếng có gạch nung

và đồ gốm :

- Hôm qua anh đến chơi nhà

Thấy mẹ nằm vỏng thấy cha nằm giường

Thấy em nằm đất anh thương

Anh về mua gạch bát tràng anh xây.

Hoặc là :

- Trên trời có đám mây xanh

Chính giữa mây trắng chung quanh mây vàng

Ước gì anh lấy được nàng

Để anh mua gạch bát tràng về xây

Xây dọc rồi lại xây ngang

Xây hồ bán nguyện cho nàng rửa chân.

Làng Lạc Thổ có nghề làm vàng mã và nuôi gà, chim, bồ câu :

- Mến yêu lạc thổ thì về

Làng em làm mã có nghề chăn nuôi

Đất vui nhiều lợi thảnh thơi

Gà chăn chim thả chờ thời mỗi niên.

- Đồng đăng có phố Kỳ lừa

Có nàng Tô thị, có chùa Tam thanh.

- Sâu nhất là sông Bạch đằng

Ba lần giặc đến, ba lần giặc tan.

- Cao nhất là núi Ba vì

Thứ ba Tam đảo thứ nhì độc tôn.

29

- Yên thế lắm núi nhiều rừng

Vô vàn tre gổ anh đừng có quên

Anh về rồi anh lại lên

Tiền rừng bạc bể ai quên chốn này.

- Ai về đến huyện Đông anh

Ghé xem phong cảnh loa thành Thục vương

Cổ loa hình ốc khác thường

Trải qua năm tháng nẽo đường còn đây.

- Đường lên xứ Lạng bao xa

Cách một trái núi với ba quảng đồng

Ai ơi đứng lại mà trông

Kìa núi Thành lạng kìa sông Tam cờ.

Những câu ở miền trung :

- Đông ba, Gia hội hai cầu

Ngó lên Diệu đế bốn lầu hai chuông.

- Bình định có núi Vọng phu

Có đầm Thị nại có cù lao xanh

Em về Bình định cùng anh

Được ăn bí đỏ nấu canh nước dừa.

- Quảng nam có núi Ngũ hành

Có sông chợ củi có thành Đồng dương.

- Ai về Tuy phước ăn nem

Ghé qua Hưng thạnh mà xem tháp chàm.

- Ai về Bình Định mà coi

Con gái Bình định cầm roi đi quyền.

- Gò bồi có nước mắm cơm

Ai đi cũng nhớ cá tôm Gò bồi.

- Em về dưới chợ Kỳ sơn

Mua tôm mua cá đền ơn mẹ già.

30

- Mảng vui Hương thủy Ngự bình

Ai vô Bình định với mình thì vô

Chẳng sang chẳng lịch bằng đất kinh đô

Nhưng Bình định không đồng khô cỏ cháy

Ba dòng sông chảy, bảy dải non cao

Biển đông sóng vỗ dạt dào

Tháp xưa làm bút ghi tiếng anh hào vào mây xanh.

- Núi Ngự bình trước tròn sau méo

Sông An cựu nắng đụt mưa trong

Em đây vốn thật chưa chồng

Núi cao sông rộng biết gởi lòng cùng ai.

- Anh về Huế, cắt rễ tai bèo

Gởi vô em bán, đỡ nghèo đôi năm.

- Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm

Rượu hồng đào chưa nhấm đà say

Bạn về nằm nghĩ gác tay

Hỏi nơi mô ơn trọng nghĩa dày bằng ta.

31

4. Nội dung.

Ca dao là phương tiện dùng để biểu lộ tình cảm, khuyến nông, luân lý, lịch

sử, kinh tế, phát triễn theo tiếng gọi cộng đồng của đa số người bình dân, trong mọi

chiều hướng sinh hoạt hằng ngày của con người, theo sự tiến hóa của thời gian và

không gian. Dân gian đã chấp nhận quy tắc truyền khẩu này, và đã dần dần coi nó

là một thể ca không thể thiếu được trong đời sống con người thuộc về nghề nông.

Ca dao là hồn thơ bất tận của của nhóm thi sĩ dân gian, là kho tàng văn chương in

đậm bản sắc dân tộc Việt Nam. Ca dao sở dĩ phong phú là vì ai cũng nghĩ đó là bài

ca truyền khẩu do chính mình sáng tác, khi mình hát lên thì đó là bài hát của mình,

cho nên mọi người đều gìn giữ không để mai một.

Ca dao phong phú nhứt là loại tình cảm giữa đôi nam nữ, vì công việc hằng

ngày thường gặp gở nhau, quen biết nhau rồi thương nhớ nhau v.v…đặt ra những

bài ca tình ái lãng mạng, gút chiết, sâu sắc. Do đó ca dao in đậm nét truyền cảm

xúc tích, là tiếng nói sôi nổi của lòng, tiếng gọi thiết tha của tâm não, tiếng kêu đả

phá một chế độ thối nát. Ngoài sự biểu lộ tình cảm, tính cách luân lý và bản năng

chống đối, ca dao còn là một sự phát huy tư tưởng.

Sự hạn chế về hình thức càng dể dải bao nhiêu thì về nội dung lại được chú

ý nhiều bấy nhiêu. Mỗi một lời trong ca dao là mội một tư tưởng được trình bày rỏ

ràng và thích ứng. Chúng ta tự hỏi những thi sĩ vô danh của ca dao là những hạng

người nào trong xã hội, mà khi một lời, một chữ của họ phát ra gây một cảm giác

tế nhị và một nhận xét khá tinh vi, trong đó còn ngụ ý nhiều điển tích thích hợp:

- Chổi tiên quét sạch chùa vàng

Sửa sang ông Phật cho nàng đi tu.

Tương truyền rằng con gái vua Minh Mạng là công chúa Huyền Trân nhận

ra cuộc đời là giả tạm sắc không, không sắc vô thường,bèn bỏ nếp sống vương giả

trong cung trốn vua cha vào núi dương hỏa sơn đi tu. (Dương hoả sơn là một trong

ngủ hành sơn nổi tiếng ở Đà nẳng) Thật ra thời bấy giờ trong núi hỏa sơn không có

chùa vàng, chỉ có một cái am và một tượng Phật Thích Ca bằng đất sét nun. Vì nơi

mà công chúa đi tu cho nên dân gian mới dùng đến điển tích “chổi tiên” và “chùa

vàng” cho thích hợp địa vị xã hội của một công chúa.

- Nực cười châu chấu chống xe

Tưởng rằng chấu nát ai dè xe nghiêng.

32

- Ai ơi chớ lấy học trò

Dài lưng tốn vải ăn no lại nằm.

- Ai cho sen muống một bồn

Ai cho chanh khế sánh cùng lựu le.

- Ai nhứt thì tôi thứ nhì

Ai mà hơn nữa tôi thì thứ ba.

Nếu đem ra mà giải thích những từ ngữ châu chấu chống xe thì ta biết châu

chấu là điển ngữ chỉ giống người nhỏ bé, hoặc một nước nhỏ như dân tộc Việt

Nam, còn xe là ám chỉ một nước lớn mạnh hơn nước ta như Hán tộc, Pháp quốc.

Đọc qua hai câu này chúng ta thấy cái tinh thần quật khởi không chịu khuất phục

của tổ tiên chúng ta luôn luôn chiến đấu dành sự sống còn trước hiểm họa bành

trướng của nước mạnh. Nhờ tinh thần dũng cảm ấy mà nước nhỏ không bị tiêu

diệt, trái lại còn đánh lại cho bọn chúng nhiều lúc xấc bấc xang bang. Câu “Tưởng

rằng chấu nát ai dè xe nghiêng” nói lên rằng, xe đã nghiêng ám chỉ một nước ngoại

bang thất trận, chấu không nát nghĩa là dân tộc ta vẫn còn chiến đấu không mệt

mỏi.

Muốn đạt tới ý nguyện toàn hảo lẽ dĩ nhiên họ phải triệt hạ những kẻ ăn

không ngồi rồi, đã “dài lưng” mà còn thêm “tốn vải”. Dân chúng muốn nói đến cái

lớp sĩ phu tối ngày chỉ biết có việc mài dủa bút lông bên nghiên mực. Trong thời

buổi chiến tranh, đất nước loạn lạc, dân chúng cần những vị anh hùng mài kiếm

dưới trăng, đem tài năng ra giúp nước, giải phóng cho toàn dân thoát khỏi gọng

kiềm của quân xăm lượt, tàn bạo với đồng bào ta nên họ mới đả kích bọn sĩ phu

bằng câu “Ai ơi chớ lấy học trò, dài lưng tốn vải ăn no lại nằm”.

Chúng ta còn thấy trong tâm hồn họ một ung nhọt đáng ghét là còn phân

chia giai cấp nhân sinh trong xã hội, câu “Ai cho sen muống một bồn, ai cho chanh

khế sánh cùng lựu le” khiến chúng ta thương hại những kẻ nghèo luôn bị bạc đải.

Những kẻ ăn trên ngồi trước có bao giờ bố thí một chút cơm thừa cá lạt cho những

kẻ bịnh tật nghèo hèn mà còn sai biểu bọn gia nhân xua đuổi thậm tệ.

Tuy nhiên, nghèo mà có chí phấn đấu để vươn lên, để không bị thua thiệt để

cũng có một chút tên tuổi gì đó trong xã hội, thì “Ai nhứt thì tôi thứ nhì, ai mà hơn

nữa tôi thì thứ ba”. Quả là một sự ganh đua minh bạch, có thiện chí, chung qui đều

góp công xây dựng đất nước giàu đẹp.

33

Tâm hồn của họ là tâm hồn chung của tất cả chúng ta, tâm hồn dân tộc. Bởi

vì chúng ta nhìn thấy, chúng ta nghe thấy, chúng ta cảm thấy tất cả đều là sự thật,

nói về tính cách truyền thừa thế hệ trước sau :

- Con vua thì lại làm vua

Con sải ở chùa thì quét lá đa.

Dù là tư tưởng lãng mạng, họ cũng chơn thành phát biểu :

- Thương nhau cởi áo cho nhau

Về nhà mẹ hỏi qua cầu gió bay.

Tư tưởng không bị gò ép, giả tạo, đã vượt hẳn ra vòng khuôn sáo, biết người

biết ta, không e dè, không ngượng nghịu, đi thẳng vào nơi mình muốn giải bày :

- Ruộng ai thì nấy đắp bờ

Duyên ai nấy gặp đừng chờ uổng công.

Hoặc là :

- Bướm bay giữa biển bướm rơi

Thấy em nhỏ tuổi (mà) nhiều nơi anh buồn.

Trình bày một tình cảm, diễn đạt một tư tưởng trong ca dao đã tài tình như

thế mà vẫn không bị mất những cung bậc âm thanh, không thiệt hại vần điệu thể

thơ, trong khi đó màu sắc phụ đã thấy trong ca dao rất dồi dào, rất linh động :

- Trèo lên cái núi Thiên thai

Gặp hai chim phượng ăn xoài trên cây

Đôi ta được gặp nhau đây

Khác gì chim phượng gặp cây ngô đồng.

- Anh ơi đừng bỏ giọng trầm

Đừng ham tiếng ngọt, mà cầm duyên em.

- Anh trông lên trời, ông sao xuống đất

Anh trông xuống đất, con đóm lên trời

Gặp em đây, anh dặn mấy lời

Ba sinh hương lửa, muôn đời chớ quên.

- Anh về thấy cảnh thêm buồn

Nhành mai ủ bột, vách tường nhện giăng.

34

- Bạc lộn thau như vàng lộn trấu

Anh chỉ thương thầm không thấu dạ em.

- Bần che bóng mát, cá thác lác quẫy đục ngầu

Anh hỏi em đã có nơi nào hay chưa?

- Bằng lăng chặt khúc bắt cầu

Đặng anh qua lại giải sầu cho em.

- Bẻ bông sen cắm lọ lục bình

Mùi thơm ai hưởng để cho mình chịu oan.

- Bóng trăng ngã lộn bóng tre

Chàng ơi, thức ngủ dậy nghe thiếp thề

Vườn đào thả lộn vườn lê

Con ong vò hút nhụy, con bướm xê ra ngoài

Chàng ơi, nghĩ lại mà coi

Tâm tình thiếp ở như gương soi không bằng.

- Bước chân xuống ruộng dưa gang

Lòng tưởng nhớ chàng gieo hạt hôm xưa

Đôi tay em nắm trái dưa

Nhớ khi tát nước giũa trưa chung gàu.

- Bước xuống ruộng sâu, sầu đầy tất dạ

Tay ôm bó mạ, nước mắt hai hàng

Ai làm trễ chuyến đò ngang

Cho sông cạn nước, đôi dòng biệt ly.

- Cát bay, vàng chẳng thấy vàng

Tiếc công anh lận đận với nàng bấy lâu.

- Con quạ đen lông kêu rằng ô thước

Thấy em có chồng vô phước, anh thương.

Con người chân quê chất phác, nên lời nói của họ dù mộc mạc vẫn không

mất cái vẻ linh động, vì cuộc sống của họ linh động mà, có lúc họ bộc trực cái lối

khôi hài trong đời sống sinh hoạt hằng ngày khiến người đọc ca dao truyền khẩu

cảm thấy chất liệu văn chương bình dân đạt đến đỉnh tuyệt vời, chen lẫn nụ cười

thắm thía, ý nghĩa mĩa mai, tục mà thanh :

35

Trai hỏi :

- Nhà em tội lỗi gì đâu

Mà em đi chổng phao câu lên trời ?

Gái đáp :

- Nhà em chẳng tội lỗi gì

Nếu không đi chổng lấy gì anh sơi.

Hoặc là :

- Lổ mũi em thì tám gánh lông

Chồng yêu chồng bảo tơ hồng trời cho

Đêm nằm thì ngáy o o

Chồng yêu chồng bảo ngáy cho vui nhà

Đi chợ thì hay ăn quà

Chồng yêu chồng bảo về nhà đở cơm

Trên đầu những rác cùng rơm

Chồng yêu chồng bảo hoa thơm rắc đầu.

Hoặc là :

- Rầu rỉ râu ria ra rậm rạp

Rờ râu râu rụng, rờ rúng rúng rung rinh.

Nhờ đưa màu sắc thiên nhiên vào nguồn cảm hứng, nên lời lẽ phát ra thật

vững chải, không lệch lạc, đầy sinh khí :

- Rau răm đất cứng

Dễ bứng khó trồng

Anh thương em từ thuở mẹ bồng trên tay.

Bởi nhờ có màu sắc phụ thêm vào khiến cho tư tưởng sáng tỏ, ý tứ rỏ ràng

và tâm hồn của con người dễ cởi mở, quyến rũ được lòng người đưa đến tột đỉnh

siêu thoát :

- Thương người khác thể thương thân

Ghét người khác thể vun phân cho người.

- Bầu ơi thương lấy bí cùng

Tuy là khác giống nhưng chung một giàn.

Tâm hồn có xao xuyến nhiều, có phức tạp nhiều, ý thơ mới được sáng tỏ

nhiều. Chúng ta quyết đoán mười phần về phương diện nội dung của ca dao cỏ đủ

lý lẽ vững chắc trong mỗi lời và mỗi ý, là vì tâm lý chung của người bình dân đều

phô diễn một cách chính xác, không mơ hồ, không ảo giác. Sự suy nghĩ phóng

khoáng, cho nên những điều mà họ nói, làm, tư tưởng, ước mong rồi họ trình bày

36

thẳng thắng, không đôi co, vậy mà những chữ ấy khi rớt ra từ miệng họ nó như

được sắp đặt, được phân loại một cách thứ tự, có lớp lang :

- Chừng này đứng bóng đã trưa

Bớ ông chủ ruộng sao chưa xuống đồng.

Nghĩ sao nói vậy, không trù liệu trước, vì vậy mà ý tứ trong thơ có nhiều

màu sắc linh động :

- Tay bưng dĩa muối chấm gừng

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.

- Hởi cô tát nước bên đàng

Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi !

Thật là đẹp về ý mà cũng thanh về lời. Nhận xét của họ nhẹ nhàng, tế nhị

đầy ấn tượng :

- Thức khuya mới biết đêm dài

Ở lâu mới biết ai người có nhân.

Hoặc là :

- Miếng ngon nhớ lâu

Miếng đau nhớ đời.

Nói tóm lại nội dung trong ca dao bố cục rất vững vàng, khi người ta đọc

qua một câu ca dao truyền khẩu thì người ta hiểu ngay ra họ muốn nói gì. Tuy

nhiên không ít có một vài bài trong số đó, có bài như vầy :

- Ngồi buồn đốt một nắm rơm

Khói lên nghi ngút chẳng thơm chút nào

Khói lên thấu đến Thiên tào

Ngọc hoàng phán hỏi đưa nào đốt rơm ?

Không biết người bình dân miêu tả cảnh một người ngồi buồn rồi đốt rơm,

trong đó họ muốn ngụ ý gì, khói rơm thì còn làm sao thơm được mà bảo rằng

chẳng thơm. Thì ra vì con người đã khắc phục được thiên nhiên, sống hòa mình

vào thiên nhiên, nên khiến cho một ý tưởng, một suy nghí vu vơ vẫn biểu lộ ra

được bằng lời đậm nét thiên nhiên thuần túy.

37

- Chiều chiều ngó ngọn cây bần

Thấy ba ông Địa ở trần nấu cơm

Ông kia xách dĩa lại đơm

Ông nọ ứ hự nồi cơm mới vần

Mới vần mặc kệ mới vần

Bây giờ đói bụng xúc lần ra ăn.

Một điểm khác nữa, dù nội dung trong ca dao người đọc hiểu nhiều nguồn

sáng tác từ trong dân gian, vì được truyền khẩu từ đời này sang đời khác, dần dần

cái thiên nhiên trong thơ đã biến hẳn ra cái cá nhân chánh hiệu, mỗi cá nhân này

đều coi ca dao truyền khẩu là do chính mình sáng tác, vì vậy mà nội dung của ca

dao càng được bồi dưỡng thêm mãi, cho đến khi nào có một lý lẽ vững chắc nhứt

định, hợp với đại chúng.

Nội dung ca dao thể hiện nhiều loại hình, mà trong đó thai đố cũng đóng góp

một phần không nhỏ cho thi ca bình dân.

Các câu thai đố về trái cây :

- Gìa mặc áo đỏ

Nhỏ mặc áo xanh (trái ớt).

- Chân chẳng đến đất

Cật chẳng đến trời

Lơ lửng giữa trời mà đeo bị sỏi (trái lựu).

- Có chồng mà lại lấy trai

Chết xuống âm phủ cưa hai nấu dấu (trái lý).

- Liên âm đối ẩm đòi phen

Cùng chàng lại kết mối duyên đến già

Cho bỏ lúc sầu xa cách nhớ

Giữ gìn nhau vui thuở thanh bình (trái mảng cầu).

- Một mình âm ỉ canh chầy

Dĩa dầu vơi, nước mắt đầy năm canh.

(Trái sầu riêng)

- Bằng cổ tay treo ngay đầu cột

Ăn cơm rồi, bắt lột áo ra.

(Trái chuối tráng miệng sau bữa cơm)

38

Các câu thai đố về cây :

- Cây suông đuồng đuột

Trong ruột bọng không (cây hành lá).

- Cây lèo tèo

Dễ trèo khó ăn (cây soan).

- Sừng sửng má đứng giữa nhà

Ai vào không hỏi ai ra không chào (cây cột nhà).

- Đầu rồng đuôi phụng le te

Mùa xuân ấp trứng, mùa hè nở con (cây cau và buồng cau).

- Ba thằng nó ở ba thôn

Đến khi nó chết nó dồn vào nhau (cây trầu,cây cau và bình vôi).

- Cây xanh lá đỏ hoa vàng

Hạt đen rể trắng đố chàng biết chi (rau sam).

- Càng già càng cứng càng tươi

Nhởn nhơ mà đứng giữa trời cao xanh (cây tre).

- Dưới trời trên nóc trên chùa

Trên đình trên miễu trên vua là gì (cây tầm vông).

- Thân em ở bụi ở bờ

Chồng con không có chỉ nhờ tiếng kêu (rau má).

Các câu thai đố về động vật :

- Hai gươm tám giáo

Mặc áo da bò

Thập thò cửa lổ (con cua).

- Không chưn, không tay, không mắt, không mũi

Lũi thũi mà đi

Cu li không đầu (con ốc).

- Đầu như khóm trúc

Lưng uốn khúc rồng

39

Sinh thì bạch

Tử thì hồng

Xuân hạ thu đông

Bốn mùa có cả. (Con tôm)

- Vừa bằng hạt đổ

Đi ăn giỗ cả làng (Con ruồi)

- Ngày thơ thẩn vườn hoa

Tối thơ thẩn má đào

Theo nàng tiên trong giấc ngủ chiêm bao

Ghẹo công tử đang mơ màng mộng điệp (con muỗi).

- Bốn ông đập đất, một ông phất cờ

Một ông vơ cỏ, một ông bỏ phân

(Con trâu: 4 chân, đuôi, mõm, lỗ đít)

- Ngồi cao hơn đứng (Con chó).

Các câu thai đố về vật :

- Con đánh bố, bố la làng

Làng chạy ra con chui bụng bố.

(Cái mỏ và dùi mỏ)

- Ngả lưng cho thế gian nhờ

Vừa êm vừa ấm lại ngờ bất trung.

(phản để nằm, như một tấm ván)

- Đêm đêm che gió cho người

Chẳng thương thì chớ lại cười rằng ngu.

(Cái dại che gió)

- Thân em má đỏ hồng hồng

Khi đi lấy chồng thì ở quê xa

Đền khi tuổi tác về già

Quê chồng em bỏ quê cha lại về (cái nồi đất).

- Có lòng mà chẳng có gan

Có hai con mắt soi đàng mà đi (chiếc ghe).

40

- Hai tay ôm lấy cột nhà

Ruột gan không có, có da bầy nhầy (cái vỏng).

- Cái gì như cái nia

Ba làng chia không hết (cái giếng).

- Tròn tròn như lá tía tô

Bước xuống ao hồ đầu ướt đuôi khô (cái gáo dừa múc nước).

- Trên bằng da dưới cũng bằng da

Mang vào thì ấm cởi ra lạnh lùng (giày bằng da).

- Thân tròn vành vạnh đít bảnh bao

Măn măn mó mó đút ngay vào

Thủy hỏa tương giao sôi sình sịch

Âm dương nhị khí sướng làm sao

(cái điếu thuốc lào và sự hút thuốc lào).

- Canh một thì trải chiếu ra

Canh hai xét vú, canh ba rà mồm

Canh tư khởi ép sự dồn

Canh năm cuốn chiếu, rửa trôn, việc rồi.

(động tác của người ngư dân làm nghề đóng đáy trên các cửa sông).

- Hai tay nắm lấy khư khư

Bụng thì bảo dạ, rằng, ư - đút vào

Đút vào nó sướng làm sao

Dập lên dập xuống nó trào nước ra.

(động tác ăn mía khúc, xước võ và cắn và nhai).

- Xưa kia em trắng như ngà

Bởi chưn ngủ lắm nên đà em thâm

Lúc bẩn cháng đánh chàng đâm

Đến khi sạch sẻ chàng nằm lên trên.

(chiếc chiếu và sự giặt chiếu).

- Một cây mà có năm cành

Nhún nước thì héo để dành thì tươi. (Bàn tay năm ngón)

41

- Không sơn mà đỏ (Mặt trời)

Không gỏ mà kêu (Sấm)

Không khều mà rụng (Mưa)

- Bằng cái dĩa, sỉa xuống ao

Đào không thấy, lấy không lên (Mặt trăng)

- Sông không đến

Bến không vào

Lơ lửng giữa trời làm sao có nước. (Trái dừa)

- Ăn đàng đít, ỉa đàng lưng

Động mó đến sừng thì vải cứt ra. (Cái bào cây)

Tới đây thì :

- Gió đưa cơn buồn ngủ lên bờ

Buồng ai có trống cho tôi ngủ nhờ một đêm.

Sở dĩ ca dao truyền khẩu thành công và đứng vững mãi trong đời sống dân

gian là nhờ sự vun bồi của đại chúng, ai ai cũng mong muốn cho nó có một địa vị

quan trọng trong xã hội và ai ai cũng muốn làm chủ nhân ông lấy nó, ca dao truyền

khẩu trường tồn cũng do lý lẽ đó.

5.-Tục ngữ và phong dao.

Tục ngữ khác phong dao về hình thức, giống nhau về nội dung, nhưng rất khác biệt

về tinh thần.

Tục ngữ là những câu nói ngắn, ý nghĩa hướng về một mục đích dạy người

qua những câu luân lý thông dụng. Cũng như phong dao, tục ngữ phát sinh ra do

các từng lớp trong xã hội làm ra mà tác giả không rỏ là ai.

Phong dao là những câu diễn tả phong tục tập quán của một vùng, một khu

vực, một địa phương. Phong dao có khác về hình thức với tục ngữ, vì tục ngữ là

câu nói ngắn, gọn gàng, ý tứ sâu sắc, răn dạy tư cách làm người, còn phong dao

thường thì như một bài hát hoa tình, hoặc châm biếm, hoặc khôi hài, hoặc khuyến

nông, hoặc chống đối, hoặc lịch sử v.v… Nói tóm lại, phong dao thường dựa vào

loại tỷ dụ hoặc cảm hứng, suy nghỉ như thế nào thường cảm tác bộc bạch ra thế ấy,

42

còn tục ngữ thường lựa chọn theo kinh nghiệm, tâm lý mà ý nghĩa của nó không

ngoài năm đức tính : nhân, nghĩa, lễ, trí, tín.

- Ngọt mật chết ruồi.

- Ăn trái nhớ kẻ trồng cây.

- Uống nước nhớ người đào giếng.

- Ăn để mà sống, không phải sống để mà ăn.

- Ăn cây nào rào cây nấy.

- Chó cậy gần nhà, gà cậy gần vườn.

- Chơi dao có ngày đứt tay.

- Đi đêm có ngày gặp ma.

-

Những câu răn dạy ngắn gọn, dễ nhớ, thông dụng trong đời sống hằng ngày.

Tục ngữ chia ra làm hai loại, một là những câu do miêng người bình dân nói ra,

truyền khẩu lâu ngày trong dân gian gọi là bản lai tục ngữ, hai là những câu ca dao

biến thành ra tục ngữ, vì thông dụng trong dân gian cho nên khi nghe qua rất giống

như câu tục ngữ bản lai, gọi là tục ngữ hóa.

Những câu tục ngữ nói về lịch sử :

- Cỏng rắn cắn gà nhà.

- Dắt voi về dầy mả tổ.

Đó là câu mắng chửi Nguyễn hửu Chỉnh của đồng bào miền bắc lúc Chỉnh

từ bắc vào nam khuyên Nguyễn Huệ đem binh ra đánh lấy Bắc kỳ.

Hay cũng có câu nói về Nguyễn Nhạc đánh nhau với em ruột tại Qui Nhơn :

- Nồi da xáo thịt.

-

Nói về thơ biến thành ra tục ngữ, hoặc trong những áng thơ của Tố Như,

- Hoa trôi bèo dạt đã đành

Biết duyên mình biết phận mình thế thôi.

(Tục ngữ : Bèo dạt hoa trôi)

Hoặc trong những vần khóc mẹ của Nguyễn Đình Chiểu,

- Hởi ai lẳng lặng mà nghe

Dữ răn việc trước lành dè thân sau

43

Trai thời trung hiếu làm đầu

Gái thời tiết hạnh làm câu trau mình.

Lục vân Tiên.

Hoặc trong những bài dân dao của đại chúng, người ta trích mấy câu đó ravà

truyền tụng trong dân gian. Vì truyền tụng lâu ngày nên khi đọc qua tưởng chừng

như câu tục ngữ bản lai vậy. Trong tập Gia Huấn Ca của Út Trai Nguyễn Trải có

câu :

- Thương người như thể thương thân

Ghét người như thể vun phân cho người.

Nghe như là một câu phong dao, nhưng ta chỉ lấy có câu đầu thì nó hoàn

toàn là câu tục ngữ, hay là hai câu thơ trích trong truyện Quán Âm Thị Kính biến

thành phong dao :

- Dẫu xây chín đợt phù đồ

Không bằng làm phước cứu cho một người.

Dưới đây là những câu ca dao, những câu thơ biến ra tục ngữ :

- Trâu cột thì ghét trâu ăn

Quan võ thì ghét quan văn dài quần

(Tục ngữ : Trâu cột ghét trâu ăn).

- Mấy ai là kẻ không thầy

Thế gian thường nói đố mầy làm nên

(Tục ngữ : Không thầy đố mầy làm nên).

- Cá không ăn muối cá ươn

Con cải cha mẹ trăm đường con hư

(Tục ngữ : Cá không ăn muối cá ươn).

- Chó đâu chó sủa lổ không

Chẳng cha ăn trộm cũng ông ăn mày

(Tục ngữ : Chó đâu chó sủa lổ không).

- Tốt gổ hơn tốt nước sơn

Xấu người đẹp nết còn hơn đẹp người

(Tục ngữ : Tốt gổ hơn tốt nước sơn).

44

- Ai ơi chớ chống chớ chầy

Có công mài sắt có ngày nên kim.

(Tục ngữ : Có công mài sắt có ngày nện kim).

- Buồn ngủ lại gặp chiếu manh

Hay ăn làm biếng gặp anh đứng đường

(Tục ngữ : Buồn ngủ lại gặp chiếu manh).

- Gối rơm theo phận gối rơm

Ở đâu dưới đất mà chồm lên cao

(Tục ngữ : Gối rơm theo phận gối rơm)

Đồ Chiểu : Lục vân Tiên.

- Bây giờ ván đã đóng thuyền

Đã đành phận bạc khôn đền tình chung

(Tục ngữ : Ván đã đóng thuyền)

Nguyễn Du : Kim Trọng đi tìm Kiều.

Phong dao cũng chia ra làm hai hạng : hạng thứ nhứt do những bài hát dân

gian, hạng thứ hai do những câu thơ có tính cách hướng về đời sống dân gian như

phong tình, lịch sử, tâm lý xã hội. Nguyễn Du có câu thơ tả cảnh sầu của Thúy

Kiều :

- Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu

Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ.

Dân dao cũng có câu hát tương tự như vậy :

- Khi vui non nước cũng vui

Khi buồn sáo cặp kèn đôi cũng buồn.

Những câu giảng về luân lý :

- Làm trai chớ đọc Phan Trần

Làm gái chớ đọc Thúy Vân, Thúy Kiều.

Trong truyện Phan Trần cũng có câu :

- Trách người một, trách ta mười

Bởi ta sàm sở nên người dẩy dun.

45

Những câu trữ tình :

- Sáng trăng sáng cả vườn đào

Sáng ra vườn mận, sáng vào vườn dưa

Anh đà có vợ con chưa

Mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào

Mẹ già anh ở nơi nao

Để em tìm vào hầu hạ thay anh.

Trong Đoạn trường tân thanh cũng có câu :

- Thương nhau sanh tử đã liều

Gặp nhau còn chút bấy nhiêu là tình.

Ca dao thì phong phú hơn :

- Dao vàng cắt ruột máu rơi

Ruột đau chưa thấy bằng lời em than.

- Giả đò mua khế mua chanh

Giả đi đòi nợ thăm anh đở buồn.

- Cây cao bóng mát không ngồi

Anh ra giữa nắng trách trời không râm.

- Anh buồn có chốn thở than

Em buồn như ngọn nhan tàn thắp khuya.

- Vì ai cho thiếp vỏ vàng

Vì chàng tư lự hoa tàn nhụy rơi

Cực lòng thiếp lắm chàng ơi

Biết rằng lên ngược xuống xuôi đàng nào.

- Chàng ơi chẳng thấy chàng sang

Bây giờ chữ liễu nét ngang mất rồi

Con tằm bối rối vì tơ

Anh say sưa vì rượu, em ngẩn ngơ vì tình.

- Cây chanh lại nở hoa chanh

Để con bướm trắng bay quanh cả ngày.

46

- Chân mày vòng nguyệt có duyên

Tóc mây gợn sóng đẹp duyên tơ hồng.

- Cầm vàng ném xuống vực sâu

Mất vàng không tiếc, tiếc đôi mắt bồ câu hửu tình.

- Cầm vàng mà vượt qua sông

Vàng rơi không tiếc tiếc công đợi chờ.

- Bướm đeo dưới dạ cây bần

Làm sao kết nghĩa châu trần với nhau.

Những câu trích ra đây là những câu ca dao ân tình được thông dụng trong

đời sống dân chúng, thấm thía hồn dân tộc, vì truyền tụng lâu ngày nên mới nghe

qua tưởng chừng như chính mọi người là tác giả.

Tóm lại, những câu tục ngữ chỉ nói riêng về luân lý, lịch sử, những câu

phong dao thì diễn tả đủ loại. Tuy nhiên tục ngữ có tính cách lịch sử ít công dụng

bằng tục ngữ nói về luân lý, hiếu thảo với ông bà cha me, đạo vợ chồng, tình nghĩa

cốt nhục v.v…

47

CHƯƠNG THỨ HAI

1.- Đặc tính ca dao

2.- Thiên nhiên.

3.- Từ ngữ.

4.- Con người với tiếng hát.

1.- Đặc tính ca dao.

Chúng ta vừa xác nhận giá trị của ca dao qua các thời kỳ từ khi còn phôi thai

đến lúc hoàn thiện, cũng như địa vị của ca dao đối với nền quốc ngữ của dân tộc.

Sau đây tôi xin trở lại phần phân tích từng loại thể ca dao để hiểu thêm tính cách

đặc sắc của nó.

Diễn đạt tư tưởng vào trong thơ ca không phải việc dễ làm, không phải ai

cũng sáng tác một cách ngẩu nhiên mà được, cũng có thể lời nói ra của họ liên

quan đến rất nhiều hoàn cảnh vừa nội tiếp, vừa ngoại tiếp. Về nội tiếp là sự cảm

hứng tùy thích, cảm giác bị kích động và thể hiện ra thơ ca do ngoại tiếp như tình

trạng kinh tế, lịch sử, tình cảm, lục dục, thất tình. Vì vậy khi nói đến đặc tính ca

dao có nghĩa là chúng ta phải tìm hiểu thêm những khả năng lớn mạnh tiềm tàng

trong tâm hồn của người bình dân trong thời kỳ khai quang ruộng đất. Sự lớn mạnh

của tâm hồn được bay cao và lan đi khắp nơi, khắp chốn cũng không ngoài điều

48

kiện lịch sử và kinh tế. Tại sao ? Vì hai đặc tính ấy kiến tạo thành một hoàn cảnh

tiện lợi và thích hợp cho nền văn học bình dân truyền khẩu có cơ hội bộc phát,

trung thành với bản chất và nguyện vọng của đại chúng.

Một nét chánh của dân tộc là gì ? Nếu nét chánh ấy được thể hiện rỏ ràng và

giữ nguyên tính chất thống nhất đặc biệt thì không ai phủ nhận văn hóa là nét

chánh của dân tộc. Một dân tộc hân hạnh mang danh hơn bốn ngàn năm văn hiến,

từ ải Nam quan chí đến mũi Cà mau, quanh co theo đường cong chữ S nối liền ba

miền Bắc, Trung, Nam với ba giọng nói rất là đặc trưng, người bình dân vẫn giữ

được một đặc tính đơn giản, in bản sắc tư tưởng vào trong thơ ca một tính chất

thuần hậu, chất phác, giữ vững tinh thần dân tộc Việt. Những tính cách đặc biệt, tôi

nghĩ rằng các dân tộc trên hoàn vũ chắc chắn chưa theo kịp.

Tất cả những yếu tố căn bản ấy đã kết tinh lại thành một tâm hồn chung của

dân tộc mà tôi đã nói ở đoạn trước : một tâm hồn làm sống lại hằng triệu tâm

hồn khác.

Ca dao sở dĩ được sinh tồn bên cạnh đời sống dân quê là vì nó đã nói lên tất

cả những nguyên lý cao đẹp ấy.

Kẻ tầm thường thì coi nó như một người bạn trung thành với cá tánh của đại

chúng, người trí thức thì xem nó là một nền văn minh cổ kính của tư tưởng người

xưa. Tuy nhiên, là người dân quê mộc mạc họ không có kiến thức phê bình, trái lại

với người trí thức họ bảo nó là tiếng hát cụt mịch không đáng loại vào hàng luân

lý lương tri, người khác binh vực bảo ca dao phát sinh theo sự tăng trưởng của con

người, nên khi nghe qua một câu hát ru con hay tiếng bạn điền réo gọi nhau cùng

hò cấy thì lòng lại cảm thấy nao nao khó tả.

Để biện minh, tôi xin trích ra đây lời phê bình của hai nhân vật sống vào hai

thời kỳ, hai hoàn cảnh khác biệt nhau.

Nhà văn Phạm Quỳnh (1892-1945) khi hạ bút phê bình ca dao tục ngữ Việt

Nam, ông bảo rằng “Tục ngữ ca dao chỉ thuộc vào bực luân lý thường thức, thời hồ

cũng có khi chen chân lên bực luân lý chánh thức mà thôi, chớ không bao giờ mà

có thể lên đến bực luân lý lương tri đâu”.

Cùng một lời phê bình như ông Phạm Quỳnh, ông Thuần Phong trong quyển

Ca dao giảng luận (xuất bản 1958) trong đoạn kết luận ông viết :“Ca dao phát sinh

từ trong nội cho đến ruộng đồng, tăng trưởng theo trẻ con và sanh hoạt theo con

người. Ca dao là hình ảnh của con người, con người là hiện thân của ca dao. Mỗi

49

một giọng hát, mỗi một điệu hò là một nhịp lòng của con người, hoạt động trong

hoàn cảnh đất nước dưới áp lực của thiên nhiên và xã hội. Cho nên lòng nào cũng

nao nao khi nghe tiếng người mẹ ru con hay tiếng bạn điền ngoài đồng hò cấy”.

Chúng ta thấy hai điểm phê bình trên đây không giống nhau, hai tư tưởng

nhận xét phản nghịch nhau. Phạm Quỳnh cho ca dao không đạt lên tới bực luân lý

lương tri có thể vì ông quan niệm thể văn do người bình dân sáng tác quá tầm

thường, (Lúc bấy giờ ông Phạm Quỳnh làm Ngự tiền văn phòng vua Bảo Đại thời

kỳ 1932-1945) có thể vì ông nhìn bằng cặp mắt của một ông quan xuống hàng thứ

dân. Trong khi Thuần Phong coi ca dao là tiếng nói của lương tri, của bản năng,

của tình cảm xúc tác, có phải vì ông đã thông cảm được tư tưởng trong đám người

bình dân ít học.

Hiểu được nguyên lý vũ trụ còn dễ hơn là tìm đến bản gốc tư tưởng của con

người. Hiểu đời sống của người bình dân, thông cảm giữa họ và vạn vật là chúng ta

đã đạt đến nguyên lý của lương tri.

2.- Thiên nhiên.

Mắt ta nhìn thiên nhiên, ta thấy cái đẹp của thiên nhiên là cái đẹp của trời

mây, của trăng sao, cái đẹp của giang sơn cẩm tú, cái đẹp rực rở của phong cảnh

bình thì, này là sông, nọ là hào, kia là núi, kia nữa là thành, đổi màu thay sắc theo

phong thổ, biến hóa theo thời gian, một vẻ đẹp mà không có bút mực nào diễn tả

được. Khác với cái đẹp hào nháng của ánh đèn ban đêm, cái đẹp của một mô hình

giả tạo do con người làm ra. Thì đấy, người dân quê sống hòa mình vừa thể chất,

vừa linh hồn vào trong cuộc sống thiên nhiên, cho nên tư tưởng của họ đẹp từ ở

thiên nhiên mà ra.

Khi mà người ta đã thông cảm với nếp sống thiên nhiên, họ tự coi mình như

là một phần trong cái toàn thể đã siêu việt hóa họ và làm cho họ sinh tình giữa vật

hiện hửu và tâm tư của họ. Tình yêu thông cảm quê hương có rồi, chỉ một bước rất

gần rất nhỏ nữa thôi thì cái tình yêu dâng hiến cho quê hương không có gì khó

khăn cả.

Dân gian đã thể hiện tình yêu quê hương qua câu hát tha thiết dịu dàng :

- Ai về thăm lại đồng quê

Đôi lời nhắc gởi lời thề nước non

Núi còn trăng nước hãy còn

Tình quê vẫn cháy keo son trong lòng.

50

Một nhà bác học sau cuộc vòng quanh thế giới, khi về đến nước nhà, ông

được Nữ Hoàng Anh hỏi cảm tưởng của ông đối với vẻ đẹp của vũ trụ thì ông bèn

đáp rằng :“ Cái đẹp nhất là đấng tạo hóa chủ tể cán khôn”. Cùng một cảm nghĩ như

ông, nhà vật lý học Volta cũng bảo : “ Tôi đã thấy đấng tạo hóa khắp nơi khắp

chốn, có trước thời gian và khắp cùng không gian”.

Cảm tưởng của hai nhà bác học trên đây chứng minh rằng không có cái đẹp

nào qua được cái đẹp của vũ trụ, tức là thiên nhiên, là nguyên lý sinh tồn của loài

người và cũng là kho tàng phong phú của vạn thể.

Thi hào Tagore có câu nói : “Đất nước nào cũng có một mùa xuân, nếu

không biết tô điểm thì mùa xuân đó sẽ vô vị, tiêu tan”. Tô điểm tức nhiên phải vun

bồi, phải làm cho tăng trưởng.

Thiên nhiên bao la, lòng người dân quê cũng rộng rải, đậm đà tình yêu quê

hương, vì quê hương là một phần sáng tạo tinh túy, thuần thục sâu xa của tư tưởng,

của một tâm hồn được cởi mở rộng rải, của phương pháp mầu nhiệm sự nảy nở

chiến đấu không ngừng. Con người một khi đã thấm nhuần hoàn cảnh thiên nhiên

rồi, về vật chất ta thấy họ năng hoạt động, giỏi chịu phong sương, không màng

mưa nắng, về tánh tình ta cũng thấy họ rất hiền lành dễ dải, ham cười trước đau

đớn và thích vui trong mệt nhọc.

Học giả Nguyễn văn Vĩnh (1882-1936) khi nói đến đặc tính của dân tộc Việt

Nam, ông phê bình một câu như vầy : “ An nam ta có một thói lạ là thế nào cũng

cười. Hay cũng hì, mà dở cũng hì, quấy cũng hì, nhăn răng hì một tiếng, mọi việc

hết nghiêm trang.”

Cười không phải là một yếu tố kém quan trong, có vui người ta mới cười, có

sung sướng người ta mới cười, cái cười giúp chúng ta nhận xét về họ và đoán được

cảm giác của họ lúc bấy giờ. Tuy nhiên, cái cười cũng có nhiều ý nghĩa, có khi vì

xả giao bắt người ta phải hé môi cười, có khi vì phải muốn làm vui lòng người đối

diện mà bắt phải nở một nụ cười gượng ép, có khi cười nghiêng ngửa để quên phức

chuyện đời, có khi cười mĩa mai trước một con người bội bạc v.v… như thế cái

cười là một trong ba mươi sáu cách để đoán về tâm lý con người. Vậy cười là một

bản chất thiên nhiên.

Người bình dân dễ dải, thích cười chỉ tại thiên nhiên hấp thụ đời sống của

họ. Trên tám mươi phần trăm dân tộc ta sống bằng nghề nông, từ thuở sanh ra họ

đã quen ngửi cái mùi đất bùn tanh tanh, họ lớn lên giữa cánh đồng ruộng bao la

ngát gió, họ tắm giặt bên dòng sông phù sa màu đất sét, vì vậy tình cảm của họ

51

cũng đồng thời nảy nở trong khoảng trời đất mênh mông vô tận ấy. Thế cho nên,

chúng ta không lấy làm lạ khi thấy thơ tứ trong ca dao xuất hiện bất cứ một nơi nào

đều có ẩn, không ít thì nhiều một vài hình ảnh thiên nhiên xen vào đó, cái hình ảnh

quen thuộc nhứt trong đời sống dân gian.

- Bồng em đi dạo vườn cà

Cà non chấm mắm, cà già làm dưa

Làm dưa ba bửa chưa chua

Chị kia xách dĩa lại mua ba tiền

Ba tiền mắc lắm chị ơi

Cho thêm tiền nữa cho rồi bửa ăn.

- Bao giờ cho mỏ xa đình

Hạc xa hương án chúng mình mới xa.

- Bao giờ đá nổi vông chìm

Muối chua chanh mặn mới tìm đặng em.

- Thức chờ tim lụn dầu hao

Năm canh thơ thẩn ra vào những trông.

- Lựu lê bình bát mảng cầu

Bốn cây tứ quí anh sầu một cây.

Hình ảnh đó cũng thấy xuất hiện trong nhiều câu hát đồng dao :

- Má ơi con vịt chết chìm

Thò tay vớt nó con cá lìm kìm cắn tay con.

- Con gà cục tác lá chanh

Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi

Con chó khóc đứng khóc ngồi

Bà ơi đi chợ mua tôi đồng riềng.

- Tu hú là chú bồ các

Bồ các là bác chim di

Chim di là dì sáo sậu

Sáo sậu là cậu sáo đen

Sáo đen là em tu hú

Tu hú là chú bồ các...

52

- Lúa ngô là cô đậu nành

Đậu nành là anh dưa chuột

Dưa chuột là ruột dưa gang

Dưa gang là nàng dưa hấu

Dưa hấu là cậu lúa ngô

Lúa ngô là cô đậu nành...

- Em tôi buồn ngủ buồn nghê

Buồn ăn cơm nếp, cháo khê, thịt gà

Buồn ăn bánh đúc, bánh đa

Củ từ, khoai nước, cùng là cháo kê.

- Thương con ba ba

Đội nhà đi trốn

Gặp con nước cuốn

Trôi tuột ra khơi

Gặp lúc êm trời

Đội nhà đi dạo.

- Cái bống mà đi chợ cầu

Cái tôm đi trước, củ hành đi sau

Con cua lạch đạch theo hầu

Cái chài rơi xuống vỡ đầu con cua.

- Dung dăng dung dẻ

Dắt trẻ đi chơi

Đến cổng nhà trời

Lạy cậu lạy mợ

Cho cháu về quê

Cho dê đi học

Cho cóc ở nhà

Cho gà bới bếp

Xì xà xì xụp

Ngồi thụp xuống đây.

- Nu na nu nống

Cái bống nằm trong

Con ong nằm ngoài

Củ khoai chấm mật

Phật ngồi phật khóc

53

Con cóc nhảy xa

Con gà ú ụ

Nhà mụ thổi xôi

Nhà tôi nấu chè

Tay xoè chân rụt.

- Nu na nu nống

Đánh trống phất cờ

Mở cuộc thi đua

Thi chân đẹp đẽ

Chân ai sạch sẽ

Gót đỏ hồng hào

Không bẩn tí nào

Được vào đánh trống.

- Đi cầu đi quán

Đi bán lợn con

Đi mua cái xoong

Đem về đun nấu

Mua quả dưa hấu

Về biếu ông bà

Mua một đàn gà

Về cho ăn thóc

Mua lược chải tóc

Mua cặp gài đầu

Đi mau về mau

Kẻo trời sắp tối.

- Gánh gánh gồng gồng

Gánh sông gánh núi

Gánh củi gánh cành

Ta chạy cho nhanh

Về xây nhà bếp

Nấu nồi cơm nếp

Chia ra năm phần

Một phần cho mẹ

Một phần cho cha

Một phần cho bà

Một phần cho chị

Một phần cho anh.

54

- Bà còng đi chợ trời mưa

Cái tôm cái tép đi đưa bà còng

Đưa bà đến quãng đường đông

Đưa bà vào tận ngõ trong nhà bà

Tiền bà trong túi rơi ra

Tép, tôm nhặt được trả bà mua rau.

- Cái bống là cái bống bang

Khéo sảy khéo sàng cho mẹ nấu cơm

Mẹ bống đi chợ đường trơn

Bống ra gánh đỡ chạy cơn mưa ròng.

Đó là những hình ảnh sống động trong bức tranh quê hương rực rở không

phải chỉ có non cao, có sông quanh co uốn khúc, mà linh động bởi những bóng

người lom khom cấy lúa, những đàn có bay về mái tổ ấm ệm, những túp lều tranh

sau rặng dừa xanh bốc lên làn khói lam trắng, những khúc hát véo von bay nhảy

theo muôn chim.

Ở điểm này, nên nhấn mạnh rằng không còn một điểm dị đồng nào khác hơn

nữa : Thiên nhiên, quê hương là nguồn sống của họ.

Tâm lý chung của loài người là yêu chuộng cái thiên nhiên vô tận. Đây là

một đặc tính quan trọng khi bàn đến ca dao. Đúng như vậy, con người đã sinh ra

và lớn lên chung quanh là bờ ao ruộng vườn, giữa thiên nhiên thì bẩm tính của họ

phải hoàn toàn nghiêng theo sự sống còn với thiên nhiên.

Hãy nghiền ngẫm những câu sau đây :

- Thằng Cuội ngồi gốc cây đa

Bỏ trâu ăn lúa gọi cha ời ời

Cha còn cắt cỏ trên trời

Mẹ còn cởi ngựa đi mời quan viên

Quan thì cầm bút cầm nghiên

Quan thì cầm tiền đi chuộc lá đa.

Hoặc là châm biếm :

- Hòn đất mà biết nói năng

Thì thầy địa lý hàm răng không còn.

55

Hoặc là trải nghiệm trong cuộc sống :

- Mồng năm, mười bốn hăm ba

Đi chơi cũng lổ nửa là đi buôn.

Cảm giác đầu tiên của ta như thế nào ?, có nhận ngay là khác xa với :

- Đã nghe rét mướt luồn trong gió

Đã vắng người sang những chuyến đò.

Của Xuân Diệu không, có khác như lối tả cảnh :

- Cây chết đuối ở dòng sông vắng lặng

Thây trôi về xa tận cỏi vô biên.

Của Hàn mặc Tử không, hoặc như lối tả tình của Thế Lữ :

- Mà biết vô duyên vẫn cứ mong

Trăm năm ôm mãi mối tình không

Trọn đời làm kẻ đưa thuyền khách

Thuyền chạy chơ vơ đứng với trông.

Những vần thơ trên đây, cái đặc sắc của tác giả, cái hay của nguồn thơ là cái

đặc sắc chìm trong cỏi hoang mang, cái hay chìm trong sự lãng mạng của kiếp

sống. Ngụ ý trong thơ nói về mình, nói về bản ngã, thuộc về lớp người có chữ

nghĩa, lớp người trí thức, cho nên cái tuyệt diệu trong thơ dành cho giới trí thức

ngâm nga những vần điệu khóc gió than mây. Còn trong giới quần chúng quê mùa,

những vần thơ đó không phải là nhựa sống trong đời họ, khi mà ca dao của họ còn

vang truyền mãi trên khắp dãy đồng ruộng, diễn tả được muôn hình vạn trạng của

đất trời, lúc tả cảnh :

- Trên trời có đám mây xanh

Chính giữa mây trắng chung quanh mây vàng.

Khi miêu tả một sự ngập ngừng chọn lựa của người con gái :

- Em là con gái kẻ đằng

Bên Tề bên Sở biết rằng theo ai ?

Cũng thường nghe qua câu hò nhạo báng :

56

- Hởi em cắt cỏ đồng màu

Chăn trâu cho béo làm giàu cho cha

Giàu thì chia bảy chia ba

Phận em là gái được là bao nhiêu.

Hoặc một lời than tiếc nho nhỏ :

- Tiếc cây mía ngọt lại sâu

Tiếc con gái đẹp trọc đầu khó coi.

Hay mỉa mai một cô gái đem thân xuân đi lấy ông già :

- Mướp già thì mướp có sơ

Ông già lắm của gái tơ cũng liều mình.

Hay chê bai một kẻ lười biếng :

- Giàu đâu đến kẻ ngủ trưa

Sang đâu đến kẻ say sưa tối ngày.

Hoặc khuyên bảo mọi người hãy ra sức làm việc tạo nên của cải :

- Có làm thì mới có ăn

Không dưng ai dễ mang phần tới cho.

Hay cười nhạo báng một cô gái trắc nết :

- Chim khôn chưa bắt đã bay,

Người khôn chưa nắm cổ tay , đã cười .

- Chồng chết còn chửa hết tang

Em đà ngấm ngáp như mang cá mè

Anh ơi! Anh đợi tôi cùng

Tôi còn đốt mã cho chồng tôi đây.

Hoặc người đàn bà không chồng mà lắm con :

- Nói ra sợ chị em cười

Thân tôi ở góa đã mười mặt con

57

Tưởng rằng yếm đỏ còn son

Ai hay yếm đỏ có con một bầy.

- Không chồng mà chửa mới ngoan

Có chồng mà chửa thế gian sự thường.

- Chính chuyên lấy được chín chồng

Vê viên bỏ lọ gánh gồng đi chơi

Ai ngờ quang đứt lọ rơi

Bò ra lổm ngổm chín nơi chín chồng

Chơi cho thủng trống long bồng,

Rồi ra ta sẽ lấy ông chồng lập nghiêm

Chơi cho thủng trống long chiêng

Rồi ra ta sẽ lập nghiêm lấy chồng.

- Chữ trinh đáng giá ngàn vàng

Từ anh chồng cũ đến chàng là năm

Còn như yêu vụng dấu thầm

Họp chợ trên bụng đến trăm con người

Có chồng càng dễ chơi ngang

Đẻ ra con thiếp con chàng con ai.

Và còn không biết bao nhiêu những câu thơ ngắn vừa đủ ý nghĩa, vừa thuận

vần xuôi giọng, vừa có nhạc điệu dịu dàng diễn tả theo hoàn cảnh sinh hoạt của

con người. Nếu đem họ xa cuộc sống thiên nhiên, nghĩa là những công việc nào

không phải là công việc tay lấm chân bùn, cày sâu cuốc bẩm, có lẽ sự sống của họ

sẽ mất đi một phần cảm hứng, ca dao sẽ kém dồi dào.

Trong kiếp sống trầm luân đầy cay đắng đã vướng vấp trên đường đời,

người ta mới tìm thấy cái tinh hoa sau cuộc chiến thắng khó nhọc. Nguời dân quê ở

đây cũng vậy, họ chiến đấu cho sự no ấm chung, cho sự trường tồn của bài ca

truyền khẩu không có thời gian và không gian, và ngày hôm nay khi chúng ta thảo

luận về những bài ca dao truyền khẩu này nó phải được kết tinh từ hằng trăm thế

kỷ.

Thời gian không có định nghĩa cũng như không gian không có bóng ngày

giờ. Không tìm ra nguyên lý thời gian và sự bắt nguồn giữa thời gian với tạo vật,

cho nên chúng ta chỉ biết thời gian bằng năm, tháng, ngày, giờ. Nhưng cách đây

hằng trăm thế kỷ, người nông dân đã biết tính thời gian bằng bóng mặt trời, họ suy

58

đoán được các tai hại của mưa lũ, bảo tố bằng cách nhìn những trạng thái biến

chuyển của thiên nhiên. Như thế thời gian không có đối với họ.

Vũ trụ bao la, trời đất vô tận, thiên nhiên thì bao quát cả trăm ngàn sự vật,

một khi muốn nói tới thiên nhiên, con người đã nghĩ ngay dùng tới lý tính mà diễn

dịch. Lý tính của con người linh hơn muôn vật, nên lý tính ấy đã châu tuần khắp cả

không gian, với họ vũ trụ không có giới hạn xa gần chi cả.

Đời sống thiên nhiên đã ảnh hưởng quá nhiều con người họ, cho nên khi nói

đến đặc tính ca dao mà chúng ta quên nhắc nhở thiên nhiên vào trong đó thì không

bao giờ chúng ta hiểu đến cái bề sâu kín nhứt của linh hồn họ, vì ca dao là nhịp cầu

thể hiện đời sống của họ.

“Vũ trụ vô biên, có ra khỏi nhà mới thấy được cảnh vật bên ngoài”. Lã duệ

Khanh đã bảo như thế, vậy thì phần đặc tính trong ca dao rất là quan trọng.

Có suy tưởng đến tác dụng sâu xa và tinh tế đó rồi, chúng ta biết rằng phong

trào làm sáng tỏ nguồn sinh trưởng của ca dao là bước đi của thời đại, nghĩa là mỗi

thời đại nào, ca dao cũng ứng dụng được trong đời sống người bình dân.

Đề xướng nền văn học quốc ngữ mà quên bàn đến ca dao là một việc làm

phản lại ý thức của quần chúng, khi nói đến ca dao lại không nhắc đến đặc tính

thiên nhiên vào thì nguồn gốc ca dao chẳng còn gì là tinh túy nữa.

Chúng ta rất lấy làm hảnh diện vì có kho tàng quí giá này. Không hảnh diện

sao được khi ca dao đa từng là chứng tích của mọi biến cố lịch sử, đã từng làm cho

cuộc sống của con người thêm thăng hoa, đã từng ấp ủ yêu thương qua những bài

ca phong tình truyền cảm, đã từng góp công xây dựng một nền quốc ngữ của dân

tộc.

3.- Từ ngữ.

Cách dung từ ngữ trong ca dao rất là phong phú và đặc sắc. Những từ ngữ

phong phú được phô diễn ra nhiều hình thức, mỗi hình thức đều có một ý nghĩa

riêng, tùy theo hoàn cảnh mà ta hiểu được tư tưởng của người ứng khẩu và quyết

đoán không sai về ý nghĩ của họ. Những từ ngữ nầy là những nét tế nhị trong văn

chương bình dân, có khi diễn tả một vật mơ hồ mà ngụ ý bóng bẩy, có khi vẻ sơ sài

một hình ảnh thực tế mà lời lẽ hàm chứa nỗi buồn xa xôi, có khi dùng một từ ngữ

tục mà câu văn cũng trở nên tình tứ dịu dàng, có khi mượn một thanh thể tươi sáng

để mai mĩa một hành vi vẩn đục.

59

Dân gian rất khéo léo trong việc miêu tả một sự kiện xảy ra làm xao động

tâm hồn họ. Lưu ý đến những từ ngữ có gạch dưới :

- Những phường con mắt lá răm

Lông mày lá liễu đáng trăm quan tiền.

- Những cô thắt giải lưng ong

Vừa khéo chiều chồng, vừa khéo nuôi con.

- Mang bầu đến quán diều hâu

Say sưa quên hết những câu ân tình.

- Đói lòng nằm gốc cây sung

Chồng một thì lấy chồng chung thì đừng.

- Ăn sung mà chẳng gần sung

Lấy anh thì lấy nằm chung không nằm.

Có những từ ngữ rất thanh, rất tao nhã mà người con gái lấy đó để ví đến

thân mình :

- Thân em khác thể trái chanh

Lắc lẽo trên cành nhiều kẻ ước ao.

- Thân em như tấm lụa đào

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.

- Trúc xinh trúc mọc bờ ao

Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh

Trúc xinh trúc mọc đầu đình

Em xinh em đứng một mình cũng xinh.

Những từ ngữ nói lên cái nét đẹp của hình ảnh đồng làng có bụi tre khóm

trúc, có bờ ao đầu đình, không những dễ quyến rũ mà con làm cho người ta say mê

một cách thành kính nữa. Hay là khi một người con trai tự vấn một cô bạn bạc tình:

- Bậu nói với qua

Bậu không bẻ mận hái đào

Chớ mận đâu mà bậu bọc

Chớ đào nào bậu cầm tay !

60

Cách dùng từ ngữ đến như thế thật tuyệt vời, về văn chương rất tao nhả, diễn

đạt được nỗi ghen tức của người tình mà không làm cho người nghe cảm thấy

khiếm nhã. Chỉ có hai vật mận và đào lại có thể hàm xúc một câu nói trách móc,

vừa bực tức, vừa chua cay. Cũng một cách phô diễn đó thì hai vật mận và đào lại

đóng vai trai và gái trong câu chuyện hai người đã từng quen nhau, bây giờ muốn

tìm hiểu sâu hơn :

-Trai hỏi :

Bây giờ mận mới hỏi đào

Vườn hồng đã có lối vào hay chưa ?

-Gái đáp :

Mận hỏi thì đào xin thưa

Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào.

Chúng ta tự hỏi, có phải những từ ngữ được cấu kết vào trong thơ ca bình

dân ít nhất cũng từ ở chốn lâu đài vọng nguyệt ngân ra hay nơi trướng phủ rèm

hồng của các bậc vương giả, hoặc những tâm hồn của nhóm thi sĩ tài ba sáng tác.

Không. Nó chẳng phải từ ở chỗ sang giàu hay ở nơi lầu tần cung vua phủ chúa hào

hoa, ngược lại nó phát sinh và nảy nở từ những bờ đê, ruộng lúa, ở sau khóm trúc,

rặng dừa. Chúng ta ngạc nhiên khi thấy họ mượn các món đồ nghề của anh thợ

mộc nào đục, nào cưa, nào khoang, nào dùi… để nói đến chuyện ân tình mà lời lẽ

không có gì thay đổi :

- Chàng đừng có lóng trong gạn đục

Thiếp giao tình bằng thẳng như cưa

Giữ cho trọn nghĩa sao xưa (hai loại gổ quí)

Cũng như anh thợ mộc liệu vừa rập khuôn.

Thay vì trước ngưỡng cửa tình ái, người ta phải chọn những từ ngữ trang

nhã, dịu dàng, khêu gợi để khích động tình lang dễ bị quyến rũ, thế mà người bình

dân vẫn tự nhiên ghép những chữ nghe thật là chướng tai. Cũng các món đồ nghề

đó còn khắc in lên bản sắc trữ tình khác :

- Em về ngoài Huế

Mướn một anh thợ mộc

Đủ đục, đủ khoang

Mần một cái thang

Ba mươi sáu nấc

Bắt từ dưới đất

61

Lên tới trên trời

Hỏi thăm duyên nợ đổi dời về đâu.

Hoặc dùng những từ ngữ đặc trưng trong các dụng cụ bắt cá :

- Quần lủng đáy đi đâu xớ rớ

Áo rách te nói chuyện bốc chài

Thế gian em thấy thường hoài

Hể ai được cá tính bài bỏ nôm.

Những chữ “quần lủng đáy”, “áo rách te”, “xớ rớ”, “bốc chài” có một hình

ảnh thô lỗ, cộc lốc làm sao ấy, không giống như hình tượng hiền diệu, quyến rũ sau

đây :

- Thân em như bông bưởi trắng ròng

Tuy mùi thơm nức mũi mà lòng sạch trong.

Khi nhắc tới mâm trầu hủ rượu là biết người ta sắp nói đến cuộc hôn nhơn,

hoặc là ớt nào mà ớt chẳng cay thì đó nói về sự ghen tuông của người đàn bà, hay

lẳng lơ, hoa nguyệt, đàng điếm, rượu chè là có ý bảo người con trai không lành đức

tánh, người con gái không tốt nết na.

Có lúc họ cũng tình tứ thố lộ tâm tình :

- Đêm khuya thiếp mới hỏi chàng

Cau khô ăn với trầu vàng được không ?

Cau khô mà sánh với trầu vàng, nghĩa là cô gái ví mình thân phận lều tranh

vách đất, nay về bên chồng sống sung túc trong căn nhà gạch lợp ngói ba gian,

nàng khẻ hỏi chàng hạnh phúc có bao giờ kết hợp như vậy mà đúng luật tạo hóa

hay nghịch với đạo lý luân thường, chàng quả quyết đáp lại rằng :

- Đạo vợ chồng tôi nói mình nghe

Đôi ta gá ngởi ông tơ xe đã rồi.

Rồi nàng ân cần van vái ông tơ bà nguyệt để cầu mong sự sum hiệp này đến

răng long đầu bạc :

- Vái ông tơ một đĩa bánh bò bông

Cầu bà nguyệt lão gắng công xe giùm.

62

Cho đến ngày vu qui, người con gái hiếu thảo trân trọng rót rượu mời cha

mẹ đã khổ công nuôi dưỡng nên người :

- Rượu lưu ly chân quỳ tay rót

Cha mẹ uống rồi dời gót theo anh.

Hay quá là hay ! Sao mà họ khéo sử dụng từ ngữ đến thế nhỉ. Còn đây, như

ngập ngừng, như e lệ khi đôi tân lang dắt tay nhau vào loan phòng làm lễ hiệp cẩn

giao bôi :

- Đèn loan hiệp cẩn trong phòng

Trăm năm chí quyết bá tòng vầy duyên.

- Đêm qua nằm ngủ sập vàng

Trông xuống sập bạc thấy chàng nằm không.

Vội vàng cởi áo đắp chung

Tỉnh ra em vẫn nằm không một mình.

Mỗi từ ngữ là mỗi hình ảnh sống động, phát họa lên một bức tranh đầy thi

vị, tuyệt xảo gây ấn tượng trong lòng người vài phút đê mê, nhẹ nhàng, xao xuyến.

Thật giàu về màu sắc, thật phong phú về nguồn cảm hứng tự nhiên. Năm mười

năm sau khi trở về thăm cha mẹ thì :

- Khi đi trúc mọc le te

Khi về trúc đã cánh bè trôi sông.

Ý nói người con gái khi đã theo về nhà chồng, ít khi được về thăm cha mẹ,

khi đã con bầy con đống thì cũng năm mười năm sau, bên nhà chồng mới cho phép

nàng dâu dẫn con về thăm ông bà ngoại.

Về từ ngữ họ đã thành công, thế mà họ còn thành công hơn nữa trong thể

loại phản ngữ, nghĩa là nói trái lại, vốn khen mà chê, vốn dở mà hay, vốn tốt mà

xấu :

- Chị giàu quần lảnh hoa chanh

Chúng em khốn khổ quấn quanh lụa đào

Chị giàu chị đánh cá ao

Chúng em khốn khổ đi trao cá mè

Chị giàu chị lấy ông nghè

Chúng em khốn khổ trở về lấy vua.

Hoặc là :

- Ở đời Kiệt Trụ sướng sao

Có rừng nem béo có ao rượu đầy

63

Ỡ đời Nghêu Thuấn khổ thay

Giếng đào mà uống ruộng cày mà ăn.

Mới nghe qua tưởng chừng tất thảy lòng dân đều mến mộ nhà Kiệt Trụ và

oán ghét đời Nghêu Thuấn nhưng trái lại ngụ ý cho độc giả hiểu rằng cái khổ ấy

mới thật là cái sướng, còn cái sướng kia thực ra chỉ là sự khổ.. Một kỷ thuật thứ hai

nữa là cách dùng chữ đối xứng, nghĩa là dùng những chữ dị âm đồng nghĩa mà đối

chọi nhau để nảy sinh một ý ngộ nghỉnh như thương đối với ghét, gió đối với trăng

- Trăng bao nhiêu tuổi trăng già

Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non.

- Đầu năm ăn quả thanh yên

Cuối năm ăn bưởi cho nên đèo bồng.

- Xấu tre uốn chẳng nên cần

Xấu mai nên chẳng được gần với em.

- Thông kinh sử là phần nam tử

Giữ nết na là phận nữ nhi.

Không những đổi chữ câu trên câu dưới mà luôn cả kỷ thuật đảo ngữ cũng

chẳng kém phần tài tình :

- Con mỏ kiến đậu trên miếng cỏ

Chim vàng lông đáp vựa vồng lan.

- Con cá đối nằm trên cối đá

Mèo đuôi cụt nằm mụt đuôi kèo.

- Thành Hóa quảng trở về Quảng hóa

Bạn hiền ta trở lại Hà tiên

Làm sao rỏ được căn duyên

Dầu sông dầu biển đi liền tới nơi.

Đó là lúc thời gian rảnh rổi nông nhàn, họ tụ năm tụ bảy lại bên chén trà ly

rượu, nặn óc tìm ra những từ ngữ ngộ nghỉnh, chanh chua, đanh đá rồi đấu võ mồm

với nhau, cách phô diễn tương phản này còn thấy nhiều trong các bài hát đồng dao,

từ đứa trẻ nhỏ cải nhau bên bụi tre đến các trai gái trong làng đối đáp nhau nơi

đồng ruộng. Dưới đây là một bài đồng dao :

64

- Mày tát chuôm tao

Tao tát chuôm mày

Mày đầy rổ cá

Tao đầy rổ tôm

Mày đi chợ Cầu nôm

Tao đi chợ Cầu rền

Mày bán cửa đền

Tao bán cửa vua

Mày làm mắm chua

Tao làm mắm thín

Mày con ông Chính

Tao con ông Xả

Mày là cái ả

Tao là thằng hai

Mày đội bồ đài

Tao đội nón méo

Mày cầm cái kéo

Tao cầm cái dao

Mày có làm sao

Tao thì làm vậy

Mày đi buôn cây

Tao đi buôn hồng

Mày đi lấy chồng

Tao đi lấy vợ

Mày lên kẻ chợ

Tao về nhà quê.

- Chặt cây dừa

Chừa cây mận

Cây bần thận

Cây bí đao

Cây nào cao

Cây nào thấp

Cây nào rập

Cây nào rà

Cây nào rách

Cây nào rời

Mồng tơi chín đỏ

Con thỏ nhảy qua

Bà già hứ hự

65

Bùm xùm bùm xoạ

Rút ra tay này.

Họ miêu tả bằng những vật có thể thấy được, sờ mó được ở chung quanh đời

sống dân gian, xét về kỷ thuật một lối đối xứng bằng chữ rất chỉnh mà ý nghĩa lại

chọi nhau khúc chiết khá tài tình, về tinh thần nó còn biểu lộ một tư tưởng ganh

đua quyết liêt, mày làm sao, tao làm vậy nhứt định không chịu thua.

- Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em đã có chồng anh tiếc lắm thay !

- Trời mưa nóng đất

Con cá lấc lên đồng

Thuở xuân xanh sao không gặp

Để lúc có chồng gặp gở làm chi !

Ngoài cách dùng từ ngữ thực tế, dân gian còn nghĩ đến một lối diễn đạt tư

tưởng của mình thêm dí dỏm và dè dặt bằng cách phối hợp màu sắc thiên nhiên

vào trong thơ nữa. Đọc lại những câu này :

- Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em đã có chồng anh tiếc lắm thay.

Ba câu trên là theo lối tỷ, không có liên quan gì đến câu chót “Em đã có

chồng anh tiếc lắm thay”. Nếu không đọc qua câu cuối thì ta chẳng biết họ muốn

nói gì, và khi ta đã biết rồi thì mới thấy tâm sự của anh chàng này hay quá. Đó là

những câu ví gợi cảnh trước rồi sinh tình sau, cảnh và tình đối với dân gian có liên

quan mật thiết như bóng với hình.

Chúng ta còn biết đến những câu hò đối đáp, một nhóm bên nam, một nhóm

bên nữ, thay phiên nhau hỏi đáp cho đến khi nào câu chuyện bị chựng lại mới chia

tay ra về :

-Con trai :

- Chờ em cho mãn kiếp chờ

Chờ cho rau muống lên bờ trổ bông.

66

-Con gái :

- Rau muống trổ bông lên bờ mới trổ

Ai biểu anh chờ mà anh kể công.

-Con trai :

- Đầu giồng có cây duối,

Cuối giồng có cây da,

Ngã ba đường cái có dây tơ hồng.

Con gái chưa chồng tấm lòng hực hỡ!

Con trai chưa vợ ruột thắt như tranh!

Ngó lên mây trắng trời xanh,

Ai ai cũng vậy ưng anh cho rồi!

-Con gái :

- Sông dài gió thoảng…

Em nghe mấy lời của anh than vãn,

Trong dạ em thương cảm bớ chàng!

Phải chi em có quyền sắp đặt giang san,

Thời nợ duyên duyên nợ…

Em cũng chẳng để cho chàng đợi trông!

-Con trai :

- Gió thổi hiu hiu chín chiều ruột thắt,

Nhìn sao bên bắc, nước mắt chảy bên đông!

Ai xui chi cho vợ vợ với chồng chồng,

Biết đây với đó mà ông tơ hồng có xe?

-Con gái :

- Giao ngôn chắc quá,

Em sợ má em rầy!

Câu tứ mã nan truy,

Em sợ dì em giận!

Để em về nhà thưa lại,

Chừng cha má có đành.

Thời loan phụng, em sẽ với bạn lành bắt tay!

Nghe qua những câu hò đối đáp này ta thấy lòng bâng khuâng khắc khoải,

nỗi nhớ thương quấn quít tâm hồn, nghĩ tới người xưa sao khéo dung từ ngữ :

67

- Ngó lên trời mây bay vần vũ

Ngó xuống âm phủ đủ mặt bá quan

Ngó lên Nam vang thấy cây trăm thước

Nhìn sông Hồng ngự sóng bủa lao xao

Anh thương em ruột thắt gan bào

Biết em có thương lại chút nào hay không !

Chính những điệu hát câu hò này mang đến âm điệu ngọt ngào trong cuộc

sống, giúp cho con người hòa mình vào thiên nhiên làm cho thiên nhiên thêm đẹp,

làm cho quê hương thân thương tương thích với những trái tim dạt dào tình cảm,

đầy tính lãng mạn, họ hẹn nhau đến đây, họ kết nối nhịp cầu tri âm, họ thề nguyền,

họ làm cho kho tàng thơ ca truyền khẩu càng ngày càng giàu hơn.

4.-Con người với tiếng hát.

Tư tưởng có phóng túng, un đúc nền lễ giáo cổ truyền, tư tưởng được xem

như rất thích hợp với hoàn cảnh trong cuộc sống. Một cá nhân có tư tưởng đó,

nhiều cá nhân có tư tưởng đó, tất cả những tư tưởng đó hợp lại xây dựng nên một

kho tàng văn hóa bình dân rực rở. Bởi dân tộc Việt Nam hấp thụ cùng một lúc ba

luồng tư tưởng triết lý đông phương, một tư tưởng Phật giáo coi cuộc đời là bể khổ

trầm luân, lấy đức từ bi chuyễn hóa chúng sanh, một tư tưởng Lão Trang tiêu cực,

dụng cái thời thế biến chuyễn của vạn vật để đổi lấy cái nhàn cho nội tâm, một tư

tưởng Không Mạnh hiện thực, có thể coi như rất cần thiết trong giáo dục con

người.

Ba tôn giáo Thích Lão Khổng là một căn bản tín ngưỡng hài hòa của dân tộc

trong đó đạo Thích và đạo Lão rất thích hợp trong sinh hoạt của dân gian, cho nên

nó lan tràn mạnh mẻ và hòa hợp trong các tập tục của dân gian. Đạo nho tuy đã

sớm ảnh hưởng và trưởng thành mau chống nhưng thường chỉ dành trong giới cầm

quyền, trong gia đình có tiền bạc, trong giới trí thức, vì vậy Phạm Quỳnh đã nói :

“ Cái tên nhà nho không phải để chỉ người biết chữ, học đạo thánh hiền trong nho

giáo, lại là chỉ một giai cấp trong xã hội, tức là hạng thượng lưu trí thức trong

nước.”

Xem đấy chúng ta thấy rằng đạo nho có một địa vị độc tôn mà những người

không phải là môn phái của giai cấp thượng lưu thì không thể nào theo học được.

Kể ra thì đạo nho cũng là một tín ngưỡng tôn giáo thuộc vào loại quí phái, đài các.

Để đi sâu vào chi tiết này, lần lượt bàn đến những mục sau đây:

68

a). Luân lý.

Dân tộc Việt Nam lấy đạo Khổng trong công việc giáo dục con người. Triết

học của Không phu tử lan truyền ra các nước đông nam châu á, chịu ảnh hưởng

nhiều nhứt là dân tộc Việt Nam, vì bị nô lệ một ngàn năm bắc thuộc, Người Việt

Nam rất chuộng lễ giáo, tôn trọng nền cổ học đông phương, cho nên trong các môn

giáo dục đều hướng về luân lý mà giảng dạy, vì luân lý dạy con người sống cho

phải đạo, sống biết thích hợp với hoàn cảnh, sống biết hòa đồng với quần chúng,

sống sao cho đẹp với chân thiện mỹ, sống dưới bầu trời tự do thái bình an lạc.

Luân lý giúp tạo nên một con người có cuộc sống lành mạnh về tinh thần

cũng như vật chất, từ trong gia đình ra ngoài xã hội, nhờ có luân lý mà đà tiến hóa

phát triển một cách trình tự được lưu truyền trên bốn ngàn năm văn hiến. Nhờ có

luân lý con người mới biết đến bổn phận của mình, và phải hoàn tất sứ mạng của

mình từ trong gia đình ra ngoài xã hội.

Ca dao cũng đã góp phần trong việc dạy dổ con người :

- Tu thân rồi mới tề gia

Lòng ngay nói thẳng gian tà mặc ai.

- Sông sâu còn còn có kẻ dò

Lòng người nham hiểm ai đo cho cùng.

- Trăng mờ còn tỏ hơn sao

Dẫu rằng núi lở còn cao hơn đồi.

- Thương nhau bất luận giàu nghèo

Dù cho lên ải xuống đèo cũng cam.

- Dẫu xây chín đợt phù đồ

Không bằng làm phước giúp cho một người.

- Sinh ra trong cõi hồng trần

Làm người phải lấy chữ Nhân làm đầu.

- Ở hiền, thì lại gặp lành

Những người nhân đức, trời dành phần cho.

Câu tục ngữ “Cây có cội, nước có nguồn” cũng phát sinh từ đây :

69

- Con người có tổ có tông

Như cây có cội như sông có nguồn.

Nhớ đến công ơn cha mẹ :

- Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa

Miệng nhai cơm búng, lưỡi lừa cá xương.

- Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra.

- Ơn cha nặng lắm ai ơi

Nghĩa mẹ bằng trời chín tháng cưu mang.

Nhớ đến ông bà tổ tiên :

- Ngó lên nuộc lạt mái nhà

Bao nhiêu nuộc lạt nhớ ông bà bấy nhiêu.

Nhớ đến thầy dạy chữ :

- Gươm vàng rớt xuống Hồ Tây

Công cha cũng trọng, nghĩa thầy cũng sâu

- Cơm cha, áo mẹ, chữ thầy

Nghĩ sao cho bõ những ngày ước ao.

Đối với anh chị em trong nhà :

- Anh em như thể chân tay

Rách lành đùm bọc dở hay đở đần.

- Yêu nhau như thể tay chân

Anh em hòa thuận hai thân vui vầy.

- Khôn ngoan đối đáp người ngoài

Gà cùng cha mẹ chớ hoài đá nhau.

- Anh em thuận hòa là nhà có phúc.

70

Đối với vợ chồng phải tôn trọng khuyên bảo nhau :

- Yêu nhau mọi việc chẳng nề

Một trăm chỗ lệch cũng kê cho bằng.

- Anh tỷ phận anh

Thà ở lều tranh

Như thầy Tăng, thầy Lộ

Chứ không ham mộ

Của Vương khải, Thạch sùng

Đạo người anh giữ vẹn, bần cùng sá chi.

Luân lý vẻ ra một con đường dài không ranh giới, nhưng trên con đường đi

đó phải có người trước kẻ sau, người mau kẻ chậm, mau thì theo với mau, chậm thì

theo với chậm cứ tiến tới trong trật tự, điều hòa.

- Hoa sen mọc bãi cát lầm

Tuy rằng lấm láp vẫn mầm hoa sen.

- Mật ngọt còn tổ chết ruồi

Những nơi cay đắng là nơi thật thà.

- Miếng ăn là miếng tồi tàn

Mất ăn một miếng lộn gan lên đầu.

Người giao tế trong xã hội để làm gì, tức nhiên phải có một mục đích, muốn

đạt đến mục đích ấy cho được viên mãn, con người không quên năm đức tánh :

Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín. Dùng năm đức tánh đó để giao tế trong xã hội, từ giới

thượng lưu đến giới bình dân, đều sử dụng năm đức tánh đó, khi thì kêu gọi lòng từ

thiện của mọi người :

- Thương người như thể thương thân

Ghét người như thể vun phân cho người.

Hoặc là :

- Bầu ơi thương lấy bí cùng

Tuy là khác giống nhưng chung một giàn.

- Nhiểu điều phủ lấy giá gương

Người trong một nước phải thương nhau cùng.

71

Tiếng gọi tha thiết ấy lôi cuốn biết bao nhiêu người dân hiền lành nên sống

trong điều bác ái với tấm lòng thương người vô lượng vô biên. Thương cái bản

thân của mình, biết quí cái bản thân của mình thì phải nghĩ đến thương và quí cái

bản thân của người khác, như vậy mới gọi là bình đẳng và bác ái. Sửa mình trước

cho tốt đẹp rồi mới dám sửa lấy những cái xấu của người khác, đó là đặc tính của

luân lý, thuyết này do ở triết lý Phật giáo mà ra với câu “Tự giác giác tha”, giác

ngộ mình rồi mới giác ngộ tới kẻ khác. Biết bao nhiêu người cùng khổ :

- Người thì áo bảy áo ba

Người thì áo rách như là áo tơi.

- Chớ than phận khó ai ơi

Còn da lông mọc, còn chồi nẩy cây.

Sống và đoàn kết yêu thương, biết tương trợ lẫn nhau, giặc ngoại xăm nào

dám xóa sổ bản đồ Việt Nam, trong đây người ta tìm thấy một tinh thần dân tộc bất

khuất, một cuộc đấu tranh bền bỉ, kêu gọi sự đoàn kết để xây dựng một xã hội lành

mạnh, một quốc gia hùng cường :

- Cây cao chẳng quản nước lung

Đê cao chẳng sợ nước sông tràn vào.

- Một cây làm chẳng nên non

Ba cây dụm lại thành hòn núi cao.

Luân lý không dạy con người ta lấy sự vui sướng cho riêng mình mà để mặc

cho kẻ khác cam chịu sự đau khổ. Luân lý không bảo con người ta phải nhạo báng

kẻ khác để mua một sự vui sướng ích kỷ cho lòng mình. Luân lý dạy con người ta

biết trọng cái phẩm giá, quí cái nhân vị, không nên chạm vào tự ái cá nhân của kẻ

khác. Trong gia đình thì con thờ cha kính mẹ, nhớ tưởng đến ông bà, vợ kính yêu

chồng, chồng thương mến vợ, anh em hòa thuận, tin yêu, vui vẻ, bạn bè đối xử sao

cho có nghĩa có ân. Ngòai xã hội phải biết đạo xử thế, biết cách ăn cách ở để trở

thành một con người tốt đẹp. Nếu bề trên ở chẳng chính chắn thì tức nhiên sẽ bị kẻ

dưới chê cười :

- Làm trên ở chẳng chính ngôi

Cho nên kẻ dưới bầy tôi loạn thần.

- Làm trên ở chẳng kỷ cang

Cho nên kẻ dưới lăng loàng bề trên.

72

Chúng ta còn thấy về mặt luân lý cổ kính ấy có pha trộn một chút triết lý nhà

Phật :

- Lênh đênh qua cửa thần phù

Khéo tu thì nổi, vụng tu thì chìm.

Ở hiền gặp lành, làm phước đặng phước, không gây thù hận ân oán với bất

cứ ai, dù có chống đối cũng giữ tinh thần bất bạo động :

- Oán tao mầy oán cho đời

Đất vua tao ở, cơm trời tao ăn.

Và luôn luôn giữ gìn một linh hồn dân tộc lành mạnh :

- Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh bông trắng lại chen nhụy vàng

Nhụy vàng bông trắng lá xanh

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Luân lý giáo dục con người không chỉ dành riêng cho trong gia đình có học

đạo thánh hiền mà còn truyền rộng trong mọi tầng lớp đại chúng dân gian.

Hầu hết những bực thâm nho ngày xưa đối với luân thường đạo lý, các cụ rất

là nghiêm khắc. Các cụ nghĩ rằng muốn trở thành một để tử trung thành của Khổng

tử, muốn làm vẻ vang cho thân tộc họ hàng thì phải lăn lóc chen chân trong vòng

thi cử, dùi mài tâm trí trong bộ ngủ kinh. Người bình dân thì khác, trên tám chục

phần trăm sống bằng nghề nông, cuôc sống của họ gần với thiên nhiên cho nên tư

tưởng của họ rất phóng khoáng, đã vượt ra ngoài bốn bức tường chật hẹp của lễ

giáo. Do đó luân lý của họ không phải học trong sách mà là họ học và thực hành

ngay lúc chung lưng đâu cật trong mọi sinh hoạt hằng ngày.

Sau đây là những câu luân lý trong giới bình dân :

- Tốt danh hơn lành áo.

- Tốt gổ hơn tốt nước sơn.

- Giấy rách phải giữ lấy lề.

- Gần mực thì đen, gần đèn thì sang.

- Thuận vợ thuận chồng, tát bể đông cũng cạn.

- Ăn trái nhớ kẻ trồng cây

Ăn khoai nhớ kẻ cho dây mà trồng.

73

- Ai ơi bưng bát cơm đầy

Nhớ công hôm sớm cấy cày cho chăng.

Chúng ta lấy làm mừng về những tinh hoa trong cổ học Trung quốc, nhưng

chúng ta phải lấy làm mừng hơn như những câu luân lý giáo dục như trên đã ảnh

hưởng đến đời sống dân gian không nhỏ. Nó như bông hoa được trổ trong mùa

xuân khí hậu ấm áp, những bông hoa khoe sắc lừng hương. Cho nên ca dao mới

sinh sản nhiều những câu nói về luân lý.

Nói tóm lại nội dung của những bài phong dao hay tục ngữ ấy, có một phần

nào tiêm nhiểm đạo lý của ba luồng tư tưởng Phật giáo, Lão giáo vả Khổng giáo.

Tuy có ảnh hưởng nhưng họ không bị ép buộc, cho nên tư tưởng của họ không gò

bó. Vì vậy nó mới có một giá trị cao trong nền văn học bình dân truyền khẩu, vì nó

là kim chỉ nam trong giới đại chúng ít học, vì nó không sâu sắc, không triết lý kín

đáo, tuy mộc mạc về hình thức nhưng nội dung của nó cũng đầy đủ ý nghĩa trong

đạo xử thế, mà nhạc điệu mới nhẹ nhàng làm sao !

b). Trữ tình.

Tình yêu thiên nhiên không phải là đặc tính của một cá nhân mà còn là

nguyên nhân nảy nở cho sự sinh tồn. Trong loại ca dao trử tình, có một số diễn tả

rất là lãng mạng, tuy nhiên sự lãng mạng trong thơ không có gì đáng trách đối với

một dân tộc đầy tính nhân ái, hiền hòa và dạt dào tình cảm. Ở đây chúng ta nên

thâu hẹp phạm vi lại để phê bình đời sống tình cảm của người dân quê có mối liên

quan mật thiết đến tình yêu thiên nhiên..

Màu sắc, cảnh trí bên ngoài kích thích lòng người nảy nở trong tình yêu tự

nhiên, vì vậy tình yêu của họ cởi mở bất cứ trong hoàn cảnh nào :

- Giải sông ngân mây rầu rầu chuyễn

Một bước đường trời biển chia hai

Nàng nàng ơi, nàng nàng ơi !

Anh dặn một lời xin em nhớ đừng quên.

Thật là cảm động khi nghe tiếng biệt ly trộn hòa trong nước mắt, phảng phất

giọng nghẹn ngào của hai kẻ sắp chia tay :

- Trống trên lầu vội đổ

Chuông ngoài huyện hồi quân

74

Mắt nhìn em nước mắt rưng rưng

Phải chi hồi đó ai đừng biết ai.

Và nỗi tê tái của chàng trai :

- Kể từ bước cẳng xuống thoàn

Bao nhiêu sóng dợn thương nàng bấy nhiêu.

Dù không viết ra được thành lời văn, không vẻ ra được thành nét họa, nhưng

sự rung cảm chơn thành đã bộc lộ hết cả trong hai câu thơ. Tình yêu tự nhiên của

họ không giống như những lối tả vẻ đẹp siêu thần của các thi nhân. Trong Hoa tiên

truyện của Nguyễn huy Tự (1743-1790) có câu diễn tả sắc đẹp của một cô gái đài

các trăm anh :

- Lối thơm khi nhẹ gót tìm

Mùi hoa như nước, tiếng chim ngở chào.

Thì người bình dân khi nói tới vẻ đẹp của một cô gái quê cũng không kém

màu sắc và nhạc điệu :

- Bông thơm thơm lạ thơm lùng

Thơm cây, thơm rể người trồng cũng thơm.

Bông thơm là hình tượng để nói về cô gái, ý chừng họ khen cái bông ấy

thơm thật nữa, chẳng những thơm bông mà thôi, mà còn thơm tới cây, thơm tới rể

và sau cùng họ để ý tới người trồng hoa cũng thơm. Lối tả cảnh này rất hay và rất

thông dụng trong hình ảnh diễm tình.

Trong truyện Kiều của Nguyễn Du (1766-1820), ông tả nét đẹp kiều diễm

thần sầu quỷ khóc của Thúy Kiều :

- Làn thu thủy, nét xuân sơn

Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh;

- Hoa cười ngọc thốt đoan trang

Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da.

Trong giới thi sĩ dân gian thì diễn tả nét đẹp của người con gái như vầy :

- Thân em như tấm lụa đào

Phất phơ trước gió biết vào tay ai.

75

- Trúc xinh trúc mọc bờ ao

Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh.

còn vài câu khác nữa :

- Tóc em dài, em cài bông hoa lý

Miệng em cười có ý anh thương.

- Cổ tay em trắng như ngà

Con mắt em liếc như là dao cau

Miệng cười như thể hoa ngâu

Cái khăn đội đầu như thể hoa sen.

Đôi khi đọc qua ca dao, chúng ta thấy ở họ cũng có lúc là một nhà văn dùng

từ ngữ rất tài tình, một nhà thi sĩ kết thành những vần điệu thơ ca đặc sắc, một nhà

họa sĩ biết cách phối cảnh và khéo léo trong việc chọn màu.

Chất nghệ sĩ tính trong dòng máu của họ không lúc nào ngừng hoạt động

trước cái trò đùa cợt ái tình, để rồi sau đó cái thảm trạng đắng cay ở đầu lưỡi phát

ra thành tiếng thở than nảo nùng :

- Xấu dao xắc chẳng mỏng gừng

Xấu người mai chước lở chừng đôi ta.

- Ai làm cho bướm lìa hoa

Cho chim xanh nở bay qua vườn hồng.

- Gươm vàng để đó em ơi

Chết thì chịu chết lìa đôi anh không lìa.

Sự thất vọng trong bước đầu đùa cợt ái tình cũng chỉ vì hai gia đình không

xứng môn đăng hộ đối :

- Chiếu manh theo phận chiếu manh

Chiếu manh đâu dám trương tranh giường lèo.

- Anh về bán ruộng cây đa

Bán cặp trâu già mới cưới đặng em.

76

- Ba trăng là mấy mươi hôm

Mai nam nắng trước, chiều nồm quạnh sau

Chàng ơi đừng phụ khó tham giàu

Khi lành tôn trượng khi đau phụ phàng.

- Bùn xa bèo, bùn khô bèo héo

Lựu xa đào lựu xéo đào xiên

Vàng cầm trên tay rớt xuống không phiền

Chỉ phiền một nỗi nợ duyên không tròn.

- Vắn tay với chẳng tới kèo

Cha mẹ anh nghèo cưới chẳng đặng em.

Gia đình đàng trai cảm thấy ngần ngại khi phải tới nhờ mối lái mai dong

chuyễn dùm thông tin hỏi vợ cho con trai, chưa biết bên gia đình đàng gái có đồng

ý hay không, nhưng chàng trai trong lòng hồi họp, bực dọc khôn lường, thời gian

chờ đợi không bao lâu thì tin bên nhà gái trả lời không chịu gả con. Chàng trai thở

than:

- Con chim nó kêu tề lao xáo xác

Con vượn nó cười, con công nó quạt

Đứng lại mà xem con khỉ nó trèo

Ta đi hỏi vợ ngặt nghèo không xong

Lựa là bạc đã thay lòng

Mĩa mai cho đạo vợ chồng trần ai.

Còn nàng trong lòng cũng bấn loạn xuyến xao :

- Bước xuống ruộng sâu em mãng sầu tấc dạ

Tay ôm bó mạ lụy ứa hai hàng

Ai làm lỡ chuyến đò ngang

Cho loan với phượng đôi hàng biệt ly !

Thật khổ cho chàng trai vấn vương tơ tình thao thức năm canh :

- Bước sang canh một anh thắp ngọc đèn vàng

Chờ con bạn ngọc thở than đôi lời

Canh hai vật đổi sao dời

Tính sao nàng tính trọn đời thủy chung

77

Canh ba cờ phất trống rung

Mặc ai ai thắng ai dùn mặc ai

Canh tư hạt đậu cành mai

Sương sa lác đác khói bay mịt mờ

Canh năm tơ tưởng tưởng tơ

Chiêm bao thấy bậu dậy rờ chiếu không.

Bởi việc vợ chồng là việc của cha mẹ quyết định, cha mẹ đặt đâu thì con

ngồi đó, đừng có léng phéng mà bị rầy la, nếu cha mẹ không bằng lòng cho đôi trẻ

nên duyên giai ngẩu, thì họ còn biết than thở với ai.

- Nước trong giếng đã hơi phèn

Coi em cũng lịch tại hèn mẹ cha.

Và khi chàng trai nghe tin người yêu đi lấy chồng :

- Gió nam non thổi luồn hang chuột

Nghe em có chồng anh đứt ruột đứt gan.

- Ai phụ tôi có đất trời chứng giám

Phận tôi nghèo tôi không dám phụ ai

Tưởng giếng sâu tôi nối sợi dây dài

Ai dè giếng cạn tiếc hoài sợi dây.

Hoặc người con gái nghe tin người yêu đi lấy vợ :

- Em đương dệt chiếu hồi văn

Nghe anh có vợ em quăng con chuồi

Em đương bắt nước sôi sôi

Nghe anh có vợ quăng nồi đá vung.

- Em đương xới nếp vun xôi

Nghe anh có vợ thúng trôi nếp chìm.

Nghệ thuật trong thơ như ta đã thấy, đó là cách dùng ngoại hình phối hợp

với tình cảm dấu kín, đó là cách sử dụng lối tỷ.

Đêm mênh mông trùm khắp vũ trụ, sự yên lặng trong không gian và cái nét

huyền ảo trong bóng tối mập mờ, đây là một trong trăm ngàn cảnh thật linh động

để khơi mở tiếng nói tình cảm, một phương tiện để trút nhẹ khối sầu. Chỉ cần một

78

cơn gió thoảng nhẹ qua thôi, một cơn gió làm mát lòng vũ trụ nhưng lại làm tê tái

tim người :

- Đêm khuya gió đập cành cau

Chồng ai xa vắng ai sầu thay ai

Đêm khuya gió hót ngoài tai

Gió kia có biết chồng ai nơi nào !

- Bóng trăng anh tưởng bóng đèn

Bóng cây anh tưởng bóng thuyền em sang.

- Buồn trông chênh chếch sao mai

Sao ơi sao hởi nhớ ai sao chờ

Buồn trông con nhện giăng tơ

Nhện ơi nhện hởi nhện chờ mối ai.

Nếu là đêm trăng thì cảnh ấy lại càng tình tứ hơn. Vì gió sẽ đi trong sương

bạc lờ mờ, trên dòng nước loang loáng gió lại lửng lờ đẩy trôi con thuyền trăng

phiêu bạt, để rồi trong cái phóng khoáng vô cùng đó, gió lại đi thẳng vào lòng

người mà phá phách cái mạch sầu ngào nghẹn.

- Gió thổi hiu hiu

Bắc liêu kia hởi

Đoạn sầu này biết gởi cùng ai.

- Ví dầu nước chảy đá mòn

Xa nhau nghìn dặm vẫn còn nhớ thương.

- Gió đưa cơn buồn ngủ lên bờ

Đừng cho nó xuống nó rờ mắt tôi..

Trăng và gió càng làm cho tình người say mê, càng dễ ru ngủ tâm hồn thế

nhân vào bể mộng vu vơ và đồng thời tình ái của họ cũng mơn trớn, lâng lâng.

- Trăng vàng đủng đỉnh trên mây

Gió đâu gió hãy xe dây tơ hồng.

Nhưng rồi, đêm dần dần tàn, trăng buồn xế bóng, gió đã biếng ru, lòng

người cũng uể oải và lời hẹn ước sau cùng:

79

- Đêm tàn nguyệt lẫn về tây

Đường tình kẻ đấy người đây còn dài.

Những hình ảnh linh động và tế nhị nhứt, có thể cho ta hiểu tư tưởng của họ

rất hiền dịu chớ không đến đổi phải lãng mạng.

- Tình sâu mong trả nghĩa đền

Đừng mơ chốn khác mà quên chốn này

Nước vơi rồi nước lại đầy

Tình kia chưa trả nghĩa này chớ quên.

- Chồng gì anh, vợ gì tôi

Chẳng qua là cái nợ đời chi đây.

Đọc qua những câu này, ta không thấy có câu nào trừu tượng, mà là tả một

vật thể điển hình rất thực tế. Ngay trong những đoạn tả cảnh tình yêu thiên nhiên

đến trong lòng họ nhẹ nhàng như cơn gió, êm dịu như ánh trăng :

- Chim uyên xuống suối kiếm mồi

Thấy anh lao khổ đứng ngồi không yên.

- Chiều chiều vịt lội ao sen

Tình cờ tôi gặp người quen tôi chào

Chào cô trước mũi tiên phuông

Chào cô sau lái mặt vuông chữ điền

Người nào là vợ Vân tiên ?

Nói cho tôi biết tôi chào liền chị dâu

Người nào người nghĩa tôi đâu ?

Nói cho tôi biết tôi gởi câu ân tình.

Và sau đó, tình yêu cũng tan biến nhanh như làn khói, như áng mây trôi, như

tiếng kêu khắc khoải của tâm hồn :

- Chiều chiều mây phủ Hải vân

Chim kêu gành đá gẩm thân lại buồn.

- Đi ngang cầu sắt

Hỏi gắt chung tình

Bướm xa ong tại nhụy, tôi xa mình tại ai ?

80

Lòng người cũng như cơn bảo tố, khi hết cơn bảo tố rồi thì trời trở lại trong

sáng, tình yêu cũng vậy, khi mà vết thương tình đã lành lặn, dấu yêu đương đã mờ

phai, tâm hồn của họ trở về với thế quân bình, khoan khoái :

- Năm năm, tháng tháng, ngày ngày

Lần lần, lửa lửa, rày rày, mai mai

Có ai ta cũng thế này

Không ai ta cũng như ngày có ai.

Hoặc nhứt quyết hơn :

- Có ai nước cũng đứng bờ

Không ai nước cũng đứng cơ bực này

Có ai thêm bận vì ai

Không ai giường rộng chiều dài dễ xoay.

Cái lý của họ dù có buông lơi theo tình cảm, nhưng vẫn thiên về cái bản chất

thực tế sinh tồn chớ không nghiêng hẳn về mặt diễm tình lãng mạng, cho ta thấy rỏ

hơn nữa, hình ảnh trong thơ là hình ảnh trong đời sống hằng ngày, ai cũng có thể

thấy được, ai cũng có thể sờ mó được, đó là hình ảnh tự nhiên, hình ảnh xu hướng

về màu sắc dân tộc tính. Hình ảnh ngọn cỏ, con nghé trong tình yêu lãng mạng :

- Em như ngọn cỏ phất phơ

Anh như con nghé nhởn nhơ giữa đồng.

- Cô em nho nhỏ

Cắt cỏ giữ trâu

Bước qua năm nữa anh bưng trầu cưới em.

- Thò tay ngắt ngọn rau ngâu

Thấy em còn nhỏ giữ trâu anh buồn.

Rồi đến hình ảnh con chim :

- Chim chuyền nhành ớt líu lo

Nhạn sầu con bạn ốm o gầy mòn.

- Chim uyên ăn trái nhản lồng

Thia thia quen chậu vợ chồng quen hơi.

81

- Ba đồng một mớ trầu cay ,

Sao anh không hỏi những ngày còn không ,

Bây giờ em đã có chồng

như chim vào lồng , như cá cắn câu

Cá căn câu biết đâu mà gở

Chim vào lồng , biêt thủơ nào ra . ...

- Ước gì có cánh như chim ,

Bay cao. lượn thấp, đi tìm người thương .

- Con chim nho nhỏ

Cái lông nó đỏ

Cái mỏ nó vàng

Nó kêu người ở trong làng

Đừng ham lảnh lụa phụ phàng vải bô.

- Chim uyên xuống đất ăn trùng

Anh hùng lở vận lên rừng đốt than.

Nói về sự chung tình của đôi trai gái :

- Nếu mà không lấy đặng em

Anh về đóng cửa cày rèm đi tu.

Người bạn gái cũng muốn theo chàng :

- Tu đâu cho em tu cùng

May ra thành Phật thờ chung một chùa.

Trước khi là bạn ân tình, người con gái cũng nhiều đêm thao thức mộng mơ:

- Chẳng tham ruộng cả ao liền

Chỉ tham cái bút cái nghiên anh đồ.

Thà làm vợ thư sinh có phẩm chất hiền hậu, chung tình chớ không chịu lấy

anh nông dân cụt mịch một chữ cắn làm hai cũng không thuộc :

- Một đêm quân tử nằm kề

Còn hơn thằng ngốc vỗ về quanh năm.

82

- Ba năm sống với người đần

Không bằng một phút sống gần người khôn.

Hoặc là :

- Một là em lấy chồng quan

Hai là chồng lính làng chàng cũng chồng dân

Nhưng em không lấy chồng đần

Về nhà mẹ mắng ra đường chị em khinh.

Hoặc là :

- Một ngày dựa mạn thuyền rồng

Còn hơn chin tháng nằm trong thuyền chài.

Hoặc là :

- Con vợ khôn lấy thằng chồng dại

Như bông hoa lài cắm bải cứt trâu.

Nói về tính lẳng lơ, mất nết của người đàn bà có chồng trong ca dao có khối

lượng nhiều vô kể :

- Lẳng lơ cũng chẳng có mòn

Chín chuyên cũng chẳng sơn son để thờ.

Tính lẳng lơ thay vì dấu kín, nhưng họ sẳn sàng trưng ra cho mọi người thấy

như một món hàng mời gọi, họ rao bán cái tính lẳng lơ cho bọn đàn ông khát tình:

- Em đây là gái năm con

Chồng em rộng lượng vẫn còn chơi xuân.

- Đêm qua để cửa chờ chồng

Đêm nay để cửa chờ ông láng giềng.

Tính lẳng lơ mà so sánh đến thế này thì tuyệt chiêu :

- Hai tay cầm hai quả hồng

Quả chát phần chồng, quả ngọt phần trai

Đêm nằm vuốt bụng thở dài

Thương chồng thì ít, thương trai thì nhiều.

Trong hoàn cảnh nếu lở gặp phải anh chồng đần thì giải quyết vụ này ra sao:

- Có chồng càng dễ đi ngang

Đẻ ra con thiếp, con chàng, con ai

Con tôi đi kiếm về đây

Có cho nó gọi bằng thầy thì cho.

83

- Mả chồng cỏ chửa ra xanh

Đã cùng người khác yến anh ân tình.

Trong khi có những người vợ trọn đời thương chồng thương con đến đổi

không nghĩ đến thân mình, những người vợ trung trinh này dù nghèo mà cũng còn

nhan sắc, có lắm kẻ đàn ông mất nết buông lời trêu chọc nhưng nàng vẫn mặc kệ

và có vẻ coi thường bọn chúng :

- Em đi làm mướn nuôi ai

Cho áo em rách cho vai em sờn.

- Tôi đi làm mướn nuôi con

Áo rách mặc áo, vai sờn mặc vai.

Hãy bắt chước tình cảm của đôi trai gái này :

- Mình về ta chẳng cho về

Ta nắm lấy áo ta đề câu thơ

Câu thơ ba chữ đành rành

Chữ trung, chữ hiếu, chữ tình là ba

Chữ trung thì để phần cha

Chữ hiếu phần mẹ đôi ta chữ tình.

- Em về chẳng lẽ về không

Ngựa ô anh trước, ngựa hồng em sau

Ngựa ô đi tới quán cau

Ngựa hồng đủng đỉnh còn sau gò điều.

- Nho nhỏ như ai

Như em đây luôn chặt dạ bền lòng

Dẫu cho nước đồng nai có chảy cạn

Đá đồng nai có bị mòn, thì thủy chung như nhứt

Trước sau em vẫn giữ sắt son lời nguyền.

- Tay cắt tay bao nở, ruột cắt ruột sao đành

Chim kêu dưới suối. Vượn hú trên nhành

Qua không bỏ bậu mà sao bậu đành bỏ qua.

Đời sống bình dân biểu lộ qua bài hát trên đây rất thường thấy trong nếp

sống dân gian như không bao giờ chấm dứt tiếng hò hát tán dương ái tình trên dãy

84

đồng ruộng bao la. Ở bên trong sư du dương tha thiết và thầm kín đó còn ẩn rành

rành hai chữ trung và hiếu. Lời thơ đậm đà, ý thơ thanh nhả, chung qui đều muốn

nói lên cái đẹp dịu hiền của người phụ nữ Việt Nam biết quí câu tam tòng tứ đức

và vẻ lên được sự hùng tráng của người đàn ông biết thờ cha kính me, biết thờ chúa

trung cang, biết lễ nghĩa bạn bè thật đúng với câu tam cang ngũ thường .

- Ai ơi hãy ở cho lành

Kiếp này chẳng gặp để dành kiếp sau.

Sự phô diễn tư tưởng và cảm xúc thức thời trong đời sống dân gian dều xoay

quanh then chốt là bộc lộ tình cảm như các hành tinh xoay chung quanh mặt trời.

d) Bởn chữ.

Bởn chữ là một lối chơi tao nhả trong lúc nông nhàn, bởn chữ của người nhà

quê là một cách tạo cảm tình giữa người này với người nọ, giữa kẻ gái người trai,

giữa người chưa quen biết thành quen biết. Lối bởn chữ rất giản dị, không văn hoa

bóng bẩy, có khi trở thành lối chơi đối thanh, đối nghĩa, đối vần, đối vật.

Lối bởn chữ của họ có nghĩa là mượn một vật nào đó để ví von đến cái việc

mình muốn nói, đặc biết là, nếu người khởi đầu ví một con kiến thì người đối lại

cũng phải ví một con kiến, nếu người khởi đầu ví non cao, thì người đối đáp phải

ví nước thấp. Ví dụ có một chàng trai thương thầm một cô gái, chàng ước :

- Ước gì anh hóa được con kiến vàng

Bò lên cổ bậu dạo đàng lê viên.

Cô gái biết được ngụ ý của anh khùng này, cô phải nghĩ cách đuổi con kiến

vàng này đi chỗ khác, nàng suy nghĩ giây lâu rồi đối lại :

- Ước gì em hóa được con kiến hôi

Bò lên đái xuống cho trôi kiến vàng.

Thật là tuyệt vời, bởi vì mang tên là con kiến hôi, nhứt định nước đái phải

hôi, con kiến vàng làm sao chịu nỗi, thế là nàng đã đuổi được con kiến hôi, và đây

một câu hò đối xứng khác :

-Trai

Dưới mặt nước chói lòa yếm đỏ

Trên bầu trời rạng tỏ màu xanh

85

Từ ngày chia rẻ yến anh

Nước trời còn đó ai đành phụ ai.

-Gái Trên non thẳm mây ngàn giăng vũ

Dưới sông cầu cát ủ làm doi

Từ khi hai đưa sánh đôi

Núi sông còn đó sao trôi lời nguyền.

-Gái Trên đời mọi vật bẩn nhơ

Đều nhờ rửa nước trở nên trong lành

Đến khi nước phải nhơ tanh

Lấy gì mà rửa xin anh phân cùng.

-Trai Trải bao thế hệ oai hùng

Nước nhà lâm nạn anh hùng ra tay

Hy sinh bao quản thân dài

Máu đào từng rửa nước rày thành trong.

Cũng trong cách hò đối xứng đó, đây có vẻ vui nhộn hơn :

-Gái Ghe anh mỏng ván

Bóng láng nhẹ chèo

Xin anh bớt ngọn xả lèo chờ em.

-Trai Đây đã chèo lơi

Chờ người tri kỷ

Gặp mặt chuyện trò cho phỉ ước mơ.

-Gái Ba đồng một mớ đàn ông

Đem bỏ vào lồng cho kiến nó tha.

-Trai Ba đồng một lũ đàn bà

Mua về ta bỏ chuồng gà chuồng heo.

-Gái Ba trăm một mụ đàn bà

Đem về mà trải chiếu hoa cho ngồi.

-Trai Nước mắm ngon dầm con cá bẹ

Anh biểu em rình lén mẹ qua đây.

86

-Gái Nước mắm ngon dầm con cá đối

Em biểu anh chờ để tối em qua.

Sự trào phúng qua lối bởn chữ trong giới bình dân còn được xuất hiện ở

nhiều hình thức khác, như thấy một vật nào trước mắt rồi nhân cách hóa vật đó ra

nhiều cách nói, khi thì nói quá sự thật :

- Con mèo mầy trèo cây cau

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà

Chú chuột đi chợ đàng xa

Mua mắm mua muối giỗ cha chú mèo.

Trong bốn câu này có ba từ đáng chú ý : chú chuột, con mèo, giỗ cha, hai

con vật bất đồng tương ngộ, thế mà có một hôm chú mèo ta trèo cây cau tìm chú

chuột, nếu không phải bắt chú chuột để ăn tươi nuốt sống thì chắc chắn là sẽ có

một chuyện gì không lành sắp xảy ra, nhưng mèo không thấy chuột, vậy chuột đi

đâu, à thì ra đi chợ để mua mắm mua muối giỗ cha chú mèo. Dụng ý của nội dung

bốn câu thơ trên là nguyền rủa bọn quan lại hà hiếp dân lành, cũng như con mèo ỷ

sức dõng mưu cao lúc nào cũng tấn công được con chuột vậy.

Khi thì nói ngớ ngẩn mất cả luận cả lý, không hiểu ý họ muốn nói gì :

- Con kiến mầy ở trong nhà

Tao đóng cửa lại mày ra đàng nào

Con cá mầy ở dưới ao

Tao tát nước vào mầy sống được chăng.

Không biết họ định nói gì, bởi chính họ, họ cũng chẳng cần ý thức đến

những câu nói đó, cũng có thể là một ý nghĩ chống báng, cũng có thể là một lời

nói chế diểu, càng đọc lại càng khó hiểu như những câu sau đây :

- Con gà cục tác lá chanh

Con heo ủn ỉn mua hành cho tôi

Con chó khóc đứng khóc ngồi

Mẹ ơi đi chợ mua tôi đồng giềng.

- Cóc chết để nhái mồ côi

Chẩu ngồi chẩu khóc chàng ơi là chàng

Ểnh ương đánh lệnh đã vang

Tiền đâu mà trả cho làng ngóe ơi.

87

- Con cò chết rũ trên cây

Cò con mở sách xem ngày làm ma

Cà cuống uống rượu la cà

Chim ri ríu rít bổ a lấy phần.

- Con kiến mà leo cành đa

Gặp phải cành cụt leo ra leo vào

Con kiến mà leo cành đào

Gặp phải cành cụt leo vào leo ra.

Như cách đùa giởn giữa hai mẹ con :

- Cái bóng là cái bóng bang

Con ơi lấy sàng cho mẹ đổ khoai

Con ăn một, mẹ ăn hai

Con đi bốc muối thì khoai chẳng còn

Con ngồi con khóc nỉ non

Mẹ giận mẹ đập con bon đầu hè

Có đánh thì đánh vọt tre

Đừng đánh vọt nứa nửa què chân con.

Khi thì chế diểu người cha dành ăn với con :

- Làm trai không đáng nên trai

Vót đủa cho dài ăn vụng cơm con.

Khi thì nhạo báng người chồng sợ vợ :

- Làm trai rửa chén quét nhà

Vợ gọi thì dạ thưa bà em đây.

Khi thì mỉa mai một người tàn tật :

- Trời ơi nở hại thằng cùi

Bốc nhằm dầu hắc nó chùi không ra.

Tất cả những câu hát trên đây nếu không nhằm mục đích để chế diểu một tục

lệ gì, một địa vị gì, một phẩm tước gì, một tâm lý gi thì cũng là một dụng ý nói cho

hả hê cái nỗi lòng ấm ức của người dân trong thời kỳ bị trị, nạn áp bức, hà hiếp

trong dân gian rất thường ngày.

88

Thể cách trào phúng của dân gian đã ăn sâu vào tâm trí của dân tộc Việt

Nam, cho nên mỗi khi không đủ sức chống đối trực tiếp một lực lương áp đảo bằng

dùi cui, dân gian đã nghĩ ngay cách phải dùng đến nó để mà nói xiêng, nói xỏ, nói

trắng ra đen, nói bạc ra vàng, nói lòng nhân ra phản phúc, nói chó thành trâu, nói

lợn cắn hùm, v.v…bởi vì nó là một lối chống đối gián tiếp có hiệu quả.

- Bao giờ rau riếp làm đình

Gỗ lim làm ghém thì mình lấy ta.

Bao giờ trạch đẻ ngọn đa

Sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình.

- Bao giờ cho đến tháng ba,

Ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng.

Hùm nằm cho lợn liếm lông,

Một chục quả hồng nuốt lão tám mươi.

Nắm xôi nuốt trẻ lên mười;

Con gà, be rượu nuốt người lao đao.

Lươn nằm cho trúm bò vào;

Một đàn cào cào đuổi bắt cá rô.

Lúa mạ nhảy lên ăn bò;

Cỏ năn, cỏ lác rình mò bắt trâu.

Gà con đuổi bắt diều hâu;

Chim ri đuổi đánh vỡ đầu bồ nông.

- Bước sang tháng sáu giá chân,

Tháng một nằm trần bức đổ mồ hôi.

Con chuột kéo cầy lồi lồi,

Con trâu bốc gạo vào ngồi trong xoong.

Vườn rộng thì thả rau rong.

Ao sâu giữa đồng, vãi cải làm dưa.

Đàn bò đi tắm đến trưa,

Một đàn con vịt đi bừa ruộng nương.

Voi kia nằm ở gằm giường,

Cóc đi đánh giặc bốn phương nhọc nhằn.

Chuồn kia thấy cám liền ăn,

Lợn kia thấy cám nhọc nhằn bay qua.

Trời mưa cho mối bắt gà,

Thòng-đong cân-cấn đuổi cò lao xao.

Lươn nằm cho trúm bò vào,

89

Một đàn cào cào đuổi bắt cá rô.

Thóc giống cắn chuột trong bồ,

Một trăm lá mạ đuổi vồ con trâu.

Chim chích cắn cổ diều hâu,

Gà con tha quạ biết đâu mà tìm.

- Bong bóng thì chìm, gỗ lim thì nổi.

Đào ao bằng chổi, quét nhà bằng mai.

Hòn đá giẻo dai, hòn xôi rắn chắc.

Gan lợn thì đắng, bồ hòn thì bùi.

Hương hoa thì hôi, nhất thơm thì cú.

Đàn ông to vú, đàn bà rậm râu.

Hay cắn thì trâu, hay cày thì chó.

- Gió đánh cành đa

Gió đập cành đa

Thầy tưởng rằng ma

Thầy ù té chạy

Ba thằng ba gậy

Đi đón thầy về

Bắt con lợn sề

Cho thầy chọc tiết

Bắt con cá diếc

Cho thầy bốc mang

Bắt con tôm càng

Cho thầy lột vỏ

Lấy đôi đủa đỏ

Cho thầy gảy lưng

Bắt đồng bánh chưng

Cho thầy chấm mật.

- Cóc chết nàng nhái mồ côi

Chàng hiu đi hỏi lắc đầu hỏng ưng

Con ếch ngồi ở gốc đưng

Nó kêu cái ẹo biểu ưng cho rồi.

Sở dĩ có thể ca trào phúng là nhờ tinh thần chống đối trong dân gian phát

triển mạnh mẻ, họ chê bọn đàn ông đa thê, họ chế nhạo người đàn bà không lành

nết, họ đả phá cái bọn ăn không ngồi rồi, chỉ biết lợi dụng sức lao động của người

dân để làm giàu, họ nhạo báng bọn nhân danh là kẻ sĩ mà hèn nhát trước giặc ngoại

90

xăm, họ chọc quê kẻ buôn thần bán thánh, họ dèm pha bọn trọc phú không hề ngó

ngàng đền kẻ nghèo hèn v.v…Hơn nữa, thể trào phúng đưa tinh thần chống đối lên

cao, vừa hửu hiệu, vừa xuyên tạc đối phương, vừa tự vệ lấy mình

91

CHƯƠNG THỨ BA

1.- GIA ĐÌNH.

2.- GIÁO DỤC.

3.-VAI TRÒ NGƯỜI ĐÀN ÔNG.

4.-VAI TRÒ NGƯỜI PHỤ NỮ.

5.-MẸ DẠY CON

6.-CHỒNG DẠY VƠ.

1.- Gia đình.

Giáo dục trong gia đình là một nếp sống văn minh của người dân quê thuở

xưa, ngoài gia đình là nông nghiệp, bên cạnh đời sống nông nghiệp hằng ngày nảy

sinh nhiều tình cảm. Trong ca dao truyền khẩu người ta thấy nổi bậc ba chí hướng

này : gia đình, nông nghiệp, tình cảm.

Gia đình và xã hội có mối dây liên quan mật thiết. Nếu muốn xây dựng một

quốc gia hùng cường trước hết họ phải biết tổ chức nếp sống trật tự trong gia đình,

họ biết cách giáo dục lẫn nhau hầu đem những điều học hạnh đó ra áp dụng thực tế

vào xã hội trong bất cứ mọi sinh hoạt nào để mưu cầu cho đất nước ngày thêm phát

triển.

Gia đình là nơi che chở, đùm bọc trong bầu không khí trìu mến, chan chứa

lửa ấm tình nồng. Trong gia đình cha mẹ là gia trưởng có nhiệm vụ dạy dỗ con cái

với các đức tính căn bản, ngoài xã hội cũng có thầy, có bạn tốt để học hỏi, cũng có

cô bác láng giềng hàng xóm dạy lẫn nhau những kinh nghiệm trường đời.

Muốn cho xã hội luôn luôn tăng trưởng, người công dân phải luôn trau dồi

đức trí, thể lực. Tuy nhiên nói đến tổ chức đời sống gia đình ngày xưa có hai chế

độ mẫu hệ và phụ quyền, chế độ mẫu hệ là người phụ nữ làm chủ gia đình, con cái

sinh ra đều lấy theo họ của mẹ, chế độ này thường thấy ở các miền vùng núi, vùng

cao nguyên, chế độ phụ quyền là người đàn ông làm gia trưởng, con cái sinh ra đều

lấy theo họ cha. Trong hai chế dộ này người con chỉ biết vâng dạ cúi đầu nghe lệnh

chứ không được cải, vì vậy mới có sự độc đoán, áo mặc không qua khỏi đầu là như

thế. Tiêu biểu thường thấy trong ca dao truyền khẩu là tình cảm dấu kín, sự day dứt

không nói hết nổi lòng, sự châm biếm trong lối sống, sự thóa mạ trong giao tế, sự

chống báng theo cách đối xử. Lại nữa trong xã hội thời bấy giờ người ta trọng nam

92

hơn nữ, nam tôn nữ ti mà, đối xử như vậy là để nâng cao cái phẩm giá tuyệt đối

của người đàn ông, sau này ta sẽ thấy ca dao truyền khẩu dẫn chứng “ trai năm thê

bảy thiếp, gái chính chuyên một chồng”.

Trong một nước, vua là cha của nhân dân, chỉ có vua mới có quyền tế lễ trời

đất, vua ra lệnh dân phải cúi đầu tuân hành, dù lệnh ấy trái với điều mong ước của

lòng dân, nếu cải lệnh sẽ mang tội bất trung.

Trong gia đình, người cha là gia trưởng, người vợ, con dâu thì coi như người

đầy tớ, con trai thì được quí chuộng, con gái không được hưởng gia tài.

Mọi hoạt động trong xã hội người đàn ông có quyền quyết đoán, tuyệt nhiên

không có lời lẽ của người phụ nữ xen vào chuyện của cánh đàn ông.

Nền tảng gia đình là sự giáo dục về luân lý, giúp cho chế độ phụ quyền thêm

vững chắc, nếu phụ quyền có vững chắc thì chế độ quân quyền càng mạnh mẻ

thống trị dân lành, nếu chế độ phụ quyền bị lật đổ thì chế độ quân quyền không thể

tồn tại. Sở dĩ chế độ phụ quyền được tôn trọng là vì ảnh hưởng đến nền giáo dục

nho học. Người đàn ông rất hảnh diện vì phụ quyền làm cho họ trở nên có giá trị,

quyết đoán. Người đàn ông có vợ mà không sinh ra được một cậu con trai là mang

tội bất hiếu, nên thầy Mạnh tử mới nói : “ Con người có ba điều bất hiếu lớn mà

không có con trai kế tự là trọng tội hơn hết”.

Ca dao là tiếng nói phản chiếu tâm hồn dân gian, mục đích gây nên phong

trào chống đối chế độ phụ quyền mãnh liệt. Sau đây là đề mục phân tích.

2.- Giáo dục.

Phần lớn sự giáo dục trong dân gian đều có ảnh hưởng rất nhiều đến triết học

Khổng Mạnh. Giáo tổ của đạo này là Khổng phu tử, tên là Khâu, tự Trọng Ni, sinh

ở nước Lỗ (năm 551 trước tây lịch). Vốn giòng dõi quí tộc, thân phụ là Thúc lương

Ngột, thân mẩu là Nhân Thị. Năm 30 tuổi Ngài có rất nhiều học trò theo học, năm

51 tuổi vua nước Lỗ mời ngài ra làm quan. Ngài đi qua nhiều nước như Tề, Vệ,

Tần, Khuông, Tống, Thái, Diệp, Sở và đến năm 72 tuổi ngài mất tại nước Lỗ.(tỉnh

Sơn Đông ngày nay). Các môn đồ của ngài sau đó như Tử Hạ, Tử Du, Tử Dương

thay nhau truyền bá giáo lý. Đời sau có phái Tăng Sâm chép thành những bộ sách

Luận ngữ, Đại học, Trung dung, có thể nói phái này là chính truyền hơn hết. Cách

một trăm năm sau, kể từ ngày Khổng Tử mất có một đệ tử của ngài là Khổng Cấp,

93

tức cháu nội của Khổng Tử tên là Mạnh Tử, là người đầu tiên lảnh hội được những

triết lý cao siêu của ngài.

Khổng Tử vừa là một nhà chánh trị lỗi lạc, biết cách an dân trị nước, vừa là

một nhà giáo dục đại tài, biết tiến dẫn con người vào ngỏ thiện.

Nho giáo truyền vào nước ta vào khoảng giữa thế kỳ thứ hai, trước tây lịch,

tức là vào thời bắc thuộc lần thứ nhứt ( 111-39 ). Đến đời nhà Trần ( 1225-1400 )

tạm gọi là thời kỳ nho giáo có xu thế bành trướng. Nhà vua mở khoa thi để tuyển

chọn nho sĩ vào triều làm quan, cách lựa chọn này gọi là khoa cử. Vì lẽ ấy mà nước

ta trong các thời Ngô, Đinh, tiền Lê, Lý, Trần, hậu Lê và cho tới đời nhà Nguyễn,

chữ Hán được chuyễn thể thành chữ Nôm, coi như là chữ trong chính phủ dùng để

giáo dục, viết các văn bản, thi phú, bút đàm. Phần lớn các ngôn ngữ của Hán tộc

dần dần cũng được biến thể thành ngôn ngữ của Việt tộc.

3.- Vai trò người đàn ông.

Người được trong dụng trong xã hội Việt Nam thời bấy giờ phải kể phái

nam có địa vị trên hết. Trong gia đình họ là gia trưởng, ngoài xã hội họ có quyền

tham gia vào các tổ chức của chánh quyền, họ tự do lui tới những nơi công cộng và

giải quyết các vấn đề tranh tụng, kiện cáo, hòa giải các vấn đề phiền phức trong gia

đình. Bởi chưng chỉ vì họ là người đáng học đạo thánh hiền, dùi mài kinh sử để

chờ đợi khoa thi cử. Đó là một sự biệt đải người đàn ông mà trong chế độ trong

nam khinh nữ hồi ấy rất thịnh hành:

- Làm trai học đạo thánh hiền

Năm hằng chớ trể, ba giềng chớ quên. (*)

- Quân vi thấn cang

Phụ vi tử cang

Phu vi tam cang

Giả tam cang tối thiện.

Học đạo thánh hiền, không chỉ chờ đợi khoa thi cử, mà còn phải luôn trau

dồi bản thân cho đủ ba đức tánh tốt và năm hạnh lành, gọi là tam cang ngũ thường.

Ca dao truyền khẩu đã hoàn tất cái vai trò bắt từ nguồn gốc dạy người của đạo nho.

Đã được trọng đải, vai trò người đàn ông phải tự biết phận sự mình:

- Làm trai bốn bể danh vang

Học đạo thì phải tam cang ngũ thường.

94

Tam cang tức là ba giềng :

- Làm trai giữ trọn ba giềng

Thảo cha, ngay chúa, vợ hiền chớ vong.

Sách có chữ rằng “Cương cử mục trương” có nghĩa khi giềng lưới đã cất lên

thì các mắc lưới thảy đều trương ra, nghĩa bóng nói người đàn ông mà giữ trọn đạo

ba giềng thì tánh tốt được phát hiện ra cho người ta thấy rỏ ràng :

- Làm trai giữ trọn đạo ba

Mai sau có thác vẫn là thơm danh.

- Ba năm trấn thủ lưu đồn

Ngày thì canh điếm. tối dồn việc quan

Chém tre đẳng gổ trên ngàn

Có thân chịu khổ phàn nàn cùng ai

Miệng ăn măng trúc măng mai

Những tre cùng nứa lấy ai bạn cùng.

Ngũ thường tức là năm hằng : nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Nhân là lòng thương

người, tình thương đại đồng chớ không lẩn quẩn trong vòng vị kỷ. Đời sống đẹp đẻ

không phải ở trong tiền kho của để, không phải trong đời sống hạnh phúc vợ đẹp

con ngoan, mà đẹp ở tấm lòng biết yêu thương muôn loài. Lòng nhân ở đây là một

bổn phận :

- Thương người như thể thương thân

Ghét người như thể vun phân cho người.

Người đàn ông học đạo thánh hiền, biết tam cang, ngũ thường, vai trò và

nghĩa vụ trong xã hội phải là :

- Làm trai cho đáng nên trai

Xuống đông tỉnh, lên đoài đoài tan.

(*) Năm hằng : 1-Nhân, 2-Nghĩa, 3-Lễ, 4-Trí, 5.-Tín.

Ba giềng : 1-Thờ cha kính mẹ, 2-Thờ chúa tận trung, 3-Vợ chồng hòa hợp

95

- Làm trai cho đáng nên trai

Phú xuân cũng trải, Đồng nai cũng từng.

- Làm trai quyết chí tang bồng

Sao cho tỏ mặt anh hùng mới cam.

Chí khí của người đàn ông là xông pha nam bắc, rày đó mai đây, vượt núi

trèo đèo, để khỏi hổ thẹn với trời đất non sông :

- Núi cao cũng có cách trèo

Đường dù hiểm nghèo cũng có lối đi.

Hoặc là :

- Đi cho biết đó biết đây

Ở nhà với mẹ biết ngày nào khôn.

Tiếng anh hùng mua lấy vào thân, đâu phải thế mà cho là quân tử :

- Ở đời muôn sự của chung

Hơn nhau một tiếng anh hùng mà thôi.

Muốn làm người anh hùng phải gian lao từng trải, đứng trong đời phải như

cây cổ thụ :

- Làm trai đứng ở trên đời

Sao cho xứng đáng giống nòi nhà ta

Ghé vai gánh đở san hà

Sao cho tỏ mặt mới là trượng phu.

- Đấng trượng phu đừng thù mới đáng

Đấng anh hùng đừng oán mới hay

Gừng già, gừng rụi, gừng cay

Anh hùng càng cực càng dày nghĩa nhân.

Đã là anh hùng thì ai đâu nuôi sự hiềm oán trong lòng. Nếu có oán thì hãy

oán nợ trần gian, nợ nghĩa vụ quốc gia, những nợ đó chưa làm xong thì người anh

hùng càng oán để mong sớm trả nợ :

- Như vầy mới gọi rằng trai

Trước lo nghĩa chúa sau mài thảo thân.

96

Tuy nhiên bên cạnh vai trò người đàn ông nói trên đáng được khen ngợi,

trọng dụng thì cũng có không ít một số đàn ông tập tểnh những thói hư tật xấu, như

là trai năm thê, bảy thiếp, cờ bạc, rượu chè :

- Sông bao nhiêu nước cũng vừa

Trai bao nhiêu vợ cũng chưa vừa lòng.

Cái thói hư tật xấu của người đàn ông là thích tìm của lạ :

- Trong nhà có sẳn yến ngâm

Lại còn muốn những nhung sâm nước ngoài.

Rồi sanh lòng bất chính :

- Ai xuôi ai khiến bất nhơn

Tôi thấy vợ bạn tôi thương hơn vợ nhà.

Hoặc là :

- Đàn ông năm bảy lá gan

Lá ở cùng vợ, lá toan cùng người.

Cái tính đàn ông nó là thế nầy đây :

- Thế gian ba sự không chừa

Rượu nồng, dê béo gái vừa đương tơ.

Đã thế lại thêm nạn cờ bạc, chè tàu :

- Làm trai tập đánh tổ tôm

Uống chè Phương thái xem nôm Thúy kiều.

- Chồng em nó chẳng ra gì

Tổ tôm xốc dĩa nó thì chơi hoang.

Có ông phải nhờ đến vợ dạy mới nên thân :

- Làm trai cờ bạc thì chừa

Rượu làng thì uống rượu mua thì đừng.

- Cờ bạc là bác thằng bần

Cửa nhà bán hết ra than ăn mày.

97

Trong xã hội thời phong kiến không thiếu hạng đàn ông này :

- Ra đường võng giá nghênh ngang

Về nhà hỏi vợ cám rang đâu mày ?

Vợ đáp : Cám rang tôi để cối xay

Chồng đanh đá : Hể chó ăn hết thì mày với ông.

Mong sao xã hội ngày nay có những trai thanh gái lịch như vầy :

- Đã sinh ra sống ở đời

Trai thì trung hiếu đôi vai cho tròn

Gái thì trinh tĩnh lòng son

Sớm hôm gìn giữ kẻo còn chút sai.

- Đèn Sài Gòn ngọn xanh ngọn đỏ

Đèn Mỹ Tho ngọn tỏ, ngọn lu

Anh về học lấy chữ nhu

Chín trăng em cũng đợi, mười thu em cũng chờ.

3.- Vai trò người phụ nữ.

Trước đây ta biết người đàn ông trong gia đình là gia trưởng theo chế độ phụ

quyền, nhưng thật ra người phụ nữ mới đáng được mang cái danh dự ấy. Phận sự

người đàn bà trong gia đình là giúp chồng nuôi dạy con cái, trông nôm nhà cửa từ

trong nhà ra đến đồng ruộng, coi sóc mọi việc trước sau, sắp xếp mọi việc trật tự,

ngăn nắp, đó mới chính là người nội trợ. Cái bổn phận ấy không phải do chồng sắp

đặt, không phải do cha mẹ dạy bảo, đó là cái phẩm chất tự nhiên mà trời đã phú

bẩm cho người đàn bà có chồng và làm mẹ, đó là bổn phận. Bản tính nhu mì, dịu

dàng, hiền hậu, nhẫn nại, chịu khó, chịu thương, chịu đựng gian khổ người đàn bà

đã đưa vai ra gánh vác hết tất cả mọi việc mà người đàn ông không thể làm được.

Hạnh phúc trong gia đình có tốt đẹp hay không đều do bàn tay người phụ nữ đảm

đang gây dựng nên.

Tuy nhiên, về phương diện hôn nhân, người đàn bà lại không có cái tự do

cho mình lựa chọn, cha mẹ đặt đâu thì con ngồi đó, luôn luôn nhớ câu “Áo mặc

không qua khỏi đầu”. Về kinh tế, người phụ nữ tham gia rất nhiều việc như làm

đồng, quay tơ, ươm tằm, dệt cửi, buôn gánh, bán bưng v.v…

98

Trước hết nói về mặt hôn nhân. Khi còn con gái thì sống theo cha mẹ, khi

cha mẹ gả lấy chồng thì theo sống cùng chồng, nếu chồng chết thì người góa phụ

về sống với con trai lớn. Đạo nho dạy người phụ nữ các đức hạnh :

- Tại gia tòng phụ

Xuất giá tòng phu

Phu tữ tòng tử.

Ca dao cũng có câu :

- Tam tòng tứ đức còn ghi

Bé nương cha me già thì theo con.

Trước khi gả lấy chồng, cô gái nề nếp phải trau dồi gương tứ đức, vì nó là

ánh đuốc soi suốt quảng đường dài, vì nó là mực thước tránh được sự mất nết, lẳng

lơ :

- Phận gái tứ đức vẹn toàn

Công, ngôn, dung, hạnh giữ gìn trao thân.

Nói về chữ công. Người phụ nữ trong chế độ phong kiến ít học, cho nên họ

phải lấy nhân lực ra mà phụng sự, nhờ vậy mà tính đảm đang gáng cho họ không

phải là vô lý, lúc nhỏ thì giúp đở mẹ cha, từ việc bếp nút trong nhà ra đến việc

đồng áng, tới khi khôn lớn lập gia đình thì lo công việc bên nhà chồng, biết bao

nhiêu là công việc cực nhọc, nào mua bán tầng tảo, nuôi dạy con cái. Người đàn bà

chịu khó chịu đựng nuôi chồng, nuôi con như một nhà thơ đã miêu tả :

- Quanh năm buôn bán ở mom sông

Nuôi đủ năm con với một chồng

Lặn lội thân cò khi quảng vắng

Eo sèo mặt nước buổi đò đông.

Trần tế Xương.(1870-1907)

Ca dao diễn tả thực người đàn bà chịu đựng gian khổ :

- Một ngày ba bận trèo đèo

Vì ai vú lép lưng teo hởi chàng.

Hãy nghe lời khuyên chồng của một người vợ đảm đang, một cách sắp xếp

công việc rất là khoa học, phải từng có kinh nghiệm mới được như vầy :

99

- Anh ơi phải lính thì đi

Cửa nhà đơn chiếc đã thì có tôi

Tháng chạp lá tiết trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà

Tháng ba cày vở ruộng ra

Tháng tư gieo mạ thuận hòa mọi nơi

Tháng năm gặt hái vừa rồi

Trời đổ mưa xuống nước trôi đầy đồng

Anh ơi giữ lấy việc công

Để em cày cấy mặc lòng em đây.

Đức tánh thừ hai dạy người phụ nữ hãy chú trọng vào lời nói :

- Lời nói chẳng mất tiền mua

Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau.

Lời nói phải sao cho nhẹ nhàng, êm ái như tiếng hót của chim muông :

- Chim khôn kêu tiếng rảnh rang

Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe.

Sự khôn khéo qua lời ăn tiếng nói cũng là phép lịch sự trong giao tế, lại cũng

được sự quí mến của mọi người chung quanh :

- Hoa thơm ai nở bỏ rơi

Người khôn ai nở nặng lời làm chi.

Có nói cũng vừa phải, không nói nhiều, nói nhảm :

- Rượu lạt uống lắm cũng say

Người khôn nói lắm dẫu hay cũng nhàm.

Xét đoán người qua cách ăn nói thì sẽ biết rỏ người đó có được sự giáo dục

tốt trong gia đình hay không. Có bốn cách nói mà người đời ghét nhứt : một là nói

dối, hai là nói thêu dệt, ba là nói lưỡi hai chiều, bốn là nói lời dung tục, hung ác.

Phong tục xưa của những gia đình có giáo dục, khi người mẹ đẻ đứa con vừa

tròn đầy tháng thì có tục cúng đầy tháng, lễ tục này người ta nun đỏ một thỏi sắt rồi

bỏ vào một tô nước sạch, hơi nóng bốc lên, người mẹ nâng đứa bé trên tay hơ qua

hơ lại để rửa sạch ô uế cho đứa bé, kế tiếp lấy một cái bông vạn thọ nhún vào tô

100

nước xong rắc lên mình đứa bé và quét qua quét lại quanh miệng đứa bé, đoạn sau

đó người mẹ trẻ hát theo điệu vè :

- Mở miệng ra

Có bông có hoa

Mở miệng ra ăn trên ngồi trước

Mở miệng ra giàu sang lộc phước

Mở miệng ra làng xóm ôn hòa

Mở miệng ra

Xứng với người ta

Mở miệng ra quan dân đều chuộng

Mở miệng ra tới lui cửa thượng

Mở miệng ra đẹp cửa đẹp nhà

Mở miệng ra

Có bông có hoa.

Xem thế mới biết người mẹ chú ý đến sự nói năng của đứa con sau này, khi

mở miệng ra được nhiều người ưa chuộng, tuy nhiên cũng có không ít người khi

mở miệng ra thì bị thiên hạ chê cười :

- Người sao đẹp lạ đẹp lùng

Tiếc câu ăn nói lùng bùng khó nghe.

Có câu luận ngữ viết rằng : “Danh bất chánh tắc ngôn bất thuận, ngôn bất

thuận tắc sự bất thành.” Nghĩa là quan niệm không chính xác thì lời nói không theo

sát với ý nghĩa, lời nói không theo sát ý nghĩa thì việc làm không thành tựu.

- Lưỡi không xương nhiều điều lắc léo.

Câu cách ngôn đó chứng tỏ rằng nói là việc rất quan trọng, lời nói làm sao

nhiếp phục được lòng người :

- Một câu nhịn, chin sự lành

Lựa lời mà nói thanh danh cả đời.

Có người trau chuốt lời nói như giọng chuông ngân :

- Lời thanh nói tiếng cũng thanh

Chuông kêu sẻ đánh bên thành cũng nghe.

101

Vì vậy Khổng tử khuyên người nên nghe nhiều hơn nói, mà khi những điều

nghe có điểm khả nghi thì để đó đừng nói, cẫn thận trong lời nói thì ít lỗi.

Đức thứ ba là nói về chữ dung dạy cách ăn mặc đơn sơ mà kín đáo :

- Bận mặc đừng có xuênh xoang

Vải bô thay đổi thường thường thì thôi.

Phụ nữ á đông khác hẳn phụ nữ tây phương, cách phục sức do đó mà khác

nhau, trong thời kỳ pháp thuộc, có nhiều phụ nữ Việt Nam mặc đầm, nhìn chưa

quen trông cũng khó coi :

- Cá lên khỏi nước cá khô

Làm thân con gái lỏa lồ ai khen.

Người bình dân cho rằng sự ăn mặc hở hang tiêu biểu cho hạng người không

lành nết làm cho bia miệng dèm pha :

- Cô kia mặc áo ny long

Hãy về thay đổi kẻo chồng cô chê.

Đức thứ tư là nói về chữ hạnh, là hạnh kiểm, là nết na của người phụ nữ.

Một lời nói vô duyên, một cử chỉ khả ố, một hành động nghịch ngợm đều bị đánh

giá là người thiếu đức hạnh :

- Tốt gổ hơn tốt nước sơn

Xấu người đẹp nết còn hơn đẹp người.

Có câu “Đói cho sạch, rách cho thơm” là để nhắc nhở người phụ nữ luôn giữ

đức hạnh. Kẻ giàu ăn sang mặc sướng, người nghèo dù rách áo đói cơm vẫn phải

giữ một lòng thanh bạch :

- Màn treo chiếu rách cũng treo

Hương xông bát ngát, củi rều cũng xông.

Đối nghịch cái đức hạnh là lẳng lơ:

- Lẳng lơ đeo nhẫn chẳng chừa

Nhẫn thì rơi mất lẳng lơ hãy còn.

102

Đó là bốn đức công, dung, ngôn, hạnh của người xưa, còn ngày nay con

người á đông đã nhiếp phục được nền văn minh của thế giới, âu á xích lại gần nhau

hơn, nên sự suy diễn bốn đức trên cũng khác với xưa nhiều, như :

Nói về chữ công, là không tự tâm, tự ý, bất cứ đối với ai phải giữ một lòng

công chính. Đối với gia đình phải có công tâm. Đối với xã hội, đối với quốc gia

phải có công bình, cầm cân xét đoán phải có công lý, đừng tây vị người này mà áp

bức người nọ. Nếu không công bình thì cái lưu tệ bức bách người còn mãi, rồi cả

xã hội, cả quốc gia như thế sẽ nguy vong, sụp đổ ngay.

Nói về chữ ngôn, là nói điều tốt, điều hay đối với xã hội. Cổ động, tuyên

truyền, thuyết phục xã hội. Hấp dẫn từng lớp quần chúng làm hậu thuẩn cho mình

được giỏi bước trên con đường quang minh chính đại.

Nói về chữ dung, là làm đẹp xã hội cả hình thức lẫn tinh thần. Về hình thức

phải xây dựng, cải tạo cho một xã hội tiên tiến, phải thay cũ đổi mới, chỗ ở cần

được tiện nghi và giản dị, phải tham gia vào mọi công ích xã hội, phải khích lệ

quần chúng có ý thức về vệ sinh gia đình và vệ sinh công cộng cho thích nghi với

trào lưu quốc tế, nâng cao trình độ văn hóa và nghệ thuật, truyền bá khoa học, phát

huy những tư tưởng mới.

Nói về chữ hạnh, là trung trinh đối với quốc gia dân tộc. Nếu là xã hội tồi

tàn thì tìm cách sửa đổi nâng đở nó lên cả vật chất lẫn tinh thần. Người trong xã

hội còn kém sút phải làm sao cho họ học hỏi để hiểu biết rộng rải, phải luôn lăn

lóc, lặn lội trong hẻm cùng, ngỏ cụt để giúp đở những người kém may mắn trong

cuộc sống, hãy làm đẹp xã hội tức là làm đẹp mình.

Theo bốn đức công, dung, ngôn, hạnh vừa trình bày trên thì đây là sự hòa

hợp với quốc tế trong việc giáo dục con người mới trong nền văn minh mới, không

phân biệt nam hay nữ, vì nó là bổn phận chung của mọi người.

Hai thời thế, hai tư tưởng tuy cùng một nghĩa mà sự giáo huấn đã thấy khác

xa nhau một trời một vực.

Nói tóm lại, Cái đẹp của người phụ nữ Việt Nam xưa là cái đẹp bị gò bó

trong nề nếp con nhà nho giáo, bởi câu tam tòng tứ đức, cũng như đối với cái đẹp

quân tử của người đàn ông là tam cang ngũ thường, thật ra cũng chỉ là những cái

gút buộc để kèm chế sự phóng túng, tha hóa đạo đức của con người trong cuộc

sống. Nếu bao nhiêu tư tưởng phóng túng tự do không được kiểm soát bằng gia

huấn ca truyền khẩu thì thử hỏi dân tộc Việt Nam này có được vinh hạnh mang

103

danh bốn ngàn năm văn hiến không, và nếp sống thuần phong mỹ tục có tiến theo

kịp đà văn minh của nhân loại không.

5.- Mẹ dạy con.

- Con ơi muốn nên thân người,

Lắng tai nghe lấy những lời mẹ cha.

Người mẹ có đủ tinh thần sáng suốt, có đủ sức khỏe dồi dào, giáo dục con

trẻ học nên những đức tánh tốt, luyện tập cho con trẻ biết xấu hãy chừa bỏ, biết tốt

hãy noi theo, dạy dỗ trẻ khôn ngoan, nuôi dưỡng trưởng thành, chăm nôm từng li

từng tí, đó chính thực là người hiền mẫu.

Sự dạy dỗ trong gia đình thường dành cho người mẹ, vì bản tính mềm mỏng,

dịu dàng khiến cho con trẻ cảm mến mà không sợ hải, nên con trẻ dễ hấp thụ được

những lời chỉ huấn của người mẹ.

Xét ra người cha vì trăm công ngàn việc, từ tờ mờ sáng vát cuốc dẫn trâu ra

đồng cày bừa, đến mãi chiều tối mới về nhà gần gủi vợ con, thì giờ không có để

nghĩ ngơi thì đâu có rảnh rang mà dạy con. nếu kể những người học thức ra làm

thầy thông ông ký, việc làng việc nước bề bộn, họ còn lo chưa xong, những lý do

đó làm cho con người họ trở nên gắt gỏng, khiến cho họ lúc nào cũng muốn nổi

nóng làm cho con trẻ sợ hải thì không thể nào giáo dục được chúng.

Ngày xưa sách vở rất xa lạ đối với đời sống người bình dân, nhứt là người

đàn bà lại không được may mắn đọc sách như người đàn ông, cho nên người mẹ

dạy con bằng những câu ca truyền khẩu, dễ thuộc, dễ nhớ, hay những câu luân lý

răn đời mà họ học lớm trong sách thánh hiền. Với phương pháp ấy, dù không đem

lại một kết quả như ý, nhưng đứa con rất dễ hấp thụ mau chóng, dần dần lớn lên,

chẳng ít thì nhiều con cái trong nhà cũng có nếp sống đạo lý hợp với lòng người và

thuận với lẽ trời. Nếu những lời mẹ dạy mà đưa con không chịu lấy đó làm mực

thước đo lường, người mẹ bèn hát lên cho con nghe :

- Cá không ăn muối cá ươn

Con cải cha mẹ trăm đường con hư.

Khi nghe xong đứa con sẽ không muốn mình là đứa con hư thân mất nết vì

cải lời cha mẹ. Cứ như thế những câu hát giáo dục con trẻ từ ở miệng người mẹ

104

phát ra như tiếng ru ngủ theo với tháng ngày thoi đưa không bao giờ dứt nơi miền

quê đồng ruộng :

- À…ơi…

Dí dầu cầu ván đóng đinh

Cầu tre lắc lẽo gập ghềnh khó đi.

- À…ơi…bong bóng bòng bong

Lớn lên con phải gắng công học hảnh

Học là học đạo làm người

Con đừng lêu lỏng kẻ cười ngươi chê.

- À…ơi…

Ví dầu cá lóc nấu canh

Bỏ tiêu cho ngọt bỏ hành cho thơm.

- À…ơi…

Em tôi khát sữa bú tay

Ai cho bú thép ngày rày mang ơn.

- À…ơi…

Cháu ơi cháu ngủ cho lâu

Mẹ cháu đi cấy đồng sâu chưa về

Bắt được con trắm con trê

Tròng cổ mang về bà cháu mình ăn.

Sự ấm cúng trong gia đình luôn luôn được diễn ra về đêm, khi mà mọi công

việc trong ngày đã làm xong thì tình cảm gia đình được trổi dậy nồng nàn, người

mẹ bèn hát cho con nghe :

- Mấy đời bánh đúc có xương

Mấy đời mẹ ghẻ mà thương con chồng.

Người mẹ có cái thiên chức dạy con bằng câu hát ru, hoặc bài vè, hoặc đọc

trước một câu rồi bắt con trẻ đọc lại, hoặc ví một vật gì làm cho con chú ý tới rồi

giảng giải cho con nghe, hoặc kể một câu chuyện lịch sử :

- Bà Trưng quê ở Châu Phong

Giận loài tham bạo thù chồng chẳng quên

Chị, em nặng một lời nguyền

105

Phất cờ nương tử thay quyền tướng quân

Ngàn Tây nổi áng phong trần

Ầm ầm binh mã tới gần Long Biên

Hồng quần nhẹ bước chinh yên

Đuổi ngay Tô Định dẹp yên kinh thành.

Đô kỳ đóng ở Mê Linh

Lĩnh Nam riêng một triều đình nước ta.

-

Dạy con dẩu cực đến đâu, lòng mẹ cũng kiên định không bao giờ để lộ sự

cực nhọc và chỉ biết tự than thở với mình :

- Gió mùa thu mẹ ru con ngủ

Năm canh chầy mẹ thức đủ vừa năm,

Người mẹ chỉ muốn có một ước mong sao con cái lớn lên biết chăm lo mọi

việc trong nhà, gái thì biết thêu thùa may vá nấu ăn, trai thì chăm lo học hành dùi

mài kinh sử :

- Con ơi muốn nên thân người

Lắng tai nghe lấy những lời mẹ cha

Gái thì giữ việc trong nhà

Khi vào canh cửi khi ra thêu thùa

Trai thì đọc sách ngâm thơ

Dùi mài kinh sử để chờ kịp khoa

Nửa mai nối đặng nghiệp nhà

Trước là đẹp mặt sau là hiển thân.

Người con gái lớn lên cha mẹ ít lo việc học hành bằng con trai, nếu có thì

chỉ vài câu chữ an nam trích trong sách Khổng như :

- Tích cốc phòng cơ (để dành lúa gạo phòng khi đói)

- Tích y phòng hàn (trữ quần áo phòng khi rét lạnh)

- Bần nhi vô xiểm (nghèo mà không nịnh)

- Phú nhi vô kiêu (giàu mà không kiêu căng)

- Hàm huyết phún nhân, tiên ô ngã khẩu

(ngậm máu phun người, trước dơ miệng mình).

106

- Bé chẳng vin, cả gảy cành.

- Yêu cho roi cho vọt

Ghét cho ngọt cho bùi.

- Mẹ dạy thì con khéo

Bố dạy thì con khôn.

- Học ăn, học nói, học gói, học mở.

- Dốt đến đâu học lâu cũng biết.

Người mẹ dạy con gái nên trau dồi đức hạnh nhiều hơn đức trí, sự bất công

trong chế độ phụ quyền là vậy, nếu cải lệnh cha mẹ thì mang tội bất hiếu :

- Ví dù con phụng bay qua

Mẹ nói con gà con phải nói theo.

Thà chịu dốt chữ còn hơn mang tội bất hiếu, bởi trung hiếu là nguồn gốc

phát sinh ra trật tự từ trong gia đình ra ngoài xã hội.

- Làm con cho đáng nên con

Trong tròn hiếu đạo, ngoài tròn giá danh.

Người con hiếu phải biết tuân lệnh mẹ cha, hãy yêu kính và phụng dưỡng

mẹ cha :

- Đói lòng ăn đọt chà là

Để cơm nuôi mẹ, mẹ già yếu răng.

- Dạy con con nhớ lấy lời

Trọng cha kính mẹ suốt đời chớ quên.

Thường xuyên cầu mong cho cha mẹ có sức khỏe, mạnh giỏi :

- Đêm đêm ra thắp đèn trời

Cầu cho cha mẹ sống đời với con.

- Liệu mà thờ mẹ kính cha

Đừng tiếng nặng nhẹ người ta chê cười.

Dù trai hay gái, người mẹ dạy con phải kính trọng hai chữ hiếu và để :

107

- Thờ cha mẹ ở hết lòng

Ấy là chữ hiếu dạy trong luân thường

Chữ để nghĩa là nhường

Nhường anh nhường chị lại nhường người trên

Ghi lòng tạc dạ chớ quên

Con em phải giữ lấy nền con em.

- Trách ai được cá quên nôm

Được chim bẻ ná quên ơn sanh thành.

Khi con cái trong nhà biết đối xử với nhau trên thuận dưới hòa, người mẹ bắt

qua dạy con cách đối xử với người trong thân tộc, sau đó mới ra đến người ngoài,

bạn bè, thầy trò v.v…

- Muốn sang thì bắt cầu kiều

Muốn con hay chữ phải yêu lấy thầy.

- Nhỏ thì thơ dại biết gì

Lớn rồi đi học, học thì phải siêng

Theo đòi cũng thể bút nghiên

Thua em kém chị cũng nên hỗ mình.

- Bạn bè là nghĩa tương tri

Sao cho sau trước một bề mới nên.

- Chữ rằng chi tử vu quy

Làm thân con gái phải đi theo chồng.

Phận làm con trọn hạnh hiếu để là người có tính nết hiền hậu, sẳn tấm lòng

nhân, biết thương và cứu giúp người trong cơn hoạn nạn. Đối với kẻ nghèo :

- Nghiêng vai ngửa vái Phật Trời

Đương cơn hoạn nạn cứu người trầm luân.

Người mẹ thường xuyên cắt nghĩa cho con hiểu trồng cây lành thì ắt sẽ được

nhận quả ngọt, gieo hạt dữ thì sớm gặp trái chua, nếu mình biết việc thiện mà làm,

việc ác lánh xa thì sau này con cháu nhờ phúc đức đó mà an cư lạc nghiệp, gia đình

hạnh phúc, sum vầy :

108

- Tiền lành thì hậu mới hay

Đã vun cây đức ắt đầy lòng nhân.

- Có câu tích đức tu thân

Hoạn nạn tương cứu phú bần tương tri.

- Tu đâu cho bằng tu nhà

Thờ cha kính mẹ mới là chơn tu.

- Thứ nhứt thì tu tại gia

Thứ nhì tu chợ thứ ba tu chùa.

Bài Gia huấn ca của Ức Trai Nguyễn Trãi (1380-1442) có từ thế kỷ thứ 15,

đã được phổ biến như ca dao :

- Thấy người hoạn nạn, thì thương,

Thấy người tàn tật, lại càng trông nom,

Thấy người già yếu, mỏi mòn,

Thuốc thang cứu giúp, cháo cơm đỡ đần

Trời nào phụ kẻ có nhân,

Người mà có đức, muôn phần vinh hoa.

Lấy điều ăn ở dạy con,

Dẫu mà gặp tiết nước non xoay vần.

Ở cho có đức, có nhân,

Mới mong đời tự, được ăn lộc trời.

Thương người, tất cả ngược xuôi,

Thương người, lỡ bước, thương người bơ vơ.

Thương người, ôm dắt trẻ thơ,

Thương người, tuổi tác, già nua bần hàn.

Thương người, cô quả, cô đơn,

Thương người, đói rách, lầm than kêu đường.

Thấy ai đói rách, thì thương,

Rách thời cho mặc, đói thời cho ăn.

Thương người, như thể thương thân,

Người ta phải bước khó khăn đến nhà,

Đồng tiền, bát gạo, mang ra,

Rằng đây cần kiệm, gọi là làm duyên.

May ta ở chốn bình yên,

Còn người tàn phá, chẳng nên cầm lòng.

Tiếng rằng ngày đói tháng đông,

Thương người, bớt miệng, bớt lòng mà cho.

109

Miếng khi đói, gói khi no,

Của tuy tơ tóc, nghĩa so nghìn trùng.

Ngay thẳng cũng là một đức tính tốt, ăn thật nói ngay là :

- Người sao mở miệng nên lời

Chưa xong mà việc đã rồi mới hay.

Không nói gian dối, khoát láo, hứa lèo :

- Người sao một hẹn thì nên

Người sao chín hẹn lại quên cả mười.

Đừng bao giờ khôn ngoan trong sự gian trá, chỉ đem lại lợi ích nhứt thời

nhưng sẽ di họa lâu dài, không những hại chính mình mà còn lây nhiểm cho kẻ

khác :

- Nói láo là sự phải chừa

Mình không ưa láo ai ưa láo mình.

- Tin nhau buôn bán cùng nhau

Thiệt hơn hơn thiệt trước sau như lời

Hay là lừa đảo kiếm lời

Một nhà ăn uống tội trời riêng mang

Theo chi những thói gian tham

Pha phôi thực giả tìm đường dối nhau

Của phi nghĩa có giàu đâu

Ở cho ngay thật giàu sau mới bền.

Tính cách đối xử với người chung quanh :

- Ở sao cho vừa lòng người

Ở rộng người cười, ở hẹp người chê.

Ở sao cho vừa lòng người mới thật là khó, lúc thì phải biết khôn dại, lúc thì

phải biết dại khôn, dù khôn hay dại miễn đừng lấn hiếp ai, không để cho người ta

lấn hiếp mình :

- Khôn ngoan giữa đám ba bề

Đừng cho ai lận chớ hề lận ai.

110

Khôn ngoan mà làm tay sai cho kẻ khác vậy thì khôn ngoan mà chi :

- Gáo vàng đem múc giếng tây

Khôn ngoan cho lắm tớ thầy người ta.

Phải như vầy mới gọi là khôn :

- Khôn cho người ta sợ

Dở cho người ta thương

Dở dở ương ương người ta ghét.

Đối với bạn bè phải thành thật, có thành thật thì tình ngĩa tương tri mới lâu

dài, trong giao dịch tiền bạc thì rộng lượng :

- Vay chín thì ta trả mười

Phòng khi túng thiếu có người cho vay.

- Ăn quả nhớ kẻ trồng cây

Ăn khoai nhớ kẻ cho dây mà trồng.

Sự thành thật luôn gạt bỏ mọi phiền toái ra ngoài :

- Ơn ai một chút chớ quên

Phiền ai một chút để bên cạnh lòng.

Mẹ dạy con cũng có lúc không hài lòng, mẹ giận, mẹ la, mẹ đánh, nhưng

thương xót làm sao khi đứa con nói như van xin :

- Mẹ ơi đừng đánh con hoài

Để con câu cá gọt xoài mẹ ăn.

- Má ơi đừng đánh con đau

Để con hát bộ làm đào má coi.

Nghĩ đến công ơn bằng trời bằng biển của cha mẹ, người con phải lấy chữ

hiếu làm đầu, có lúc người con ở xa bổng nhớ về quê nhà :

- Chiều chiều chim vịt kêu chiều

Bâng khuâng nhớ mẹ chín chiều ruột gan.

111

- Chiều chiều ra đứng ngỏ sau

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều.

Tình thương của cha mẹ sưỡi ấm lòng các con, đồng thời sự hiếu hạnh, lễ độ

của các con trả lại một phần nào công ơn dưỡng dục sinh thành của cha mẹ. Con

gái thì lo đường bán buôn để giúp đở gia đình, con trai thì chăm lo học hành để

tiếng thơm cho thân tộc :

- Làm thơ mà dán cây chanh

Trai bỏ học hành, gái bỏ bán buôn

Gái bỏ bán buôn gái còn lịch sự

Trai bỏ học hành một chữ năm roi.

Đi ra buôn bán là phải ganh đua với đời, tranh mối dành giựt bạn hàng, giữa

cái xã hội hổn độn đầy phức tạp đó, người con gái có lúc phải đánh mất cái đức

hạnh mà người mẹ trước đây đã dạy dổ :

- Con ơi mẹ bảo con này

Học buôn học bán cho tầy người ta

Con đừng học thói chua ngoa

Họ hàng ghét bỏ người ta chê cười

Dù no dù đói cho tươi

Khoan ăn, bớt ngủ liệu bề lo toan

Phòng khi đóng góp việc làng

Đồng tiền bát gạo phải thương cho chồng.

Buôn bán là một nghề dù không chuyên môn nhưng người con gái phải biết

qua phòng khi gặp cảnh gia đình túng khó có kế mà xoay sở, tảo tần :

- Nào nghề bánh trái những là

Đến khi kỵ lạp trong nhà càng hay

Bán buôn canh cửi kia thay

Sanh nhai phải giữ trong tay một nghề

Bây giờ chẳng liệu thì quê

Mai sau cùng túng không nghề làm ăn.

- Gái thì quét dọn trong nhà

Khi vào canh cửi, khi ra thêu thùa.

Và người mẹ dạy con biết kính trên nhường dưới :

112

- Con ơi ghi lấy lời này

Biết trên nhường nhịn, dưới thời thảo ngay.

Dạy con trai phải biết cẫn thận trong việc làm ăn bên ngoài :

- Con ơi ghi lấy lời cha

Gió to sông cả chớ qua sông rừng.

Còn nữa, dạy cả hai đứa con :

- Làm trai chớ đọc Phan Trần

Làm gái chớ đọc Thúy Vân Thúy Kiều.

Các cụ xưa thường răn: "Đàn ông chớ kể Phan Trần", vì trong truyện có

đoạn tả Phan sinh tương tư người yêu đến nỗi toan tự vận. Các cụ cho rằng một

người con trai không nên có những tình cảm quá nhu nhược và ủy mị như thế.

Truyện Thúy Kiều thì hồng nhan đa truân, bạc phận, cha mẹ không muốn con gái

mình như Thúy Kiều.

Hay Tục ngữ ta đã nói:

- Mẹ ngoảnh đi, con dại,

Mẹ ngoảnh lại, con khôn.

- Đẻ con chẳng dạy chẳng răn

Thà rằng nuôi lợn cho ăn lấy lòng.

Người mẹ dạy con lấy hiếu để làm gốc, rồi sau mới chỉ qua đạo đức làm

người, con gái thì công, ngôn, dung, hạnh, con trai thì nhân, nghĩa, lễ, trí, tín,

trong đó người mẹ cũng khéo lấy nhạc điệu làm phương tiện, lấy lễ nghi làm mực

thước cho con cái dễ hấp thụ bản sắc di truyền của tổ tiên.

Gia đình có con đông, phận làm cha mẹ là phải thương đồng, có lúc đứa con

út lại được thương nhiều, vì nghĩ nó sanh sau đẻ muộn, anh chị trước của nó đã

hưởng hết phước của cha mẹ rồi, nên phải thương nó nhiều hơn, nhưng rồi nghĩ lại:

- Bốn con ngồi bốn gốc giường

Mẹ ơi mẹ hởi mẹ thương con nào ?

Mẹ thương con út mẹ thay

Thương thì thương vậy chẳng tầy trưởng nam

113

Trưởng nam nào có gì đâu

Một trăm cái giỗ đổ đầu trưởng nam.

Khi con cái đã trưởng thành, cha mẹ còn phải lo việc dựng vợ gả chồng cho

chúng sau này :

- Kiếm nơi nước vận cặm sào

Cha mẹ quyết định nơi nào sẽ hay.

- Thiếp thà đòn gánh đôi ngang

Bán buôn nuôi mẹ chàng sang mặc chàng.

Cha mẹ có quyền định duyên nợ trăm năm cho con, phận làm con phải cúi

đầu nghe lệnh, không có quyền cải, không có quyền lựa chọn ý trung nhân. Nếu

hai bên lở thương nhau mà cha mẹ không bằng lòng cũng phải bức lìa nhau để giữ

trọn đạo hiếu. Tiếng than van “ép dầu ép mở ai nở ép duyên” dù có đến tai cha mẹ

cũng như gió thoảng bên tai, vì cha mẹ cho rằng nhân duyên vợ chồng là việc quan

trọng. Ngày xưa cha mẹ có tự yêu nhau rồi lấy nhau đâu, cũng do ông bà trên quyết

định, mà nay cha mẹ vẫn con cái đông vầy, hạnh phúc đến răng long đầu bạc. Thôi

thì hãy ví đời mình như :

- Con gái như hai bến sông

Bến đục thì chịu, bến trong thì nhờ.

Duyên phận người con, dù trai hay gái, may nhờ, rũi chịu. Cha mẹ mà kết

thông với bên sui gia có đạo đức, có phúc hậu thì thân phận người con gái sẽ nhờ

cậy tốt, trái lại chẳng may lọt vào gia đình bốc lột sức lao động tận xương thì người

con gái sẽ gánh chịu những sự hành hạ của bà mẹ chồng khắc nghiệt. Cho nên

người con gái đến tuổi cặp kê thường ao ước :

- Kiếm nơi cha thảo mẹ hiền

Gởi thân khuya sớm, bạc tiền không ham.

- Chim khôn lựa nhánh lựa cành

Người khôn lựa chốn trai lành gởi thân.

- Đêm nằm nghĩ lại mà coi

Lấy chồng hay chữ như soi gương vàng.

114

- Một ngày ở với người khôn

Cũng như con cá vượt môn hóa rồng.

- Chẳng tham nhà ngói ba tòa

Tham vì một nỗi mẹ cha hiền lành.

Còn phần con trai, cha mẹ phải mua sắm đủ thứ để đi hỏi vợ cho con. Cha

mẹ nào cũng muốn kiếm một con dâu hiền hậu dễ thương, không cần cái mả đẹp,

mà cần cái nết của con dâu, làm sao họ hàng làng xóm khen nhiều chê ít là được.

Cha mẹ nào cũng đắn đo, phân vân với câu “Mua heo chọn nái”. Cho nên dâu hiền

dẫu được nết, mà cha mẹ của cô ta bị tai tiếng thị phi thì cũng khó mà định duyên

cho con mình. Vì có câu “ Công không giống lông cũng giống cánh”.

Khi đã tìm được một cô gái hạp ý, cha mẹ bèn cậy nhờ mai mối tới dạm hỏi :

- Mâm trầu hủ rượu đàng hoàng

Cậy mai đến nói phụ mẫu nàng là xong.

Cậy mai dông là cái tục lệ ngàn năm, nó là gạch nối liền để giới thiệu hai

bên tường tận lai lịch với nhau, một lối giao tế theo nghi lễ hôn nhơn. Nếu tuổi hai

đàng trai gái hạp nhau :

- Khăn xanh mà gói đậu nành

Chạy về hỏi mẹ có đành hay không.

Tuổi tác không đối kỵ, bà mai mới vui mừng khuyến bảo :

- Một chén chun lớn sơn đỏ

Một bộ chén chun nhỏ sơn vàng

Rượu song chun rót đải đôi đàng

Đền ơn cha mẹ còn bạn vàng theo anh.

Còn nếu không hạp nhau, giọng người con trai não nùng :

- Tại phèn kỵ nước nước trong

Đôi ta kỵ tuổi chưa xong vợ chồng.

Hoặc là :

- Bói khoa năm bảy ông thầy

Tuổi tôi chẳng đặng sum vầy với anh.

115

- Trách lòng cha mẹ vụng toan

Bông búp chẳng bán để tàn ai mua.

6.- Bổn phận làm con.

Dựng vợ gả chồng cho con cái xong, cha mẹ đã hoàn tất công việc dạy con,

chỉ mong muốn cho con cái sau này được ấm no, vợ chồng hạnh phúc.

Bổn phận làm con phải có hiếu với cha mẹ lúc còn nhỏ, đến khi lập gia đình,

đến khi con đàng con đúm . Thường người con biết lo lắng cho cha mẹ, biết phụng

dưỡng sớm hôm, biết hai bửa quạt nồng ấm lạnh lại là người con út :

- Năm tiền một khứa cá buôi

Cũng mua cho được mà nuôi mẹ già.

- Tôm càng lột võ bỏ đuôi

Giả gạo cho trắng mà nuôi mẹ già.

Thành kính khi đi ngang phòng cha me :

- Đi ngang phòng má

Cái tay tôi xá

Cái cẳng tôi quỳ

Lòng thương cha mẹ sá gì thân con.

- Có cha có mẹ thì hơn

Không cha không mẹ như đờn đứt dây.

- Mẹ cha như nước như mây

Làm con phải ở cho tày lòng son.

- Dạy con con nhớ lấy lời

Trọng cha kính mẹ suốt đời chớ quên.

Người con út thường hay gần gủi với cha mẹ hơn, bởi anh chị lớn khi đã lập

gia đình thì đã ra ở riêng, đứa con út dẫu có vợ vẫn ở chung với cha mẹ.

Công cha nghĩa mẹ khác chi trời biển, phận làm con phải biết báo đền, dù

chưa có công danh :

116

- Công danh hai chữ tờ mờ

Lấy gì khuya sớm phụng thờ mẹ cha.

Nhưng phải hết lòng thờ cha kính mẹ :

- Mẹ cha trọng quá ngọc vàng

Đền bù sao xiết muôn ngàn công ơn.

Khi mình đã có con rồi, có nuôi con, mình mới biết công ơn khó nhọc của

cha mẹ đã nuôi mình :

- Lên non mới biết non cao

Nuôi con mới biết công lao mẩu từ.

Trả ơn cho cha mẹ biết sao mà lường, cha mẹ còn khuyên dạy con đem thân

mình phụng sự quốc gia cũng là một cách đền ơn trả hiếu :

- Công cha nghĩa mẹ chớ quên

Ơn vua lộc nước mong đền con ơi.

Cha mẹ hy sinh để mong cho đời con sau này có được tự do hạnh phúc :

- Xương ta ta bắc nên cầu

Để cho con cháu lên lầu tự do.

Phận làm con mà quên công ơn sinh thành dưỡng dục của cha mẹ đó là hành

động trái hẳn với luân thường đạo lý, trừ những kẻ không tin theo thiên mệnh mới

có cữ chỉ gượng gạo, miễn cưỡng, nghĩ công ơn cha mẹ là chuyện đương nhiên,

thương tình, đã sinh ra là phải nuôi dưỡng, làm gì có chuyện công lao trời biển, họ

nghĩ vậy, cho nên khị nuôi cha mẹ họ phải tính tháng, tính ngày để trừ nợ :

- Cha mẹ nuôi con như biển trời lai láng

Con nuôi cha mẹ lại tính tháng tính ngày.

Trách nhiệm phận làm con của họ để ở đâu, họ hất hủi cha mẹ, rồi con của

họ đối đải với ông bà cũng rất thậm tệ, họ dằn mâm, đập chén, họ nói những lời vu

họa cho người đã banh da xẻ thịt sinh ra họ.

Chỉ mong sao thành phần trên là số nhỏ nhứt so với hằng triệu triệu người

biết tới công ơn cha mẹ. Bởi vì :

117

- Có cha có mẹ thì hơn

Không cha không mẹ như đờn đứt dây.

- Ba vuông sánh với bảy tròn

Đời cha vinh hiển đời con sang giàu.

- Ơn cha bằng biển cha ơi

Nghĩa mẹ bằng trời chin tháng cưu mang.

- Công cha như núi thái sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra

Một lòng thờ mẹ kính cha

Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con.

- Con mẹ thương mẹ lắm thay

Chín tháng mười ngày mang nặng đẻ đau.

- Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa

Miệng nhai cơm mớm lưỡi lừa cá xương.

- Vẳng nghe tiếng vịt kêu chiều

Bâng khuâng nhớ mẹ chin chiều ruột đau.

- Ai về tôi gửi buồng cau

Buồng trước kính mẹ, buồng sau kính thầy.

7.- Vợ chồng kín kẻ dạy nhau.

Sống trong một gia đình được sự giáo huấn của cha mẹ từ thuở vị thành niên

đến tuổi cặp kê, trai hay gái đều hiểu rỏ trách nhiệm làm vợ, làm chồng của mình,

để xây dựng hạnh phúc dài lâu, cả hai phải cần nhún nhường, nhịn nhục, nhứt là

phải hiểu nhau, kín đáo dạy bảo lẫn nhau mà không để cho ai chịu mặc cảm, tủi

hờn.

Người đàn ông khi đã có vợ rồi, việc đầu tiên là làm sao cho người vợ của

mình được lòng với gia đình nhà chồng, nhứt là với bà mẹ chồng và cô em chồng,

hai người là cái đinh đối với nàng dâu mới. Trong sách Minh đạo gia huấn có câu :

“Giáo phụ sơ lai, giáo tử anh hài” (dạy vợ lúc mới về, dạy con tuổi còn thơ) theo

đó ca dao sinh ra câu gia huấn :

118

- Dạy con dạy lúc còn thơ

Dạy vợ dạy thuở ban sơ mới về.

Nhận thức rất đúng, con còn thơ mà không dạy lớn lên nó cứng đầu ngỗ

nghịch, chỉ đi gây họa cho mọi người, ví như “Măng non không uồn để già thành

tre”. Cho nên người vợ khi mới bước vào ngưỡng cửa nhà chồng, nếu người chồng

không chỉ mọi cái khó khăn phải tránh, mọi kiêng kỵ không nên làm thì cô dâu

không chống thì chầy rất dễ bị vấp phải.

Trước hết khuyên bảo người vợ nên nhẫn nhục chịu đựng, không nên phiền

hà vì những lời rầy la của mẹ chồng, những câu nói xiêng xỏ của chị em chồng,

người chồng nói nhỏ với vợ :

- Dù ai nói ngã nói nghiêng

Ta đây vẫn vững như kiềng ba chân.

- Dù ai nói đông nói tây

Ta đây vẫn vững như cây trong rừng.

Người vợ biết thương chồng phải cắn răng nhịn nhục tất cả, giả đò như

người điếc, cấm đầu làm việc trối chết mà chẳng dám thốt một lời than, thỉnh

thoảng ấm ức quá cũng than vản chút đỉnh với chồng. Người chồng vừa là cái ao

cho vợ trút hết khổ đau, sầu não, vừa là cái bia cho cha me, anh chị em, họ hàng

thân tộc mĩa mai bởi những điều sai lầm của người vợ mà người chồng không chịu

dạy bảo để sửa đổi tánh nết của vợ.

Người đàn ông có vợ là người đứng giữa một thử thách tình cảm khó phân

xử, một bên là hiếu, một bên là tình, có bên nào kém thua bên nào đâu, nhưng nếu

đã coi là bằng nhau thì người đàn ông càng khổ thân :

- Một mình đứng giữa trung ương

Bên tình bên hiếu biết thương bên nào !

Bên nào là đáng thương, còn bên nào là không đáng thương. Nếu chọn chữ

hiếu thì đạo tào khang càng ngày càng lạnh nhạt, như thế thì làm sao sống trọn đời

bên nhau như lời ước nguyện, còn chọn chữ tình thì sao đang, khi bị miệng thế

gian gáng cho là người con bất hiếu. Bên thì tám lạng, bên vừa nửa cân, khó mà xử

thế cho đồng hai bên :

119

- Niềm kiêm thạch, nghĩa cù lao

Bên tình bên hiếu ở sao cho vừa.

Tuy nhiên đã tạo lập gia đình mà còn ở chung nhà cha mẹ, người đàn ông cố

gắng dàn xếp đến đâu hay đến đó, muốn có sự thuận hòa giữa mẹ chồng và nàng

dâu, người chồng chỉ còn việc răn dạy vợ mình :

- Làm dâu khó lắm em ơi

Vui chẳng dám cười buồn chẳng dám than.

Người vợ sẳn tính chìu chồng, nghe theo lời chồng tức là giữ được hạnh

phúc gia đình :

- Thương chồng phải lụy cùng chồng

Dẫu cho có thác chỉ hồng vẫn xe.

Người chồng thương vợ rất lo lắng cho vợ vì sợ vợ mình bị bên chồng dằn

vật, càng lo lắng người chồng càng thành thật chỉ vẻ, khuyên bảo vợ cần biết

những tánh tình khó khăn của cha mẹ cũng như của anh chị em trong nhà :

- Từ khi em về làm dâu

Anh thì dặn trước bảo sau mọi lời

Mẹ già dữ lắm em ơi

Nhịn ăn nhịn mặc nhịn lời mẹ cha

Nhịn cho nên cửa nên nhà

Nên kèo nên cột nên xà tầm vông

Nhịn cho nên vợ nên chồng

Thì em coi sóc lấy trong cửa nhà

Đi chợ thì chớ ăn quà

Đi chợ thì chớ rề rà ở trưa

Dù ai bảo đợi bảo chờ

Thì em nói dối con thơ em về.

Những lời chon thật của người chồng rót nhẹ vào tai người vợ một cách êm

đềm, đằm thắm và nghe réo rắc như tiếng cung đàn, thật tuyệt vời, thật linh động,

hỏi sao người vợ không hy sinh hết tất cả, quên hết mọi khó nhọc để giữ lấy tình

yêu của người chồng đáng kính kia.

- Mực lan ra giấy khó chùi

Vào niềm chồng vợ em sụt sùi không nên.

120

Học được đức tính nhẫn nhục việc khó nào cũng lướt qua, gian khổ nào cũng

không ngại, mà tình thương trong đạo vợ chồng càng đậm đà, khắn khít.

Khi người vợ đảm đang được mọi việc trong nhà, người chồng mới nghĩ đến

cách mua bán đường dài :

- Nhà anh chỉ có một gian

Nửa thì làm bếp nửa toan làm buồng

Anh cậy em coi sóc trăm đường

Để anh buôn bán trẩy trương thông hành

Còn chút mẹ già nuôi lấy thay anh

Để anh buôn bán thông hành đường xa

Liệu mà thờ kính mẹ cha

Đừng tiếng nặng nhẹ người ta chê cười

Dù no dù đói cho tươi

Khoan ăn bớt ngủ liệu bề lo toan

Cho anh đành dạ bán buôn.

Người vợ an ủi chồng an tâm buôn bán đường dài :

- Có con phải khổ vì con

Có chồng phải ngậm bồ hòn đắng cay.

Đã là vợ chồng, có lúc thương nhau cũng có lúc cắn đắng nhau, mỗi lần

tiếng to tiếng nhỏ dậy lên như sóng cuồn bảo lốc, nếu không dĩa bay thì cũng đổ vở

ly chén, nhưng cái đạo vợ chồng thật là rắc rối, thương nhau đó, nổi tam bành nhau

đó, rồi cũng trở lại tình thương ban đầu :

- Cây khô nghe sấm nức chồi

Đạo chồng nghĩa vợ giận rồi lại thương.

Hay là :

- Gió đông phong, gió hòa mưa thuận

Dốc một lòng có giận nhau chi

Kìa như phong phỉ rau kia

Hái rau sao có kể gì cuống rau

Tiếng tăm trong sạch trước sau

Sống cùng nhau, thác cùng nhau phỉ lòng.

Rau phong, rau phỉ ngọn và cuống đều ăn được cả, tuy nhiên cuống rau lúc

thì ngon lúc thì không ngon, như đạo vợ chồng khi thương khi giận, âm dương có

121

hòa thì mới có mưa thuận, vợ chồng có hòa thì mới nên cửa nên nhà, lở mà chồng

có lời nặng nhe với vợ, muốn thay đổi ý của chồng, người vợ phải khôn ngoan :

- Chồng giận thì vợ bớt lời

Cơm sôi nhỏ lửa một đời không khê.

- Mù u ẩn lá mù u

Vợ chồng cải lộn con cu giải hòa.

- Chồng giận thì vợ làm lành

Miệng cười hớn hở rằng anh giận gì ?

Thưa anh anh giận em chi

Muốn lấy vợ nhỏ em thì lấy cho.

Câu nói ấy vừa thành thật vừa có ý đùa, lở ông xả gật đầu thì toi mạng. Cái

quan niệm sai lầm của người đàn bà họ tưởng rằng chồng muốn lấy vợ lẻ thì giả bộ

đánh đập, chửi xéo. Nghĩ mình nay nhan sắc đã tàn tạ, tuổi già sức yếu cũng muốn

về một ý với chồng:

- Canh bầu nấu với cá trê

Anh ăn cho béo bỏ bê vợ nhà.

Anh chồng biện luận :

- Vợ nhà tuy chẳng có già

Nhưng có vợ bé để mà cậy trông.

Chén úp trong sóng còn động, huống hồ tình nghĩa vợ chồng lại chẳng có

lúc tiếng nhỏ tiếng to. Phận làm vợ thì phải luôn nghe lời chồng để cho tình nghĩa

thêm bền thêm chặt, cho đúng với câu xuất giá tòng phu :

- Con cuốc kêu khắc khoải mùa hè

Làm thân con gái phải nghe lời chồng

Sách có chữ phu xướng phụ tòng

Làm thân con gái lấy chồng xuất gia.

Người chồng mong muốn sao cho vợ mình trở thành ngoan hiền và là con

dâu hiếu thảo, bèn tỉ tê dạy vợ :

122

- Không chồng ăn bữa nồi năm

Ăn đói ăn khát mà cầm lấy hơi

Có chồng ăn bữa nồi mười

Ăn đói ăn khát mà nuôi lấy chồng.

- Trời mưa lác đác ruộng dâu

Cái nón đội đầu, cái thúng cắp tay

Bước chân xuống hái dâu này

Nuôi tằm cho lớn mong ngày ươm tơ.

Thương em chút phận ngây thơ

Lầm than đã trải nắng mưa đã từng.

Xa xôi ai có tỏ chừng ?

Gian nan tân khổ, ta đừng quên nhau.

- Rủ nhau lên núi đốt than

Anh đi Tam Ðiệp, em mang nón trình.

Củi than nhem nhuốc với tình

Ghi lời vàng đá xin mình chớ quên.

- Rủ nhau xuống bể mò cua

Ðem về nấu quả mơ chua trên rừng.

Em ơi, chua ngọt đã từng

Non xanh nước bạc ta đừng quên nhau !

- Em là con gái kẻ ngâu

Em đi buôn chỉ dãi dầu sớm hôm

Cái khan vuông thắm nửa đội nửa cầm

Khăn đội rớt mất khăn thâm lập lờ

Anh ơi nhặt giúp em nhờ

Công anh nhặt giúp bao giờ cho quên

Anh quên em chẳng cho quên

Anh nhớ, em nhớ mới nên vợ chồng.

123

CHƯƠNG THỨ TƯ

NÔNG – LÂM – NGƯ - NGHIỆP.

1.- NÔNG NGHIỆP.

2.- NGÀY HỘI ĐỒNG QUÊ.

3.- ĐỜI SỐNG THIÊN NHIÊN.

4.- TRÊN ĐỒNG CẠN, DƯỚI ĐỒNG SÂU.

5.- LÒNG DÂN VUI HÁT ĐƯỢC MÙA.

1.- Nông nghiệp.

Việt Nam là xứ nông nghiệp. Trên 80% người dân sống bằng nghề nông.

Nghề nông truyền tử lưu tôn, ngoài nông nghiệp không còn nghề nào nổi trội. Việc

khai hoang phục hóa đất đai tạo ra công ăn việc làm cho mọi người. Các nghề khác

như sĩ, công , thương chỉ là con số nhỏ.

Kinh tế chính của Việt Nam là lúa nước, kế đến là nghề trồng rừng, đánh bắt

cá, chăn nuôi, dệt cửi v.v… cho nên khi nói đến nông nghiệp là nghĩ ngay đến

người bình dân, chính họ là tác giả làm ra kho tàng ca dao truyền khẩu. Trải qua

nhiều thời kỳ đen tối lầm than, lịch sử dân tộc Việt Nam chịu nhiều đau khổ, hết

một ngàn năm bắc thuộc, rồi qua các thời phong kiến Lý, Lê, Trần, Nguyễn, rồi

đến thời kỳ Pháp thuộc, người dân chịu không biết bao nhiêu là thống khổ đè trên

vai. Họ chấp nhận chịu khổ nhưng không chịu thua, họ truyền khẩu cho nhau

nhửng câu hát hò ngắn có tinh thần chống đối, có tính cách khuyến nông, đồng

thanh tương ứng, họ mạnh dạng cải tạo đất trồng trọt, từ đất hoang hóa trở thành

đất cày bừa, họ cật lực lao động rốt cuộc đem lại thành quả cây cối trổ mầm đơm

lộc.

Nghề nông quí hơn cả nghề sĩ :

- Nhất sĩ nhì nông

Hết gạo chạy rong

Nhất nông nhì sĩ.

Nghề nông hay nghề sĩ nghề nào cũng quí. Có câu nói “Nhất nghệ tinh, nhất

thân vinh” mà. Ở đây, nơi mà ca dao nẩy mầm bén rễ nhiều nhứt chỉ có nghề làm

124

ruộng, trồng rừng, bắt cá, vì hạp với phong thổ dân tộc, vì hạp với thiên nhiên qua

muôn vẻ đẹp rực rở, nên thơ, vì hạp với tính cần cù lao động của người bình dân

Việt Nam, một sắc tộc đa cảm và hiền hậu.

- Ai ơi chớ phụ nghề nông

Đồng cao ruộng thấp ra công cấy cày

Chân bùn tay lấm càng hay

Có công vất vả có ngày phong lưu.

- Anh ơi! Cố chí canh nông,

Chín phần ta cũng dự trong tám phần.

Hay gì để ruộng mà ngăn,

Làm ruộng cấy lúa, chăn tằm lấy tơ.

Tằm có lứa, ruộng có mùa.

Chăm làm trời cũng đền bù có khi.

- Hễ mà hoa quả được mùa,

Chắc là nước bể, nước mưa đầy trời.

Ai ơi nên nhớ lấy lời.

Trông cơ trời đất, liệu thời làm ăn.

- Nhờ trời mưa gió thuận hoà

Nào cầy nào cấy, trẻ già đua nhau

Chim, gà, cá, lợn, cành cau

Mùa nào thức nấy giữ màu nhà quê.

2.- Ngày hội đồng quê.

Hằng năm cứ mỗi lần mùa lúa chín vàng tràn ngập cánh đồng dài rộng bao

la, thôn đông lại tưng bừng nhộn nhịp vui ngày mở hội. Dân làng vui mừng ca hát

khen các cô gái thôn đông đa sắc đa tài cũng như tâng bốc các chàng trai vừa giỏi

giang nông nghiệp lại vừa đa cảm đa tình :

125

Hoa đồng nội

- Gái thôn đông trăm tiền một đứa

Hoa non bồng chọn lựa mười quan

Con trai ở cả mấy làng

Muốn mua cũng khó đâu nàng đã ưng.

Thôn nào có gái đẹp nhiều, thì được các chàng trai thường năng lui tới. Con

gái đẹp như hoa thơm ở cõi non bồng, hương bay khắp chốn, gieo rắc niềm vui

phấn khởi và sức mạnh trong lòng sinh vật loài người. Trong những ngày hội ở

đồng quê mà có con gái đẹp thì khác nào cá về với nước, chim bay trong không

gian, mùa hội kéo dài suốt hai đêm một ngày càng thêm ý nghĩa :

- Hoa tươi rộ nở khắp nơi

Gái xinh đẹp dáng là người thôn đông.

Thỉnh thoảng cũng có vài tiếng than van, thở dài của nhiều anh chàng cường

tráng mà thiếu tình yêu :

- Trời cho ruộng lúa mùa màng

Mà không cho chút tình nàng với ta.

Như thế gái thôn đông càng lúc càng có một địa vị vững vàng chinh phục

những chàng trai giàu lòng cảm xúc, lại còn chinh phục những cô gái ở các làng

lân cận đến tham gia ngày hội. Người ta tìm thấy một hy vọng tình yêu không thấp

126

kém và một sức sống đang lên cho ruộng cả ao liền. Ngày hội ở làng vui xiết kể,

tiếng trống đình đánh vang thôi thúc mọi người rũ nhau về trẩy hội :

- Làng ta mở hội vui mừng

Chuông kêu trống đánh vang lừng khắp nơi.

Nói đến ngày hội đồng quê thì không có cảnh vật nào tỉnh được, những cảnh

vật ấy như có tiếng nói rì rào trước kẻ lại người qua : một cành cây, một cọng cỏ,

một khúc sông, trong ao nước, trên bờ đê, bên những khóm trúc rặng dừa, sau hàng

cau hàng dậu, đâu đâu cũng thấy bóng người, đâu đâu cũng thấy mọi vật đều tưng

bừng xao động.

- Ôi vui sao quá là vui

Làng trên xóm dưới mọi người cùng vui.

Ngày hội ở đồng quê đó là lúc trúng mùa trong cảnh thái bình dân yên nước

thịnh, khi thì trúng mùa lúa, khi thì trúng mùa cá tôm.

Có một buổi sáng tinh sương người ta đã thấy môt dảy ghe thuyền bấp bênh

trên sông, họ đang chờ đợi, gương mặt họ vui vẻ mà rắn rỏi lạ lùng. Một chập sau

tiếng hò vang dậy, họ chẫm rải kéo lên những mắt lưới đen ngòm, đàn cá bạc vừa

lên khỏi mặt nước đa loi ngoi cọ quậy, các chị ngồi sẳn chờ gở cá trong các mắt

lưới bỏ vào khoang ghe, vừa đánh cá người ta vừa trò chuyện nói cười vui vẻ :

- Bạc liêu nước chảy lờ đờ

Dưới sông cá lội trên bờ triều châu.

Dân làm nghề này cũng thu nhập một nguồn kinh tế khá lớn cho gia đình và

cho xã hội. Đánh cá dân gian cũng đánh có mùa. Thông thường vào độ từ tháng

tám đến tháng mười âm lịch, thì nước cửu long từ biển hồ bên Cao Miên đổ về

đồng bằng sông tiền và sông hậu mang theo không biết bao nhiêu là cá tôm, nhất là

con cá linh, con nào to lắm cở bằng ngón chân cái dài độ 6 đến 7 phân, cầm bằng

dưới cở này thì ăn rất ngon. Cá linh thân trắng bạc, xương mềm, tự tiết ra chất dầu

nên rất béo, bửa cơm nào má có cá linh kho tộ với nước mía, một tô canh chua cá

linh bông sua đủa thì tuyệt cú mèo.

Cũng vào tháng mười âm lịch mực nước cao hơn lúc bình thường, có năm

nước cao vượt bờ ruộng mang theo phù sa vào nội đồng, dân gian gọi là mùa nước

lũ. Cho nên người dân trúng một năm hai vụ mùa : mùa cá tôm và mùa lúa.

127

Ở sông thì ăn cá, ở nội đồng thì ăn cua, ở rẩy thì ăn còng, ba thứ động vật

này sinh có mùa và rất phong phú, mùa nào có thức ăn đó :

- Gió đưa gió đẩy, về rẩy ăn còng

Về sông ăn cá, về đồng ăn cua.

Người ta khuyến bảo nhau nếu ai muốn được nhiều cá tôm thì hãy về sống

gần sông cái :

- Ba phen quạ nói với diều

Đi về sông cái ăn nhiều cá tôm.

Hoặc là :

- Ruộng đồng mặt nước láng te

Một đàn cò trắng bay về kiếm ăn.

Dân gian còn đem con cá ra để giáo dục con trẻ :

- Cá không ăn muối cá ươn

Con cải cha mẹ trăm đường con hư.

Hay là ví con cá để tỏ lòng hiếu thảo của đứa con :

- Năm tiền một khứa cá buôi

Cũng mua cho được mà nuôi mẹ già.

Thi vị hơn nữa người ta còn nói đến con cá trong giữa cuộc tình duyên của

đôi trai gái, khi thì diễn tả nỗi sầu nhớ bâng khuâng :

- Con cá lý ngư sầu tư biến lội

Con chim trên cành sầu cội biến bay.

Khi thì mĩa mai một kẻ sắp bị mất chồng :

- Cá mục nấu với dưa hồng

Lơ mơ có kẻ mất chồng không hay.

Và cười chua chát trước nhân tình thế thái :

- Uổng công xúc cá nuôi cò

Cò ăn mau lớn co giò lên cây.

128

Đó là nói về sông, về rạch, có nhiếu cá lắm tôm, còn trên đất liền thì có

những gì, người ta làm những mảnh vườn nho nhỏ để trồng các loại rau, những

thiếu nữ khéo tay săn sóc vườu rau, vườn cải, các cô nàng canh chừng bắt sâu, hái

bỏ lá úa, năng tưới nước vun phân nên vườn rau xanh um trông mát mắt. Những

chàng trai kiêu hảnh, nét mặt thư thái điềm nhiên đem sức lao động vào việc ruộng

nương, trồng trọt, các nàng nhìn vào đó bắn lời khuyến khích :

- Công anh dọn đất trồng dưa

Sau mùa hái trái vẫn chưa hả lòng

Sang năm tiếp tục cấy trồng

Em đây sẽ chọn tấm chồng là anh.

Ngày hội ở đồng quê cũng là ngày kết thúc một năm dài mệt nhọc, khi mùa

gặt chót đã hết, họ chờ đợi đất trời mang đến một mùa xuân.

Ngày vui nhứt bắt đầu vào dịp tết nguyên đán, lúc thanh bình đất nước đâu

đâu cũng yên ổn, nhà nhà đầy ấp lúa gạo, người người quần áo mới toanh, mở

miệng ra là chúc mừng năm mới, xác pháo đỏ tung bay khắp nẽo đường, già trẻ bé

lớn họ cùng hân hoan chào mừng ngày nguyên đán. Hình như họ vui chơi thỏa

thích trong suốt ba tháng nghĩ xả hơi để rồi sau đó họ lại bắt tay vào công việc

đồng áng :

- Tháng giêng ăn tết ở nhà

Tháng hai cờ bạc tháng ba hội hè.

Những con thuyền đưa đón khách như con thoi từ các ngỏ làng hẻo lánh bên

cạnh, thôn trang đã vui lại càng thêm náo nhiệt. Ngày ấy cũng là ngày vui nhứt của

trai gái, ngày của họ chọn mặt gởi lòng, mới gặp nhau họ làm quen rồi trò chuyện

một cách thân mật :

- Chèo dài sông hẹp khó lùa

Thấy em ở ruộng quê mùa anh thương.

Bao giờ cũng vậy, người con trai thường buông lời trêu chọc người con gái

trước :

- Chỉ điều ai khéo vấn vương

Mỗi người một xứ mà thương nhau đời.

Có những anh chàng ít nói, cũng bị phái yếu mở lời :

129

- Hởi anh đi đường cái quan

Dừng chân đứng lại em than vài lời

Đi đâu vội thế anh ơi

Công việc đã có chị tôi ở nhà.

Da diết hơn khi nghe lời này, âm vang như tiếng mài dao trên đá :

- Gặp anh em cũng muốn chào

Sợ rằng chị cả dắt dao trong người.

Những cuộc tình duyên yêu trộm nhớ thầm là khi chia tay sau ngày hội,

thỉnh thoảng họ tìm tới nhau, lực cảng ở đây là trai đã có vợ, gái đã có chồng, họ

gặp nhau là để nói chuyện cho vui, như người con gái tỏ bày :

- Rau răm ngắt ngọn lại trồng

Em thương anh lắm sợ lòng chị ghen

Anh về bảo chị đừng ghen

Để em thấp thoáng ánh đèn cho vui.

Họ kêu gọi nhau đừng bỏ lở ngày hội đồng quê :

- Ai ơi chơi lấy kẻo già

Măng mọc có lúc người ta có thì

Chơi xuân kẻo hết xuân đi

Cái già sòng sọc nó thì theo sau.

- Một năm là mấy tháng xuân

Một đời người được mấy lần vinh hoa.

Họ hò hát và bảo nhau :

- Ai có chồng nói chồng đừng sợ

Ai có vợ nói vợ đừng ghen

Tới nơi đây hò hát một đôi phen

Rạng ngày mai ai về nhà nấy

Lòng son đừng ai nghĩ quấy

Khá để ngọn đèn hai tiêm.

- Qua đây mà hát mấy câu

Được thua thua được cho đây bằng lòng.

130

Hội mùa xuân tàn rồi, dân quê trở lại với công việc hằng ngày của họ. người

buôn bán thì toan tính :

- Tháng giêng ăn tết ở nhà

Tháng hai cờ bạc tháng ba hội hè

Tháng tư đong đậu nấu chè

An tết đoạn ngọ trở về tháng năm

Tháng sáu buôn nhản bán trâm

Tháng bảy ngày rằm xá tội vong nhân

Tháng tám chơi đèn kéo quân

Trở về tháng chin chung thân buôn hồng

Tháng mười buôn thóc bán bông

Tháng mười một tháng chạp nên công hoàn thành.

Còn công việc của người nông phu là :

- Tháng chạp là tháng trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu tháng hai trồng cà

Tháng ba cày vở ruộng ra

Tháng tư làm mạ mưa sa đầy đồng

Ai ai cũng vợ cũng chồng

Chồng cày vợ cấy trong lòng vui thay.

Ngày hội đồng quê đã qua rồi như một đám rước rộn ràng vừa kết thúc,

nhưng âm ba và quang cảnh của tiếng nói cười nhộn nhịp nghe chừng như đang

còn cháy rộn trong tim.

3.- Đời sống và kinh nghiệm.

Thích hợp trong đời sống thiên nhiên dần dần họ rút tỉa nhiều kinh nghiệm

về thời tiết. Họ tính thời gian bằng mặt trời, mặt trăng, họ có thể đoán trước được

thời tiết sắp xảy ra bằng những hiện tượng trong thiên nhiên.

Khi họ dự đoán về trời có mưa hay không mưa để chăm lo vụ mùa :

- Mồng chín tháng chín không mưa

Mẹ con bán cả cày bừa mà ăn

Mồng chín tháng chín có mưa

Mẹ con đi sớm về trưa một mình.

131

Có bản chép :

- Mồng chín tháng chín có mưa,

Thì con sắm sửa cày bừa làm ăn.

Mồng chín tháng chín không mưa,

Thì con bán cả cày bừa đi buôn.

Khi họ thấy lúa trổ tháng hai :

- Đói thì ăn ngô ăn khoai

Đừng thấy lúa trổ tháng hai mà mừng.

Khi họ nhìn trăng mà đoán trước việc lợi hai cho vụ mùa :

- Trăng mờ tốt lúa nỏ

Trăng tỏ tốt lúa sâu.

Hoặc là :

- Trời nắng tốt dưa

Trời mưa tốt lúa.

Khi thì họ xem chìu hướng gió thổi :

- Gió đông là chồng lúa chiêm

Gió bắc là duyên lúa mùa.

- Lúa chiêm lấp ló đầu bờ,

Hễ nghe tiếng sấm, phất cờ mà lên.

Sở dĩ mà họ có thể đoán trước được việc sắp xảy ra mười lần không sai một,

là vì chính bởi kinh nghiệm nghề nông đã dạy cho họ những bài học quí giá đó :

- Mống đông vồng tây

Không mưa giây cũng gió giật.

- Nhiều sao thì nắng

Vắng sao thì mưa.

- Trăng quầng thì cạn

Trăng tán thì mưa.

132

- Thiếu tháng hai mất cà,

Thiếu tháng ba mất đỗ,

Thiếu tháng tám mất hoa ngư,

Thiếu tháng tư mất hoa cốc.

- Tỏ trăng mười bốn được tằm

Tỏ trăng hôm rằm thì được lúa chiêm.

Xem đấy ta mới thấy rằng người nông dân Việt Nam thực nghiệm lắm, lại

cũng có cái khiếu quan sát tế nhị nữa, đó là do những kết quả được trải nghiệm qua

đời sống nông nghiệp. Sau đây là bài đồng dao diễn tả hiện tượng trăng mọc mỗi

đêm :

- Mồng một lá trai

Mồng hai lá lúa

Mồng ba câu liêm

Mồng bốn lưỡi liềm

Mồng sáu thật trăng

Mười rằm trăng náo

Mười sáu trăng neo

Mười bảy sẩy giường chèo

Mười tám trăng lẹm

Mười chin dụn dịn

Hai mươi giấc tốt

Hăm mốt nửa đêm

Hăm hai bằng tai

Hăm ba bằng đầu

Hăm bốn ở đâu

Hăm lăm ở đấy

Hăm sáu đã vậy

Hăm bảy làm sao

Hăm tám thế nào

Hăm chín thế ấy

Ba mươi không trăng.

Bài đồng dao thứ hai nói lên một nét đơn sơ trong cuộc sống :

- Ông tiển ông tiên

Ông có đồng tiền

Ông giắt mái tai

Ông cài lưng khố

Ông ra hàng phố

133

Ông mua miếng trầu

Ông nhai tóp tép

Ông mua con chép

Ông về ăn cơm

Ông mua mớ rơm

Đem về để thổi

Ông mua cái chổi

Đem vế quét nhà

Ông mua con gà

Về cho ăn thóc

Ông mua con cóc

Về thả gầm giường

Ông mua nén hương

Về ông cúng cụ.

Chỉ có một đồng tiền mà khéo chi tiêu nên mua được đủ thứ, cuối cùng cũng

nhớ về tổ tiên bằng một nén hương hoài cổ. Thoạt tiên mới đọc lên nội dung có

tính cách khôi hài hơn là sự thật, nhưng trong cái khôi hài lém lỉnh ấy đã xây dựng

nên tính chất thật thà trong cuộc sồng sinh hoạt hằng ngày của dân gian, đời sống

mộc mạc, thực tế, nghèo nàn. Tìm trong nghĩa bóng ta thấy họ nói lên được tinh

thần tiết kiệm và cần cù. Kinh nghiệm khác :

- Tháng tư cơm gói ra hòn

Muốn ăn trứng nhạn thì lòn hang mai.

Đây nói về giống chim én tháng tư thì chúng đẻ trứng trong những kẹt đá,

hang núi, muốn thu lượm trứng người ta mất nhiều công lao và nguy hiểm.

Một kinh nghiệm khác :

- Ông tha mà bà chẳng tha

Bà cho trận bảo mồng ba tháng mười.

- Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng

Ngày tháng mười chưa cười đã tối.

Những ngày mồng ba, mười ba, hăm ba của tháng mười thế nào cũng có một

trận mưa giông bảo tố một trong ba ngày đó, cơn mưa bảo cuối mùa của năm.

134

Ngày nay chúng ta có đài khí tượng thủy văn để dự đoán mọi biến động về

thời tiết, ngày xưa thì khác, dân gian dự báo bằng kinh nghiệm qua thiên nhiên, dù

không chính xác trăm phần trăm, nhưng chúng ta không thể phủ nhận, vì những

thực nghiệm đó đến bây giờ vẫn còn được ứng dụng.

- Chuồn chuồn liệng (lượn) thì nắng

Chim én liệng thì mưa.

- Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm.

- Én bay thấp mưa ngập cầu ao

Én bay cao mưa rào lại tạnh.

- Ếch kêu uôm uôm, ao chuôm đầy nước.

- Nhiều sao thì nắng, vắng sao thì mưa.

- Tháng bảy heo may, chuồn chuồn bay thì bão.

- Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang,

Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút.

- Mống dài thì lụt

Mống cụt thì mưa.

Chúng ta không nên phủ nhận những lời nói thực nghiệm của họ, những lời

nói có thể cho lá “bất thành văn” mà linh diệu một cách lạ lùng. Họ nói đâu là chắc

sẽ có đó. Những câu tiên đoán về thời tiết đó được truyền khẩu từ đời này sang đời

nọ, hể thấy hơi sai thì người sau lập tức sửa chửa ngay.

- Gió đông nhay nháy

Gà gáy thì mưa

Gió may liu riu

Diều kêu thì rét.

- Mưa chẳng qua ngọ

Gió chẳng qua mùi

Sáng ngày gió may

Tối quay gió nồm.

135

Đời sống chính của người dân là nông nghiệp, vì vậy mức quan trong là làm

sao dự đoán thời tiết cho chính xác để làm đúng mùa màng theo thời vụ, khi hạn

hán trồng cây gì, lúc mưa sa trồng cây gì, được miêu tả một cách tỉ mỉ, thận trọng :

- Muốn ăn lúa tháng năm

Trông trăng rằm tháng tám.

- Đầu năm sương muối, cuối năm gió nồm.

- Gió bấc hiu hiu, sếu kêu thì rét.

- Chớp đông nháy nháy, gà gáy thì mưa.

- Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa.

- Tháng bảy kiến đàn, đại ngàn hồng thủy.

- Tháng bảy heo may, chuồn chuồn bay thì bão.

Bản chất thiên nhiên quá rỏ ràng khiến chúng ta nghi ngờ đến sự mê tín vừa

mơ hồ, vừa thần bí trong nét sinh hoạt hằng ngày của họ. Tuy nhiên nhờ ca dao còn

lưu lại rất nhiều ở cuối thế kỷ hai mươi này để cho những người hậu thế như chúng

ta luận bàn về những nhận xét tế nhị của các bậc tiền bối, ta thấy họ văn minh

không cần máy móc hỗ trợ, mà chỉ nhìn vào trạng thái biến động của thiên nhiên

để liệu định chống lại thiên tai và phục vụ tốt đẹp cho mùa màng :

- Mồng sáu tháng tư không mưa

Bán cả cày bừa mà lấy lúa ăn.

- Bao giờ cho đến tháng mười

Lúa tốt bời bời nhà đủ người no.

- Mạ úa cấy lúa chóng xanh,

Gái dòng chóng đẻ sao anh hững hờ? - Buồn về một nỗi tháng giêng

Con chim cái cú nằm nghiêng thở dài

Buồn về một nỗi tháng hai

Đêm ngắn ngày dài, thua thiệt người ta

136

Buồn về một nỗi tháng ba

Mưa dầm, nắng lửa, người ta lừ đừ

Buồn về một nỗi tháng tư

Con mắt lừ đừ, cơm chẳng muốn ăn

Buồn về một nỗi tháng năm

Chửa đặt mình nằm, gà gáy chim kêu.

Luôn luôn tích tụ nhiều kinh nghiệm :

- Dưa gang một, chạp thì trồng

Chiêm cấy trước Tết thì lòng đở lo

Tháng hai đi tậu trâu bò

Cày cho đất ải mạ mùa ta lo.

- Lúa mùa thì cấy cho sâu

Lúa chiêm thì gẩy cành dâu mới vừa.

Kinh nghiệm trồng trọt của lão nông tri điền :

- Một lượt cỏ thêm giỏ thóc.

- Nhất nước nhì phân tam cần tứ giống.

- Hòn đất nỏ bằng giỏ phân.

- Ruộng cao trồng mầu, ruộng sâu cấy chiêm.

- Trồng khoai đất lạ, gieo mạ đất quen.

- Bốc mả kiêng ngày trùng tang

Trồng khoai lang kiêng ngày gió bấc.

- Thiếu tháng hai mất cà, thiếu tháng ba mất đỗ.

- Thiếu tháng tám mất hoa ngư.

- Thiếu tháng tư mất hoa cốc.

- Mồng tám tháng tám không mưa

Bỏ cả cầy bừa mà nhổ lúa đi.

- Tháng chín mưa rươi, tháng mười mưa mạ.

137

- Gió đông là chồng lúa chiêm

- Gió bấc là duyên lúa mùa.

- Chiêm xấp tới, mùa đợi nhau.

- Lúa chiêm đứng nép đầu bờ

Hễ nghe tiếng sấm phất cờ mà lên.

- Đói thì ăn ráy, ăn khoai

Chớ thấy lúa trỗ tháng hai mà mừng.

- Mạ chiêm ba tháng không già

Mạ mùa tháng rưỡi ắt là không non.

- Tỏ trăng mười bốn được tằm.

Tỏ trăng hôm rằm thì được lúa chiêm.

- Trăng mờ tốt lúa nỏ, trăng tỏ tốt lúa sâu.

- Én bay thấp mưa ngập cầu ao.

Én bay cao mưa rào lại tạnh.

- Quạ tắm thì ráo, sáo tắm thì mưa.

Tóm lại, sau cái văn chương tối cỗ ấy, đầu tiên nó chỉ là kinh nghiệm đã

thành công về nông nghiệp, nhưng thét rồi nó lan ra khắp nơi, bay đi khắp chốn rồi

lần lần nó trở thành một nếp sống quen thuộc hằng ngày trong dân gian, mọi người

trong mọi tầng lớp xã hội đều giãn dị nó và coi nó như là một lời sấm truyền thông

dụng vậy. Nhứt là về sự luân chuyển của thời gian, do nhờ trải nghiệm truyền từ

đời ông tổ xuống đến con cháu cũng được miêu tả các sự việc xảy ra trong thiên

nhiên rất chính xác, sinh động.

4.- Trên đồng cạn dưới đồng sâu.

Những cánh đồng lúa bát ngát liên tiếp nối liền nhau thành một tấm thảm

xanh khổng lồ, được chia làm thành từng khuôn vuông, lệch có, hình thang có, tam

giác có phân cách bởi bờ đê ngang dọc.

Khi tiết thu vừa sang, trông lên vòm trời trong vắt, vào những buổi chiều,

đàn én đang bay lượn rồi tư từ đáp xuống cành lúa xanh mơn mởn. Những cọng lúa

138

cọ xác vào nhau nghe lào xào như nỉ non, như than thở, chao qua chao lại theo chìu

gió. Tiết thu hơi lành lạnh, trời thu xem nhàn nhả.

Một vài cô thôn nữ dụm năm dụm bảy ngồi trên bờ tre nhìn ra ngoài đồng

vui thích, lại cũng có mấy chàng trai làng theo ve vản nói cười. Xa xa hai con trâu

đang ăn cỏ, một chú nhỏ mục đồng ngồi vắt vẽo trên lưng nghé, miệng véo von mà

không thành một bài hát nào.

Gió ru nhè nhẹ đùa mái tóc mây của các nàng thôn nữ, thoang thoảng mùi

thơm dịu ngọt của màu lúa xanh, vang vang trong gió tiếng chuông thu không từng

tiếng ngân dài.

Trên dòng nước màu phù sa, hai bên bờ hàng dừa nước mọc xen lẫn với

những cây bần, một đàn có trắng vừa bay ngang qua những con thuyền trải dài trên

sông. Hình ảnh cây bần rất gần gủi với người bình dân, hạng gổ không có giá trị về

mặt kinh tế, nhưng lại có giá trị trong ca dao :

- Cây bần kia hởi cây bần

Lá xanh bông trắng lại gần không thơm.

Chữ bần vốn là hạng cây nghèo hèn nhưng dân gian thích mượn chỗ nghèo

để dùng làm phương tiện tình tứ :

- Chiều chiều xuống bến ba lần

Trông em không thấy thấy bần xơ rơ.

- Lẻ đôi em chịu lẻ đôi

Hoa tàn em cũng đợi, bần trôi em cũng chờ.

- Neo ghe vô dựa gốc bần

Em thương anh nói vậy chớ biết mình đặng gần hay không.

- Làm thơ anh dán đọt bần

Dán cho hai họ Nguyễn Trần gặp nhau.

- Thân em như trái bần trôi

Sóng dập gió dồi biết tắp vào đâu?

139

- Không thương em hổng có cần

Trầm hương khó kiếm chớ đước, bần thiếu chi.

- Bần gie, bần liệt, diệc đau chờ mồi

Anh với em duyên nợ hết rồi

Đi tìm chỗ khác đừng ngồi kế em.

- Mồ cha thằng đốn cây bần

Không cho ghe cá đậu gần ghe tôm.

- Bần gie đóm đậu sáng ngời

Lỡ duyên tại bậu trách trời sao nên.

Trái bần xanh, hơi chua, trong ruột thì chát, hơi dợm hồng là chin ăn không

ngon, món nhậu đặc trưng của người nam bộ là bần chua, mắm cá sặc, rượu đế :

- Muốn ăn mắm sặc bần chua

Chờ mùa nước nổi ăn cho đã thèm.

Biết bao nhiêu là cảnh tình, biết bao nhiêu là thơ mộng, một bức tranh quê

vào mỗi buổi chiều vàng nhạt. Buổi bình minh có bao nhiêu rộn rịp thì khi bóng tà

dương dần gác sau rặng dừa lại trầm lặng bấy nhiêu. Tuy nhiên, tâm hồn người

bình dân đều cảm thấy dao động trước cảnh vật nhiệm mầu và như muốn đem toàn

bộ sự linh động ấy hòa vào cảnh trời mây nước mênh mông, từ bao giờ cho đến

bây giờ, giữa trăm cảnh hửu tình dễ cảm :

- Quạ kêu nam đáo nữ phòng

Người dung khác họ đem lòng nhớ thương

Liệu bề đát được thì đương

Đừng gầy rồi bỏ thói thường cười chê.

- Người ta đi cấy lấy công

Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề

Trông trời, trông nước, trông mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm

Trông cho chưn cứng đá mềm

Trời yên biển lặng mới êm tấm lòng.

Vui công việc lao động hằng ngày, cho nên từ làng trên xóm dưới họ đều

quen mặt biết tên, dân gian có một nếp sống căn bản và rất có ý thức về bản sắc

140

văn hóa bình dân của họ, họ khuyến bảo nhau làm sao cho kinh tế gia đình ngày

một tăng lên, làm sao cho có cơm đủ ăn, vải đủ may mặc, có nhà để ở đó là mong

ước của mọi người :

- Rũ nhau đi cấy đi cày

Bây giờ khó nhọc có ngày phong lưu

Trên đồng cạn, dưới đồng sâu

Chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa.

Sống hợp quần là tiếng gọi chung cần thiết. Không riêng về nghề nông

người ta mới nghe được câu hát hợp quần mà còn nghe nói đến những nghề khác

như bắt cá câu tôm :

- Chồng cày, vợ lưới, con câu

Chàng rễ đi xúc, con dâu đi mò.

Người ta gọi nhau luôn, hò hát nhau mãi, làm nông là một cộng nghiệp

chung cho mọi người, dem mồ hôi nước mắt chan hòa vào lòng đất để đổi lấy lúa

gạo đổ vào bồ. Họ cũng bỏ cả sức lao động vào những mảnh vườn nho nhỏ để

trồng rau, dưa, cà, đậu… cho nên người ta ví một tấc đất là một tấc vàng. Đất nước

là tổ quốc chung của dân tộc, đất nước là ruột của người dân, một tấc đất bị bỏ

hoang là một khúc ruột bị nhức nhói :

- Ơn trời mưa nắng phải thì

Nơi thì bừa cạn, nơi thì cày sâu

Khó công chẳng quảng bao lâu

Ngày nay nước bạc, ngày sau cơm vàng

Ai ơi chớ bỏ ruộng hoang

Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu.

Nếu phải bắt trai tráng trong làng đi nhập ngủ để bảo vệ tổ quốc Việt Nam,

để giữ trật tự yên lành cho thôn xóm, lẽ dĩ nhiên việc đồng áng người phụ nữ phải

ra thay thế, đây là lời của một người vợ đảm đang phân tách tỉ mỉ cùng chồng :

- Anh ơi phải lính thì đi

Cửa nhà đơn chiếc đã thì có tôi

Tháng chạp là tháng trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu tháng hai trồng cà

Tháng ba cày vở ruộng ra

Tháng tư gieo mạ thuận hòa mọi nơi

141

Tháng năm cấy lúa vừa rồi

Trời đổ mưa xuống nước trôi đầy đồng

Anh ơi giữ lấy việc công

Để em cày cấy mặc lòng em đây.

Qua lớp vải bô tanh mùi bùn, khét mùi nắng, họ vẫn có tấm lòng cao đẹp và

nhu cầu sống hợp quần và giúp đở nhau :

- Nước còn quến cát làm doi

Huống chi ta chẳng tài bồi giúp nhau.

Cảnh chồng cày vợ cấy, hay là cảnh bên chàng đọc sách, bên nàng quay tơ là

tất cả cái đặc sắc và thi vị của đới sống bình dân Việt Nam, một đời sống trong

trắng đầy khí trời, tràn ngập ánh sáng trăng sao, một dân tộc có ý chí tranh đấu liệt

oanh không hỗ thẹn với tở tiên Hồng Lạc, trên bờ thì khai hoang phục hóa đất

ruộng, dưới nước thì đào kinh dẫn thủy nhập điền :

- Ruộng đồng mặc sức chim bay

Sông tiền sông hậu mặc bầy cá đua.

Có sức lực, có ý chí sẽ làm nên tất cả, tuy mệt về thể xác nhưng tinh thần họ

rất lạc quan, câu danh lợi họ để ngoài tai, vì bản chất của họ là nông dân, nên họ có

bao giờ nghĩ tới lợi danh, nhưng họ vẫn có ý thức nhận xét :

- Cái vòng danh lợi cong cong

Kẻ hòng ra khỏi người mong được mời

Sự đời nghĩ cũng nực cười

Một con cá lội mười người buông câu.

Hoặc là :

- Công danh theo đuổi mà chi

Sao bằng chăm chỉ giữ nghề canh nông

Sớm khuya có vợ có chồng

Cày sâu bửa kỷ mới mong được mùa.

Tiếng gọi khuyến nông vang dội khắp nơi, họ bảo nhau, dạy nhau hãy giữ

lấy nghề nông, từ bắc vô nam, từ đông sang đoài đều nghe thấy tiếng gọi ấy rất

nồng nàn và linh động :

- Nay mừng những kẻ nông phu

Cầu cho quà cốc phong thu bình thì

Vốn xưa nông ở bực nhì

142

Thuận hòa mưa gió nông thì lên trên

Quí hồ nhiều lúa như tiên

Rỏ ràng phú túc bình yên cả nhà

Bốn mùa xuân lại thu qua

Muốn cho tiền lúa đầy nhà bán sương

Bước sang hạ giá thu tàn

Thu thu tiển hoạch, giàu sang Thạch sùng

Quí nhân cũng kẻ anh hùng

Rắp toan muốn hỏi nhà nông ê chề

Thật thà chăm chỉ thú quê

Chuyên nghề nông nghiệp là nghề vinh quang.

Mỗi ngày mỗi nâng cao tay nghề, họ bảo nhau với mọi người đừng có hám

lợi tham danh mà bỏ quên đi một nghề nông đáng quí, đó là một tiếng gọi chơn

thành, khiến cho mọi người khi đã nghe qua đều bị lôi cuốn theo cái âm hưởng

nồng nàn và sôi cảm ấy. Không có gì đẹp bằng cái nghề đã nuôi sống mình, nhìn

đâu cũng đều là những cảnh vật quen thuộc với mình, những hình ảnh chung quanh

quyến luyến mình đã giúp mình thành công và thành nhân cho một xã hội tương lai

sang đẹp.

Người nông phu không quảng nắng mưa, không ngại sương gió, sức chịu

đựng gian khổ bền dai hợp với tính siêng năng, cần mẫn, cho nên mỗi khi ta cầm

chén cơm dẽo đang bốc khói khiến ta phải nghĩ đến họ :

- Cày đồng đang buổi ban trưa

Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày

Ai ơi bưng bát cơm đầy

Dẽo ngon một hạt đắng cay muôn phần.

Nhắc đến muôn phần đắng cay của người nông dân thì nhớ một câu chuyện

về vua Lý thần Tông (1128-1138), có cô công chúa tên là Từ Hoa, công chúa nghĩ

rằng dưới thời cai trị của vua cha thời bàn dân thiên hạ ai ai cũng đều được như

công chúa. Một hôm vua có sáng kiến muốn cho công chúa thấy cái cảnh khổ cực

của người nông dân bèn cho xây cất một cung điện nhỏ bên một cánh đồng, để cho

công chúa và các cung nữ ở đó trong suốt mùa hè, hầu có dịp nhìn thấy rỏ cảnh

làm ruộng cực khổ của người nông dân mà nghĩ đến giá trị “Nhớ công hôm sớm

cấy cày cho chăng”. Cung điện nhỏ đó vua đặt tên là cung Từ Hoa.

143

Bên cạnh đời sống vất vả của người nông phu cũng có một sinh vật đồng

cam cộng khổ với họ, đó là con trâu, một hình ảnh không thể thiếu vắng trong

nông nghiệp.

- Lao xao gà gáy rạng ngày

Vai vác cái cày, tay dắt con trâu.

Bước chân xuống cánh đồng sâu

Mắt nhắm mắt mở đuổi trâu đi cày.

Ai ơi! bưng bát cơm đầy

Nhớ công hôm sớm cấy cày cho chăng.

Có trâu phải chăn giữ kỷ, hớ hênh kẻ trộm nó dẫn đi thì nghèo :

- Đêm qua kẻ trộm vào nhà

Làm thinh chợp mắt để mà mất trâu

Nằm đây chớ phải ngủ đâu

Thức mà giữ lấy con trâu con bò

Nằm đây nào phải ngủ cho

Thức mà giữ lấy con bò con trâu.

Không gì thú bằng được ngồi vắt vẻo trên mình trâu

Khi nói đến con trâu là phải nghĩ đến chú mục đồng với bài hát đồng dao :

- Nghé ơi là nghé

Nghé không theo mẹ

Nghé lại theo đàn

Nghé chớ ăn càn

Người ta đánh nghé.

144

Không phải chỉ có mục đồng mới chăn trâu, nam nhi phụ nữ ai có nuôi trâu

cũng thay phiên nhau chăn giữ, bởi vậy mới có câu ca dao so sánh :

- Ai nói chăn trâu là khổ

Tôi chăn nàng còn khổ hơn trâu.

Chăn trâu cũng phải biết ví thá thì trâu mới chịu đi theo hướng dẫn của

mình:

- Ví dầu ví dẩu ví dâu

Ví qua ví lại ví trâu vô chuồng.

Khi ngồi trên lưng trâu các em mục tử cũng giàu sức tưởng tượng mà nghĩ rằng :

- Ngày xưa Ninh Thích chăn trâu

Mà rồi đeo ấn phong hầu trâu ơi

Ngày nay lưng nghé ta ngồi

Mai sau ta có một thời hiển vinh.

Cái thú cởi trâu mà còn biết thổi sáo trúc thì còn gì bằng, tay thì phe phẩy

cành lau, miệng thì véo von hò hát :

- Cánh đồng ruộng bao la bát ngát

Gió đồng ru khúc nhạc dao ca

Chúng em vui với trâu nhà

I tờ em học vần ta em lào.

Đất khô, cỏ héo, cho nước vào ruộng làm mềm đất, con trâu dẫm lên thì đất

trở nên xốp, có bàn tay người nông dân rớ vào thì chẳng bao lâu biến thành một

dảy đồng xanh bát ngát, căn tràn nhựa sống. Bao nhiêu công lao đó do người nông

dân làm ra, thi thoảng ta nghe người nông dân an ủi con trâu :

- Trâu ơi ta bảo trâu này

Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta

Cấy cày vốn nghiệp nông gia

Ta đâu trâu đấy ai mà quảng công

Bao giờ cây lúa còn bông

Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.

Sau công việc thì tứ chi của người nông dân rả rụt, con trâu là thú tiêu khiển

giúp cho họ lấy lại sức khỏe dồi dào, đó là trò chọi trâu. Người ta bày ra cuộc chọi

145

trâu và say sưa coi trò chơi tiêu khiển ấy như phần đông thích coi đá gà nòi, hoặc

đá cá lia thia vậy. Khi tổ chức cuộc chọi trâu họ thông báo cho tất cả các làng có

trâu đực khỏe mạnh hãy đưa trâu đến một địa điểm mà họ đã chọn trước, người địa

phương rũ nhau đến xem đông như ngày lễ hội, xem hai con vật đáng mến kia húc

đầu vào nhau nghe huỳnh huỵch, giọng thở phì phò, cát bay đất vở, tiếng trống

đánh thùng thùng, dân làng vổ tay la ó cổ võ, có khi họ đánh cuộc con trâu nào

thắng mà kẻ thua phải trả tiền một chầu rượu đế. Trò tiêu khiển này được truyền đi

rộng rải khắp nơi và sau đó đã thành lệ. Vì thế mới có tiếng loa trên miệng mọi

người :

- Dù ai buôn đâu bán đâu

Mồng mười tháng tám chọi trâu thì về

Dù ai buôn bán trăm nghề

Mồng mười tháng tám trở về chọi trâu.

Nhưng cũng tội nghiệp thay ! Con vật đáng thương đó khi sống thì giúp ích

con người, lúc chết rồi thì bị con người xẻ thịt chén chú chén ông, sừng nó thì làm

tù và, da nó dùng để bịt trống. Đời là thế !

- Con trâu có một hàm răng

Ăn cỏ đất bằng, uống nước bờ ao

Bây giờ mầy ở với tao

Đến khi mầy chết thì tao xẻ thịt mầy

Sừng mầy tao tiện con cờ

Cán dao, cán mác, lược dày, lượt thưa.

Và người ta đã phải nói thẳng ra :

- Trâu lành không ai mừng cả

Trâu ngã lắm kẻ cầm dao.

Dân gian có câu rằng “Làm ruộng không trâu như làm giàu không lúa”.

Muốn trúng mùa phải cày sâu bừa kỷ, công việc này chỉ có con trâu mới làm nỗi,

cho nên dân gian ví người đàn ông khỏe mạnh như sức con trâu :

- Đường về đêm tối canh thâu

Nhìn anh tôi tưởng con trâu đang cười.

- Của chua ai nấy cũng thèm

Em cho chị mượn chồng em vài ngày

146

Chồng em đâu phải trâu cày

Mà cho chị mượn cả ngày lẫn đêm .

-

Trâu khỏe thường hay kén cỏ, người chuyên nuôi trâu phải chọn cỏ hợp với

khẩu vị để trâu ăn mới mập, bởi vì “Trâu thịt thì gầy, trâu cày thì mập”, cho nên

các nàng thiếu nữ thấy mấy anh trai làng khỏe khoắn mà kén vợ, người ta chọc

ghẹo :

- Trâu kia kén cỏ bờ ao

Anh kia không vợ đời nào có con .

- Người ta con trước, con sau

Thân anh không vợ như cau không buồng

Cau không buồng như tuồng cau đực

Trai không vợ cực lắm anh ơi

Người ta đi đón, về đôi

Thân anh đi lẻ, về loi một mình.

Nhiều câu ca dao có hình ảnh con trâu :

- Chẳng tham lắm ruộng nhiều trâu

Tham vì ông lão tốt râu mà hiền.

- Thiệt tình không phải ba hoa

Hôm qua tui thấy con gà đá trâu.

- Gà đá trâu bao lâu mới thắng

Trâu đá gà què cẳng con trâu.

- Trời mưa trời gió đùng đùng

Bố con ông Nùng đi gánh phân trâu

Gánh về trồng bí trồng bầu

Trồng ngô, trồng lúa, trồng rau, trồng cà.

- Ông trăng mà lấy bà sao,

Đến mai có cưới cho tao miếng trầu

Có cưới thì cưới con trâu,

Chớ cưới con nghé nàng dâu không về.

- Thương nhau vì nợ vì duyên

Trâu đôi chi đó, thổ điền chi đây.

147

- Mua trâu xem vó, mua chó xem chưn.

- Trâu năm sáu tuổi còn nhanh

Bò năm sáu tuổi đã tranh về già.

- Nước giữa dòng chê trong chê đục

Vũng trâu nằm hì hục khen ngon.

- Trâu chết để da, người chết để tiếng.

- Đàn đâu mà gảy tai trâu

Súng đâu bắn sẻ gươm đâu chém ruồi.

- Chẳng qua số phận long đong

Cột trâu trâu đứt, cột tròng tròng trôi.

- Thương nhau vì nợ vì duyên

Trâu đôi chi đó thổ điền chi đây.

- Dầu bông bưởi dầu bông lài

Xức vô tới tết còn hoài mùi trâu.

- Thứ nhất vợ dại trong nhà,

Thứ nhì trâu chậm, thứ ba rựa cùn.

Vợ dại thì đẻ con khôn,

Trâu chậm lắm thịt, rựa cùn chịu băm.

- Trâu anh con cưỡi con dòng,

Lại thêm con nghé cực lòng thằng chăn.

Việc cấy lúa đã xong, bây giờ người ta chỉ còn thấy trên đồng ruộng trải dài

một màu xanh ngút ngàn. Vài tháng sau cũng trên cánh đồng này đã biến hóa ra

màu vàng tươi ánh. Sự biến hóa kỳ diệu này mới liên tưởng đến bức phiếm họa của

họa sĩ danh tài người Tây ban nha Pablo Picasso (1881-1973). Trong lớp màu vàng

tươi ánh đó phảng phất mùi thơm dịu ngọt của lúa chín. Vụ mùa tốt đẹp lại đến. Họ

chuẩn bị cho mùa gặt hái, họ bước xuống ruộng với một tấm lòng hào hứng, với

những tiếng cười vui vẻ, đa số là phụ nữ, trên tay mọi người có một cái liềm sắc

bén.

148

Công việc làm ruộng vô cùng vất vả. Cấy cây lúa xuống chưa phải là có hạt

thóc, hạt gạo mà ăn. Còn biết bao chăm sóc, lo toan, nào lo có đủ nước cho cây lúa

chống lớn, nào lo phân để dinh dưỡng cây lúa, nào lo làm cỏ cho sạch, cho nên

người nông dân đã từng nói thật đúng “ công cấy là công bỏ, công làm cỏ là công

ăn”,phù hợp với câu nhật tụng của người nông dân “nhứt nước, nhì phân, tam cần,

tứ giống”.

- Trông trời, trông đất, trông mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm

Trông cho chưn cứng đá mềm

Trời yên bể lặng mới yên tấm lòng.

Bao nhiêu sự cực nhọc trông đợi đã qua, và hôm nay họ gặt hái được một

mùa lúa vàng trĩu hạt, còn niềm vui nào bằng. Vừa cắt lúa họ vừa trao đổi câu

chuyện, một người khởi chuyện, mười người góp chuyện, tiếng cười vang, réo gọi

từ ruộng này sang ruộng bên kia, âm ba như hồi chuông chiều đồng vọng.

Những vụ gặt lúa mùa rất là vất vả, vì đang giữa tiết mùa đông rét lạnh, đêm

dài ra còn ngày ngắn lại, mới vừa nghĩ trưa để ăn cơm thì trời bổng chốc ngả ra

màu tối sẩm :

- Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng

Ngày tháng mười chưa cười đã tối.

Mùa gặt đã xong, trong bồ đầy ấp lúa, ai thiếu nợ ai thì đong lúa trả nợ, ai

chịu sưu chịu thuế cho làng thì mau đem tới nộp đủ bằng không để qua sang năm

họ tới kèo co thì xui tận mạng. Sự lo lắng của một người nông dân tốt :

- Tháng mười gặt hái đã xong

Nhờ trời một mẩu năm nong thóc đầy

Năm nong thóc đầy em xay em giả

Trâu ủ phân cám bả nuôi heo

Sang năm lúa tốt tiền nhiều

Em đem đóng thuế đóng sưu cho chồng

Đói no có thiếp có chàng

Còn hơn chung đỉnh giàu sang một mình.

Khi gặp phải vụ mùa tươi tốt và đẹp như ý muốn của lòng người thì nợ nần

sẽ được trang trải xong, sửa sang nhà cửa, may mặc quần áo mới, chăn nuôi thêm

149

con gà, con heo, dư nữa thì tậu một con trâu, dư nữa thì nghĩ đến cưới vợ cho có

thêm sức lao động trong nhà :

- Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà

Trong ba điều đó thật là khó thay.

Có năm bị thất mùa, sưu làng thuế ruộng gia tăng, trong nhà thấy cái đói gần

kề, họ chỉ còn biết ngửa mặt lên trời xanh thăm thẳm thở than :

- Bây giờ gặp phải hội này

Khi thì hạn hán khi hay mưa dầm

Khi thì bảo gió ầm ầm

Đồng tiền thóc lúa mười phần còn ba

Lấy gì đặng nạp nữa mà

Lấy gì công việc nước nhà cho đang

Lấy gì sưu thuế phép thường

Lấy gì bổ chợ đong lường làm ăn

Trời làm khổ cực hại dân !

Người nông dân gặp năm thất mùa thì đổ lỗi tại người dân không hết lòng tế

lễ trời đất, không chăm sóc kỷ lưởng ngôi đình làng, cho nên trời mới gieo họa làm

khổ cực người dân, thật mê tín dị đoan.

Họ chỉ tin có trời, họ lập bàn thiên và cầu tài cầu lộc gì họ cũng van vái với

ông trời, nắng hạn làm cho cánh đồng đất nẻ, khô héo, mưa nhiều làm ngập úng hư

hại mùa màng họ đổ lỗi do ông trời giáng họa cho dân lành.

150

Ngoài thiên tai, đời sống người dân quê dưới thời Pháp thuộc rất là lầm than,

khổ sở, vất vả suốt ngày mà kiếm không ra một bửa ăn đạm bạc, dải dầu mưa nắng

thế mà chẳng có chút nào yên thân, lắm khi họ không còn một nơi nương tựa.

Nhiều người phải ăn khoai thay thế cơm, có vùng người dân đi dào củ chuối ăn

độn sống qua ngày. Thiếu cơm, thiếu áo quần, thiếu chỗ ngủ, vệ sinh không được

tốt, nên bịnh tật hoành hành khắp nơi.

- Trời còn khi nắng khi mưa

Ngày còn khi sớm khi trưa nữa người.

Lúc thịnh, lúc suy, số phận của người nông dân bấp bênh như cánh bèo trôi

dạt trên dòng nước, khi nước đứng thì cánh bèo ở yên một chỗ, khi nước lên hay

xuống thì cánh bèo cứ theo dòng nước xuống đã rồi lại lên. Lúc tao loạn thì sản

nghiệp đổ vở, đến khi thời bình họ nổ lực dựng lại.

Cần cù, kiên nhẫn, chăm chỉ, siêng năng đó là đức tính của người nông dân

nói riêng, và của dân tộc Việt Nam nói chung.

Ngoài cây lúa, người nông dân xăm canh trồng đủ các loại hoa màu khác,

thức ăn dồi dào, trên đồng cạn, dưới đồng sâu chỗ nào cũng có :

- Gió đưa gió đẩy về rẩy ăn còng

Về sông ăn cá về đồng ăn cua.

Nào là bông súng Đồng tháp mười, nào bông bí Hồng ngự :

- Muốn ăn bông súng mắm kho

Thì về Đồng tháp ăn cho đã thèm.

- Mẹ mong gả thiếp về vườn

Ăn bông bí luộc dưa hường nấu canh.

5.- Tình chung hai tiếng chung tình.

- Cô kia cắt cỏ một mình,

Cho anh cắt với chung tình làm đôi.

Cô còn cắt nữa hay thôi,

Cho anh cắt với làm đôi vợ chồng.

151

Bẩm sinh người dân quê gốc gác chất phác, hiền hậu, chăm chỉ làm ăn,

không thích đua đòi, không thích se sua, không thích chạy theo vật chất xa hoa bên

ngoài. Họ như hoa đồng nội, dễ nhìn, dễ mến, dễ thương.

Như một bửa trưa hè oi ả, như một nét vẻ vàng đậm cảnh lá rụng mùa thu,

như buổi sáng tinh sương mùa đông rét mướt, như mùa xuân về rộn rả tiếng chim

kêu, tính chất của người dân quê cũng như thế. Màu quen thuộc của họ là màu đất

xám, màu áo vải bô đen. Họ nhìn màu trắng như đàn cò bay ngang bầu trời vào

buổi chiều nhạt nắng, họ nhìn màu hồng như mặt trời rạng rở ánh bình minh, họ

nhìn màu xanh như đám mạ non mơn mởn mượt mà và khi họ nhìn màu vàng, tâm

trí họ liên tưởng đến kết quả của vụ mùa thắng lợi : lúa vàng.

Đất ở đây phì nhiêu, người ở đây đông đúc, ruộng đồng cò bay thẳng cánh,

bờ đê chó chạy cong đuôi, dưới sông cá lắm tôm nhiều. Phong cảnh đất nước đã có

sẳn màu mở lại bồi thêm những vẻ đẹp của thiên nhiên khiến cho giang sơn càng

trở nên cẩm tú. Đất nước thanh bình, lòng dân hân hoan sung sướng, người người

đều có đủ áo ấm cơm no. Đời sống của người dân quê đang hồi vươn lên cao và

vượt qua những khó khăn mà trước kia họ thường hay vấp phải. Câu hò tiếng hát

của họ đượm nét vui mừng khôn xiết, thoảng theo gió chiều đồng nội và bay lan đi

khắp nơi :

- Xem trên trăng bạc trời hồng

Dạo miền sơn thủy, bẻ bông thái bình.

Phong cảnh đẹp hửu tình trong cảnh thái bình thịnh trị :

- Làng ta phong cảnh hửu tình

Dân cư giang khúc như hình con long

Nhờ trời hạ kế sang đông

Làm nghề cày cấy vun trồng tốt tươi

Vụ năm cho đến vụ mười

Trong làng kẻ gái người trai vui nghề.

Mùa xuân thanh bình về với dân gian và cái Tết nguyên đán cũng đã qua rồi,

nhưng tiếng gió xuân nghe chừng như đang réo gọi trong tim của họ, cho nên trọn

“tháng giêng là tháng ăn chơi “. Tuy nhiên, họ không quên phân tích rành rẻ các

việc phải làm theo từng mùa, từng tháng của một năm :

- Tháng giêng là tháng ăn chơi

Tháng hai trồng đậu, trồng khoai, trồng cà

Tháng ba thì đậu đã già

152

Ta đi ta hái về nhà phơi khô

Tháng tư đi tậu trâu bò

Để ta sắp sửa làm mùa tháng năm

Sáng ngày đem lúa ra ngâm

Bao giờ mọc mầm ta sẽ vớt ra

Gánh đi ta ném ruộng ta

Đến khi lên mạ thì ta nhổ về

Lấy tiền mượn kẻ cấy thuê

Cấy xong rồi mới trở về nghĩ ngơi

Cỏ lúa dọn đã sạch rồi

Nước ruộng vơi mười còn độ một hai

Ruộng thấp đóng một gàu giai

Ruộng cao thì phải đóng hai gàu sòng

Chờ cho lúa có đòng đòng

Bây giờ ta sẽ trả cộng cho người

Bao giờ cho đến tháng mười

Ta đem liềm hái ra ngoài ruộng ta

Gặt xong ta gánh về nhà

Phơi khô quạt sạch ấy là xong công.

Như vậy ngoài tháng giêng ăn chơi lả lướt và họ lại bắt tay vào công việc

bận rộn quanh năm. Bài ca dao trên đã cho ta thấy một kinh nghiệm lão nông tri

điền, cũng tương tợ như ý nghĩa bài trên, họ bổ sung thêm :

- Tháng chạp là tháng trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà

Tháng ba cày vở ruộng ra

Tháng tư làm mạ mưa sa đầy đồng

Ai ai cũng vợ cũng chồng

Chồng cày vợ cấy trong lòng vui thay.

Muốn cho ruộng không bị chai, nhà nông nghĩ cách gia tăng thêm sức đất,

họ thu gom rơm rạ đốt thành tro làm phân bón rồi rải trên ruộng. Năm nào có lũ

lụt, đất phù sa sông cửu long đổ về, năm đó người dân trúng mùa.

Bên cạnh nghề nông chủ lực dành cho phái nam, người phụ nữ cũng có vai

trò phụ hợ, nhưng chủ lực dành cho phái nữ là buôn gánh bán bưng, tính toán lổ lời

tròn năm trọn tháng :

- Mỗi năm có mười hai kỳ

Thiếp ngồi thiếp tính khó gì chẳng ra

153

Tháng giêng ăn Tết ở nhà

Tháng hai rổi rảnh quay ra nuôi tằm

Tháng ba đi bán vải thâm

Tháng tư đi gặt tháng năm trở về

Tháng sáu em đi buôn bè

Tháng bảy tháng tám trở về đong ngô

Chín, mười cắt giạ đong mùa

Một, chạp vớ được ông đồ dài lưng

Anh ăn rồi anh lại nằm

Làm cho thiếp phải quanh năm lo phiền

Chẳng thà lấy chú lực điền

Gạo bô thóc giống còn phiền nỗi chi.

Người đàn bà nhà quê đảm đang hết mọi công việc từ trong nhà ra tới ngoài

đồng áng một cách tài tình khéo léo. Nhưng cô thôn nữ kia vì vô tình hay cố ý đã

bộc lộ đời sống tình cảm riêng tư của cô ta tỏ vẻ chán nản những anh chồng “chữ

nghĩa một bồ mà dài lưng tốn vải”, tối ngày chỉ biết vui với đèn sách chứ chẳng

nhờ vả được gì, sao bằng các anh trai lực điền tay cày tay cuốc, ăn chắc mặc dầy,

gánh tất cả công việc nặng nhọc thay cho vợ. Hay cũng có thể đây là nghĩa đen

nhằm khuyến khích các cô thôn nữ :

- Ai ơi hãy lấy nhà nông

Được công được việc còn mong nỗi gì.

Hoặc có thể là một nghĩa bóng khuyến nông để mở rộng diện tích canh tác.

Dù nghĩa nào thì cũng tốt thôi, sống bằng nông nghiệp thì việc cày sâu bừa kỷ để

làm tăng sản lượng cây lúa thì chú lực điền là người được trọng dụng nhiều nhứt,

vì ở họ mọi người mới thấy có đời sống thực tế hơn so với những chàng nho gia

sống bằng trí óc và tinh thần. Có lẽ chỉ có một phần trăm người thích làm ông đồ

nho, nhưng thiểu số thư sinh mặt trắng ấy ít khi được đem ra ứng dụng trong đời

sống bình dân của mọi người, nếu có chăng đi nữa, thì họ ra tỉnh làm một thầy

thông hay thầy ký cho mấy ông quan Tàu, quan Tây, vì vậy mà trong ca dao ít nói

đến. Thường thấy những câu chăm biếm các anh chàng nho sinh :

- Ai ơi chớ lấy học trò

Dài lưng tốn vải ăn no lại nằm.

Tuy nhiên không ít người hy vọng được làm nho sĩ, mặc dù ông cha họ từ cổ

chí kim vẫn sống bằng nghề nông, dẫu họ có làm thầy thông, thầy ký hay bậc hàn

sĩ đi nữa tâm lý của họ vẫn coi trọng nghề nông và khuyến nông không dừng bước.

154

- Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang

Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu.

Cái tâm lý trọng nông và khuyến nông ấy lan rộng trong dân gian nên mới

được kết tinh lại trong bài vè đẹp đẻ này :

- Con chim nho nhỏ

Cái long nó đỏ

Cái mỏ nó vàng

Nó kêu người ở trong làng

Đừng ham lảnh lụa phụ phàng vải bô.

Thấy cái kiếp hàn sĩ thư sinh của mình ít ai ngó ngàn đến, lại lục đục rớt lên

rớt xuống trong mấy kỳ thi cử, họ bổng nhiên chán kiếp sống bút nghiên, thích

quay về với cảnh đồng ruộng bao la, ngát gió :

- Văn chương phú lục chẳng hay

Trở về làng cũ học cày cho xong.

Hoặc là :

- Khi xưa vác bút theo thầy

Bây giờ em lại vác cày theo trâu.

Sau lũy tre xanh, vài ngôi nhà tranh đang kéo khói lên không gian một màu

trắng lờ mờ. Người dân quê không phải là văn sĩ hay thi sĩ, nhưng đôi lúc nghĩ

ngơi thư thái, tâm hồn họ bổng dưng lên nỗi niềm lâng lâng để rồi ước mơ bằng óc

tưởng tượng… Mỗi lần nhìn thấy nhà nhà đều có khói lam bốc lên, họ ví những làn

khói lờn vờn bay trong gió như là những mạch máu đang chảy điều hòa trong các

bộ thần kinh sinh tồn trong một con người.

Khi ánh nắng chiều còn vương sót trên ngọn cây, xa xa âm vang lại tiếng

chuông thu không buồn bả, da trời dần dần trở sang màu tím, không gian tối sầm

lại. Công việc của người nông dân đã mệt nhọc theo với hơi thở thoi thóp của thời

gian, nhưng họ sắp sửa vui vì trở về nhà ăn bửa cơm tối đông đủ mọi người thân

trong gia đình

Chẳng bao lâu, nơi mé trời đông lại hừng hửng sáng. Vài khóm mây trắng

lửng lờ che khuất ánh sáng nhiệm mầu của vũ trụ khi ánh trăng vừa nhú lên, người

ta thấy những đám mây đó bổng trở nên đẹp lộng lẩy trong năm màu hòa hợp.

155

Trăng lên, đồng quê im phăng phắt, gió đồng đong đưa phảng phất mùi thơm

của lúa, mùi ngây ngây của cỏ hòa trộn lại quến thành mùi hương đồng nội. Muôn

cảnh vật chìm lặng trong ánh trăng sáng chan hòa khắp mọi nơi như để ban thưởng

cho con người tận hưởng để quên nỗi nhọc nhằn cảnh nắng cháy ban trưa, cảnh

mưa dầm thúi đất. Trong cảnh đẹp thiên nhiên mê hồn đó bổng thình lình nhiều

khúc hát ân tình vọng vang :

- Một vũng nước trong

Một vùng nước đụt

Một trăm người tục

Một chục người thanh

Biết ai tâm sự gởi mình

Mua tơ thêu lấy tượng bình nguyên quân.

Lần tìm theo tiếng hò véo von đó, người ta thấy một bóng đen từ dưới mạn

thuyền bước lên bờ, có lẽ ai kia đã khéo sắp đặt sẳn sàng, nên chi tiếng hò của cô

gái vừa dứt thì bên sân lúa gần đấy đáp lại giọng hò của một chàng trai :

- Ai sang đò ấy bây giờ

Ta còn ở lại ta chờ bạn ta

Mưa nguồn, chớp bể, mưa sa

Ấy ai là bạn của ta ta chờ.

Bóng đen nọ bổng dưng dừng lại, quay mình một vòng, mắt nhìn dáo dác,

thấy sân lúa mồn một mà sao không thấy người, bóng đen vừa bước độ vài bước

thì bên sân lúa có giọng hò tiếp :

- Đi đâu bỏ chiếu ai nằm

Bỏ chăn ai đắp, bỏ trằm ai đeo.

Không một tiếng trả lời, chàng trai tiếp tục lấn tới :

- Đèn hết dầu đèn tắt

Nhan hết nhụy hết thơm

Anh bảo em đừng có lai vãng đêm hôm

Thế gian đồn tiếu vậy mà không hay.

Bóng đen nọ chính là cô gái quê, thấy nơi sân lúa tụm năm tụm bảy người

đàn ông đang cười đùa ngặt ngoẽo, cô gái tự chửa mình để thanh minh rằng nàng

đi đêm không phải vì say trăng say gió, say câu hò tâm tình, say tiếng hát lâm li,

156

nàng đi đêm chẳng qua vì việc nhà, việc hàng xóm. Dầu cho ai hỏi ai chào, người

ngay thẳng chỉ biết gật đầu rồi bước đi :

- Đi đêm ai hỏi ai chào

Thì em cứ vẫn đâm đầu mà đi.

- Chưa chồng đi tắt về ngang

Có chồng thì cứ một đàng mà đi.

- Chưa chồng chơi đám chơi đu

Chồng rồi chẳng dám ngao du chốn nào.

- Chim khôn chưa bắt đã bay

Người khôn ít nói ít hay trả lời.

- Ðố ai quét sạch lá rừng

Ðể anh khuyên gió, gió đừng rung cây.

Rung cây, rung cội, rung cành

Rung sao cho chuyển lòng anh với nàng !

Qua tiếng đáp lễ thanh minh đó, cô gái quê bèn tiếp qua một giọng thẹn

thùa:

- Tưởng rằng đường vắng hát chơi

Nào hay đường vắng có người vãng lai

Tưởng rằng em hát em hay

Nào dè câu hát lại bay đến chàng.

Nói xong cô gái quê vẫn bước đi mà không ngoái lại. Nhìn dáng cô thôn nữ

và giọng hò có khí khái vừa thoáng qua mắt các chàng trai, trong đó có một chàng

ra vẻ anh hùng bước theo sau cô gái tán gẩu :

- Bâng khuâng bát ngát

Nghe em hát hửu tình

Căn duyên tiền định

Khiến đôi lứa mình gặp nhau.

Non nước có thanh bình, lòng người mới tự do tỏ tình hoa nguyệt như câu

hát :

- Đời phải đời thạnh trị

Cuộc phải cuộc văn minh

Kìa là gió mát trăng thanh

157

Biết đâu nhân đạo bày tình cho vui.

Câu ca dao trên đã diễn tả đúng cái tâm lý chung của người dân quê mộc

mạc. Họ mong đợi một tình yêu không đi ngược vòng lễ giáo, họ ước muốn làm

sao có một thứ tình yêu nhân đạo, lấy cái nghĩa để mà sống đời chứ không màng

cái thinh sắc, cái lợi danh rồi sau đó nửa đường vở đạo tào khang.

Năm nào trúng mùa lòng dân rộ lên niềm vui sướng, nhà nhà đều ấm no, dân

gian sống trong cảnh thái bình, tìm thấy mối tình nhân đạo lại càng hạnh phúc hơn.

Cũng như muôn ngàn người con gái khác, muôn ngàn người con trai khác, khi đến

tuổi dậy thì hỏi sao lòng không rạo rực, lúc vui lúc buồn, lúc sầu lúc cảm, lúc nhớ

lúc thương :

- Gió đưa cây sậy nằm dài

Ai làm cho bậu buồn hoài không vui.

- Bướm ong bay lượn rộn ràng

Em nguyền giữ tấm lòng vàng với anh.

Người con gái mới lớn như búp hoa vừa hé nở, lắm kẻ hứng người nâng, nếu

để lở duyên thì còn ai đưa người đón :

- Còn duyên kẻ đón người đưa

Hết duyên đi sớm về trưa một mình.

Ai đón lấy cái duyên đúng lúc là kẻ chiến thắng, ai thua cuộc là kẻ sầu hận.

Hình như đây là một định mệnh đối chiếu đeo sát vào trong tâm hồn con người,

một định mệnh khắc khe, trói buộc tình cảm vào một giới hạn nhứt định nào đó, và

vì sự đối chiếu của nó dĩ nhiên không bao giờ làm cho lòng người yên tỉnh được

một phút giây nào, vui liền theo sau là buồn, sướng liền theo sau là khổ. Bên công

việc nhà nông nặng nề họ cũng có một giấc mơ đẹp chập chờn trong trí não, nhưng

rồi họ bị định mệnh bắt phải quay về với cuộc sống thực tế, cho nên họ bị dằn vật,

khắc khoải và cái trống rổng bao la của cõi lòng :

- Đồng hồ liệt máy vì bởi sợi dây thiều

Anh xa em vì bởi sợi chỉ điều xe lơi.

- Tiền tài như phấn thổ

Nhân nghĩa tựa thiên kim

Bởi đứt dây nên gổ mới chìm

Tại ai ở bạc nên mới tìm nơi xa.

158

Hoàn cảnh này là do bởi hai bên gia đình không chấp nhận cuộc hôn nhơn,

cho nên sợi chỉ điều xe lơi mà không cột chặt lại :

- Sương sa lụy nhỏ dầm mình

Đến nay mới biết là tình anh thương.

- Đắng khổ qua, chua là chanh giấy

Dầu ngọt thế mấy cũng tiếng cam sành

Giặc lang sa đánh tới châu thành

Dù ai ngăn qua đón lại, dạ cũng không đành bỏ em.

- Chờ anh cho hết sức chờ

Chờ cho rau muống lên bờ trổ bông.

Có lẽ chờ đợi là một cứu cánh, là một phép lạ có thể xảy ra, hoặc không thể

xảy ra khi có tiếng vọng xa xa :

- Biết đâu trong đục mà chờ

Ngày xuân nước chảy hửng hờ qua sông.

Sự chờ đợi rồi cũng trôi qua, tia sáng tự khép kín tâm hồn mình cững tự biến

mất, chỉ còn tiếng than van lưu luyến trầm tích cho hy vọng tương lai :

- Đôi ta như lửa mới nhen

Như trăng mới mọc như đèn mới khêu.

- Còn trời, còn nước, còn non

Còn trăng, còn gió hãy còn đó đây.

- Đường mòn ơn nghĩa không mòn

Chanh chua chớ phụ ngọt bòn chớ ham.

Dư âm là một tiếng dội rên rỉ, ngân nga trong bể mênh mông vô tận của trời

đất, dù sao nó vẫn có chút linh nghiệm là một liều thuốc sưởi ấm lòng người,

nhưng liều thuốc đó chưa hẳn đã xoa dịu một vết thương tình :

- Lên non bẻ lá họa hình

Họa cho thấy mặt kẻo tình nhớ thương.

- Chuông già đồng điếu chuông kêu

Anh già lời nói em xiêu tấm lòng.

159

- Hôm qua dệt cửi thoi vàng

Sực nhớ đến chàng cửi lại dừng thoi

Cửi rầu cửi tủi chàng ơi

Ngọn đèn sáng tỏ bóng người đàng xa.

Đó chỉ nói ân tình của hai kẻ mới yêu nhau, còn khi gạo đã thành cơm rồi,

nói tới kẻ còn người mất biết đau thương như thế nào :

- Sông dài cá lội biệt tăm

Người thương đâu vắng chỗ nằm còn đây.

Sự đau khổ về thể xác và nỗi ray rức trong tâm hồn không làm tê liệt sức lao

động, ở đây họ cố gắng làm nhiều công việc để mau quên lãng cái nghĩa tình chung

hai tiếng chung tình kia, và họ cố gắng càng ngày càng làm ra nhiều của cải cho xã

hội.

Phân tích tình cảm của người dân quê chất phát, hiền lành không phải đơn

giản như vậy đâu, đây chỉ phát bút một nét vẻ đơn sơ, mộc mạc để minh họa cho ca

dao ân tình e ấp dịu dàng, nhẹ nhàng mà phấn khích, lúc thì dùng lối hứng để giải

bày tâm sự, tức cảnh sinh tình, lung linh ý nhạc, khi thì dùng lối tỷ để so sánh, đối

chiếu tình cảm giữa cảnh vật và con người :

- Thân em như cũ ấu gai

Ruột trong thì trắng võ ngoài thì đen.

Hoặc là :

- Muối ba năm muối đang còn mặn

Gừng chín tháng gừng hãy còn cay

Đôi ta nghĩa nặng tình dài

Có xa nhau đi nữa cũng ba vạn sáu ngàn ngày mới xa.

Hoặc là :

- Ước gì sông rộng một gang

Bắc cầu dải yếm để chàng qua chơi.

- Lu ly nửa nước nửa dầu

Nửa thương cha mẹ, nửa sầu căn duyên.

- Đắng cay cũng thể ruột rà

Ngọt ngào cho lắm cũng là người dung.

160

- Đói thì thêm thịtt thêm xôi

Hể no cơm tẻ thì thôi mọi đường.

Dân gian coi tình yêu nhân đạo như một định mệnh khắc khe của ông trời,

muốn có được tình yêu đó phải do ông trời gắn bó căn duyên.

Những buổi chiều sắp tắt, những đêm trăng trở lại với dân quê, những buổi

ban mai hồng rực ánh bình minh, tiếng nói của tình cảm, tiếng gọi của bản năng,

tiếng thổn thức của tình chung hai tiếng chung tình nối tiếp nhau phát xuất mãi

theo nhịp thở của loài người giữa cảnh trời, mây, nước thái hòa an lạc, giữa những

thắng cảnh hùng vĩ của thiên nhiên, giữa lòng đất thân yêu đang hân hoan hát lên

lời ca no ấm.

- Một yêu cô cả lắm thay

Hai yêu cô cả khéo may yếm đào

Ba yêu cửa gió lọt vào

Bốn yêu cô cả miệng chào có duyên

Năm yêu má lúm đồng tiền

Sáu yêu cô cả tốt duyên chăng là

Bảy yêu khan thắm thêu hoa

Tám yêu cô cả nết na hiền tài

Chín yêu cô chửa có ai

Mười yêu anh kết làm hai vợ chồng.

161

C H Ư Ơ N G T H Ứ N Ă M

1.- TÌNH YÊU.

2.- CÂU CHUYỆN GẶP GỞ.

3.- LÁ TRẦU DUYÊN.

4.- TƯƠNG TƯ.

5.- HOA NGUYỆT.

6.- KHIÊU KHÍCH.

7.- ĐẠO VỢ CHỒNG.

1.- Tình yêu.

Trong các thể ca truyền khẩu, tình yêu của đôi trai gái được nhắc đi nhắc lại

nhiều lần, từ lúc mới gặp nhau, rồi ngỏ lời ướm hỏi nhau, đến lúc thề nguyền gắn

bó, chờ mong thương nhớ, dạm hỏi cưới xin, đoàn tụ biệt ly, nào là cảnh trái

duyên, nào là tình yêu bội ước, quá lứa, lở thì. Phần này là phần phong phú nhứt

trong ca dao, được coi như là phần văn chương dân gian lý thú nhứt, dồi dào nhứt.

Sống cùng thôn, cùng làng, chung đụng với nhau trong công việc đồng áng,

hòa mình trong hoàn cảnh thực tế, phối hợp tất cả màu sắc thiên nhiên, nên ca dao

là phương tiện trao đổi, nhắn gởi, ký thác tình cảm tự do giữa đôi trai gái. Cách gợi

tình của họ là lời ví nọ, ví kia, là tiếng nói trái tim chất phác, lời lẽ thật đẹp, ý

nghĩa thanh tao, còn nhận thấy sự ngụ ý của họ lúc thì mừng vui, khi thì chua chát,

lúc lại cởi mở, khi thì buồn sầu. Cái tình yêu trong sạch như gió ngàn trăng mộng,

nồng nàn như giọt sương ấp ủ đóa hoa trinh.

- Trời xanh bải biển cũng xanh

Để coi bông cúc ngả nhành về đâu

Bông ngâu rụng xuống gốc ngâu

Lòng thương người nghĩa đâu đâu cũng tìm

Ngó lên trăng xéo lưỡi liềm

Bởi vì người nghĩa lỗi niềm mẹ cha.

- Trai còn tân vợ con chưa có

Gái thanh nhàn chờ đợi lấy nhau

Đôi ta cầm đôi dao cau

Chỉ trời vạch đất lấy nhau phen này

Chẳng tin đi hỏi ông thầy.

162

Khi nói đến tình yêu nó không thể xuôi êm như dòng nước chảy. Lòng người

sâu thăm thẳm, khó mà dọ dẫm thì tình yêu cũng lắm chông gai như đoạn đường

nhiều sỏi đá, càng đau thương, càng trắc trở ca dao càng sinh sôi nảy nở đủ hình,

đủ dạng, biến hóa khôn lường thì ca dao càng được truyền tụng sâu rộng trong dân

gian.

Dân tộc Việt Nam, vốn được tiếng là đa cảm, cho nên trong nhóm người

bình dân ít học, ít chữ nghĩa cũng có khối người có dòng máu nghệ sĩ, biết chọn cái

đẹp, biết thưởng thức cái hay, biết phẩm bình cái dở, hòa hợp mọi vật giữa thiên

nhiên và người với người, để cho tiếng nói tình yêu của trái tim tự do rung động

theo tiếng gọi của bản năng. Trọn cuộc đời đã được ký thác vào ruộng đồng bao la

bát ngát, mưa gió dạn dài, bên trăng ngàn thơ mộng, cảnh sống đấy khí trờ vô tận

ấy đã khiến cho người dân quê vung trồng không biết bao nhiêu là tình cảm dịu

dàng, tha thiết.

- Ông thầy dở sách xem ngay

Chàng thì tuổi ngọ em nay tuổi mùi

Em thì mười tám đôi mươi

Chàng nay hăm mốt tốt đôi chăng là

Chàng về hỏi mẹ cùng cha

Có cho anh lấy vợ xa hay đừng

- Tay em cầm gói muối gừng

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau

Quên nhau em chẳng cho quên

Có nhớ thì nhớ mới nên vợ chồng.

- Thấy em gò má hồng hồng

Phải chi em đừng mắc cở anh bồng anh hôn.

Những buổi ban mai khi sương đêm còn nước đọng trên cành, cánh phụ nữ

đã rủ nhau ra đồng làm cỏ, hoặc qua những buổi trưa hè gay gắt nắng, bác nông

phu ngồi phe phẩy tay quạt dưới gốc cây bàng, hay những đêm trăng về gió mát

hiu hiu, đàn em nhỏ chơi trò oảnh tù tì vui nhộn. Bao nhiêu cảnh nên thơ vật chất

bên ngoài đã vẻ lên cái đẹp chơn thành trong tâm hồn của người dân quê hiền hậu,

khiến họ cảm thấy đời đáng yêu thay, họ khao khát một vài lời dịu ngọt, vài tiếng

thỏ thẻ ân tình. Vì vậy mà trai gái tự do trao đổi quan điểm cá tính của mình,

dường như không có một mệnh lệnh nào ngăn cấm họ được.

163

- Tay em nắm lấy tay anh,

Dù ai nói quẩn nói quanh mặc lòng.

Tay ấy đáng vợ, đáng chồng,

Duyên trời đã định tơ hồng đã xe.

Họ mơ tưởng đến chuyện trúc mai trùng phùng trong giấc ngủ :

- Đêm qua nằm ngủ sạp vàng

Trông xuống sạp bạc thấy chàng nằm không.

Vội vàng cởi áo đắp chung

Tỉnh ra em vẫn nằm không một mình.

Mặc dù cha mẹ ngăn cấm, mặc dù lễ giáo ràng buộc, họ vẫn yêu mê mang,

yêu đắm đuối, nhớ thương khắc khoải :

- Nhớ chàng như bút nhớ nghiêng

Như mực nhớ giấy như thuyền nhớ sông

Nhớ chàng như vợ nhớ chồng

Như chim nhớ tổ như rồng nhớ mây

Nhớ chàng ra ngẩn vào ngây

Sư ông nhớ bụt mỏ rày nhớ chuông

Nhớ chàng vì nợ vì duyên

Vì ông tơ nguyệt đã khuyên lấy chàng.

- Thuyền ơi có nhớ bến chăng

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền !

Không những nhớ đêm không ngủ, nhớ ngày quên ăn, mà sao lạ, đứng đâu

cũng nhớ, ngồi đâu cũng nhớ, nằm đâu cũng nhớ :

- Nước non một gánh chung tình

Nhớ ai ai có nhớ mình hay chăng.

- Nhớ ai bổi hổi bồi hồi

Như đứng dống lửa như ngồi dống than.

- Nhớ ai đứng tủi, ngồi sầu

Mình ve sương tuyết bao lâu mà mòn.

164

- Đêm nằm gốc thị mơ màng

Thị thơm mặc thị, nhớ chàng quên ăn.

- Có đêm thơ thẩn một mình

Ở đây thức cả năm canh rõ ràng

Có đêm tạc đá ghi vàng

Ngày nào em chả nhớ chàng, chàng ơi.

Con người không phải là thần hay thánh, con người không phải như loài sắt

đá cỏ cây, vì con người là một con vật tổng hợp, có lý trí, biết suy nghĩ, biết cho

con tim rung cảm chơn thành trước vạn thể cho nên con vật đó bị xao xuyến và bị

kích động. Vì sự xao xuyến quá mạnh nên đã làm tê liệt thể xác. Người dân quê ở

đây dù thể xác có bị tê liệt, nhưng tinh thần không tê liệt, lý trí không tê liệt vì họ

sống gần gủi với thiên nhiên. Có tình yêu như thêm vị ngọt vào đời sống. Biết yêu

là khổ, là nhớ thương dằn vật, là khổ đau day dưa nhưng họ vẫn cứ đòi yêu và

muốn được yêu :

- Yêu nhau để khổ cho nhau

Biết là biết vậy mà nào hết yêu.

Tình yêu là gì ? Là một cảm giác dầy xéo những trái tim dậy thì hoặc những

lòng già còn dào dạt tình xuân ? Nói như thế có nghĩa là tình yêu không có một

chút hương vị gì nồng nàn, cay đắng hay ngọt ngào ? Thật là một điều nghịch lý.

Trong khi có người lên án tình yêu là thứ tình cảm không chơn chính, trong khi lại

có lắm kẻ lúc nào cũng nghĩ và cũng muốn đắm vùi chạy theo tiếng gọi ấy.

Nhà văn Lê văn Siêu (1911-1995) có câu nói “Yêu mà không sáng suốt thì

cũng như kẻ mù quáng, phó thân cho dục vọng. Sáng suốt mà không yêu thì sẽ tàn

nhẫn, gian ác, ích kỷ và gieo tai gieo họa cho mọi người.”

- Anh đi đường ấy xa xa

Để em ôm bóng trăng tà năm canh.

- Chàng về để áo lại đây

Phòng khi em nhớ cầm tay đở buồn.

- Bắc thang lên hái hoa vàng

Vì ai cho thiếp biết chàng từ đây.

165

- Châu sa nước mắt ròng ròng

Thấu thiên thấu địa thấu lòng em chăng.

- Ai làm cho dạ em buồn

Cho con bướm lụy, chuồn chuồn lụy theo.

Mãnh lực của tình yêu khác gì cánh hoa khép mình dưới cây gai, dù có cẫn

thận đến đâu cũng bị gai đâm ngón tay rỉ máu. Tình yêu cũng có thể là tấn hài kịch

làm cho người ta cười, cũng có thể là tấn thảm kịch làm cho người ta khóc, vậy ai

trong họ người nào chịu khóc, người nào chịu cười.

- Anh về, em chẳng dám cầm

Dang tay đưa bạn, ruột bầm như dưa.

- Cực vì hai đứa hai nơi

Muốn qua thăm bậu sợ lời thế gian.

- Vì ai thiếp mới xa chàng

Tại con chim cú vào làng kêu đêm.

- Nước mắt nhỏ sa, khăn mùi soa thấm ướt

Trời hởi trời có biết hay không

Nghĩa nhân thương quá vợ chồng

Vắng nhau một buổi ngồi trông sửng sờ

Ai làm lửng lửng lờ lờ

Em trông em biết, anh chờ anh hay

Ai làm cho đó xa đây

Ai bảo thiếp cách ai bày chàng xa.

Tình yêu và sự sống là như thế đó. Dân gian coi tình yêu là sự sinh tồn, vì có

tình yêu mới nên vợ nên chồng, nhận xét này nếu đứng về mặt chủ quan chắc chắn

sẽ không tránh được điều lầm lẫn, nhưng đứng về mặt khách quan thì sự tinh tế của

tình yêu cũng có vạn nẽo vào và vạn nẽo ra. Tình yêu là cuộc sống cho tâm hồn,

bởi vì yêu nhau tức là tha thứ cho nhau, vì có tha thứ mới yêu nồng nàn, yêu chơn

thành, yêu để xây dựng đời sống hạnh phúc, yêu nhau không phải người này đứng

nhìn người kia, yêu nhau là hai người cùng nhìn chung về một hướng, tức là kết

hợp vật chất và tâm hồn xít lại gần nhau.

Nếu chàng quyết tâm :

166

- Dao phay kề cổ, máu đổ không màng

Chết thời chịu chết, buông nàng anh không buông.

- Cha anh có đánh quằn đánh quại,

Bắt anh ra treo tại nhành dương.

Biểu từ ai, anh từ đặng,

Chớ biểu anh từ người thương, anh không từ.

Và nàng cũng không kém chàng :

- Lên non thiếp cũng lên theo

Tay vịn chân trèo, hái trái nuôi nhau.

- Ví dầu cha đánh mẹ treo

Đứt dây té xuống, em theo đến cùng.

- Ở đây lắm kẻ dèm pha

Nói vào thì ít nói ra thì nhiều

Thương anh thương đủ mọi điều

Gió quanh em sẽ liệu chiều em che

Ai nói chi chàng chớ có nghe

Ông tơ bà nguyệt đã xe ta rồi

Dù ai khuyên đứng dỗ ngồi

Thì chàng cũng cứ đải bôi qua lần.

Trong cuộc sống không thể thiếu vắng tình yêu, dù họ đã biết tình yêu ngọt

hơn cả mật ong, đắng hơn trái bòn hòn, chua hơn dấm thanh, cay hơn ớt hiểm, mà

thiếu thì không được, trong khi chàng trai nghe bên tai giọng nói dịu dàng của một

cô gái :

- Chim liễu nó biểu chim hoàng

Biểu to biểu nhỏ biểu chàng yêu em.

Tuổi tác cô gái còn nhỏ quá, nên chàng trai tần ngần hẹn ước :

- Ỏi o nho nhỏ

Cắt cỏ hái dâu

Bước qua năm nữa tôi bưng trầu cưới o.

167

- Thò tay ngắt ngọn rau ngò

Thấy em còn nhỏ, giữ bò anh thương.

Cho nên khi nói đến tình yêu là phải nói đến cuộc sống, hai thứ này kết hợp

lại mới đạt đến điểm hạnh phúc, bởi vì hạnh phúc không thể nào tồn tại giữa hai

tâm hồn cách biệt nhau. Hơn nữa tình yêu muốn có hạnh phúc không thể mua bằng

tiền, không thể ép bằng vũ lực.

Tình yêu không có hạnh phúc là do lệ tảo hôn :

- Lấy chồng từ thuở mười lăm

Chồng chê tôi bé chẳng nằm cùng tôi

Đến năm mười tám, đôi mươi

Tôi nằm dưới đất, chồng lôi lên giường

Một rằng thương, hai rằng thương

Có bốn chân giường gãy một còn ba

Ai về nhắn mẹ cùng cha

Chồng tôi nay đã giao hòa với tôi.

- Em tham giàu, em lấy thằng bé tỉ ti,

Làng trên xóm dưới thiếu gì trai tơ.

Em đem thân cho thằng bé nó dày vò,

Mùa đông tháng giá nó nằm co trong lòng.

Cũng đã mang là gái có chồng,

Chín đêm trực tiết nằm không cả mười!

Nói ra sợ chị em cười,

Má hồng bỏ quá một thời xuân xanh……..

- Bồng bồng cõng chồng đi chơi

Đi đến chỗ lội đánh rơi mất chồng

Chị em cho mượn cái gàu sòng

Đi đến chỗ lội múc chồng tôi lên.

- Quả cau nho nhỏ

Cái vỏ vân vân

Nay anh học gần

Mai anh học xa

Có chồng từ thở mười ba

168

Đến nay mười tám em đà năm con.

Ra đường thiếp hay còn son

Về nhà thiếp đã năm con cùng chàng.

Gia cảnh làm vợ bé :

- Lấy chồng làm lẽ khổ thay

Đi cấy, đi cày chị chẳng kể công.

Đến tối chị giữ lấy chồng

Chị cho manh chiếu nằm không nhà ngoài.

Gia cảnh chồng già vợ trẻ :

- Chồng già vợ trẻ là tiên

Vợ già chồng trẻ nợ duyên ba đời.

- Gà tơ xào với mướp già

Vợ hai mươi mốt chồng đà sáu mươi

Ra đường chị diễu em cười

Rằng hai ông cháu kết đôi vợ chồng

Đêm nằm tưởng cái gối bông

Giựt mình gối phải râu chồng nằm bên

Sụt sùi tủi phận hờn duyên

Oán cha trách mẹ tham tiền bán con.

- Có duyên lấy được chồng già

Ăn xôi bỏ cháy, ăn gà bỏ xương.

Cuối cùng rồi cũng có ngày tan vở :

- Ví dầu tình bậu muốn thôi

Bậu gieo tiếng dữ cho rồi bậu ra.

Nếu chung thủy là một lời thề, thì một chữ, một câu hát trong ca dao của

người bình dân là một lời hẹn hò, một lời đính ước:

- Chiếc thuyền kia nói có,

Chiếc ghe nọ nói không.

Phải chi miễu ở gần sông

Em thề một tiếng kẻo lòng anh nghi.

169

- Cao ly sắc với ngưu hoàng,

Uống không mát dạ bằng thiếp với chàng gặp nhau.

- Con tằm bối rối vì tơ,

Anh say sưa vì rượu, em ngẩn ngơ vì tình.

Hết sầu tương tư rồi họ cũng trở lại vui vẻ đối đáp giữa nam và nữ, ví dụ

như những câu đối đáp dưới đây :

- (Gái) Nào khi gánh nặng anh chờ,

Qua truông anh đợi bây giờ nghe ai?

- (Trai) Qua truông anh đạp lấy gai,

Anh ngồi anh lể nào ai mượn chờ.

- (Gái) Thiếp than thân thiếp còn thơ,

Lấy chồng xa xứ bơ vơ một mình.

- (Trai) Bây giờ năn nỉ ai binh,

Lá lay vì bởi tại mình thuở xưa.

- (Gái) Ghe lui thì bạn nhổ sào,

Anh còn bịn rịn nước nào anh lui.

- (Trai) Nước ngược anh bỏ sào xuôi,

Khúc sông quạnh vắng có người sầu riêng.

- (Gái) Mặc tình ai dễ ép ai,

Muốn ăn trứng nhạn hang mai phải lòn.

- (Trai) Hang mai anh cũng muốn lòn,

Sợ e trứng nhạn hãy còn vỏ không.

- (Trai) Bậu với qua như thủy hồi đông bể,

Nguyệt lặn tây cù bất dĩ kiến lai.

- (Gái) Bậu với qua như thủy hồi đông bể,

Chuột gậm tay cùi, kiến cắn lỗ tai.

170

- (Gái) Rèn lòng vàng đá tri tri,

Dầu ai thay bạc đổi chì mặc ai.

- (Trai) Trăm trăm ai chớ bỏ ai,

Chỉ thêu nên phụng, sắt mài nên kim.

- (Trai) Trắng da vì bởi phấn giồi,

Đen da vì bởi em ngồi chợ trưa.

- (Gái) Trắng da là đĩ anh ôi!

Đen da thật vợ ở đời với anh.

- (Trai) Cam sành dã dượi bờ ao,

Tưởng không anh hái có rào thì thôi.

- (Gái) Cam sành chê đắng chê hôi,

Hồng rim chê lạt, cháo bồi khen ngon.

- (Trai) Đất láng quyên tự nhiên cỏ mọc,

Anh mảng lo nghèo bạn ngọc có đôi.

- (Gái) Biết thuở nào cho vầy bạn ngọc,

Kẻo đêm nằm trằn trọc gối loan.

- (Trai) Tóc em dài sao em không bới,

Để bao hoài bối rối dạ anh.

- (Gái) Tóc dài thì tốn tiền chanh,

Nào ai bán tóc nuôi anh bao giờ.

- Thân em như thể xuyến vàng,

Thân anh như manh chiếu rách, bạn hàng bỏ quên.

Nhờ trời cho gió thổi lên,

Cho manh chiếu rách nằm trên xuyến vàng.

- Áo vá vai vợ ai không biết,

Áo vá quàng chí quyết vợ anh.

- Áo vá quàng còn đàng chỉ lược,

Anh thương nàng sao được mà thương.

171

- Cớ sao anh có một mình,

Hỏi thăm quân tử gia đình gần xa.

Từ đây đến đó không xa,

Chớ thi sum hiệp nhứt gia phỉ tình

- Tấm lòng nhơn thế khó dò,

Sợ anh có vợ hẹn hò uổng công.

- Ai mà dối trá giả lời ,

Anh đây chí quyết ở đời cùng em.

- Đứng hòn Chồng trông sang hòn Yến

Lên Tháp bà về viếng sinh trung

Giang sơn cẩm tú chập chùng

Đôi ta gắn bó thủy chung một lòng.

- Trái bòn hòn trong tròn ngoài méo

Trái thầu dầu trong héo ngoài tươi

Em thương anh ít nói ít cười

Ôm duyên ngồi đợi chín mười con trăng.

- Thương anh chẳng biết để đâu

Để trong tay áo lâu lâu lại dòm.

- Thương em chẳng biết để đâu

Để trong quyển vở để đầu cuốn thơ.

- Trách ai tham đó, bỏ đăng

Thấy lê quên lựu, thấy trăng quên đèn.

- Trách mình chẳng trách ai đâu

Trách con sào ngắn sông sâu khó dò.

Tình yêu khởi đầu bộc lộ qua người con gái , hỏi thăm làm quen rồi mơn

trớn mời mọc :

- Thiên duyên kỳ ngộ gặp chàng

Khác gì như thể phượng hoàng gặp nhau

Tiện đây ăn một miếng trầu

172

Hỏi thăm quê quán ở đâu chăng là

Xin chàng quá bước về nhà

Trước là trò chuyện sau là nghĩ chân.

Nếu chàng không trả lời thì tấn công tới tấp :

- Anh đà có vợ con chưa

Mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào

Mẹ già anh ở nơi nao

Để em tìm vào hầu hạ thay anh.

- Chẳng tham nhà ngói rung rinh

Tham gì một nỗi anh xinh miệng cười

Nụ cười anh đáng mấy mươi

Chân đi đáng nén nụ cười đáng trăm.

Lúc đầu cô gái còn giữ được vẻ đoan trang kín đáo, nhưng nỗi niềm rạo rực

ngày càng sôi nổi không kèm chế được :

- Anh đi đường ấy xa xa

Để em ôm bóng trăng tà năm canh.

- Đi đâu cho thiếp theo cùng

Đói no thiếp chịu lạnh lùng thiếp cam.

Khi hai người có gặp nhau chẳng mấy lúc tới nỗi buồn đưa tiển :

- Mình về em chẳng dám đưa

Hai hàng nước mắt như mưa tháng mười.

- Cá sầu, cá trở đầu đuôi,

Người sầu lên ngược, xuống xuôi vẫn sầu.

Cô gái đang đùa cợt với ái tình, cô ta quên rằng tình yêu là con dao hai lưởi

sắc bén, là một trò chơi nguy hiểm, khi để trái tim xung đột với chữ tình thì bệnh

tương tư bộc phát :

- Cùng nhau kết tóc xe tơ

Trăm năm thiếp cũng đợi chờ mà thôi.

173

- Năm con ngựa bạch sang sông

Năm gian nhà ngói đèn trong đèn ngoài.

Đèn yêu ai mà đèn chẳng tắt?

Ta yêu mình nước mắt nhỏ ra.

- Yêu nhau cởi áo cho nhau

Về nhà mẹ hỏi, qua cầu gió bay.

- Yêu nhau chẳng quản đường xa

Đá vàng cũng quyết, phong ba cũng liều.

- Yêu nhau vạn sự chẳng nề

Một trăm chỗ lệch cũng kê cho bằng.

- Yêu nhau ruột héo, xương mòn

Yêu nhau đến thác vẫn còn yêu nhau.

- Yêu nhau, cau sáu bổ ba

Ghét nhau, cau sáu bổ ra làm mười.

- Yêu nhau chẳng lấy được nhau,

Con lợn bỏ đói, buồng cau bỏ già

Bao giờ sum họp một nhà

Con lợn lại béo, cau già lại non.

Trước sự khiêu khích của người con gái, bây giờ đến phiên người con trai, dĩ

nhiên là anh chàng chẳng chịu nhường nhịn một lời lẽ nào :

- Em xinh như đóa hoa sen

Phận anh bèo bọt chẳng chen được vào.

Bao giờ gió cả, mưa rào

Cho sen chìm xuống, bèo trèo lên trên.

- Chẳng chè, chẳng chén sao say

Chẳng thương chẳng nhớ sao hay đi tìm?

- Gọi đò chẳng thấy đò sang

Phải chăng người cũ phụ phàng khách xưa?

174

- Sông sâu sóng bủa láng cò

Thương em vì bởi câu hò có duyên.

- Sông sâu, sào ngắn khó dò

Muốn qua thăm bậu ngặt đò không đưa.

- Trách trời sao vội mưa dông,

Trách em sao vội lấy chồng bỏ anh.

- Thò tay mà ngắt ngọn ngò

Thương em đứt ruột, giả đò ngó lơ.

Người con gái yêu người con trai vì nhơn, vì nghĩa, vì tánh cần cù làm việc,

vì bản chất hiền lành, còn người con trai yêu người con gái phải có điều kiện :

- Chim khôn kêu tiếng rảnh rang

Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe.

Hoặc phong độ bề ngoài phải ưa nhìn, đó là duyên khởi đầu cho người trai

buông lời trêu ghẹo :

- Một đôi cò trắng bay tung

Chim oanh nó nhảy nó cùng bay qua

Con nhà ai mà đẹp mặn mà

Để cho anh mê mẩn vào ra liếc thầm

Ước gì kết chữ đồng tâm

Đôi ta cùng được Tấn Tần họp nhau.

Chẳng lẽ người con trai chỉ yêu cái sắc đẹp mà quên rằng người con gái còn

có bốn nết tốt là công, dung, ngôn, hạnh :

- Một thương tóc bỏ đuôi gà

Hai thương ăn nói mặn mà có duyên

Ba thương má núng đồng tiền

Bốn thương răng lánh hạt huyền kém thua

Năm thương cổ áo đeo bùa

Sáu thương nón thượng quay tua dịu dàng

Bảy thương nết ở khôn ngoan

Tám thương ăn nói lại càng thêm xinh

Chín thương cô ở một mình

175

Mười thương con mắt hửu tình với ai.

Cách ngỏ tình bằng khen những vẻ đẹp đơn sơ mà duyên dáng ở người con

gái, sau đó người con trai đã khéo léo thương ở câu số chin “Chín thương cô ở một

mình”. Vì cô ta ở một mình tức vườn hồng chưa có chủ, nên chàng hỏi :

- Bây giờ mận mới hỏi đào

Vườn hồng đã có ai vào hay chưa ?

Nàng thản nhiên đáp rằng :

- Mận hỏi thì đào xin thưa

Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào.

Để xem Mười thương của Tú Mở so sánh dân dao như thế nào :

- Một thương tóc lệch đường ngôi

Hai thương quần trắng áo nùi khăn san

Ba thương hôm sớm điểm trang

Bốn thương răng ngọc hai hàng trắng phao

Năm thương lược quế cài đầu

Sáu thương ô lụa ngả màu thanh thiên

Bảy thương lắm bạc nhiều tiền

Tám thương dọc tỉ nữ huyền nở ra

Chín thương cô vẫn ở nhà

Mười thương thôi để mình ta thương mình.

Mười thương xong rồi, xin giới thiệu tiếp bài Mười yêu :

- Một yêu mặt trắng má tròn

Hai yêu môi mỏng thoa son điểm hồng

Ba yêu mắt sáng mày cong

Bốn yêu mái tóc nực nồng nước hoa

Năm yêu mảnh áo ngắn tà

Sáu yêu quần trắng là đà gót sen

Bảy yêu vóc liễu dịu dàng

Tám yêu giọng nói vừa hiền vừa vui

Chín yêu học thức hơn người

Mười yêu yêu cả đức tài hình dung.

176

Có nhiều từ yêu nét đẹp quí phái của cô gái đài cát trăm anh, bài mười yêu

này chỉ có những công tử nhà giàu mới dám nghĩ tới, còn nông dân chân lấm tay

bùn chỉ mơ thôi cũng khó huống chi là ước mong nhìn thấy. Tuy nhiên chàng trai

cũng có thể tưởng tượng ra một nghĩa bóng “Nàng có gương mặt trắng như dồi

phấn, đôi môi đỏ như thoa son, mái tóc thơm như mùi nước hoa, nào là đà gót sen,

nào vóc liễu dịu dàng…” đích thị là một cô gái đài chương, chung quanh là trướng

phủ màn che, quanh năm suốt tháng có ra nắng đâu mà có làn da ngâm đen, so với

cô gái nông thôn :

- Dầu bông bưởi, dầu bông lài

Xức vô tới tết còn hoài mùi trâu.

Trong khi mấy anh chàng chân đất thì khoái như vầy :

- Trắng như bông lòng anh không chuộng

Đen như cục than hầm làm ruộng dễ thương.

- Yêu nhau quá đỗi nên mê

Tỉnh ra mới biết kẻ chê người cười.

Vợ ta dù có quê mùa

Thì ta vẫn cứ sớm trưa vui cùng.

- Vợ ta áo rách ta thương

Vợ người áo gấm xông hương mặc người .

Thủy chung của nàng cũng đâu thua :

- Chồng người xe ngựa người yêu

Chồng em khố đũi em chiều em nuông.

Cô thôn nữ này có nước da màu bánh ít chứng tỏ rằng cô rất siêng năng

trong mọi công việc, từ việc trong nhà ra đến việc đồng áng cô đều đảm đang số

một, dù nắng mưa có làm cho nước da đổi màu, dù sương gió có làm cho tóc thiếu

chút nồng hương, nhưng phảng phất trong cái mùi khen khét nắng, ngây ngây cái

mùi rêu mốc, đó mới là tình yêu chân thật, trai gái yêu nhau chỉ vì cùng chung lao

động cực khổ chứ không vì thinh sắc.

- Trắng da vì bởi má cưng

Đen da vì bởi lội bưng, tát bàu.

-

177

Chàng trai cả quyết :

- Một trăm con gái thủ

Một lũ con gái chợ

Anh không vợ không màng

Cảm thương con gái ruộng cơ hàn nắng mưa.

Rồi cô gái đảm đang kêu gọi các bạn :

- Củi tre dễ nấu

Chồng xấu dễ xài

Đừng ham bóng sắc nó hành hài tấm thân.

Lời kêu gọi ấy thế mà đúng mới hay. Họ bảo nhau chồng đẹp, chồng giàu là

chồng thiên hạ, vợ đẹp, vợ sang là vợ của người ta, đàn ông giàu gái xinh tới như

ruồi, con gái lịch đàn ông vây quanh như ong bướm.

Tóm lại, không cần đẹp lắm, mà cũng đừng xấu lắm, bình bình bực trung :

- Chẳng thơm cũng thể hoa nhài

Dẫu chưa thanh lịch cũng người tràng an.

Như vầy cũng còn cao :

- Nhất cao là núi Ba vì

Nhất lịch, nhất sắc kinh kỳ thăng long.

Nhìn tướng đoán người :

- Người mà con mắt lá răm

Chân mày lá liễu đáng trăm quan tiền.

- Người mà thắt đáy lưng ong

Vừa khéo chiều chồng vừa khéo nuôi con.

- Người khôn con mắt đen sì

Người dại con mắt nửa chì nửa thau.

- Môi dầy ăn vụng đã xong

Môi mỏng hay hớt môi cong hay hờn

178

Như vầy là quá tệ :

- Chẳng thà chịu lạnh nằm không

Còn hơn có vợ lẹm cằm răng hô.

Hoặc là :

- Người mà phinh phỉnh mặt mo

Chân đi chữ bát có cho chẳng thèm.

Đàn ông bị đàn bà chê :

- Thấy anh như thấy mặt trời

Chói chang khó ngó trao lời khó trao.

Đẹp, xấu khó chọn, cao, lùn khó phân, bây giờ đem phép so sánh :

- Mặt má miếng bầu nhìn lâu muốn chửi

Mặt chữ điền tiền rưởi cũng mua.

- Những người béo trục béo tròn

Ăn vụng như chớp cấu con cả ngày.

Tuy nhiên trong cái nhóm người đó, có kẻ chỉ thích đòi hỏi sự giải phóng

xác thịt, đó là cái hạng người không thích nói đến tình yêu, họ mua bán như một

món hàng, họ thay đổi như cởi bỏ một chiếc áo, mà những kẻ đó có thể gọi họ là

kẻ cấp tiến trong xã hội. Trước trào lưu mới, họ sống theo phong lưu mới, và họ

thường gặp cái tình cảnh như vầy :

- Một vợ thì nằm giường lèo

Hai vợ bỏ xó chèo queo chuồng bò

Ba vợ thì nằm co ro

Bốn vợ gà gáy ó o hết đời.

- Bờ bụi tối tăm

Anh quơ nhầm cái tô bể

Lấy vợ có chửa về thổi lửa queo râu.

179

2.- Câu chuyện gặp gở.

Công việc của nhà nông suốt tháng quanh năm là làm đất, cày bừa, gieo mạ,

cấy lúa, làm cỏ, gặt hái, một năm làm hai mùa lúa nhờ thế mà trai gái trong làng có

dịp gặp gở nhau, trước lạ sau quen rồi kết bạn, rồi nhớ thương, rồi trao duyên…….

Vẻ lên thành một bức tranh sống động mà chàng họa sĩ đại tài ở đây chính là ông

Trời.

Họ gặp nhau trong công việc, nhiều lần thành quen nhau. Lúc đầu giả vờ

làm mặt lạ, người này tìm cớ trêu chọc người kia :

- Tới đây không hát thì hò

Không phải như cò ngóng cổ ngồi nghe.

Bên cánh đàn ông thường hay tỏ ra sổ sàng nên buông lời thách thức :

- Ai đi đâu đấy hỡi ai ?

Hay là trúc đã nhớ mai đi tìm.

Tìm em như thể tìm chim,

Chim bay biển Bắc, đi tìm biển Đông.

- Nhớ lời nguyện ước ba sinh,

Xa xôi ai có biết tình chăng ai ?

Khi về hỏi liễu Chương đài

Cành xuân đã bẻ cho ai một cành,

- Đường xa thì thật là xa,

Mượn mình làm mối cho ta một người

Một người mười chín đôi mươi,

Một người vừa đẹp vừa tươi như mình.

- Đôi ta như con một nhà

Như áo một mắc, như hoa một chùm.

Đôi ta như nước một chum

Nước cạn mặc nước ta đùm lấy nhau

- Anh còn son em cũng còn son

Ước gì ta được làm con một nhà!

180

- Đêm nằm tàu chuối có đôi

Hơn nằm chiếu tốt lẻ loi một mình.

Trai gái vừa mới gặp nhau thì đã quen nhau trong câu hò tiếng hát, họ không

e dè hay chống đối trước một lời chọc ghẹo quá sổ sàng, vì với họ , sự thành thật

trong cách ngõ tình không kém phần thân ái mà họ ngỡ rằng chỉ có như thế mới

khai thác được sự ấm lạnh của nhân tình. Phép xả giao của họ khởi đầu bằng câu

hò :

- Hò chơi trai gái cùng làng

Nghĩ sao nói vậy đừng ngở ngàng mất vui.

Cái vui thú nhứt là người ở địa phương này rũ hò với người ở địa phương

khác. Ví như người ở Rạch Giá đến Cần Thơ, người ở Sóc Trăng qua Bạc Liêu, họ

theo sông nước đi từ tiền giang xuống miệt hậu giang, với làn điệu nhẹ nhàng,

luyến lái điệu hò đầy âm sắc :

- Hò…ơi…ới…ơ…Con sông tiền liền con sông hậu

Hai sông đâu lại thành nước cửu long

Dù cho nước đục hay trong

Xin đừng chia rẻ ơ…hò…ơi…ới…ơi…ơ…đau lòng nước non.

Nước non chia rẻ nước non còn buồn, huống gì người với người lại nở nào

tách biệt nhau trong cuộc sống hay sao, người dân quê biết như vậy nên chẳng bao

giờ chủ trương một chính sách hận thù, trái lại họ còn tìm cách thân thảo nhau,

giúp đở nhau :

- Đàng xa xin chớ ngại ngùng

Trèo non xuống suối ta cùng đở nhau.

Nếu họ không phải là người cùng địa phương, nghĩa là không người cùng ở

chung một làng với nhau, khi mà muốn trao đổi qua câu hò người con trai phải

thanh minh trước, kẻo phải thất bại bởi giọng hò đối phương đàn áp :

- Hò chơi hai gái hai trai

Thưa cùng cô bác đừng ai nghi ngờ.

Phương tiện đi lại thông thường bằng ghe thuyền, nên lúc còn lênh đênh trên

dòng sông xuôi ngược, họ đã khởi sự hát hò :

- Lênh đênh giữa cảnh nước trời

Thuyền ta trôi dạt tìm người tri âm.

181

Giọng hò của chàng trai có duyên đáo để, lảnh lót vang xa, nghe như giọng

hò lạ, chắc chắn không phải người cùng địa phương, người con gái bèn vào đề

ngay bằng lời khiêu khích :

- Nước sâu sóng bổ láng cò

Thương anh vì bởi câu hò có duyên.

Khi con nước đã lên cao, thuyền trước thuyền sau của đôi trai gái đuổi nhau

và cất tiếng hò đối đáp như đã quen nhau từ lâu :

- Bớ chiếc thuyền loan

Khoan khoan chậm lại

Chờ anh tỏ một vài lời phải trái nghe chơi.

Được lời như mở tấc lòng, nàng ra sức chèo nhanh hơn, chàng trai ra hết sức

chèo nhanh hơn nữa nhưng vẫn không đuổi theo kịp :

- Thuyền em đã nhẹ

Chèo lẹ khôn theo

Khuyên em bớt mái khoan lèo chờ anh.

Đã không bớt mái khoan lèo chờ “người nghĩa”, nàng còn ngoảnh mặt lại

cười dòn dả như kẻ chiến thắng và cất tiếng hò :

- Bớ chiếc ghe sau

Chèo mau em đợi

Kẻo khúc sông này bờ bụi tối tăm.

Theo khúc sông dài, hai bên mọc đầy dừa nước chơm chiu, hai chiếc thuyền

sau trước bất ngờ đã gặp nhau qua câu trao đổi những điệu hò địa phương. Ngay ở

những đêm trăng họ cũng gặp gở nhau và quay quần chung quanh sân đập lúa.

Việc làm gây cho họ có cảm hứng để hò, để hát, chung vui bên những câu chuyện

đầy hứng thú, từ đó nảy nở âm thầm mối tình mới chớm lên của đôi trai gái, càng

hò hát nhiều họ càng say mê công việc đến khi nào trăng nằm ngang tầm mắt.

Nhưng, trước khi mạnh ai người nấy trở về nhà, sự lưu luyến cuối cùng của giây

phút sắp rời nhau thật là cắt ruột :

- Gió thổi hiu hiu

Chín chiều ruột thắc

Nhìn sao bên bắc

182

Nước mắt chảy bên đông

Ai xuôi chi vợ vợ chồng chồng

Biết đây với đó dây tơ hồng có se ?

Gặp nhau đâu phải chỉ một lần rồi hết, trăng mọc đâu phải chỉ có một đêm

rồi tàn, vì vậy, qua đêm hôm sau dù bận công việc nhà, nhưng họ vẫn đến sân lúa

xem các cô gái chẻ lạt, hoặc quay tơ, sàng thóc, mỗi mỗi công việc chàng trai nào

cũng hăng hái tham gia giúp đở. Cái tâm lý thường tình là để có dịp gần nhau, nói

chuyện với nhau :

- Đêm hè gió mát trăng thanh

Em ngồi chẻ lạt cho anh chấp thừng

Lạt chẳng mỏng sao thừng được tốt

Duyên đôi ta đã trot cùng nhau

Trăm năm thề những bạc đầu

Chớ tham phú quí đi cầu trăng hoa.

Đó là mối tình đầu chơn chất của đôi trai gái nhà quê, chỉ mới khởi động mà

nghe đến sâu sắc tận tâm hồn, hay là :

- Sáng trăng trải chiếu hai hàng

Cho anh đọc sách cho nàng quay tơ

Quay tơ thì giữ mối tơ

Dẫu năm bảy mối cũng chờ mối yêu.

Đêm trăng là đêm thơ mộng nhứt của đôi trai, họ gặp nhau dưới trăng như cá

về với nước, như hổ về với rừng, chim về với đồng ruộng. Trăng đã đẹp, gió lại

mát, người say mê công việc. Mọi vật trong đêm trăng đều im lặng, cảnh vật bên

ngoài đã làm xao động vào tim non, dù cho bên đàng trai có những lời ngỏ tình táo

bạo, bên đàng gái nếu chưa tìm ra lời đối đáp thì đành im lặng chờ qua câu hỏi

khác, chớ không cải vả để mất ân tình :

- Trên trăng dưới nước

Anh giao ước một lời

Dẫu trăng lờ nước cạn mấy đời anh phụ em.

Trăng tạo ra không biết bao nhiêu cảnh đẹp, trăng sinh ra không biết bao ân

tình, trăng là phương tiện để đôi trai gái mở lời ước hẹn, vì vậy họ mới tán tụng

những cuộc gặp gở dưới trăng :

183

- Lửng lờ vừng quế soi thềm

Hương đưa bát ngát càng thêm bận lòng

Dao vàng bỏ dẩy cẩm nhung

Biết rằng quân tử có dùng cho chăng

Đêm tà thấp thoáng bóng trăng

Ai đem người ngọc thung thăng bạn cùng.

Hoặc là :

- Sáng trăng vằng vặc đêm rằm

Nửa đêm về sáng trăng nằm ngọn tre

Em trót yêu anh cho trọn một bề

Để anh thấp thoáng ngồi kề bóng trăng

Sự tình này ai thấu cho chăng

Để anh ngồi tựa bóng trăng chịu sầu.

Trăng với gió cũng như gái với trai, gió làm cho trăng thêm đẹp thì trăng

cũng làm cho gió được ngợi khen. Chàng đã làm rung động trái tim của người trinh

nữ đang tuổi xuân thì, nàng cũng đáp lại cho chàng bằng một tình yêu trong trắng,

đẹp như gió và trăng :

- Đêm qua trời sáng trăng rằm

Anh đi qua cửa em nằm không yên

Mẹ em chẳng phải mê tiền

Thấy anh lịch sự có duyên dịu dàng

Thấy anh em những mơ màng

Tưởng rằng đây đó phượng hoàng kết đôi

Thấy anh chưa kịp ngỏ lời

184

Ai dè anh đã vội rời gót loan

Thiếp tôi mê mẩn canh tàn

Chiêm bao như thấy có chàng ngồi bên

Tỉnh ra lẳng lặng yên nhiên

Tương tư bệnh phát liên miên cả ngày

Cũng là duyên nợ chi đây

Xin chàng hãy lại chơi đây chút nào.

Chàng đã bước qua cửa rồi như gió không còn thổi nữa, trăng hết đẹp lòng

nàng cũng héo sầu :

- Gió đưa trăng thì trăng đưa gió

Trăng lặn rồi gió biết đưa ai.

Đêm đã tàn, canh đã lụn, trăng gió không còn tình tứ nữa, con người dường

như cũng uể oải vì sắp sửa phải chào nhau tạm biệt. Chàng dầu có thức đến sáng

cũng không sao, chỉ ngại cho nàng phận đào tơ liễu yếu, còn cha mẹ thì hãy còn

cổng nghiêm đường, nên nàng vội ngỏ lời chia tay :

- Đêm lụn canh tàn

Giả chàng ở lại

Ra về quằn quại

Luống những đau thương

Chào nhau cách mặt đôi đường

Dứt câu hò hát đoạn trường ai hay.

Lời tạm biệt thật có duyên, nó như bài hát ru bên tai mà người nghe thật sự

bị rung động, trái tim bị đánh thức, chân vẫn bước đi nhưng có sức mạnh vô hình

nào đó trì kéo lại :

- Ai làm cho bướm lìa hoa,

Cho chim xanh nở bay qua vườn hồng.

Ai đi muôn dặm non sông,

Để ai chất chứa sầu đong vơi đầy?

Và cô gái buộc phải lên tiếng :

- Chiều chiều mang giỏ hái dâu

Hái dâu chả hái, nhớ câu ân tình.

185

Sự hát hò của đôi trai gái, dù có ngở ngàng trong bước đầu gặp gở, cô gái

không lấy làm e thẹn khi bị người trai chọc ghẹo :

- Bến em có gốc dừa tơ,

Đêm trăng em đứng em chờ đợi ai.

Cô gái :

- Ai về ai ở mặc ai,

Thiếp như sầu đượm thắp hoài năm canh.

- Bắc thang lên hái hoa vàng

Vì ai cho thiếp biết chàng từ đây.

Làm sao có thể cảm nhận và hát hò hay bằng một người là trai, một người là

gái qua những bài hát về cây đa, xóm cũ,đình làng, bến đò, thuyền mơ , đêm trăng,

hoàng hôn, làng quê,con đê, bờ giậu,ruộng đồng v.v ... mà người hát và người nghe

cả hai đều rung cảm trong lòng qua một thứ tình cảm đặc biệt của tuổi vừa mới lớn

làm gợi lên một nỗi buồn, một nỗi nhớ hay một niềm vui ...

- Nước non non nước khơi chừng,

Ái ân đôi chữ xin đừng xa nhau.

- Cũng liều cắn ớt nhai gừng

Chua cay mặn ngọt, ta đừng quên nhau.

Hoặc đứng trên bờ nhìn cô thôn nữ đang cắt cỏ cũng có lời để ghẹo :

- Hởi cô cắt cỏ một mình

Cho tôi cắt với chung tình làm đôi.

- Cô còn cắt cỏ nữa thôi

Cho tôi cắt với thành đôi vợ chồng.

- Cô kia bới tóc đuôi gà

Nắm đuôi cô lại hỏi nhà cô đâu?

Nhà em ở dưới đám dâu

Ở bên đám dậu đầu cầu ngó qua

Ngó qua dám bắp trổ cờ

Đám dưa trổ nụ đám cà trổ bông.

186

Lời chọc ghẹo của chàng trai có vè thô bạo quá đáng, chưa gặp nhau bao giờ

mà dám nói nào là thương, nào là nên đôi vợ chồng, tuy vậy chớ trong lòng cô thôn

nữ cảm thấy nôn nao làm sao ấy. Con gái nhà quê còn tiết trong giá sạch họ không

dám trả lời văng tục với người con trai, bởi vì nàng biết rằng :

- Còn duyên kẻ đón người đưa

Hết duyên đi sớm về trưa một mình

Còn duyên kén cá chọn canh

Hết duyên củ rái dưa hành cũng chơi.

Còn duyên nón gụ quay tơ

Hết duyên nón xoáy quay dừa cũng xong

Còn duyên đóng cửa kén chồng

Hết duyên bán quán ngồi trông bộ hành.

Hết duyên thì chẳng ai ngó ngàng tới, bởi vì :

- Đèn hết dầu đèn tắt, nhang hết nhụy hết thơm.

Biết như vậy nên người con gái không dám tự cao, làm phách, nếu không

bằng lòng thì ngậm miệng mà đi, hoặc có thấy thích thì vài câu trả lời :

- Cây đa cũ, bến đò xưa

Bộ hành có nghĩa, nắng mưa cũng chờ.

- Nấu chè van vái Nguyệt bà

Khiến cho sum hiệp một nhà phụng loan.

- Thương nhau tạc một chữ tình

Trăm năm thề quyết bạn mình có nhau.

- Anh một lời, em một lời

Ngược xuôi xuôi ngược ta thời có nhau.

Người con trai ve vản càng nhiều, người con gái lựa lời trách khéo, nếu thoát

được thì đường ai nấy về, nhà ai nấy ở, lở chẳng may vương mắc lưới tình thì câu

chuyện hò hát hãy còn lăn nhăn chưa biết bao giờ mới dứt.

Người trai :

- Hởi cô cấy mạ bên đồng

Thấy cô lanh lẹ (mà) chưa chồng anh thương.

187

Cô gái :

- Tiếng anh ăn học tây phương

Vậy anh có biết chữ thương là gì ?

Người trai :

- Chữ thương là vật vô duy

Không thay không đổi tánh thì chữ thương.

Cô gái :

- Chữ thương anh quá sổ sàng

Thương rồi chớ để lở đàng nghiệp khoa.

Chàng vô tình bị nàng chẻn lối, nhưng khi người ta muốn đi tới đích thì còn

sợ gì không tìm ra lối thoát :

- Chừng nào cho sóng bỏ gành

Cù lao bỏ biển, anh đành bỏ em.

- Bao giờ cạn lạch Đồng Nai

Nát chùa Thiên Mụ mới phai lời nguyền.

- Chừng nào muối ngọt chanh thanh

Em đây mới dám bỏ anh lấy chồng.

- Đồng tiền Vạn-lịch thích bốn chữ vàng,

Anh tiếc công anh gắn bó với cô nàng bấy lâu.

Bây giờ cô lấy chồng đâu ?

Để anh giúp đỡ trăm cau nghìn vàng :

Năm trăm anh đốt cho nàng,

Còn năm trăm nữa giải oan lời thề.

Xưa kia nói nói, thề thề,

Bây giờ bẻ khóa, trao chìa cho ai ?

Bây giờ nàng đã nghe ai,

Gặp anh ghé nón, chạm vai, chẳng chào ?

-

Và cô gái đầy bản lảnh bèn đáp lại rằng :

- Chim khôn đậu nóc nhà quan

Trai khôn tìm vợ gái ngoan tìm chồng

Xưa nay những bạn má hồng

Thà hầu quân tử hơn chồng tiểu nhơn.

188

Thình lình bị phang một cái quá đau, chàng phải tự bụng suy nghĩ mình là

quân tử hay tiểu nhân đây, đi chọc ghẹo gái sao gọi là quân tử, còn đang phân vân

thì cô gái phang tiếp :

- Trai không có vợ

Như chợ không có đình

Nghe mưa dông một rộ không biết dựa mình vô mô.

À à, nàng đã mở lối cho chàng thoát ra :

- Trai mô trai không có vợ

Chợ mô chợ không có đình

Anh đây giả lơ lơ hòa dụ để kết nghĩa chung tình với em.

Đàn ông gì lạ, người ta đã mở lối cho đi còn quay lại đập người ta. Ở đời là

thế, lấy ân trả oán, lấy nghĩa trả thù, nhưng ở đây trong hoàn cảnh này ân nghĩa và

thù oán nó dịu dàng như vóc liễu, iểu điệu như con công, ngon ngọt như cam sành

vì cái trò đùa của chàng trai không làm cho trái tim cô gái trống rổng và hoang

lạnh, trái lại nó như một ma lực nhiệm mầu sai khiến cô gái tự thú :

- Thử lòng quân tử mà chơi

Thử lòng quân tử xem vơi hay đầy.

Hoặc là :

- Đường trường cách trở núi sông

Mẹ già đầu bạc thiếp còn xuân xanh

Giang san thiếp gánh một mình

Có hay chăng tá tâm tình thiếp chăng

Trời ơi có thấu tình chăng

Một ngày đăng đẳng xem bằng ba thu

Ruột tằm bối rối vò tơ

Gan vàng sao khéo thờ ơ đá vàng.

Xúc động trước lời cô gái, chàng trai đáp lời bằng nghĩa keo son :

- Đêm đêm tưởng dạng Ngân-hà,

Bóng sao tinh đẩu đã ba năm tròn,

Đá mòn nhưng dạ chẳng mòn,

Tào-khê nước chảy lòng còn trơ trơ.

189

Mặc dù chưa thề nguyền gắn bó, nhưng hai bên cũng tỏ ra có lời hẹn ước,

trái tim cô thôn nữ đã rung động trước chàng trai làng, đây có phải là duyên tiền

định cho buổi gặp gở của hai người phút chốc trở thành tri âm :

- Hửu duyên thiên lý năng tương ngộ

Vô duyên đối diện bất tương phùng

Thuyền quyên sánh với anh hùng

Nhân duyên tiền định xe trùng đôi ta.

- Trăm năm lòng gắn dạ ghi

Dầu ai đem bạc đổi chì mặc ai.

- Trăm năm ai chớ bỏ ai

Chỉ thêu nên gấm, sắt mài nên kim.

Đến đây cô gái mở lời dọ dẫm xem chàng trai có vợ hay chưa :

- Người ta chồng trước vợ sau

Anh kia không vợ như cau không buồng

Cau không buồng ra tuồng cau đực

Trai không vợ cực lắm anh ơi.

Đến lúc nàng lên tiếng “buộc” chàng phải cưới vợ, vì theo nàng trai có vợ

rồi đở cực nhọc, vì những việc lặt vặt trong nhà đã có người làm thay. Thật trớ trêu

thay cho tình cảm con người, chàng “đuổi” thì nàng chạy, nàng “rượt” thì chàng

chạy đâu đây :

- Bậu không biết nghĩ

Bậu tỉ như vậy

Chim uyên ương còn biết kết bầy

Cá bỉ mục còn vầy đôi bạn

Chẳng qua vận hạn

Anh mới lở làng

Chớ anh đâu có muốn loan hoàng lẻ loi.

Hai bên đã tỏ tâm tình với nhau, tuy vậy tình trong đã mở lời nhưng mặt

ngoài còn e thẹn, gặp nhau nhiều lần dần dần như người chung một nhà, thương

nhớ thế nào cứ bày tỏ thật lòng thế ấy :

190

- Thương nhau cắt tóc mà thề

Khó nghèo cũng chịu chớ hề bỏ nhau.

- Thương nhau tạc một chữ tình

Trăm năm thề quyết, bạn mình có nhau.

Đó là lời nhắn nhủ của đôi lứa yêu nhau :

- Một thuyền, một bến, một dây

Ngọt bùi ta hưởng, đắng cay chịu cùng.

- Chim buồn chim bay về núi,

Cá buồn cá chúi xuống sông.

Người buồn ra ngõ đứng trông,

Ngõ thì thấy ngõ, người không thấy người.

- Thò tay bẻ nhánh mai tàn

Bỗng nhìn thấy bạn hai hàng lệ sa.

Ban đầu họ chỉ biết rằng gặp nhau để được làm bạn với nhau, nhưng rồi sự

gặp gở hằng ngày họ đã tìm thấy hai tâm hồn cùng hòa hợp nhau, khiến cho tư

tưởng của họ, nguyện vọng của họ càng trở nên gần gủi nhau hơn, vì vậy xa nhau

thì nhớ thương khắc khoải, thế là họ phải nghĩ đến chuyện xây dựng lâu dài.

- Ai ơi đã quyết thì hành,

Đã đẵn, thì vác cả cành lẫn cây.

- Buổi chợ đông, con cá hồng, chê lạt,

Buổi chợ tàn, con tép bạc cũng phải mua !

- Chim đa đa đậu nhánh đa đa

Chồng gần không lấy đi lấy chồng xa

Một mai cha yếu mẹ gìa

Chén cơm đôi đũa tách trà ai dâng.

191

3.- Lá trầu duyên.

Một miếng trầu say đón ngỏ đàng

Tiển người con gái bước sang ngang

Pháo hồng nổ rộn se lòng khách

Hoa nở tưng bừng một tiếng than !

(Mặc vy Nhân)

Miếng trầu trao cho nhau là sự thỏa thuận đầu tiên giữa đôi trai gái, là một

cách khêu gợi câu chuyện khéo léo và cũng là mối dây liên hoàn mật thiết giữa

người mời trầu và người nhận trầu.

Trong đời sống văn hóa của người Việt Nam nói chung và của người bình

dân nói riêng, hình ảnh miếng trầu rất gần gủi, rất thân quen nhứt là trong nghi

thức lễ hỏi, giỗ hoải, hội hè, đình đám.

Trong nét văn hóa bình dân, trầu cau là tượng trưng cho tình yêu chung thủy,

hạnh phúc lứa đôi :

- Anh về cuốc đất trồng rau

Cho em vun ké dây trầu một bên

Chừng nào trầu nọ bén lên

Cau kia bén trái lập nên cửa nhà.

- Vợ chồng ăn miếng trầu cay

Phải đâu khách lạ mà kiếm khay xà cừ.

-

Từ nơi vương giả cho đến chốn cùng dân, không một nơi nào mà lá trầu

không tới, ai ai cũng thích ăn trầu. Ngày giỗ, ngày tết dân gian dùng trầu cau cúng

quải ông bà, người miền bắc dung trầu cúng Phật, cúng Trời. Tục lệ cưới hỏi của

dân tộc Việt Nam ngoài năm mâm trái cây trà rượu trình sính lễ, phải có riêng một

mâm trầu cau.

Thật vinh diệu thay cho lá trầu buồng cau ! Không vinh diệu làm sao được

khi miếng trầu đã từng xe không biết bao nhiêu cuộc tình duyên, đã từng tham dự

vào các cuộc trò chuyện thân mật trong họ hàng quyến tộc, đã từng liên hệ cột chặt

tình cảm láng giềng hàng xóm, đã từng gở rối không biết bao nhiêu cảnh tình trắc

ẩn buồn phiền. Mâm trầu đón ngỏ trong một đám cưới, tạ khách trong một đám ma

và cho anh chị em bạn điền gây cảm tình trong đời sống.

192

- Ra vườn hái quả cau xanh

Bổ ra làm sáu mời anh xơi trầu.

Miếng trầu đã dính liền giữa người và vật như vậy nên miếng trầu được coi

là vật sính lễ rất quí, rất trang trọng :

- Vào vườn hái quả cau non

Anh thấy em giòn muốn kết nhân duyên.

Và chuyện ân tình cứ thế mà diễn ra thuận gió xuôi buồm :

- Miếng trầu ai bóc ai têm

Miếng cau ai bổ mà nên vợ chồng

Trầu này bọc khăn tơ hồng

Trầu này kết nghĩa loan phòng từ đây.

- Miếng trầu anh têm vừa rồi

Miếng cau anh bửa vừa đôi vợ chồng.

-

Nhìn thấy hình ảnh cô gái tươi như hoa, đẹp như mộng mà miệng thì bỏm

bẻm miếng trầu của người con trai đưa mời, thỉnh thoảng cô ta lại tủm tỉm môi

cười tưởng chừng thích thú lắm và đôi má lại ửng hồng e lệ. Còn hai hàm răng

trắng đã tẩm đỏ chất nước của bả trầu, đôi môi lại càng mộng đỏ hơn, hỏi lòng trai

nào không cảm, không mê cho được :

- Trầu này trầu nghĩa trầu tình

Ăn vào cho đỏ môi mình môi ta.

Hoặc là :

- Trầu say vương vấn vân mòng

Nhìn môi em đỏ khiến lòng anh say. .

- Có trầu mà chẳng có cau

Làm sao cho đỏ môi nhau thì làm.

Miếng trầu đã lở ăn vào thì chất nồng của nó tiết ra làm cho người ta say.

Lúc bây giờ làm sao mà biết được người ta say vì trầu hay say vì mối cảm tình

đang trổi dậy :

- Ăn trầu thì ngỏ trầu ra

Một là thuốc độc hai là mặn vôi.

193

Cô gái lở ăn miếng trầu rồi lấy gì trả nợ đây :

- Miếng trầu thật nặng như chì

Ăn rồi em biết lấy gì trả ơn.

Hoặc là :

- Lở khi ăn miếng trầu anh

Đêm nằm lo sợ mặt xanh như chàm.

Cô gái phân bua :

- Thưa rằng bác mẹ em răn

Làm thân con gái chớ ăn trầu người.

Chàng trai lễ phép sấn tới như là bè bạn đã quen nhau lâu rồi :

- Trầu say là bởi vôi nồng

Yêu em là bởi má hồng có duyên.

- Miếng trầu thật tay em têm

Trầu phú, trầu quí, trầu nên vợ chồng

Trầu này khấn nguyện tơ hồng

Trầu này kết nghĩa loan phòng từ đây.

Lá trầu đã góp phần thú vị như thế nên khi thấy nhà nào có con gái người

hàng xóm hay lén lúc cười hỏi “Bao giờ cho chúng tôi ăn trầu đây?” Cũng như

nhà nào có con trai lớn người ta lại hỏi khác “Bao giờ cho chúng tôi uống rượu

đây?” Ngụ ý nói nhà có cô cậu lớn cả rồi, khi nào hỏi cưới nhớ báo cho chúng tôi

uống rượu ăn trầu đấy nhé.

Hầu hết trai gái đều biết ý nghĩa sâu sắc của lá trầu nên sự mời ăn trầu là

chuyện nghiêm trang, đứng đắn, không phải là chuyện đùa vui bởn cợt, nhứt là

giữa hai bên là trai gái đang tuổi trưởng thành. Họ coi miếng trầu như là :

- Ba đồng một mớ trầu cay,

Sao anh không hỏi những ngày còn không.

Bây giờ em đã có chồng,

Như chim vào lồng, như cá cắn câu.

Cá cắn câu, biết đâu mà gỡ,

Chim vào lồng biết thuở nào ra?

194

Khi người con trai mời trầu là để bày tỏ tấm lòng :

- Gặp nhau ăn một miếng trầu

Gọi rằng nghĩa cũ về sau mà chào

Miếng trầu đã nặng là bao

Muốn cho đông liễu tây đào là hơn

Miếng trầu kể hết nguồn cơn

Muốn xem đây đấy thiệt hơn thế nào

Miếng trầu là nghĩa tương giao

Muốn cho đây đấy duyên vào hợp duyên.

Và người con gái phải khéo léo từ chối miếng trầu của người con trai trao

cho, đó là sự từ chối duyên tình một cách lịch sự :

- Sáng ngày em đi hái dâu

Gặp ngay anh ấy ngồi câu Thạch Bàn

Anh liền đứng dậy hỏi han

Hỏi rằng : Cô ấy vội vàng đi đâu ?

Thưa rằng : Em đi hái dâu

Anh liền mở ví lấy trầu ra ăn

Thưa rằng : Bác mẹ em rằng

Làm thân con gái chớ ăn trầu người.

Nếu đã nhận miếng trầu tức là bằng lòng hứa duyên cùng người ấy :

- Trầu bọc khăn trắng cau tươi

Trầu bọc khăn trắng đải người xinh xinh

Ăn cho nó thỏa tâm tình

Ăn cho nó thỏa sự mình sự ta.

Và người con gái cũng giới thiệu miếng trầu của mình :

- Trầu này trầu túi, trầu khăn

Cùng trầu dải yếm, anh ăn trầu nào?

Người con trai :

- Trầu anh têm những hôm qua

Cau anh mới bổ nó ra con rồng.

195

Người con gái :

- Trầu anh têm đã có công

Trầu mặn, trầu nồng, ăn chẳng có chê.

Người con trai :

- Miếng trầu xanh rõ như mây

Hạt cau đỏ ối như dây tơ hồng

Miếng trầu như trúc như thông

Như hoa mới nở như rồng mới thêu.

Bổ cau têm trầu là nhiệm vụ của con gái cũng như cày ruộng khiển trâu là

nhiệm vụ của con trai :

- Trai thì cày ruộng khiển trâu

Gái thì phải biết bổ cau têm trầu

Trăm năm còn có gì đâu

Miếng trầu liền với con trâu một vần

Sau đây là nỗi tương tư của người con gái khi đã lở ăn miếng trầu của người

con trai :

- Từ ngày ăn phải miếng trầu

Miệng ăn môi đỏ dạ sầu đăm chiêu

Biết rằng thuốc dấu hay là bùa yêu

Làm cho ăn phải nhiều điều xót xa

Làm cho quên cửa quên nhà

Làm cho quên cả đường ra lối vào

Làm cho quên cá dưới ao

Quên sông tắm mát quên sao trên trời

Đất bụt mà ném chim trời

Ông tơ bà nguyệt xe vời ra đâu

Cho nên cá chẳng bén câu

Lược chẳng bén đầu chỉ chẳng bén kim

Thương nhau nên phải đi tìm

Nhớ nhau có lúc như chim lạc đàn.

Bây giờ thì họ nhớ nhau da diết, mỗi khi nhìn đến cơi trầu là họ nhớ đến

người tình của buổi hôm nào trong cuộc gặp gở lần đầu tiên. Nghĩa ân tình đã nặng

196

như thế và linh nghiệm như thế, nên miếng trầu được coi là lễ vật quí nhứt của tình

yêu. Cũng có lúc dùng miếng trầu để khiêu khích :

Cô gái :

- Trầu vàng còn để trong cơi

Anh kia dưa móc chớ tròi mâm son.

Chàng trai :

- Trầu vàng dầu ở mãi trong cơi

Sợ mai trầu héo trầu ơi là trầu.

Hoặc là :

- Đêm khuya thiếp mới hỏi chàng

Cau khô ăn với trầu vàng xứng không.

Hoặc là :

- Mua cau chọn những buồng sai Mua trầu chọn những trăm hai lá vàng

Cau tiện ngang trầu vàng ngắt ngọn

Thời buổi này kén chọn làm chi

Sao em chẳng lấy chồng đi.

Tục lệ mời trầu đã thành thói quen cho những cặp trai gái trong làng, bởi

ngày ngày gặp nhau, họ hiểu rằng miếng trầu là khởi điểm của câu chuyện và có

thể dẫn đến sự hôn nhơn sau này. Tuy mẹ cha chưa biết mối tình của họ đi tới đâu

mà thấy hai đứa nó cùng nhau ăn trầu nói chuyện âu yếm coi như đó là mức đến

cuối cùng sắp thành chồng vợ :

- Vào vườn hái quả cau xanh

Bửa ra làm sáu mời anh sơi trầu

Trầu này têm những vôi tàu

Giữa đệm cát cánh hai đầu quế cay

Trầu này ăn thật là say

Dù mặn dù lạt dù cay dù nồng

Dù chẳng nên đạo vợ chồng

Xơi năm ba miếng kẻo lòng nhớ thương.

Cầm lược thì nhớ tới gương

Cầm trầu nhớ túi nằm giường nhớ nhau.

Trong bài ca dao này ta thấy nhiều từ ngữ rất tình tứ như “giữa đệm cát

cánh” “hai đầu quế cay”. Cát cánh là loại cây nhỏ, lá hình bầu dục có răng cưa, vị

ngọt, mùi thơm nồng hơn lá quế, rể làm thuốc. Như vậy miếng trầu này ngon tuyệt,

đủ thứ vị cay, mặn, lạt, nồng, ăn miếng trầu này rồi mà không nên đạo vợ chồng thì

bỏ phí thời gian theo đuổi :

197

- Trầu này trầu quế trầu hồi

Trầu loan trầu phượng trầu tôi lấy mình

Trầu này trầu tính trầu tình

Trầu nhân trầu nghĩa trầu mình lấy ta

Trầu này têm tối hôm qua

Giấu cha giấu mẹ đem ra cho chàng

Trầu này không phải trầu hàng

Không bùa không thuốc sao chàng không ăn

Hay là chê khó chê khăn

Xin chàng đứng lại mà ăn miếng trầu.

Trầu nhân trầu nghĩa, trầu phượng trầu loan tức là trầu tình, trầu không phải

mua ở hàng quán, không phải lặt hái trên cây, ý nghĩa người con gái thầm bảo đó là

trầu lòng, miếng trầu chỉ có ở trong quả tim.

Trong truyện cổ tích Tấm Cám, ông vua còn phải chết mê chết mệt vì miếng

trầu têm kiểu cánh phượng của cô Tấm, huống chi chàng trai mới vừa bước đến

cánh cửa ái tình :

- Têm trầu bỏ đẩy kim nhung

Đôi ta ước được chào chung mẹ thầy.

Đã lở ăn rồi thì phải lở vì miếng trầu mà thương nhau, để cùng dệt mộng

ước chào chung mẹ thầy, nếu chẳng may duyên còn trắc trở nhân duyên thì hai

đàng cũng phải ngậm cay nuốt đắng mà xa lìa nhau. Rồi từ đó nào nhớ nhung, nào

chờ đợi, nào buồn, nào thảm, nào bệnh tương tư tái phát liên miên để cho dân gian

có cơ hội sáng tác nhiều tập văn thơ trử tình kiệt tác.

- Yêu nhau thì ném miếng trầu,

Ghét nhau ném đá vỡ đầu nhau ra.

Yêu nhau cau bổ làm ba,

Ghét nhau cau sáu bổ ra làm mười.

Ca dao nói về tình yêu chan chứa trong lá trầu xanh miếng cau đỏ, từ cuộc

gặp gở bên đường đến những câu hò véo von trên những cánh đồng ruộng bao la

hay trên những khúc sông quanh co uốn lượn cho tới cái tục mời trầu của đôi trai

gái đã đem lại cho ca dao một nguồn sinh khí dồi dào về tình cảm. Những cuộc hội

ngộ bất ngờ là những cuộc thi tài, đấu trí rất sôi nổi, kẻ thắng không kiêu, kẻ thua

không thẹn, rốt cuộc cả hai bên đều thắng, nếu miếng trầu nên dâu nhà người, hoặc

cả hai bên đều thua vì ông tơ bà nguyệt xe đứt mối tơ.

198

4.- Tương tư.

- Thôn đoài ngồi nhớ thôn đông

Một người chin nhớ mười mong một người

Gió mưa là bệnh của trời

Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng.

(Nguyễn Bính 1918-1966)

Bệnh tương tư là bệnh chung của mọi người. Không một lứa tuổi dậy thì nào

lớn lên mà chẳng trải qua một lần nhớ, mười lần thương người bạn của mình ưa

thích, sự nhớ thương đó là bước đầu của bệnh tương tư :

- Đêm nằm gốc thị mơ màng

Thị thơm mặc thị, nhớ chàng quên ăn.

- Ngày ngày ra đứng bờ sông

Trông xa, xa tít cho lòng em đau.

Nhớ ai đứng tủi, ngồi sầu

Mình ve sương tuyết bao lâu mà mòn.

Dân tộc Việt Nam tự hào và vinh dự vì có một kho tàng văn chương bìnhdân

phong phú, biểu lộ trong đó nỗi niềm trắc ẩn của lòng người, tình cảm thiết tha

chơn chất, đầy éo le, gút mắc, nghẹn ngào, lời thơ khúc chiếc, âm nhạc thì khi

bổng khi trầm, ý nghĩa có lúc thanh, lúc trọc.

- Tay em nắm lấy tay anh

Dù ai nói quẩn nói quanh mặc lòng

Tay ấy đáng vợ, đáng chồng

Duyên trời đã định tơ hồng đã xe.

Đời sống tự do quanh năm bên ruộng đồng, trai và gái gặp nhau không còn

là cái duyên tình cờ nữa. Những câu chuyện về tình cảm, những ước hẹn thề

nguyền luôn gắn bó hai người gần lại với nhau chỉ cốt mong sao đi tới hôn nhơn

nên đạo vợ chồng :

- Còn đang chọn đá thử vàng

Ngọc lành ai quẩy ra đàng bán rao

Quan quan bốn tiếng thư cưu

Mong người quân tử hảo cầu kết duyên

Phấn son cho phỉ tấm nguyền

199

Anh hùng sánh với thuyền quyên mới tình

Phạt kha thơ ấy rành rành

Phỉ môi bất đắc xin anh liệu lường.

Nhơn duyên nào phải bạ đâu bám đó hay tưởng muốn là được theo như ý

mình. Nhơn duyên tỉ như cánh con chuồn chuồn, khi vui nó đậu khi buồn nó lại

bay, khi gió lặng rồi thì hương không còn thoáng bay nữa. cho nên khi đã thương

yêu nhau rồi không gặp mặt nhau một ngày thì nhớ thương da diết, không gặp nhau

nhiều ngày thì sanh bịnh tương tư, cái bịnh nó dằn vật khổ đau, dày vò tinh thần

lẫn đến thể xác, nhờ vậy ca dao tình cảm rất giàu chất lượng miêu tả, có sức quyến

rũ trong các chi tiết phô diễn trừu tượng, vì bịnh tương tư là bịnh của tư tưởng,

bịnh của con tim.

- Má hồng không thuốc mà say

Nước kia muốn đổ thành này muốn long.

(Cung oán ngâm khúc của Nguyễn gia Thiều 1741-1798)

Trên đây là hai câu thơ diễn tả nỗi nhớ thương của nhà vua đối với người

cung nữ thinh sắc vẹn toàn. So với câu ca dao tình cảm diễn tả nỗi nhớ thương của

đôi trai gái :

- Sông thương nước chảy đôi dòng

Chia ly đôi ngả cho lòng quặn đau.

Như vầy mới thành thật hơn :

- Một là thương, hai là nhớ

Ba, bốn, năm, sáu, bảy, tám, chín nữa là chờ

Anh yêu em luống cả mơ hồ suốt cả đêm thâu

Sông Ngân hà kìa con ô thước khéo bắc cầu

Để đôi ta thỏa nguyện gần nhau trong lúc đợi chờ

Có điều chi mà em hãy còn ngờ

Dẫu trăm chiều ngang ngửa

Quyết thề nguyền sống thác cùng nhau.

Buồn tình là cái buồn thành thật nhứt trong những cái buồn khác của nhân

sinh, vì nó phát xuất từ chỗ tình cảm thiêng liêng của con người :

- Chim chuyền nhành ớt líu lo

Mảng sầu con bạn ốm o gầy mòn.

200

Còn sầu nào hơn sầu bởi duyên tình hờ hệch, sầu cho định mệnh khắc khe,

sầu vì ai đã quên lời thệ ước hôm nào, sầu vì kẻ đã ham giàu mà hửng hờ nhơn

nghĩa. Tại cái sầu tình bắt nguồn từ ở đây :

- Qua đình ngả nón trông đình

Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu.

Nhớ mãi buổi ban sơ gặp mặt mà sao mối tình cứ lưu luyến mãi trong tâm

hồn, cảnh tình lúc ẩn lúc hiện, còn người trông mãi trông hoài mà sao chẳng thấy

hình dung. Ái tình càng đi sâu vào chi tiết, nỗi khổ càng khó bọc bạch ra với

người. Có nói ra thì ai hiểu cho đây mà cứ ấm ức mãi trong lòng thì đoạn trường

này biết đến bao giờ mới dịu vợi :

- Gặp nhau một buổi ban mai

Xa nhau chốc lát ai hoài gặp chi

Gặp nhau không biết nói gì

Xa nhau sao lại nghĩ nghì tới nhau.

Rồi than thân trách phận mong manh như cánh con chuồn chuồn :

- Đôi duyên ta như loan với phượng

Nở lòng nào để phương lìa cây

Muốn cho có đó có đây

Ai làm nên nỗi nước này chàng ơi !

Đồng chung bịnh tương tư, sự nhớ niềm thương của hai người như nhau :

(Con gái) - Thương anh chẳng biết để đâu

Để trong tay áo lâu lâu lại dòm.

(Con trai) - Thương em chẳng biết để đâu

Để trong quyển vở để đầu cuốn thơ.

(Con gái) - Qua cầu ngả nón trông cầu

Cầu bao nhiêu nhịp dạ em sầu bấy nhiêu.

(Con trai) - Tay cầm quyển sách bìa vàng

Sách bao nhiêu chữ dạ anh thương nàng bấy nhiêu.

201

(Con gái) - Ai đi đàng ấy hởi ai

Hay là trúc đã nhớ mai đi tìm.

(Con trai) - Tìm em như thể tìm chim

Chim ăn bể bắc anh tìm bể đông.

(Con gái) - Quay tơ phải giữ mối tơ

Nhớ chàng nên phải ngẩn ngơ bên lòng.

(Con trai) - Bút lông cắn gảy làm đôi

Nhớ em nên phải ngồi chờ bên trăng.

(Con gái) - Chàng về cho chóng mà ra

Kẻo em chờ đợi sương sa lạnh lùng.

Xem thế niềm thương nỗi nhớ nào ai kém chi ai.

Tình yêu được trừu tượng hóa khi thì anh như bướm em như hoa, khi thì anh

như mận và em như đào, khi anh là sách còn em là học trò, khi anh là Chữ đồng tử

còn em là nàng tiên, khi anh là cá em là sóng thủy triều, khi anh là thơ em là người

say mộng, khi anh là phím còn em là cung đàn, khi anh là gió còn em là mây, khi

thì ví như chén rượu nồng say men.

- Chén tình là chén say sưa

Nón tình em đội nắng mưa trên đầu

Lược tình em chảy trên đầu

Gương tàu soi mặt làu làu sáng trong

Ngồi buồn nghĩ đến hình dong

Con dao lá liễu cắt lòng đôi ta

Duyên đôi ta thề nguyền từ trước

Biết bao giờ ta được gần nhau

Tương tư mắc phải mối sầu

Đây em hãy giữ lấy màu đơi anh.

Ái tình không phải là nàng tiên, nó là đóa hoa hồng trong gai nhọn, nó là vị

thuốc đắng :

- Con cá lý ngư sầu tư biếng lội

Con chim trên cành sầu cội biếng bay

Nhớ ai chẳng biết nhớ ai

Nhớ nàng yếm thắm tóc cài cành hoa.

202

Hay là :

- Yêu em khó để trong lòng

Để lòng e sợ em không thấu tình

Yêu em từ mái tóc xanh

Đến hàm răng trắng đến manh áo mầu

Anh yêu em biết là bao

Sông dài biển rộng trời cao dễ bằng.

Biết bọn con trai chỉ thích cái đẹp về phục sức điểm trang, nên trước khi trao

duyên người con gái dợm hỏi :

- Yêu ai yêu một nhịp cầu

Yêu hoa yêu được một màu điểm trang

Rồi khi nhạt phấn phai sương

Lòng kia giữ được thường thường mãi chăng ?

Sự thương nhớ của người con gái lá gánh sầu não quấn quit bên lòng không

phút nào nguôi. Giấc mộng yêu mà nàng âm thầm xây đắp luôn luôn có những biến

đổi bất thường như mừng, vui, giận, ghét, khi ghen tuông, khi ấm ức :

- Thà rằng chẳng biết thì thôi

Biết chi gối chiếc lẻ loi thêm phiền.

Có những đêm khuya vắng, nghe bên ngoài giọt mưa rả rít, nỗi thương nhớ

càng lúc càng ngập tràn trong tim lạnh, lòng người thiếu nữ thêm chan chứa một

nỗi niềm lắng đợi sầu mong :

- Đèn khơi một lúc một mờ

Nhớ chàng em phải ngồi chờ suốt canh

Ngẩn ngơ một bóng một hình

Cơn mưa rả rít mà tình không nguôi.

Dường như cái duyên tình đã hội ngộ đâu từ bao kiếp trước, cho đến phút

này mới phát hiện qua nỗi cảm nhớ triền miên, nghĩa là từ bao giờ cho đến bây giờ,

giữa cái khoảng không tiêu điều trong vũ trụ bao la mờ mịt không khác nào cái

bóng tối om đang nặng trĩu tâm hồn :

- Anh về, em nắm cổ tay,

Em dặn câu này, anh chớ có quên.

203

Đôi ta đã trót lời nguyền,

Chớ xa xôi mặt mà quên mảng lòng.

Hay là giữa đêm về sáng, khi ánh trăng vàng loáng ướt ngọn cau xanh,

người thiếu nữ vẫn mỏi hơi chờ mãi bên ngọn đèn mà bóng chàng quân tử dường

như không bao giờ trở lại. Ánh trăng đã xế tà sau chân núi, tiếng gà eo óc đang gáy

đổi canh, riêng nỗi tương tư một lúc một thêm nhiều, nàng chỉ biết buồn dần theo

bóng lụn :

- Đêm đêm khêu ngọn đèn loan

Nhớ chàng quân tử thở than mấy lời

Mong chàng chẳng thấy chàng ơi

Thiếp tôi trằn trọc vội rời chân ra

Nhác trông trăng đã xế tà

Đêm hôm khuya khoắc con gà đã gáy sang canh

Mong anh mà chẳng thấy anh

Thiếp tôi buồn bả khêu quanh ngọn đèn.

Bởi vì nàng thảo chịu nghe lời ngọt, thích sự săn đón của người con trai, nên

nàng đã yêu trước khi được ngỏ tình, vì vậy sự thương nhớ của nàng mới sôi nổi

nhiều, tình yêu của nàng cũng đắm đuối hơn :

- Nhớ ai em những khóc thầm

Hai hàng nước mắt dầm dầm như mưa

Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ

Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai

Nhớ ai bổi hổi bồi hồi

Như đứng đóng lửa như ngồi đóng rơm.

Đã trót yêu nhau mà gặp sự ngăn trở của cha mẹ thì chỉ còn một cách là lìa

nhau cho trọn chữ hiếu, nhưng chữ tình nàng biết giải oan làm sao đây :

- Đêm hôm ngồi tựa bóng đèn

Than thân với bóng giải phiền với hoa.

- Bể đông sóng dợn tư mùa

Ai cho em uống thuốc bùa mê anh.

204

- Sông thương nước chảy đôi dòng

Bên trong bên đục đau lòng hay chưa.

- Cù lao xanh thương anh ở đảo

Sông hà giao dạo khúc tâm tình

Mong sao hai đứa tụi mình

Như mây với nắng bóng hình có nhau.

Lời than van của nàng chỉ có chiếc bóng in lên vách lá được nghe mà thôi.

Buồn thay cho cuộc đời tình cảm khác nào đóa hoa cầm trên tay nay đã lạt màu,

đôi lúc băn khoăn cân nhắc :

- Vì ai cho thiếp vỏ vàng

Vì chàng tư lự hoa tàn nhụy rơi

Cực lòng thiếp lắm chàng ơi

Biết rằng lên ngược xuống xuôi đàng nào.

Bịnh tương tư lúc đầu còn nhẹ tưởng như đùa giởn :

- Chim lạc bầy thương cây nhớ cội

Người xa người tội lắm ngươi ơi

Chẳng thà đừng biết nhau thôi

Biết nhau rồi mỗi đứa một nơi cũng buồn.

Nhưng sau đó tình yêu càng khắn khít nhiều, bịnh tương tư càng trầm trọng

hơn :

- Một duyên hai nợ ba tình

Chiêm bao lẩn quất bên mình năm canh

Nằm một mình nghĩ một mình

Ngọn đèn khêu tỏ bóng huỳnh bay cao

Trông ra nào thấy đâu nào

Đám mây vơ vẩn ngôi sao mập mờ

Mong người lòng ngẩn ngơ ngơ.

Khi mà bịnh tương tư đã chinh phục thể xác lẫn tinh thần, dầu cho liềm hái

tử thần có bén tới cổ họ cũng không hề sợ. Nỗi nhớ thương của chàng trai :

- Nhớ ai nhớ mãi thế này

Nhớ đêm quên ngủ nhớ ngày quên ăn

205

Nhớ ai con mắt lim dim

Chân đi thất thểu như chim tha mồi

Nhớ ai ngơ ngẩn ngẩn ngơ

Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai

Nhớ ai như nhớ thuốc lào

Đã chôn điếu xuống lại đào điếu lên.

- Em về anh mượn khăn tay

Gói câu tình nghĩa lâu ngày sợ quên.

- Cây đa rụng lá đầy đình

Bao nhiêu lá rụng thương mình bấy nhiêu

Có yêu thì nói rằng yêu

Chẳng yêu thì nói một điều cho xong

Làm chi dở đục dở trong

Lờ đờ nước hến cho lòng tương tư.

Nỗi nhớ thương của cô gái :

- Ngày ngày em đứng em trông

Trông non non ngất trông sông sông dài

Trông mây mây chẳng in trời

Trông trăng trăng khuyết trông người người xa.

- Núi cao chi lắm núi ơi

Núi che mặt trời chẳng thấy người yêu.

- Ước gì sông hẹp một gang

Bắc cầu trải yếm cho chàng qua chơi.

Năm canh thắc thỏm tương tư của chàng :

- Canh một thơ thẩn vào ra,

Chờ trăng trăng lặn, chờ hoa hoa tàn,

Canh hai thắp ngọn đèn loan,

Chờ người quân tử thở than vài lời.

Canh ba đương nói đương cười,

Còn hai canh nữa một người một phương.

Canh tư cất bút thề nguyền,

Khứ lai miệng bạch cho tuyền thủy chung.

206

Canh năm cờ phất trống rung,

Anh gá tiếng cùng bậu chớ nghe ai.

Họ thất vọng khi chạm trán thực tế nhưng họ tìm lại nguồn an ủi qua những

đêm dài mơ tưởng bòng tình nhân :

- Đêm hôm bên ngọn đèn dầu

Một mình một bóng rầu rầu ngó nhau

Bóng kia nào khác ai đâu

Anh mơ anh tưởng em vào với anh

Cái duyên hai nợ ba tình

Thương nhau như thế thôi đành phụ nhau.

Nhớ quá quên cả học hành :

- Anh dở sách ra

Lụy sa ướt sách

Quên chữ đầu bài vì bởi nhớ em.

Một đêm, hai đêm, ba đêm đến mười đêm, không dằn lòng được để rồi họ

kêu gào trong sự ray rức của tâm hồn. Sách dở ra không đọc thành nét chữ, chỉ xỏ

hoài mà chẳng lọt qua kim, vào ra quên lối, sớm tối quên cả bác mẹ già :

- Bớ thảm ơi !

Bớ thiết ơi !

Bớ bạn tình nhân ơi !

Thân em như cái quả xoài trên cây

Gió đông, gió tây, gió nam, gió bắc

Nó đánh lúc la lúc lắc trên cành

Một mai vô tình rụng xuống biết vào tay ai

Kìa khóm trúc, nọ cành mai

Ông tơ bà nguyệt xe hoài chẳng thương

Một lần chờ, hai lần đợi

Chín lần nhớ, mười lần thương

Anh thương em nhưng bác mẹ họ hàng chẳng thương.

Trở lực lớn của cha mẹ họ hàng là đầu dây mối nhợ của cuộc chia ly, tuy có

xa nhau nhưng lòng họ vẫn hướng về nhau. Ai khóc cuộc phân kỳ, ai than duyên

bạc phận, bịnh tương tư làm cho họ cảm thấy người yêu lờn vờn trước mắt như làn

khói hương ẩn hiện trong hư không :

207

- Sông tương ai gọi rằng sâu

Chẳng bằng phân nửa mạch sầu của ta

Sông tuy sâu hãy còn có đáy

Bịnh tương tư không bải không bờ

Đầu sông chàng đợi chàng chờ

Nào hay thiếp đợi hửng hờ cuối sông.

Dù nàng bên tận thôn đoài, mà vẫn nhìn thông qua núi tìm chàng ở mãi tận

thôn đông, dù nàng ở cuối sông tương, chàng vẫn ở bên này đầu sông vẫn đợi vẫn

chờ, rồi họ oán trách nhân duyên :

- Có cưới mà chẳng có cheo

Nhân duyên trắc trở như kèo không đanh.

- Chim chuyền nhành ớt líu lo,

Sầu ai nên nỗi ốm o gầy mòn.

- Đã mang lấy cái thân tằm,

Không vương tơ nữa cũng nằm trong tơ.

Đêm nằm tơ tưởng tưởng tơ,

Chiêm bao thấy bậu, dậy sờ chiếu không.

- Ai làm cho bướm lìa hoa,

Cho chim xanh nở bay qua vườn hồng.

Ai đi muôn dặm non sông,

Để ai chất chứa sầu đong vơi đầy?

Cái lý lẽ thường tình là không thể cùng một lúc vừa si tình, vừa sáng suốt

được, có trắc trở tình yêu mới thâm đậm hơn :

- Lơ thơ tơ liễu buông mành

Con chim học nói trên cành mĩa mai

Nói khăn khăn kia còn cửa đóng then gài

Nhớ chàng nên phải ra ngoài ngóng trông.

Cảnh phòng không gối chiếc khiến cho nàng lo sợ phập phồng :

- Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người quân tử khăn điều vắt vai.

208

- Phòng không gối chiếc lạnh lùng

Như con thuyền nhỏ trên dòng lênh đênh.

Bâng khuâng so sánh mình với người khác :

- Hồng nhan ai kém ai đâu

Kẻ xâu chỉ thắm người xâu hạt vàng.

Nghĩ vơ vẩn rồi buồn vẩn vơ :

- Gió thổi hiu hiu

Bạc liêu kia hởi

Đoạn sầu này biết gởi cùng ai.

- Người ta ai cũng có đôi

Nghĩ mình thân phận mồ côi rất buồn .

- Đầu xanh có tội tình gì

Má hồng đến quá nửa thì chửa thôi.

- Thiếp nhớ chàng tấm phên hư lạt đứt

Chàng nhớ thiếp khi đắng nước nghẹn cơm.

- Gíó sao gió mát sau lưng

Dạ sao dạ nhớ người dưng thế này.

- Người dưng có ngãi thì đãi người dưng

Anh em không ngãi thì đừng anh em.

Đấng cao xanh sao chẳng thương giùm những mái đầu xanh hy vọng, lại còn

dùi dập họ trong bể tình ái bao la. Đã biết yêu nhau là khổ nhưng trai gái trong làng

vẫn tìm cách gặp gở nhau rồi yêu nhau, họ tự an ủi đời sống mà thiếu men vị tình

yêu cũng như ban ngày thiếu ánh mặt trời, ban đêm thiếu ánh trăng, vì thế mối

tương tư cứ kéo dài, kéo dài mãi :

- Đêm hôm tưởng dảy ngân hà

Chuôi sao tinh đẩu đã ba năm tròn

Đá mòn nhưng dạ chẳng mòn

Tào khê nước chảy hãy còn trơ trơ.

209

4.- HOA NGUYỆT.

Là những mối tình thơ dại của trai gái mới lớn. Tình yêu trai gái nhà quê

khác xa với tình yêu trai gái thị thành, ở thị thành có đèn xanh đèn đỏ, con người ở

thị thánh khác chi những con đom đóm thiêu thân, vung tiền mua vui không tiếc,

còn con người ở nhà quê vẫn giữ nếp sống chân đất thật thà, mối tình cảm trung

hậu hiền hòa. Hai cảnh sống là hai đối tượng :

- Dưới thôn quê

Người ta không có sắn mà ăn

Không có khoai mà nướng

Ở chốn thị thành

Người ta sướng như tiên

Ngày đêm hát xướng liên miên

Không nghe một tiếng than phiền nước non.

Càng vui với anh đèn xanh đèn đỏ, con người thị thành càng nhiều dục vọng

- Chơi hoa cho biết mùi hoa

Khi tươi thì hái khi già thì quăng.

Hoặc là :

- Ra đường thấy cánh hoa rơi

Hai chân đạp nát chẳng chơi hoa thừa.

Hoặc là :

- Trách người quân tử bạc tình

Chơi hoa rồi lại bẻ cành bán rao.

Đàn bà chẳng kém chi ai :

- Ăn sung nằm gốc cây sung

Lấy anh thì lấy nằm chung không nằm.

- Áo người mặc đoạn, cởi ra

Chồng người ta mượn canh ba lại hoàn.

Sự giao thiệp rộng rải của người đàn bà luôn luôn để lại cho họ một sự đau

khổ ê chề :

- Không chồng mà chữa mới ngoan

Có chồng mà chữa thế gian sự thường.

210

Nếp sống thành thị hổn tạp, người đàn bà đua đòi vật chất nhiều, thích bình

đẳng ngang hàng với đàn ông, người ta thấy đàn bà hút thuốc uống rượu như cánh

đàn ông, đàn ông điếm đàng, đàn bà cũng trăng hoa, đàn ông cưới vợ ba đàn bà

cũng muốn có ba chồng, vì vậy mới có câu hát :

- Chồng đánh bạc, vợ đánh bài

Chồng hai ba vợ, vợ hai ba chồng.

Với sự khôn khéo của người con trai, người con gái vì mềm lòng yếu dạ, cho

nên chỉ trong một giây phút lá gió cành chim nàng đã để cho cuộc đời tốt đẹp rơi

ầm xuống hố sâu tội lỗi, đến khi chợt giấc đam mê thì ô hô gã sở khanh đã ruổi

dong biền biệt :

- Đàn ông rào trước đón sau

Gái non yếu dạ biết đâu mà ngờ.

Không một ai phủ nhận các sự kiện xảy ra ấy, nó là một bắng chứng cụ thể

được thấy nhản tiền qua mọi sinh hoạt hằng ngày. Những tác phẩm văn chương

thời bấy giờ nếu không nêu điển hình một vài nhân vật quyền uy hà hiếp các góa

phụ thì cũng nhắc nhở khéo léo một sự mua bán những cô gái đào tơ mơn mởn

giữa chợ đời.

Tình dục là một phần trong đời sống, nó cũng đòi hỏi cấp thiết như ăn uống,

do vậy người ta không thể nào chịu đựng một cách ôn hòa trước sự khiêu khích có

chủ ý, họ thản nhiên để cho bản năng tự do cho hoàn cảnh lôi cuốn :

- Em là con gái đồng trinh

Em đi bán rượu qua dinh ông nghè

Ông nghè sai lính ra đe

Trăm lạy ông nghè em đã có con

Có con thì mặc có con

Thắt lưng cho tròn mà lấy chồng quan.

Những lời lẽ trên đây đã phản lại nền luân lý cổ truyền. Bởi không kèm hảm

trước sự cợt đùa của ái tình, nên gái cũng như trai đều buông lỏng cương mả mặc

cho nó trôi theo cái tính dục vọng :

- Ngày nào em nói em thương

Như trầm mà để trong rương chắc rồi

211

Bây giờ khóa rớt, chìa rơi

Rương long, nắp lỏng bay hơi mùi trầm.

Tàng tích của thời vua chúa phong kiến lạc loài trong cái xã hội Việt Nam

dưới thời Pháp thuộc, những hôn quân vô đạo, những quan lại dã man gây ra

phong trào khởi động bản năng, nó làm đảo ngược cán cân công lý, từ những lão

quan thầy có máu mặt, đến hạng làm bếp, làm bồi, quét đường đều có thái độ

suồng sả đối với đàn bà con gái :

- Cậu cai buông áo em ra

Để em đi bán kẻo mà chợ trưa

Chợ trưa nó héo rau đi

Lấy gì nuôi mẹ lấy gì nuôi con.

- Khoan khoan buông áo em ra

Để em đi bán kẻo hoa em tàn.

Tiếng than van của người con gái lúc bấy giờ chỉ là tiếng kêu cứu thất vọng,

trong một trăm người chưa chắc gì còn đủ nguyên vẹn trước lũ sói đang giăng bẩy

rào hoa đón liễu :

- Trời ơi có thấu tình chăng

Có người nhân ngải phú la căng mất rồi.

Những người ngoài cuộc chỉ còn biết đứng nhìn và than trời trách đất :

- Văn minh gặp buổi lang sa

Tri âm thì ít trăng hoa thì nhiều.

Hoàn cảnh của chế độ phong kiến đã tạo cho người đàn bà thì trắc nết, đàn

ông thì hoa nguyệt. Vì thế trong dân gian mới có phong trào thức tỉnh quần chúng

bằng những bài ca truyền khẩu mĩa mai hạng người chạy theo nhục dục để trở lại

bản tính thiện sẳn có của con người :

- Cô kia đội nón chờ ai

Chớ lấy chú chệt mà hoài nhơ thân.

Thật thà chỉ bảo :

212

- Đèn nhà lầu hết dầu đèn tắt

Lúa nhà máy hết chạy thành than

Em hai ơi,

Lấy chồng lựa chỗ cho sang

Lấy chi thằng điếm dọn bàn tây ăn.

Lời ngọt mà mĩa mai :

- Gió đưa bông lách bông lau

Gió đưa em bậu xuống tàu ăng lê.

Lời hay mà xỉa sói tâm cang :

- Ong vua bên tàu sắm tô sắm tộ

Ong quan bên tây sắm đường lục lộ

Thợ mộc sắm bộ kỷ trà

Anh đứng làm trai nam nhi chi chí

Em đứng làm gái em chẳng biết suy

Lấy tây lấy chệt làm gì

So bề nhân ngải sao bì an nam.

Quả là một trái bom tinh thần bùng nổ, vậy những lời nói ấy có kết quả gì

không ?

- Chị Hạnh nguyên thủ tiết

Ai có biết chăng là

Sống nhơ đâu muốn chẳng thà thác thơm.

Những câu chửi bóng gió trên có thể làm cho họ dần dần tỉnh ngộ để thoát ra

cảnh sống gởi ăn nhờ, người con gái lành nết cũng chưa hẳn lành tánh, người con

trai giỏi chữ nghĩa cũng chưa hẳng lành lương tri, mà nếu tánh nết dù có tốt cả hai,

chữ nghĩa lương tri dù có tròn đầy đặn, họ cũng không chắc chắn người mà họ sắp

gởi thân có tánh tình tốt như họ :

- Thân em như miếng cau khô

Kẻ thanh tham mỏng kẻ thô tham dầy.

- Thân em như giếng giữa đàng

Người tiên rửa mặt người phàm rửa chưn.

213

- Thân em như tấm lụa đào

Phất phơ trước gió biết vào tay ai.

Ngồi cành trúc, tựa cành mai

Đông đào tây liễu biết ai bạn cùng.

- Thân em như đóa hoa rơi

Phải chăng chàng thật là người yêu hoa ?

Những người như thế rất hiếm trong cái xã hội thời bấy giờ. Còn đây là gái

lẳng lơ :

- Muốn cho sông cạn đất liền

Kẻo anh qua lại tốn tiền đò ngang.

- Bắc cầu cho kiến leo qua

Cho con chú xã qua nhà tôi chơi.

Táo bạo từ ở hành vi cũng như trong ngôn ngữ, nhưng họ không biết làm sao

tự kiềm hảm khi mà dục vọng như chiếc xe không thắng đang đổ dốc :

- Trời nắng thì trời lại mưa

Tính tôi hoa nguyệt chẳng chừa được đâu.

Lệ làng làng bắt mấy trâu

Tính tôi hoa nguyệt chừa đâu mà chừa.

Phong tục xưa nếu con gái không chồng mà chửa hoang đã bị đóng bè thả

trôi sông hoặc đem ra trước nhà làng tra khảo. Nhưng ở đây, người đàn bà hoa

nguyệt họ đã xem thường cái phong tục đó :

- Anh đánh thì em chịu đòn

Tính em hoa nguyệt chin mười con em cũng đành.

- Phận em là gái năm con

Chồng em rộng lượng em còn chơi xuân.

- Cau già khéo bổ thì ngon

Nạ dòng trang điểm lại giòn hơn xưa.

- Mình nói dối ta mình hãy còn son,

Ta đi qua ngõ, thấy con mình bò.

214

Con mình những trấu cùng tro,

Ta đi xách nước rửa cho con mình.

Người đàn bà hoa nguyệt thường bị xã hội khinh chê, họ chẳng cần :

- Má ơi con muốn lấy chồng

Con ơi má cũng một lòng như con.

Một đứa con không lành nết so sánh với mẹ :

- Xưa kia ai cấm duyên bà

Bây giờ bà già bà cấm duyên tôi.

Bởi thế mới có câu :

- Chỉ đâu mà buộc ngang trời

Thuốc đâu mà chửa những người lẳng lơ.

Cái mà thiên hạ cho rằng không có thuốc chửa ấy chỉ là một nhu cầu sinh lý

rất tầm thường của con người :

- Của chua ai thấy cũng thèm

Em cho chị mượn chồng em vài ngày

Chồng em nào phải trâu cày

Mà cho chị mượn cả ngày lẫn đêm.

- Ai ơi chớ lấy chồng chung

Chồng chung hai vợ một mùng

Day qua con vợ nọ chồng khùng con vợ kia.

Vì nhu cầu tình dục khiến người đàn bà hoa nguyệt đi xem bói :

- Sáng ngày đi chợ cầu đông

Xem một quẻ bói lộn chồng được chăng

Thầy bói gieo quẻ nói rằng

Lộn thì có lộn nhưng năng phải đòn

Mồ cha đứa có sợ đòn

Miễn rằng lấy được chồng tròn thì thôi.

215

Rồi đến một người đàn bà bị cảnh chồng chung than thở :

- Đêm qua anh ngủ nhà ngoài

Để em thở vắn than dài nhà trong

Ước gì anh được vô phòng

Loan ôm lấy phượng, phượng bồng lấy loan.

Và nỗi bực dọc của một cô gái lở thì :

- Đêm đêm tôi nằm tôi vuốt bụng tôi gọi trời

Gào rằng đất hởi trời ơi

Xin ông thí bỏ cho tôi chút chồng

Tôi về làm lễ tế ông

Một con bò béo, ông cho tôi một tấm chồng thật to

Bỏ công tôi mượn chú lái đi mổ bò.

Nó đã sai khiến cô gái muộn màng có hành vi liều lỉnh :

- Bắc thang lên đến tận trời

Bắc ông nguyệt lão đánh mười cẳng tay

Đánh thôi lại trói vào cây

Hỏi ông nguyệt lão đâu dây tơ hồng.

- Sông mơ sông mận sông đào

Ba ngọn sông ấy chảy vào tuần ty

Tôi trót yêu anh bụng đã phát phì

Thuốc thang đâu chửa anh thì bảo tôi

Trót yêu anh dễ đứng khó ngồi.

Trót yêu anh vì anh ăn nói có duyên:

- Anh đà có vợ hay chưa

Mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào

Mẹ già anh ở nơi nao

Để em tìm vào hầu hạ thay anh.

Nếu không bị gia đình rầy la quở mắng, cũng chẳng tránh được tiếng thị phi

của lối xóm bạn bè, nghĩ phận mình đã lở một lần hoa nguyệt, người con gái chỉ

còn biết bỏ nhà trốn đi để khỏi bị mang tiếng dèm pha :

216

- Phềnh phềnh lớn giữa lớn ra

Mẹ ơi con chẳng ở nhà được đâu

Ở nhà làng bắt mất trâu

Cho nên con phải cấm đầu ra đi.

Phần nhiều những câu ca dao như thế ngụ ý bài xích, chống bang kẻ tham

dục vọng quên hết cả lễ nghĩa thánh hiền. Vì thế khi nói đến nhục thể , nhà nho cho

ngôn từ đó là tục, nếu không họ cũng biểu môi mà thốt ra câu khinh miệt “bẩn

thĩu”, họ sợ cả những danh từ nói về việc ấy. Thế mà trong số đó cũng có người

không tránh khỏi cái luật lệ sinh tồn của tạo hóa :

- Văn chương chữ nghĩa bề bề

Thần l…ám ảnh cũng mê mẩn người.

Không ai thù ghét nhục dục cho bằng nhà tu hành, ấy thế mà vẫn có :

- Sư đang tụng niệm nam mô

Thấy cô xách giỏ mò cua bên chùa

Lòng sư luống những ngẩn ngơ

Bỏ kinh bỏ kệ tìm cô hỏi chào

Ai ngờ cô đi đàng nào

Tay cầm tràng hạt ra vào băn khoăn.

Mỉa mai hơn :

- Vợ sư sắm sửa cho sư

Áo đen tràng hạt mũ lư tầy rành.

Bởi có những nhà tu hành không chính chắn nên mới có nhiều lời bêu rêu

ngỏ chợ đầu làng :

- Ba cô đội gạo lên chùa

Một cô yếm thắm bỏ bùa cho sư

Sư về sư ốm tương tư

Ốm lăn ốm lóc cho sư trọc đầu

Ai làm cho dạ sư sầu

Ruột gan sư héo như bầu đứt dây.

Hoặc là :

217

- Con chim ăn quả bồ nu

Ai làm nên nỗi thầy tu đeo xiềng

- Thầy tu ăn nói cà riềng

Em thưa quan cả đóng xiềng thầy tu.

Hoặc là :

- Hởi ơi chú tiểu trên chùa

Chú tu sao chú bỏ bùa cho tôi

Sư tôi đây là sư mô

Tuy miệng niệm Phật mà bụng chứa một bồ dao găm.

Nhà sư không giữ giới mà còn tham dục thì đâu còn là nhà sư, là con người

không ai tránh khỏi cảnh lục dục thất tình sai khiến, nhưng ở đây sở dĩ đưa hình

ảnh nhà tu hành vào chuyện trêu hoa bởn nguyệt là ngụ ý nói rằng tính dục là căn

bản trong đời sống, nếu theo chiều đạo lý thì tốt, còn nghịch chiều đạo lý là không

tốt. Như vầy là không tốt :

- Bước lên xe kiếng đi viếng mả chồng

Mả chưa cỏ mọc trong lòng đậu thai.

- Bà già đã tám mươi tư

Ngồi trong cửa sổ gởi thư kén chồng.

- Ăn sao cho được mà mời

Thương sao cho được vợ người mà thương.

- Anh đâu phải mê bông quế

Mà bỏ phế cái bông lài

Quế thơm ban ngày, lài ngát ban đêm.

- Bươm bướm mà đậu cành bông

Đã dê con chị lại bồng con em.

- Đêm khuya gà gáy o o

Kiếm mùng em vợ lén bò chun vô.

- Đàn ông năm bảy lá gan

Lá ở cùng vợ lá toan cùng người.

218

Người ta bảo đàn bà là nguồn gốc của tội lỗi, cho nên người ta nói hết ra cái

xấu của người đàn bà để làm mẩu mực hầu phòng ngừa những cái xấu khác phát

sinh, người ta gọi nhau :

- Ai ơi chơi lấy kẻo già

Măng mọc có lúc người ta có thì

Chơi xuân kẻo hết xuân đi

Cái già sòng sọc nó thì theo sau.

Rồi có người hốt hoảng kêu đàn con lại căn dặn :

- Hởi thằng cu lớn, hởi thằng cu bé

Cu tí, cu tị, cu tỉ, cu tì ơi

Con dại, con ăn, con ở với bà

Để mẹ đi kiếm một vài con thêm

Bố con mất đi trong bụng mẹ hãy còn thèm

Mẹ xem quẻ bói vẫn còn đàn em trong bụng này

Con ra gọi chú vào đây

Để mẹ giao cả cái cơ nghiệp này mẹ bước đi.

Nấm mộ chồng cỏ chửa ra xanh, vợ xếp khăn tang cất vào ngăn tủ, thêm một

lần nữa cất bước sang ngang :

- Giàu thì thịt cá cơm canh

Khó thì lưng rau dĩa muối cúng anh tôi đi lấy chồng

Hởi anh chồng cũ tôi ơi

Anh có linh thiêng anh trổi dậy ăn xôi nghe kèn

Thôi đã về nghiệp ấy anh đừng ghen

Để cho người khác cầm quyền thê nhi

Miệng em khóc tay em bê cái ông thần vi

Tay gạt nước mắt tay thì thắp nén nhang

Bởi vì đâu mà nên xót nỗi gan vàng.

Người ta phĩ bang, người ta chống đối mãnh liệt nạn nhục thể từ trong gia

đình ra ngoài xã hội, từ quán chè bên đường đồn rùm ben đến kẻ chợ :

- Bên sông có bụi dành dành

Dượng mà lấy cháu sao đành dượng ơi.

219

- Đi lên đi xuống bờ dừa

Lấy ai có chữa đổ thừa cho tôi.

- Thôi thôi cuốn sách ra về

Học làm chi nữa chúng chê bạn cười

Bạn cười thì mặc bạn cười

Tháng năm đi cưới tháng mười có con.

- Hởi cô mặc yếm hoa tằm

Chồng cô đi lính cô nằm với ai

Cô đẻ thằng bé con trai

Chồng về chồng hỏi con ai thế này ?

Con tôi đi kiếm về đây

Có cho nó gọi bằng thầy thì cho.

Cái nhục dục bị khinh bỉ, bị chê bai, bị sua đuổi, đó là tàng tích của một xã

hội phong kiến, thực dân thời bấy giờ làm cho lớp tuổi trẻ bị băng hoại tinh thần,

để có cớ mà nô lệ người dân thuộc địa. Quan thầy cai trị thì bày ra đủ thứ trò chơi

lôi cuốn thanh niên thiếu nữ vào đường ăn chơi xả láng, đề cao nhục dục, triệt tiêu

tinh thần tranh đấu dành lại quê hương tự do cho dân tộc. Kẻ cầm quyền chủ

trương làm đảo lộn xã hội, khuyến khích các hành vi tồi tệ, như là :

- Con đĩ lại hóa ra bà

Trẻ con đắc thế bà già sợ kinh.

Bao nhiêu bằng chứng hiếu dâm đó, bởi trai như gái, họ đều muốn vượt ra

ngoài vòng lễ giáo, sống thực theo bản năng, lại không đúng theo phong tục tập

quán của người Việt Nam.

Theo lý thuyết của nhà bác học Freud thì cho rằng tính hiếu dâm là tâm lý

của con người, nếu phát triễn nó thì con người được sung sướng, yên ổn, bằng đè

ép thì nó sẽ gây nên những chứng bệnh thần kinh hãi hùng, những mộng mị quái

đản, rốt cuộc sẽ đưa con người vào cõi sống vô ý thức, không trật tự, có thể làm

cho con người trở thành hung hăng như con vật là khác.

Trong khi đạo lý của dân tộc Việt Nam hấp thụ cùng một lúc ba dòng tư

tưởng Thích, Lão, Khổng. Nếu có một số người xu hướng theo lý thuyết của Freud

thì lỗi do ở hoàn cảnh tác tạo thành, quyến rũ họ chạy theo thú vui nhục thể, chừng

đó, như một chiếc xe chở nặng đổ dốc, những người cố níu chiếc xe cũng bị lôi

cuốn theo.

220

Người Việt Nam từ ngàn xưa, vẫn luôn luôn đứng đầu là một dân tộc nhiệt

thành tín ngưỡng tôn giáo, lấy luân lý làm gốc tu thân và cũng để răn đời, để bảo

vệ một nếp sống lành mạnh thuần túy đông phương. Nếu luân lý bị cưỡng bách

đem ra áp dụng thì họ có luật pháp trừng trị thẳng tay. Những kẻ chủ trương tính

hiếu dâm. Điển hình trong các tác phẩm văn chương, hoặc trong muôn ngàn câu

hát truyền khẩu của dân gian cũng có thể vì họ thiếu nền giáo dục đạo đức. Hơn

nữa hoàn cảnh đất nước ta thời bấy giờ bị ngoại bang cai trị, kẻ cầm quyền luôn

luôn có một chính sách ngu dân, họ muốn biến dân tộc ta phải làm nô lệ suốt đời

cho họ, cho nên họ phải tạo một cuộc sống cuồng loạn, mê hoặc tinh thần, bày các

cuộc vui chơi để thu hút thanh thiếu niên, biến lớp tuổi trẻ này thành những con

bông vụ quay tít để dễ bề sai khiến, lâu dần quên hết tinh thần tranh đấu đòi quyền

tự do, đòi độc lập dân tộc.

6.- Khiêu khích.

- Sống bên doi bỏ vòi bên vịnh

Hai đưa mình trời định đã lâu.

Người ở bên xóm này thương nhớ người ở bên xóm kia, trao đổi qua những

câu hát hò tình tứ, ngân nga mãi không bao giờ dứt.

Niềm vui lúc nào cũng lâng lâng, lúc nào cũng rạo rực trong lòng các chàng

thanh niên, các cô gái làng như những con chim chiều nhẹ cánh trên nền trời biên

biếc. Đó là những đường tơ gợi màu lưu luyến và cũng là mạch sống rạt rào đang

tràn ngập dãy đồng xanh, có dịp may trao đổi tâm tình, cho nên người ta rất lấy

làm thích thú mà chọn sự khiêu khích qua lời ca tiếng hát.

- Rượu ngon bất luận be sành

Áo rách khéo vá hơn lành vụng may.

- Đôi ta cùng bạn chăn trâu

Cùng mặc áo vá nhuộm nâu một hàng

Bao giờ cho gạo bén sàng

Cho trăng bén gió cho nàng bén anh.

Ở đây không phải là “thanh nghiêm kín cổng cao tường”, mà ở đây là đồng

ruộng, là ao chuôm, là ruộng lúa, là mặt đê, là đêm trăng, là mạch nước, nói tóm lại

là những gì thiên nhiên đã ban cho. Ở đây sự làm việc đã tạo cơ hội cho trai gái

221

gặp nhau và trò chuyện với nhau, tâm tình với nhau, câu hò tiếng hát là phương

tiện duy nhứt không làm cho hai đàng bở ngở mỗi khi đụng mặt nhau :

- Hôm qua tát nước đầu đình

Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen

Em được cho chúng anh xin

Hay là em để làm tin trong nhà

Áo anh sức chỉ đường tà

Vợ anh chưa có mẹ già chưa khâu

Áo anh sức chỉ đã lâu

Ước gì cô ấy lại khâu cho cùng

Khâu rồi anh sẽ trả công

Ít nữa có chồng anh sẽ giúp cho

Giúp cho một thúng xôi vò

Một con lợn béo một vò rượu tăm

Giúp cho đôi chiếu em nằm

Đôi chăn em đắp đôi trằm em đeo

Giúp cho quan tám tiền cheo

Quan năm tiền cưới lại đèo buồng cau.

Cái vô tình mà người con gái ngở chàng trai quên áo thật ra đây là sự cố ý và

khéo léo sắp đặt những tặng vật để hỏi cưới cô nàng. Tuyệt hay là ở chỗ sự giúp đở

của chàng trai rất trực ngôn mà không có tình ý suồng sả, vừa thanh lại vừa đẹp :

- Đôi ta là nợ là tình

Là duyên là kiếp đôi mình kết giao

Em như hoa mận hoa đào

Cái gì là ngải tương giao hởi chàng.

Bướm chẳng hiểu tình hoa mà đòi nay cận mai kề :

- Cô kia mà lấy anh này

Thì không đi cấy đi cày nữa đâu

Ngồi trong cửa sổ têm trầu

Có hai thằng nhỏ đứng hầu hai bên.

Có những câu hát thế này lúc nào cũng theo trói buộc tình hoa bướm, hỏi sao

lòng không sôi nổi, dạ chẳng nhớ nhung :

222

- Ai về ai ở mặc ai

Thiếp như sầu đượm thắp hoài năm canh.

Lời trần tình mộc mạc tưởng không còn gì bằng nỗi sầu đượm năm canh, nó

tha thiết và ý nhị vô cùng :

- Anh về để áo lại đây

Để khuya em đắp gió tây lạnh lùng.

- Hởi anh đi đường cái quan

Dừng chân đứng lại em than vài lời.

Nàng biết rằng mình đã quyến luyến một chuyện tơ tình mà chàng trai làng

đã khéo gieo vào tâm hồn tuổi mới lớn của ngươi trinh nữ, nàng như con thuyền

lênh đênh trên sóng nước gặp phải tay sành điệu bẻ lái vào bờ :

- Cô kia mặc áo cổ xây

Lại đây tôi hỏi cô hay một lời

Người ta sống ở trên đời

Không chồng có biết đứng ngồi với ai.

Cô nàng đỏng đảnh trả lời :

- Gái có chồng như gông đeo cổ

- Trai có vợ như nhợ buộc chân.

Những lời dịu ngọt ấy, êm như tiếng đàn, lảnh lót như tiếng sáo cứ vang dội

vào lòng cô gái mãi, làm sao mà cô có thể chờ đợi xa xôi chi nữa, rồi anh chàng

tiếp tục tấn công bằng cách khen nàng đẹp :

- Cổ tay em trắng như ngà

Con mắt em liếc như là dao câu

Miệng cười như thể hoa ngâu

Cái khăn đội đầu như thể hoa sen.

Không còn gì khéo léo bằng và tuyệt tác bằng cách so sánh cổ tay trắng như

ngà, mắt liếc như dao câu, miệng cười như hoa ngâu, khăn đội đầu như hoa sen.

Chữ “như là” hay “như thế” để so sánh cái này với cái kia, người con trai có ý

muốn nói cái vẻ đẹp hiền hậu vừa mỹ miều của cô gái thích hợp với tất cả mọi

hoàn cảnh:

223

- Trúc xinh trúc mọc bờ ao

Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh

Trúc xinh trúc mọc đầu đình

Em xinh em đứng một mình cũng xinh.

Đem trúc ra mà so sánh nét đẹp của người con gái thì cái đẹp ấy thanh tú

thật, cái đẹp được hòa hợp với thiên nhiên. Trúc xinh lắm, lòng trúc cũng không

rổng, ý nói rằng cô gái làng có hương sắc lộng lẩy kia quyến rũ đối tính bằng một

nét đẹp dịu dàng, không má phấn, chẳng môi son. Trúc ví như người anh hùng,

tượng trưng sự ngay thẳng, quyết đoán, can đảm, một bực trượng phu quân tử, còn

đối với hạng nữ lưu so sánh nét đẹp ví như trúc để biểu lộ sự thanh cao, tiết sạch.

- Cô kia bới tóc đuôi gà

Nắm đuôi cô lại hỏi nhà cô đâu?

Nhà em ở dưới đám dâu

Ở bên đám dậu đầu cầu ngó qua

Ngó qua dám bắp trổ cờ

Đám dưa trổ nụ đám cà trổ bông.

- Cô kia má phấn môi son

Nắng dầu mưa dãi càng dòn càng ưa.

- Tóc em dài em cài bông hoa lý

Miệng em cười có ý anh thương.

Những câu khen ngợi úp úp mở mở khiến cô gái càng thêm bâng khuâng

trước lời ve vản của chàng trai :

- Cổ tay em trắng lại tròn

Đầu tóc em don don

Môi son má phấn

Cổ tay em hân hấn

Tợ như bông cúc nở xây

Vái trời dứt gió còn mây

Ngởi xây xây lại hội này cho vui.

Đàn ông thì họ rào trước đón sau khác nào như thể bướm ong ngăn hoa chận

liễu, cô gái chưa chồng đang lúc tuổi đời lên hương bao giờ cũng ước mơ một mối

tình đầu trong trắng, thơ ngây và chơn thật. Bất chợt nghe những lời trêu ghẹo của

chàng trai buộc nàng phải cất lên tiếng nói :

224

- Thuyền dời bến, nào bến có dời

Khăn khăn quân tử một lời nhất ngôn.

- Nói lời phải giữ lấy lời

Đừng như con bướm đậu rồi lai bay.

Phân trần sự thật :

- Núi Ngự bình trước tròn sau méo

Sông An cựu nắng đục mưa trong

Em đây vốn thật chưa chồng

Núi cao sông rộng biết gởi lòng cùng ai.

Một đóa hoa đang thời khoe sắc, đàn bướm ong đão lượn hàng ngày, cô gái

phải lo ngại và phân vân khi muốn kén chọn một tấm chồng lành :

- Em như cây quế giữa rừng

Thơm cho ai biết, ngát lừng ai hay.

- Thân em như hạt mưa sa

Hạt vào vườn cấm hạt ra ngoài đồng.

Hạt vào vườn cấm là có ý nói còn ở trong vòng gia nghiêm của cha mẹ, hạt

ra ngoài đồng là ngầm hiểu sự chọn lựa khách tài duyên nàng cần bình tỉnh lúc

gieo phao cầu. Đôi khi nàng phải lãnh đạm với bốn chữ vàng “đắn đo chọn bạn” :

- Con chim trên cành cắn cây ngậm lá

Con cá dưới biển ẩn sĩ ngậm sao

Gặp nhau không hỏi không chào

Phận em là gái biết hầu mấy nơi.

Nàng muốn nói rằng sự chọn lựa khách tài duyên nàng không chê ai, nàng

chỉ sợ lắm bọn con trai chỉ biết có tài ong bướm hoa nguyệt :

- Đi qua nhà nhỏ

Thấy đôi liển đỏ

Có bốn chữ vàng

Thạnh suy anh chưa biết chớ thấy nàng anh vội thương.

225

Vừa buồn cho riêng mình tuổi càng lúc càng già mà chưa tìm được nơi trao

thân gởi phận, vừa nghĩ thương cho các chàng trai chỉ giỏi tài tán tỉnh mà không

dám cậy mai mối đi thẳng tới song đường :

- Đầu làng có cây chuối

Cuối làng có cây đa

Ngả ba có cây đại hồng

Con gái chưa chồng trong lòng hớn hở

Con trai chưa vợ ruột tợ trái chanh

Ngó lên mây trắng trời xanh

Thương ai cũng vậy thương anh cho rồi.

Khi đã chọn mặt rồi, trong lòng vẫn còn e dè :

- Vóc bồ liễu e dè gió bụi

Đóa anh đào sợ hãi nắng sương

Em biết đâu là khách đài chương

Ngởi nhân giữ được mực thường vậy chăng.

Chàng có hiểu được cái “mực thường” mà nàng mới hỏi đó là gì không?

Hàm ý cô nàng dọ dẫm xem ngởi nhân có chắc giữ bền mãi một lời thủy chung thệ

ước hay không. Hai tiếng mực thường xem ra giản dị lắm, nhưng mà không dễ đâu,

đắn đo suy nghĩ chàng ta vội đáp :

- Đêm khuya trăng tỏ gió thanh

Tứ bề vắng lặng cùng anh dựa kề

Cùng nhau cất một tiếng thề

Sơn cùng thủy tận chớ hề sa tâm

Nguyện cùng nhau hai chữ sắc cầm.

Nàng làm thinh, chàng lấn bước tới :

- Thân anh như con én

Léo lén trên cành

Muốn gần trái hạnh chẳng đành bay xa.

Lời lẽ có vẻ khiêu khích, một cuộc thách đố sắp xảy ra :

- Lại đây tôi biểu

Chút xiểu bớ nàng

226

Tôi biểu điều hơn lẽ thiệt

Chớ tôi không biểu nàng từ biệt ngởi nhân

Ngởi nhân mỏng dánh tợ như cánh con chuồn chuồn

Khi vui nó đậu khi buồn nó bay.

Ngởi nhân là cái gì và tại sao gọi nó lá mỏng dánh, cô gái không biết chàng

trai định nói chi, nhưng nàng chẳng cần tìm hiểu xa xôi, nhanh chóng đáp lời,

giọng chua cay, cố ý cho người khách lạ biết rằng vườn đào đã có chủ giữ canh,

hãy khôn tránh trước thì hơn, đừng có léo hánh bước tới mà hụt chân thêm hỗ thẹn:

- Vườn có chủ giữ gìn cây cỏ chạ

Hoa có rào ngăn đón bướm ong vô

Hởi ai chớ khá ơ hờ

Đừng có quen đường cũ bước trờ gảy chân.

Chàng trai nào kém chi ai bèn khích bác lại :

- Vườn có chủ nhưng vườn hay vắng chủ

Hoa có rào ong bướm muốn vô chơi

Bướm hoa cái kiếp muôn đời

Sợ gì đường cũ mà không dám bước trờ đến giữ ai.

Cô gái hết đường thối thoát, những lời khôn khéo của nàng dù giỏi đến đâu

cũng đều bị bọn con trai áp đảo, thôi thì nàng đành liều một bước chót liền thốt ra

một câu khôi hài :

- Đàn ông năm bảy đàn ông

Đem bỏ vào lồng cho kiến nó tha.

Bọn con trai không bao giờ chấp những lời lẽ bởn cợt có vẻ khiêu khích của

nàng, đó là trò vui thú vị nhứt, bọn chúng bảo cho cô gái biết rằng, một người đàn

ông đã chắc gì đem bỏ được vào lồng mà hòng bắt đến một lúc năm bảy đàn ông :

- Nói chi năm bảy đàn ông

Muốn đem tôi bỏ vào lồng thì đem.

Cô gái thẹn thùa đỏ mặt làm thinh, bọn con trai khi đã chinh phục được tình

cảm rồi, họ còn muốn đem vàng ra thử lửa một lần nữa :

227

- Hột thủy tinh đây nhìn sáng rỏ

Để dành chờ làm nhẫn đeo tay

Dù ai năn nỉ hỏi nài

Anh đợi người biết đạo, của này anh sẽ trao.

Cô gái trả đủa lại :

- Buổi chợ đông, con cá hồng anh chê lạt

Tan chợ rồi, con tép bạc anh khen ngon.

-

Chàng trai chửa thẹn bằng một câu đanh thép :

- Anh quyết lên non tìm con chim lạ

Chớ chốn thị thành chim chạ thiếu chi.

Thấy cô gái phân vân trước câu hát ví của mình, người con trai lấy làm

thương hại, muốn làm cho nàng vui hơn là buồn, vì nếu nàng buồn thì chàng trai

cũng chẳng được vui. Bây giờ họ chuyễn sang giọng điệu nhã nhặn :

- Cây đa cũ, con én rũ, cây đa tàn

Bao nhiêu lá rụng thương nàng bấy nhiêu.

Lời nói lúc thì dịu dàng như đẩy đưa, lúc thì dí dỏm như mời gọi :

- Nghĩ xa rồi lại nghĩ gần

Làm thân con nhện mấy lần vương tơ

Về đâu trong đục mà chờ

Hoa thơm mất tuyết , nương nhờ vào đâu

Số giàu, lấy khó cũng giàu

Số nghèo chín đụn mười trâu cũng nghèo

Phải duyên phải kiếp thì theo

Giàu ăn khó chịu, lo gì mà lo.

- Anh đừng ham nơi nhà sàn, ngõ ngói

Trông thì vòi vọi, vỏ có ruột không

Nghèo như em đây biết ơn nghĩa vợ chồng

Đổ mồ hôi em quạt, ngọn gió lồng em che.

Thỉnh thoảng cũng gặp sự đối kháng mãnh liệt, khiêu khích tột cùng :

228

- Anh về xẻ ván cho dầy

Bắc cầu sông cái cho thầy mẹ sang

Thầy mẹ sang em cũng theo sang

Đò dọc quan cấm đò ngang không chèo.

Hoặc chua chát trong lời ướm :

- Bao giờ cho chuối có cành

Cho sung có nụ cho hành có hoa

Bao giờ chạch đẻ ngọn đa

Sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình

Bao giờ cây cải làm đình

Gổ lim thái ghém thì mình lấy ta.

Hoặc là :

- Anh về bán đất cây đa

Bán cặp trâu già mới cưới đặng em.

Chàng trai liền đáp :

- Mình rằng mình chỉ lấy ta

Để ta bán cửa bán nhà ta theo

Còn một cái cối đâm bèo

Để ta bán nốt, ta theo mình về.

Nếu cần bán hết mọi thứ trên thế gian này chàng trai cũng bán để vừa lòng

cô gái :

- Một rằng mình quyết lấy ta

Ta về bán cửa bán nhà mà đi

Ta về bán núi Ba Vì

Bán chùa Hương Tích, Phật đi làu làu

Ta về bán hết ngựa trâu

Bán hột thầu dầu, bán trứng gà ung

Bán ba mươi sáu Thổ công

Bán ông Hành Khiển, vợ chồng Táo Quân

Bán từ giờ Ngọ giờ Dần

Giờ Tí giờ Sửu giờ Thân giờ Mùi

Ta về bán cả que cời

229

Bán tro đun bếp bán trăm khêu đèn

Ta về bán trống bán kèn

Có gì bán hết, lấy tiền cưới em.

Im lặng nhẫn nại đợi chờ, chàng trai bổng dưng cụt hứng, nghĩ mình đã bán

đủ mọi thứ trên đời này để được cưới nàng mà sao nàng vẫn làm thinh, nàng chỉ

nhoẻn miệng, lát sau anh chàng cất tiếng, lời nói mát mẻ, chơn thành :

- Một đàn cò trắng bay quanh

Cho loan nhớ phượng, cho mình nhớ ta

Mình nhớ ta như cà nhớ muối

Ta nhớ mình như cuội nhớ trăng

Mình về mình nhớ ta chăng

Ta về ta nhớ hàm răng mình cười.

Hoặc gợi ra cái vẻ đẹp thanh xuân mà cô gái hờ hửng bỏ trôi qua :

- Hởi cô thắt giải lưng xanh

Ngày ngày tháng tháng bên mành trông ai

Trước đường xe ngựa bời bời

Bụi hồng mờ mịt ai người mắt xanh ?

Nếu cô gái không có một cảm nghĩ gì về tình ái, cô gái khẳng định :

- Rừng hoang sóc nhảy tưng bừng

Hoa chưa nở nhụy bướm đừng lao xao.

Trong nếp sống bồng bột và ước mơ của tuổi trẻ, ca dao tình cảm còn nói lên

được rất nhiều cái hay, cái lạ qua những cuộc hẹn hò đối đáp thường xuyên trên

dãy đồng xanh bát ngát. Có như thế mới dẫn chứng cho chúng ta hiểu thêm rằng tư

tưởng của dân gian rất là sắc bén, nhận xét khá sâu xa, từ lời thách đố trên ngôn từ

đến việc làm lúc nào cũng có tiếng kêu hợp quần, khuyến khích, lời lẽ tuy có lố

lăng, nhưng ý tứ không thấy vẩn đục, ví dụ như bài cây quạt này :

- Cây quạt mười tám cái nang

Ở giữa phết giấy hai nang hai đầu

Quạt này anh để che đầu

Đêm đêm đi ngủ chung nhau quạt này

Ước gì chung mẹ chung thầy

Để em giữ cái quạt này làm thân

230

Rồi ta chung gối chung chăn

Chung quần chung áo chung khăn đội đầu

Nằm thời chung cái giường tàu

Dậy thời chung cái hộp trầu ống vôi

Cơm ăn chung cả một nồi

Gội đầu chung cả dầu hồi nước hoa

Chải đầu chung cái lược ngà

Soi gương chung cả bông hoa giắt đầu.

Trong cảnh sống thiên nhiên, những câu nói diễn đạt tình ý bằng những cảnh

vật rất thường thấy, rất thân quen như cành tre, ngọn trúc, con chim, chiếc thuyền,

dòng nước, bờ đê, đám mây, con cò… toàn là những cảnh vật thân yêu chung

quanh đời sống người dân quê. Vì vậy những lời khiêu khích có lời lẽ trữ tình hoàn

toàn không xen lẫn một chút xíu màu sắc ngoại lai nào, khi thì ví đám mây :

- Trên trời có đám mây xanh

Chính giữa mây trắng chung quanh mây vàng

Ước gì anh lấy được nàng

Để anh mua gạch bát tràng về xây

Xây dọc anh lại xây ngang

Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân.

Khi thì ví con chim :

- Nhạn về biển bắc nhạn ơi

Bao thuở nhạn hồi kẻo én đợi trông.

Khi thì ví con cò :

- Con cò bay lả bay la

Bay qua ruộng lúa bay về đồng đăng

Đồng đăng có phố kỳ lừa

Có nàng tô thị có chùa tam thanh

Ai lên xứ lạng cùng anh

Bỏ công bác mẹ sinh thành ra em

Tay cầm bầu rượu nắm nem

Mảng vui quên hết lời em dặn dò.

Khi thì ví bông sen :

231

- Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh bông trắng lại chen nhụy vàng

Nhụy vàng bông trắng lá xanh

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Khi thì ví cành tre, cành bàng, cành hồng, hay nhứt là lối điệp ngữ :

- Gió đánh cành tre, gió đập cành tre

Chiếc thuyền anh vẫn te te đợi nàng

Gió đánh cành bàng, gió đập cành bàng

Dừng chèo anh hát cô nàng hãy nghe

Gió đánh đò đưa, gió đập đò đưa

Sao cô mình lơ lửng mãi chưa lấy chồng

Gió đánh cành hồng, gió đập cành hồng

Hởi cô mình đã muốn lấy chồng hay chưa.

Trong nếp sống thô sơ, mộc mạc, diễn tả lối chọc ghẹo của chàng với nàng

thôn nữ thật là bình dị, dân giả, cũng có lúc phân tách rành rẻ như một nhà tâm lý

học :

- Quế càng già càng tốt

Mía càng đốt càng ngon

Anh thương em mong đặng nghĩa vuông tròn

Mấy sông cũng lội, mấy hòn cũng leo.

Hỏi thăm lão nguyệt :

- Ai về Bà điểm Hốc Môn

Hỏi thăm người ấy có còn hay không

Để tôi kiếm sợi chỉ hồng

Nhờ ông Tơ bà Nguyệt kết vợ chồng đôi ta.

- Thẩn thơ dưới gốc mai già

Hỏi thăm ông nguyệt có nhà hay không.

Hỏi lão nguyệt trước rồi mới dám thề thốt với người thương :

- Bao giờ cạn lạch đồng nai

Nát chùa thiên mụ mới phai lời nguyền.

232

Lời nguyền đây là lời thề chung thủy, để vẹn lời thề chung thủy họ mong

mỏi ông nguyệt xe tơ cho họ kết nghĩa vợ chồng :

- Trời vầng vũ mây giăng tứ phía

Đất biển đông sóng dợn tư mùa

Làm sao cho nên nghĩa phu thê

Đó chồng đây vợ đi về có đôi.

Tình yêu cho cặp trai gái bắt đầu xây mộng :

- Đầu hè gió mát trăng thanh

Em ngồi chẻ lạt cho anh chắp thừng

Lạt chẳng mỏng sao thừng được tốt

Duyên đôi ta đã trót cùng nhau

Trăm năm thề những bạc đầu

Chớ tham phú quí đi cầu trăng hoa.

Đọc hết những câu ca dao trữ tình trên kia, ta có thể hình dung được một lối

sống chất phác bằng tình cảm của họ, một công việc làm mẫn cán và một tình yêu

dịu dàng lúc nào cũng cháy âm ỉ trong lòng họ. Ta phải khen những tác giả vô

danh làm ra những câu hát phú, tỷ, hứng này đều có đủ mặt trong từng lớp quần

chúng dân gian. Vật cảnh và ngởi nhân bên ngoài là trọng tâm kích thích sự sáng

tác bằng ca dao truyền khẩu thông dụng đó, như bài hẹn cưới dưới đây :

- Mình rằng mình quyết lấy ta

Ðể ta hẹn cưới hăm ba tháng này

Hăm ba nay đã đến ngày

Ta hẹn mình rày cho đến tháng giêng

Tháng giêng năm mới chưa nên

Ta hẹn mình liền cho đến tháng hai

Tháng hai có đỗ có khoai

Ta lại vật nài cho đến tháng tư

Tháng tư ngày chẳn tháng dư

Ta lại chần chừ cho đến tháng năm

Tháng năm là tháng trâu đầm

Ta hẹn mình rằng tháng sáu mình lên

Tháng sáu lo chửa kịp tiền

Bước sang tháng bảy lại liền mưa ngâu

Tháng bảy là tháng mưa ngâu

Bước sang tháng tám lại đầu trăng thu

233

Tháng tám là tháng trăng thu

Bước sang tháng chín mù mù mưa rươi

Tháng chín là tháng mưa rươi

Bước sang tháng mười đã đãi mưa đông

Quanh đi quẩn lại em đã có chồng

Như chim trong lồng, như cá cắn câu

Họ không hỗ thẹn với những câu hát mà họ đã đặt ra, họ rất hảnh diện vì

sống giữa thiên nhiên, họ khéo léo sắp đặt từ ngữ cảnh đến vật cảnh trộn hòa vào

màu sắc thiên nhiên, làm giàu cho tư tưởng phóng khoáng, nảy nở ý chí kiêu hảnh

và tự do sinh hoạt như con chim muốn đáp xuống nơi nào cũng được. Nhờ màu sắc

thiên nhiên phong phú đó đã phối hợp vào lòng họ làm tăng trưởng sự phát sinh

những tình ý tận cái bề sâu kín nhứt trong tâm hồn.

7.- Đạo vợ chồng.

Trong đời người sự tạo lập gia đình là điều rất hệ trọng, cha mẹ là người

đứng ra gánh trọn một phần lớn trong việc hôn nhơn của con cái, tổ chức nghi lễ,

mời thân bằng quyến thuộc nội ngoại hai bên, bạn bè hàng xóm đến dự tiệc rượu.

Cha mẹ rất chu đáo việc chọn vợ gả chồng cho con cái. Trước nhứt họ xem

coi có môn đăng hộ đối không. Vậy môn đăng hộ đối là gì ? Là tương xứng về nhà

cửa và tài sản, bên trai nhà ba gian mái ngói đỏ au, bên gái cũng phải nhà ba gian

mái ngói đỏ au, bên này đôi trâu ba ngựa, bên đó cũng phải có ngựa có trâu. Sau đó

là cội rể gốc gác bên đàng gái có tai tiếng xấu gì không, họ nhớ câu

“Mua heo chọn nái, mua gái lựa giòng”. Tục lệ này nó phát xuất từ trong chế độ

phong kiến và có thể còn kéo dài ra cho đến ngày nay.

- Con người có tổ có tông

Như cây có cội như sông có nguồn.

- Lấy vợ chọn tông.

- Lấy chồng chọn giống.

- Mua cá thì phải xem mang

Người khôn xem lấy hai hàng tóc mai.

234

Xét lý lịch xong, cả hai bên đàng trai và đàng gái bằng lòng thuận ưng cho

hai trẻ nên duyên cấm sắt, hai bên tổ chức nghi lễ đàng hoàng, cậy mối mai làm

ông tơ bà nguyệt, bên đàng trai tổ chức buổi lễ coi mắt vợ tương lai cho hai trẻ biết

mặt nhau :

- Có chồng chưa biết mặt chồng

Đêm hôm cứ nghĩ là ông láng giềng.

Nếu hai bên đồng ý sẽ hẹn ngày tổ chức lễ hỏi, đám này bên đàng trai cống

hiến lễ vật ngũ quả và trà rượu kèm theo phong bì có một số tiền :

- Ào ào gió thổ về đông

Có cheo có cưới vợ chồng mới nên.

- Một lời đã hứa với nhau

Anh cậy mai đến nói em nào sai ngôn.

Nếu hai trẻ coi mắt nhau mà thấy không thích hạp nhau thì bà mai phải có

nhiệm vụ cáo lỗi :

- Vợ chồng là đạo tào khang

Trách bà nguyệt lão vấn vương không thành.

Trường hợp này mong sao ít xảy ra, bởi vì :

- Việc lương duyên ngàn vàng khó đổi

Đạo vợ chồng tính vội không nên.

- Ngày nào nên ngải vợ chồng

Đôi ta như cá hóa rồng lên mây.

Sau lễ hỏi là chọn ngày cưới, lúc bấy giờ mới nên đạo vợ chồng, cả hai cùng

có nghĩa vụ tạo lập một gia đình mới. xan xẻ ngọt bùi, ấm lạnh, buồn vui có nhau

và thề nguyền sống đến bách niên giai lão :

- Vợ chồng đồng tịch đồng sàng

Đồng sinh đồng tử cưu mang đồng lần.

- Vợ chồng hàng xáo chúng ta

Bách niên giai lão được và trống canh.

235

- Vợ chồng là nghĩa phu thê

Tay ấp má kề sanh tử có nhau.

- Vợ chồng là nghĩa ở đời

Ai ơi chớ nghĩ những lời thiệt hơn.

- Vợ chồng may rủi hòa duyên

Đẹp đôi hòa thuận là tiên trên đời.

- Vợ chồng nghĩa nặng tình sâu

Thương cho đến thuở bạc đầu vẫn thương.

a.- Lệ mua dâu gởi rể.

Mua dâu là bên đàng trai bỏ tiền ra cưới một nàng dâu lớn tuổi (hàng chục

tuổi) cho cậu ấm nhà mình, lệ này gọi là tảo hôn.

Gởi rể là bên đàng gái giàu có bỏ tiền ra cưới một chàng rể khỏe mạnh về

cho cô công chúa và ở luôn bên nhà vợ, lệ này gọi là ở rể .

Hủ tục tảo hôn của người xưa thì nay không còn. Còn việc chàng rể về sống

hẳn bên nhà vợ thì điều đó lợi cả hai đàng. Người ta đã lợi dụng tình thế này để

bốc lột sức lao động của con người. Mẹ chồng muốn có con dâu đảm đang mọi

công việc bên nhà chồng để quán xuyến từ trong ra ngoài. Mẹ vợ muốn có một

thằng rể khỏe mạnh để chăm lo việc đồng áng.

Lệ gởi rể chỉ có một lễ hỏi đơn sơ để ra mắt bà con quyến thuộc và láng

giềng gần gủi, chàng trai phải qua ở hẳn bên nhà vợ tương lai để làm đủ mọi việc

nặng nhọc.

Gởi rể cũng có nhiều cách :

Hoặc là nghèo, cha mẹ chết hết, chưa có tiền cưới vợ, giỏi giắng, siêng năng,

lễ phép, dáng người chắc nịt dễ coi, được bên vợ chấp nhận là rể tương lai, hiện tại

phải phụng sự bên nhà vợ một thời gian vài ba năm rồi cho cưới. (không được

phép gần gủi người vợ sắp cưới).

Hoặc gia đình nghèo, anh chị em đông, con trai có thương ai thì cho nó về

bên vợ ở rể, đây mới đúng là gởi rể.

236

Hoặc bên gia đình nhà gái giàu có, không có con trai.

Hoặc gia đình nhà gái chỉ có duy nhứt một đứa con gái.

Hoặc hai trẻ đã lở thương nhau :

- Em về hỏi mẹ cùng thầy

Có cho làm rể bên này được không ?

Thời gian ở rể cũng chưa chắc cô gái đó là vợ của mình sau này, có khi bà

mẹ vợ được một chỗ nào đó giới thiệu một chàng trai khác, con nhà giàu học giỏi

dễ thương, thì lúc đó anh chàng ở rể mới sực tỉnh :

- Tiếc công đan giỏ bỏ cà

Giỏ thưa cà lọt công đà uổng công

Cầm vàng mà lội qua sông

Vàng rơi không tiếc tiếc công cầm vàng.

- Phú quý đa nhơn hội,

Bần cùng thân thích ly.

Bởi anh nghèo nên chịu chữ ngu si,

Phải chi anh có của hiếm gì nơi thương.

- Thà rằng chịu đói no rau cháo

Lấy chồng nghèo giã gạo nấu cơm

Chẳng hơn thịt cá đầy mâm

Mà đem thân thế ra thân thế này…

Lúc bấy giờ chàng rể thiếu may mắn có thể được trả cho vài chục giạ lúa, sự

lo ngại ấy qua lời than thở :

- Tay anh đốn ráng thả đìa

Một may con cá cựu biết dìa tay ai !

Trường hợp này chắc có xảy ra thường và biết đâu chừng họ đã từng mắt

thấy tai nghe những mẩu chuyện đổi chác tác tệ đó. Mang thân phận ở rể mà lòng

thì luôn phập phồng lo lắng :

- Bấy lâu lên ngọn sông tàn

Muốn tìm cá nước phải lần trời mưa

Tiếc công anh đấp đập coi bờ

Để ai quẩy đó mang lờ đến nôm.

237

Rồi phân vân tự trách :

- Chẳng dậm thời thuyền chẳng đi

Dậm ra ván nát thuyền thì long đanh

Anh tiếc công anh lên thác xuống gành

Lên thác đã vậy xuống gành làm sao

Anh tiếc công anh đứng mũi chịu sào.

Và không tiếc lời mai mĩa :

- Công anh làm rể có tài

Một mình ăn hết mười hai vại cà

Giếng đâu thì dắt anh ra

Kẻo mà anh chết theo cà nhà em.

- Trời mưa cho ướt lá khoai

Thân anh làm rể đã hai năm ròng

Nhà em lắm ruộng đầy đồng

Bắt anh tát nước cực lòng anh thay

Tháng chín mưa bụi gió mai

Cất lấy gàu nước chân tay rụng rời.

Tủi thân ở rể đâu dám đèo bồng, mỗi ngày nhìn cô vợ tương lai như một bà

chủ của mình, nói chuyện còn không dám nữa là nắm tay, cho nên lời than thở

càng bóng gió, uất ức :

- Đạo cang thường không phải như cá tôm

Đương mua mớ nọ lại chờm mớ kia.

Ý chàng rể muốn trách móc cha mẹ vợ sao coi đạo vợ chồng như hàng cá

tôm ngoài chợ, nghĩ đi nghĩ lại, chàng đã ở rể gần hai năm trời rồi mà cha mẹ vợ

cứ kéo dài thời gian ngăn cách, không chịu tác họp sớm cho hai con nhờ :

- Mưa xuân lác đác vườn đào

Công anh đấp đất ngăn rào vườn hoa

Ai làm gió táp mưa sa

Cho cây anh đổ cho hoa em tàn !

Thói thường bên nhà gái muốn kéo dài thời gian lao động của con rể, thứ

nhứt để thử sức bền của chàng rể trong công việc đồng áng, thứ nhì xem tánh tình

238

có thực sự tốt hay không, thứ ba xem nó có dám trăng hoa hổn với vợ chưa cưới

hay không và còn nhiều lý do khác, họ quên rằng già được hưởng lợi nhỏ mà hai

trẻ lại lao đao :

- Đôi ta làm bạn thong dong

Như đôi đủa ngọc nằm trong mâm vàng

Bởi chưng cha mẹ nói ngang

Để cho đủa ngọc mâm vàng cách xa.

Đó còn là lời than van, đây lại nhiễm thêm mùi đạo lý :

- Công anh đắp đất trồng chanh

Chẳng được ăn quả vịn cành cho cam

Xin đừng ra dạ bắc nam

Nhất nhất bất kiến như tam thu hề

Hương tam thu như bất kiến hề

Đường kia nỗi nọ như chia mối sầu

Chắc rằng đâu đã hơn đâu

Cầu tre đâu dễ hơn cầu thế gia

Đã yêu nhau, em ơi giá thú bất luận tài.

Lệ gởi rể vô tình làm hạ uy tín và danh dự của người đàn ông, bây giờ nói

đến lệ mua dâu lại càng làm mất phẩm giá của người phụ nữ, hai sự kiện trên đã

làm hoen ố ít nhiều trong cái ý nghĩa cao cả của đạo vợ chồng. hãy nghe lời thách

cưới của gia đình nhà gái :

- Em là con gái nhà giàu

Mẹ cha thách cưới ra màu xinh xao

Cưới em trăm tấm lụa đào

Một trăm hòn ngọc hai mươi tám ông sao trên trời

Tháp tròn dấn đủ trăm đôi

Ống thuốc bằng bạc ống vôi bằng vàng

Sắm xe tư mã đem sang

Để quan viên họ nhà nàng đưa dâu

Ba trăm nón nghệ đội đầu

Mỗi người hai cái quạt tàu thật xinh

Anh về sắm nhiễu nghi đình

May chăn cho rộng ta mình đắp chung

Cưới em chín chỉnh mật ong

Mười cót xôi trắng mười nong xôi vò

239

Cưới em tám vạn trâu bò

Bảy vạn dê lợn chin vò rượu tăm

Lá đa mặt nguyệt hôm rằm

Răng nanh thằng cuội râu cằm thiên lôi

Gan ruồi mở muỗi cho tươi

Xin chàng chin chục con dơi góa chồng

Thách thế mới thỏa trong lòng

Chàng mà theo được thiếp cùng theo chân.

Đàng gái cố ý thách như vậy để chọc quê những chàng trai con nhà bá hộ,

nhưng nếu có ga đình bá hộ muốn cưới người con gái đó về làm dâu, thì sau này cô

dâu ấy cam chịu mọi sự vất vả bên nhà chồng cho xứng đáng với số tiền họ đã bỏ

ra làm đám cưới. Tuy giọng thơ có đượm màu trào phúng, nhưng ngụ ý theo thắt

nhiều đắng cay, mai mĩa, người ta muốn lợi dụng cái tình thế đó để mà phân chia

gia tài bên nhà gái :

- Cầm chài mà vải vô nia

Cưới con bá hộ đặng chia gia tài.

Chia gia tài đâu chưa thấy, chỉ thấy người phụ nữ phải lâm vào cảnh khổ :

- Xưa kia ở cùng mẹ cha

Mẹ cha yêu dấu như hoa trên cành.

Từ ngày tôi về cùng anh

Anh đánh, anh chửi, anh tình phụ tôi...

Đã thách thì phải có sự lợi dụng, đưa đến việc lấy chồng tảo hôn, nhà bá hộ

có con trai mới sáu, bảy tuổi, cưới vợ cho nó lớn hơn chin, mười tuổi để có người

giúp việc trong nhà :

- Mẹ tôi tham thúng xôi dền

Tham con lợn béo tham tiền Cảnh hưng

Mẹ tôi tham thúng bánh chưng

Tham con lợn đẻ em lưng chịu đòn.

Đã bỏ tiền ra mua vợ cho con trai, bà mẹ chồng bắt nàng dâu phải làm việc

cực khổ như một con đầy tớ không khác, đáng thương và tội nghiệp thay !

- Mẹ tôi tham thúng xôi dền

Tham con lợn béo tham tiền Cảnh hưng

240

Tôi đã bảo mẹ rằng đừng

Mẹ hấm, mẹ hứ mẹ bưng ngay vào

Bây giờ chồng thấp vợ cao

Như đôi đủa lệch so sao cho vừa.

- Bí lên ba lá

Trách ba với má

Không ngắt ngọn làm giàu

Để bí bò ngang

Trách hường nhan

Vô duyên bạc phận

Duyên nợ ở gần không đặng xứng đôi.

Bởi có câu “Áo mặc không qua khỏi đầu” thì phận làm con đâu dám cải lời

cha mẹ. Cha mẹ có quyền định đoạt duyên con, nhưng lại không xây dựng được

hạnh phúc cho con, cho nên những lời ta than của người con gái thật là não nuột,

thống thiết, mang tiếng lấy chồng mà thằng chồng chỉ mới năm sáu tuổi thì có làm

nên cơm cháo gì :

- Tham giàu em lấy thằng bé tỉ ti

Làng trên xóm dưới thiếu gì trai tơ

Em đem thân cho thằng bé dày vò

Mùa đông tháng giá nó nằm co trong lòng

Đã mang là gái có chồng

Chín đêm trực tiết nằm không cả mười

Nói ra sợ chị em cười

Má hồng bỏ quá thiệt đời xuân xanh

Em cũng liều mình về thằng bé trẻ ranh

Đêm nằm sờ mó quấn quanh cho đở buồn

Buồn tình lại bế nó lên

Nó còn bé mọn đã nên cơm cháo gì

Nó ngủ nó ngáy tì ti

Một giấc đến sáng còn gì là xuân

Cha mẹ ơi hoa nở mấy lần !

Hãy nhìn vào cảnh vợ chồng tảo hôn đi chơi :

- Bồng bồng cõng chồng đi chơi

Đi đến chỗ lội em đánh rơi mất chồng.

241

Chị em cho mượn cái gàu sòng

Đi đến chỗ lội múc chồng tôi lên.

- Chồng em thì thấp một gang

Vắt mũi chưa sạch, ra đàng đánh nhau.

Nghĩ mình càng tủi càng đau

Trách cha trách mẹ tham giàu khổ em.

Năm bảy năm sau, người chồng bổng dưng hỏi vợ :

- Tôi đi lên cũng gặp chị

Tôi đi xuống cũng gặp chị

Thiên hạ đồn mộng đồn mị

Rằng tôi với chị là hai vợ chồng

Xưa rày chị bắc tôi đông

Hôm nay gặp chị, hỏi thật lòng chị tính sao?

Vì tham giàu mà cha mẹ phải gả con cho một thằng cu tí chưa biết gì về

quan hệ vợ chồng, cũng có hoàn cảnh người phụ nữ gặp phải ông già sáu bảy mươi

tuổi :

- Có duyên lấy được chồng già

Ăn xôi bỏ cháy, ăn gà bỏ xương.

Vậy mà họ vẫn khen mấy ông già :

- Càng già càng dẻo càng dai

Càng long chân chõng, càng lay chân giường.

Bao nhiêu lời diềm pha, xỉa xối vào cô gái :

- Áo dài chẳng nệ quần thưa

Bảy mươi có của cũng vừa mười lăm.

- Tiếc thay con gái mười ba

Liều thân mà lấy ông già sao đang.

Người đời thấy vậy bèn nhạo báng, cười chê, nào có thấu hiểu được hoàn

cảnh của cô gái :

242

- Lấy chồng từ thuở mười lăm

Chồng chê tôi nhỏ không nằm cùng tôi

Đến năm mười tám đôi mươi

Tôi nằm dưới đất chồng lôi lên giường

Một rằng thương, hai rằng thương

Có bốn chân giường gảy một còn ba

Ai về nhắn với mẹ cha

Chồng tôi nay đã giao hòa cùng tôi.

Không chịu đựng nỗi sự tủi nhục vì đạo vợ chồng quá chênh lệch về tuổi tác,

người con gái ấm ức buông ra những lời biện bạch :

- Vô duyên vô phúc mắc phải anh chồng già

Ra đường người hỏi rằng cha hay chồng

Nói ra đau đớn trong lòng

Ấy cái nợ nần truyền kiếp có phải chồng em đâu.

Cô gái khóc thầm cho cái kiếp sống không may của họ :

- Mưa sa xuống sậy mưa buồn

Đố ai có biết tôi buồn chuyện chi

Tôi buồn nhiều chuyện vân vi

Bạc lộn với chì đôi chẳng xứng đôi.

- Đêm qua chớp bể mưa nguồn

Hỏi người tri kỷ có buồn hay chăng ?

Cá buồn cá lội tung tăng

Em buồn em biết đãi đằng cùng ai ?

Nhưng đa số thì không bao giờ tán thành sự hôn nhơn miễn cưởng đó vì

chênh lệch tuổi tác, chung qui chỉ vì tiền. Cha mẹ cũng muốn cho hai trẻ đồng

trang lứa với nhau để việc xưng hô tiện lợi, không ngượng nghiệu.

Xem đấy, tục mua dâu gởi rể là một hủ tục cần phải loại bỏ, ngay cã những

ông già tiền bạc rủng rỉnh mà lấy người vợ đáng con, đáng cháu của mình thì quả

thật coi thường đạo lý, ví dụ trường hợp này xem có được không :

- Bà già tuổi bảy mươi tư

Ngồi trong cửa sổ viết thư kén chồng.

243

Ngoài việc vợ chồng do cha mẹ quyết định, cũng có thứ gái tham giàu, trai

tham sắc liền bội ước lời thề, bỏ người đã cùng thệ nguyện gắn bó với mình, trong

trường hợp này người con trai bị tình phụ thường lắm lời mai mĩa, hậm hực, thù

ghét kẻ tham giàu quên nghĩa :

- Đồng tiền vạn lịch

Thít bốn chữ vàng

Tiếc công gắn bó với nàng bấy lâu

Bây giờ nàng lấy chồng đâu

Để anh đi phúng trăm cau nghìn vàng

Trăm cau anh để cùng nàng

Nghìn vàng anh đốt giải oan lời thề

Xưa kia nói nói thề thề

Bây giờ mở khóa trao chìa cho ai ?

b.- Chồng một thì lấy.

Đàn ông có một tính xấu không thể tha thứ được mà cũng không thể diệt trừ

cái bịnh ấy được, tật xấu đó là “sang đổi vợ”. Lúc nghèo hai vợ chồng chia nhau

miếng cơm manh áo, lúc giàu thì người chồng kèo nèo muốn cái nọ xọ cái kia. Cái

mà đàn ông cho là món lạ thật thì không lạ chút nào, đó là lấy vợ bé, hể vợ hiền thì

công khai, nếu có vợ dữ thì lén lút, có khi hai bà, có khi ba bà, có ruộng cò bay

thẳng cánh, chó chạy cong đuôi thì năm bảy bà. Các bà vợ biết được tánh xấu của

người chồng, nên quả quyết rằng :

- Sông bao nhiêu nước cho vừa

Trai bao nhiêu vợ cũng chưa hả lòng.

Đàn ông có tiền, có quyền thế thì lắm chuyện, họ lấy vợ bé có nhiều lý do, lý

luận với vợ cả thế nào mà bà ấy không bắt bẻ được, nào là ăn ở với bà hai ba năm

nay mà chưa có con cái, nào là tuổi hai vợ chồng có khắc kỵ nên cần một người

đàn bà xen giữa để hóa giải, nào là việc nhà bề bộn cần có thêm một bà để chia sẻ,

nào là gia đình đã mở một cửa hàng ăn mới, phải cần người quán xuyến v.v… đàn

bà vì yếu dạ đành làm thinh nghe lời phỉnh gạt ấy, thì :

- Người khôn ăn nói nửa chừng

Để cho kẻ dại nửa mừng nửa lo.

244

- Trời còn khi nắng khi mưa

Ngày còn khi sớm khi trưa nữa người.

Tội một nỗi cô gái đã bước vào ngưỡng cửa chấp nhận làm vợ bé đâu có vui

sướng gì :

- Thân em làm lẽ chẳng hề

Có như chính thức mà lê giữa đường

Tối tối chị giữ mất buồng

Cho em mảnh chiếu nằm suông chuồng bò

Mong chồng chồng chẳng xuống cho

Đến khi chồng xuống gà ó o gáy dồn

Con gà kia sao mầy khéo gáy ồn

Làm tao mất vía kinh hồn về nỗi chồng con.

Cưới vợ bé cũng là một cớ cho người chồng bội ước :

- Canh bầu nấu với cá trê

Anh ăn cho béo bỏ bê vợ nhà

Vợ nhà tuy chẳng phải già

Nhưng có vợ nhỏ việc nhà đở cho em.

- Con cò mà mổ con trai

U ơi u lấy vợ hai cho thầy.

- Nào khi anh bủng anh beo

Tay nhấc chén thuốc tay đèo múi chanh

Bây giờ anh khỏi anh lành

Anh mê nhan sắc anh tình phụ tôi.

- Chàng ơi phụ thiếp làm chi

Thiếp là cơm nguội mỗi khi đói lòng.

Người vợ khéo dùng từ cơm nguội rất tuyệt hay, ý nói rằng khi no không ai

ăn tới cơm nguội, vì cơm nguội để qua đêm sẽ có mùi thiu. Người đàn ông lúc

sang thì đổi vợ, đến lúc hết tiền quay trở về vợ cũ, đó là lúc họ đói, dĩ nhiên lúc đói

mà có cơm nguội để ăn thì còn gì bằng :

- Có trăng tình phụ lồng đèn

Ba mươi mồng một đi tìm lấy trăng.

245

Người vợ lẻ dù có được chung chạ với chồng cũng chỉ hưởng cái phần thừa

thải của bà vợ lớn, nhưng lại gánh nặng nhiều việc trong nhà. Đây là chủ ý của bà

lớn, công việc ngày càng thêm nhiều, quanh đi quẩn lại muốn đứt hơi còn thì giờ

đâu nghĩ đến chuyện quan hệ, cho nên nếu có dịp thì quyết định không bỏ lở :

- Đang khi lửa đỏ cơm sôi

Lợn kêu con khóc lại đòi tòm tem

Bây giờ cơm chín lửa tàn

Lợn no con ngủ tòm tem thì tòm.

Vợ chồng như trường hợp này không khác gì cách đối xử thô bạo của ông

chủ đối với đầy tớ gái, bà vợ lẻ thường xuyên đón nhận những cái nguýt, cái hấy

của bà lớn, những trận chửi mắng thậm tệ của bà lớn toàn là những lời mĩa mai :

- Thiếu chi rau mà ăn rau é

Thiếu chi chồng làm bé chồng tau !

Thật cay đắng đem thân đi làm vợ lẻ còn tệ hơn một người đầy tớ, đứa đầy

tớ có việc thì làm, hết việc còn ngồi hoặc nằm nghĩ, làm lẻ ở chung nhà với bà lớn,

đi ra đi vào chẳng khác nào cái gai nhọn làm xốn con mắt bà chị cả, nếu không

chửi bóng chửi gió họ cũng dạy cho con học hát :

- Con cóc ăn trầu đỏ môi

Ai muốn lấy lẻ bố tôi thì về

Mẹ tôi chẳng đánh chẳng chê

Mài dao cho bén mổ mề xem gan.

Nghe mà kinh hồn ! Đợi đến mổ mề xem gan thì còn chi là con người nữa,

như thế mới thấy cái ghen của người vợ lớn thật là ác hiểm. Phần nhiều phụ nữ

chịu làm vợ lẻ cho người ta cũng vì kinh tế gia đình, cuộc sống thiếu thốn :

- Tối tối chị giữ mất chồng

Chị cho manh chiếu nằm suông nhà ngoài

Sáng sáng chị gọi ớ Hai

Mau mau trở dậy thái khoai đâm bèo

Vì chưng bác mẹ tôi nghèo

Cho nên tôi phải đâm bèo thái khoai.

- Thiếp than cha mẹ thiếp nghèo

Thiếp than phận thiếp như bèo trôi sông.

246

Sự lấy lẻ gián tiếp đã nâng giá trị của người đàn ông lên địa vị cao hơn, vì

nhiều người mà chỉ tranh dành có một người, dĩ nhiên người đàn ông trở nên kiêu

hảnh :

- Đêm năm canh năm vợ ngồi hầu

Vợ cả pha nước têm trầu chàng sơi

Vợ hai trải chiếu chia bài

Vợ ba coi sóc nhà ngoài nhà trong

Vợ tư trải chiếu giăng mùng

Vợ năm thức dậy trong lòng xót xa

Chè thang cháo đậu bưng ra

Chàng sơi một bát kẻo mà thiệt thân.

Như một luật định về cuộc đời của người đàn bà rất rỏ rang, và kết luận “đàn

bà chỉ là vật sở hử của đàn ông”. Nhưng cũng có chuyện khôi hài với anh chàng

bảy vợ :

- Trên trời có vẩy tê tê

Có anh bảy vợ chẳng chê vợ nào

Một vợ tát nước bờ ao

Phải trận mưa rào đứng nấp bụi tre

Một vợ thì đi buôn bè

Cơn gió, cơn song nó đè xuống sông

Một vợ thì đi buôn bông

Chẳng may cơn táp nó going lên trời

Một vợ thì đi buôn vôi

Khi vôi phải nước nó sôi ầm ầm

Một vợ thì đi buôn mâm

Không may mâm thủng lại nằm ăn chơi

Một vợ thì đi buôn nồi

Không may nồi méo một nồi hai vung

Một vợ thì đi buôn hồng

Không may hồng bẹp một đồng ba đôi

Than rằng đất hởi trời ơi

Trời cho bảy vợ như tôi làm gì !

Đàn ông nhiều vợ chỉ là cái nợ tiền kiếp phải trả chứ có sướng vui gì, tiền

bạc đem về bà cả kiểm soát hết, thiếu một đồng là bị sĩa sói nhét túi cho bà nhỏ :

247

- Mồ cha đứa lấy chồng bà

Tới tháng lảnh bạc việc nhà bỏ bê.

Và bà vợ lớn lên lớp dạy chồng :

- Có chuối anh tình phụ tôi

Có cam phụ quit có người phụ ta

Có quán tình phụ cây đa

Ba năm quán đổ cây đa hãy còn

Có mực anh tình phụ son

Có kẻ đẹp tròn anh phụ nhân duyên

Có bạc anh tình phụ tiền

Có nhân nghĩa mới anh quên em rồi.

Chế độ đa thê dung dưỡng tính lười biếng của kẻ tốt phúc làm vợ lớn và trút

vào đầu cô vở bé biết bao nhiêu là nỗi bất công. Lấy lẽ không phải là một cái tội,

gia cảnh thường là nghèo, hoặc quá tuổi mà còn chút nhan sắc, hoặc nghe lời ton

hót dịu dàng của người đàn ông, hoặc tham giàu dù biết người ta đã có vợ :

- Đôi ta là nợ là tình

Là duyên là kiếp đôi mình kết giao

Em như hoa mận hoa đào

Cái gì là nghĩa tương giao hỡi chàng.

- Tham giàu đã thấy giàu chưa

Vừa ăn vừa khóc như mưa tháng mười.

Gặp tay đàn ông lưỡi dài, đón trước rào sau, con mồi khó mong chạy thoát :

- Tiếc thay hoa nở bên rừng

Thơm cây ai biết, ngọt lừng ai hay?

- Chân mày vòng nguyệt có duyên

Tóc mai gợn sóng đẹp duyên tơ hồng.

- Trên đầu em đội khăn vuông

Trông xuống dưới ngực cau buồng còn non

Cổ tay em vừa trắng vừa tròn

Mặt mũi vuông vắn chồng con thế nào ?

248

Lẽ dĩ nhiên không ai tán đồng chế độ đa thê, phần đông phụ nữ đều chống

đối mãnh liệt, trong số đó có nhà nữ thi sĩ Hồ xuân Hương (1772-1822) sống vào

cuối thế kỷ 18, cái thời mà chế độ phụ quyền phát triễn tràn lan cả nước, đã coi

người phụ nữ như một thứ nô lệ tình dục, một cái máy đẻ lắm con càng tốt, cho

nên nhà nữ thi sĩ ấy bắn tiếng bằng một lời chua chát :

Nhắn nhũ ai về thương lấy với

Thịt da đâu cũng thế mà thôi.

Một lời van xin thật não nề, thốt ra tận đáy lòng uất ức, ngậm đắng nuốt cay,

nhắn nhũ với bọn đàn ông rằng hãy thương lấy những vóc thân đào tơ liễu yếu, thịt

da của đàn bà ai cũng như nấy, có gí khác lạ đâu. Thân phận phe phụ nữ mang

tiếng làm vợ bé hãy đọc bài thơ của nữ sĩ Hồ xuân Hương để tỉnh thức :

Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng

Chém cha cái kiếp lấy chồng chung

Năm khi mười họa may chăng chớ

Một tháng đôi lần có cũng không

Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm

Cầm bằng làm mướn, mướn không công

Vì biết sự tình ra thế ấy

Thì trước âu đành ở vậy xong !

(Lấy chồng chung)

Kia còn là trào phúng, đây mới là phẩn uất, là nguyền rủa, là đớn đau, là hối

hận. Trong tám câu thơ, nữ sĩ đã phô diễn được hết các nỗi thống khổ bị vợ lớn áp

chế, đến nỗi một tháng hai lần gần gủi chồng mà khi có khi không. Và sau đây, thi

sĩ Trần tế Xương (1870-1907) là cánh đàn ông cũng cám cảnh thân phận làm lẻ :

Cha kiếp sanh ra phận má hồng

Khéo thay một nỗi lấy chồng chung

Mười đêm chị giữ mười đêm cả

Suốt tháng em nằm suốt tháng không

Hầu hạ đã cam phần cát lũy

Nhặt khoan còn nổi tiếng hà đông

Ai về nhắn bảo đàn em nhỏ

Có ế thì tu chớ chớ chung.

(Lấy lẻ)

249

Trên kia người ta quan niệm hôn nhơn là một cuộc mua bán trong xã hội

phong kiến, người ta công khai ra giữa chợ đời để làm vừa lòng cho kẻ quyền thế,

người có nhiều tiền, vô tình quên chữ nhân và chữ nghĩa trong đạo vợ chồng. Từ

địa vị một người hợp tác với chồng, người đàn bà đem thân làm lẻ đã tự hạ mình

làm kẻ ti tiện, một con hầu tranh hơn, tranh kém chút ơn thừa của đàn ông, chịu

biết bao hậu quả đắng cay, vì thế khi một người đã mắc phải lỗi lầm, họ khuyên

bảo những đàn em đi sau họ một lời chơn thật :

- Đói lòng nằm gốc cây sung

Chồng một thì lấy chồng chung thì đừng.

Đạo vợ chồng là nền móng xây dựng hạnh phúc gia đình, gia đình có hạnh

phúc thì xã hội mới phát triễn, quốc gia mới hùng cường. Đạo vợ chồng là đầu bạc

răng long, đông con nhiều cháu, đạo vợ chồng là lưng còng gối mõi, trăm tuổi một

lòng :

- Lấy chồng cho đáng tấm chồng

Bỏ công trang điểm má hồng răng đen.

- Con cá nục gai bằng hai con cá nục vọng

Vợ chồng nghĩa trọng, nhân ngãi tình thâm

Xa nhau muôn dặm cũng tầm

Gặp nhau hớn hở tay cầm lời trao.

Đạo vợ chồng không phải như “Con ong đã tỏ đường đi lối về” :

- Trách ai ăn giấy bỏ bìa

Khi thương thương vội khi lìa lìa xa.

Mà phải luôn luôn gắn bó keo sơn :

- Yêu nhau lên thác xuống ghềnh

Quyết liều sống chết với tình cho cam.

Mãi mãi chung thủy :

- Anh đi em ở lại nhà

Hai vai gánh vác mẹ già con thơ.

- Thương nhau mấy núi cũng trèo

Mấy sông cũng lội, mấy đèo cũng qua.

250

Người chồng tốt đối với vợ :

- Yêu nhau quá đỗi nên mê

Tỉnh ra mới biết kẻ chê người cười

Vợ ta dù có quê mùa

Thì ta vẫn cứ sớm trưa vui cùng.

Người vợ tốt đối với chồng :

- Anh về hái đậu trẩy cà

Để em đi chợ kẻo mà lỡ phiên

Chợ lỡ phiên tốn công thiệt của

Miệng tiếng người cười rỡ sao nên

Lấy chồng phải gánh giang sơn

Chợ phiên còn lỡ, giang sơn còn gì ?

- Chồng giận thì vợ bớt lời

Cơm sôi bớt lửa chẳng đời nào khê

Đang khi chồng giận mình đi

Hết khi nóng giận đến khi vui vầy

Ngãi nhơn như bát nước đầy

Bưng đi mà đổ hốt rày đặng đâu.

- Chồng em áo vải em thương

Chồng người áo gấm xông hương mặc người.

- Trăm năm trăm tuổi

May rủi một chồng

Dù ai thêu phụng vẻ rồng mặc ai.

Hiếu và tình, đạo vợ chồng cũng suy nghĩ đắn đo, một bên là cha mẹ, một

bên là chồng (vợ) khó mà giữ cho cán cân thăng bằng, hoặc một bên đầy, hoặc một

bên vơi :

- Tay mang khăn gói sang sông

Mẹ gọi mặc mẹ theo chồng cứ theo

Thuyền bồng trở lái về đông

Con gái theo chồng để mẹ cho ai ?

Mẹ tôi đã có con trai

Tôi là phận gái dám sai chữ tòng.

251

- Chỉ thề nước biếc non xanh

Theo nhau cho trọn tuổi xanh cũng đành

Trời cao bể rộng mông mênh

Ở sao cho trọn tâm tình phu thê

Trót đà ngọc ước vàng thề

Dẫu rằng cách trở sơn khê cũng liều.

- Gái thương chồng đang đông buổi chợ

Trai thương vợ nắng quái chiều hôm.

Mẹ cha bú mớm nâng niu

Tội trời đành chịu không yêu bằng chồng.

Đôi khi người con gái cũng tự trách mình :

- Chim đa đa đậu nhánh đa đa

Chồng gần không lấy đi lấy chồng xa

Một mai cha yếu mẹ gìa

Chén cơm đôi đũa tách trà ai dâng.

- Bông bần rụng trắng ngoài sân

Lấy chồng xa xứ khó mong ngày về

Xa xưa con ở dựa kề

Bên ba, bên má vỗ về ca dao.

Người vợ tảo tần nuôi chồng ăn học :

- Khuyên chàng đọc sách ngâm thơ

Dầu hao thiếp chịu đèn lờ thiếp khiêu.

- Khuyên chàng học lấy chữ nho

Chín trăng em đợi mười thu em chờ.

- Chẳng tham bồ lúa cho đầy

Tham ba hàng chữ cho tầy thế gian.

Sự săn sóc và khuyến khích chồng ăn học, người vợ không phải có ước vọng

cao sang là sau này được hưởng ân lộc của vua, thật ra người vợ chỉ mong mỏi làm

sao chồng mình là người hay chữ trong làng, được mọi người kính trọng, vì đó là

một danh dự cho chồng mà người vợ cũng có một phần nào hảnh diện :

252

- Đôi bên bác mẹ cùng già

Lấy anh hay chữ để mà cậy trông

Mùa hè cho chí mùa đông

Mùa nào thức nấy cho chồng ra thi

Hết gạo thiếp lại gánh đi

Hỏi thăm chàng học ở thì nơi nao

Hỏi thăm đến ngỏ thì vào

Tay đặt gánh xuống miệng chào thưa anh.

Đã thấy hết sự hy sinh của người vợ :

- Canh một dọn cửa dọn nhà

Canh hai dệt cửi canh ba đi nằm

Canh tư bước sang canh năm

Trình anh dậy học chớ nằm làm chi

Một mai chúa mở khoa thi

Bảng vàng chói lọi kìa đề tên anh.

- Xin chàng kinh sử học hành

Để em cày cấy cửi canh kịp người

Một mai chiếm bảng xuân vi

Ấy là để dịp kinh kỳ từ đây

Ai ơi nghe thiếp lời này.

- Em là con gái Phụng thiên

Bán rau bán cãi mua nghiên cho chồng

Nửa mai chàng chiếm bảng rồng

Bỏ công tầm tưới vun trồng cho rau.

- Việc nhà em liệu lo toan

Khuyên chàng học tập cho ngoan kẻo mà.

- Nửa đêm ân ái cùng chồng

Nửa đêm về sáng gánh gồng ra đi.

Tình yêu trong hoàn cảnh cơ hàn mà đạo vợ chồng cố gắng vượt qua được

thì sẽ được vô vàng hạnh phúc :

- Chồng khôn vợ đặng đi giày

Vợ khôn chồng đặng có ngày làm quan.

253

- Vợ chồng là nghĩa tào khang

Chồng hòa vợ thuận nhà thường yên vui.

- Dạo chơi quán cũng như nhà

Lều tranh có nghĩa hơn nhà ngói tô.

- Nước lên ngập bổi nổi rều

Đôi ta nằm trại ngủ lều cũng xong.

- Non non nước nước khơi chừng

Ái ân đôi chữ xin đừng có quên

Tình sâu mong trả nghĩa đền

Đừng vui chốn khác mà quên chốn này

Nước vơi rồi nước lại đầy

Tình kia chưa trả nghĩa này chớ quên.

Vô phước gặp chồng cờ bạc, rượu chè :

- Anh ham xóc đĩa cò quay

Máu mê cờ bạc, lại hay rượu chè.

Eo sèo công nợ tứ bề

Kẻ lôi người kéo, ê chề lắm thay.

Nợ nần em trả, chàng vay

Kiếp em là kiếp kéo cày đứt hơi.

- Trời sinh ra ông tướng tài

Cờ bạc sóc dĩa dong dài cả đêm

Canh trước tướng hãy còn tiền

Canh sau cố áo ngồi bên lọ hồ

Cái ngảnh đi tay thò móc lọ

Cái ngảnh lại phì phò chén say

Còn tiền đánh cái cũng hay

Hết tiền đi ngủ lại hay giật mình

Tưởng sự tình bạc đầy hai xấp

Chẳng ai ngờ nó lại xấp ba

Bây giờ khoa tướng thua ra

Áo quần cố hết trở ra về trần

Về giữa sân vạch quần bắt rận

Vợ ở nhà giận chẳng nấu cơm

Bây giờ tướng chúi ổ rơm

254

Chẳng dám hạch nước, hạch cơm, hạch trầu

Vợ thương chồng ra màu rét mướt

Đem tiền đi chuộc lấy áo về

Từ rày tướng quyết xin thề

Còn đi đánh bạc chẳng về chi đây.

- Bây giờ tiền hết, gạo không

Anh ơi trở lại mà trông lấy hòm.

Bao giờ tiền có, gạo còn

Bấy giờ tôi lại giữ hòm cho anh.

Vô phước gặp vợ hư :

- Anh đánh thì tôi chịu đòn

Tính tôi hoa nguyệt mười con chẳng chừa.

- Chồng đi thì có chồng nhà

Hơi đâu mà đợi chồng xa trở về.

- Trăm năm trăm tuổi trăm chồng

Hể ai có bạc thì bồng lên tay.

- Anh có thương em thì cho em một đồng

Để em mua gan công mật cốc thuốc chồng em theo anh.

Phận làm vợ phải đoan chính, tiết sạch giá trong như vầy :

- Chẳng thà giục mã về không

Không thèm cướp vợ, tranh chồng người ta.

- Thay quần, đổi áo thì xinh

Thay chồng đổi vợ, kẻ khinh người cười.

- Vợ chồng là ruột là rà

Anh em có cửa có nhà anh em

Sao cho trong ấm ngoài êm

Như thuyền có bến như chim có bầy.

Hạnh phúc tràn đầy khi nghĩ tới hai chữ trăm năm :

255

- Đạo cang thường khá dễ đổi thay

Dù nên võng giá hoặc rủi ăn mày cũng theo.

- Đi đâu thiếp cũng theo cùng

Đói no thiếp chịu lạnh lùng thiếp cam.

- Râu tôm nấu với ruột bầu

Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.

- Con cá làm ra con mắm

Vợ chồng già thương lắm mình ơi.

Vợ chồng già thương như thế này, thỉnh thoảng hai ông bà nhớ lại chuyện

ngày xưa :

- Hôm qua anh đến chơi nhà

Thấy mẹ nằm võng, thấy cha nằm giường

Thấy em nằm đất anh thương

Anh đi mua gỗ đóng giường tám thang

Bốn góc thì anh bịt vàng

Bốn chân bịt bạc, tám thang chạm rồng.

Được dịp cha mẹ em thương, anh cứ tới nhà hoài :

- Tưởng là anh đến anh chơi

Ai dè anh đến kết đôi vợ chồng.

Nhớ lại lúc tiển chồng đi lính :

- Tàu súp lê một còn trông còn đợi

Tàu súp lê hai còn đợi còn chờ

Tàu súp lê ba, tàu ra biển Bắc...

Hai tay tôi vịn song sắt, nước mắt chảy ròng ròng

Miệng kêu bớ chú tài công…^

Khoan khoan, chậm chậm

Vợ chồng tôi thôi đành ngàn dặm cách phân…

Nhớ lại lúc còn nghèo vợ chồng khuyên bảo nhau :

256

- Chớ than phận khó ai ơi

Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây.

- Trăm năm lòng gắn dạ ghi

Dù ai đem bạc đổi chì cũng không

Trăm năm quyết chí một chồng

Dầu ai thêu phụng vẽ rồng mặc ai

Dầu cho đá nát vàng phai

Trăm năm duyên nợ chẳng phai chút nào.

KẾT LUẬN

Đọc ca dao tục ngữ Việt Nam đối với chúng ta vẫn còn là một nhu cầu cần

thiết và một lạc thú mà không có thứ văn chương ngoại quốc nào cho ta được.

Đã trải qua nhiều thập kỷ, ca dao tục ngữ đã thể hiện được tâm hồn, tư tưởng

của dân tộc Việt, liên quan đến lịch sử và sự phát triễn kinh tế không ngừng đổi

thay, khiến ta suy nghĩ ngàn năm đã có ca dao, đất nước còn thì ca dao còn. Những

hình ảnh trong ca dao lung linh, chuyễn động một cách tài tình trong nếp sinh hoạt

đồng quê, hòa điệu chung nhịp sống giữa thiên nhiên và con người, biểu lộ bóng

dáng đẹp dịu dàng và phẩm chất của người bình dân sao mà trang trọng và kiêu

hùng quá ! Những ý thơ bóng bẩy, những tư tưởng bay bướm. Cứ xem qua mấy lời

đồng dao êm như tiếng hót của chim muông, những bài phong dao trữ tình nghe

thánh thót như hạt mưa rơi trong đêm thu buồn dã dượi.

Chân thành mà nói, chúng ta đã rung động trước sự ngây thơ của một cô gái

bị đón đường chọc ghẹo, trước sự mộc mạc thật thà của người nhà quê khi đứng

hầu chuyện với một kẻ có quyền thế bề trên, trước sự hỏi han bở ngở của hai trẻ

đang tuổi dậy thì trên quảng đường làng thưa khách. Chúng ta thấy rằng tình cảm

của họ tuy phôi thai mà dồi dào kiến thức, trí tuệ chưa khai thông nhưng tâm hồn

đã cởi mở bội phần, thoát được cái nề nếp luân lý nho giáo phức tạp, trọng điểm

đáng nói là nhờ ở các sự kiện này nên văn hóa Hán tộc không thể thôn tính bản sắc

của dân tộc Việt vào khuôn phép của người Tàu.

Ca dao xuất hiện ở giữa lòng đất xám, trong vùng nước lợ, đồng chua, trải

dài suốt sông Hồng và sông Cửu long,, mọc ven bờ đê, nảy nở theo hoa cỏ, ruộng

vườn, làm cho dân gian tin tưởng vào tiếng hát của nó, vào lý tính rạt rào của nó, vì

257

như vậy là chúng ta đã hiểu rỏ ý thức của người bình dân như nhìn vào một cái

gương soi không bám bụi.

Con người nhà nông vui nhờ ở nó, vì ca dao bắt rể trong đời sống hằng ngày

của dân gian.

Xem như thế, chúng ta phải có bổn phận bảo quản nền văn học truyền khẩu

này, một công trình nghệ thuật tuyệt mỹ mà tổ tiên ta đã đi qua hằng ngàn năm mới

sáng tạo được. Nhưng phải bảo quản bằng cách nào ? Theo ý tôi thì phải sưu tầm

Ca dao Tục ngữ Việt Nam suốt ba miền Nam, Trung, Bắc bằng một quyển khảo

cứu duy nhất, như là một cuốn tự điển thơ ca truyền khẩu của dân tộc Việt. Phải

giới thiệu cho người ngoại quốc một khi họ muốn tìm hiểu về đời sống nông

nghiệp của dân tộc ta từ bao thế kỷ trước. Phải coi ca dao như là tiếng mẹ đẻ trung

thành của dân tộc.

Nếu thực hiện được như vậy, tôi nghĩ không một sức mạnh nào có thể phân

chia được non nước quê hương ta.

Ngày nay được dịp để chút lòng hoài cỗ về nếp sinh hoạt cộng đồng của tổ

tiên ta xa xưa, hỏi sao lòng không dao động một ít tình cố tri khi hồi tưởng lại một

làn hương tàn quá khứ.

Thời gian và thời gian ! Biến chuyễn hay không biến chuyễn, ca dao vẫn giữ

một giá trị tuyệt đối, vẫn còn là hương hoa quí báu trong kho tàng văn hóa cận cỗ

chí kim. Ca dao là sinh khí trong hơi thở điều hòa của chúng ta, là trụ cốt tồn duy

của dân tộc.

Viết xong vào đầu xuân Canh Tý 1960.

NGUYỄN NGỌC HỖ.

Bút danh MẶC VY NHÂN.

258

259

Gác chuông có tuổi cũng ngót 600 năm. Chân Gác chuông có lẽ đã nhiều lần tu bổ

những vẫn hiện rõ nét thời gian.