269
ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY Washaman yallishkataka sakishun Karu-uyarik: (593 2) 399 1000 Llikapanka: www.asambleanacional.gov.ec ECUADOR MamallaktaTantanakuy Kamuta Kamachishpa Willashka

Constitucion de Ecuador en Kichwa

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Constitucion de Ecuador en Kichwa

ECUADOR LLAKTAPAK MAMAKAMACHIY

ECU

AD

OR

LLA

KTA

PAK

MA

MA

KA

MA

CH

IY

Washaman yallishkataka sakishun

Karu-uyarik: (593 2) 399 1000Llikapanka: www.asambleanacional.gov.ecECUADOR

MamallaktaTantanakuy Kamuta Kamachishpa Willashka

Page 2: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Ecuador LlaktapakMamakamachiy

KICHWA SHIMIPI2010 WATA

Page 3: Constitucion de Ecuador en Kichwa

20 puncha, wayru killa,2008 wata, 449 Yupaywan,Kamachiy kipukpi Killkashka.

Ecuador LlaktapakMamakamachiy

KICHWA SHIMIPI2010 WATA

Page 4: Constitucion de Ecuador en Kichwa

MAMALLAKTA TANTANAKUY

FERNANDO CORDERO CUEVAHatun Pushak

FRANCISCO VERGARAMamakamachiy Killkak Tantanakuypak Killkakamayuk

KICHWA SHIMIPI2010 WATA

Page 5: Constitucion de Ecuador en Kichwa

ASAMBLEA NACIONAL DEL ECUADORPRESIDENTEFernando Cordero Cueva

COORDINACIÓN EDITORIALCésar Guanolema CuricamaOrlando Pérez Sánchez

COORDINACIÓN DE PRODUCCIÓNJulia Ortega AlmeidaLorena Mancheno

INTERPRETACIÓN AL KICHWAJosé Caiza CaizaDirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - DINEIB

REVISIÓN Y VALIDACIÓN LINGÜÍSTICAACADEMIA DE LA LENGUA KICHWA - ALKIBernardo Chango - TungurahuaBolívar Andi - NapoJosé Lema - CañarSegundo A. Ajitimbay - ChimborazoRafael De La Cruz - Imbabura

REVISIÓN DE ORTOGRAFÍA Y ESTILOArturo Muyulema - BolívarBernardo Chango - TungurahuaJaime Chimbo Aguinda - SucumbíosSegundo Aguilar Quishpe - Imbabura

CUIDADO DE EDICIÓNMaría Gloria Vallejo/g.káCésar Guanolema Curicama

DISEÑO DE PORTADAEsteban Benalcázar

IMPRESIÓNEditorial Don Bosco Librerías LNSSegunda edición en Kichwa

© Mamallakta Tantanakuy, 2010 wata.

Page 6: Constitucion de Ecuador en Kichwa

KALLARI YUYAY

La Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador (KichwaAmawta Kamachik - KAMAK) agradece a la Asamblea Nacionalpor la apertura para la interpretación de la Constitución de laRepública del Ecuador al idioma Kichwa, lengua oficial deinterculturalidad.

KAMAK, instancia académica de la lengua originaria, realizó larevisión y validación del 9 al 13 de julio de 2009, según lasnormas establecidas en la gramática Kichwa, lo que fortalecerála comunicación ancestral de los pueblos. Alrededor del 35 porciento de la población ecuatoriana habla kichwa. Con esta CartaMagna se difundirá nuetro idioma y su texto será fuente deinformación en los establecimientos educativos y otrasentidades públicas y privadas del país.

BERNARDO CHANGO - TUNGURAHUAPresidente de la Academia de la Lengua Kichwa-Alki

Page 7: Constitucion de Ecuador en Kichwa

ECUADOR LLAKTAPAKMAMAKAMACHIYTA RIKUCHI

Ñawpa pachakunapi runakunataka wiwatashina llankachishpa-lla charishka, ama chay llaki kawsaykuna ashtawan katichunmiñawpa yayakunaka. Paykuna kishpirinamantami makanakurka,ñukanchik chayta yuyarishpami mushuk Mamakamachiytañawpa yayakunapak shutipi rurashkachik; chaymantami churi-kunaka kay sumak kawsaymanta, pachamamamanta yuyayku-nata katishkanchik. Shinami ñukanchikpak ñawpa yayakunayachachishkata mana kunkarishkanchik, kay sumak yuyayku-nawan tukuy Ecuador Mamallaktapi kawsak karikunapak, war-mikunapak, wawakunapak makipi kay Mamakamachiytapaktachichun churanchik.

Tukuy runa tantanakuykuna, kallari tantanakuymanta hatun tan-tanakuykama shinchiyana kanchik, kay pankapi killkashka niki-kunata paktachichun, shina Ecuador Mamallaktapi kawsaktukuy runakunapak kachun, ama charikkunalla ashtawan ashta-wan chariyashpa kachun, kunanka: ayllullaktakunapi, markaku-napi, suyukunapi kishpirishka kawsayta tukuykunatantanakushpa sinchiyachishunchik.

Kay Mamakamachiywan sinchiyashpa ñukanchik sumak kaw-sayta mashkashun, shuk shunkulla, shuk yuyaylla, shuk ma-killa, shuk shimilla runa kashpaka kawsashunchik; mishukashpa, yana kashpa, yurak kashpapash tantanakunami kan-chik; Ecuador Mamallaktata hatunyachishpa Apya- Yala llakta-kunawan tantarishun. Ñuka yuyani, wawkikuna, mashikunawakcha kawsayta mishankakama shuklla shunkuwan rishun-chik. Shina nishpa kay Ecuador kichwa llaktakunaman tukuy-kuna 30 puncha, kuski killa, 2008 watapi arinishkaMamakamachiyta yachachishunchik.

PEDRO DE LA CRUZ

Asambleísta Nacional

Page 8: Constitucion de Ecuador en Kichwa

RIKUCHIK PANKA

KALLARI YUYAY…….......………………………………... 25

I KAPAKNIKIMAMALLAKTA WALLPARIK NIPAKUNA .……..…......... 27Shukniki wankuriyKallarik Tiksiyuyaykuna ......................……….………..... 27

Ishkayniki wankuriyKariwarmi llaktayukkuna ......................….……..……..... 29

II KAPAKNIKIHAYÑIKUNA ................…….....………………………….... 30Shukniki wankuriyHayñikunata paktachina tiksikuna .......…...……………..... 30

Ishkayniki wankuriySumak kawaypak hayñikuna .................………..……........ 33

Shukniki pakmaYaku, mikuypash .........................………….…............. 33Ishkayniki pakmaUksi kawsaypacha .........................…………………..... 34Kimsaniki pakmaWillanakuy, willaypash .....................……….……….... 34Chuskuniki pakmaKawsaytarpuy, amawtaypash .....................…………... 37Pichkaniki pakmaYachay ......................…........................................….. 38Suktaniki pakmaWasimuyuntin, wasipash .......................………........... 39Kanchisniki pakmaAllikawsay .............................................................….. 40Pusakniki pakmaLlankay, kawsaykamaypash ....................……...…....... 40

Kimsaniki wankuriy

Page 9: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Runakunapak hayñikuna, kallaripi chaskina tantarikunapash……........ 41

Shukniki pakmaKariwarmi yuyak runakuna ...................…....…...….. 41Ishkayniki pakmaMalta runakuna ..............…....…….....................….... 43Kimsaniki pakmaRunakuna kuyuriy .........................…................…..... 44Chuskuniki pakmaChichu warmikuna ..................……....….................... 45Pichkaniki pakmaKariwarmi wawakuna, imillakunapash ...........…....... 46Suktaniki pakmaTisikuwan runakuna ..........................……................. 48Kanchisniki pakmaAncha unkuywan runakuna ......................………..... 50Pusakniki pakmaKishpiyta kichushka runakuna ....................……....... 51Iskunniki pakmaMawkayachik runakuna, mikuk runakunapash ......... 51

Chuskuniki wankuriyAyllullaktapak, llaktakunapak, kawsay markakunapak hayñikuna ........ 53

Pichkaniki wankuriyChaypikana hayñikuna .................................................... 57

Suktaniki wankuriyKishpiykaypak hayñikuna ............................................... 59

Kanchisniki wankuriyPachamamapak hayñikuna .............................................. 65

Pusakniki wankuriyUkllaypak hayñikuna........................................................ 66

Iskunniki wankuriyKamayta Paktachikuna .................................................... 72

Page 10: Constitucion de Ecuador en Kichwa

III KAPAKNIKIMAMAKAMACHIY KAMAYKUNA................................ 74Shukniki wankuriyUchilla kamachiy kamaykuna ........................................... 74

Ishkayniki wankuriyTukuylla llaktaykuna, tukuylla mitachikuna, llaktayukkunachaypikaypash ................................................................. 74

Kimsaniki wankuriyKamachiy kuskay kamaykuna .......................................... 75

Shukniki pakmaSapsi kachaykuna ............................…….................... 75Ishkayniki pakmaUkllaypak ruray ......................................................... 77Kimsaniki pakmaUtkakishpiyri ruray .................................................... 77Chuskuniki pakmaTukuylla willayman yaykuna ruray ............................. 78Pichkaniki pakmaKillkashkata riksina ruray .......................................... 79Suktaniki pakmaMana paktachishkamanta ruray ................................ 79Kanchisniki pakmaUkllaypak shuktak nikishka ruray ............................. 80

IV KAPAKNIKICHAYPIKANA, USHAY TANTAKUYPASH ....................... 80Shukniki wankuriyLlakta ushaypi chaypikana ............................................... 80

Shukniki pakmaChaypikaypak kallarikuna .......................................... 80Ishkayniki pakmaSapsiyak tantanakuy ................................................... 81Kimsaniki pakmaPushakkunapak chikanchikan patakunapi chaypikana .................. 82

Page 11: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Chuskuniki pakmaLlaktakuna ushay ...................................................... 83Pichkaniki pakmaLlaktay tantanakuykuna ........................................... 85Suktaniki pakmaLlaktay shutipi pushay .............................................. 87

Ishkayniki wankuriyKamachiypak Awlli ......................................................... 89

Shukniki pakmaMamallakta Tantanakuy ........................................... 89Ishkayniki pakmaMamallakta pushakkunapak llankayta rikurayay ..... 94Kimsaniki pakmaKamachiy Killkay katikuy ........................................ 96

Kimsaniki wankuriyMamallakta Utkachikpak Awlli ...................................... 101

Shukniki pakmaTantanakuy, Awllikunapash ...................................... 101Ishkayniki pakmaPaktapaktapak Mamallakta kunakkuna ................... 107Kimsaniki pakmaAyñi Ushak, Mamallakta Chapakpash ...................... 108Chuskuniki pakmaMamallakta shayari pacha ........................................ 110

Chuskuniki wankuriyKishpiychi Awlli, Runa Paktakaypash ............................ 112

Shukniki pakmaKishpiychi kamay tiksikuna ...................................... 112Ishkayniki pakmaRuna paktakay .......................................................... 114Kimsaniki pakmaPaktakay Awllipak Kallari ........................................ 114Chuskuniki pakmaTantanakuy, awllikuypash ......................................... 115Pichkaniki pakma

Page 12: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Kamachik Tantanakuy ............................................. 116Suktaniki pakmaNikichik paktakay ..................................................... 118Kanchisniki pakmaKasilla Kishpichikkuna ............................................. 121Pusakniki pakmaLlakikunata allichinapa shuktak ñankuna ................ 121Iskunniki pakmaTukuylla Ukllak ........................................................ 122Chunkaniki pakmaMamallaktapak Llaktayukta Rikurayay ................... 123Chunka shukniki pakmaLlakirishkakunata, rikukkunata ukllakllika .............. 124Chunka ishkayniki pakmaKillkakamay mitachi ................................................. 125Chunka kimsaniki pakmaRunakunata kutin allichina ....................................... 125

Pichkaniki wankuriyAchikllay Awlli, Runakunata Rikurayakpash ................. 127

Shukniki pakmaKashkakay, awllikunapash ........................................ 127Ishkayniki pakmaLlaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy .... 128Kimsaniki pakmaMamallaktapak Llankayta Rikuk ............................. 131Chuskuniki pakmaHatun Hamutachikkuna ........................................... 132Pichkaniki pakmaRunapak Kamak ...................................................... 133

Suktaniki wankuriyAkllak Awlli ................................................................. 134

Shukniki pakmaMamallakta Akllay Tantanakuy ................................ 134Ishkayniki pakmaKimsa Akllak Allichik ............................................... 136

Page 13: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Kimsaniki pakmaLlaktayta, runakunata rikurayay, sapsi uchilla kamachiykuna ....... 137

Kanchisniki wankuriyTukuylla kamay .............................................................. 138

Shukniki pakmaTukuylla hatunkuska ................................................ 138Ishkayniki pakmaTukuylla kamay ........................................................ 138Kimsaniki pakmaTukuylla kariwarmi mitachikuna .............................. 139Chuskuniki pakmaMamallaktapak Kamachiyta Yanapak ....................... 141

V KAPAKNIKIMAMALLAKTAPAK ALLPA SAYWA TANTANAKUY ... 142Shukniki wankuriyHatun kallarikuna .......................................................... 142

Ishkayniki wankuriySaywashka allpapak tantanakuy ..................................... 143

Kimsaniki wankuriyKarupi kikinllatak kamachikkuna, akllashkakamachichishkapash ....................................................... 145

Chuskuniki wankuriyMishanakuykunapak kamachiychishkakuna ............. 148

Pichkaniki wankuriyKullkiyay tiyakkuna ....................................................... 153

VI KAPAKNIKIWIÑARIYPAK KAMACHIYCHISHKA ........................... 155Shukniki wankuriyHatun kallarikuna .......................................................... 155

Ishkayniki wankuriyWiñariypak ayninakuy llankayñan ................................. 157

Page 14: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Kimsaniki wankuriyMikuykamay awkikay .................................................... 158

Chuskuniki wankuriyKullki awkikay .............................................................. 160

Shukniki pakmaKullkillika, kullki llaktaypash .................................... 160Ishkayniki pakmaKullkitupuy llaktay ................................................. 161Kimsaniki pakmaTukuylla manuyay .................................................... 162Chuskuniki pakmaMamallaktapak Hatun Kullki ................................... 163Pichkaniki pakmaKamachichishka manukullki .................................... 166Suktaniki pakmaKullkikamay, rantinchiy, mañachiy llaktay, kullkiyachipash ......... 166Kanchisniki pakmaMintalayay llaktay ................................................... 167Pusakniki pakmaKullkiyachiy llika ..................................................... 168

Pichkaniki wankuriyMaymutsurik hatun kuskakuna, mitachikuna, tukuyllallankak wasikunapash .................................................... 170

Suktaniki wankuriyLlankay, kapukyaypash ................................................. 173

Shukniki pakmaImashina kapukyachik tantanakuy, mañaymashkaypash ............ 173Ishkayniki pakmaCharishkapak samikuna ........................................... 173Kimsaniki pakmaLlankaypak wallpa, llankayta rakinapash ................ 174Chuskuniki pakmaKapukyachikkunata llakta ushachi ........................ 179Pichkaniki pakma

Page 15: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Kullkiyay rantichinakuy, paktakay mintalaypash .... 180Suktaniki pakmaKullkita wakaychi, churaypash ................................. 180

VII KAPAKNIKISUMAK KAWSAYPAK KAMACHIYCHISHKA ............. 182Shukniki wankuriyYaykuchiy, paktapaktapash ........................................... 182

Shukniki pakmaYachay .................................................................... 183Ishkayniki pakmaAllikawsay ................................................................ 189Kimsaniki pakmaRunakunapak kawsaykamay .................................... 192Chuskuniki pakmaWasimuyuntin, wasipash .......................................... 194Pichkaniki pakmaKawsaytarpuy .......................................................... 195Suktaniki pakmaUkku kuyuykamay, kishpiy pachapash ..................... 197Kanchisniki pakmaWankuriy kawsaypak willanakuy ............................. 198Pusakniki pakmaAmawta, sumakllankay, mushukyachay, ñawpayachaykunapash ..................................................... 199Iskunniki pakmaLlakipak mañaymashkay ......................................... 200Chunkaniki pakmaLlaktakuna, runakuna kuyuripash .......................... 202Chunka shukniki pakmaRuna kawsaykamay .................................................. 202Chunka ishkayniki pakmaAparik ................................................................... 202

Ishkayniki wankuriyTawkasami kawsay, pachamamapi tiyakkunapash ......... 203

Page 16: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Shukniki pakmaPachamama, kawsaypachapash ............................... 203Ishkayniki pakmaTawkasami kawsay ................................................... 206Kimsaniki pakmaPachamama charishka, pachamama llikakunapash .. 206Chuskuniki pakmaPachamamapi tiyakkuna .......................................... 208Pichkaniki pakmaAllpapampa .............................................................. 208Suktaniki pakmaYaku ......................................................................... 209Kanchisniki pakmaWayra kawsay, kitillakta kawsayta, shuktak mushuk ushaytapash . 209

VIII KAPAKNIKIISTALLAKTAKUNAWAN KIMIRINAKUY .................... 210Shukniki wankuriyIstallaktakunawan kimirinakuy kallari .......................... 210

Ishkayniki wankuriyIstallaktapura yuyarishkakuna, istahillaykunapash ....... 212

Kimsaniki wankuriyApya-yala llaktakuna yaykurinakuy .............................. 214

IX KAPAKNIKIMAMAKAMACHIYPAK MAYHATUN .......................... 216Shukniki wankuriyTiksiyaykuna ................................................................. 216

Ishkayniki wankuriyMamakamachiy Wasi ..................................................... 217

Kimsaniki wankuriyMamakamachiyta Mushukyachiy .................................. 222

YALLICHINALLA CHURASHKAKUNA ...................... 224

Page 17: Constitucion de Ecuador en Kichwa

TUKURICHUNLLA CHURASHKA ............................... 232

YALLICHINA RAYKU KAMACHICHISHKA ................ 233

Shukniki wankuriyYallichiy kashkamanta .................................................. 233

Ishkayniki wankuriyAkllaymanta ................................................................. 233

Kimsaniki wankuriyKamaywasita Yallichimanta .......................................... 239

TUKURIPI NISHKA..................................................... 245

ILLUK YUYAYKUNA ................................................... 246KIMSA HATUN AKLLAK

MUSHUK, TARISHKA SHIMIKUNA ............................ 249

ECUADOR MAMALLAKTAPAK HAYLLI..................... 275

Page 18: Constitucion de Ecuador en Kichwa

ECUADOR LLAKTAPAKMAMAKAMACHIY

Page 19: Constitucion de Ecuador en Kichwa

25

KALLARI YUYAY

Ñukanchik Kariwarmi Runakuna, Awkiyay EcuadorHatun Llakta

KUTIN RIKSISHPA, ñukanchikpak waranka sapi watakuna-manta, karikuna warmikunapash chikan llaktakunamanta wiña-chishka kashpapash,

HATUNYACHISHPA, Pachamamata, ñukanchik paypak chu-rikuna kashkamanta, pay ñukanchik kay pachapi tiyachunkawsayta kushkamanta,

MAÑASHPA, Pachakamakpak shutipi rimashpa, ñukanchik-pak tawkasami iñina samita, nunata tikra riksichishkamanta,

KUTIN RIKUSHPA, tukuysami kawsaytarpuypak amawta ya-chaykunata, tukuy runakunapak kawsayta allichichishkamanta,

MAMALLAKTAPAK CHURIKUNA SHINA, tukuysami kawsaytallapishkamanta, mitaymanta, puchu runakuna atishpa makana-kushpa kishpiyrimanta, shinallatak shunku ukumanta kunan-pak, minchapak arininakushpa yuyarirkanchik,

Wallpanata arininchik

Llaktayukkuna mushuk kawsanakuyta charina, pachamamawantukuysamipi aylluyarishpa, ayninakushpa kawsana, shinasumak kawsayta paktana;

Paypak tukuy imapachakunapi, runakunapak munaykaykunapi,sapsiyaykunapi runakuna kasilla kawsachun sumaychak;

Llakta-ushayyuk shuk Mamallakta, apya-yala llaktakunawan ay-lluyarinata, arininakushka, Bolivar, Alfaro shina muskushkatapaktachina, allpamamapi tiyak tukuy llaktakunawan kasilla, ya-napashpa kawsayta charichunpash;

Shinallatak, ñukanchikpak awkinchita paktachishpa, Alfaro kaw-sashka llakta, Montecristi kiti, Manabí markapi: kay ECUADORLLAKTAPAK MAMAKAMACHIYTA kunchik.

Page 20: Constitucion de Ecuador en Kichwa

27

I KAPAKNIKI

Mamallakta Wallparik Nipakuna

SHUKNIKI WANKURIY

Kallarik Tiksiyuyaykuna

1 niki.- Ecuador Mamallaktaka Mamakamachiy hayñi, kishpi-riyshka, runakunapak, llakta-ushay, hawaman awkiyak, kikinlla,tantachik, kawsaypura kawsak, tawkakawsayyuk, mana iñipash,kikinyashka Mamallaktami kan. Kay hatun llaktaka, Mamallaktashinami tantarin, shinapash markakunapi, llaktakunapi karu-manta kamachishpami pushan.

Mamallakta awkikayka llaktapimi minkarin, kamachikka payku-napak munaypimi sapiyarin, runakunapak tantanakuy ushaywanpaktachin, paykunapak yachaywan chaypi kashpa Mamakama-chiypi imashina nikta hawaman churashpa pushan.

Mamallaktapak allpapachapi tiyakkuna mana kutin wiñarikkakta, Mamallaktapak charishkataka, mana shitanalla, mana pi-pash yaykunalla, mana katunalla, wiñaypak charinallami kan.

2 niki.-Wipala, kirara, hayllipash kamachiy churashka kashka-mantaka, Mamallaktapak unanchakunami kan.

Castellano shimika Ecuador llaktapak kamachiy shimimi kan;castellano, kichwa, shuar shimikunaka kawsaypurapak kimiri-chik kamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka,shimi kamachiypi nishkashina: runakuna kawsana llakta ukupakkamachiy shimikunami kan. Shuktak ñawpa shimikunaka, runa-kuna kawsana llakta ukupi kamachiy shimikunami kan. Kama-chiymi Kaytaka rikuchinka. Mamallaktaka kay shimikunatamuchashpa, kamashpami sinchiyachinka.

3 niki.- Mamallaktapak kallari ruraykunaka kaykunami kan:

1. Mamakamachiypi killkashka hayñikunataka, shuktak Mama-llaktakunawan yuyarishka hayñikunatapash kamanami kan,ashtawankarin: yachaymanta, hampimanta, alli mikuymanta,

Page 21: Constitucion de Ecuador en Kichwa

28

Kamachiy milka

kawsaykamaymanta, yakumantapash rikunami kan; ima-sami chikanyachishpalla tukuysami kawsayta charik runaku-naman paktachinatami charin.

2. Mamallaktapak awkikayta kamana, ukllanapash kan.3. Shuklla Mamallakta wankurishkata, chikan chikan kawsay-

pura kawsayta sinchiyachinami kan.4. Tukuyllapak llankaypi, Mamakamachiypak nikikunapipash

iñikuna karuman kachun kamana.5. Mamallakta hatunyachun llankayñanta rurana, wakchayayta

anchuchina, llaktakuna allichirichun kaya rurarichun yuyana;allikawsayman chayankapaka tiyakkunata, charishkakunatallaktakunaman paktapakta rakinapashmi kan.

6. Paktapakta, yanapashpa Mamallaktapak allpakunapi kaw-sakkunata ñawpachina; llaktakunallatak llankana yuyay-wan, kikinllatak karupi pushachun sinchiyachina.

7. Mamallaktapak Pachamama, kawsaytarpuyta charimu-shkata kamana.

8. Mamallaktapi kawsakkunataka kasilla kawsaytarpuy hayñitacharichun kamana, tukuykuna kawsaykamayta, llaktaushak runakunantin, shuwaymanta kishpiyrishka kawsa-chun kamana.

4 niki.- Ecuador llaktapak allpakunaka shuklla allpashuyupi, pa-chamamamanta, runakunamanta, kawsaykunamanta shamukwiñaykawsaypi wallparishkami kan. Kayka ñukanchikpak ñawpayayakuna, ñawpa llaktakuna sakishkami kan. Kay allpaka: all-papacha, mamakucha kimirishka waytakuna, kucha ukupi tiyakallpa, yawati waytakuna, allpakuna, mamakucha ukupampa,pampa uku-allpa, hawa wayrapacha, kucha hawapi tiyak way-rapacha, tukuy kaykunami Ecuador llakta tukun. Paypak saywa-kunaka, kunan kamachiy yuyay paktachipimi tiyanka.

Ecuador llaktapak saywashka allpaman, mana yaykunalla,mana uchillayachinalla, mana pakinalla kanchu. Allpata shukllarakina, chawpina, chinkachina yuyaytaka pipash mana wiña-chinkachu.

Ecuador llaktapak kapakka, Quito llaktami kan.

Page 22: Constitucion de Ecuador en Kichwa

29

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Ecuador llaktaka allpakunata charina, chay pachallapitak imatukusha muyukmanta, mamakucha ukupi tiyak kuskakunata,Antártida allpatapash pushana hayñikunatami charin.

5 niki.- Ecuador llaktaka kasilla kawsay allpami kan. Ista llakta-kunamanta awkakunapak tiksiwasita shayachichun, ista llakta-pak awkakuna shayarina kuskata charichun mana sakinachu.Mamallaktamanta awkakunapak tiyarina tiksiwasitapash ista aw-kakunaman, kawsaykamayman manatak mañachinachu.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Kariwarmi llaktayukkuna

6 niki.- Ecuador llaktapi kawsak tukuy kariwarmi runakunamillaktayukkuna kan, paykunaka Mamakamachiypi tiyak hayñiku-nawanmi kushiyarinka.

Ecuador llaktayuk kawsaypuraka runakunapak kamachiy llak-taywan, Mamallaktawan tinkirik ñanmi kan, tukuysami kawsayEcuador Mamallakta ukupi kashpapash, runa kawsaymarkaukupi runa kanata anchuchirinata mana ushankachu.

Ecuador llaktapaman llaktaytaka wacharishkamanta, kaw-sashkamantami charinka. Sawarishpapash, rakirishpa paylla sa-kirishpapash, shuktak llaktayayta chaskishpapash kikinllaktamanta kanataka mana chinkankachu.

7 niki.- Kay llaktapi wacharishka kashpami, kariwarmi runakunaEcuador llaktamanta kan:

1. Ecuador llaktapi wacharishka runakuna.2. Istallaktapi wacharishka runakuna yayamama Ecuador llak-

tapi wacharishkapash, kimsaniki yawarpura ayllukama wa-charishka wawakunapash kay llaktamantami kan.

3. Ayllullaktapi, llaktakunapi kawsak runakuna riksishka ka-shpaka; saywa manyakunapi kawsak runallaktakunaman ki-mirishka runakunapash Ecuador Mamallaktayukmi kankuna.

8 niki.- Ecuador Mamallaktapi achka watata kawsak kariwarmirunakunaka kaykunamantami llaktayuk kankuna:

Page 23: Constitucion de Ecuador en Kichwa

30

Kamachiy milka

1. Mamallakta kushka pankata charikkuna.2. Ecuador llaktamanta kari kashpa, warmi kashpa ista wawata

wiñachishka kashpa, payka kay llaktapak kawsayta charira-yanka, shinapash ista munayta hapinkakamami Ecuadorllaktamanta kak shutita charinka.

3. Kawsaypankata charik kari kashpa, warmi kashpapash istallaktapi wachashka wawakunapash kay Mamamallaktayukmitukun. Paykuna uchilla kashpa, shuktak yuyayta charinka-kama, ista munayta hapinkakamami Ecuador llaktapak shu-tita charinkakuna.

4. Ecuador llaktamanta kari, warmi kashpapash ista runawansawarishpa, tantarishpalla kawsashpapash, chay kamachiyukupi kashpaka Ecuador llaktayukmi tukunka.

5. Ecuador llaktapak shutipi paypak sumak yachaywan sapa-lla sinchita llankashpa, paylla hawayak mitachita mañachi-shkamantaka Ecuador llaktamanta runami tukun.Maykanpash Ecuador llaktaman llaktayay tukushkamanta,pay wacharishka llaktamantapash rakirichun mana maña-shka kankachu.Ecuador llaktaman llaktayay tukushka kawsay pankatakapayllatak mana nishpa anchurishkamantami chinkanka.

9 niki.- Ista llaktamanta runakuna Ecuador llaktapi taririkkunaka,Mamakamachiy yuyaywan nishka shinaka, Ecuador llakta-manta runakuna shinallatakmi chay hayñitallatak, paktachik-kunatapash charinkakuna.

II KAPAKNIKI

Hayñikuna

SHUKNIKI WANKURIY

Hayñikunata paktachina tiksikuna

10 niki.- Sapan runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, kawsay-markakuna, sapsikunapash Mamakamachiypi killkashka yu-

Page 24: Constitucion de Ecuador en Kichwa

31

yayta, ista llakta kamachiy hillaykunawanpash, kushiyayta cha-rinkakunami.

Pachamamapash Mamakamachiypi riksishka kawsay hayñiku-nawanmi watarishka kanka.

11 niki.- Hayñikunata paktachina ruraykunaka katikpi tiyaktiksikunatami katinka:

1. Hayñikunataka sapalla tukushpa, wankurishka kashpapashushak kamachikkunapak ñawpakpi ñawpachinata, paktachi-nata, atinatami ushankuna; chaymi kay kamachikkuna hay-ñikunata paktachichun kamanka.

2. Tukuy runakunami paktapakta kankakuna, chaymantamihayñikunata, paktachikunata, hikuykunatapash paktapaktakushiyankakuna.Maykan runapash, ima tullputa charishpa, wacharishka kus-kamanta, mitamanta, kariwarmi kaymanta, ima kawsaytar-puymanta, rimaymanta, iñiymanta, yuyaymanta,llaktaymanta, yallishka wanaymanta, charik mana charik ka-shkamanta, purik kashkamanta, warmipura karipura kuya-shkamanta, unkushkamanta, VIH unkukyuk kashkamanta,tisiku kaymanta, pishi kashkamanta, shuktakkunamantapashmana chikanyachishka, tsiknishka kankachu. Sapallata, tan-tarishkatapash, uniman, chayllaman llakikunata charikpipashmana anchuchinachu kan, mana riksinamanta mana chikan-yachinachu, kushiyarinamanta hayñikunata mana pichana-chu. Kamachiyka tukuy sami chikanyachiytawanachinkami.Mamallaktaka hayñiyukkuna chariyukman mana paktapaktakakpi, alli tupuy llankaywan paktapakta kayta charichunmipushanka.

3. Mamakamachiypi killkashka, ista kamachiykunapi killka-shka hayñikunata, runapak hayñikunata, kamaykunatapashtukuylla mitachikunapak ñawpakpi utkashpami paktachinakan. Llankakkamayukkunaka huchachishkakuna mañakpi,mana mañakpipash, tukuylla mitachikunaka paktachinatacharin.Kamachiykunata, hayñikunata paktachinkapaka Mama-

Page 25: Constitucion de Ecuador en Kichwa

32

Kamachiy milka

llakta Kamachiypi, kamachiypi mañashkallatami huchachik-kunaka paktachinka.Llaki tukushka runata shitankapa, mana riksinkapapash ka-machiymanta mana karuyanachu.

4. Ima paktay uchilla kamachikunapash Mamakamachiypi tiyakhayñipak yuyaykunata mana kichkiyachinkachu.

5. Hayñikunamanta, Mamakamachiypi tiyak kamaykunata, ka-riwarmi tukuylla mitachikuna, kamakkuna, kamachikpash ka-machiyta paktachinami kan, hayñipak kunan yuyayta allimantikrachishpa may yapa yanapaywan runapak kawsaypi mayallita paktachinka.

6. Tukuy tiksiyuyaykuna, hayñikunapash mana pi yaykuypak,mana pi mananipak, mana rakipak, tinkirishka, paktapaktaumatami charinka.

7. Mamakamachiypi riksishka hayñikunata, kamaykunatapash,ista hillaykunapi killkashkata paktachina; shinallatak ayllu-llaktakunapak, llaktakunapak, llaktakawsaypak munay-manta llukshichishka hayñitapash, paykunapak kawsaytaalliyachik, wiñachik, mutsurikkunapi huntachik kakpika manamanyayachinkachu.

8. Hayñikunapak yuyaykunataka kamachiy ñanwan, kamachik-kunawan, tukuykunapak llaktaywan yanaparishpami pakta-chinka. Mamallakta hayñikunaka may llaktakunapi riksirishpapaktachun mutsurik kuskakunata wiñachishpami llankanka.Hayñikuna llaktakunapi paktakukpi, maykan mana yanapa-shpa washayachik, uchillayachik, ashayachik, yankamantapichakka Mamakamachiy mananishkami kanka.

9. Mamallaktapak may hatun llankayka Mamakamachiypi tiyakkamashka hayñikunata muchanapashmi kan.Mamallakta kachashkakuna, tukuy runakunapash, llankayhayñikunata llakichishkamanta kachashkakunata sumaychi-natami charinkuna. Shinallatak runakunaman llankayta manaalli mañachishkamantapash allichinatami charin. Kariwarmimitachikunata millashkamanta, imata mana allita rurashka-mantapash allichinatami charin. Shinallatak kariwarmi aw-llikkunaka paykunapak llankaykunapi hayñikunatamillashkamanta atirinatami charinkuna.

Page 26: Constitucion de Ecuador en Kichwa

33

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamallaktaka hayñita tikrachichun nishpa chay pachalla-takmi millak runakunapak hawapi wanachinawan urmanka,shinapash kay wanachika: huchaymanta, wanachi huchay-manta, kamay huchaymanta, mana kishpiyritukunkachu.Yanka hapichishkamantaka, kamachiyta pantachishka-manta, kamachiyta killachishkamanta, mana alli kamachiytapaktachishkamanta, kamachiyta kamak hayñita wakllichi-shkamanta, kamachiywan llankashpa tiksita kamachiy tatkitawakllichishkamanta Mamallaktami huchata aparinka.Shuk churashka supaychak allichirishka kakpi, mana picha-shka kakpi, chay churashka llakita aparishka runataka Ma-mallaktami rikunka; chayka, maykan kariwarmi mitachikuna,kamakkuna, kamachikkuna pantarikpipash huchachinkami,kipaka paykukunapak washamanmi huchaka tikranka.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Sumak kawsaypak hayñikuna

SHUKNIKI PAKMA

Yaku, mikuypash

12 niki.- Yakuka runapak tiksi, mana sakipak hayñimi kan. Ya-kuka Mamallaktapakllami tukun, allpakunapi charimushkami ti-yarin, tukuy runakunapakmi kan; pipash mana hapinalla, manakatunalla, mana ranti mañachinalla, kawsaypak may mutsurikmikan.

13 niki.- Sapalla runakuna, tantarishka runakunapash kawsay-kamayman yaykuna, tukuypacha achka alli mikunata charinahayñitami charin; kay mikunakunaka ayllullaktapi pukushka,kawsaypura charishka, kawsaytarpuy pukuchishkami kanka.

Ecuador Mamallaktaka allimikuy awkikaytami mirachinka.

Page 27: Constitucion de Ecuador en Kichwa

34

Kamachiy milka

ISHKAYNIKI PAKMA

Uksi kawsaypacha

14 niki.- Runakuna uksi pachapi kawsana hayñitami riksin, shi-nallatak mana pakishka kawsaypacha charinatami riksin. Pacha-mamata achka watapak charirayanata, sumak kawsaytacharinatami charin.

Pachamama tukuykunapak munay kachun nishpa wakaychinakachun willan, shinallatak kawsaypacha llika, tawka sami kaw-say, Mamallakta charishka tukuy rikchayta wakaychina nishpamiwillan, pachamama ama wakllirinatami willan; shinallatak urma-chishka pachamama pakllakunata alliyachinatapashmi nin.

15 niki.- Mamallaktaka, tukuylla runapak kuskapi, shuklla runa-pak kuskapi, mana mapayachik ashatalla waktak, chuyasumak yachaykunatami ñawpachinka, mushuk mana ma-payachik ushaykunatapash yachachinka. Awkik ushayka, allimikuna awkikta wakllichinaman mana paktankachu, yakuta cha-rina hayñitapash mana sakichinkachu.

Chakllichik, kawsay wañuchik, llipyak ayñita, unkuyta katichik,may miyuchik, shuktak llaktakunapi shitashka tarpuy chakllichiktamana mirachina, mana charinachu kan; kay llaktapi katunata,kanchaman katunata, apanata, kullkanata mana mirachinachu.Shinallatak unkuchik, wañuchik sumak yachaykunata, kawsaywañuyta yachana yankikta, runapak kawsay pantachikta, unku-chik mushuk uku-aychata mana charinachu. Awkikay mikuyta lla-kichik kallarikta, pachamamallikata llakichikta, paya llipya-ayñita,ima shitashkakunatapash Mamallakta allpamanka mana yayku-chinachu.

KIMSANIKI PAKMA

Willanakuy, willaypash

16 niki. Tukuy runakunami paylla, tantarishkapash kay hay-ñita charinkuna:

1. Imamantapash willana, kawsaypura willana, tantarichik chi-

Page 28: Constitucion de Ecuador en Kichwa

35

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kan willaytapash charinmi, shinallatak tukuykuna ima rurana-kuypi, tantarina hayñitapash charinmi. Maykan willana ñan-tapash, imawan imashinapash kikin shimipi, kikinunanchawan willanatami charinkuna.

2. Tukuysami mushuk willanakuyta chaskinkapa, willaytakachankapapash punku paskashkatami charinkuna.

3. Runakunapak willayta wiñachinata ushankunami; tukuypak,shukpalla, ayllullaktapak wiñachinatami ushan. Shinallatakankizirmata, karurikuchikta, uyana, rikuna ñankunata charinapaktapakta yaykuna ñankunata charinkunami. Shinallatak ka-charishka hatunpachata willachik, mana llikashka ankukuna-man yaykuna ñankunata charinkuna.

4. Tukuysami rikunaman, uyanaman, yarinaman yaykuna-tami charin, shuktaksami willanakunaman willankapa yayku-nata charinkuna. Shinallatak ñawsakuna, tisikukuna,muspakuna tantarichun willana hillaykunata wiñachinatapashcharinmi.

5. Mamakamachiypi imashina rikuchishkata katishpa chaypika-shpa willanakuna kuskakunata tantachinatapash charinkuna.

17 niki.- Mamallaktaka tawka yuyayyuk runakuna tiyakta riku-shpa, chikan yuyaykuna tiyakta rikushpa, willanakunachun mi-rachishpa sinchiyachinka:

1. Achikllay ñankunata katishpa, unanchayta paktapakta raki-shpa paktachinka, runakunapak willanakuna ankizirma an-kuta tukuypak, shukpaklla, ayllullaktapak wiñachinka. Ankita,karurikuchik, rikuna ñankunata charinkapa paktapakta cha-rina ñankunatami paktachinka. Kacharishka willana hatun-ñan, mana llikashka ankunakunaman yaykuna ñankunatapaktachinka. Shinami chay hillaykunapi runakuna rima-shpa, rikushpa, tukuykunaman may mutsurik kakpimi atin-kakuna.

2. Runakunapak willana ñankunata wiñachina, sinchiyachina;tukuyllapak, shukllapak, ayllullaktapak kachun yanapanka.Mushuk maysumak willana, willanakuna ñankunaman tukuy-llatami yaykuchinka. Ashtawankarin kay ñankunaman manachayanata ushak, saywashkata charik runaman, shuklla ru-

Page 29: Constitucion de Ecuador en Kichwa

36

Kamachiy milka

naman, tantarishkamanpash willanata wiñachichun yana-pan.

3. Ashalla tantarishka charikkuna charichun, shuklla yallita cha-richunpash mana sakinachu; paykunallatak, shuktak maki-wanpash willanakuna ñanta charichun mana sakinachu.Paykunallatak willana ankukunata charichunpash mana sa-kinachu.

18 niki.- Tukuy runakunami, tantarishka kashpa, shuklla ka-shpapash kay hayñikunata charin:

1. Mana llulla willaykunata mashkana, chaskina, willanakuna,mirachina, riksichina hayñita charinkuna; shinallatak illuwillayta, rikushka willayta, utkashpa, allichishkata, tawkata,ima rurarishkata, llakitukushkata manarak atishpalla tukuy-kunaman chayachina.

2. Tukuyllaman llankak wasikunapak, Mamallaktapak kullkiwanshukllapak llankak wasikuna, paykunallatak tukuyllapakimatalla rurashka willayta hapinkapa, kishpiylla yaykunatacharinka. Willaytaka mana pakanachu, kamachiypi nishkakakpillami willanata mana ushanka. Runapak hayñita wak-llichishka llaki kakpikarin maykan tukuypaklla kamayka wi-llayta mana pakanachu.

19 niki.- Kamachiyka willaypi, yuyaykuna chay willaypi kachunpatachinka, yachaykuna kak, kawsaytarpuy kak chayta riku-shpami patachinka; chaytami willana ñankunaman manarak ka-chashpa imatalla nikta paktachun nikinka. Shinamiwillaykuna tukuy llaktakunaman kachana chikan kuskakunawiñarinka.

Piñanakuna, tsiknichina, kawsayllapina, unkuchina, yumay mu-nachina, apunchikta iñiyman, llaktana yuyayman pushak willay-kunata mana rikuchinkachu, yuyay miyuyman yaykuchiktamana uyachinkachu; shuktak hayñikunawan takarishpa waklli-chinata munak willaykunata kachachunpash mana sakinachu.

20 niki.-Mamallakta tukuy runakunapak sapan nishka shunkuyu-yayta, pakalla yachaytami kamanka; maykanmanta willay rikuri-shkatapash wakaychinkami. Shinallatak kay willaykunata

Page 30: Constitucion de Ecuador en Kichwa

37

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

maykan willakkuna, shuktaksami willanañankuna paypak yu-yayta kachachun wakaychinka, shuktaksami willakllankak willa-chunpash kamankami.

CHUSKUNIKI PAKMA

Kawsaytarpuy, amawtaypash

21 niki.- Runakunaka, kikinpak kikinyayta, kawsaytarpuyta wall-pana, charirayana hayñitami charin; shuklla ayllullakta kawsay-man, mana kashpaka tawka ayllullaktaman kimirinahayñitapashmi charin. Kay kishpiyrishka akllaytaka paymi ima-shina ninata ushan, pay sumakkay akllaytapash ushanmi. Pay-pak kawsaytarpuy yuyashka wiñaykawsayta riksina, kikinpakñawpamanta charimushka kawsaytarpuyman yaykuna, paypakkawsaymanta tukuykunaman willana, tawkasami kawsaytarpuyyachaykunaman kimirina hayñitapashmi charinmi.

Mamakamachiypi rikshishka hayñikunata wakllichinata munakpi,chay kawsaytarpuytaka yanapachun mana mañanachu.

22 niki.- Runakunaka, paykunapak ushayyuyay wiñariykuy wall-pay hayñita charinmi; shinallatak mirachina, sumakkay rurayta,kawsaytarpuyta, sumakllankayta charirayana hayñitami charin.Shinallatak allikawsaywan allichirishpa kawsanata ushanmi;charishkakunawan, pay yachashka llankashka amawtamanta,arawimanta, sumakllankaymanta kapukkunata paypash hapinahayñitami charin.

23 niki.- Runakunaka, maypipash paykunapak kikin kishpiyri-shka yuyaywan atinakuna; shillatak kawsaykuna, riksinakuna,kawsaypura paktapakta kanata willana, tukuyllapak kuskamanyaykuna, chaypikana hayñitami charinkuna. Tukuyllapak kus-kapi kikinpak kawsaytarpuy yachayta rikuchina hayñitamicharin. Kaytaka kamachiyta charikshina mana saywashka-wanmi ruranka, Mamakamachiypak tiksiyuyaykuna nishkatapaktachishpa pushanka.

24 niki.- Runakunaka pukllana, samarina, kushiyarina, pukllan-kapa karuman rina, kishpiyrishka pachata charina hayñitapashcharinmi.

Page 31: Constitucion de Ecuador en Kichwa

38

Kamachiy milka

25 niki.- Runakunaka kikinpak allikayman, amawta mirariwankushiyarina hayñitapash charinmi, ñawpapacha yachaykunawankushiyarina hayñitapash charinmi.

PICHKANIKI PAKMA

Yachay

26 niki.- Yachayka runakunapak wiñaykawsaykama hayñimikan, Mamallaktaka yachaymanta llankanata mana yanka saki-nami kan. Kay kuskaka tukuypak llaktay shukniki llankaymitukun, kayta pushankapaka Mamallaktami kullkita churanatacharin. Tukuykuna pakta yaykurishkapash tukun, shinallamisumak kawsayman chayarinka. Runakunapak, ayllukunapak,wakipak hayñita paktachitapash yachayñanpi kanata charin-takmi.

27 niki.- Yachayka runakunapirak yuyashpami rurarinka, shi-nallatak tukuy mita wiñay runakunapak munashkata pakta-chinka, pachamama charirayayta yuyashpa, llakta ushaytayuyashpami yachayka rurarinka. Llakta ushay mañakushka,kawsaypurashka, tukuyllapak, yaykuchik, chikanpak, may alli,sumak kanka; shina kariwarimipak paktapakta kachun, kishpiy-rita, yanapayta, kasillatapash tankanka; sinchi yuyarinata,sumak rurayta, ukku kuyuyta, sapan munayta, tukuykuna mu-naytapashmi yachayka sinchiyachinka. Shinallatak ushaymirarita, ukku wiñayta, llankana wallpana ushaymanpash ya-chayka apunatami charin.

Yachayka yachayyayta wiñachinkapa, riksiyachankapa kallarimutsurikmi kan, hayñikunata paktachinkapa, awkiyak Mama-llaktata hatunyachinkapami may mutsurik kan; shina tukuyllaktakuna wiñarinkapa shunku mutsurikmi tukun.

28 niki.- Yachayka tukuypaklla munayman apanka, shukpaklla,ashalla tantarishkapaklla munaypakka mana tiyankachu. Tukuy-kunapak, imamanta, punchanta, mana chinkachishpa yachakuytukunkuna. Kallari, tiksi, chawpi patakunami ashtawan maña-kuymi kanka, mana kashpaka kay patakunata chimpapuraktamipaktanka.

Page 32: Constitucion de Ecuador en Kichwa

39

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Tukuy runakunapak, ayllullaktapak hayñimi kan, kawsaytarpuy-pura ruranapak kawsay kan, yachakuk runakunapi chaypi kana-pashmi kan. Mamallaktaka kawsaypura rimanakuyta tawkapachakuman apana munaytami wiñachinka.

Yachayka yachanawasipi kashpa, mana yachana wasipi kashpa-pash wiñariynkami.

Yachayka tukuykunapak, tukuy patakunapi mana ima iñiytakatikchu kanka, sumak yachana kimsa patakama yachakuykamana kullkita kunachu kanka.

29 niki.- Mamallaktaka ima yachanata paktachinkallami, sumakyachayta munashka yachayta akllanatami kun. Runakuna kikinshimipi yachana, kikin kawsaypura ukupi yachana hayñitami kun.

Taytamamakuna, minkashkakunapash paykunapak churi,ushushi kikin munashka, akllashka yachaypi yachachun chura-nata ushanmi. Yachaykuna paykunapak tiksiyuyaywan, iñiwanima yachakuy munaytapash akllanata ushanmi.

SUKTANIKI PAKMA

Wasimuyuntin, wasipash

30 niki.- Runakunaka, allikawsaypi kana hayñitami charin;sumak alli wasita charinatapash, mashikunamanta chikan, pay-kunapak kikin kullkita charina hayñitapash charinmi.

31 niki.- Runakunaka kitillaktakunapi, tukuyllapak kanchakunapikishpiyrishka, hunta purina hayñita charinmi; kaytaka kawsaytacharirayayana tiksi ukupi, tukuykuna kishpiyripi, kitimanta kaw-saypurata sumaychaypi charin, kiti kawsaywan, paklla kawsay-wan pakta kachunpashmi charinkuna. Kitiman chayana hayñika,kayta tukuyman alli kachun mashkaymi kan, shina runakunaman,kikin kawsaymanpash, kitimanpash, tukuywanmi paktachinka.

Page 33: Constitucion de Ecuador en Kichwa

40

Kamachiy milka

KANCHISNIKI PAKMA

Allikawsay

32 niki.- Allikawsayka Mamallakta paktachishka hayñimi kan,kayman paktarinkapaka shuktak hayñikuna paktanamanmi ki-mirin, kayshina yaku, mikuna, yachana, ukku kuyuy, llankay,kawsaykamay, uksi kuskakuna chashnallatak shuktak sumakkawsayta charirayakkunamanpash.

Mamallaktaka kay hayñitaka kullki, runakuna, kawsaypura-kuna, yachana, pachamama llaktakunapak makiwan pakta-chinka. Shinallatak punchanta, imapacha alli kaktamashkashpa yaykunka; yachanakunata, ruraykunata manashitashpallapash kamanka; willashpa yanapaywan, tukuysamiallikawsaywan, kariwarmi allikawsaywan, chichuy allikawsay-wan paktachinka. Allikawsayta yanapayka imapash pakta-pakta tiksipi kachun pushanka; tukuymashna, yanapaywan,kawsaypuraywan, may alliwan, kutsikkaywan, utkaywan, ka-maywan, kawsayta kamaywan paktanka; shinallatak kariwarmipiyuyashpa, wiñaypi yuyashpa pushanka.

PUSAKNIKI PAKMA

Llankay, kawsaykamaypash

33 niki.- Llankayka runapak hayñimi kan, runakunapak ruraymikan; kullkipak hayñipashmi kan, runa hatunyachunmi kan; chay-mantami llankayka kullkipak tiksi kan. Mamallaktaka llankak mu-naykayta huntay sumakchayta, sumak kawsayta, llankaykullkita,paktapakta rakishpapash, mana unkuchik llankayta kushpa, paymunashka, chaskishkata llankayta muchankami.

34 niki.- Runakunata kawsaykamay hayñika, tukuy runakunapakmana anchuchina hayñimi kan, Mamallaktapak manuy huchamikanka. Runapak kawsaykamayka yanapay tiksimanta, mañashka-manta, tukuy mashnamanta, paktapaktamanta, utkaymanta, ka-marimanta, ushaymanta, achikyaymanta, chaypikaymanta,shuklla runamanta, tantarishkamanta mutsuy tiksi ruraymi kanka.

Page 34: Constitucion de Ecuador en Kichwa

41

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamallaktaka kawsaykamay hayñi huntata rurarichun kamanka,ayllupak wasikunapi mana kullkita chaskishpa llankak runakuna-tami yaykuchin, kikin ayllupi mikunkapa pakllapi llankaktapashyaykuchin, tukuysami kikinpak llankayta chariktapashmi pakta-chin, maykan llankayta mana chariktapash yaykuchinmi.

KIMSANIKI WANKURIY

Runakunapak hayñikuna, kallaripichaskina tantarikunapash

35 niki.- Hatunyaya, kariwarmi yuyak runakuna, warmi wawa,kari wawa, kallaripi kanka, shinallatak imillakunapash, chichuwarmikuna, tisiku runa, wichkashka runa, mana pitirik unkuyku-nata charik, ancha unkuyta charikpash kallaripimi yanapaytachaskinkakuna. Llakipi kawsakkuna, wasipi millaynakushpakawsakkuna, millay yumashka warmikuna, millashka wawa-kuna, payllatak llakirishkakuna, unkuywan wacharishkakuna;paykunataka Mamallaktami akllashpa ukllanka, shinallatak mayallita yanapayta chaskinka, alli kallari yanapaytami maña-chinka.

SHUKNIKI PAKMA

Kariwarmi yuyak runakuna

36 niki.- Kariwarmi yuyak runakunaka, tukuylla kuskakunapi,paykunarakmi tukuypak karmakunapi, shukllapak karmakunapikallari alli yanapayta chaskinka. Ashtawankarin tukuykuna ya-napaypi yaykurina, kullki yanapayta, millaynakuyta harkana ya-napaytami chaskinkakuna. Suktachunka pichka watatapaktachishka runakunatami, yuyak runakuna kakta riksinka.

37 niki.- Mamallaktaka yuyak runakunaman kay hayñikunatamipaktachinka:

1. Kullkita mana kushpa akllashka alli hampiwanmi hampirinka,alli hampikunata chaskinka.

2. Pay ushashkallapi llankashpa kullkita hapichun kamanka,chaypakka, paypak ushay saywaykunata rikunka.

Page 35: Constitucion de Ecuador en Kichwa

42

Kamachiy milka

3. Tukuypakmi llankaysamay tiyanka.4. Tukuylla mitachimanta, shukpaklla antawa mitachimanta,

arawa ukumanta ashalla kullkita kunka.5. Kamachichishka manukullkimanta kishpirishka kanka.6. Kamachiy nishkashina, chani kipuymanta, charishka kipuy-

manta kullkita mana kunkachu.7. Paypak yuyayta, munayta, yarinakuyta sumaychashpa, alli

kawsaykayta kuk wasita charichun rikunkami.

38 niki.- Mamamallaktaka tukuylla llaktayta, yuyak runakuna ya-chashpa katinatapash churanka; kitillakta, ayllullaktapipash kikinkawsay imashina kakta rikushpami churanka; kariwarmi manapaktakakta, runalayata, kawsaytarpuyta, kikinpak chikankayta,ayllullaktata, tukuyllakunata rikunkami; runa llaktakunata chikankakta rikushpa yanapak llankaytami churanka; shinallatak sapanrunapak kikin kashkata wakaychinata, yuyayta churaypi kachunrikunka, kay llaktaykuna paktarichun mirachina.

Ashtawanka, Mamallaktami kay tupuykunata hapinka:

1. Maypimi paypak mikuyta, allikawsayta, yachayta, sapan pun-cha kamanatapash kuk wasiwan yanapanka, kaytaka tukuy-sami hayñikunata ukllay ukupimi yanapanka. Paypakayllukuna yanapayta mana ushashka runakunata chashkikpuñuna wasita wiñachinka; wasita mana charik runakunapunchanta chaypi kachunpash shuk wasita churanka.

2. Llankaypi sinchita rurachishpa, tukuysami kullkita shuwayama tiyachun ukllashpa rikunka. Mamallaktami chaypi kanallaktaykunata mirachinkapa churanka, shinallatak tukuyllallankakwasikunapi, shukpaklla llankakwasikunapi yuyakku-napak llankayta paykuna yachashkakunawan munashkatapaktachichun, shuk llaktayta churanka.

3. Yachanakuna wiñachina, kikinyay tiyachun shuk llaktayta mi-rachina, shukman kimirishpa kawsanata ashayachina, tukuy-kunaman yaykurichun tarina.

4. Tukuysami millanakuyta, waktayta, yumay llankay llakimanta,maykan laya llakimantapash ukllana, rikunapash, naka-shpaka chay llakikunata mana harkashkamantapash.

Page 36: Constitucion de Ecuador en Kichwa

43

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

5. Pukllay llankaykuna, nunay llankaykuna wiñachun, chaypakyuyashpa yachaykunata mirachina.

6. Wakllirikuna, ayñiwan makanakuy, tukuysami ancha llaki-kuna tiyakpi rikunata yanapana.

7. Kishpiyri kichushkata anchuchinkapa akllashka kamachiy tu-puykunata wiñachina. Supaychay wanachi, kishpiyrita kichuytiyakpi, mana shuktak imashina llukshina tupuykunata cha-rikpika, shuktak alli kuskapi chay churashka wanayta pakta-chinka; huchayuk runa tiyakpipash, wanachina wasimanmanarak kachashpa paypak wasipillatak wichkanka.

8. Ancha unkuywan, wakllichik unkuywan llakirishka kakpi-pash, chay unkuyta alli hampik akllashka wasiman pu-shashpa yanapanka, kamankapashmi.

9. Kullkimanta, munaymanta alli rikushka kachun, shinallatakpaypak ukku yuyaypash allita katishpa paktachinka.Yuyak kariwarmita ayllukunata shitakpi kamachiymi wana-chinka, yuyak runata kamachun churashka kamaywasi-kuna shitakpipash kamachiyka wanachinkami.

ISHKAYNIKI PAKMA

Malta runakuna

39 niki.- Mamallaktami kariwarmi malta runakunapak hayñiku-nata paktachinka, kipaka llaktaywan, llankaykunawan hayñiku-nata paktachinka; shinallatak hillaykuna, kamaywasikunatiyachun mirachinka. Tiyakkuna punchanpak tiyachun, malta ru-nakuna chaypi kachun, tukuyllapak ushay karmaman yayku-chunmi kamanka.

Mamallaktami llaktakunata mushukyachik malta kariwarmi llan-kakkuna kakta riksinka, paykunataka wampukkuna shinatami rik-sinka, shinallatak paykunamanka: yachayta, allikawsayta, wasita,samariyta, pukllayta, tukuylla rimanata, tantanakuytapash pakta-chinka. Shinallatak alli sumak munay llankayta wiñachinka, ruray-tapash mirachinka. Yachayta sumakyachichun, llankaytakallarichun, paypak llankayta wiñachinata munachun riksinka, ya-chachinkapash.

Page 37: Constitucion de Ecuador en Kichwa

44

Kamachiy milka

KIMSANIKI PAKMA

Runakuna kuyuriy

40 niki.- Shuktak llaktakunaman runakuna richun riksirinmi.Maykan runatapash shuktak llaktaman rishkamanta, kamachiynishkamanta anchuriktaka mana rikunachu, mana riksinachu.

Mamallaktami, kamaywasikunawan tukushpa, Ecuador llakta-manta ista llaktakunapi kawsak runakunaman hayñikunata pak-tachichun, shuktaksami yanapayta wiñachinka, imashinakawsakpipash hayñitami paktachinka:

1. Paykunaman, ayllumanpash yanapayta karanka, kay llak-tapi kawsakpi, ista llaktapi kawsakpipash yanapankami.

2. Yanapayta karanka, yachachishpa, tukuysami killpaytakushpapash yanapanka, paypak hayñikunata paktachi-chun tukuyta kamanka.

3. Ista llaktapi imamantapash, paypak kishpiyri harkashkakakpi, paykunapak hayñikunata wakaychinka.

4. Ecuador llaktapi mashikunantin kimirinakuyta mirachinka,ayllukunantin kutintak tantarichun yanapanka, paypakmunaywan tikramuytapash yanapanka.

5. Ista llaktapi, Ecuador llaktapak kamaywasikunapi manayanka willanalla willaykuna, killkakullkapi taririk imanik kill-kashkata pakashpa charinka.

6. Istallaktakunapi kawsak ayllukunata, ayllupak hayñikunata-pash ukllanka.

41 niki.-Minkarina, pakakuy hayñitami riksirin, imashina kama-chiy kushkawan, llaktapura hillay runa hayñikunawanpash kayhayñitami riksirin. Minkarishka, mitikushka runakunaka, sumakalli harkaytami charina kan; shinallatak paypak hayñi huntaypaktakpimi kushiyarinka. Mamallaktami tikrachimuna kallariytasumaychanka, arininkapashmi; kaytaka runapura yanapay ha-wami, shuk kutinllami kamachiywan yanapanka.

Minkachiyta, pakakuyta mañak runakunamanka, llakimantashina ista llaktaman yaykushkamantapash, llakipi kawsakushka-

Page 38: Constitucion de Ecuador en Kichwa

45

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mantami mana wanachina kan.

Mamallaktaka, shukkutinlla, llakikunata kay shina kishpiychinakakpillami kaytaka riksinka, mitikushkakunapak kamachiy pan-kata, kamachiyta katishpami riksinka.

42 niki.- Tukuysami piñashpa llukshichisha kachanata mana sa-kinachu. Karkushka runakunaka kamayta utka chaskina hayñi-tami charinka; runakashkamantami kamachikkuna yanapashkakanka, shinallatak mikunaman, puñunaman, wasiman, hampik-pakman, hampiman hawalla yaykuna hayñitami charinka.

Kariwarmi wawakuna, imillakuna, chichu warmikuna, uchillachuriyuk ushushiyuk mamakuna, yuyak runakuna, tisikuruna-kuna, shuktaksami llakirishkapash paykunarakmi runapura ya-napayta kallaripi chaskishka kanka.

Tukuy runakuna, tantarishkata runakunapash karkushpa ka-shpapash kamashkami kanka, shinallatak kawsay kamaywan,munaywan kikinpak kuskaman tikramuna hayñitami charin.

CHUSKUNIKI PAKMA

Chichu warmikuna

43 niki.- Mamallaktami chichu warmikunata kamanka, chuchu-chikuk pachapipash kay hayñikunatami charinka:

1. Yachay kuskapi, llaktapi, llankana kuskapipash mana chi-kanyachishka kankachu.

2. Wachak mamatakarin kamarishka hampiwanmi mitachinka.3. Chichukay pachapi, wachay pachapi, wachashka kipapash

paykunarakmi alli ukllayta hapinkakuna, tukuy allikawsaykamaytami chaskinkakuna.

4. Wachashka kipa, ñuñuchikuy pachapipash, alliyankakamamiima mutsurishkakunata chaskina charin.

Page 39: Constitucion de Ecuador en Kichwa

46

Kamachiy milka

PICHKANIKI PAKMA

Kariwarmi wawakuna, imillakunapash

44 niki.- Mamallakta, runakuna, ayllukunapash; utkashpa kari-warmi wawakuna, imillakuna alli tukuy wiñayta charichun sin-chiyachinka. Shinallatak paykunatarak ñawpachinka; hayñikunahunta paktachunmi kamanka, paykunapak hayñikunatapashpaktachinkami, kayka runapak hayñi hawapimi kanka.

Kariwarmi wawakuna, imillakunapash tukuysami wiñana hay-ñitami charinka; kayka wiñarikukta, pukurikuktami rikuchinka,shinami hamutashka kanka; shinami paypak yuyaysapayay,ushayyuyay, hawayay paskarichun hayñita charinka; kaykashuk ayllupi, yachana wasipi, runakunapak muyuntipimi riku-rinka; shinallatak ayllullaktata kuyaypash kamayta charinka.Kay muyuntika runakunapak mutsuykunatami sumakyachinka;mashiyari, kuyay, kushikuy, kawsaytarpuy mutsuriytapashpaktachinka; kaytaka Mamallaktapurapak, ayllullaktapura-pash kapakkamaywan paktachinka.

45 niki.- Kariwarmi wawakuna, maltakunapash, tukuy runaku-napak hayñikunatallatak charinka, ashtawankarin wawakuna-pak hayñikunatami paktachinka. Mamallaktaka wawa wiksapi-kak pachamantami kawsayta, kamayta riksinka, kaytaka allitarikushpami paktachinka.

Kariwarmi wawakuna, wamrakuna paykunapak tukuy ukunta,munayta, kikinyayta, shutita, llaktayuk kana, allikawsayta, alli mi-kunata, yachanata, kawsaytarpuyta, pukllayta, samayta, kaw-saykamayta, aylluta yanapana hayñikunatami charin. Shinakaaylluntin, ayllullaktantin kawsana hayñitami charin; Shinaka ru-nakunantin kana, kishpiyrita sumaychana, sumakkayta kamanahayñitami charin. Payman llaki chayakukta hampikmanta tapu-shka kanka, paypak kawsaytarpuy, tukuylla, runallakta ukupikikin shimipirak yachana hayñitami charin. Paypak yayamamamaypi kak, ayllukuna maypi kak willayta chaskina hayñitapashcharinmi. Paypak kawsaypi llaki rikurikpillami mana riksinataushanka.

Mamallaktaka paypak rimayta, tantanakuytapash hawalla rura-

Page 40: Constitucion de Ecuador en Kichwa

47

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

chun sakinkami, yachakukkunapak tantanakuyta awllikukta,shuktaksami tantanakuy rurarichunpash sakinkami.

46 niki.- Mamallaktaka, kariwarmi wawakuna, imillakuna ka-mana tupuykunata paktachinkapaka kaykunatami ruranata cha-rin:

1. Manarak sukta watayuk wawakuna alli mikunata, alli kaw-sayta, yachayta paktachichun yanapanka, tukuy puncha ka-mayta, tukuy kamay hayñikunatapash paktachinkami.

2. Tukuy imashinamantapash llankaymanta, kullkimanta llakitiyakpipash kamankami, llankaymanta kullki shuway tiyakpiakllashka ukllaywan kamanka. Manarak chunka pichka wa-tata charikpika mana llankachina, wawakuna llankay ama ti-yachun ashakama tukuchinka. Kariwarmi imillakunapakllankanaka wakinpillami tiyanka, paypak hayñitapash manakichunkachu, manchanayay mana alli kuskaman, wakllichikkuskamanpash mana rinkachu, chaymi paykuna allikaw-sayta, alli wiñarinata mana anchuchinka. Paypak llankaytakamuchankami, wiñarikukta mana harkakukpika sumakchan-kami, riksinkapash; shinallatak llankayta washamanta yana-pankami.

3. Tisiku runakunatarakmi rikuna kanka, ayllupak ukumanhunta yaykurichun yanapayta kunka. Mamallaktami punchayachana wasikunaman, tukuykuna kawsayman yaykurichunpaktachinka.

4. Tukuysami millay, waktay, yumayta katushpa shuway,shuktak millaykunapash ama tiyachun harkana, rikunakan. Shuktak millaykuna, waklliriman pushakpash ama ti-yachun harkanka.

5. Yuyay miyuymanta, munay miyuymanta, machana yaku upa-yaymanta anchurichun rikuna, shinallatak allikawsaykunata,wiñarikukta wakllichik upyaykunata wamra ama hapichun har-kanka.

6. Allpa tuñiriy tiyakpi, ayñiwan makanakuy tiyakpi, suktakancha llakikuna tiyakpipash utkashpami rikuna.

7. Millanakuyman yuyachik, kawsayta llapichik, kariwarmi tsik-ninakuy yuyayta yachachik, maykan willaypi yaykukukpi har-

Page 41: Constitucion de Ecuador en Kichwa

48

Kamachiy milka

kana. Tukuyllapak willaykunaka yachayta, runa unanchahayñikunata sumaychayta, runakaytami kallaripi kunka; shi-nami paykunapak mitawan pakta yanapakta kamanka. Kayhayñikunata paktachinkapa saywakunata, wanachikunatachuranka.

8. Maykan yaya kashpa, mama kashpapash, wakinpika ishkan-tin watana wasipi kakpika, chay llakimanta rikuk akllashkakishpichik yanapaywan kamanka.

9. Paykuna, ancha unkuywan, mirarik unkuywan llakitushkakakpika paykunatarakmi akllashka alli kamaywan harkanka.

SUKTANIKI PAKMA

Tisikuwan runakuna

47 niki.- Mamallaktami tisiku unkuywan runakunata chaski-chun, uksi runakunantin tanta kachun paykunatarak rikuna llak-tayta arininka; tisiku runakunapak ayllumi llankaytamashkashpa chimpapurayta utkachinka,runakunapak kawsayukuman imashina yaykuchinata mashkanka.

Tisiku runakunataka, kay hayñikunata charichunmi riksirin:

1. Tukuyllapak kamaywasikunapi, shukllapak kamaywasiku-napi runakunapak allikawsay mutsurikta kunkapakmi riksin,ashtawankarin tukuypacha kullkita mana kushpa hampiku-nata charichun yaykuchinka; kaytaka wañunkakama ham-pita mutsukuk tisiku runakunaman shina kunka.

2. Tukuykunata kutintak alliyachun yanapana, punchanta ya-napaytapash kuna, ima yanapayta mutsukpipash chaytasumak yachaykunata kuna.

3. Tukuylla kuskakunapi, shukpaklla antawakunapi purishpa,arawa ukupi kushiyarishkamantapash ashalla kullkitamikunka.

4. Kamachiychichishka kullkimanta kishpiyrishkami kanka.5. Tisiku runaman, uksi runamanpash paktapakta llankayta

kuna, shina paykunapak ushaykunata, hawayaykunata mira-chichun, tukuylla tantaripak, shukllapak tantari llaktay maki-

Page 42: Constitucion de Ecuador en Kichwa

49

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

wan pushanka.6. Alli, ima mutsuymanpash yaykuna wasita, paypak mutsurik-

kunata yanapachun charikyuk wasita charichun rikunka;shina paypak kawsaypi mana pipash satirinkachu, kikinlla-tak imatapash rurashpa punchanta kawsachun yanapanka.Tisiku runaka paykunapak ayllukuna punchanta rikushka ñamana kankanchu, punchanta kawsana kuskatapash manacharikka mana kankachu, maykan chaskik wasimi paytakaminkachishpa charinka.

7. Payka, uksi runaman yaykurichun, imapipash paktapaktachaskichun, paypak hawayayta, rurayyachayta wiñachik ya-chaytami paktachinka. Paypak yachayta ushachinkapaka tu-kuykuna yachana ukumanmi rinka. Yachaytaka payllata alliukupi chikanyarishpami allita chaskinka, paykuna yachanañanwanmi yachachinka. Yachana wasikunaka tisiku runaku-napak kamachiykunawanmi kay mutsuriytaka paktachinka,chaypakka kay tisiku runakuna yachachun mutsurik karanakullkillikata mirachinka.

8. Yuyaysapa tisiku runakunaman akllashka yachayku-naka, yachana wasikunata wiñachishpa makiwan pay-kunapak ushakuyta mirachinka, shina paykunapakllayachana ñankunata wiñachichun.

9. Tisiku runakunaman, paykunapak ayllumanpash, tisikuunkuy ushakukta charikpika, karashka munayta hampikwanyanapana kan.

10. Allikak tukuysami charishkakunaman, mitachikunamanyaykuchun. Chaypakka pirkashka saywakuna, harkakuna-pash anchurinka.

11. Ruktu runakumanka shuktaksami willachinakunatami wi-ñachinka makiwan rimayta, makiwan takarishpa willaytawiñachinka, shina ñawsa killkakatinaman yaykuchun.

48 niki.- Mamallaktami tisiku runakunata yanapanarayku kaytupuykunata churanka:1. Mamallaktapak ruray katichikunapika ayllukunapak ukupi ka-

chun, shuktak shuktak ukukunawan yanaparishpa tukuyllapi,kawsaytarpuypi, yachanapi, kullki llankaypi kachun nishpamillaktayta mirachinka.

Page 43: Constitucion de Ecuador en Kichwa

50

Kamachiy milka

2. Mañashka kullki charinata churanka, manu kullkikunatapashuriyachinka, mana kashpaka kaywan kapuchik llankaytacharirayanka, tukuysami yachana patapak karashka kull-kita hapichun yanapanka.

3. Ruraykatinata wiñachinka, kay ruraykatikuna chakchuriyta,samachunpash llaktayta wiñachina.

4. Chaypi kana llaktayta, kawsaykamaypi kachun, kamachiynishkashinata paktachina.

5. Ancha tisiku runakunata tukuyta sinchita, ukuman yanapa-chun paktakayta ruranka, kayka paypak kikinyay may hatunwiñariman paktachun churanka, kikinllatak imatapash rura-chun churanka, shuk runapakman llutarishkamanta karuya-chun churana.

6. Ancha tisiku runakunapak ayllukunaman, paykunapak ka-pukchiy llankaykunata yanapachun asha kullkita kuna.

7. Tisikuwan runakunapak hayñikuna tukuy paktarichunka ru-raypi hunta kamachun kamana. Imashinapash piñashpa sa-rukpi, mana runapurashina kimirikpi, urmachikpi, tisikurunakakpi manyaman shitakpi, imatapash rurashkakunamantakakamachiymi wanachinka.

49 niki.- Tisiku runakunata kamak runakuna, ayllukunapash,punchanta yanapay mutsuykunata kuk kashkamantaka runaku-nami kawsaykamaywan killpanka. Shinallatak sumakta, may allirikuyta kunkapa katinta katinta yachakuykunatami chaskinka-kuna.

KANCHISNIKI PAKMA

Ancha unkuywan runakuna

50 niki.- Mamallaktami ancha unkuyyuk tukushka runakunata,mana hampiripak runakunatapash kamanka. Shinallatak tukuypatapi karashka hampiwan hampirinata, mutsurishka pachapimipayrak hampirinata charin.

Page 44: Constitucion de Ecuador en Kichwa

51

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

PUSAKNIKI PAKMA

Kishpiyta kichushka runakuna

51 niki.- Kishpiyrita kichushka runakunamanka kay katik hayñi-kunatami riksirin:

1. Wanachishka shina mana manyayachishka kana.2. Rimanakuyta, ayllukuna, hayñita yachakkuna rikushka ka-

natapash charina.3. Kishpiyta kichushka pachakuna imashina llakita chaski-

shkata, paktakay apupak ñawpakpi willana.4. Wanachina wasikunapi kishpiyta kichushka runakuna ama

unkuchunka, alli yanapak runakunata, mutsurishka hillayku-nata, hampikunata charina.

5. Kishpiyta kichushka runamanka yachayta, llankayta, ka-puchiyta, kawsaytarpuyta, mikunata, puklllanata, samaymutsuykunata rikunkami.

6. Chichu warmikunaka, ñuñuchikuk warmikuna, imillakuna,yuyakkuna, unkushkakuna, tisiku unkushkakunaka aklla-shka yanapayta, alli rikuytapash chaskinata ushanmi.

7. Kariwarmi wawakuna, imillakuna, tisikukuna, ukupi harka-shka kak yuyak runakunapash allita kamana, tukuy mutsu-rikkunata kuna.

ISKUNNIKI PAKMA

Mawkayachik runakuna, mikuk runakunapash

52 niki.- Runakunaka may alli charimushka mitachitapashkishpiyriwan akllaytukunkapa hayñita charinkunami. Ima-shina kakmantapash, mana kachun, imakakta riksina hayñi-tami charin. Shinallatak alli willayta chaskitukunmi, mana umaytukunkachu.

Kamachiyka alli rikuy kachun chapana ñankunata churanka, ka-riwarmi mikukkuna ama llakirichun harkayta chaninka; kay hay-ñikunata pakiktapash wanachinkami, allichichinkami. Mana alli

Page 45: Constitucion de Ecuador en Kichwa

52

Kamachiy milka

kakpi kullikita tikrachichun mañanka, mana allita rurashkamanta,charishkakuna, allikawsaykuna mana alli kashkamantapash wa-nachinkami; tukuy allikaypakkuna mana alli kakpi, pitikpipash wa-nachinkami. Hatun llaki tiyakpi wakinpilla pitirikpika manawanachitukunkachu.

53 niki.- Llankakwasi, kamaywasikunapash, mitachikuna tukuy-lla runakunata yanapak tantanakuykunapash atik, mikuk kariwar-mikuna allikachichun tupuk llikakunata yaykuchina; chaskichik,allichik llikakunata yaykuchinata, llankaypi churanatapash cha-rinmi.

Mamallaktami runakunata llakichishkamanta, wakllichishka-manta kamachiywan kutichinata charin; shinallatak tukuypak alli-kaykunawan mana alli rikukpi wanachina, mitachikuna manatiyashkamanta kullkita kushka kakpipash Mamallaktami rikunka.

54 niki.- Chikan runakuna, mitachita mañachik tantanakuykuna,kapukchik, mikuna nipakunata katuk, tukuy runakunapak hawa-pimi huchata aparinka; mana alli mitachishkamantapash kama-chiywan wanachishka kanka; paykuna willashka llulla kakpi,killkashka mana chaytallatak nikta yaykuchishka kakpipashsinchita wanachishkami kanka.

Llankanata yachak runakuna yachashka hawa, kapchita, minka-shkata mana allita pushakpipash huchachishka kanka; ashtawan-karin runakunapak tukuy kawsayta mana allita rurakpi, llakipichurakpipash wanachishkami kanka.

55 niki.-Mawkayachik, tukuchik runakuna willayta mirachinkapa,hayñikunamanta yachankapa shuk tantanakuyta wallpanataushanmi, kaywanka kamachiyta rikuk kamachikkunapak ñaw-pakpi mitsarinata tukunkunami, willayta, yachaytapash charira-yanata ushanka.

Kay hayñita, shuktak hayñikunatapash paktachinkapa pipashtantarichunka mana mañanchu.

Page 46: Constitucion de Ecuador en Kichwa

53

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

CHUSKUNIKI WANKURIY

Ayllullaktapak, llaktakunapak, kawsaymarkakunapak hayñikuna

56 niki.- Ayllullakta runa, llaktakuna, kawsaymarkakuna, yana-llaktakuna, yunkallaktakuna, sapsillaktakunapash Ecuador llak-tami tukun; shuklla, mana rakirinami tukun.

57 niki.- Mamakamachiypi nishkashina sapsita, ayllullaktata,llaktata, runallaktata riksin, kamarinpash; shinallatak runa hay-ñikuna, ista Mamallaktakunapak hatun willaykuna, arinishkaku-nata shinami paktachin, runahayñikunapash hillaykunawanmiriksirin. Shina tukuypak hayñita riksin, kamanpash.

1. Kikinkayta, kimirishka yuyayta, ñawpa yachaykunata, ima-shina tantanakuyta rurariyta charirayana, mirachina, sinchi-yachina wiñachinapash.

2. Kawsayllapimanta mana shitashka kana, paypak sapimanta,kikinyaymanta, kawsaytarpuymanta shuktak shitaykunamana chikanyarishkachu kana.

3. Kawsayllapimanta, ista tsiknimanta, shuktak chikanyachiku-namanta llakirishka runakunata riksinka, allichinaka; waklli-chishkamantapash tikrachina.

4. Sapsi allpakunata wakaychina, chay allpakunaman pipashmana yaykuna, mana kullki manuymanta kuna, mana yankarakina, mana killkachina. Kay allpakuna mana manukullkitachanina, churashka kullkita mana kunachu kan.

5. Kawsamushka allpata, ñawpa saywashka allpata charira-yana, kaymanta mana kullkita kushpalla kikinmanmi killka-china kan.

6. Pachamamapi tiyakkunata hapina, shinallatak kamanachaypi kana, kutintak huntamuk, mana tukurikta mawkaya-chishpa, hapishpa, kamashpa, mawkayachishpa kawsana.

7. Ñawpakman llankanakunata, llukshichinakunata churan-kapa, paypak allpa ukupi tiyak tukurik nipakunata katunkapa,kaykuna pachamamata, kawsaytarpuyta wakllichik kakpimana karupacha ukupi tapunarak, manarak kallarishpa

Page 47: Constitucion de Ecuador en Kichwa

54

Kamachiy milka

willanarakmi kan. Chay llankaykuna kapukchishkamantashuk chanita hapina, ayllukunata, llaktakunata, runakunata,kawsaytarpuyta, pachamamata wakllichishkamanta mashnakakpipash tikrachinatami charin. Kay tapuytaka chay llaki-manta yachak kamachikkunami, manuyta charishkamantautka tapuna kan. Tapushka ayllullaktamanta arinishkatamana chaskishpaka, Mamakamachiypi, kamachiypi nishka-wanmi katinka.

8. Tawkasami kawsayta, paypak muyuntinta imashina wakay-chinata, ñawpachinata yachana. Mamallaktaka tawkasamikawsayta, wakaychinatami kamankatak, tawka watata cha-rinkapa ayllullakta chaypikaywan yachanakunata churanka,tukuypacha samikawsay tiyachun pushanka.

9. Kikin kawsanakuyta, tantanakuyta, wakaychina, wiñachina,mirachinapash; kaytaka paykunapak kamachishka allpaku-namanta, ñawpa pachamanta charimushka sapsi allpa-manta, llakta allpamanta kamachikkuna llankana, wiñachina.

10. Kikin hayñita, kawsaykamachiyta wiñachina, mirachina, chu-rana, paktachinapash; chaykunaka Mamakamachiypi tiyakhayñikunata mana pakinkachu. Ashtawankarin warmikuna-pak, kariwarmi, imillakunapak hayñikunatapash mana paki-nachu.

11. Paykunapak ñawpamanta charimushka allpamanta manallukshichishka kankachu.

12. Sapsiyuyayta charirayana, killpana, wiñachina; shinallatakkikin amawtayta, sumakyachayta, ñawpa yachayta wiña-china; tawkasami kawsayta wachak nipankunata kamana;tawkasami kawsaytarpuy, hampita, kikin hampinata wiña-china. Shinallatak iñina kuskakunata, wakakunata kutin ta-rina, ñawpachina, killpanapash. Saywashka allpa ukupi tiyakyurakunata, wiwakunata, chukikunata, kawsayllikata, tiyak-kunamanta yachayta; wiwapak, sachapak kikinyaytapashukllana.Paypak yachaykunata, mushuk llankaykunata, rurayku-nata tukuysami apakuyta kichuchun mana sakinachu.

13. Ecuador llaktapak charimushka kawsaytarpuyta, wiñaykaw-sayta mana rakinachu, mana shitanachu. Shinaka charira-

Page 48: Constitucion de Ecuador en Kichwa

55

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

yana, killpana, wiñachina, wakaychinami kan. Kayta pakta-chinkapaka Mamallaktami kullkita kunka.

14. Ishkayshimi kawsaypura yachayta wiñachina, sinchiyachina,hawayachina; kayka kallari yachaymanta, hawayachayka-mami may alli kachun yuyayta charinka. Imashina taw-kasami kawsaytarpuykuna rikuchishkawanmi kanka; shinakikinkayta yachachina, yachana ñankunawan pakta kaman-kapa, wakaychinkapa sinchiyachina.Shuk sumakkay yachachik tukuna ñanta paktachirina. Kayyachana llikata kamanaka, minkapi, aynipimi rurarina, asha-lla mitapi allichishpa, ashalla pachapimi kanka; tukuykuna ri-kuypi, ñawinchi tiksitami paktachina.

15.Tantanakuykunata tawkashkata sumakchashpa milkaukupi tukuypa shutipi rikurichun wallpana, charirayana; chi-kanchikan kawsaytarpuypi, llaktaypi, tantariypi wallpanka.Mamallaktaka tawkasami kawsaykunapak rimayta, tantana-kuyta riksina, mirachina.

16. Kamachiyta churak kamachik tantanakuypi paykuna kacha-shka runakunawan chaypikana, maykan llaktay tukuyllapakrurarikuypacha chaypi kana; ashtawankarin ñawpakmanllankana wallparikuy pacha, maykan llankaywan kallarikrin,Mamallaktapak minchapi rurana tiyarikukpimi chaypi kana.

17. Manarak kamachiy tuputa churashpa, chay kamachiytupumaykan sapsihayñita wakllichina shina kakpika tapurishkamikana.

18. Rimanakuyta, kimirinakuyta, shuktak llaktakunawan yana-panakuyta charirayana, wiñachina; ashtawankarin Mama-llaktapura saywashka ayllukunawan, rakirishkaayllukunawan chayanakuna.

19. Paykunapak churarinakunata, unanchakunata, hayllikunatacharishpa kikinyachun tankana.

20. Kamachiypi nishkata katishpa, awka llankaykunata payku-napak allpamanta anchuchina.

21. Sumakkay, chikansami kawsaytarpuy, ñawpa yachay-kuna, wiñaykawsay, munaykuna, shuktakkunapash tu-kuypaklla yachaypi, willaykunapi rikurichun. Kikin willana

Page 49: Constitucion de Ecuador en Kichwa

56

Kamachiy milka

ñankunata wiñachina, paykunapak shimipi willachun,shuktak willana ñankunamanpash mana chikanyachishkakankachu.Paykunallatak manyayarishka llaktakunapak saywashka all-pakunaka ñawpamanta kawsamushka allpakunami kan,chayka mana ashayachina, mana llankana allpachu kanka.Chaymanta ima tiyakkunata llukshichinaka paykuna kama-chiyshkami kanka. Mamallaktami kawsaykuna tiyachun, pay-kunapak kikin kawsayta sumaychankapa, kamankapatupuykunata churanka; manyayarishka kawsana munayta su-maychanami kan, paykunapak hayñita rikurayanapashmikanka. Kay hayñikunata pakikka runata wañuchik shinahatun huchatami charinka, kaytaka kamachiywan ñitishpamiwanachina.

Mamallaktami maykan samiwan mana shitachishpalla kaysapsihayñitaka churashpa kamanka, karimanpash, warmiman-pash paktapakta, mana wakayachishpalla paktachinka.

58 niki.- Yanaruna llaktapak kikinkayta, kawsaytarpuyta, ñaw-payachayta, hayñita sinchiyachinkapaka Mamakamachiypi kill-kashka sapsihayñita, kamachiytapash riksin. ShinallatakMamallaktapura hatun willaykunawan, arinishkakunawan,shuktak runahayñi hillaykunawanmi riksirin.

59 niki.- Yunkaruna llaktapak tukuy runa wiñarina ñanta, achkawatapak, charirayaypak, llaktay ñawpakman richun, shuktakmushuk ñanta, tantalla kamayta riksirin; shinallatak paykunayachashka yuyaykunawan, paypak kawsaytarpuyta sumay-chayta, kikinkayta, kikin rikuyta kamachiypi nishkata katishpariksirin.

60 niki.-Ñawpa llaktakuna, runakuna, yanarunakuna, yunkaruna-kunaka paykunapak kawsaytarpuyta wakaychinkapa charishka all-pakunata saywanata ushanmi. Kamachiyka chay wallparitawiñachinami.

Tukuypak allpa tiyakpimi sapsitaka riksirin, shinallatak ñawpa-manta tantanakuna saywashka-allpata shinami riksirin.

Page 50: Constitucion de Ecuador en Kichwa

57

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

PICHKANIKI WANKURIY

Chaypikana hayñikuna

61 niki.- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunaka kay hayñi-kunamantami kushiyarinkuna:

1. Akllana, akllay tukushka kana.2. Tukuyllapak munay kakpi chaypi kana.3. Llaktakunamanta wiñachishka mushuk kamachiyta riku-

china.4. Tapushkakuna kana.5. Tukuyllapak ushak llankashkata taripana.6. Akllashka kamachikkunata churak kachashka kamachiyta

mushukyachina.7. Yachaypi, ushay yuyaypi tiksishpa tukuylla llankaykunapi

kana, tukuylla awllita kuna; shinallatak kaytaka akllay, shuti-chik, yaykuchik, paktapakta kay, tawkachik, tukuypak akllayllikawan rikushpa llankayta kuna. Shinallatak chaypi kanata,karintin warmintin paktapakta yuyaywan llankayta kuna,shina tisiku runakunata yanapana, karipuraman warmipura-man mana chawpishpalla kushpa paktachina, tukuypata, wa-tayukkunamanmi llankaytaka kuna.

8. Llaktay tantarikunata, kuyurik tantarikunata rurana; kay tanta-nakuymantaka kishpiy kimirina, kishpiy anchurina; muna-shpaka paykuna arinishkata, churashkata uyana, chaypi kana,katinapash.Ista runakunaka kay hayñikuna, imashina paykunapak allikakpimi kushiyarina.

62 niki.- Runakunaka llaktay hayñiwan kushiyarishpa tukuykuna-man, paktapakta, paymantak, pakalla, paypak shutita kushpashitana hayñita charinmi. Kaytaka katipi kak nishkakunawanmipaktachinka:

1. Chunkapusak watamanta wichayman charik runakunapakmiashtawanka apuchinata charin. Wichkana wasipi wichka-

Page 51: Constitucion de Ecuador en Kichwa

58

Kamachiy milka

shkalla runa, tawka watata wichkashka kashpapash mana su-paychashka kashpaka akllana hayñitaka charinkunami.

2. Chunkasukta, chunkapusak mitayuk runakunami apuchiwanarininata charinkakuna, shinallatak suktachunka pichka wa-tata charik, Ecuador llaktamanta kariwarmi runa, istapi kaw-sak runa, Ayñi Ushaypi llankak, Chapaypi llankak, tisikurunakunapash apuchinata ushankunami.

63 niki- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakunami istallaktapikawsakkuna, kariwarmi Ecuador llakta Pushakta, kariwarmi ki-papushakpash akllari tukunkunami. Paykunaka Mamallaktapakshutipi rikurik, ista saywashka allpapak shutipi rikurina hayñitamicharin; shinallatak kutinpash akllariyta usharinmi.

Ista llaktamanta Ecuador llaktapi kawsak runakunaka pichkawatata kamachiy riksishka kashpami shina charin.

64 niki.- Llaktayhayñi kushiyanata, kamachiypi shina nishkaku-namanta shukyachinkami, sakichinkami:

1. Kamachiyta manani, chayrak tiyakpi, mana pakichishkakakpi, mana kashpaka pakirishkata mana willashka kak-pillami sakirinka.

2. Shina kana tiyakpika, kishpiyta kichushpa supaychachunña huchata churashka kakpi kichunka.

65 niki.- Mamallaktaka tukuyllapak llankaykunapimi kariwarmichay mashnallatak llankachun churanka, karipash warmipashllankakuska kuskakunapi arininata, pushanata ushachun; shi-nallatak llaktay tantanakuypi, llaktay kuyuri tantanakuypi arini-shpa pushachun. Llakta runakuna pushakkuna tukuchun,akllaypipash katirayashka, paltaykuna tiyakpi chaypikayta su-maychana kan.Mamallaktaka shitashka llaktakuna, ayllullaktakuna chaypi ka-chun arinishka rurarichun tupukunata churashpa paktachinka.

Page 52: Constitucion de Ecuador en Kichwa

59

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

SUKTANIKI WANKURIY

Kishpiykaypak hayñikuna

66 niki.- Shinami runakunata riksirin, kamankapash:

1. Kawsayta mana pakina hayñitami riksin. Wañuchina wanaymana tiyachunmi riksin.

2. Sumakchay kawsanata, allikawsayta charichun riksin; shina-llatak mikunata, allimikuyta, chuya yakuta, wasita, llankayta,llankachiyta, yachayta, samarinata, ukun kukurinata, churari-nata, kawsaykamayta, pachamama alliyachinata, shuktakmutsurishkakunata charichun hayñitami riksin, kamanpash.

3. Runapak tukuykana hayñita riksin, kaykunami kay ukupikakan:a. Tukuy ukunta, munayta, allikayta, kari kana, warmi kana

hayñitami riksin.b. Tukuylla karmapi, ayllu karmapi millaynakuymanta

kishpiyrishka kawsayta charichun riksin. Mamallaktakamillaynakuykuna ama kallarichun pichankapa mutsuriktupuy kamachiykunata churanka; ashtawankarin warmi-kunata, kariwarmi wawakunata, kariwarmi imillakunata,yuyak runakunata, tisikukunata akllashpami millakkuna-manta anchuninka. Tukuysami wakllirishka, llakirishkarunakunata takak millaykunamantami pichanka. Millay-nakuy, llapik, yumay shuway llakikunata anchuchinkapashuktaksami wanachi tuputami churanka.

c. Shuwashpa pakana, watay, mana apanakuy, ancha wa-nachi, mana rurachi, urmachiy llakikuna ama tiyachunmimana nichina.

d. Rikchayachik hillaykunata mawkayachikta, runakunapakhayñiwan takarik amawta yachaykunata mana nichun rik-sin.

4. Kamachiykunapi, nipakunapi pakta kana, mana chikanya-chik hayñitami riksin.

5. Kishpiyri wiñariyta charina, shuktakkunapak hayñi shinata-

Page 53: Constitucion de Ecuador en Kichwa

60

Kamachiy milka

pash charina, shuktakkunamanta mana saywashka kana.6. Kikin yuyayta kishpiyrishpa rimana, willana hayñita charina,

ima wallpaywanpash, ima willaypipash kishpiyrishka hayñi-tami charina.

7. Yankamanta, pantaymantapash, willak ñanmanta huchachi-shka runakunaka, llullakkunata manuchishpa utkakashpa ti-krachichina, allichichina hayñitami charin. Maymanta yankahuchachishka kuskamanta, chay sayllapillatakmi mana kull-kita kushpalla allichichichunmi riksin.

8. Paypak iñita, wakaychina, shuktakyachinata, pay yacha-shkata tukuypaklla ñawpakpi, shukllapak willana, pakta-china hayñita charichunmi riksin. Shinapash shuktakhayñikunata sumaychashpa willanatapash charinmi.Mamallaktaka paypak munaymanta iñiyta, shinallatak may-kan mana iñitapash katiktapash kamanka; shinallatak tukuy-kuna sumaychanakuna kuskata ukllanka.

9. Payllatak arinina, willashka kana, paypak munaywan, kari-warmi munanakushkamanta mana hichuk, paypak kawsayta,warmi kariyay, kari warmiyay munay yuyayta charina hay-ñitapash riksinmi. Mamallakta kay arinikuna, munaykunapaktachun mutsuriykunata kamaywan paktachun churachun-pash riksin.

10.Paypak kishpiyrishka alli kawsayta, arinishkata, willa-shkata, mirana kawsayta arinina hayñitapash riksinmi;ima pacha, mashna kari wawa, mashna warmi wawa chari-natapash riksinmi.

11. Kikin yuyaykuna hawa pakalla wakaychina hayñitami charin.Maykanpash chayllamantatak mana kutintak willachunmañashka kankachu. Imamantapash kikinllatak, minkashkamanarak arinikpika willachun mana atinachu, mana rurachin-kachu. Paypak iñimanta, llaktay yuyaymanta, paypak unkuy-manta, kuyay kawsaymanta maykanpash willachunmañanata mana ushanchu. Hampinkapa mutsurikpillamihampikkunaman willanka.

12. Shunkuyuyayta shitana hayñita riksin, kayka shuktak hayñi-kunata mana urmachinkachu, runakunata imamantapashmana wakllichichunmi riksin. Tukuy runakunami millanata

Page 54: Constitucion de Ecuador en Kichwa

61

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mana nina hayñita charin, awka mitachi kankapa manachaypi kana hayñitapashmi riksin.

13. Kikin munaywan, kishpiyrishpa tantanakuna, tantarina, wi-llana hayñitapash riksinmi.

14. Mamallaktapak allpakunapi kishpiyrishka purina, kawsanakuskata mashkana hayñitami kun, paypak Mamallaktamantakishpiyrishka llukshina, yaykuna hayñitami riksin; kaytakakamachiykunawanmi nikina kan. Paypak Mamallaktaman-taka chayta rikuk kamachik kamayukllami mana ninka. Ma-mallaktamanta mana llukshichinataka paktakay apukllamirikunka.Ista runakunaka kikinpak, ayllupak kawsay llaki kana kakpi,kishpiy kawsay, kawsay kamay llakipi kakpika paypak llak-taman mana tikrankachu; pipash mana llukshichishpa ka-chankachu. Runa kashkamanta, iñiymanta, llaktayaymanta,yuyaymanta, tantanakuymanta, llaktay yuyaymanta kanatamana manyayachinkachu.Ista runakunataka tantachishpa mana shuk punchallapi lluk-shichinachu. Sapan runapak llakikunata riksishpami ima-shina kachanata mashkana kanka.

15. Tukuykunaman paktachinkapa, pachamamata mana waklli-chinkapaka shukllapash, tantarishkapash kullkillankaykunawiñachinata yanapana tiksiwanmi hayñitaka riksin.

16. Kishpiy llankay yuyarita charina hayñita riksin.17. Kishpiy llankay hayñita riksin. Maykanpash yanka, sinchita

llankachun mana mañashka kankachu, kamachiy mañakpi-llami shina kanka.

18. Awkiyachi, alli shuti charina hayñitami kun. Kamachiykarunapak unanchata, alli rimaytapash ukllanka.

19. Kikinpak ima willaykunata kamana, willayman yaykuna, wi-llay hawa arinina hayñitami riksin, kay ñawi imawillayta,kayta imashina kamana hayñitapash charinmi. Kipaka tan-tachina, wakaychina, killkarikukta, rakinata kamanka. Shina-llatak ima willayta willankapaka kamachik minkashkaarinishkatami mutsunka.

20. Shuklla runa kuyana, aylluta kuyana hayñitami riksin.

Page 55: Constitucion de Ecuador en Kichwa

62

Kamachiy milka

21. Willayta killkashpa kachashkata, rikunapi kachashkata manawakllichishka kana, pakalla kana hayñitami charinka. Kaytahapinata, paskanata, taripashkapash mana kankachu. Kay-taka kamachiy rikuchishka kakpi, shuktak runapak kakta,wakaychinkapa chayta taripana kakpi, kamachik kamayuknikpillami rikunkapa paskanka. Kay hayñika shuktak samiwillaykunatapash, shuktak wallpa chaskitapash ukllanmi.

22.Kawsana kuskata, wasita mana wakllichina hayñitami charin.Shuk runapak kawsana wasiman mana yanka yaykunalla-chu. Wasiyuk mana sakikpi, kamachik mana nikpika tukuytarikunata, charishkata kipunata, imatapash mana ushana-chu. Ancha hucha tiyakpi, kamachiy shinachun nikpillami wa-siman yaykuna.

23. Kamachikkunaman shuklla runa, tantarishka runapash manaalli willayta, mañayta pushana hayñita riksin. Shinallatakalli yanapayta, tikrachishkata chaskina hayñitami charin.Shuklla runa llaktapak shutipi mañay kachanata manaushankachu.

24. Ayllullaktapak kawsaytarpuypi chaypikana hayñita charin.25.Tukuypalla charishka, tukuypaklla may alli mitachiman, shuk-

llapak alli mitachiman haykuna hayñitami riksin. Shillataksumaymana, utkashka, alli apanakuy, allikay willaytamana llullashka yachanata, imashina kak willayta chaskinahayñitapash riksinmi.

26. Runakunaka, pachamamata awlliwan, runakunata yanapa-chun maykan wallpapipash kikinpak charishka tiyachunhayñita riksin. Kikinpak charishka kachunka tukuylla llaktay-pak tupu ukupimi kanka, shuktak tupukunapipash kanchunruranka.

27. Uksi pachamamapi kawsana, pakta makinchishka pachama-mapi, unkuymanta kishpiyrishka, pachamamawan aylluyari-shka kawsana hayñita charichun riksin.

28. Shuklla kikinkayta, sapsi kikinkayta hayñita riksin; payllatakakllashka shutita, ayllushutita killkachina hayñita charin. Ki-kinkay nipakunata, wakaychina, wiñachina sinchiyachinahayñitami riksin; shinallatak runallaktata, ayllu maymantashamushkata, nuna rikuchikunata, kawsaytarpuykunata, iñi-

Page 56: Constitucion de Ecuador en Kichwa

63

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kunata, shimikunata, llaktayta, runakunapak yachayta wa-kaychina, wiñachina, sinchiyachina hayñitapash charinmi.

29. Kishpikay hayñikunapash yaykuchinmi:a) Tukuy runakuna kishpiyrishka wacharikta riksin.

b) Runakunata tukuysami llapikta, llankay shuwayta, paka-lla shuwayta, imashinapash llakichiktaka mana sakina-chu. Mamallaktaka imasami llakikuna ama tiyachunriksin, mana alli apanakuyta anchuchinka, millashkaku-nata kutintak alli kawsayman yaykuchinka, shuktakwallpa kishpiy wakllikta anchuchinka.

c) Maykan runapash manumanta, chanimanta, chani ma-numanta, tantashka kullkimanta, mañakushkamantamana paypak kishpiyta kichushka kachun riksin; shina-pash ayllumanta kanchaman wawata charishkamantakullkita kunatami charin.

d) Pi runapash mana allita rurachun nishpa mañakpika,mana ruranachu, shinallatak kamachiypi rurachun ni-shka ruraytaka mana sakinachu.

67 niki.- Paypak chikan chikan kawsaypimi ayllutaka riksirin. Ma-mallaktaka runakunapak shunkuta shinami ayllutaka ukllanka.Imashina pay imatalla yuyashkata tukuyta yanapaktami pakta-chinka. Kaytaka kamachiwan, rurashkawan tiyachinka, kayka pak-tapakta hayñipimi tiksinka, yaykurishka mashikunapakcharishkawan tiksinka.

Sawarinaka shuk karintin, shuk warmintin tinkunakuymi kan,kayka sawarikkuna kishpiyrishka shunkumanta munaypi, pak-tapakta hayñipi, manunakuypi, yuyay huntashkapi tiksirishkamikanka.

68 niki.- Kawsankapa tinkunakuyka, shuk kari, shuk warmimana sawarishka tantarishkallami tukun, shinapash shukayllumi wallparin; kayka shuk pachata, arinishkakuna ukupi, ka-machiy shuk kutinlla nishkami kan. Shinapash sawarishpa aylluwallparishkakunapak hayñikunata, mañayta charishkatamihapin.

Shukpak wawata wakchushpa wiñachinaka shuk kari, shuk

Page 57: Constitucion de Ecuador en Kichwa

64

Kamachiy milka

warmi sawarishka, tantarishkapakllami kanka.

69 niki.- Ayllu wallparik runakunapak hayñita ukllankapakakaykunami kan:

1. Arinishkata paktachik yayamamata mirachina. Yayamamakawawakunata kamachun, wiñachichun, yachachichun, alli mi-kuyta karachun, tukuy ukunta wiñachichun, churipak ushu-shipak hayñita ukllachun mañashkami kanka.Ashtawankarin ima llakimantapash yayamama rakirishkakashpami shina kan.

2. Ayllu mashna charishkakunata manushkamanta mana ki-chunataka, kamachiy churashkawan, saywashkawanmi rik-sirin. Ima charishkata churikunaman killkachishpa sakinata,ima charishkata hapinatapash riksin.

3. Mamallaktaka sawarishka ayllupak charishkakunata kama-chun ariniykunapi paktapakta hayñi tiyachun kamanka.

4. Mamallaktaka yayamamakuna, maykan ayllupak pushakkakpipash mañashkakunata paktachikukpimi ukllanka;imamantapash kawsaypi urmashka ayllukunatami ashta-wanka akllashpa ukllanka.

5. Mamallaktaka yayamamapura arinishkata paktachinakañawpachinka, shinallatak ruraykunata paktachikta rikunka,mamapura, yayapura, shinallatak churikuna, ushushikunahayñita kuktami rikunka.

6. Churikuna, ushushikunapash shutita kushka kashkata, manasawarishka mamapak wawa kashkata, taytallawan kawsakchuri kashkata mana rikushpalla chay hayñitallatak charichunpaktachinka.

7. Shutita killkachikuk pachaka imamanta ayllu tukukukta wi-llachun mana atinachu. Maykan kinkinyachik pankapashchaytaka mana willak tukunkachu.

70 niki.- Mamallaktaka kariwarmi paktapakta kachun llaktayñankunata mashkashpa paktachinka; kamachiykunapash chay-pak yuyarishkami kanka; ñawpakman llankana, ruraykatichiwankariwarmi pakta kana yuyayta yaykuchinka. Tukuyllapak kuska-kunapi mañashpa paktachun sumak ruraykunata mañachinka.

Page 58: Constitucion de Ecuador en Kichwa

65

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

KANCHISNIKI WANKURIY

Pachamamapak hayñikuna

71 niki.- Pachamama, maypimi miraririn, maypimi kawsay rura-rin, tukuy paypak tiyayta, kamayta, kawsaymuyuy wiñaykunata,wallpata, awllikunata, wiñariy katikuyta sumaychachun hayñitacharin.

Tukuy runakuna, ayllullakta, llaktakuna, runallakta shukkuna-pash pachamamapak hayñikunata paktachichun tukuylla kama-chiykuna tiyachun atinka. Kayta rurankapa, hamutankapakaMamakamachiypi churashka tiksikunata kawana kanka, shinakana kakpimi paktachina.

Mamallaktami llakta runakunata, kamachishka runakunata, tan-tanakushkatapash paykuna pachamamata kamachun yuyari-chinka, shina pachamamapak llikata wallparik nipakunatasumaychayta ñawpachinka.

72 niki.- Pachamamaka wakllichikpipash kutinpash alliyarinahayñitami charin. Kay kutin alliyarinaka Mamallakta, llakta runa-kuna, kamachishka runakuna mañashkamanta chikanmi kanka.Paykunaka chay allpapi kawsak shuklla runaman, tantarishka-kunaman imatapash mana riksinachu. Pachamamapak lika wak-llirikpipash mana huchata aparinkachu.

Pachamamata punchanta anchata waktakpi, pachamamapi ti-yakkunata kutintak mana ñawiyakta llukshichikpi wakllirishka-manta Mamallaktami kutintak alli chaypak kak hillaykunawanpaktachishpa kutintak allichinka. Shinallatak llakikunata anchu-chinkapa, ashayachinkapa allikak tupuykunata churanka.

73 niki.- Mamallaktaka ama llakikuna shamuchun, wiwakuna,yurakuna ama chinkarichun, kawsayllikata wakllichikta, pun-chanta kawsaymuyuyta shuktakyachik kichkiyachik tupukunatachuranka.

Wiñaypak wakllichik, chinkachik ukkutallikkunata, ukkutallichiknipakunata, mana ukkutallichik nipakunatapash yaykuchinatamana sakinchu. Mamallakta charimushka kawsaysapita waklli-

Page 59: Constitucion de Ecuador en Kichwa

66

Kamachiy milka

chiktapash mana yaykuchinachu.

74 niki.- Runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, runallaktakunashukkunapash pachamama kuskakunata chaskina hayñikunatacharinkakuna. Alli kawsayta charinkapa pachamama charishka-kunawanmi yanaparinka.

Pachamama mitachikunaka mana kikinyachina kankachu, pay-pak kapukkuna, mañachikuna, mawkaykuna, mallishka shukku-napash Mamallakta patachishkakunami kanka.

PUSAKNIKI WANKURIY

Ukllaypak hayñikuna

75 niki.- Tukuy runami mana kullkiwan kishpiyrina, kamachiykamashka kana, mana chikanyachishka kana hayñita charin;paypak hayñimanta, munaymantaka maykanpash mana harka-shka, mana sinchita hapishka, utkashka kutsiklla tiksiwankanka; imamantapash mana yanapashka mana sakirinkachu.Kamachiykuna arinishka mana paktachikpika kamachiywan wa-nachishkami kanka.

76 niki.- Tukuy rurarikuypi, maykan niki mañayta hayñi chura-kukpipash, chay hayñi rurarikukta arinirinkami, kay tiksi kamay-kunatami yaykuchinka:

1. Tukuy kamak kamachikpak, kamachiy kamachikpak maki-pimi piñanakukunapak hayñikunata paktachina kan.

2. Tukuy runatami mana llaki apashka yuyarinka, shinami cha-rina, manarak paypachami nishpa, shinchi kamachiywan, ka-machik puchukaywan huchachinakaman kanka.

3. Maykanpash mana kamachik tukunallachu, mana asti tuku-nallachu, rurashkamanta, kunkarishkamanta chay huchataapakuk pachapi kan, kamachiypi mana astikunalla llaki nis-hpa killkashka kakpi; shinallatak wanachina mana tiyakpi, ka-maypi mana tiyakpi, shuktakkunapi mana tiyakpika manahuchachishka kankachu. Mamakamachiypi mana tiyakta, ka-machiypi mana tiyakta, chay runa kishpichik kamachikpakñawpakpi, chay huchata rikuk kamachikpak ñawpakpi ima-

Page 60: Constitucion de Ecuador en Kichwa

67

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shina kikin sapan wanachi katinata rikushpa huchachinatausharinka.

4. Chay taripaykuna Mamakamachiyta, kamachiyta wakllichiktarikuchikpika mana nima chanita charinkachu, alli taripaykakta mana rikuchinkachu.

5. Shuk llakimanta ishkay kamachiykuna katikushpa, chikanchikan wanachiyta churashpa llakitukukpika, maykan asha-talla wanayta churashkatami paktachinka. Chay huchatuku-shka kipa kallarishka kakpipash shinallatakmi ruranka.Wanachita katikushka hawa icha tiyakpika, huchachishkaruna kishpiyrichunmi hawalla wanayta churanka.

6. Kamachiyka kamachiypura pakirimanta, wichkana wanayku-nata, kamaykunamanta, shuktak wanaykunatapash pakta-pakta churanka.

7. Runakunapak wanaymanta harkana hayñika kay kamayku-natami yaykuchinka:

a) Maykanpash wanay katikukpi, maykan patapipashharkana hayñita mana kichushka kankachu.

b) Shuk pachata charina, paypak harkayta allichinkapaallikak imakkunata charina.

c) Mutsurik pacha, tukuykunata shinallatak paktapaktautkata uyashka kana.

d) Imashina katimushkatapash tukuyllaman willashkamikanka, kamachiy mana nikpillami mana willana kanka.Llakita charikkunaka tukuy pankakunaman, imashinakatikukta rikunkapa yaykunata ushankami.

e) Llaktayuk Rikurayakmanta, Chapak kamachikmanta,shuktak kamachikmantapash, kamachiyta yachak, llak-tayuk yanapak, mana chaypi kakpika, imamanata may-kanpash mana tapushka kankachu; taripanakakpipash mana tapushka kanachu. Tapuna ukumantakanchapipash mana tapunata ushankachu.

f) Wanachik killkakuna mana pay rimashka shimipi kakpi,chaymanta mana hamutakpika, huchachishka runapakshimipimi kariwarmi shimi tikrachikta kayashpa, manakullkita kushpalla ima shimipi kakpipash tikrachichinka.

Page 61: Constitucion de Ecuador en Kichwa

68

Kamachiy milka

g) Huchachishka wanachiy katinataka, pay akllashka kari-warmi kamachikyachak, kariwarmi tukuylla harkak yana-pashka kakpi, kamachiy yachakwan kakpikakishpiyrishka willay, shukpaklla willaytapash mana kich-kiyachinkachu.

h) Rimashpalla, killkashpapash imamanta yanapashka ka-shkata rikuchina, shina huchachik chimpapurakkuna ima-manta katishkata harkana; shina taripashkata rikuchina,chayka ayninakuna huchachishkata llullanishpa pitichina.

i) Shuk huchamantallatak, shuk nipamantallatak manashukkutin yalli wanachishka kanachu. Runallaktakunashina kishpichishkamantapash shinallatakmi arinishkakanka.

j) Maykan rikukkuna shina, yallita yachak shinapash, kari-warmi kishpichikpak ñawpakpimi rikurichun mañashkakanka.

k) Shuk chikan, mana chawpik, alliyachak kariwarmi kishpi-chikkuna wanachishka kana. Kimsa kamachikmanta,chaypak akllasha, wallpashka kamachikmantapashmana maykanpash wanachishka kankachu.

l) Arinishka tukuylla ushaykunaka yuyachishkami kanka-kuna. Arinishkakunapi wanari katinamanta, kamachiy tik-simanta mana rimakpika, imamanta shina tukushkatamana riksichikpi, mayman shina katikushkata mana riku-chikpika mana yuyarichinkachu. Kamay ruraykuna, arini-kuna, wanachishkakuna mana alli yuyachishkatiyakukpika pichashkami kanka. Kariwarmi mitachikkuna,paykuna paktachina kashkamanta wanachishkami kanka.

m) Wanachiyta, arinishkata paykunapak hayñi hawa tukuyñawpachimuyta kutin rikuna, kallpachinapash.

77 niki.- Tukuy wanachi katikuypi shuk runata kishpiyrita kichuk-pika, kay tiksi kamaykunatami rikuna kanka:

1. Wanachi katikuyta paktachinkapa rikurichun nishpa, maypimutsurikpimi kishpiyta kichuytaka churanka, mana kashpakawanachi paktachun kamankapa, urmachikkuna, pachamantachaypak kariwarim kishpichik kamachiy ukupi killkashpa ka-

Page 62: Constitucion de Ecuador en Kichwa

69

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

chashka katinka. Rikukukpi rurashka huchakunata washa-yachina, chaypika watashka runata, mana wanay wallpawankatikukpika, mana ishkaychunka chusku sayllata chariraya-nachu. Kariwarmi kishpichikkunaka kallari ñitinamanta chi-kan kamana tupuykunata kachanata ushanka.

2. Chaypak kariwarmi kishpichik mana killkashpa kachashkakashpaka wichkana wasi ukupi maykan runapash manachaskishka kankachu, rikukukpi rurashka huchamantamichay wasiman yaykunka. Wanay katimushka, kallarishka,kishpiyta kamachiywan kichushka runakunallami, hawallawichkana wasi ukupi punchanta kanka.

3. Tukuy runa, pay charirikuk pachapimi imamanta kikin wata-rikushkata, maykan kariwarmi kishpichik, maykan kamachikkachashkata hamutarinalla shimipi achikllata riksina hayñitacharin. Shinallatak maykantak wanachita churashka, may-kantak kay tapuykunata paktachikushkata achikllata riksinahayñitami charin.

4. Charirikuk pachapimi, kariwarmi yankikka imamanta chayruna charishkata willanka, upallalla kana hayñita willanka,shuk kariwarmi kamachiyta yachak, mana kashkapa paylla-tak mana ushakpika, shuk kariwarmi tukuyllata harkak man-yapi kachun mañanka. Shuk aylluwan rimarinata, maykanrunapash rikuchichun mañanka.

5. Charirishka runa ista kakpika, maykan charirikta pushakmipaypak llakta istachaski wasita minkashkaman utkashpa wi-llanka.

6. Maykanpash mana willashka mana kankachu.7. Tukuy runakunapak harkana hayñika kaytami yaykuchin:

a) Ñawpaman, ima tukushkamanta, imashina paypak aynirurashkata allinta, kikin shimipi, hawalla hamutarina kill-kawan willashka kana; wanay katinaka maykan kama-chikpak makipi kaktami willana.

b) Upalla kanata hapina.c) Maykanpash, paypak ayni kachun willachun mana chu-

tanachu, kipa puncha wanachishka kana kakpipashmana yanka willachinachu.

Page 63: Constitucion de Ecuador en Kichwa

70

Kamachiy milka

8. Maykanpash paypak kusawarmipak, yanantinpak, chuskuyawar patakama, ishkaypata kariwarmipak ayllukamaaynik willachunka mana kayashka kankachu. Ayllu ukupi mi-llashkamanta, millay yumashkamanta, kariwarmi llakirishka-mantami paypak aynikta willanka. Llakitukushkarunakunaka paypak munaywan willanka, ayllupash willana-llami kan; shinapash yawar aylluka mana willanachu kan.Ancha hucha kakpika wanayta churashpa imashinapash ka-tinata ushanmi.

9. Wanachi katikuyta kariwarmi kishpichik rikshishka kakpi, pay-kunapak makipi kakpika, huchayuk runata wanachina kakpihapinaka mana sukta killata yallinkachu, kishpichikkuna wa-nachishpa yuyarishkamanta shuk watata mana yallinkachu.Kay mitakunata yallikpika, ñitichun kachashka kallarik pan-kaka payayankami.

10. Mana washaman churashpalla, wanachi yuyarishka, wana-chi paktanata tukurik churashkawanka, hapishka runakachay pachallatak paypak kishpiyta chaskinka, shuktak hu-chachishkuna, tapuykuna tiyakpipash kishpiyrishkami saki-rinka.

11. Kariwarmi kishpichikkuna kamachiypi tiyak kishpiychita kichu-napa ranti, shuktak wanachikunata, kamana tupuykunatarakchuranka. Imashina huchakuna kakta rikushpami kimsa wa-nachinata churanka, maykantak chay huchayuk runa kashkatarikushpa, imashina kutintak runakunapak kawsayman pu-shamunata rikushpa wanachikunata churanka.

12. Huchayuk nishkakuna, kishpiyta kichushka wanachishka-kuna, supaychayman kachashka runakunaka wichkana wa-sipimi punchanta chaypi kanka. Shina kutintak alli yuyaytahapishpa allichirichun. Maykan tukuy shinallatak huchayuksupaychashka runaka mana paypak wanachita, Mamallak-tapak wichkana wasi kanchaman mana paktachinkachu.Shuktaksami wanachiy tiyakpi, kamachiywan yuyarishka wa-tashka kishpiy tiyakpillami shina wanachirinka.

13. Kariwarmi malta runakuna huchayuk kakpika shuk tukuykunayachana tupu llikatami churanka, imanta chay huchata rura-shkamanta yuyachinka. Mamallaktami kishpiyta kichusha wa-nachiynata, kishpiyta mana kichushpa wanachinatapash

Page 64: Constitucion de Ecuador en Kichwa

71

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kamachiypakmakipi churanka. Kishpiyta kichuna kishpiyka tu-kuri wanachimi kanka, shinapash ashalla pachatami wanachikwasipi kanka, ruku runakuna wichkarina wasipak chikan wa-sipimi churanka.

14. Wanachinata mana nishpa yuyarishpaka, watashka runaku-nata mana ashtawan llakichinachu.Huchayuk runakunata kamachiykunata pakishpa hapiktakawanachinami kanka. Mana sumaklla hapishkamanta, yapaawka ushaywan hapishkamanta, yapa huchachishpa killka-shkamanta, uchilla kamachiykunata pakishkamanta, tsikni-shkamantapash llaki wanachitami churanka, kamachiykakamay llakita churanka.

Ayñi Ushak awkakunata, Mamallakta chapakunata hapin-kapa, wichkana wasiman pushankapaka kamachiypi ni-shkakunatami paktachina kanka.

78 niki.- Llakichishkamanta, wakllichishkamanta wañukuk runa-kunaka akllashka kamaywan kushiyarinka, ama kutintak llakitu-kuchun kamanka, mallita hapikushkapacha, mallita chanikushkapacha akllashka kanka; maykan wakllichinata kallarikpi, shuk-tak wallpa manchachi kallarikpi harkanka. Tukuyta allichinkapa,utkashpa, imashina llakitukushka illuta riksinkapa shuktak ñan-kunata mashkanka.

Kutintak tiyachinata, ranti allichinata, kutintak allichinata, kutin-tak ama huchapi urmanata, hayñita pakishkata allichinkapa ñan-kunata churanka.

Llakichishkamanta, wakllichishkamanta wañukuk runakunamankamana llikata, shuk wasitapash churanka; llakitukushkata ri-kukkunata, wañay katikta churanka.

79 niki.- Ecuador llaktamanta kariwarmi runa huchata charikpi,ista llaktaman mana kachanachu. Ecuador llaktapak kamachiy-wanmi wañachina kanka.

80 niki.- Llakita rurashkamanta, runakanllata wañuchishkaancha wanachimanta, runata chukrichishkamanta, awka hatunhuchamanta, runakunata chinkachishkamanta, Mamallaktata

Page 65: Constitucion de Ecuador en Kichwa

72

Kamachiy milka

hatun huchaman rurashkamantaka mana killkachipakchu kanka.Maykan kay hatun huchakunamanta mana sakina, mana kunka-rinachu kanka. Kay huchakunata hatun pushak kachashka, katikkamachik rurashka kakpika, ishkantinmi huchachishka, supay-chayman kachashka kanka.

81 niki.- Kamachiyka ayllupi millaynakushkamanta, millayyu-maymanta, tsiknimanta, kariwarmi wawata, imillata, paktarunata,tisiku runata, yuyakrunata, shuktak wakllirishka runa kamaytamutsuk runakunata tsiknishkamanta wanachinkapaka akllashkañawpachimuyta, rikurayak tiyachun churanka. Huchachikkunata,wanachina katinata yachak kariwarmi harkakkunata shutichinka,kaytaka kamachiywan yuyarishpami churarka.

82 niki.- Kamachiyta kamana hayñika Mamakamachiyta sumak-chaymi tiksirin, uchilla kamachiykunarak tiyashka, achiklla kak,tukuyllakunami tiksirin; kaykunataka, kayta yachak kamachik-kuna patachishkami kan.

ISKUNNIKI WANKURIY

Kamayta Paktachikuna

83 niki.- Ecuador llaktapi kawsak kariwarmi runakunapak rura-nakuna kamay, paktachinakunaka, Mamakamachiypi tiyakta, ka-machiypi shuktak rikushkunata mana wakllichishpallapaktachinka:

1. Mamakamachiy nishkata, kamachiy nishkata, yachak kama-chikkuna nishkatapash paktachina.

2. Ama killa, ama llulla, ama shuwa kana.3. Tukuy Ecuador llaktapak allpata kama, pachamamapi tiyak-

kunatapash ama wallichichun harkashpa kamana.4. Kasilla kanata, kawsaykamaytapash charirayaypi yanapana.5. Runahayñita sumaychana, runahayñita paktachichun atina.6. Pachamamapi tiyak nipakunata sumakchana, shuk uksi pa-

chamamata wakaychina, nipakunata rikushpalla mawkaya-china, wiñaypak tiyachun, charinkapa kachun yuyana.

Page 66: Constitucion de Ecuador en Kichwa

73

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

7. Alli sapsita yuyachina, tukuykunapak munayta, chikan mu-nayman churana, kayka alli kawsay ukupi kachun.

8. Mana shuwashpalla kamana, kamachiywan allinta kimiri-shpa tukuypak kakkunata, shuwa llankaykunata willana, har-kana.

9. Paktakaypi, hayñi pushay yanapaypi chaypi kana, shinalla-tak charishkakunata, mitachikunata hapina.

10. Tawkasami kawsaypi, kawsaypura tinkunakuypi shuklla-chun, paktapakta kana yuyayta mirachina.

11. Llaktakunapak llankayta sapsiyayman mitachina, imashinakamachiy nishkashina runakunapak ñawpakpi, kamachikku-napak ñawpakpi ñawinchina.

12. Yachashkata, rurayta alli kamaywan kimichishpa llankana.13. Kawsaytarpuy charishkata, Mamallaktapi imashina kakta

wakaychina, kamana; tukuyllakuna charishkakunata chari-rayana.

14. Chikan chikan kawsayta, Mamallaktayta, runakunata, wi-ñaypatakunata, kariwarmita, warmikay munay, karikay-muyta, kariwarmi kakta sumaychana, riksina.

15. Mamallaktawan, ayllullaktawanpash runakuna kawsayka-maypi yanapana, kamachiy churashka manukullkitapashkuna.

16. Churikunata, ushushikunata yanapana, yachachina, ka-mana; paykunaman karanapash. Kay mutsuykunataka ya-yamamami paktapakta ruranata, paktachinata charin.Shinallatak churikuna, ushushipash yayamama mañakpi shi-nallatakmi paktapakta tikrachinata charina.

17. Mamallaktapak llaktay kawsaypi, allillaktayuk kanapi, ayllu-llaktapi chaypi kana; mana llullasha, achiklla shunkuwanchaypi kana.

Page 67: Constitucion de Ecuador en Kichwa

74

Kamachiy milka

III KAPAKNIKI

Mamakamachiy Kamaykuna

SHUKNIKI WANKURIY

Uchilla kamachiy kamaykuna

84 niki.- Mamallakta Tantanakuy, kamachiyta rikuchunminkashkatukuy tantanakuypash kamachiyta, kamachiyta yanapakkunata,shuktak uchilla kamachiykunata Mamakamachiypi killkashka hay-ñikunata, ista llaktakunawan yuyarishka hayñikunata, utka killka-shpa, allichichun mañashkata charinka, shinallatak runakayta,ayllullakta kayta, llaktakayta, runallaktakayta kamankapa shuktakmutsurishka kamachiykunata utka killkanata, allichinatami charin.Mamakamachiyta, kamachiykunata, shuktak uchilla kamachiyku-nata, llaktakuna paykunapak kamachiykunata killkashkatapashmushukyachikushpaka, Mamakamachiy riksishka hayñikuna-taka imamantapash mana pichankachu, mana anchuchinkachu.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Tukuylla llaktaykuna, tukuylla mitachikuna,llaktayukkuna chaypikaypash

85 niki.- Wallpayta, paktachita, taripayta, tukuyllapak llaktayta,tukuyllapak mitachita kamachun; shinallatak Mamakamachiypi rik-sishka hayñikunata kamachun. Kaytaka kaypi rikuchik yuyarishka-wan patachinka:

1. Tukuyllapak llaktaykuna charishkakunata mañachina, tukuy-llapak mitachikunata alli kawsaypak mañachinka, tukuy hay-ñikunata paktachun yuyayta kushka kanka, yanapaymantakallarishpa wallpanka.

2. Tukuykunapak munayta, mana wakllichishpalla shukllapakmunay hawa alli shayachina, katipika tukuyllapak llaktayta,charishkakunata, mitachikunata mañachinata paktakpi llaki-

Page 68: Constitucion de Ecuador en Kichwa

75

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

chikpi, Mamakamachiypi tiyak hayñikunata llakichinata mu-nakpi ama wakllichichun alli shayachina; llaktay, mañachi-pash wallpana kan, mana shinakpika mushuk tupuykunatachuranka, shina paykuna hayñikunawan llakiwan kasiyari-chun.

3. Mamallaktaka tukuypak kullkita paktapakta rakichun, yana-pay yuyaywan kamanka, kayka tukuyllapak llaktayta, chari-shkakunata, mitachikunata mañachichun kamanka.

Wallpaypi, llankay paktachi, taripaypi, tukuyllapak llaktaytachapaypi rurakukpi chaypi kachun, tukuyllapak mitachita tukuyrunakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, runallaktakunapashchaypi kachun arininka.

KIMSANIKI WANKURIY

Kamachiy kuskay kamaykuna

SHUKNIKI PAKMA

Sapsi kachaykuna

86 niki.- Kamachiypak kuskachi kamaykunaka, tukuy kachay-kunapi shinami katinka:

1. Maykan runapash, tantarishka kashpa, ayllullakta kashpa,llakta kashpa, runallaktapash Mamakamachiypi rikuchishka-kunata mañanata ushanmi.

2. Yachak kari kishpichikpak, warmi kishpichikpak maypi llakiwiñarishka kuskamanta, chinkarik kuskamanta, maymantallaki waktay mirarimukta rikunkapaka, kay uchilla kamachiy-kunatami churashka kanka:a) Llakikunamanta kishpiyrinkapa katinaka hawalla, utka,

allimi kanka. Tukuy katikunapi, kamachik ukukunapirimashka kanka.

b) Tukuy punchakuna, sayllakunapash katinallakuna kanka.c) Rimashpa, killkashpapash, mana kamachishpalla, ka-

Page 69: Constitucion de Ecuador en Kichwa

76

Kamachiy milka

machiy pakishkata rikuchik uchilla kamachiykunatamana willashpa mañashka kanka. Rurayta mañanka-paka shuk kamachiy yachak yanapashka mana mutsu-rinkachu.

d) Kayaykunataka maykan kayachina ñantapash alli ka-chun, kishpichikpak, huchachishkapak, huchayukpak,wanayta katik kamachikkunapak, kunkarikkunapak ku-chullapi kachun, utkashpa chayachun kayachinka.

e) Uchallakunapi, chay uniyachik, hipayachik, ñan kati-chik kamachiykunataka mana hapirinkachu.

3. Manuyta rikuchikpika, kariwarmi kishpichik tukuylla tantana-kuyman kayanka, wanay katikuk pachapipash malli rikuri-chun kayanata ushanka; chaypillatak tapuyta tikrachiktatantachun shuk minkashkata churanka; imapacha tukuyllakamachik mutsukpi mana chikanta rikuchikpi, mana willa-nakukpi huchachishka mana nishkata arinishkata wakin tik-sikunata tupuchina. Kariwarmi kishpichikka wanaytachurashpa puchukanka; maypi hayñikunata llakichishka ri-kurikpika tukuyta allichichun willanka, nipakunata, mana ni-pakunatapash allichichinka, alli mana alli manukaytakuskachina, shuktakyachinapash. Kaytaka apachina may-kan kishpichik imashina rurashkaman shitapana, kipa llakirikurinamantapash paykunaman shitapana.Shukniki anchawanayka marka wanaypitipi anchuchishkaushashkami kanka. Kamachik tatkikunaka imapacha ancha-wanayta, mana kashpaka yuyari tukuyta pitikpillami, tuku-rinka.

4. Kariwarmi tukuyllata mitachikkuna anchawanayta, yuyari-shkata mana paktachikpika, paykunamanmi kishpichikkunashitapanka. Llankaymanta llukshichinka, kipaka maykanta-pash mana atinata ushanchu, Maykan chikan anchawanaychuranata yuyarishkata mana paktachikpika, kamachiy niki-kunata nishkatami paktachinka.

5. Tukuy paktachishka anchawanay ña pitishka kakpika,Mamakamachiy Wasimanmi shuktak kamachiyta wiñachi-chun kachanka.

Page 70: Constitucion de Ecuador en Kichwa

77

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

87 niki.- Kamana tupukunawan tantalla, Mamakamachiywanpaktana hayñi killpakmanta chikan kachanata usharinka, kayhayñita wakllichik anchurichun pakina munayta sakichina, amayuyay chinkarichunmi shina rurana kan.

ISHKAYNIKI PAKMA

Ukllaypak ruray

88 niki.- Mamakamachiy hayñikunata llakichik kallarikpi chura-kunka, tukuylla kamachikta mana riksik kamachikkuna kunka-rikpi, panta rurakpi kamachiy ukllayta charinka; tukuyllallaktaykunata, Mamakamachiypi hayñikunata kushi paktakukpi,kichukpi kamachiy ukllaywan shayarinka, chikan runamanta ka-machiyta pakina yuyay shamukpi, kay wakllichik ancha llakitarikuchikpi, tukuylla mitachita mana kikinpakta shina rurakpikakamachiymi nikinka, kachashka shinata, kushkashinata rurakpi,llakirishka runa ashtawan kumurichishka, musparishka manaharkaripak tsiknishka taririkpi kamachiy ukllayta paktachinka.

KIMSANIKI PAKMA

Utkakishpiyri ruray

89 niki.- Utkakishpiyrika, maykan runapash yankamanta piña-shpa, mana kamachiywan wichkana wasipi churashka, maykanrunapash kishpiyta kichushka taririk, kutin kishpiyta chaskina yu-yaytami charin. Paypak kawsayta kamana, kishpiyta kichushkarunapak tukuy ukunta kamana, kutintak kishpiyta chaskina yu-yaytami charin.

Ñapash ruraywan churakukpika, kariwarmi kishpichikkawatashkamanta katik ishkaychunka chusku sayllapi llakita riksi-chichun shuk tantanakuyman kayanka, ancha hucha kakpika, ki-pami kamachiypi nishka wallpawan charirina uchilla kamachiytachuranka. Imamanta huchatukushka, hayñita charirayak tuputarikushpa wanachita churanka. Kishpiyta kichushka runata kari-warmi kishpichik paypak ñawpakpi rikurichun kayanka, maykankamachik kachashka watashka kakpipash chaymanta kayanka,kariwarmi tukuylla kamachik, maykan imamanta watachun

Page 71: Constitucion de Ecuador en Kichwa

78

Kamachiy milka

kachashkamantapash chaymanta kayanka. Mutsurikpika may-pimi kishpiyta kichushka kuskapimi shuk tantanakuyta ruranka.

Kariwarmi kishpichikka katik ishkaychunka chushku sayllapimitantanakuytaka tukuchinka. Yankamanta, hayñita wakllichishpakishpiyta kichushka kakpika kishpiyta kutintak tikrachina kanka.Chay pachapillatakmi kishpiytaka tikrachichun killkashka pan-kata kachanka.

Imalaya wanachita, wiwayta, waktashkata, urmachishkatarikushpaka llakichishka runataka kishpiychinami kan. Tukuyta,akllashpa yanapana, utkata kishpiychinami kan; Kishpiyta ki-chushpa churashka kakpika shuktak mushuk tupukunatami chu-ranka.

Kishpiyta kichusha wichkana wasipi churankapa ñanta rura-shpa kachana kakpika, Marka Paktakay Wasi ñawpakpi chura-kuynakuna nipata churanka.

90 niki.- Kishpiyta kichushka kuskata mana riksikpi, wakin tu-kuylla awllipi, maykan shuktak Mamallaktapak yankichik harkaypipakashka tiyakpika kariwarmi kishpichik tantanakuyman ka-yanka. Pay kamachishka rurakpi, yanapay, hawayay tiyakpikakariwarmi kishpichik Mamallaktapak hatun chapakta, kishpichikkamachikta shuk tantanakuyman kayana kan. Paykuna uyashkakipaka, huchachishka runata, kishpiyta kichukkunata tarinkapamutsurik tupukunata churanka.

CHUSKUNIKI PAKMA

Tukuylla willayman yaykuna ruray

91 niki.- Tukuylla willayman yaykuna rurayta, rimashpa, na ka-shpaka upallalla mana nishka kakpi yaykuna yuyayta kamanka;chay willashkakuna mana tukuy iñikay kakpi kamanka. Mana ni-shka pakalla ñawita charirayakpi, wakaychishka kakpi, kikinpura-lla maykan shuktaksami willaykuna kakpipash churakuytaushashka kanka. Pakalla ñawita charik willayka chaymanta ya-chak kamachikmanta, manarak kamachiywan mañay tiyakpimiwillashka kanka.

Page 72: Constitucion de Ecuador en Kichwa

79

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

PICHKANIKI PAKMA

Killkashkata riksina ruray

92 niki.- Tukuy runakuna kikin hayñimanta, huchachishkamantakikinllatak katinkapa tiyashkakunata wanay killkashkata riksinahayñitami charin, shinallatak killkashka pankakunaman yayku-nata, kariwarmi imamanta, kikinpak willay tiyashkaman, chay-mantallatak willayman, charishkakunata riksinka. Chaykunatukuyllapak, shukpaklla tiyakman, nipapi kakpi, nikikpi kakpipashriksina hayñitami charin. Chay charishkakunata mawkayachin-kapa, imapak mutsushkata, sapita, mayman willayta kachana,panka kullkata mashna mitata paypak makipi kana hayñitacharin.

Pankakullka, wakaychishka imay kamayuk runakunaka, pushakkachashkawan, kamachiy nishkawanmi chayta mutsukman wi-llanata ushanka.

Imakunata chariyuk runaka, nima kullkita kushpa yaykunkapapankakamayukta mañanata ushankami, imakunata mushukya-chinkapa, allichinkapa, pichankapa, anchuchinkapa yaykunahayñita charin. Hawalla imakunaka kamachiy, kamachikpasharinishkami kanka, kamana mutsurik tupukunata churachun ma-ñashkami kanka. Pay mañashkata mana paktachikpika kari-warmi kishpichikman willanata ushanmi. Llakirishka runaka, payashtawan llakitukushkamanta panka kullka kamaktami hucha-chinka.

SUKTANIKI PAKMA

Mana paktachishkamanta ruray

93 niki.- Mana paktachishkamanta ruray kamachiy llikapi yay-kurik uchilla kamachiykunata pakta paktachichun kamanata cha-rinka; shinallatak ancha wanay paktachun, ista runahayñitantanakuykunamanta willaykunata chayachichun, uchilla kama-chiykuna chay paktachun mañashka achiklla rimashka, manaachiklla kakpi, mañashka kakta kamanka. Mamakamachiy Wa-sipi chay rurayka churakurinka.

Page 73: Constitucion de Ecuador en Kichwa

80

Kamachiy milka

KANCHISNIKI PAKMA

Ukllaypak shuktak nikishka ruray

94 niki.- Ukllaypak shuktak nikishka rurayka Mamakamachiypitiyak riksishka hayñita pakishkamanta, kunkarishkamanta wanay-churaywan, kamachiy churashkawan takarishpa katinka, chay-mantami Mamakamachiy Wasipi churakuynakunka. Kaytakashuktak kamachiykunawan katishpa mana paktashka kipami ka-llarinka. Kaytami Mamakamachiy hayñita pushak kamachiykunamana allita katishpa Mamakamachiyta wakllichishkamantamimana paktachinka.

IV KAPAKNIKI

Chaypikana, Ushay Tantanakuypash

SHUKNIKI WANKURIY

Llakta ushaypi chaypikana

SHUKNIKI PAKMA

Chaypikaypak kallarikuna

95 niki.- Kariwarmi llaktayukkuna, tantarishpa, shukllapash pay-kuna rurashkashina arininkapa, llankayñanta rurankapa, tukuy-lla rurayta katinkapa, Mamallaktata yanapak tantanakuytatukuykuna chapankapa chaypi kanka. Shinallatak paykunapakranti rikuchun churashka pushakkunata chapankapa, pun-chanta llaktayukkunapak ushay wallparikukpipash chaypimikanka. Chaypi kanaka paktapakta tiksita, kikinyayta, tukuylla ki-shpiyyarinata, chikan chikanta sumakchanata, tukuykuna cha-panata, yanapayta, kawsaypuratapash yuyachinkami.

Llaktayukkuna tukuykunapak kachun munaymanta chaypi ka-naka shuk hayñimi kan, tukuykuna minkashka, chaymantak,sapsichik ñankuna makiwan llankashpa pushanka.

Page 74: Constitucion de Ecuador en Kichwa

81

ISHKAYNIKI PAKMA

Sapsiyak tantanakuy

96 niki.- Runakunapak tukuysami tantanakuyta riksina, tukuyrunakuna kikinllatak imatapash arininkapa katikuyta, arinikunapi,tukuy llaktaytapash rikuchishka shinata riksina, Mamallaktapaktukuy pata kamachik runakunata chapana, tukuyllapak kakta,shukpaklla kak, tukuyllaman mitachikunata mañachikta riksina.

Tantanakuykunaka llaktayuk ushayta, paykunapak rikuchiyta sin-chiyachinkapa chikan patakunapi tinkirinata ushanmi. Tantana-kuy ukupi tukuykuna kachun kamanatami charin, shuktakpushakkunata churana, paykuna imata rurashkata willachun pak-tachinatami charin.

97 niki.- Tantanakuykunaka llakikunata chawpillatapash, tu-kuytapash allichina shuktaksami ñankunata wiñachinatamiushanka. Kamachiy kukpika, yachak kamachik kachakpi pak-tachinka. Kay kamachikkunawan chawpinakushkata paktachi-nata hawayachina, tukuylla tantanakuy, shukpaklla tantanakuypakishkakunata huchachinka, mashkaykunata wallpana, kullki-manta tikrachina, llaktaymanta, pachamamamanta, runakuna-manta, kawsaytarpuymantapash shuktak sumak kawsaytachasnichun shuktak mushuk llankayta wallpana.

Runakunaman na kullkiwan llankayta riksirin, runakuna chaypikashpa shina wiñariyta riksin.

98 niki.- Tukuylla ushay, sapalla runakuna, kamachishka runa-kunapash Mamakamachiypi tiyak hayñikunata pakikpi, pakika-llarikpi, mana alli rurakpi, kunkarikpi shuklla runapash,tantarishkapash sinchiyana hayñita paktachichinatami charin.Mushuk hayñikunata riksichun huchachinatapash ushanmi.

99 niki.- Llaktayukka shukllapak, tantarishkapak shutipipashshuk hayñita pakikpi, shuk hayñita paki kallarikpi huchachinataushanmi, shina kamachiyta katishpa yachak kamachikpak ñaw-pakpi rikuchishka kanka. Kaykunata rurashka kipa Mamakama-chiypi, kamachiypi arinishkakunata hapishpa shuktak atirikunataruranatapash mana kichunchu.

Page 75: Constitucion de Ecuador en Kichwa

82

Kamachiy milka

KIMSANIKI PAKMA

Pushakkunapak chikanchikanpatakunapi chaypikana

100 niki.- Mamallakta kamachik pushakkunapak chikanchikanpatakunapi akllaska kamachikkuna, Mamallakta pushakkuna,runakunapak shutipi Mamallakta kamachikpak sapan patakuna-manta chaypi kana karmakunatami wallpanka, kayka tukuyku-napak kana tiksiwan awllinka. Kay kuskakunapi kanaka,kaypakmi pusharin:

1. Mamallaktapak, ayllullaktapak, hatun kuskakunapak llankay-ñanta, llaktayta killkana; runakunantin, Mamallaktata pushakkamachikkunantin tanta killkana.

2. Kullkita alli churanata alliyachina, llankay wiñariyna katiki-llata churana.

3. Mamallaktata pushakkuna chaypi kana kullkitapash killkana.4. Llakta ushayta sinchiyachina, utkachishka achikyaywan runa-

pura ñawinchinaman, runata chapanawanpash sinchiyachina.5. Llaktayukta wallpanata ñawpachina, willanakuy katikuy ñan-

tapash tankana.Kay chaypikanata amañarinkapaka tukuylla rimankapa maña-chun, rikurayaykunata, rimanakuna hatun tantanakuyta, sapsipushakkunata, tapuna kunaykunata, kawakkunata, shuktak llak-tayukkunata ñawpachikkunatapash tantachinka.

101 niki.- Karupi kak kikinlla llaktayuk tantarikunaka tukuylla ri-kuna kanka, chaypika llaktayukkunapak shutipi kak kariwarmi,yuyaykunata awllirinamanta rimashpa chushaklla tiyarina ti-yanka. Paykunapak arinishkakunawan chimpapurashpa atirina-kushpa chaypi kanarayku chaypi kanka.

102 niki.- Ecuador llaktamanta kariwarmi runakuna, istapikawsakkunata yaykuchishpapash, shuktalla, tantarishkata-pash, paykunapak mushuk llankayta, minchapi rurayta Ma-mallakta kamachikpak tukuy patakunaman rikuchinataushanka, Mamakamachiypi, kamachiypi rikushka ñankuna-wan rikuchinka.

Page 76: Constitucion de Ecuador en Kichwa

83

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

CHUSKUNIKI PAKMA

Llaktakuna ushay

103 niki.- Llaktakuna uchilla kamachiyta ruray kallarikta, mu-shuk kamachiyta wiñachina, allichina, uchilla kamachiyta anchu-china, pushanapash kanka; kaykunataka Kamachiy Awllipakñawpakpi, maykan shuktak kamachiyta killkak ñawpakpi riku-chinka. Kaypakka llaktapi tiyak, akllak shutikipuk ukupi killkari-shka runakunaka, shuk patsakrimanta illak iñu, ishkaychunkapichkamanta, mana urayman kak yanapashkami kanka.

Runakunapak yuyayta maykan kallarichikka, runakuna kacha-shka tukushpa chaypi kanka, chaypak kak kamachikkunawanmincharurayta atinakunka, mushuk kamachiyta rimankapakapatsak pusakchunka puncha mitata charinka, mana imatapashnikpika ña kamachiymi tukunka.

Mushuk kamachiy kakpika, kariwarmi Mamallakta Pushakmiallichinata ushankakuna, shinapash mana tukuyta shitankachu.

Mamakamachiyta mushukyachinkapaka, akllak shutikipuk ukupikillkarishka runakunaka, shuk patsakrimanta shukmanta manaurayman kak yanapashkami mutsurin. Kamachiy awllik shuk wa-tapi imatapash mana imatapash nikpika, chayta mañakkunakaMamallakta Akllakkamayuyta, runakunata tapunkapa kayachunmañanka. Kaypakka shuk patsakrimanta pusak runakuna akllakshutikipukpi killkarishka runakuna yanapayta mutsurikta mana ri-kuchishpalla paktachinka. Llaktakuna kay ñanta katikuy pachaka,Mamakamachiyta mushukyachina shuktak mañayka mana riku-rinkachu.

104 niki.- Akllak kamachikkunaka kariwarmi MamallaktaPushakmanta kachashka, karupi kikinllatak kamachikkuna,tukuy runakuna mañashkata, tapunkapa tukuy runakunata ka-yanka.

Kariwarmi Mamallakta Pushak, Mamallakta Akllakkamayukkatukuy runakunata tapuchunmi kachanka, chaymi alli kakpikatukuy runakunata tapunkapa kayanka.

Kikinllatak karupi pushak Mamallakta kamachik, chuskumanta

Page 77: Constitucion de Ecuador en Kichwa

84

Kamachiy milka

kimsapi rakirishpa tantarishpa yaykurishkawan arinishpa ka-yanka, chaymi paykunapak llakta alli kak hawa, tukuy runaku-nata tapuchun mañanka.

Llaktayukkunaka imamanta hawapash tukuy runakunata tapun-chun mañanka. Tukuy runakunata tapuykuna Mamallaktapakñawi kakpika: mañakka, akllak shutikipuk ukupi killkarishka ru-nakunaka, shuk patsakrimanta pichka mana urayman kak yana-pashkami mutsurin. Kutin llaktakunapak ñawi kakpika: shukpatsakrimanta chunka runakuna akllak shutikipukpi killkarishkayanapakkuna mutsurikwan paktachinka.

Ecuador llaktamanta istallaktapi kawsak kariwarmi runakuna,paykuna munaypak, Ecuador llaktaman kimirishka kakpi, shukpatsakrimanta pichka runakuna mana urayman, akllashka say-way ukupi, akllak shutikipukpi killkarishka yanapakkuna mutsu-rinka.

Kikinllatak karupi pushak Mamallakta kamachik, llakta runaku-napash tukuy runakunata tapuchun mañashpaka, manukullki-manta rimashka na kankachu, Mamallakta kamay llaktaymantana mañankachu. Mamakamachiy arinishka kakllapimi ushanka.

Maykan tapuykunata rurankapaka, chay mañaykuna Mamaka-machiy ukupimi kan nishpa, Mamakamachiy Wasi churashkakanami mutsurin.

105 niki.- Llaktay hayñiwan kushikuk runakunaka akllashka ka-machikkuna kachashka kamachiyta tikrachinata ushankami.

Kamachiyta tikrachinataka akllashka kamachik shuk watata llan-kayta paktachishpa, chaypak akllashka kamachik, mana allirikushka, tukuri wata mitapi imashina kakta rikuchinata ushan-kami. Paypak mitapika shukkutinllami shuk kachashkata tikra-chinata ushanka.

Kachashkata tikrachinkapaka shuk patsakrimanta chunka runa-kuna mana urayman, akllak shutikipukpi killkarishka yanapakrunakuna mutsurinka. Kariwarmi Mamallakta Pushakta kuyu-chinkapaka, patsakrimanta chunka pichka runakuna manaurayman, akllak shutikipukpi killkarishka yanapak runakunatamutsurinka.

Page 78: Constitucion de Ecuador en Kichwa

85

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

106 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushak, karupi kikinllatakpushak kamachik, llaktayukkuna arinishkata riksishpa, chunkapichka punchapi hatun tapuyman, mana kashpaka kachashkakamachiyta mana ninkapa kayanka, kayka katik suktachunkapunchapimi Mamallakta Akllakkamayukka paktachinka.

Hatun tapuyta rurankapa, tukuy runakunata tapunkapa, kacha-shka kamachiyta tikrachinkapa mañashkata mallinkapami tukuyalli apuchita mutsurin; kariwarmi Manallakta Pushakpak hatunkayayka tukuy shitakkunapak shutimi mutsurin.

Tukuy runakunapak rimayka manuy mañaymi kanka, chaypa-cha paktachinami kanka. Mana alli rikushka kamachikta tikra-chishpaka chaypachami llankaymanta llukshichinka,Mamakamachiypi nishkawan shuktak maykan kamachikta ti-yachinka.

107 niki.- Kikinllatak karupi kamachikkuna kachashka akllan-kapa kayana, llankay katikukpi mañakpika Mamallakta kama-chikpak kullkiwanmi rurarinka, kariwarmi Mamallaktata Pushakkayachun churashka kakpi, llaktayukkay mañashka kakpika,Mamallaktapak hatun kullkiwanmi tapuykunaka rurarinka.

PICHKANIKI PAKMA

Llaktay tantanakuykuna

108 niki.- Llaktay tantanakuykuna, kuyurikunaka tukuyllapaktantanakuykunami kan, shinapash mana Mamallaktapak kan-chu. Tukuyllapak tawkasami llaktay rimakunami tukun, kawsaypihuntak yuyaykunata, yaykuchik llaktayta, yuyayta, tiya-chinka mana chikanyachikchu kanka.

Paypak tantanakuy, wallpay, awllirikka tukuykunapak kanka,pushakkuna rantinchirinata, llankashkata rikuchinata kamanka.Pushakkunaka mashna kari, mashna warmi pakta kanka. Tan-tanakuy ukupimi paykunapak pushakkuna tukuchun akllanka-kuna, kayka kallari akllaymi kanka.

109 niki.- Llaktay tantanakuykunakaMamallakta ñawita charinka,paypak tiksiyuyayta, uchilla kamachiyta paktachinka, kamachik-

Page 79: Constitucion de Ecuador en Kichwa

86

Kamachiy milka

pak ruraykatinata rikuchinka, tantarik runakunapak shutita chari-rayanka. Llaktay kuyurikunaka maykan kamachik pataman kimi-rishkami kanka, mana shina kashpaka kancha saywamankimirishkami kanka. Kamachiymi imashina tantarina tatkikunata,ima huchaykuna maypi kana, llaktay kuyuykuna tukuypak llan-kanata churanka. Paypura tarinakuna wallparichun yanapaytakunka.

Llaktay tantanakuykunaka hatunwillay tiksiyuyaykunata rikuchi-natami charin, Mamallakta kamachikpa mushuk imatalla tiksi-llankana ruraykatinakunata, uchilla kamachiyta, unanchata,killka unanchata, wipalata, chikanyachikta, mashna pushakku-nata churashpa rikuchinka. Llaktay tantanakuyka Mamallaktatantanakuyta charinami kan, markakunamantaka chawpitamicharina kan, chaymanta ishkay markakunamanta, achka runa-kunata charik kimsa marka ukupimi kanka. Chay tantanakuy-man kimirishka runakunaka patsakrimanta shuk iñupichkamanta mana urayman, akllak shutikipuk tukuri akllaypi kill-karishkami kanka.

Llaktay kuyurikkunaka hatunwillay tiksiyuyaykunata rikuchina-tami charin, kamachikpak mushuk imatalla tiksillankana ruray-katinakunata, uchilla kamachiyta, unanchata, killka unanchata,wipalata, chikanyachikta, mashna runakuna tantarishka kakta,mashna katikkunata chariktami rikuchinka. Chay tantanakuymankimirishka runakunaka patsakrimanta shuk iñu pichkamantamana urayman kanka, paykunaka tukuri akllaypi, akllakpak shu-tikipukpimi killkarishka kanka.

110 niki.- Llaktay tantanakuykuna, llaktay kuyurikkunaka kari-warmi tantarikkuna, katikkuna churashka kullkiwanmi llankanka,imashina kamachiyta churashka tuputami paktachinka, llaktaytantanakuykuna, Mamallaktapak kullkitami chaskinka, shina-pash kayka rikurayashkami kanka.

Llaktay kuyurikkunaka ishkay kutin katik akllaypi tawka runa-kuna shitakpi, patsakrimanta pichka runakunallapash allini-shka apuchita Mamallaktapi charikpika, pakta hayñitamicharinka, llaktay tantanakuyta mañashka shinallatakmi pakta-china kanka.

Page 80: Constitucion de Ecuador en Kichwa

87

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

111 niki.- Mamallakta Akllaykamayuk wasipi killkarishka llaktaytantanakuykunapak, llaktay kuyurikkunapak hayñitami riksirin,paykunaka Mamallakta kamachikpak tukuy patakunapi chikanyuyaywan harkankami.

SUKTANIKI PAKMA

Llaktay shutipi pushay

112 niki.- Llaktay tantanakuykuna, llaktay kuyurikkuna, tarina-kushka tantanakuypash chayman tantanakushka runakunata,katik runakunata, chikan runakunatapash tukuykuna akllaymanshutichinata ushanmi. Llaktay kuyurikkunaka, shuk patsakri-manta shuk iñu pichkamanta mana urayman, paypak llaktaukupi, akllak shutikipukpi killkarishka yanapakkunatamimutsurinka.

Maykan runa akllarinkapa shutita killkachinkapa mañashpaka,llaktapi ruraykatina, mushuk llankaykunatami rikuchinka.

113 niki.- Kariwarmi runakunaka kaykunamantami manaakllarinka:

1. Maykan akllarinkapa killkarikushpa shukllaruna, shukpakshutipi, kamachirishka tantanakuypak minkashka kashpa,llankay tukuyllapak kachun Mamallaktawan arininakuytacharishpaka mana akllarinkachu. Tukuyllaman mitachita ma-ñachishpa, tiyakkunata llukshichinkapa arininakuyta chari-shpapash mana ushankachu.

2. Maykan ancha huchamanta kishpichik churashka wanachi-shka kashpa, supaychay wanay churayta chaskishkamantakamana akllarinkachu. Shinallatak tinkirishpa llakichishkamanta,kullkiyuk tukushkamanta, kullki shuwamantapash manaakllarinkachu.

3. Maykankuna wawa mikunamanta manuta charishpapashmana akllarinkachu.

4. Kamachik Awllimanta kariwarmi kishpichik, Kimsa AkllakHarkakmanta, Mamakamachiy Wasimanta, Akllak Kamayuk-manta mana akllashka kankachu; akllarina punchata chu-

Page 81: Constitucion de Ecuador en Kichwa

88

Kamachiy milka

rashkamanta sukta killa ñawpata anchurishka kashpamiakllarinata ushanka.

5. Mamallaktamanta kanchaman ista mitachik kariwarmi runa-kuna, Ecuador llaktamanta istapi kawsak kariwarmi runaku-napak shutipika mana akllarinkachu. Akllarina punchatachurashkamanta sukta killa ñawpa anchurishka kashpamiakllarinata ushanka.

6. Kariwarmi tukuylla mitachikuna kishpiy llankay shutichishkakashpa, kishpiy kuyuchina kashpa, mana kuyurina kashpa,akllarina punchata churashkamanta sukta killa killkarinañawpa anchurishka kashpami akllarinata ushanka. Shuktakkariwarmi tukuylla mitachikuna, yachachikkunaka akllari-nata ushanmi. Shinapash paykuna shutita killkarishka pun-chamanta, tukuykuna akllarimanta shuk puncha kipakamamana llankaykullkita hapinkachu. Akllarishka kashpa, ñachay llankayta hapishpaka, may paypak awlli tukurinka-kama chay kullkita mana chaskinkachu. Kitilli tantanakuy-man yaykunkapa maykan akllarishka runakunapakllankayka, kariwarmi tukuylla mitachachikunapak, yacha-chikkunapak llankaymantaka mana chikanchu kanka.

7. Maykan llapik utkachik kamachik kashkamanta, yanka pu-shak Apukuna shutichishkamanta.

8. Ayñi Ushaypi, Mamallakta Chapakpi kunan mitachikushpakamana akllarinata ushanchu.

114 niki.- Akllashka kamachikkunaka shukkutinllami kutintakchayñan, kipapash chaypakllatak akllashka kana ushankarin,akllashka kamachikkuna shuktak llankayman rishpaka, kunanllankaymantaka anchurinami kanka.

115 niki.- Mamallaktaka, willak ñankuna maki, pakta rakishka,paktapakta, atinakushpa akllay mirarik wallpata kamanka; tukuyakllarina runakunapak mushuk ruraykatikunata tukuyman riksi-china. Llaktak runakunaka willak ukukunapi willankapa llankayyuyarita mana ushankachu, willaypanka harkataka mana chu-rankachu.

Mamallaktapak tiyakkunata, wasikunata mawkayachichun

Page 82: Constitucion de Ecuador en Kichwa

89

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mana sakinchu, Mamallakta pushak willachunpash mana sa-kinchu; tukuy pushakkunapak patapi akllaymanta willaykacha-chunka mana sakinchu.

Kamachiyka, kay kachashkakunata maykan mana paktachik-pika wanachitami churanka, saywatapash churanka, ama yalliwillay kachachunpash harkanka, ama yapapi kullkita tukuchi-chunpash harkanka.

116 niki.- Shuk punchapilla tawka runakunata akllankapaka ka-machiyka shuk akllay llikata mashna runakuna kak tiksiwan chu-ranka; pakta apuchita, paktapakta kayta, mashna kariwarmipakta kachun, shukkutin karita, shukkutin warmita churanka;Mamallakta ukuman, kanchamanpash akllana saywakunatamichuranka.

117 niki.- Akllayta aknankapa shuk watalla sirikpika, akllanakamachiyta mana allichinachu kan.

Churashka hatun willay Mamakamachiywan takarishpa akllaytallakichikpika, Mamallaktapak Akllaykamayukmi mushuk kama-chikta Kamachiy Awllipak makipi churanka, paykunaka kimsa-chunka puncha huntata, mana shuk puncha yapa arininatamicharin. Mana rimanakukpika, kamachiykamayukmi kamachiytukushpa yaykuchun arininka.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Kamachiypak Awlli

SHUKNIKI PAKMA

Mamallakta Tantanakuy

118 niki.- Kamachiy Awllika Mamallakta Tantanakuy pushashkakanka, chusku wata mitapak akllashka, kamachiy killkak runa-kuna yaykurishka kanka.

Mamallakta Tantanakuyka shuk tantarillami kan, paypak wasikaQuito llaktapimi kanka. Wakinpillami Mamallaktapak allpapimaykan kuskapipash tantarinata ushanka.

Page 83: Constitucion de Ecuador en Kichwa

90

Kamachiy milka

Mamallakta Tantanakuyka kaykuna yaykurishkami kanka:

1. Mamallakta saywarishka allpamanta chunkapichka kama-chiy killkakta akllashka kanka.

2. Sapa markamanta ishkay kamachiy killkakta akllashka,sapan ishkaypatsak waranka, patsak pichkachunka yalli ru-nakunamanta yapa akllashka, kayka tukuri Mamallakta tu-kuyllata lanuwan yuyarishkami kanka.

3. Kamachiyka suyukunamanta, hatun kitimanta, ista saywa-kunamanta shuk kamachiy killkakta akllana kachunmi chu-ranka.

119 niki.- Kamachiy killkak kankapaka Ecuador llaktamantamikanka, akllarinkapa shutita killkachikuy pacha chunkapusak wa-tata paktachishka kana, llaktay hayñikunawan kushillapi kana.

120 niki.- Mamallakta Tantanakuyka, kamachiy minkashkahawa kay llankaykunata, ruraykunatami charin:

1. Akllakkamayuka hatun willashka kariwarmi Mamallakta Pu-shakta tiyachinata, kariwarmi Mamallakta Kipapushakta,paykunami akllashka kan nishpa willashpa tiyachinatamicharin. Paykunataka ishkaychunka chusku puncha aymu-ray killapimi tiyachinka.

2. Kariwarmi Mamallakta Pushakta, kariwarmi Mamallakta Ki-papushakpak ukun unkushka kashkamanta, mushpa ka-shkamanta mana ushakpi, paykunapak mitachimantallukchinata charin, shina Mamakamachiypi ña rikushishka-wan paktachina.

3. Kariwarmi kipa Mamallakta Pushakta, paykuna ima punchamana llankakpi akllana, paykunaka kariwarmi MamallaktaPushak kimsa shutita kushkamanta akllashkami kana.

4. Kariwarmi Mamallakta Pushak shayachishkamanta shuk wa-tapi kipa llankashka willayta riksina, chaymanta imatallapashrimanata charina.

5. Mamakamachiyta mushukyachikushkapi kana.6. Kamachiykunata killkashpa kachana, nikina, mushukya-

china, pichanapash; kayka Mamallakta mañakushka ña-

Page 84: Constitucion de Ecuador en Kichwa

91

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

wimi kachun yuyana.7. Manukullkikunata kamachiywan wiñachina, mushukyachina,

anchuchina; kikinllatak karupi kamachikkunaman minka-shkata mana sakishpalla paktachina.

8. Ista yuyarishkakuna paykunapak makiman rikurikpika arini-nata, mana arininatapash charinami.

9. Mamallakta Pushakpak llankayta, Akllakkamayuk llankayta,Runakunata Achikllayta Rikurayak shuktak tukuylla ushakllankayta rikurayanatami charin; mutsurikpika kariwarmimitachikuna llankashka willayta rikunatapash charina.

10. Kariwarmi Mamallakta Pushaktapash, kariwarmi Mama-llakta Kipapushaktapash huchakunapi urmakpi, chay hucha-manta rikuk kamachik tiksishpa rikuchikpika, chayta rikushpachawpi yalli kamachik killkakuna apuchikpi, llukshichisha ka-chachun arininata charina.

11. Kamachik Yanapakta, Mamallakta Llankay Rikukta, Llakta-yuk Kamakta, Runa Kamakta, Tukuylla Ukllakta, Akllakka-mayukta, Kamachiy Kunakta, Runakuna Chaypikana KunakRunakunata Rikurayakta tiyachina.

12. Mamallaktapak Hatun Kullkita mallinapash, maypi mashna-kama manuna saywa tiyanka, chaytaka katirayana.

13.Ishkay kimsa chawpishka, chaypi kak kamachiy killkakunaarinishka apuchiwan; llaktaymanta hatun kunkarichinata, runakashkamanta kishpiyta kuna. Mamallaktata kamay hucha-manta, tantarishka runata wañuchishkamanta, wanaychay-manta, runata chinkachishkamanta, llaktaymanta yuyaymanta,shuktak llakita charikpi runata yanka pakashkamanta, runatawañuchishkamantaka mana kishpiychinachu.

121 niki.- Mamallakta Tantanakuyka kariwarmi Mamallakta Tan-tanakuy Pushakta, ishkay kariwarmi Kipapushakta paypura-manta akllashpa ishkay watakama churanka; shinapashpaykunaka kutin akllarinata ushanmi.

Ishkay kariwarmi Kipapushakka paykunapak nikipimi tiyarinka,hatun Pushakpak tiyarinata, ashalla punchata mana chaypimikakpimi hapinka, shukkutin anchurikpika chaypi sakirinka.

Page 85: Constitucion de Ecuador en Kichwa

92

Kamachiy milka

Mamallakta Tantanakuymi chay chushaklla kuskakunatakahuntachinka, paykunaka sirik mitatami llankanka.

Mamallakta Tantanakuyka paykunapak ukumanta kanchamankariwarmi killkakta, kariwarmi kipa killkaktami akllanka.

122 niki.- Maykan hatun Pushak kashpa, ishkay Kipapushak ka-shpapash Mamallakta Tantanakuyta kamanka, Mamallakta Tanta-nakuy ukumanta, paypura chikan llaktaymanta akllashka chuskuRimaytacharik tiyarishpami kamanka.

123 niki.- Mamallakta Tantanakuytaka Quito kitipimi tiyachinka,kaypakka mana kayachinata mutsurinchu, akllay wata sapanchunka chusku puncha ayriwa killapimi tapunkapa tiyachinka.Mamallakta Tantanakuyka nikishpa, punchantapash rimana-kunka, watapi ishkaykutinmi samarinka, sapan samarimi chunkapichka puncha kanka. Mamallakta Tantanakuyka tukuylla cha-yanami kanka, kamachiy harkakpilla mana pipash yaykunka.

Samari mitapika, Mamallakta Tantanakuypak kariwarmi Pu-shakka, payllatak, chawpi yalli kamachiy killkak mañakpi, kari-warmi Mamallakta Pushak mañashkami tantarinka. Paykunaimatalla kayachishkapi rikuchishkata riksinkapaklla chikan rima-nakuyman kayashka kanka.

124 niki.- Llaktay tantanakuykuna, llaktay kuyurikuna Mama-llakta Tantanakuy ukupi chunka patsakrita kamachik killkakku-nata charikkunaka, paykunamanta rikurik tantanakuytawallpanata ushankakuna. Llaktay tantanakuykuna, llaktay kuyu-rikuna mana chunka patsakritallapash charikkunaka ushankapashuktakman kimirinatami ushanka.

125 niki.- Paykunakunaman minkashkata paktachinkapaka,Mamallakta Tantanakuyka punchanta llankachun hamuncha-shka tantaritami wallpanka, shinaka tukuymi chaypi kanka. Ka-machiymi mashna yupayta, wallparinata, sapan llankanatachuranka.

126 niki.- Paykunaman llankaykunata paktachinkapaka, Mama-llakta Tantanakuymi chaypak kamachiypi, uchilla ukukamachiypikimirishpa paktachinka. Kay kamachiyta allichinkapa, mushuk-

Page 86: Constitucion de Ecuador en Kichwa

93

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

yachinkapaka Mamallakta Tantanakuymanta tukuy kamachiykillkakkuna arinishkami mutsurinka.

127 niki.- Kariwarmi kamachik killkakkunaka Mamallaktapak allikachun tukuylla awllitami pushanka, paykunaka Mamallaktapiyuyashpa ruranka, llaktaymanta rurayta, kunkarita runakunapakñawpakpi minkashka apuyta paktachishka rikuchitami charin.Payta kachakkunaman imatalla rurashkata ñawinchinapi wi-llachun mañashka kanka.

Kariwarmi kamachiy killkakkunaka kaykunata mana ushanka-chu:

1. Shukta tukuylla awllita, shukpaklla awllita katinata manaushankachu, minkashkawan mana paktarishpakarin pay ya-chashkata, llankashpa katinata mana ushanachu; llankanasaylla mana takarikpika sumakyachana wasipi yachachina-tapash ushana.

2. Mamallaktapak Hatun Kullkita kuna, mashkana, chas-kina, nipakunata kamanata mana ushanachu; MamallaktaTantanakuyta kamachun tiyachishka kashpami ushana.

3. Tukuylla llankaypi runakunata shutichinkapa mañayma-shkayta mana ushanachu.

4. Kamachiy killkak awllimanta mana payman kakpika, chikanshuktak tukuyllapak yapa kullkita hapinata mana ushanachu.

5. Llankay shutirita, minkayta, kachashkamanta, shukpak rantirishkamanta Mamallaktapak shuk awllimanta kullkita cha-skinata mana ushanachu.

6. Mamallakta chaypi kanata charishka shuktak llankak tantana-kuypi, kapuchikunapi pushak tukunkapa yaykurinata manaushanachu.

7. Tukuylla tantanakuykunawan llankaymanta yuyarinata manaushanachu. Kay nishkakunata mana uyashkamantaka ka-machiy killkak kanata chinkankami, kamachiywanpash wa-nachichun mañashka kanami.

128 niki.- Kariwarmi kamachiy killkakkuna paykuna MamallaktaTantanakuypi awllikuk pachaka Llakipitik Wasi kishpiychishkakushiyanka, paykuna rimashkamantaka kamachiywan, wana-

Page 87: Constitucion de Ecuador en Kichwa

94

Kamachiy milka

chiwanpash paypak yuyayta rimashkamanta mana mañashkakankachu, Mamallakta Tantanakuy ukupi kanchapi paypakawllimanta, ruraymanta, arinishkamantapash mana kayashkakankachu.

Kariwarmi kamachiy killkakta wanachinata katinkapaka Mama-llakta Tantanakuy wanachichun nishkatami mutsurin, paytakminkashka awllipi mana kimirikllapimi mana mutsurinka. Kari-warmi kishpichik wanachinkapa mañashkata kimsachunka pun-chapi mana tikrachikpika, ña arinishkatami hamutarinka.Samarikuy punchakunaka mañashka punchakunapi shuyarin-kami. Rikukukpi anchahuchata rurashka kakpi, kishpichik chu-rashka paktashka kakpimi wichkana wasipi churashka kanka.

Manarak kamachiy killkak tiyarikpi wanachina llakita chari-shka kakpika, maykan kariwarmi kishpichikpak makipi kak-pipash huchayukpak washapi katichinkallami.

ISHKAYNIKI PAKMA

Mamallakta pushakkunapak llankayta rikurayay

129 niki.- Mamallakta Tantanakuyka kariwarmi MamallaktaPushakta, Mamallakta kariwarmi Kipapushakakta llaktaywana-chiy katinata ushankami, kaypakka chawpi yalli kamachiy kill-kakkuna arinishkami mutsurin, shinapash kaykunamantamiwanachinka:

1. Mamallaktapak kawsaykamayta pakishkamanta.2. Makanakuchiymanta, tinkinakushpa shuwaymanta, kullki-

shuwaymanta, yanka kullkiyuk tukushkamanta.3. Tantarishka runata wañuchishkamanta, wanaykachaymanta,

runata chinkachishkamanta, llaktay yuyaymanta llakichi-shkamanta, shuktak mana ancha llakimanta yanka paka-shkamanta, runata wañuchishkamantapash manasakinachu.

Llaktay wanachinata kallarinkapaka Mamakamachiy Wasiarinishpa kachashkatami mutsurin, shinapash manarak anchawanachita churayta mutsurinkachu.

Page 88: Constitucion de Ecuador en Kichwa

95

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Kamachiypi nishka katikuy tukuchishka kakpi, MamallaktaTan-tanakuyka kariwarmi Mamallakta Pushak paykuna aparita sa-kishkata rikuchishkapi tiksiwan yuyachishka, kanchischunkaishkay saylla mitapimi arininka.

Llaktaywanayta, llukshichinata kallarinkapaka Mamallakta Tan-tanakuy tukuk kamachiy killkakkunamanta chawpi yalli apuchimimutsurin. Wanay hucha aparina shinaman rikurikpika, kariwarmiyachak kishpichik riksichunmi kachana kanka.

130 niki.- Mamallakta Tantanakuyka kariwarmi MamallaktaPushaktaka kay llakikunamantami llukshichinata ushanka:

1. Mamakamachiypi minkashkamanta pantarishpa shuktak aw-llita rurashkamanta, shinapash Mamakamachiy wasimi ari-nishpa kachana kan.

2. Llaktay yallimanta paypak llankaypi runakuna tampulkirikpi.Kamachiypi nishka katikuy tukuchishka kakpi, Mamallakta-Tantanakuyka kariwarmi Mamallakta Pushak paykuna apa-rita sakishkata rikuchishkapi tiksiwan yuyachishka,kanchischunka ishkay saylla mitapi arininka.Llukshichinata kallarinkapaka Kamachiy Tantanakuy tukuykamachiy killkakkunamanta chawpi yalli apuchita arini-shkami mutsurin. Llukshichisha kachana llakimanta kishpiy-rishka kipa kariwarmi Mamallakta Pushakka, kutintakmiMamallaktata pushay kallarinka.Kay kamachiykushka mitapi shukkutinllami pushashkakanka, kallari kimsa watapi wanachishka, karkushka kanka.Llukshichisha kachankapa yuyarishka pankata willashkakanchis puncha kipa, Akllaykamayukka kamachiy killkaktaakllanapa, Mamallkata Pushak tukuchina sirik mitapak ak-llankapa chay punchapakllatak kayanka. Mamallakta Tan-tanakuyta, akllashka kariwarmi Mamallakta Pushaktatiyachinaka maykan Mamakamachiypi rikushka punchamikanka, Akllakkamayuk nishka punchapash kankami.

131 niki.- Mamallakta Tantanakuyka Mamakamachiy minka-shkata, kamachiy minkashka awllita mana paktachikpi, kari-warmi Llankaykamayukta, Kamachik Yanapakta, MamallaktaLlankayta Rikukta, Llaktayuk Kamakta, Tukuylla Ukllakta, Tukuy-

Page 89: Constitucion de Ecuador en Kichwa

96

Kamachiy milka

lla Killpakta, Hatun Hamutachikta, Akllaykamayukta, Kimsa Ak-llakkamayuk Harkakta, Kamachik Kunakta, Llaktayuk Chaypika-chun Rikurayakta, Mamakamachiy nishka shuktakkamachikkunapash nishkawan, kariwarmi Mamallakta Pushakta,kariwarmi katik Mamallakta Pushakakta llaytaywanachiy katinataushankami. Kaypakka shuk chuskupi pakishka kamachiy killkak-kuna mañashkami mutsurin, kaykunamantami wanachinka.

Llaktay wanachita, llukshichinata kallarinkapaka MamallaktaTantanakuy tukuk kamachiy killkakkunamanta tukuy apuchimimutsurin. Llaktay wanachita hucha aparina shinaman rikurik-pika, kariwarmi yachak kishpichik riksichun kachana kanka.Mamallaktapak kariwarmi llankakkamayukta, Akllakkama-yukpak tantanakuyta, Kamachiy Kunakta wanachinkapamimana shina kanka.

Wanachishpaka, chayñan kamachikta llukshichishpa kacha-nami kanka. Wanachishka anchahuchaman rikurikpika, hucha-chishka huchata aparina kakpika, kariwarmi yachak kamachikriksichun kachana kanka.

KIMSANIKI PAKMA

Kamachiy Killkay katikuy

132 niki.- Mamallakta Tantanakuyka tukuykuna munashka ka-machiyta, uchilla kamachiyta arininka. MamallaktaTantanakuykamana kamachiyta killkashpa arinina kakpika yuyarikunawan, ari-ninakuywan pushana kanka. Kamachiyta kaykunapakmi mutsu-rinka:

1. Mamakamachiypi tiyak hayñita, kamana pushaytapashpatachina.

2. Llakikunata kichkiyachina, chaypak wanachikunata churana.3. Manukullkita wiñachina, mushukyachina, anchuchinapash,

kikinllatak karupi kamachikkuna pushachun Mamakamachiykushkata mana anchuchishpalla kamachiyna.

4. Kinllatak karupi pushakkunaman, paykunallatak ruranaku-nata, paktachinakunata, ushaykunata pushachun churana.

Page 90: Constitucion de Ecuador en Kichwa

97

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

5. Mamallaktapak llaktay saywata, kamayta mushukya-china, kitilliman kimirishkataka mana mushukyachina.

6. Kamak, nikik tukuylla tantanakuyman paykunallatak llankanauchilla kamachiykunata killkachun arinina, kayka ña chura-shka kamachiykunawan mana pantachishpa takarina, manamushukyachina.

133 niki.- Kamachiykunaka Tantachik, Nikikpashmi tiyankuna.

Tantachik kamachiyka kaykunami kanka:

1. Mamakamachiy wiñachishka kamaywasita tantachinka, aw-llichita patachin.

2. Mamakamachiypi tiyak hayñiwan llankayta, kamaypakpaktayta nikikmi kan.

3. Karupi llankak pushakkunapak tantanakuyta, ruranakunata,ushayta kushkata, awllita nikikmi kan.

4. Llaktay tantanakuypak pushaywan, akllayllikawanpashkimirikmi kan.Kamachiykunata utkashpa killkashpa kachachun, mushuk-yachichun, anchuchichun, shuktak yuyayman tikrachi-chun mañashka kakpika tantachin. Kay kamaykunataarininkapaka Mamallakta Tantanakuy tukuk, kamachiy kill-kakkunamanta tukuy apuchimi mutsurin.Shuktak kamachiykunaka Nikichik kamachiymikuna kanka,Tantachik kamachiy hawapi mushukyarinata, tiyarayanatamana ushankachu.

134 niki.- Shuk kamachiyta wiñachinkapaka kaykunami kan:

1. Kariwarmi kamachiy killkakkuna, shuk tantarishka kamachiykillkakkuna yanapashka, Mamallakta Tantanakuymantapichka patsakri kamachiy killkak tumpishka kakpi rikuchinka.

2. Kariwarmi Mamallakta Pushakman rikuchinka.3. Mamallaktapak shuktak awllikunaman, paypak karmaman

rikuchinka.4. Mamakamachiy Wasiman, Kamachiy Yanapakman, Llakta-

yuk Rikurayakman, Runapak Kamakman, Tukuylla Ukllak-man, paykunapak pushana kuskamanta mushuk kamachiyta

Page 91: Constitucion de Ecuador en Kichwa

98

Kamachiy milka

churanata ushanmi.5. Kariwarmi llaktayukkuna llaktay hayñita charikkuna, runaku-

napak tantanakuy, illak iñumanta ishkaychunka pichkamantamana uriyak, akllakkamayuk killkatupu kamupi kariwarmillaktayukkuna killkarishka yanapaywan mushuk kamachiytarikuchinata ushanmi.

6. Maykan kay kachashkunawan kimirik mushuk kamachiyku-nata killkakka, mushuk kamachiyta rimarikuy pacha pay-llatak, minkashkapash chaypi kanata ushanmi.

135 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakllami kamachiyta wiña-chichun, mushukyachichun, churashka kullkita anchuchichun,tukuylla tukuchi kullkita mirachichun, Mamallaktata kamana say-wata mushukyachichun rikuchinatapash ushanka.

136 niki.- Mushuk kamachikkunaka shuk mutsuytallami rimanakan. Imamanta mushuk kamachiyta wiñachikushkamanta willa-shpa kari warmi Mamallakta Tantanakuyta Pushakman riku-china kanka. Mushuk nikikunata munashkata, imashinatakchay nikikuna yaykushpa, paya nikikunata pichashpa mu-shuk kamachiywan achiklla tiyarinata willana kan. Mushuk ka-machiy mañashka mutsuyta mana tantachikpika, manaarininkachu.

137 niki.- Mushuk kamachiyka ishkay kutinmi atinakuymanchurashka kanka. Mamallakta Tantanakuypak kariwarmi Pu-shak, kamachiy churashka mita ukupi, mushuk kamachiyta ka-machiy killkakkunaman rakichun kachanka, shinaunanchashkata tukuykunaman riksichinka.

Kariwarmi llaktayukkuna chay mushuk kamachik arinishka ka-chun munakkuna, chay kamachiywan paykunapak hayñikuna lla-kirishka kana kakpika, mushuk kamachiyta rikukuktantanakuyman imamanta mana chay kamachiy arinirichun tik-sita rikuchina kan.

Kamachik killkakkuna ña mushuk kamachiyta arinishka kakpika,MamallaktaTantanakuyka, kariwarmi Mamallakta Pushakmanmikachanka, payka alli tiksishpami allichinka, manakashpaka tachu-man shitanka. Kimsachunka puncha kipa mushuk kamachiyta ka-

Page 92: Constitucion de Ecuador en Kichwa

99

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

riwarmi Mamallakta Pushak, allichishka kashpa, manakashpakatachuman shitashka kanka. Chay kipami kamachiy tukukpikatukuy llaktaman willanka, Kamachiy Kipukpi ña kamuta killkachi-shpami llaktakunaman kachanka.

138 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushak mushuk kamachiyta tu-kuyta tachuman shitashka kakpika, Mamallakta Tantanakuykachay kamachiyta shitashka punchamanta yupashpa shuk watakipa kutintak chay kamachiymanta rimanakunata ushanmi.Shina kakpika Mamallakta Tantanakuyka shuk atinakuypillaarininata ushanmi, tukuymanta ishkay kimsa pakma kamachiykillkakkuna apuchiwan arininka, chayñan Kamachiy Kipumankamu killkarichun kachanka.

Chawpita shitashka kakpika, kariwarmi Mamallakta Pushakkashuktak allichishka kamachiytami rikuchinka, chaypika mushukshuktak mana riksishka yuyaykunataka mana yaykuchinkachu,shinallatakmi Mamallakta Tantanakuypash mushukyachishka-kunata arinishpaka kawanka.

Mamallakta Tantanakuyka chawpita anchuchishka kamachiy-taka kimsachunka puncha ukupimi taripanka, kaytaka ima pun-cha chaskishkamanta yupashpami ruranka. Atinakuy tantaripikakmanta chawpi yallikuna apuchita kushkawan shuk atinakuy-pilla tukuyta, rikuchishkata chaskinka, allichinka, kaminkapash.Kallaripi arinishka kamachiytapash mallinata ushanmi, kaypakkaatinakuy tantaripi kakmanta ishkay pakma apuchiwan ushanka.

Ishkantin samipimi Mamallakta Tantanakuyka kamachiytupu-man kamu killkarichun kachanka. Mamallakta Tantanakuy riku-chishka mitapi mana shitashkata rikushpaka allichiskakunatachaskishka hamutarinka. Kariwarmi Mamallakta Pushakkachayñan tukuykunaman willanka, Kamachiy Kipukman killkari-chun kachanka, shina ña tukuy llaktaman rikurinka.

Mamakamachiy nishkata pantarishpa shitashka kakpika, chay-tarakmi imamanta shitashkata rikushpa allichinatami charinka.

139 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakka Mamakamachiy-manta tukuyta, chawpita pantarishkata tiksishpa rikuchikpika,Mamakamachiy Wasi churachunmi mutsurin, kaytaka kimsa-chunka puncha huntapimi kachanka.

Page 93: Constitucion de Ecuador en Kichwa

100

Kamachiy milka

Mamakamachiy Wasi kachashka Mamakamachiymanta panta-rishkami kan nikpika, kay kamachiyka wakaychishkami saki-rinka, kay chawpi mana alli kakpika MamallaktaTantanakuymimutsurishkakunata allichinka, chaytami kariwarmi Mamakama-chiy Pushak arinichun kachanka. Mamakamachiy Wasi Mama-kamachiymanta mana pantarishkata rikuchikpika, MamallaktaTantanakuymi tukuykunaman willanka, kipaka kamu killkari-chunmi kachanka.

140 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakka Mamallakta Tanta-nakuyman kullkimanta kamachiyta utkana nishpa kachanataushanka. Kamachiy Tantanakuyka mallinatami charin, mushuk-yachinata, mana ninata ushanmi, kay kamachiyta chaskishkakimsachunka puncha ukupimi paktachinata charin.

Rikuchinkapa, atinakunkapa, mallinkapa kamachiyka nikikka-machiymi kanka, ñawparikman mitapi rikushka kashpami manakanka. Utkakamachiy nishkata rimanakunkakama kariwarmiMamallakta Pushakka mana shuktak kamachiyta kachanataushanchu, kaykutinlla nishpa sinchi kamachiyta churashkakashpallami kachanka.

Churashka mitapi Mamallakta Tantanakuy mushuk kullkimantautka kamachiyta mana mallikpi, mana mushukyachikpi, manaarinikpika kariwarmi Mamallakta Pushakmi sinchikamachiy ni-shpa tukuykunaman willanka, kipaka Kamachiy Kipukpi killka-richun kachanka. Mamallakta Tantanakuyka Mamakamachiypirikuchishka nikikkamachiy kakpika ima pachapipash mushuk-yachinata, mana arininata ushanmi.

Page 94: Constitucion de Ecuador en Kichwa

101

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

KIMSANIKI WANKURIY

Mamallakta Utkachikpak Awlli

SHUKNIKI PAKMA

Tantanakuy, Awllikunapash

141 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka Utkachik Awllitapushakmi Mamallaktapak, kamachikkunapak pushak kan, tu-kuylla kamayta arinishkata paktachikmi kan.

Utkachik Awllika Mamallaktapak Pushakwasi, Kipapushakwasi,Mamallaktapak kamaywasikuna, shuktak tantanakuykuna, llan-kay yanapakkuna paktachinkapa mutsurik yaykurishkami kan.Paykunaka llankana kuskapi, paykuna pushanapi, llankayñanpi,paktachinapi, Mamallaktapi tukuylla llaktay taripaypi, shuktakpaktachina llankaykuna pushanatami charinka.

142 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka Ecuador llaktapiwacharishkami kanka, akllarinkapa shutita killkachikushpakakimsachunka pichka watata paktachishka kanka. Shinallak llak-tay hayñiwan kushiyarishka kana, llankaymanta mana harkari-shka kana, Mamakamachiypi tiyak nikikunapi mana harkashkakanachu.

143 niki.- Mamallakta Pushakwasiman, Kipapushakwasimanakllarikushpaka, shuk pankapillatakmi tiyarina kanka. KariwarmiMamallakta Pushakka, kariwarmi Mamallakta Kipapushakka tu-kuymanta achka chanishka apuchiwan akllashkami kanka. Ka-llari apuchipi maykan ishkaychishkapash mana tukuymantaachka tukuymashnata paktakka, katik chuskuchunka pichkapunchapi ishaykutinmi akllayta rurarinka. Kallari akllaypi yalliapuchikunata charik ishkantin ishkaychishkami chaypi aklla-rinka. Chuskuchunka patsakrimanta mana urayman, chanishkaapuchita charik ishkaychishka, mana ishkaykutin akllaymanrina mutsurinchu, katik ishkaynikipi churashka akllarikmantachunka iñukuna patsakri yalli chikankayayta charikmi mishanka.

144 niki.- Mamallakta Tantanakuy tiyarishka chunka puncha kipami

Page 95: Constitucion de Ecuador en Kichwa

102

Kamachiy milka

kariwarmi Mamallakta Pushakpak llankay mitaka kallarinka,Mamallakta Tantanakuy ñawpakpi kamachiyta iñinka. MamallaktaTantanakuy ña tiyachishka kakpika akllarishkata willashkamantachuskuchunka pichka puncha kipami Mamallakta pushayka kalla-rinka.

Kariwarmi Mamallaktata Pushakka chusku watatami paypak awlli-kunapi tiyarinka, kipaka shukkutinllami kutin akllashka kanka.

Kariwarmi Mamallakta Pushakka, payta pushakyachishka pacha,paypak awllimanta sakishka shuk wata kipakamami MamallaktaTantanakuyman willanata charin. Imamanta llukshishkata, ma-shna mitata, imarayku kanchapi kashkata willanami kan.

145 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakka paypak awllikunatasakinka, paypak tiyarinata kaykunamantami sakinka:

1. Mamallaktata Pushana mita tukurishkamanta.2. Paypak munaymanta anchurikpi, MamallaktaTantanakuy

arinishkamantapash anchurinkami.3. Mamakamachiy nishkashina, karkushka kashkamanta.4. Ukun unkuymanta, yuyay unkuymantapash Mamallaktata

pushayta punchanta mana ushashkamanta, tantarishka ha-munchak hampikkuna unkuyta kamachiywan illushkata riku-shpami, Mamallakta Tantanakuy ishkay kimsa pakmakamachiy killkakkunapak apuchiwan arinishpami llukshi-chinka.

5. Paypak pushayta shitashkamanta, kay llakita rikushpa Ma-makamachiy Wasi mallishkamanta, shinallatak MamallaktaTantanakuy ishkay kimsa pakma kamachiy killkak tantari-shka apuchiwan willashpa anchurinka.

6. Mamakamachiy nishka ñawpachimushkawan, payman pu-shachun kushkata kichukpi anchurinka.

146 niki.- Mamallaktapak Wasi ashalla punchakunata, chushak-lla sakirikpika maykan Kipapushakmi minkarishka pushanka.Ashalla punchakunataka unkuymanta, shuktak hatun llakikuna-manta, Mamallakta Tantanakuy samarichun nishkamantamichushaklla sakirinka, chaypika yalli paktashpa kimsa killakama-

Page 96: Constitucion de Ecuador en Kichwa

103

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

llami minkarinka.

Kariwarmi Mamallaktata Pushak shukkutin anchurishpa pay ti-yarinata sakikpika, maykan Kipapushakmi Mamallaktata Pu-shak tukunka, payka chayrak Mamallaktata pushana sirikmitatallami paktachinka.

Chay punchakunapillatak Mamallaktapak Wasi, katik Mamallak-tapak Wasi chushakllakuna sakirikpika, kariwarmi MamallaktaTantanakuyta Pushakmi ashalla punchata Mamallakta wasitakaminkarinka; chuskuchunka pusak sayllapimi, Mamallakta Akllak-kamayukmi minkashkalla wasikunapi pushakkunata tiyachin-kapa shuk akllayman kayanka. Maykan akllaypi mishakkunamichayrak sirik mitata paktachinka. Pushana mitata tukuchinkapashuk wata sirikpi, wata kutinkapa ashalla killakuna sirikpika,kariwarmi Mamallakta Tantanakuyta Pushakmi Mamallaktawasita pushak tukunka, paymi sirik mitata tukuchinka.

147 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakpak apuykunaka,kamachiypi churashka yapa, kay ruraykunata charin:

1. Paypak rikuna kuskapi: Mamakamachiyta, kamachiykunata,ista llaktakunawan yuyarishkata, shuktak uchilla kamachiy-kunatapash, paktachina, paktachichinkapash.

2. Ushaypi pay tiyarikushka pacha llaktaypak tiksi ñankunata,pay pushana mitapi imatalla ruranata Mamallakta Tantana-kuypak ñawpakpi rikuchina.

3. Pushak awllipak Tukuyllapak llaktayta churana, pushana-pash.

4. Mamallakta Llankayñan Kunay arinichun, Mamallakta WiñariPaktana Yuyayta rikuchina.

5. Karupikakta tukuylla kamayta pushana, chay kamaykunayaykurichun, tantarichun, nikirichun, kamarichun kamachiy-kunata churana.

6. Llankaykamaykunata, kamaywasikunata, shuktakkunata-pash wiñachina, mushukyachina, anchuchinapash.

7. Watanta Mamallakta Wiñariy Paktay Yuyay paktashka-manta willana, shinallatak katik wata Mamallakta Pushakimatalla paktana yuyayta Mamallakta Tantanakuyman wi-llana.

Page 97: Constitucion de Ecuador en Kichwa

104

Kamachiy milka

8. Mamallaktapak Mamakullki hatun milkapankata, MamallaktaTantanakuy arinichun kachana.

9. Mamallaktapak kariwarmi Llankaykamayukkunata, shuktakkariwarmi tukuylla mitachikunata maypi llankak kakpi chay-man shutichina, kuyuchinapash.

10. Istallaktayta churana, killkana, ista llaktakunawan arininaku-shkata kutintak arininatami charin; istallaktapi rantipushakta,kachashka pushakta shutichina, kuyuchinatapash charinmi.

11. Mushuk kamachiykuna wallparikukpi, kamachiy yuyaywanchaypi kana.

12. Mamallakta Tantanakuy mallishka kamachiyta arinina, chay-ñan tukuykunaman willanka, kipaka kamachiy tupuman kill-karichun kachanka.

13. Kamachiykunata paktachinkapa mutsurik uchilla kamachiy-kunata kachana, chaykuna ama takarichun, ama pantachi-shpa kamay alli katinamanta yanapana.

14. Mamakamachiy mutsurishkawan mañaykunata rikushkawanllaktakunata tapunkapa kayana.

15. Mamallakta Tantanakuy atinakuna punchakuna chikanpunchapi tantarichun kayana, kaytaka imatapashchaypi utkana kakpillami kayana.

16. Ayñi Ushak Hatun kamachikta, Mamallakta Chapakta pu-shana, awkapak hatun pushakpi, chapakpak hatun pushakpiyaykurikkunata churana.

17. Mamallakta mana pi llapishka, awkiyashpa katichun, Mama-llakta ukuman nikiri tiyachu, tukuyllaman kamaypash tiya-chun rikurayana. Tukuy Mamallaktata ukllana llaktaytiyanamantapash pushana.

18. Kamachiywan yuyarishpa kishpiychina, wanachita uriya-china, wanachita rantinchina.

148 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka, pay rikukpi Ma-mallakta Tantanakuy paypak awllimanta llukshirishpa, Mamaka-machiyta pakishpa shuk awllita pushakukpika chinkachinataushankami. Kaytaka Mamakamachiy Wasi arinishpa kacha-shkawan chinkachinka, Mamallakta Wiñariy Paktana Yuyaytayankamanta kutin kutin wakllichikpi, llaktay anchallakimanta ka-

Page 98: Constitucion de Ecuador en Kichwa

105

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

machiy killkakuna paykunapak ukupi tampulkirikpi MamallaktaTantanakuyta chinkachinka.

Kay ushayta kushkaka pay pushakushka kallari kimsa watapimishukkutinlla kanka.

Mamallakta Tantanakuy churashka chinkachik kamachiyta willa-shka kanchis puncha kipa, Mamallakta Akllaykamayukka ka-machiy killkakkunata akllankapa, Mamallakta Pushaktaakllankapa chay punchallatak kayanka.

Mamallakta Tantanakuyta tiyachinkakama kariwarmi MamallaktaPushakka, Mamakamachiy Wasi arinishpa kachashkawan kullkiutka churashka kamachiy nishkata kachanka, kaytami kamachiykillkakkuna arininkami, mana shina kashpaka mananinkapashmi.

149 niki.- Maykan Kipapushak wasita minkarikka, imashinamiKipapushakpak mañay kakta chaytami paktachinka, imatalla ka-riwarmi Mamallaktata Pushak rurana, mana ruranatami katinka,mashna mita kakpi chayshina pakta awllitami paktachinka.

Kariwarmi Mamallakta Kipapushakka, kariwarmi MamallaktaPushakpak mana ranti kashpaka, Mamallakta Pushak ni-shka awllitami paktachinka.

150 niki.- Kipa Mamallaktapak Wasi asha punchakunata chu-shaklla sakirikpika maykan Mamallaktapak kariwarmi Llankakka-mayukmi minkashka pushanka. Payka Mamallakta Pushakchurashkami kanka.

Kariwarmi Mamallakta Pushak shukkutin anchurishpa tiyarinatachushakllata sakikpika, maykan Kipa Mamallakta wasipi kakmiPushak tukunka, payka Mamallakta Pushakpak ñawpamansirik mitatami paktachinka.

Maykan Katik Mamallaktapak Wasita sakisha anchurishkapash,imashinami Mamallakta Wasita shitashka anchurishkamantashinallatak katinami kanka. Kariwarmi katik Mamallaktata Pu-shak mana tikramunkapa anchurikpika, Mamallakta Tantana-kuymi tukuy tantarishkamanta achka apuchiwan, MamallaktapakWasi kimsa runata rikuchishpa mañashkamanta akllashpa shukminkashkata churanka. Akllashka runaka Mamallakta Kipapu-

Page 99: Constitucion de Ecuador en Kichwa

106

Kamachiy milka

shak awllina sirik mitatami paktachinka.

Mamallakta Tantanakuy willashka kipa kimsachunka punchapimana arinikpika, kimsa runamantami shuk Katipushak aklla-shka tiyarishka hamutarinka.

151 niki.- Mamallaktapak kariwarmi Llankakkamayukkuna ki-shpiy shutichishka, llankaymanta kuyuchinalla, kariwarmi Ma-mallaktata Pushak churashka kanka. Minkashka kamakwasikakikin shutipi rikurinka. Paypak awlli ukupi llaktay ruray, runapakkamachiy hawa, pantarishkamanta wanachishka; awlli ukupillankay yuyarita rurashkamanta, Mamallakta kullkita runakuna-man karanamanta kishpiyrishka kanka.

Mamallaktapak shutirishka Llankaykamayuk kankapaka Ecua-dor llaktamanta kana, llaktay hayñimanta kushimi kana, Mama-kamachiypi rikushka shina mana ushak, mana chimpapuranakanachu. Mashna Mamallaktapak kariwarmi shutichishka kana,ima awllita charina, Mamallaktapak Wasi kachashka Llankayka-mayukka kamachiywan churashkami kanka.

152 niki.- Mamallaktapak Llankaykamayuk kanata mana ushan-kakunachu:

1. Mamallakta Wasita Pushak, Mamallakta Wasita Kipapushak-kunapak chusku patakama yawar ayllu, ishkay patakamakaru ayllu kakkunapash.

2. Shuklla runa, charik runa, pushakkunapi kak, shukpak shu-tipi, kamachiyrishka tantanakuypak minkashka kashpa, llan-kay tukuyllapak kachun Mamallaktawan arininakuytacharishpaka mana akllarinkachu. Tukuyllaman mitachita ma-ñachishpa, tiyakkunata llukshichinkapa arininakuyta chari-shpapash mana akllarinkachu.

3. Ayñi Ushayman yaykurishka, kunan llankakuk Mamallakta-pak Chapakkuna mana akllarinkachu.

153 niki.-Mamallaktapak shutichishka Llankakkamayuk kashka-manta, kamachiy kushka hawa patapi awllik kariwarmi mitachi-kuna kashpa, pushak kashkamantapash mana ushankachu.Paypak mitachi llankay tukurishkamanta ishkay watalla kakpipashpushak ukupi kanata, pushakta yanapanata, shuklla kamachi-

Page 100: Constitucion de Ecuador en Kichwa

107

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shka tantanakuypak ranti kanatapash mana ushankachu. Shina-llatak Mamallakta runa, istaruna Mamallaktawan llankay yuya-rita charikpash, llankay tukuyllapak kachun Mamallaktawanarininakuyta charishpa mana ushankachu; ukullaman mitachitamañachishpa, tiyakkunata llukshichinkapa arininakuyta chari-shpapash mana akllarinkachu; minkashka kashpa, tantarishkakashpa, shuktaklaya yuyariwan llukshichikushpa, istakullkiwanMamallaktapi llankakukpak kariwarmi mitachi kashpa tukunata-pash mana ushankachu.

154 niki.- Kamachiypi churashka yapa, kariwarmi Llankayka-mayukpak apuykuna, ruraykunapash kaykunami kan:

1. Paypak llankakushka kuskapi tukuylla llaktayta pushana,shinallatak pay llankaypi mutsurik yuyarikunata, kamay-pak sinchi yuyarikunata kachana.

2. Mamallakta Tantanakuy mañashka, pay llankashpa pakta-china ukupi kimirishka mutsurik willaykunata rikuchina,maypi kayashka kashpa, llaktay wanachiman yaykuchishkakashpa rikurina.

155 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka, sapan saywa-shka allpapi pushakkunapak llaktayta utkachishpa paktachichunpaypak ranti shuk runata charinka, saywashka allpapi chura-shka runaka kariwarmi mitachi llankayta allita rikunka, pushan-kapash.

ISHKAYNIKI PAKMA

Paktapaktapak Mamallakta kunakkuna

156 niki.- Mamallaktapi paktapakta kachun kunakkunaka Ma-makamachiypi tiyak iñishka hayñikunata, istallaktawan yuyari-shka runahayñikuna pakta rurarichun, alli katichun rikushpapaktachikkunami kan. Kunakkunaka kariwarmiwan, runakaywan,kawsaypurawan pushanka, tukuylla llaktay wallpana kimirikapuyta yachana. Kawsay katinata tukuypak kachun, taripanatapushanka. Shinallatak tisiku runawan, runakuna kuyuriwan ki-mirik yachayta kamachiywan pushanka. Paykunapak yuyayta

Page 101: Constitucion de Ecuador en Kichwa

108

Kamachiy milka

paktachinkapaka kayta pushakkunawan, paktachikkunawan,hayñikunata ukllanata yachakkunawan tukuy pata kamachikku-nawanmi rimanakuyta charinka.

157 niki.- Mamallaktapi paktapakta kachun kunakkunaka kari-warmi paktapakta llakta runakunapak, Mamallaktapak shutipi ti-yarinka; maykan awlli kamachikkuna pushashka kanka.Mashna, awllirik, yaykurik wallpapash shuktak tiksiwan, tukuy-kuna chaypi kashpa, yaykurishpa tukuykunapak kachunmi pu-shanka.

KIMSANIKI PAKMA

Ayñi Ushak, Mamallakta Chapakpash

158 niki.- Ayñi Ushak, Mamallakta Chapak kamachikkunapashhayñikunata, kishpiykunata, llaktayukkunapash kamayta ukllak-kunami kan.

Ayñi Ushak katina tiksi yuyayka llakta awkikayta, tukuy saywa-shka allpata ukllashpa llakita harkanami kan.

Llakta ukuta ukllana, tukuyllata nikishpa charirayanaka Mama-llaktapak kallari awllimi kan, Mamallakta Chapakka pay arini-shkatami paktachina kan.

Ayñi Ushakpak, Mamallakta Chapakpak kariwarmi mitachiku-naka tukuykuna kana yuyay ukupi, runakunapak ayni ukupi ya-chanka; shinallatak sumakkayta runakunapak hayñita,maykantapash mana ima chikanyachishpalla sumakchanka, ka-machiy nikiman ancha kimirishpami sumaychanka.

159 niki.- Ayñi Ushak, Mamallakta Chapakpash nishkata katikmikan, shinallaktak nishkata uyakmi kanka; runakunapak ushayta,Mamakamachiypak ushayta, yuyayta mana harkarishpa pakta-chinka.

Ayñi Ushakpak, Mamallakta Chapak kamachikkunaka hatun ka-machikkuna kachashkata arinishkata paktachinami kanka. Ha-tunkamachikkuna kachashkata uyankami, maykanhuchayukta paykunallatak wanachina arinishkata paktachinkamana harkankachu.

Page 102: Constitucion de Ecuador en Kichwa

109

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

160 niki.- Awka tukunata, chapak tukunata munak pakta runa-kunaka paykuna yaykunkapa mana chikanyachishka kanka-chu. Kamachiymi yaykuna mutsuykunata churanka,yachaymunayta, riksina munayta, riksirayay ushaykunatacharikta rikunkapami mutsuyta churanka.

Ayñi Ushakpi, Mamallakta Chapakpi tantanakushka runaku-naka, paykunapak hayñikunata, mañakuykunata nikichun chay-pak churashka kamachiypi watarishkami kanka. Paypak sikana,yachayta tukuchina llikaka, chaskinapi, kariwarmi pakta kachunkamachinka. Watanta katichunmi, sumakta yachachun ka-manka.

Ayñi Ushakpi, Mamallakta Chapakpi tantanakushka runakunakapaykunapak yachay patamanta, kamarishka kullkimanta, riksi-shka kashkamanta kamachiypi churashkamantallami kichushkakanka. Runapak hayñita charishka hawaka, paypak yachay-patata charishkamanta shuktak yapa hayñitaka manachaskinkachu.

Ayñi Ushakpi, Mamallakta Chapakpi tantarishka runakunakaKamachiy Awllimanta kamachikkuna wanachishkami kanka,paypak kachashka ukupi ancha huchata charishkamantaka aw-kayta yachak ukumanta awka kishpichik, chapak kishpichik wa-nachishkami kanka. Chay kishpichikkunaka kamachiy Awllikamachikmantami kanka. Allichina llakikunaka kamachiypi chu-rashka kamachikkuna wanachishka kanka.

161 niki.- Awka mitachi llaktakuyayka pay munaymi kan. Kaymitachika tawkasami kawsayta, hayñikunata sumaychay milkaukupimi rurarinka, tawkasami mushuk ruraykuna yanapashkamikanka, kayka kikinlla, llaktakuna wiñariyta yanapakmi kanka.Kay mitachipi yachak awkakunaka hawa manchanayay awkallankayman mana kachashka kankachu.

Tukuysami sinchita aysanata mana usharinchu.

162 niki.- Ayñi Ushakka Mamallakta ama llakita charichun har-kay llankaykunawan kimirik kullkitallami hapinka, ushashpakaMamallaktapak llankaykuna wiñarichun yanapankapashmi, ka-machiywan yuyarishkami kanka.

Page 103: Constitucion de Ecuador en Kichwa

110

Kamachiy milka

Ayñi Ushakka, wakaychishka ushayta tantachinka, paypak mi-tachikunata paktachina mutsuyta rikushpa tantachinka. Mama-llaktami mutsurishka kipikunata rantichun, rurachichun,yachachun, awkayarichun kullkita kunka.

163 niki.- Mamallakta Chapakka Mamallaktapak, kipipi llankak,ayñikunayuk, alliyachak, awkishka, kachashka, yachayniyuk ya-napak tantanakuymi kan; kamankapa may allita yachak, runa-kunata kamashpa, tukuyllata nikishpa llankana yuyaytamicharinka. Hayñi kishpiyrishka rurarichun kamanka, Mamallakta-pak allpapi pi kawsak runakunata kawsaykamanata charin.

Mamallakta Chapakpi tantarishka awkakunaka runapak hayñipitiksirishka yachaytami yachanka; shinallatak may alli taripayta,llakita chapanata, llakita harkanata yachanka; ashtawankarinama ancha llakikuna rikurichun yachanka, atinakushpa ya-chanka; shina huchayukta ama ñapash wanachina kanchu.

Mamallakta Chapakka paypak llankaykunawan katinkapa llakta-kunapi kak tawkasami kikinllatak pushak kamachiykunawan ki-mirinka.

CHUSKUNIKI PAKMA

Mamallakta shayari pacha

164 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakka, waktay tiyakpi,istallakta ayñillaki tiyakpi, Mamallakta ukupi ayñillaki tiyakpiMamallaktata shayachika; llaktakuna tampulkirikpi, tukuyllapakhatunllaki tiyakpi, pachamama tuñirikpi imashinapash rikunka;tukuy Mamallaktapi, shuk suyupi ashallata runakuna shayari-chun willakkamachiyta churanka. Ashalla pachapak willak ka-machiyka Mamallaktapak awllikunata mana shayachinkachu.

Ashalla pachapak willak kamachiyka mutsuyta, mashnamanpakta kamachiywan, ashalla kachun, kawsaylla tiksita rikunkakawanka; alli yuyaywan kawanka. Ashalla pachapak willak ka-machiyta churakta imapak kakta allita rikunka, tukuy Mamallak-tapi, mashna punchapa, paktachina tupukunata, imahayñikunata saywana, anchuchinata usharin. Mamakamachiy-wan willana, istallaktakunawan yuyarishkata, tukuytami rikunka.

Page 104: Constitucion de Ecuador en Kichwa

111

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Shina ama ashtawan ancha llakiman yaykurinachu.

165 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka ashalla pacha-pak shayari punchakunaka, mana pipash yanka wasiman yay-kuna, killkashpa willana, kishpiyrishka purina, kishpiyrishkatantanakuna, tantarinatapash karkanka, kishpiyrishka hayñi-tallami Mamakamachiypi nishkata paktarishpa mana kichunka,mana saywanka.

Kariwarmi Mamallaktata Pushak, Mamallakta ashatalla sha-yarikta hatun willashka kipa kaykunamanta nishpa willanka:

1. Ñawparayashpa manukullkita tantachinkapa churay kama-chiyta churana.

2. Shuktak llankaypak nishka, tukuyllapak kullkita mutsunka,allikawsaypak kullkita, yachaypak kullkitaka mana hapina-chu.

3. Mamallakta Pushakpak kuskata shuktak Mamallakta kuska-man chaynakchina.

4. Ashalla pachapak shayari tiyanata manarak tukuy llakta-man willashpa, imamanta kashkata, Mamallaktapak kaw-saykayta willak ankikunawan, karurikuchikwan allintaatinakuyta charina.

5. Tukuy Mamallaktapi kashpa, shuk saywashka suyupika-shpapash kawsaykamayta churana.

6. Ayñi Ushakpak, Mamallakta Chapakpak yanapachun ka-chana, wakaychishka tukuy awkakunata, chawpita kunanmitachun kayana, shuktak yanapak tantanakuytapash ka-yana.

7. Mamakucha punkukuna, antanka shayarinakuna, istañan-kuna wichkarichun, paskarichunpash kachana.

8. Mutsurik kuyurikta, mashkayta churana, tukuy llaktakunakutintak kasikman tikrakpi awkakuna Mamallaktapi ama ku-yurichun willaykamachiyta churana.

166 niki.- Kariwarmi Mamallaktata Pushakka Mamallakta Tan-tanakuyman, Mamakamachiy Wasiman, ista llakta hatun tanta-nakuykunaman, katik chuskuchunka pusak saylla ukupimanarak willay kamachiyta churashpa Mamallakta ashatalla

Page 105: Constitucion de Ecuador en Kichwa

112

Kamachiy milka

shayarita hatun willayta chayachinka. Mana alli kakpika Mama-llakta Tantanakuyka imapachapipash willak kamachikta anchu-chinka, Mamakamachiy Wasipash llakta shayarinakaMamakamachiy ukupimi karka nichunpash mana shuyanachu.

Llakta ashalla pachata shayarina kachay kamachiyka sukta-chunka punchapak churashka kanka. Llakikuna sinchiyashpakatikpika kimsachunka yapami katinka. Chaytapash maykanku-naman willashka kashpapash kutintak willayta chayachinamikan.

Mamallakta Pushak kachay kamachiyta mana anchuchikpika,mana utkata willakpipash, kayka payayashkami hamutarinka.

Imamanta llaktakuna ashalla pachata shayarina chinkarishka-manta, kariwarmi Mamallaktata Pushakka kachay kamachiytukurina willayta churanka, chay ñan utkashpa imashina llaktashayarik kasilla tukushkatami willanka.

Llaktakuna ashatalla shayari katikuy punchakuna maykan tu-kuylla mitachikuna, paykunapa llankana ukupi ima llakita ru-rashka kashpaka, paykunami chay huchataka aparinka.

CHUSKUNIKI WANKURIY

Kishpiychi Awlli, Runa Paktakaypash

SHUKNIKI PAKMA

Kishpiychi kamay tiksikuna

167 niki.- Paktakayta kamana ushayka llaktamantami shamun,Paktakayka Awllikmi pushan, shuktak kamachikkunapash pu-shanmi, Mamakamachiypi killkashka awllikunatapash pushanmi.

168 niki.- Paktakayta kamanata, paypak nishka rurayta, apuy-kunata paktachinkapaka kati tiksikunatami churanka:

1. Awlli kamachik tantanakuyka kanchamanta, llakta ukumantakishpiyrishka kaymanta kushiyarinka. Kay tiksita pakishka-mantaka llankaymanta llukshichina, ancha wanachitapash

Page 106: Constitucion de Ecuador en Kichwa

113

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kamachiywan pushankakuna.2. Paktakay Awllika kikinllatak kamachiy kamanata, kullki

charinata, mashkanata kushiyarinka.3. Saywashka allpa tantanakushka kushikakpika, Mamallakta

awllipak maykan kamachikkunapash nikishka kamachiytakamana awllita mana hapinkachu, kayka Mamakamachiyriksishkapi tiyak saywashka allpa ushayyukta mana llaki-chinkachu.

4. Paktakayta kamankapa yaykunaka munashkami kanka.Wanachita kamachiychishkata katina chanikunataka kama-chiypi churanka.

5. Tukuy patakunapi, wanay katikuna, arinishkakunapash tu-kuylla riksishka kankakuna, kamachiy nishkapi tiyakkuna-llami mana riksishka kanka.

6. Tukuy nipakunata charirayay katikuymanta, wanachikuna,patakuna mana llullashpalla rimashka llikapi pusharinka;shinallatak tantanakuy, atinakuy, takari tiksiwan pusharinka.

169 niki.- Katikuy llikami paktakayta rurankapa chawpik kan.Uchilla kamachiykunaka uchillarishpa, paktapakta, may alli,chaylla, utkashpa, pitirishpa kallari katikuyta iñichinka; imashinapaktana kakta rurakushka tukunka. Tsiklla kakta kunkarishpapaktakayta mana llakichinkachu.

170 niki.- Paktakay Awlliman yaykuchunka paktapakta, panta-lla, tsiklla, takarik, chanichik, willaykachay, manani, runakunachaypi kana yuyayta chariktami kawanka.

Paktakay llankaytaka nikik kamachiypimi riksirin, kamarinpash.Yachayyuk tukuchunka punchanta yachaywan, kariwarmi pak-takay mitachikunataka mitapi taripaykunawan paktachinka.Kayka paypak paktakay llankaypi katichun, yachaypi ñawpa-kukta rikuchik chawpik shina kachunmi mutsurinka.

Page 107: Constitucion de Ecuador en Kichwa

114

Kamachiy milka

ISHKAYNIKI PAKMA

Runa paktakay

171 niki.- Ayllullakta kamachikkuna, tukuyllakuna, runa llakta-yaykuna, kawsayllakta awllikunata pushanka, ñawpa pacha-manta yachaywan, paypak hayñipi tiksirishpa, paypak allpakuskakunapi warmikuna chaypi kashpa, arinishkawanmi pu-shanka. Paykunapak llakta ukupi llakikunata kishpiychinkapa ka-machikkunaka uchilla kamachiykunawan, kikinpakñawpachimuywan allichinka. Kaykunaka Mamakamachiywan,ista llakta hillaykunapi riksishka runapak hayñikunawan manatakarikmi kanka.

Mamallaktaka runa llaktayaykuna arinishka llankayta yanapak-kuna, tukuylla kamachikkuna sumakchashka kachun kamanka.Kay arinishkakunaka Mamakamachiy rikunaman watashkakanka. Kamachiyka yuyarina ñankunata, runa paktakay kama-chikwan, nikik kamachikwan yanapaypurana ñankunata chu-ranka.

KIMSANIKI PAKMA

Paktakay Awllipak Kallari

172 niki.- Kariwarmi kishpichikkunaka paktakaytaka Mamaka-machiywan, istallakta runakunapak hayñi hillaykunawan, ka-machiykunawan kimirishpami paktachinka.

Paktakay kariwarmi mitachikuna, kariwarmi kishpichikkunamanyaykurikka, shuktak paktakaypi llankakkunapash paktakaykamay katikuytaka utkashpa mañashka tiksitami paktachinka.

Kariwarmi kishpichikkunaka wanachinata katikkunata kipayachi-shpa llakichishkamanta, mana utkashkamanta, paktakayta mana-nishkamanta, kamachiyta pakichishkamanta wanachishkakunamikanka.

173 niki.- Mamallaktamanta maykan kamachikkunapak kama-chiy kachaytaka kamay ñanpipash, chayta rikuk Paktakay Awllitantanakuypak ñawpakpipash mana ninata usharinkami.

Page 108: Constitucion de Ecuador en Kichwa

115

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

174 niki.- Paktakay kariwarmi mitachikunaka shukta tukuyllaawllita, shukpaklla awllipi llankanata, mana paktarishpakarin payyachashkapi mana llankankachu; sayllay kanchaman sumakya-chana wasipimi yachachinka.

Millay shunkuwan katikuyta, yallimunay atinakuyta, man-chanayayta, harkata mirachik, wanay katikuyta shaykuchik-pash kamachiywan yuyarishpa wanachinka.

Kariwarmi kishpichikkuna llaktay tantanakuypi, llaktay kuyuripipushak kanata mana ushankachu, tukuykuna akllarinkapa tiya-rinata mana ushankachu, llaktaykachashpa atinakunata, iñikka-chanatapash mana ushanchu.

175 niki.- Kariwarmi wawakuna, malta runakunapash kamachiy-man, kamachiyta kamayta sumakyachakman kimirishka kanka;paktakay rurayta allinta yachachiman kimirishka kanka, payku-naka tukuyta ukllana tiksi yuyaykamayta paktachinka. May allipaktakayta kamayka hayñita ukllay rikuypimi kan, llakirishkawamrakunata rikuna yanapanapi rakirinka.

176 niki.- Kariwarmi mitachikuna paktakaypi llankankapakaMutsurikuna, ñawpachimuyka kaykunami kanka: harkarinata,chanichinata mishanakuna kanka; mana ninapash, runakunapaykunapak yuyaywan rikurayaypash tiyanka; mishanakuykakariwarmi pakta yaykuchun yuyaymanmi kimirinka.

Llakipitik Wasipak kariwarmi kishpichikkunata washaman saki-shpa, kariwarmi mitachikuna paktakaypi llankankapaka tukuyyachayta, llankay yachayta rikuchina. Yuyaypi, ruraypi yachaytarikuchita yallina, paktakay mitachi kankapaka munay yachayta-pash rikuchina.

CHUSKUNIKI PAKMA

Tantanakuy, awllikuypash

177 niki.- Paktakay awllikapi tantarishkami paktakay tan-tanakuy, kamay tantanakuy, yanapak tantanakuy, kikinllatantanakuy allichirishkami kan. Kamachiymi paypak wall-pata, awllikunata, pushayta, ushayta, tukuy paktakayta

Page 109: Constitucion de Ecuador en Kichwa

116

Kamachiy milka

allita kamankapa mutsurikta churanka.

178 niki.- Paktakay tantanakuyka, shuktak sapan paktakay tan-tanakuykunata mana llakichishpalla Mamakamachiy riksishkapakta ushakuytami charin, paykunami katipi tiyak paktakay ka-manata minkashka kan:

1. Mamallaktapak Paktakay Wasi.2. Markakunapi Paktakay Wasikuna.3. Kimsakamachik, kishpichik kamachiy.4. Kasiyachik kishpichikkuna.

Kamachik Tantanakuyka Mamallakta kamachikpak, kamaypakrikurayak tantanakuymi kan, rikurak, Paktakay awllik tantana-kuypak astimi kan.

Paktakay awllika killkakamay mitachita tantanakuy yanapakshinata, paktakay yuyarishkata takakkunata, paktakay chari-shkakunata, shuktak kamachiy churashkakunatami charinka.

Tukuylla Killpak, Llaktayuk Rikurayak Wasikunaka Paktakay Aw-llipak kikinllatak pushak tantanakuykunami tukun.

Kamachiyka tantanakuyta, ushay karmata, kamachiy tantana-kuykunapak awllikunata churanka, paktakayta alli kamankapatukuy mutsuykunata churankapash.

PICHKANIKI PAKMA

Kamachik Tantanakuy

179 niki.- Kamachik Tantanakuyka iskun rimayta charikkuna,sapan washa katintik tantarinka, paykunaka sukta watata aw-llinka, mana kutintak akllashka kankachu; kay Tantanakuytawallpayka mashna karipash, mashna warmipash paktami kanka.Shinallatak mashna yaykurikpuramanta shuk kari pushakta,shuk warmi pushakta churanka, shinallatak shuk karipash war-mipash kipapushaktaka kimsa watakamami tiyachinka, kipakaimashina llankaktami rikurayanka.

Page 110: Constitucion de Ecuador en Kichwa

117

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Kamachik Tantanakuyka pay watata llankashkata MamallaktaTantanakuy ñawpakpi tukuy llaktaman willanka, tantarishkaku-nata rikurayana, wanachinatapash ushanka.

180 niki.- Kariwarmi rimayta charikkunaka kay mutsuykunatapaktachinka:

1. Karipash warmipash Ecuador llaktamanta kana, llaktay hay-ñikunawan kushilla kana.

2. Mamallaktapi kamachiywan riksishka Hayñipi YachaymantaIlluta kimsa patapi charina, mana kashpaka kamachiy arini-shka, kamachik Tantanakuy awlliman kimirik shuktak amawtayachaymanta illuta charina.

3. Paypak yachayta kikin munaywan pushashka rikurishka ka-chun, sumak yachanawasipi hayñita allita yachachishka illurikurichun. Yachaykuna Kamachik tantanakuy awlliman kimi-rik rikurichun, chunka watallatapash yachachik kashkamikanka.

Kamachik Tantanakuypak kari warmipash rimayta charikkuna,sapan washa katintik chanishka, chimpapurashpa mishashpa,runakuna rikurayashka, mananishkapash akllarinka; hayñimantayachak sukta rimayta charikkuna akllarinka. Kimsaka kamaytayachanka, kullkimanta yachak, mashkaymanta yachak, shuk-tak Kamachik Tantanakuywan kimirikkunapash kanka.

181 niki.- Kamachiy churashka hawan, Kamachik Tantanakuy-pak awllikunaka kaykunami kanka:

1. Paktakay llikata allichina, mushukyachina llaktayta churana,pushana.

2. Paktakay Awllipak kullki milkata riksina, mallina, kikinllatakpushak tantanakuymanka mana milkankachu.

3. Paktakay awllipak kishpichikkunata, shuktak mitachikunataakllankapa katina ñankunata pushana, shinallatak paypaktaripayta, sikayta pushana. Tukuy katikunami tukuylla riksi-shka kanka, arinikunaka yuyachishkami kanka.

4. Paktakay llankayta, yachana yachayta kamana, pakta-kay yachana wasita, wallpayta mashkana, tantachinapash.

Page 111: Constitucion de Ecuador en Kichwa

118

Kamachiy milka

5. Rirpuymanta achikyachina, Paktakay Awllita achikyachina.

Kamachik Tantanakuyka pichka rimayta charikpak apuchikunatahapishpami arinina kan, samachinkapa, llukshichinkapa tantari-shka kanchis yanapak apuchikunatami mutsurinka.

SUKTANIKI PAKMA

Nikichik paktakay

182 niki.- Mamallakta Paktay Wasika kariwarmipash ishkay-chunka shuk kishpichikkuna tantarishkami kanka, paykunakaakllashka ukukunapimi tantarinka, iskun mita watakunapak chu-rashka kanka, mana kutintak akllashka kankachu, sapan kimsaniki watapimi mushukyachinka. Kamachiypi nishka shinamipaypak llankaytaka sakinka.

Llakipitik Wasipak kariwarmi tantarishka kishpichikkuna paypu-ramanta kariwarmi Pushakkunata akllanka, paykunaka Pakta-kay Awllipak shutipimi rikurinka, kimsa watata paypak awllipikanka. Sapan ukupak shuk wata mitakama shuk pushakta ak-llanka.

Paktakay Awlli wallparik kariwarmi kishpichikta yanapak ti-yanka; paykunapash imashinami kishpichikkuna shinallatakmiakllarinka. Kishpichikkuna shinallatak kamachiynata charin, ka-machiy harkashkatapash charinmi.

Mamallakta Paktakay Wasika tukuy llakta kuskakunapi pay-pak wasita charinka, paypak yataka Quito kitipimi kanka.

183 niki.- Mamallakta Paktakay Wasikapak karipash warmi-pash kishpichik kankapa, kamachiy mañashkakunata chura-shka hawa, kaykunami mutsurin:

1. Karipash warmipash Ecuador llaktamanta kana, llaktay hay-ñiwan kushilla kana.

2. Mamallaktapi kamachiywan riksishka Hayñipi Yachay Illutakimsa patapi charina.

3. Paypak kamachik tukuna yachayta, paktakay yachayta kikinmunaywan pushashka rikurishka kachun, chunka watallata-

Page 112: Constitucion de Ecuador en Kichwa

119

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

pash sumak yachanawasipi kamachiy amawtata yachachikkashkata charinami kan.

Mamallakta Paktakay Wasipi llankachun kariwarmi kishpichik-kunaka, Kamachik Tantanakuy akllashka kanka, chimpapura-chishka, runakuna rikurayashka, chanishka, mananishkapashakllarinka, mishakkunaka mashna kari, mashna warmi pakta-paktami yaykunka.

184 niki.- Kamachiy churashka hawa, Mamallakta PaktakayWasipak awllikunaka kaykunami kanka:

1. Nipakunata, wanay churayta sakina, katinapash, kutin riku-nata, kamachiy churashka shuktakkunata riksina.

2. Kamachishka kimsakutin chayllatak hucha katikuypi tiksi-shpa kallari rikuna, kallarik kamachiyachay katina llikata wi-ñachina.

3. Kariwarmi wanachishka mitachikuna kishpiyrishka kushi-lla kakkunapak, kutintak llaki kallarikukta riksina.

4. Paktakayta kamana llikawan kimirik mushuk kamachiykunatiyarichun rikuchina.

185 niki.- Mamallakta Paktakay Wasipak chay kamachiyta ya-chak uku kachashka wanaychurayta, shuk iñumantallatak,chay yuyaytallatak kimsakutin nichun, chayka wanayta Mama-llakta Paktakay Wasi tantanakuyman kachachun mañanka;suktachunka punchakama imashina kashkatapash allinta ri-kushpa willachun mañanka. Kayta nishka mitapi mana imata-pash nikpi, allimi kan nikpipash, mañashka paktachinatakkamachiymi tukunka.

Wanay katikukta charik, kariwarmi kishpichikkunaka, sapan wa-naychuraypak kushichishka chawpimi churashka kanka, kalla-richik kamachiykunawan paktachinkapak imashinachurashkatami rikunka. Kamachiy yuyayta shuktakyachinka-paka, wanayta charik kariwarmi kishpichikkunami kamachiy yu-yayta tiksishpa, imamanta yuyayta shuktakyachina kaktacharirayanka. Shinami wanayka tukuy kishpichikkuna tantari-shka ukumanta mallishka kanka.

Page 113: Constitucion de Ecuador en Kichwa

120

Kamachiy milka

186 niki.- Sapan markakunapi marka Mamallakta PaktakayWa-simi awllinka, kay wasika wanay katikukpi rikunkapa mutsurik ka-riwarmi kishpichikuna tantarishka kanka, paykunakakamachiymanta yachak, kishpiyrishka yachaymanta, sumakyachanawasipi yachachik kashkamantami shamunka. Kari-warmi kishpichikuna chaymanta yachak ukukunapi, chaytantanakuykuna Mamallakta Paktakay Wasiman kimirik ka-chunmi tantarinkakuna.

Kamachik Tantanakuy mashna runakuna kawsakta rikushpa ma-shna kimsakamachik, mashna kishpichik kushkakuna mutsuriktachuranka.

Sapan kitikunapimi kariwarmi shuk kishpichikllapash tiyanka,paykunaka ayllumanta, wawakunamanta, wamrakunamanta ya-chakmi kanka. Mashna runakuna kitipi kawsakta rikushpa shukkariwarmi kishpichikka llakirishka wamramanta yachanka.

May kuskapi shuk wichkashka-allichirina wasi tiyakpika, shuk-llapash wichkashka-allichirina wasita kamak kishpichik ukumitiyanka.

187 niki.- Paktakaypak kariwarmi mitachikunaka llankaypi pun-chanta katina hayñitami charin, llankaymanta llukshichinkapakamachiywan mana llakita charishpaka chaypillatakmi katinka,sapan mitachika taripayman, ushakuk mitaman watashka kanka;Kamachik Tantanakuy churashka yachay tupuywan, runakunachaypi kaywan rikunka. Ashallatapash mana paktakkunaka llan-kaymanta kuyuchishka kanka.

188 niki.- Saywa-uku tantanakuyta ruraypika, Ayñi Ushaypi tan-tarishkakuna, Mamamallakta Chapakpash nikik kamachiywanwanachishka kanka. Astiy ñawita charik huchata, kamay hucha-taka paykunapak kikin uchilla kamachiykunawan katishkakanka.

Ima patapi kakta, kamay arinishkata paktachitaka, kamachiymiimashina kamachiyta tantachinata rikunka.

Page 114: Constitucion de Ecuador en Kichwa

121

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

KANCHISNIKI PAKMA

Kasilla Kishpichikkuna

189 niki.- Kasilla kariwarmi kishpichikkunaka paktallami alli-chinka, chaykunatalla rikunkapa kanka, shukpaklla, ayllullakta-pak, ayllupurapak llakikunata riksichun mañashka kanka;paypak saywa ukupi watashka aynikunata kamachiywan riksi-chun mañashka kanka. Imamantapash kishpitaka mana kichun-kachu, runa paktakayta hawa mana atikunkachu.

Kasilla kariwarmi kishpichikkunaka manarak sinchiyuyarita chu-rashpa allishunkuyay, rimanakuy, mashiyariy, ayllullakta yacha-shka shuktak alli ñankunatami hapinka; paykunakaMamakamachiy rikshishka hayñikunata sumaychanka. Shinakakariwarmi kamachiy yachak yanapachun mana mutsunkachu.

Kasilla kariwarmi kishpichikkunaka maypi ushayta pushana ku-shkapimi kawsana wasita charina kan, ayllullaktapak sumay-chayta, nanariyta, yanapaytami charina kan. Paypak ayllullaktatawkakutin allinta rikushpa, allinta yuyarishpa akllashka kanka,Kamachiy Tantanakuymi kamaytaka rikunata charin, paypak ay-llullakta kamachiywan shukta akllankakamami llankanka. Kari-warmi kasilla kishpichik kankapaka hayñita yachayniyuk kanamana mutsurinchu.

PUSAKNIKI PAKMA

Llakikunata allichinapa shuktak ñankuna

190 niki.- Llakikunata allichinkapaka allichichik, chawpichichik,shuktak katinakunatapash riksirin. Kay katinakunataka kama-chiypi kamarishpa paktachinami kan, kamachiywan rikuna lla-kikuna kakpimi riksinka.

Tukuylla llankay yuyaripika hayñi allichikmi katinka, chayrakKamachiy Yanapak arinisha rimashkawan katinka, shina kama-chiy churashkata paktachinka.

Page 115: Constitucion de Ecuador en Kichwa

122

Kamachiy milka

ISKUNNIKI PAKMA

Tukuylla Ukllak

191 niki.- Tukuylla Ukllakka Paktakay Awllipak kikinllatak pu-shakka tantanakuymi kan, wakcha runakuna ama llakitukuchunharkayta rikuna, kullkimanta, kawsay tarpuymanta mana ushak-kuna paktakayman yaykuchun rikunata charin. Shina huntapaktachikta charichun, paktapakta kachun kamanatami charin.Kay llakikunamanta kamachiy harkay hayñita charichunmi yana-panka.

Tukuyllata Ukllakka shuk kamachiy, may alli kachun, chay pacha-tak, allita, may allita llankashapa, mana kullkiwanpash mitachitamañachinka; runakunapak hayñi kamachiypi, tukuy tiksikuna-manta, paktachina ñankunapi yanapanka.

Tukuyllata Ukllakka mana rakinachu kan; kamaypi, kullkipi, kullkimashkaypi kikinllatak karupi awllinka. Paypak shutipi kariwarmiHatun Tukuyllata Ukllak rikurishka kanka. Runa nipakunawan,llankana nipakunata charinka, imashina llankanakunaka Mama-llakta Hatun Rikurayakwan chimpapurami kanka.

192 niki.- Kariwarmi Tukuyllata Ukllak, HatunTukuylla Ukllakpashkatikpi rikurik mutsuykunatami tantachinka:

1. Karipash warmipash Ecuador llaktamanta kana, llaktay hay-ñiwan kushilla kana.

2. Mamallaktapi kamachiywan riksishka Hayñipi Yachay Illutakimsa patapi charina, kamachiy kamay pushanamanta rik-sina.

3. Paypak kamachik yachay yachayta, paktakay yachayta kikinmunaywan pushashka rikurishka kachun, chunka watatallata-pash sumakyachana wasipi kamachiy amawtata yachachi-shka rikurichun.

Kariwarmi Tukuylla Ukllakka paypak awllita chunka watatapushanka, mana kutintak akllashka kankachu, Mamallakta Tan-tanakuyman sapa wata pay llankashkata rikuchinka.

193 niki.- Kamachiykunawan kuska, sumak yachana wasi Ka-machiypak Hayñi, Kamachiy Amawta yachayta charinka, shi-

Page 116: Constitucion de Ecuador en Kichwa

123

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

nami harkay mitachita charirayanka, tantachinkapash; asha-lla kullkita charik runakunata, kallarik mutsuyta charik runaku-nata kamachiy hawa yanapanka.

Shuktak tantanakuykuna mitachita yanapachunka kamachiy-manta yachakmi kana, Tukuylla Killpakkamanta taripashkakanka.

CHUNKANIKI PAKMA

Mamallaktapak Llaktayukta Rikurayay

194 niki.- Mamallaktapak Llaktayukta Rikurayakka, PaktakayAwllipak kikinlla tantanakuymi kanka, shuklla mana rikuripak,kamaypi, kullkipi, kullki mashkaypi kikinllatakmi karupi awllinka.Mamallaktapak kariwarmi Hatun Llaktayuk Rikurayakka mayhatun kamachikmi kan, kamachiy shutipi rikurik kanka, Mamaka-machiy tiksipi, hayñikunapi, chaypak churashka kamaypi kimiri-shpami paktachinka.

195 niki.- Llaktayukta Rikurayakka payllatak maykan maña-shka katikuy taripayta pushanka; wanachina katikuyta pushanka.Katikuy pachaka asha kishpirishka, ashalla wanachi tiksimankimirishpa tukuylla rurayta pushanka. Shinaka chaypak tukuy-lla munashka, llakirishkakunapak hayñiman yanapanka. Manallakita tarishpaka huchachikkunata chayta rikuk kishpichikpakñawpakpi wanayta churanka, huchata ancha wanayman chari-rayashpa tankanka.

Llaktayuk Rikurayakka awllikunata paktachinkapaka tukuysamitaripay hamuchashka llikata pushanka, kaypika: kamachiy ham-pita, kancha amawtata, runakunata taripak, chapak taripak-pash yaykunkami; llakirishka runakunata hampina, rikukkunata,ancha wanay katikukpi chaypi kak ukllak llitaka pushanka,imashina pushachun nishpa yapa kamachiy churashkakunatapaktachinka.

196 niki.- Kariwarmi Mamallaktapak Llaktayukta Rikurayakka,katikpi rikurik mutsuykunatami tantachinka:

Page 117: Constitucion de Ecuador en Kichwa

124

Kamachiy milka

1. Kariwarmi Ecuador llaktamanta kana, llaktay hayñiwan ku-shilla kana.

2. Mamallaktapi kamachiywan riksishka Hayñipi Yachay Illutakimsa patapi charina, mashkaymanta kamayta pushana-manta riksina.

3. Paypak kamachik yachay yachayta, paktakay yachayta kikinmunaywan pushashka rikurishka kachun, chunka watatalla-tapash sumak yachanawasipi kamachiy amawtata yacha-chishka illuta charinka.

Kariwarmi Llaktayuk Rikurayak, paypak awllita chunka watatapushanka, mana kutintak akllashka kanka, Mamallakta Tantana-kuyman sapan wata pay llankashkata rikuchinka. Mamakakama-chiypi, kamachiypi ñawpachimuyta churashka shinami, paykunakatiyarinka.

197 niki.- Llaktayukta kamak llankayta riksirin, allinirin. Kaypaknikikunataka kamachiypi churanka.

Yachayyuk tukuchunka punchanta yachay tiksiwan, kariwarmipaktakay mitachikunataka mitapi taripaykunawan paktachinka,kayka paypak llaktayukta kamay llankaypi katichun mutsurikmikanka.

CHUNKA SHUKNIKI PAKMA

Llakirishkakunata, rikukkunata ukllakllika

198 niki.- Mamallakta Hatun Rikurayakka llakirishkakunata, ri-kukkunata, shukta ancha wanaypi chaypi kakkunata ukllak lli-kata Mamallaktapi pushanka; tukuylla tantanakuy chayllankayman kimirichun mañashpa rimanakunka; runakunapakmunayman, llika yuyaywan llankanka, shina tukuysami runakunachaypi kachun tinkuchinka.

Llikaka yaykuypaklla, ushaywan, paktachinakuywan, kushiyay-wan, may alliwan, alliwanpash kallarishpami pusharinka.

Page 118: Constitucion de Ecuador en Kichwa

125

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

CHUNKA ISHKAYNIKI PAKMA

Killkakamay mitachi

199 niki.- Killkakamay mitachikunaka tukuyllapakmi kan. Sapankitipi, hatun kitipi Kamachik Tantanakuy churashka kariwarmikillkakamakkuna tiyanka. Kariwarmi killkakamakkuna, kay mita-chita yanapakkuna, mitachita chaskikkunaman kullkita kunatakaKamachik Tantanakuy rikushka kanka. Kay mitachimanta tanta-chishka chanishka kullkikunaka imashina kamachiypi nishka-shina Mamallaktapak Hatun Kullkimanmi mashna kashpapashyaykunka.

200 niki.- Kariwarmi killkakamakkunaka tukuyllapi iñita churak-kunakami kan; chimpapurachishka, runakuna rikurayashka,chanishka, mananishka, runakuna chapashkapash akllarinka.Shinapash Kamachik Tantanakuy churashka kanka. Kariwarmikillkakamak kankapaka kamachiy yachayta kimsa patata yacha-nami kan, kikin munaywan pushashka rikurishka kachun, kimsawatamanta mana urayman yachashkami rikurinka. Kariwarmikillkakamakkunaka sukta watata paypak mitachipi kanka, shuk-kutinlla kutintak akllashka kanka. Kamachiymi llankayta mira-chishka rikunata, imamanta llukshichinatapash churanka.

CHUNKA KIMSANIKI PAKMA

Runakunata kutin allichina

201 niki.- Runakunata kutintak allichina llikaka, kamachiy chu-raywan ancha wanachishka runakunata tukuyta kutintak alli-china yuyaytami charinka, paykunata kutintak alli kawsaypishayachinka. Kishpiyta kichushka runakunata ukllanata cha-rinka, paykunapak hayñitapash kamankami.

Kay runakunata kutinkak allichina llikaka, kamachiy churaywanancha wanachishka runakunapak ushaykunata wiñachina ka-llaritami charinka, shinami paykunapak hayñita pushanka; ñakishpiyrishpaka paykunapak sumaklla kawsayta paktachinka.

Page 119: Constitucion de Ecuador en Kichwa

126

Kamachiy milka

202 niki.- Llikaka shuk ruray yachak, may alli llaktayta taripa-chun minkashka tantanakuywan paktachinka; kishpiykaytakichuk wasita kamanata yachakwan paktachinka, llikapak yu-yaykunata paktachina yuyayta churanka.

Kishpiykayta kichuk wasika kikinllatak karupi llankay llaktakama-yuk kamashka kamayta ushanka, kamachiywan yuyarishpa ka-manka.

Runakunata kutintak allichik tantanakuypak pushakka AwllitaUtkachik shutipi yuyarishka pushak kanka. Kamachiywan yu-yarishpa yachayniyukmi kanka. Kariwarmi Mamallakta Pushakmikariwarmi Mamallaktapak llankakkamayukta churanka, paymi tan-tanakuytaka pushanka.

Kutin allichik llikaka kawsaykamak, sumakta yachak, kamak ru-napash runakunata kutintak allichik tantanakuypi shutichishkamikanka. Kaypakka alli mana allita rikushka, riksiniyuk, munay-nikta rikushkarakmi kanka.

203 niki.- Llikami katik ñanchikkunata kamachinka:

1. Kachashka kamachiywan kishpiykayta kichushpa supaychaytachurashpa wanachishka runakunallami, runakunata kutintakkawsaypak allichik ukukunapi punchanta, tutanta chaypimikanka.Runakunata kutintak allichik wasikuna, ashatalla wichkanawasikunallami runakunata kutintak allichik llika wallparin,chay kuskakunami kishpiykayta kichushka runakuna chari-chun kamachishka kankakuna. Awkapak wasikuna, chapa-pak wasikuna, shuktak wasikunapash llakta runapakkishpikayta kichuchun mana kamachishkachu kanchu,chay wasikunaka mana wichkana wasichu kan.

2. Runakunata kutintak allichik wasikuna, ashatalla wichkanakutintak allichik wasikunapika: paktana yachaykuna, llan-kana yachaykunata, tarpuy kapukkunata, makiruraykunata,kapuchikta, shukta ruraykunata yuyachinka; yuyay hampiri-nata, kawsaytarpuy allichirinatapashmi ñawpachinka.

3. Wichkana wasimanta kariwarmi kishpiychikkunami wanachi-

Page 120: Constitucion de Ecuador en Kichwa

127

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shka wichkashka runakunapak hayñitaka wanayta pakta-chishpa kamanka, mushukyachina hawa arininkapash.

4. Kishpiyta kichuk wasimi akllasha wichkashka manchana-yay tantariypi kak runakunapak hayñita ukllankapa alliruray tupukunata hapinka.

5. Mamallaktami alli runakunawan kimirichun kuskakunatachuranka, chay runakuna ña kishpiyrishka kipami ayllumanyaykurishpa llankachun kullkiwan yanapanka.

PICHKANIKI WANKURIY

Achikllay Awlli, Runakunata Rikurayakpash

SHUKNIKI PAKMA

Kashkakay, awllikunapash

204 niki.- Llaktami tukuylla ushakpak chaypi kana hayñi-wanka kachak kan, Tukuylla Ushaypak kallari rikurayakpashkan.

Achikllay Rikurayak Awllipash, tukuylla kakkunata, tukuyllatantanakuykunata, kikin runakuna rikurayanata yuyachishpamirachinka, harkanata tankanka. Shukpaklla kamachishkaruna mitachita mañachik, llaktakuna munaywan ruraykuna wi-ñarichun yanapakta rikurayanka. Paktachinkapa kallariktaachikllayachishpa, tukuypak paktapakta rurachun tankanka;shina ama shuwachun harkanka, atinakunkapash.

Achikllay Rikurayak Awllipash, Llaktayuk Chaypikachun Rikura-yak Tantanakuy, Tukuylla Ukllak, Mamallakta Llankayta Rikuk,Hatun Hamutachik tantanakuykunawanmi wallparishka kanka.Kay tantanakuykunaka kamachishkami kanka, kikinllatak kama-nata, kullkita, kullki milkata charinka.

205 niki.- Achikllay Rikurayak Awlli wallparik tantanakuypakshutipi llankak runakunaka pichka mita watatami paypak awlli-talla pushanka. Mamallakta Mamallakta Paktakay kamachiy tan-tachita charinka, Mamallakta Tantanakuy llaktay wanachimanwatashka kanka. Kay wanachi katikpika, llukshina tatkikuna ka-

Page 121: Constitucion de Ecuador en Kichwa

128

Kamachiy milka

tikukpika, mushuk runatami akllanka, mushuk akllana tatkita ru-rana kanka. Kamachiy Awllika nima pachapash llukshikpak rantishuktak runata churankachu.

Hatun kamachikkunaka kariwarmi Ecuador llaktamantamikanka, paykunaka llaktay hayñiwan kushikuywanmi kanka.Shina kashpaka chimpapurashpa mishashpa, llaktayukkunarikurayashka, mañashka, mananishkapashmi akllarinka.

206 niki.- Achikllay Awllik Rikurayak wallpa tantakuypi kak ka-machikkunaka kimirinakuk kuskata wallpanka, paypuramantasapan wata kariwarmi ashalla pachata Awllik Pushakta ak-llanka. Payka kamachiypi churashka hawa kimirinakuypak ru-raytami pushanata charin:

1. Tukuylla llaktay achikllayta, harkayta wallpana; ñawinchita,llaktayukkuna chaypi kachun willana, shuwayta harkana,atina, tukuylla llaktayta wallpanata charin.

2. Awlli tukuk tantakuykuna llankay ñanta rimanakuchina, kikinllankayta na llakichina.

3. Mamallaktapi shuwayta takashpa pichak llankana ñankunatatinkuna.

4. Mamallakta Tantanakuyman paykuna llankakushkapa mu-shukyachina kamachiykunata rikuchina.

5. Mamallakta Tantanakuyman paypak awlliman kimirishka ru-raykunamanta sapan wata willana, pay mutsukpipash wi-llana.

ISHKAYNIKI PAKMA

Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy

207 niki.- Llaktayukkuna Chaypikachun Rikurayakpash Tantana-kuy, llaktayukkuna chaypi kankapa yaykunaman kimirik ruray-kunata yuyachinka, mirachinka; tukuyllaman alli kachunllankaypi ama shuway tiyachun harkata churanka, tankanka;Mamakamachiywan, kamachiywan yuyarishpa chay llankaypimutsurik kamachikkunata churanka. Tantanakuypak wallpakakarupi kanka, paypak awllikuna alli kachun tikrachinka.

Page 122: Constitucion de Ecuador en Kichwa

129

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Tantanakuyka kariwarmi kanchis kunakkuna, kanchis kipa ku-nakkunantin yaykurinka, tiksi tantarikkuna paypuramanta kari-warmi Pushakta akllanka; maykan kamachiy rikurik kanka,pushak kanakata paypak shuk chawpi mitakamami chutarinka.

Kunakkunata akllayka, paypuramanta runa tantanakuykuna,llaktayukkuna mañashka kanka, akllay katinataka Mamallakta-pak Akllakkamayuk tantachishka, pushashka kanka. Shina ka-shpaka chaypak chimpapurashpa mishashka, llaktayukkunarikurayashka, paykunapak hayñiwan mañashka, kamachiywanmananishkapash akllarinka.

208 niki.- Kamachiy churashka hawa, Llaktayukkuna Chaypi-kachun Rikurayak Tantanakuy, paktachina apuyka kayku-nami kanka:

1. Llaktayukkuna chaypikachun, tukuylla kishpiyrishka rima-nakuchun yanapana; llaktayukkuna wallparichun, chaniku-nata, achikllayta, shuwayta harkashpa atichun yanapana.

2. Llankayta yanapak wankurikuna, tukuylla tantanakuykunañawipurachun ñankunata churana; llaktayukkuna rikuraya-chun, harkachun imawanllapash ñawpachina.

3. Shuktak awllik tantanakuykuna, Llaktayukkuna Chaypika-chun Rikurayak Tantanakuy rurashka washa tikrachichunmañana.

4. Llaktayukkuna chaypikachun wanaykunata, kunkarishkallakichikkuna hawa, shuwakkuna mirarikta taripana.

5. Pakashka hucha tiyakta tukuchichun willaykunata churana,ama katichun mutsurik minkaykunata wallpana, chaypakruraykuna kamachiywan tankana.

6. Paykuna taripakpi imamanta wanay tiyarikpika, taripaykunakatikukpi pay kimirishka kashka shina kana. Wanachinataminkashka tantanakuy ukupi kishpichik churashka, killkashkayankamanta tiyakkunata hapishkata rikuchikpika, shu-washkapak ranti huchayuk charishka nipakunata hapina.

7. Shuwanka kakta willak runakunata ukllashpa imawanlla-pash yanapana.

8. Maykan Mamallaktapak tantanakuyta, awllikta taripay kalla-richun, taripay katichun mutsurik rikushka willaykunata ma-

Page 123: Constitucion de Ecuador en Kichwa

130

Kamachiy milka

ñana. Runakunapash, Tantanakuykunapash, LlaktayukkunaChaypikachun Rikurayak Tantanakuyta yanapanka, manayanapasha nikkunataka kamachiywanmi wanachina.

9. Mamallaktapak kamachikkunata akllakuypi minkashkallaktayukkunata akllana rurayta pushaypi katikuyta tanta-china, achikllay kachunpash rikurayana.

10. Kamachiy Yanapak kallari kamachikta shutichina, hatun ha-mutachikpak hatun kamachikta shutichina, paykunaka kari-warmi Mamallakta Pushak kimsa runata kachashpa,paykunamanta akllashkami kanka. Kipaka llaktayukkuna ri-kurayashka, mañashka, mana nishkapashmi shutirina kan.

11. Runapak Kamak kallari kamachikta, Tukuylla Ukllak kallarikamachikta, Llaktayuk Rikurayak kallari kamachikta, Mama-llakta Llankayta Rikuk kallari kamachikta shutichina llankay-tami charin. Paykunata akllana tatkikunata tukuchishpamishutichina.

12. Mamallakta Akllakkamayukpak kamachikunata, Kimsa Ak-llay Harkakpak kamachikkunata, Kamachik Tantanakuypakkamachikkunata shutichina. Paykunata akllana tatkikunatatukuchishpa shutichina.

209 niki.- Llaktayukkuna Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy,paypak awllikunata paktachinkapa runakunata akllashpa llakta-yuk minkashkakunata tantachinka. Paykunaka tukuylla ñaw-pakpi chimpapurashpa mishashpa, llaktayukkuna rikurayashka,chanishka, mañashka, mananishkapash tiyarinka; apuchikunaishkantin manyaman paktapakta kakpi, pay shuk apuchita ku-shpa chay llakita tukuchinka.

Minkashka Llaktayuk akllakkunaka,sapan Mamallakta Awllikku-napak shutipi kariwarmi paktapakta yupay yaykurinka, runakunatantanakuypak shutipi, llaktayukpak shutipi shinallatakmi yayku-rinka. Paykunamanta akllashpa Tantanakuy churashka, kama-chik churashka mutsuykunata paktachik akllarinka. Kariwarmiakllarinakunaka tukuyllapak ñawpakpimi yuparinka, llaktayuk-kuna mananishkapash kanka. Minkashkakunaka llaktayukpakshutipi shuk pushashka kanka, payka ishaykutin apuchinka, tu-kuyllapak ñawpakpi tantachishka kanka.

210 niki.- Chimpapurashpa mishashpa, llaktayukkuna chani-

Page 124: Constitucion de Ecuador en Kichwa

131

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shka, mañashka, mana nishkapash akllari tiyakpika kanka.Llaktayukkuna Chaypikachun Rikurayak Tantanakuy, kamachik-kunaka, maykan mishanakuypi yalli iñuta chariktami akllanka,kipaka Mamallakta Tantanakuy shutichishpa tiyachichun wi-llanka.

Mamallakta pushak llankayta yanapak tantanakuykuna akllari ti-yakpika, Kunay tantanakuyka hatun tantarishkakunatalla, wa-shakatikkunantin churanka. Maykan mishanakuypi kallaripi yalliiñuta charikta nikishpa shutichinka. Washakatikkunaka hatunpushakkunapak rantimi llankanka, payta ima yuyaywan cha-nisha nikishpa shutichishkaman kimirishpami llankanka.

Maykan paypak awllita pushakukkunaka, paypak ranti rikta ak-llankapa, tukuylla mishaypa, mananichunpash mana chaypikankachu. Pakta tiyachun, mashna kari, mashna warmi paktayaykuchun, Ecuador llaktamanta istallaktapi kak kariwarmi ru-nakunapakpash shinallatak alli kuska paktapakta tiyachun chu-ranka.

KIMSANIKI PAKMA

Mamallaktapak Llankayta Rikuk

211 niki.- Mamallaktapak Llankayta Rikukk, Mamallaktapaktiyakkunata mawkayachikta, Mamallaktapak tantanakuykunaimaykunata ushachikta rikurayachun minkashka tantanakuymikan, kamachishka shukpaklla tantanakuyta, tukuyllapak nipa-kunata chariktapash rikurayankami.

212 niki.- Kamachiy churashka hawan, Mamallaktapak Llan-kayta Rikurayakpak awllikunaka kaykunami kanka:

1. Kamayta rikurayana llikata pushana; tantanakuy ukupi kull-kita yupana, kanchaman kullkita yupana, Mamallakta ukupitukuylla tantanakuy llankachun pushana; shukpaklla tanta-nakuyta tukuyllapak nipakunata charikta rikurayana.

2. Huchachik runakamachiyta, llakikuna tiyakpi wanachinatakallarikukshina huchata churana, kamayta paktachichun-tak rikurayanaman watarishka mashkayta ushachikta chu-

Page 125: Constitucion de Ecuador en Kichwa

132

Kamachiy milka

rana; shinapash kaykunaka Mamallaktata Hatun Rikurayak-pak kikin awllina kaktaka mana llakichinachu.

3. Paykunapak awllita paktachichun uchilla kamachikunata ka-chana.

4. Mamallaktapak tantanakuykunata, tukuylla tantanakuyku-nata, paykuna mañakpi yanapana.

CHUSKUNIKI PAKMA

Hatun Hamutachikkuna

213 niki.- Hatun Hamutachikkunaka sumak llankayta, kullki yu-paypi yaykurikta, rikurayak tantanakuymi kan; kullkillankay, ru-napak llankaypi, pachamamawan llankaypipash rikurayankami;tuluylla tantarikuna, shukpaklla tantarikuna mitachita mañachiktarikurayanka. Kay llankaykuna, mitachikuna kamachiy nikimanwatarishka kachun, tukuykunata yanapachun rikurayanka.Hatun Hamutachikkunaka paykunapak mitachi kakpi, llaktayuk-kuna mutsurikpipash llankayta ruranka. Hatun Hamutachikku-napak ukupi rurachun kushkataka, maypi harkanata, kullkiyupanata, rikurayana kuskataka kamachiywan yuyarishpamichuranka.

Hatun Hamutachik wasikunaka, kariwarmi hamutachikkuna pusha-shka, rikurishkami kanka. Maykan kay tantanakuyta pushanatamunakkunaman kamachiymi ima mutsurikkuna paktachinata chu-ranka.

Kariwarmi hatun hamutachikkunataka kariwarmi MamallaktaPushak kimsa yachakta kachashkamanta hapishpa, LlaktayukChaypikachun Rikurayak Tantanakuyta shutichinkami. Payku-naka chayta yachakkuna kanka, tukuyllapak ñawpakpi yupa-rinka, llaktayukkuna paykunapak hayñiwan mananishkapashwallpashka kankami.

Page 126: Constitucion de Ecuador en Kichwa

133

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

PICHKANIKI PAKMA

Runapak Kamak

214 niki.- Runapak Kamakka Mamallaktapi tukuylla hayñi tanta-nakuymi kanka, kamachishka, kikinllatak kamak, kinkinllatak kull-kita mashkakmi kanka. Paypak wallpaka karupi llankana, sapanmarkapi, ista llaktakunapipash paypak ranti kachashkatami cha-rinka.

215 niki.- Runapak Kamak Kamachiy kay Awllika

kikinllatak ukllanatami charinka, Ecuador llaktapi kawsak runa-kunapak hayñita kamachiy kamanata charinka. Ecuador llak-tamanta ista llaktapi kawsak kariwarmi runakunapak hayñitaukllakmi kanka. Kamachiypi churashka hawa, katipi killkashkatatkikunata ukllashpa apunka:

1. Paykunapak mitachi kakpi, llaktayukkuna mutsurikpi yana-panka; tukuyllapak willayta chaskinkapa, killkashka ma-shkayta, mana paktachishkata, Mamallaktata rikurayankaparurayta, mana alli wanayta churashkata, mana tukuylla mi-tachikunata, shukpaklla mitachikunata rikushpami pushanka.

2. Mañashkata paktachichun tupukunata kachana, hayñikunatautkashpa ukllana tupukunata churana, kamachiywan llan-kaykunata mana paktachikpika ushak kamachikkunapakñawpakpi huchachinata, wanachinata churana.

3. Kikinlla runakuna, kamachishka runakuna, tukuylla mitachitamañachik kakpi rikunata charin, ruraykuna, kunkarishkakunapaykuna apuna milka ukupi taripanata, allichinata charin.

4. Wanachi alli katichun rikurayanata, yuyachinata, pu-shanata charin; millaykachayta, makayta, wiwayta, tu-kuysami urmachikta harkana, utkashpami sakichina.

216 niki.- Kariwarmi Runapak Kamakta shutichinkapaka kaymutsuykunatami paktachina kan, Mamallakta Paktakay Wasi-pak kariwarmi kishpichikkunapak akllana shinallatakmi kanka,runapak hayñita ama llakichichun hatun yachayta charimu-shkata rikuchina kan. Kariwarmi Runapak Kamakmi, Mamallakta

Page 127: Constitucion de Ecuador en Kichwa

134

Kamachiy milka

Wasipak kamachiy tantachinata charinka, kamachiy shina ni-shka kakpika llakikunamanta washaman sakishpa kushiyarinka.

SUKTANIKI WANKURIY

Akllak Awlli

217 niki.- Akllak Awllika llaktakuna shutita kushpa apuchishka-wan rikuchishkata llaktay hayñikuna pushayta kamanka, llakta-yukkunapak imashina chikan llaktay tantanakuykunatakamanka.

Akllak Awllika: Mamallakta Akllak Kamayukwan, Akllak KimsaHarkakwan wallparishka kanka. Ishkantin tantanakuymi Quitokitipi yatata charinkakuna, tukuy Mamallaktapimi llankayta cha-rinka. Kikinllatak kamanka; kullkita, tantanakuyta charinka, ka-machiy riksishkata charinka. Kikinlla kana, chikan kana,willaykachana, achikllayta, paktapakta, kawsaypuray, mashnakari, mashna warmi pakta kanata, kutsikuyta, tsiklla tiksitamikatinka.

SHUKNIKI PAKMA

Mamallakta Akllay Tantanakuy

218 niki.- Akllay Kamayukka kariwarmi pichka hatun kunakku-nami yaykunka, paykunapak awllita kay sukta watata pushanka,chawpikunata sapan kimsa watapi mushukyachinka, kallaripikakimsata, ishkaynikipika kimsata mushukyachinka, shinami ka-tinka. Pichka katik kunakkuna tiyanka, paykunapash hatun ku-nakkuna shinallatakmi rantinchirinka.

Kariwarmi Pushakkunata, kariwarmi Kipapushakkunata payku-napak hatun kallarik tantarikmanta akllanka, paykunapak llan-kaypika kimsa watami kanka.

Pushakkunami Mamallakta Akllakkamayukpak awlli shutipirikurinka. Kamachiymi tantanakuyta, awllita, akllak tantanakuyllankana saywa ukuta churanka, karupi llankak kanka, asha-lla pachapak kamak ñawita charinka.

Page 128: Constitucion de Ecuador en Kichwa

135

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Akllakkamayukman tantarishka kankapa Ecuador llaktayuk ka-nami mutsurin, llaktay hayñikunawan kushillapi kanata charin.

219 niki.- Mamallaktapak Akllakkamayukka, kamachiypi chu-rashka awllikuna hawa, katikpi killkashka awllikunatami cha-rinka:

1. Akllankapa achiklla tatkikunata katichun tantachina, pu-shana, rikurayana; katipika akllayman kayana, akllashkaapuchikunata nikichishpa pallana, mashna kakta Mamallak-taman willanata; mishakkunata paykunapak kuskapi tiya-china.

2. Karupi akllak tantanakuyman yaykurikkunata shutichina.3. Llaktay kachayta, mashna kullkita tukuchikta rikurayana;

llaktay tantanakuykuna, akllarikukkuna kullkita tukuchishkapankakunatapash allichina.

4. Llaktay tantanakuy ukupi, kamachiypi willak shuktak tan-tanakuykunapash kamachiywan akllarikta achiklla ka-chun kamana.

5. Akllana Awllipak kikinmanta mutsurik mushuk akllana kama-chiyta rikuchina, kaytaka akllak kamachiykuna allichishka-wan paktachishpa rikuchina.

6. Llankankapa payman mutsurik uchilla kamachiykunata ni-kina.

7. Paypak wankuriyta churana, wallpana; paypak kullkita utka-chinapash.

8. Llaktay tantanakuykunapak shutita kipushpa punchanatacharina, pushakkunapak shutita charina; shutita killkachi-shkata rikuna.

9. Llaktay tantanakuykuna kamachiywan paktachun rikurayana,tantanakuypak kamachiyta uchilla kamachiytapash rikura-yana.

10. Llaktaykachayman, llaktay tantanakuykunaman Mamallak-tapak kullkimanta utkachinata, kamanata, rikurayanata cha-rinka.

11. Karupi akllak tantanakuykuna, akllay katikuy punchakunallukshichishkamanta hawa mana ninata, rikuna kamay atiri-

Page 129: Constitucion de Ecuador en Kichwa

136

Kamachiy milka

kunata riksina, allichina; katipi llakikuna rikurikpika payku-naman mutsurik wanayta churanata charinka.

12. Mamallaktapi, istallaktapi akllana pankakunata tantachina, kill-kanata ruranka. Kaypakmi runapak shutita kipukwan rima-kunka.

13. Taripak, yachachik wasita awllichikta tantachina, akllay llak-tayta awllita tantachinata charinka.

ISHKAYNIKI PAKMA

Kimsa Akllak Allichik

220 niki.- Kimsa Akllak Allichikka pichka hatun tantarikkunawallparinka, paypak awllitaka sukta watata pushanka, Kimsa Ak-llak Allichikka chawpita sapan kimsa watapi mushukyachinka,kallaripika ishkayta, ishkaynikipi kimsata mushukyachinka, shi-nami kayka katinka. Pichka katik tantarikkuna tiyanka, payku-napash hatun tantarikkuna shinallatak rantinchirinka.

Kariwarmi Pushakkunata, kariwarmi katik pushakkunatakapaykunapak hatun kallarik tantarikmanta akllanka, paykuna-pak llankaypika kimsa watata pushanka.

Akllakkamayukman tantarishka kankapaka Ecuador llaktayukkanami mutsurin, llaktay hayñikunawan kushillapi kana, Mama-llaktapi riksishka kimsa patapi kamachiymanta yachashka illutacharinka; shinallatak kamachiywan llankashpa tsiklla rikurishkakanka, kamachiy amawtamanta sumak yachanawasipi chunkawatallatapash yachayta pushak kashka kanka.

221 niki.- Kimsa Akllak Allichikka, kamachiypi churashka awlli-kuna hawa, katikpi killkashka awllikunata charinka:

1. Mamallakta Akllaykamayukpak, karupi akllak tantanakuyku-napak rurayta, akllay nipakunawan takarikta riksina, allichina;llaktay tantanakuykunapak llakitapash riksina, allichinapash.

2. Kullki hawa, llaktaykachay hawa, akllaypi kullkita mana allitukuchishkamanta, tukuy chay punchakuna akllay kamachiy-kunata pakishkamanta wanachina.

Page 130: Constitucion de Ecuador en Kichwa

137

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

3. Paypak tantanakuyta churanata, wallpanata, paypak kull-kita utkachinapash.

Paypak wanayta, allichinataka akllay kamachiy saywa ukupimikanka; chayka tukurimi kanka, utkashpa paktachinami kanka.

KIMSANIKI PAKMA

Llaktayta, runakunata rikurayay, sapsi uchillakamachiykuna

222 niki.- Mamallakta Akllaykamayukman, Kimsa Akllak Allichikpaypak awllita, Mamakamachiy churashkata, kamachiyta manapaktachishkamanta llaktay wanachiman watashka kanka. Ka-machiy Awllika llukshichisha kachashka runakunapak rantishuktak kamachikunata mana churankachu.

223 niki.- Akllay Tantanakuykunaka runakunata rikurayanamanwatashka kanka; llaktay tantanakuykuna, akllarikukkunapash ri-kunata charinmi; akllay tantanakuypak rikurayana llankaymikanka.

Akllay tantanakuykunapak ruraykuna, tantanakuykunaka tukuy-lla rikushkami kanka.

224 niki.- Mamallakta Akllaykamayukman, Kimsa Akllak Allichik-man tantarikkunataka, Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tan-tanakuy churashkami kanka; paykunaka chimpapurachishka,runakuna rikurayashka, chanishka, mananishkapash akllarinka,mishakkuna mashna kari, mashana warmi pakta yaykuchunmipaktachinka.

Page 131: Constitucion de Ecuador en Kichwa

138

Kamachiy milka

KANCHISNIKI WANKURIY

Tukuylla kamay

SHUKNIKI PAKMA

Tukuylla hatunkuska

225 niki.- Tukuylla Hatunkuska kaymi kan:

1. Utkachik awlliman, Kamachiy Killkak awlliman, PaktakaypakAwlliman, Akllaykamayukman, Achikllay Rikurayakman tan-tarikkuna, kaykunaman tumpirishkapash kan.

2. Kikinllatak karupi kamachikkman kamachiychishka kamay-wasikunami yaykurin.

3. Mamakamachiy, kamachiy wiñachishka tantanakuykuna, llan-kayta napakkuna hamutashka kanka; paykunaka Mamallak-tata sinchiyachishkami pushanka, tukuyllaman mitachitamañachina, Mamallaktapak ruraykunata wiñachina llankaytamicharinka.

4. Kikinllatak karupi kamachikkuna wiñachishka uchilla kama-chiwan kamachishka runakuna, paykunaka tukuyllaman mi-tachita mañachichunmi kanka.

226 niki.-Mamakamachiypak llankak yanapak tantanakuykuna,paypak wankurikuna, kimirishkakuna, kariwarmi mitachikkunakallaktakuna allichirichunmi llankanka; shinapash Mamakamachiyminkashka, kushka llankaykunatallami pushanka. Paykuna-pak yuyashkata paktachinkapa shukkunawan kimirinka, kushi-yaykuna rurarichun, Mamakamachiypi riksishka hayñikunatapushanka.

ISHKAYNIKI PAKMA

Tukuylla kamay

227 niki.- Tukuylla kamay tukuy llaktakunaman mitachimi tukun,kayka: may alli, allikay, sumakkay, patachiy, chaynaknichi, karuya-chi, kimirinakuy, chaypi kay tukun, llankana ñan, achikllay, alli

Page 132: Constitucion de Ecuador en Kichwa

139

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mana allita rikuy yuyaypi tiksishkami pusharinka.

228 niki.- Tukuylla kariwarmi mitachikunaka sikaytapash, kamayyachaypipash chanishka, chimpapurashpa mishashpa imashinakamachiy nishkami yaykunka; akllashka, kamachik churashka,ima pachapipash llukshichina kariwarmi mitachikunallami manakaytaka hapinka. Kayta mana rikuk kamachikta llankaymantallukshichinami tukunka.

KIMSANIKI PAKMA

Tukuylla kariwarmi mitachikuna

229 niki.- Tukuylla kariwarmi mitachikunaka imashinapash, imayachay illuwanpash llankakmi kanka, paykunaka awllita, sumak-kayta tukuylla hatun kuska ukupi mitachita mañachinka, llankay-tapash pushanka.

Kariwarmi mitachikunapak llankayka mana kichuypakmi kan. Ka-machiymi runapak nipata pushak tantanakuyta churanka, mashnatukuylla hatun kuskapi llankakkunaman kullkita kuchun churanka.Shinallatak yaykurinata, sikanata, ñawpachinata, yuyachinata, ka-machichishka astiyta, tiyarinata, kullki llikata nikinka; paypak llan-kaymanta llukshinata allichinka.

Tukuylla hatun kuskapak kariwarmi llankakkunaka Llankay Kama-chiyman watashkami kanka.

Tukuyllapak kariwarmi mitachikuna llankashka kullkika paypakawlliwan watashka, paktapaktapash kanka. Paykunapakamawta yachayta, llankaypi yachayta, alli arinishkata pakta-chita, kawsaypi yachaytapash chaninka.

230 niki.- Tukuylla mitachitaka, kamachiypi churashka mananishka hawa, katikpi killkashka mana nikunata charinka:

1. Chaypillatak shuk yalli Tukuylla llankaytaka mana charina,sumak yachana wasipi yachachik kana, shinapash llankanasayllakuna mana takarina.

2. Chay llankaypillatak ayllukuna mana yaykuna.3. Maykantapash maykansami tsikninata mana rurana.

Page 133: Constitucion de Ecuador en Kichwa

140

Kamachiy milka

231 niki.- Tukuyllapi kariwarmi mitachikuna llankayta kallarin-kapa, llankayta tukuchishpa paypak charishkakunata mana wa-shayarishpa willanka, ashtawanka imashinami kamachiy niktakallarishpa willanka. Chay willaypika charimushkakunata, ma-shna kullkita charishkata, mashna tukuchishkata, mutsukpikaimapi tukuchishkata willanka, kullkita pakalla wakaychishkata ha-tarichinka; kayta mana rikuchikkunaka, llankaypi tiyarinata manaushankachu. Ayñi Ushaypi, Mamallakta Chapakpi, awkapi llan-kakkunaka sikankapa, Anchurinkapa charimushkatarakmi wi-llanka.

Mamallaktapak Llankayta Rikuk willashkakunata, shuwashpashina charik tukushkata rikurikpika taripaywan allinta rikushpamichimpapuranka. Llankayta tukuchishpa mana willashka rikuri-shpaka, mana allita willashka ukupi rikurishpaka shuwashpakullkiyuk tukushkami rikurinka.

Pakalla shutita mañachishkamanta ancha llaki kakpika, Mamallak-tapak Llankayta Rikukka: shuwa runa imashina willashkata ya-chakchayankapa, yallik watakunapi paywan llankak runakunata,Tukuylla awllikta willachun mañanata ushanmi.

232 niki.- Ña Mamallaktawan llankakkunaka, ayllukunapash;Mamallaktata rikurayakpak, nikikpak ukupi kariwarmi mitachi ka-nata, rikurayak tantanakuy ukupi pushak kanata, maykan riku-rayay llankayta pushak ukupi mitachi kanata, kimsa patapikimirishka kak ukupi mitachi kanata mana ushankachu.

Kariwarmi mitachikunaka paypak munaykuna Mamallakta Pu-shakkunawan, maypi paykuna llankakushkawan llaki tiyakpika,manarak atinachu kan, ashata shuyanatami charin.

233 niki.- Maykan kariwarmi mitachipash paypak awlli ukupimana allita pushashka, kunkarishka huchakunamanta mana ki-shpiyrishkachu kanka. Tukuypak kullkita, charishkakunata, ni-pakunata mana alli makinchishka kakpika kamaypi,kamachiypi, ancha huchapi wanachishkami kanka.

Kariwarmi mitachikuna, Mamallakta Tantanakuykunapak shutipikachashkakuna, rikurikkuna kullkita shuwashkamanta, tinkina-kushpa shuwashkamanta, makanakuchishkamanta, kamachiytapakishpa chariyuk tukushkamanta ancha wanachimanmi wata-

Page 134: Constitucion de Ecuador en Kichwa

141

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shka kanka. Kayta katikachankapa, imashinapash wanachinka-paka mana killkachipakchu kanka, shina kakpika huchayuktamana makipi charishpapash wanayta kallarichinalla, katinallamikan. Maykan kimirishkakuna tiyakpika mana kallaripi nishkashina kachunpash ancha wanachita churanatakmi kan.

234 niki.- Mamallaktaka tukuylla kariwarmi mitachikuna wallpa-richun yacharayachunmi kun. Kay mitachi yachaytaka tiksi yacha-nawasipi, hatun yachanawasipi, amawtawasipi, mitachiyachachikwasipi yachanatami charin. Mamallakta kay llaktaukupi, ista llaktawan yuyarishkawan kimirishpa yachana kan.

CHUSKUNIKI PAKMA

Mamallaktapak Kamachiyta Yanapak

235 niki.- Mamallaktapak Kamachiyta Yanapakka tukuylla tan-tanakuymi kan, kamachiy sumak llankak, kikinllatak kamak,hatun kullkita, kullkiyachikta kinkinllatak mashkak, kariwarmi Ka-machiy Yanapak pushashka, chusku wata mitakama churashkakanka.

236 niki.- Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak TantanakuykaMamallaktapak Kamachiyta Yanapaktami churanka, chaypakkakimsa runatami Mamallakta Wasi Kachanka. Kimsa kachashka-kunaka kayta yachakkunami kanka, tukuyllapak ñawpakpi yu-parinka, llaktayukkuna paykunapak hayñiwan mananishkapashwallpashka kanka. Maykan shutichishkakunaka MamakamachiyWasi pushakpak shinallatak mutsuykunatami tantachinata cha-rin.

237 niki.- Kariwarmi Mamallaktapak Kamachiyta Yanapakka,kamachiypi churashka hawa, kay llankaykunata charinka:

1. Mamallaktapak kamachiyta rikuchinata charinka.

2. Mamallakta, kamaywasikunaman yanapayta kunka.3. Tukuylla hatun kuska tantanakuyman, tukuylla kakkunaman

kamachiy tapuypi, kamachiyta pichaypi tantarinakuy ñawi-wan yanapana; shinallatak kamachiy yuyaypi, kamachiypaktachiypi yanapana; kamachikkunaman, tantanakuyku-

Page 135: Constitucion de Ecuador en Kichwa

142

Kamachiy milka

naman Mamakamachiy, kamachiypash mana kukpi payku-nata yanapanka.

4. Tantanakuykunaman, tukuylla kakkunaman kamachiytapaktachishpa, llankay yuyarikunata killkakpi, tukuylla ruraytakillkakpi rikurayanka.

V KAPAKNIKI

Mamallaktapak Allpa SaywaTantanakuy

SHUKNIKI WANKURIY

Hatun kallarikuna

238 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka kikinllatakllaktaywan, kamaywan, kullkiwan kushiyarinka; yanapay, kullkiyanapay, paktapakta, allpa saywapura, tantarina, llaktayuk chay-pikana tiksiwan pushanka.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka: kitilli wankurikuna,kamachikkuna, kiti kunakkuna, hatunkiti kunakkuna, markakunakkuna, suyu kunakkunami tiyarin.

239 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kamachi-shkakunaka paykunapak kamachiywan katinka, mishanakuy ma-ñashka Mamallakta llikata shayachinka, kayka mirarinka.Shinallatak llaktayta, ñankunata, saywa ukukunapi wiñariykunachullayashkakunata paktapakta churankapa yuyarinka.

240 niki.- Suyumanta, hatunkitimanta, markamanta, kitimantakikinllatak karupi pushak kamachikkunaka tantarishpa paykuna-pak karma ukupak, paypak saywa ukupak kamachiyta rurachunkushkami kanka. Kitillipi wankurishkakunaka uchilla kamachiy-kunata rurachun kuskata charinmi.

Tukuy kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka paykunapakkarmapi, saywashka allpa ukupi llankaykunata paktachinatapushanka kuna.

Page 136: Constitucion de Ecuador en Kichwa

143

241 niki.- Llankay ñanka saywashka allpa ukupi nikinata ka-manka, tukuy kikinllatak karupi pushak kamachikkunata maña-shka kanka.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Saywashka allpapak tantanakuy

242 niki.- Mamallaktapak suyupi, markapi, kitipi, kitillipipashsaywashka allpa ukupimi tantarin. Pachamamata wakaychi-narayku, runapak kawsaytarpuyta, llaktakunata charinkapa chayllaktakunapaklla kamachishkata tiyachinka.

Kikinllatak kamachik hatun kitikuna, Yawati marka, runapak say-washka allpakuna, tawkasami kawsaytarpuykuna kikinpak ak-llashka kamachichishkata charinka.

243 niki.- Ishkay, yapapash suyukuna, markakuna, kitikuna, ki-tillikuna saywarishkakuna ushayta hatunyachinkapa tantarinataushanmi. Paypurapak llankayta allita utkashpa allichinkapa, shi-nami paykuna tantarichun yanapanka. Paypak wiñari, wallpa,kamay kamachiywan nikishka kanka.

244 niki.- Ishkay, yapapash saywarishka markakuna, suyu pam-pakuna ishkaychunka waranka tupupi tawashka, Mamallakta ru-nakunamanta pichka patsakri yalli tantarishka yupay kashpakakamachiypi nishkashina kikinllatak suyuta wiñachinata ushanmi.Suyupura paktapakta kachun, wiñay kawsayta, kawsaytar-puyta, pachamamata paktachichun, mayu patakunata tanta-chishpa makinchichun yanapana. Kamachiyka kullkiyanapayta, shuktak samitapash wiñachinka; shina markakunasuyupi tantarichun.

245 niki.- Kikinllatak suyuta wiñachinata kallarinkapaka markapushakkunapak makipimi kanka, paykuna mushuk suyu wiña-rina kamachiyta rikuchina kanka, mushuk suyupak saywata wall-pashpa rikuchinkapash. Kikinllatak mushuk suyupak uchillakamachiyta rikuchinka.

Mamallakta Tantanakuyka patsak ishaychunka punchapi maña-shkapimi mushuk kamachiyta arininka, kay mañashka punchaukupi mana nimatapash nikpika, chay kamachiyka arinishkami

Page 137: Constitucion de Ecuador en Kichwa

144

Kamachiy milka

hamutarinka. Mamallakta Tantanakuyka arinishpaka chaypi tan-tarishkakunamanta ishkay kimsa pakmakunapak apuchitamimutsunka.

Mushuk uchilla kamachiytaka Mamakamachiy Wasiman rikuchi-shka kanka, payka Mamakamachiy nishkawan pakta kak manapakta kakta rikunka. Mamakamachiy Wasika chuskuchunkapichka punchapi mañashka mushuk kamachiyta arininka, ma-ñashka puncha ukupi mana nimatapash nishpa kachakpika,chay kamachiyka arinishkami hamutarinka.

Mamakamachiy Wasi arinishpa churashkawan, mushuk kama-chiyta tantachik kamachiy arinishkawan maypi suyu wallparikrinchay markakunapi kawsak runakunata tapunkapa kayanka,chay runakunami mushuk uchilla kamachiyta arininka, mana-ninkapash.

Chay tapuy, chawpimanta shuk yalli, sapan markapi alli apuchi-wan mallichishka kakpika, chay kamachiy, uchilla kamachiypashña llankayman yaykunka. Katik chuskuchunka pichka punchapisuyu kamachikkunata, chaypak rikurikkunata shutichinkapa ak-llayman runakunata kayanka.

246 niki.- Arinishka uchilla kamachiyka kamaywasipak suyutiksi uchilla kamachiy tukunka, kipaka: shutita, unanchata, tik-sikunata, shuyukamayuk kamaywasita, paypak yatata shaya-chinka; charishkakuna kikinkayta, manukullkita, kikinpak nipata,kallaripi imatalla aparina yupayta shayachinka. Uchilla kama-chiyta mushukyachinkapaka suyu kamachiypi sinchita hapiri-shpami allichina, shinapash Mamakamachiy Wasi arinishpakachashka mutsurinka.

247 niki.- Shuk kiti, saywarishka kitikuna kitillaktakunawan tan-tarishpa, Mamallakta runakunamanta kanchis patsakri yalli tan-tarishka yupay kashpaka shuk hatunkitita wallpanata ushanmi.

Shuk hatunkitita wallpanata munak kitikunaka, imashina suyutawallpana tatkita churashka, chay shina ñantami katina kan.Kiti kunakkunaka shuk mushuk kamachiyta charichun shuk ma-ñayta rikuchinka; shinallatak hatunkiti kikinllatak pushanamushuk kamachiyta charichun shuk mañayta rikuchinka.

Page 138: Constitucion de Ecuador en Kichwa

145

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Hatunkitikunaka ruraykunata paykunapak kamanamanta mar-kakunawan, muyurik suyukunawan rimarinakunka.

Hatunkitipak mushuk uchilla kamachiykunaka, suyupak uchi-lla kamachiykuna shinallatakmi pushana huchayta paktachinka.

248 niki.- Ayllullakkunata, sapsikunata, ayllukuskakunata, kiti-ayllullakta, kitikitillitami riksirin. Kikinllatak karupi kamachikpakshuklla tiksishina chaypikana tiyachun riksinka, chay yuyaytasinchiyachishpa kamachiypash shina tiyachun nishpa nikinka.Mamallaktapak llankana ñanpi tiyachun yuyaywan nikinka.

249 niki.- Kitikunapak tukuy allpakuna chuskuchunka warankatupu saywa ukupi sakirik shuk tikipak tukuy allpa sakirikka,chaypi kawsak runakunapi kasiklla kawsaytarpuy mirarichun ni-shpa shuk akllashka yanapayta chaskinka. Tukuyta yaykuchikllaktayta katishpa runakuna kullki mirariyta, awkikayta, pacha-mamapak tawsami yurakuna tiyakta, kawsaypura chayanakuktakamanka. Kamachiyka kay hayñikunata paktachichunmi ka-manka.

250 niki.- Antisuyu markakunapak allpakunaka pirwapak pacha-mama llika paktapakta kachun mutsurik pakma tukunka. Kay all-paka, akllashka saywashka tukunka, kamachiypi tantashkatukuypak llankana ñan tiyanka. Kayka kullkimanta, kawsaypa-chata, kawsaytarpuytapash yaykuchinka; shina saywashkaallpa ukupi tiyak kawsaypachata, sumak kawsay tiksita uchi-lla kamachiywan wakaychichun, ukllachun kamanka.

KIMSANIKI WANKURIY

Karupi kikinllatak kamachikkuna, akllashkakamachichishkapash

251 niki.- Kikinllatak suyukunaka apuchishpami suyukuna ku-nakta, kariwarmi suyupushakta akllanka, paykunaka tantana-kuyta pushanka, takanakuyta tukuchik apuchita charinka. Suyukunakkunata kitipi, pakllapi mashna runakuna kawsakta riku-shpa, paykunapak pakta akllarinka, chusku wata mitapak ak-llanka. Paypuramanta kariwarmi suyupi Kipapushakta akllanka.

Page 139: Constitucion de Ecuador en Kichwa

146

Kamachiy milka

Sapan suyupushakmi tantanakuy kamachiypi runakuna chaypikana ñanta shayachinka, kaytaka Mamakamachiyrak imata-pash nishkami kanka.

252 niki.- Sapan markami marka kunakta marka umapi yatatacharinka, kariwarmi markakamak, kariwarmi Kipa markakamakyaykurishka kanka, paykunaka tukuykuna apuchishka kanka. Ka-riwarmi kitipushak, kariwarmi kitikunak, kitilli tantanakuypak pu-shakkuna shutipi akllashkapuramanta yalli rikurik tantarishpakitikunapak shutipi akllarinka.

Kariwarmi markakamakmi kamak hatun kamachik kanka, kunakapuchita pitishpa pushanka. Pay ashalla pachata anchurikpikaKipa markakamakmi ranti sakirinka, zuyupak anchurikpika may-kan minkashkami markakamakwan, Kipa markakamakwan tu-kuylla apuchiwan maykanpash akllarinka.

253 niki.- Sapan kitimi shuk kitikunakta charinka, tukuykunaapuchiwan akllashka kariwarmi kitipushak, kariwarmi kunakkunatantarishka kanka; paypuramantami kariwarmi katik kitipushaktaakllanka. Kariwarmi markakamakmi kamak hatun kamachikkanka, takarinakuy llaki tiyakpika tukuchik apuchiwan pushanka.Kunakkunaka kitipi mashna runakuna, pakllapi mashna runa-kuna kawsakta rikushpa paykunaman pakta akllarinka. Kama-chiy imashina nikta kallarishpa paktachinka.

254 niki.- Sapan hatun kikinllatak pushak kitimi tukuykuna apu-chiwan akllashka shuk kunakta charinka. Kariwarmi kitipu-shakmi hatun kamachik kanka, takarinakuy tiyakpika tukuchikapuchiwan pushanka. Pakllapi Kikinllatak pushak hatunkitika ka-rupi, mana ñitirishkalla pay awllina kamachiyshkata churanka.

255 niki.- Sapan pakta kitilli tantanakuyka tukuykuna apuchi-wan akllashka rimayta charikkunawan wallparishkata charinka,yalli apuchita charikmi pushanka. Imashina wallparina, apuy-kuna, arinishkata paktachinakuna kamachiypimi churashkakanka.

256 niki.- Maykan saywashka llaktata pushakkuna, hatunkititapushakkunaka saywashka allpapak tapuy kamachikkunamantantarishka kanka, paykunaka sapan mutsurishka mitapí Mama-llakta Pushak kayashka kanka.

Page 140: Constitucion de Ecuador en Kichwa

147

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

257 niki.- Llaktay tantanakuy ukupi, kamay milka ukupi runaku-napak allpata, yana runakunapak allpata saywanata usha-rinka; paykunaka saywashka allpapi pushakpak kak kikinllatakmishanakuy llankayta pushanka. Kawsaypurapi, tawkasamikawsaypi tiksishpa, tukuypak hayñiwan yuyarishpa kamachi-shka kanka.

Achka ayllullaktakuna, llaktakuna, runa llaktayaykuna, yanarunakuna, yunka runakuna, ñawpamanta runakuna wallpari-shka kitillikuna, kitikuna, markakunaka kay akllashka kamachiy-chishka churayta ushanka. Kaytaka chaypi kawsakrunakunamanta ishkay kimsa pakma alli apuchiwan arinishkakipami akllashka kamachiychishka churayta paktachinka. Ish-kay, yallipash runakunapak saywarishka allpa, tawkasami kaw-saypi tantarishpa shuk mushuk hatun saywayman yaykurinata,wallpanata ushanka. Kamachiyka kay sayway ukupi imashinawallparina, imashina awllina uchilla kamachiykunata churanka.

258 niki.- Yawati markaka akllashka kamachiychishka pushaktacharinka. Paypak llankana ñanpash, wiñarinapash Mamallaktacharimushka wakaychinaman, alli kawsay kallariman sinchita ki-mirishka awlliman tantarinka. Kayka imashina kamachiy chura-shkami kanka.

Kamanaka shuk Pushak Tantanakuyman shitapashka kanka,kaytaka Mamallakta wasi pushashka kanka. Yawati markamantakariwarmi kiti pushakkuna, kitilli tantanakuypak shutipi rikurik-kuna, kamachiy churashka tantanakuykuna yaykurinka.

Nishka Pushak Tantanakuyka llankay ñanta, tiyakkuna makin-chichun, markapi llankaykuna ruranata tantachichun shitapa-nata charinka. Kamachiymi maykan tantanakuy sumak llankakkillkak kachun churanka.

Yawatimanta akllashka uchilla suyuta ukllankapaka pachama-mata llakichik: llakta ukupi mitmay hayñita, llankayta, shuktaktukuylla llankayta, shukpaklla llankayta saywanka. Saywashkaallpata nikipika, Pushakkuna Tantanakuymi kiti tantanakuywan,kitilli tantanakuywan rimanakushpa kimirinakuna llaktayta chu-ranka, kaytaka paykunami pushanka.

Chaypi punchanta kawsak runakuna, hayñita saywashka-

Page 141: Constitucion de Ecuador en Kichwa

148

Kamachiy milka

manta llakirikka, pachamamapi tiyakkunaman akllashkamiyaykunka. Pachamamata charirayak llankaykunamanpash yay-kunkami.

259 niki.- Antisuyupi tiyak tawkasami kawsaykunata, pacha-mama llikata ama llakichichun kamankapa nishpa churanka;Mamallakta, karupi kikinllatak pushakkunami pachamamatacharirayak llaktayta churanka, mana paktapakta wiñarikunatayapa paktachinka, shinami awkikayta sinchiyachinka.

CHUSKUNIKI WANKURIY

Mishanakuykunapak kamachiychishkakuna

260 niki.- Chaypaklla kamachishka mishanakuyta ruray, tukuy-lla mitachi kallpay mañachinata, mitachi yanapak llankaykunata,kamachikkunapak chikan chikan patakunata mana manyaya-chinkachu.

261 niki.- Mamallakta umaka kay kunallatami charinka:

1. Mamallakta harkayta, llakta ukuman ukllayta, kasilla kaw-sanatapash charinka.

2. Istallaktakunawan kimirinakuyta charinka.3. Runakunata kipuyta, ista runakunata llaktayachiyta, mit-

may harkayta charinka.4. Mamallaktapak llankayñanta ruranata charinka.5. Kullki llaktayta, manu kullkita, kipikamakta, kamachiyshka

kullkita charinka; llankay katikta, kullkichikta, ista mintalayta,manuyta rikunata charinka.

6. Yachay, allikawsay, kawsaykamay, kawsana wasita rurayllaktayta charinka.

7. Ukllashka pachamama pampata, pachamamapi tiyakta cha-rinka.

8. Pachamama wakllirinata makinchinka.9. Istallaktakunawan yuyarishkamanta rikurishkaman paktachi-

nata charinka.10. Ankizirma ankuta, hatun willak tampukunatapash kamachis-

Page 142: Constitucion de Ecuador en Kichwa

149

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kakunata, karu willakkunata, mamakuchapak punkupi tampu-kunata, antanka tiyarinata kamanatapash charinka.

11. Ushachik tiyakkunata, chukikunata, yakuhawrita, yakukunata,tawkasami kawsakta, tiyak yurakunata rikunata charinka.

12. Mamallaktapak tukuylla llankaywasita rikurayanata, kamanatacharinka.

262 niki.- Kikinllatak suyu kamachikkunaka katikpi rikurik kikin-lla pushana ushayta charinka, kayka Mamallakta llikata niki-chun kamachiy churashka mishanakukkunata manallakichinkachu, shina:

1. Suyu wiñarina llankayñanta rurana, saywashka allpapak,llankayñanpak kamachiyta wallpana. Kayka Mamallakta llan-kayñanwan, marka llankayñanwan, kiti llankayñanwan, ki-tilli llankayñanwan mukuyachina.

2. Mayupata pampakunata rikunkapa imashina kama-chiyta wiñachinata mashkana, mayu patapak kunakta wi-ñachichun yanapana, paykunaka kamachiywan yuyarina.

3. Llankayñanta rurana, suyupak karmapi purinata, kitipi puri-nata nikina, rikurayanapash; chayta kitikuna mana aparinakachun patachina.

4. Suyu kuskaman ñanllika alli kachun llankayñanta rurana,wallpana, charirayana.

5. Kamachiy runakayta, kipunata, suyu ñawiyuk runa tantana-kuykunata rikurayana.

6. Taripaypak, yachayta mushukyachina, wiñaripak sumak ru-rayta tikray yachachina llaktayta churana; kay suyukuna wi-ñarichun mutsurikmi kana, Mamallakta llankayñan ukupimicharina.

7. Suyupi kapukta kuk llankaykunata mirachina.8. Alli mikuy kawsaykamayta mirachina.9. Ushayta paykuna paktachichun, Istallaktakuna yanapachun

mashkana.Chaypak mishakuykuna karmaman, kushkata mawkayachi-chun suyuman uchilla kamachiykunata churanka.

Page 143: Constitucion de Ecuador en Kichwa

150

Kamachiy milka

263 niki.- Marka kamachikkunaka katikpi rikurik kikinlla pushanaushayta charinka, paykuna kay kamachiy churashka shuk-tak yuyaykunatapash mana llakichinkachu:

1. Marka wiñarina llankayñanta rurana, saywashka allpapakllankayñanpak kamachiyta wallpanapash, kayka Mamallaktallankayñanwan, suyu llankayñanwan, kiti llankayñanwan,kitilli llankayñanwan mukuyachina.

2. Marka kuskaman llankay ñanta ruranata, wallpanata, alli-china. Kiti kuskakunata ama yaykuchina.

3. Mayu patakunapi, mayupak uchilla patakunapi llankankapasuyu kamachikkunawan paktachina, rimanakuna.

4. Markapak pachamamata charirayankapa mashkana.5. Llankayñanta rurana, wallpana, rurana, yaku parkuy llikata

charirayana.6. Tarpuna, pallana, wiwana llankaykunata mirachina.7. Markapi kapuchina llankaykunata mirachina.8. Mishanakuyta paykuna paktachichun Istallaktakuna yanapa-

chun mashkana.Paypak ushana karmapi, saywa ukupipash, pay ushayta chari-shkamanta marka kamachiyta churanka.

264 niki.- Kiti kamachikkunaka katikpi kikinlla pushana ushaytacharinka, kamachiy shuktak churashkata mana llakichinkachu:

1. Kiti wiñarina llankay ñanta rurana, saywashka llaktapak llan-kayñan kamachiyta wallpana, kaykaMamallakta, suyu, kiti, ki-tilli llankayñanwan mukuyachina. Shina utka kamachiywankitillaktapak allpata, pakllapampa allpata imashina mawkaya-china, charina yuyawan llankayñantami rurana.

2. Kitipi allpa pampata mawkayachina, charina hawa rikura-yana pushanata charinka.

3. Kitillaktapak ñanta rurankapa llankayñanta rurana, charira-yanapash.

4. Tukuylla mitachikuna chuya yakuta, mapayaku larkata,puchu mapayakuta chuyayachinata, sinchi hupakuna makin-chinata, pachamamata hampina llankayta, shuktak kama-

Page 144: Constitucion de Ecuador en Kichwa

151

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

chiy nishkamanta mañachina.5. Utka kamachiykunawan allichina mitachikullkita, akllashka

chasnitapash wiñachina, mushukyachina, anchuchinapash.6. Kiti allpa ukupi purinata, tukuyllapak antawa purikta llankay-

ñanta rurana, uchilla kamachiyta churana, rikurayanatapash.7. Uchilla wallpata, hampi kipita, yachayta, runakuna samari-

shpa wiñarichun sisapampa, samanapampata rurana. Chi-nallatak kawsaytarpuypi, pukllaypi kuskakuna tiyachunllankayñanta rurana, charirayana, wallpanapash.

8. Kiti charimushka wasiruray, kawsaytarpuyta, payllatak wi-ñarishkata wakaychina, charirayana, willaykachana kuska-kuna tiyachun rurana.

9. Kitipi tiyak, pakllapi tiyak mana kuyurikpak lanukunata wall-pana, kamanapash.

10. Mamakucha patakunata, mayu patakunata, mayu patapitiyak tampukunata, kuchakunata, uchilla kuchakunata say-wana, nikina, kamachiyna, rikurayanata charin.

11. Mamakucha patakunaman, mayu patakunaman, mayupa-tapi tiyak tampukunaman, kuchakunaman, uchilla kuchaku-naman yaykushpa mawkayachichun wakaychina, kamana.

12. Mamakucha manya pampapi, mayu patakunapi, mayu man-yapi, kuchakunapi, uchilla kuchakunapi tiyak, tamputa, llullita,rumikunata ama apachun: nikina, kamachiyna, rikurayanatacharin.

13. Pachamama ama rupachun harkak, ukllak, yanapak mita-chita mashkanata charin.

14. Llankanakunata paktachinkapa istallaktakuna yanapachunmashkanata charin.

Paykuna llankana karmakunapi, paykunapak saywashka allpapi,payman ushayta kushkawan uchilla kitikamachiykunata chura-nata charin.

265 niki.- Charishkata kipuk, tukuylla llikata kamankapaka Ma-mallakta kamachikkuna, kitikamachikkunapash kamanata cha-rinka.

266 niki.- Kikinllatak hatunkitikunapak kamachikkunaka, kitipu-

Page 145: Constitucion de Ecuador en Kichwa

152

Kamachiy milka

shakkunapak kak llankaykunata, markakamachikpak llankanaku-nata, kitipak llankanakunata, suyukamachikpak llankanakunatapushankakuna, kamachiy churashka Mamallaktapak shuktak lli-kakunata mana yalli yapa llakichinkachu.

Paypak ushana karmapi, saywa ukupipash, pay ushayta chari-shkamanta marka kamachiyta churanka.

267 niki.- Kitilli kamachikkunaka katikpi rikurik kikinlla pushanaushayta charinka, kayka kamachiy shukta churashkatapashmana llakichinkachu:

1. Kitilli wiñarina llankayñanta rurana, saywashka allpapakllankayñanpak kamachiyta wallpanata charinka, kaytakamarka llankayñanwan, kiti llankayñanwan rikushpami ru-rana.

2. Uchilla wallpata, yachayta, tukuykunapak samana kuska-kuna tiyachun pushana, kay kitillipak llankayñan ukupimikana, watanta chaypikana kullkipi yaykuchishpa pushana.

3. Marka pushakkunawan rimanakushpa paklla kitillikunapakñanta rurankapa llankayñanta rurana, charirayana.

4. Sapsiyay kapukta kuk llankaykunata wiñachichun yuya-china, tawkasami kawsayta wakaychina, pachamamata wa-kaychinata yuyachina.

5. Shuktak pata kamachikkuna kachashka kashpa, kikinllatak ka-rupi kamachik minkashka kashpa, tukuylla mitachikunapashmashkana, rikunakuna, kamanapash.

6. Sapsi llaktayukuna, ayllullakta runakuna, shuktak kawsa-kuk runakunapash tantarichun yuyachina, saywa ukupiwankuriy ñawiwan tantarita pushana.

7. Llankanakunata paktachinkapa ista llaktakuna yanapachunmashkanata charin.

8. Ruraykunata katikukta, alli mitachikuna kachun rikurayachunpushana.

Paykuna llankana karmakunapi, paykunapak saywashka all-papi, payman ushayta kushkawan yuyarikunata, arinishkaku-nata churanka.

268 niki.- Kamachiymi washayachinata, ñawpachimuyta ima-

Page 146: Constitucion de Ecuador en Kichwa

153

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shina harkanata churanka, ushayta pushakushpa kunkarishka-manta, shaykushkamanta kikinllatak karupi pushak kamachikllankaywan mana katikukpika yaykurinata ushanka. Kayka asha-lla pachapak, kullkiyanapaywan chay llaki chulunyankakamamiyaykurinata charin.

269 niki.- Mamallakta mishanakuyka sapan pata pushak kama-chiykunamanta sumakta yachakkunawan wallparishkata cha-rinka, paykunaka kipa awllikunata charinka:

1. Ñawpachimunata, kikinllapak mishanakuy chayachina hatunmitata nikinacharin, kaytaka kikinllatak karupi pushak ka-machikta asha asha katishpa aparichun mañana. Maykanña aparinalla ushayta rikuchikka, chaypachallatak kay mi-shanakuykunata aparina ushayta charin.

2. Mishanakuykunata kikinllatak karupi kamachikkunamankamachiy yapashka rikuchishkata chaymanchishpa pata-china.

3. Chikan patapi kak kamachiykunapak chayllamanta chayakmishanakuyta mashkanata nikina, kaytaka kullkiyanapayyuyaywan, imashina hatun mishakuywan mana wakllichi-shpalla nikina.

4. Kikinllatak karupi pushak kamachikunata yanapashpa pu-chushka ushaykunata shutichina, paykunallatak mana mu-shukyachipa kashkamanta washaman sakishpachaymanyachina.

5. Chikan chikan kamachikpura patakunamanta mishanakuyllakikuna rikurishkata kamana yatapi allichina; kaytaka kull-kiyanapay yuyaywan, ushay yuyaywan allichina; Mamaka-machiy Wasipa ñawpakpi mana llakichishpalla allichinataushana.

PICHKANIKI WANKURIY

Kullkiyay tiyakkuna

270 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikunaka paykunapakkikin kullkita wiñachinka, Mamallaktapak manu kullkimanta hapinka;kaytaka kullkiyanapay, yanapay, paktapakta tiksiwan cha-skinka.

Page 147: Constitucion de Ecuador en Kichwa

154

Kamachiy milka

271 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikunaka punchantakullkiyaykuymanta patsakmanta chunka pichkata hapinka, shi-nallatak Mamallaktapak mana punchanta yaykuk kullki kullka-manta, patsakmanta mana pichka urayman hapinkachu.Tukuylla manuta charishpaka kullkita mana chaskinkachu.

Watanta kullkita churanaka willashkami kanka, makipi, chaypa-chatak, payllatak, utkashpa churashkami kanka; Mamallaktapakshuklla kullki wakaychinamanta, kikinllatak karupi pushak kama-chikkunapak kullki wakaychinaman kachashka kanka.

272 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikpura kullkita raki-naka, katipi rikurik yuyaykunawan kamachiywan nikishka kanka:

1. Runakuna maykama, mashna kawsakta rikunka.2. Munachishpalla sakishka tiksi mutsurikunata, patachishka,

sapan kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak allpapimashna runakuna, imashina chaypi kawsakta rikushpa ra-kinka.

3. Kawsay patakuna allichirinapi paktachishka, kullki tupukuna,kamaykuna ushachishka, Mamallakta Wiñari Paktay Yuyaychayanaman paktachishka, kikinllatak karupi kamachikku-napa llankayñan paktachishkapash kanka.

273 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna ushayta apa-rishka, chay llankayta rurachun kullkiwan kachashka kanka;mana achka kullki tiyakpika, ushaykunata mana kachashkakankachu, maykan tantanakuy kullkita shuyashpa chaskikpi-llami, ñawpashpa llankachun kachanka.

Chayñanta, shukwanpash chani ushayta, kikinllatak karupi ka-machikkunapak karu allpa karmapi llankaykunataka shuk ya-chak tantanakuywanmi mashna kashkata rikuna kanka.Utkachik kamachik kachashka kamachikkuna, kikinllatak ka-rupi kamachikkuna paktapaktami yaykurinka. Kayka tantachikkamachikwan yuyarishkami kanka.

Maypi tuñikuna tiyakpi, hatun llakikuna tiyakpillami shukkutinllakikinllatak karupi kamachikkunaman kullkika tiyanka.

274 niki.- Kikinllatak karupipushak kamachikkunapak saywa-

Page 148: Constitucion de Ecuador en Kichwa

155

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shka allpamanta mana kutintak wiñak tiyakkunata llukshichikpi,tiyakkunawan kapuchik llankayta shayachikpika Mamallaktapakmitakullkita hapinka, kamachiy yuyarishka shina nishkamantamichay kullkimanta paykunapash hapinata charinkuna.

VI KAPAKNIKI

Wiñariypak Kamachiychishka

SHUKNIKI WANKURIY

Hatun kallarikuna

275 niki.-Wiñaripak kamachiychishka tantanakuykuna sumaktatantarishka, charirayaypak, kullkillikakuna kuyurik, llaktaykuna,runa kawsaytarpuykuna, pachamamayakmi kan; shinami allikawsay paktachun kamana.

Mamallaktakapak hayñikuna paktachun tukuy llaktakuna wiña-rina llankayñanta ruranka, kamachishka wiñarichun ushachiktapaktana, Mamakamachiypi iñishka tiksikunapash kan. Llankay-ñanka runakuna, saywa-allpakuna paktalla achiklla kachun ya-napanka; tantarinakuyta mirachina yuyay chaypi kachun, karupikachun, mana ñitirichun yanapanka.

Sumak kawsayka runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llakta-yakkuna, paykunapak hayñikunawan kushiyarichun mutsurinka.Chaykunata kawsaypura milka ukupi arinishkata paktchishpapushachun, tawsami kawsayta sumakchachun, pachamama-wan aylluyarichun mutsurinkuna.

276 niki.-Wiñaripak kamachiychishka katik paktanakunata cha-rinka:

1. Kawsaypak allikayta, munayta allichina, Mamakamachiychurashka tiksi milka ukupi, hayñi milka ukupi runakunapakushakuykunata, hawayaykunatapash mirachin.

2. Paktakak, llakta ushaypak, kapukyak, yanapak kullkillikatawallpana; wiñashka llankaykuna yanapashkata paktapakta ra-kishkapi tiksishpa charirayana kachun; kapuchikkuna, sumak,

Page 149: Constitucion de Ecuador en Kichwa

156

Kamachiy milka

charirayay llankay mirarichun kullkillikata wallpana.3. Runakuna chaypi kachun, ama wakllirichun harkayta mira-

china; kaytaka tawkasami kikinkayta kutin riksishpa, tukuy-lla ushay patakunapi, shina kariwarmi pakta rikurichunmirachin.

4. Pachamamata kutin kawsayta kuna, wakaychina, uksi pa-chamamata charina, shina runakuna kawsarayachun; sap-siyashka runakuna: sumak yakuman, wayraman,pampamanpash paktapakta punchanta yaykuchun rikuna.Allpa ukupi tiyakkuna, pachamama charimushkakunata ya-napayman yaykuchun kutin tarina.

5. Awkikay Mamallakta kamana, Apaya-yala tantanakuymanmirachina, istallaktapura mushuk sami yaykuriman tankana;shina kasiklla kayman, shuk tukuykuna llikaman, tukuy all-papachapi paktakayta yanapana.

6. Saywashka allpapi paktapakta, paktachipak kamachishkakachun yuyachina; kawsaytarpuy llankaykuna, kamaypak,kullkikuyaypak, mashkaypak yaykurichun, mukuyarichunyuyachina. Kaykuna Mamallakta tantarita yanapachun yu-yachina.

7. Tawkasami kawsaypurata, paykunapak kapukyachik kus-kata, rantipaytapash ukllana, yuyachina. Llaktakunapak yu-yayta, kawsaytarpuy charimushkata kutintak tikrachinka,wakaychinka, wiñachinkapash.

277 niki.- Sumak kawsayta ushachinkapaka, Mamallaktapakkaymi hatun ruraykunaka kanka:

1. Runakunapak hayñita, sapsiyarishkata, pachamamata ka-mana.

2. Wiñarina taktikunata pushana, llankayñanta rurana, nikina-pash.

3. Tukuylla llaktayta wiñachina, pushana; mana pakta-chikpi rikurayana, wanachina.

4. Charishkakunata mirachina, uchilla wallpata wiñachina,charirayana; tukuylla mitachita rantina.

5. Kamachiy kachashkawan, kamaywasi kachashkawan kullki

Page 150: Constitucion de Ecuador en Kichwa

157

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

wiñarina llankaykunata tankana, kaykuna Mamakamachiypi,kamachiypipash nishkata paktachishpa yuyachichun, mira-chichun, ukllachun tankana.

6. Amawtata, sumakrurayta, makirurayta, ñawpa yachayku-nata, mirachina, tankana; shinallatak sapsiyay, tantachik, ya-napachik, shukpaklla wiñay kallarik llankaykunata mirachina,tankana.

278 niki.- Sumak kawsayta ushachinaka; runakunapakmi, tan-tarishka runakunapak, tawkasami tantanakuykuna pushanamiurmanka:

1. Patakunapi, tukuylla mashkay kuskakunapi chaypi kana,Mamallakta, uchillakuna llankayñanta rurakukpi chaypikana, tukuy patakunapi wiñarina llankaykatik paktachunpushaypi, rikurayaypi chaypi kachun.

2. Charishkakunata, mitachikunata mirachina, rantinchina, tu-kuchina; kaytaka runakunapi, pachamamapi yuyashpa ru-rana.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Wiñariypak ayninakuy llankayñan

279 niki.- Mamallakta llika ayninakuy llankayñanka, wiñariynallankayñantami tantachinka. Llikaka shuk Hatun Llankayñan Tan-tanakuy wallparinka, kaymi llaktayukkuna chaypi kakpi kama-chikkunapak chikan patakunata yaykuchishpapash, kimirichikllankay yachak killkakamayukta charinka. Hatun Llankayñan Tan-tanakuymi llikapak ñankunata, rikuchik llaktayta charinka, pay-llatakmi Mamallakta Wiñariy Paktayyuyay arininka, chaytamiMamallakta Pushak pushashka kanka.

Kikinllatak Pushakpak llankayñan Tantanakuymi paykunapakhatun pushakkuna pushashka kanka, paykunaka kamachiy-wanpash shuklla yuyayta charinka.

Llaktayukkunapak tantanakuyka kishpiyrishpaka rimanakuna,ñankunata wiñachinami kanka, tukuy llaktakuna allichirina sunimitapak wiñariyta pushakuy kanka.

Page 151: Constitucion de Ecuador en Kichwa

158

Kamachiy milka

280 niki.-Mamallakta Wiñariy Paktayyuyayka llaktakuna, ruray-katikkuna, tukuylla mincharuraykuna, ruraykatichirimi kan, Ma-mallaktapa hatunkullkita paktachipash mayman watarik hillaymikan. Kullki tukuchiypash, tukuylla tiyakkunawan maymanpashwatarinka. Mamallakta shunkuwan, kikinllatak karupi pushakku-nawan tantachina hillay kanka. Payta kamayka mañashka ña-witami charinka, shuktak hatun kuskakuna rikuchunpash.

KIMSANIKI WANKURIY

Mikuykamay awkikay

281 niki.- Mikuna awkikayka Mamallaktapak paktaymi kan,chay mikuykamayka tukuy runakunapak, ayllullaktapak, llak-tapak, kawsaymarkapash paktachinami kan, chayka kikin-kunallatak kawsaytarpuymanta rikushpa punchantamikikinpak kanka.

Chaypakka, Mamallakta paktachina kanka:

1. Allpamanta pallashka mikunakuna wallparichun; shinallatakchalwakkunata tanka; uchilla, malta kapuchik tantanakuytatankana; shinallatak sapsiyayta, runakunata yanapak kullki-tapash tankana.

2. Tarpuy, wiway hatun kuskata kullki llaktayta ukllachun, ma-nukullkita, kamachikullkita, Mamallaktapi chalwayta churana;Shinaka istallaktamanta mikunakunata apamuchun harkana.

3. Tarpushka murukuna mirarichun; pachamamawan sumak-llankayta, tawkasami tarpuyta, wanukunawan tarpuyta yay-kuchina, sinchiyachinapash.

4. Paklla runakuna allpaman, yakuman, shuktak kapukya-chik tiyakkunaman paklla runakunata mashna kakman ra-kina, llaktayta yachachina.

5. Kariwarmi uchilla kapuchikkunaman, kariwarmi malta kapu-chikkunmanpash, murukuna rantina ñankunawan yanapa-shpa, akllashpa imashina kullkiwan yanapanata churana.

6. Tawkasami kawsayta wakaychinata, tarinata yuyachina,ñawpa pachamamapak yachaykunataka kimirishka; muyu-

Page 152: Constitucion de Ecuador en Kichwa

159

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kunatapash, wakaychinata, kishpiyri rantishkata willana.7. Mikuna wiwakunata uksi kachun yachana; kuskakunapi

ama unkushka wiñachun yachana, unkuy mana tiyak kuskapicharina.

8. Amawta taripay alli wiñarichun paktachichina, awkikay mi-kunapak mushuk sumakruray kachun kamana.

9. Kawsaykamay mawkayachina, kawsay sumakrurayta wiña-chinapash nikina; mashkayyachayta, mawkayachikta, min-talaytapash yachana.

10. Mikunata kapuchik, mikukkunapak tantanakuy wiñariy llikatasinchiyachina; kitillaktakunaman, paklla llaktakunaman pak-tapakta mikunata mintalak llikatapash, mikunata rakik llika-tapash sinchiyachina.

11. Paktakak llikata, yanapashpa, mikunakunata paktapaktamintalayta wiñachina. Shukshinalla katuchun, shuk-shinallarantichunpash harkana; mikunakunata shuwashpa katu-chunpash harkana.

12. Pachamama tuñirishpa yunka allpa chiktarishpa llakichishkarunakunaman mikunata chayachishpa karana, shina miku-nata charichun. Istallaktamanta yanapashka mikunakunatamana allikawsayta unkuchishpa llakichichun rikuna. Ayllu-llaktapi murukunata pukuchichun mana llakichinachu.

13. Llaktakuna unkushka mikunakunata ama mikushpa katichunharkana, ukllana; paypak allikawsayta llakipi churakpi, ima-manta yachaypash mana hampinata ushakpipash harka-china, ukllana.

14. Mikunata, kallari nipatapash runakunapak ruray katichinatahapina, ashtawankarin kariwarmi tantanakushka uchilla ka-puchikkunaman yachachinata willana.

282 niki.-Mamallaktachimi runakunata yanapak, pachamamatacharirayak allpapi llankanata, yaykunata kamachinka. Tukuyllakta allpapakmi kullki kamachiywan churanka, shinaka tukuykariwarmikuna allpaman yaykuchun kamachiywan nikinka.

Achka allpata paylla charichun, shukpaklla makipi kachun manasakinachu; shinallatak yakupash shuklla makipi kachunpashmana sakinachu.

Page 153: Constitucion de Ecuador en Kichwa

160

Kamachiy milka

Mamallaktami yaku hapinata, muru chakrakunapi yakuta parku-chun kamachiywan patachinka, kaytaka paktalla, pachamama-pak may alli, charirayakpak tiksi ukupimi patachinka.

CHUSKUNIKI WANKURIY

Kullki awkikay

SHUKNIKI PAKMA

Kullkillika, kullki llaktaypash

283 niki.- Kullkillikami runakunapak yanapak kan; runatakañawpachik, yuyayyuktami riksin, shinaka Mamallaktawan, runa-kunawan katuna kuskawan kutsik kutsik kimirinakuchishpa, pak-tapakta kachunmi riksin. Pachamamawan ayni, alli kawsaytiyachun, hillay murukuna pukuchun, mana hillay murukuna mi-rarichun nin.

Kullki llikaka tukuylla kullki tantanakuy, shukpaklla, chakrushka-pak, runakunapak, yanapaktami shuktak Mamakamachiypi chu-rashkata yaykuchin. Tukuykunapak kullkita, yanapak kullkitakamachiywan nikinka, kullkitantanakuyta, tantachikta, sapsi-yakta yaykuchinka.

284 niki.- Kullki llaktaypak paktaykunaka kaykunami kanka:1. Kullki yaykushkata, Mamallaktapak charishka kullkikunata-

pash allitami rakina.2. Mamallaktapi pukuchinata, paktachik kapukyachinata, mi-

shanakuy llikatami ñawpachina; shinallatak amawta yachay-kunata, sumakruraykunatapash ñawpachina. Allpapachakullkipi Tukuy suyupura kullki yaykuchinata pushayyachana,paktachik kapuchik llankaykunatapash tantanakuchun yuya-china.

3. Mikuykamay, ushachik mikuna tiyachun illuna.4. Yapashka chanita may alli llankaywan yaykuchichun mira-

china. Kaytaka pachamama kawsayyachay saywa ukupi,kawsayta, kawsaytarpuyta sumakchachun yachachina.

Page 154: Constitucion de Ecuador en Kichwa

161

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

5. Mamallaktapak allpakunata paktapakta wiñariyta, suyupurayaykurinata, pakllapura, pakllawan kitillaktawan tantarichunushachina; kullkipipash, wankuripipash, kawsaytarpuypi tan-tarinami kanka.

6. Huntapaktachik llankayta, tukuysami llankaytapash chanina,llankay hayñita sumakchachunmi tankana.

7. Kullki tiyarayachun charirayana; kayka kapukyachik,shamuk pachapi llankayta charirayakshina hatun pa-tashinatami hamutana.

8. Paktapakta rantinchiy, charishkakunata yapa huntachunchuyaylla katuywan mitachikunawan yapa huntachina.

9. Tukuykunapak mikuykunata tankana, pachamamatamana mapayachik kachunpash tankana.

ISHKAYNIKI PAKMA

Kullkitupuy llaktay

285 niki.- Kullki llaktayka kay uchilla paktaykunatami charinka:

1. Mitachikunapi, kullki yaykuypi, tukuylla charishkapi kullkitachuranata charinka.

2. Yaykushka kullkikunata manu kullkichishpa, alli kullki yana-payta katishpa rakinata charinka.

3. Kullkita churankapa chikan hatunkuska kullkikunapi yana-payta wiñachina, kayka charishkakuna, mitachikuna pukuri-chunpash yanapanka. Chayka runakunapak munashka,pachamama chaskipakmi kanka.

286 niki.- Tukuylla kullkiyachikka, tukuy kamachik patakunapimikan. Paykunami charirayashpa, rirpushpa pushankakuna;kullki tiyarayachun ñakarinkapash. Kullki tukuchinataka, pun-chantami shinallatak kullki yaykuyta paktachinka.

Allikawsaypak, yachaypak, paktakaypak punchanta kullki tuku-chinaka kallaripi, akllashkami kanka, shinapash punchantakullki yaykuywanka mana usharinkachu.

Page 155: Constitucion de Ecuador en Kichwa

162

Kamachiy milka

287 niki.- Tukuylla tiyakkunawan tukuy uchilla kamachiykunakamachishpa wiñachishpa churanka, shinallatak maymantachaypak kullki shamunatami churanka. Tukuylla hayñi tantana-kuykunallami manukullkita hapinka, kamachiy churashka, ak-llashka yanapay kullkita hapinka.

288 niki.- Tukuylla rantishkakunaka may alli yuyaywan, sumak-tami paktachinka; pachamamaman, runaman paktachiyay yu-yayta paktachinka. Kapukkunata, Mamallaktapak mitachita,tukuy kullkita, yanapakta kallaripi paktachinka. May uchilla, uchi-lla, malta tantanakuykuna pukuchichun paktachinka.

KIMSANIKI PAKMA

Tukuylla manuyay

289 niki.- Tukuylla manuta yuraritaka tukuy Mamallakta pata-kunapi llankayñanta rurashpa, chaypak kullkiwan ñanchikunatapushanka; manu, kullki tantanakuy imashinami kamachiy niktakatishpa arininka, chay tantanakuy imashina wallparinata, aw-llita churanka. Mamallaktami llaktayukkunapak ushay chapa-chun, kullki tukuchishkata rikuchun kuskakunapi churanka.

290 niki.- Kay katik patachikunamanmi tukuylla manuka wata-rinka:

1. Mamallaktapak kikin kullki mana paktakpi, ista llaktakunayanapashka shamuk kullki mana paktakpillami, tukuyllamanumanka rina kanka.

2. Tukuylla manukullki Mamallakta awkiyayta, hayñikunata, allikawsayta, pachamama ukllayta ama llakichichunmi achik-llata charinka.

3. Tukuylla manu kullkiwanka uchilla wallpapak, mincha ruray-pakllami churanka, kipa kullki tikrachina ushayta charikpi-pash chayman churanka. Ecuador llaktapak alli kakpillamitukuylla istamanutaka mushuk yuyarikunata rurana kanka.

4. Arininakuypak kutin yuyarinakuyka mana amsalla wall-pata, rimashkatalla charinkachu; shinallatak mana imawallpa pakalla munayta charinkachu.

Page 156: Constitucion de Ecuador en Kichwa

163

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

5. Kamachikkuna mana kikinpak manu nikpika, mana ninka-kama katina kanka. Mana nishkata willashka kipaka hayñitakallarinami kanka.

6. Manuta hapishkamanta, tukuylla manuta makinchishka-manta, mana alli kamayta awllichishkamanta, runakamachi-shkamanta mana alli pushashkamantapash manakillkachipakmi kanka.

7. Shukpaklla manutaka Mamallaktaman mana apachinachu.8. Mamallaktapak manuta arinishka kamaytaka kamachiy-

wanmi patachina kanka.9. Ushay awllikmi kikinllatak karupi kamachikkunapak manu-

taka aparinata, mana aparinatapash arininka.

291 niki.- Mamakamachiymi, kamachiy churashkawan ushaktantanakuykunataka manarak tukuyllapak manushpa ñawpamanllankanakuna kan, imashina kullkita, runakunata, pachamamatawaktakta allita rikushpa, mashna kullkita mañanata churanka.Chay tantanakuykunaka kullkipankata, runakunata, pachamamatarikurayanami kan; kaytaka llakta ukupi, llakta kanchaman, tukuy-lla manukuy yuyarikuy pachapimi rikunka; shinallatak llankaytayuyarikuypi, imashina makinchinata, kutin manukuktapash allitarikunka.

CHUSKUNIKI PAKMA

Mamallaktapak Hatun Kullki

292 niki.- Mamallaktapak hatun kullkika, kullki yaykuchun, tu-kurichunpash kamachik mashkana hillaymi kan, tukuylla hatunkuskaman kullki yaykuchun, tukurichunpashmi yaykuchik hillaykan. Kawsaykamaypak kullkita, tukuypak kullkiwasipi, tukuyllallankakwasipi tiyak kullkita, kikinllatak karupi pushak kamachik-kunapak kullkita mana yaykuchinata, mana tukuchinatapashusharinchu.

293 niki.- Mamallaktapak hatun kullkika maykan MamallaktaWiñariy Paktay Yuyayman watarishkami kanka. Kikinllatak ka-rupi kamachikkunapak, tukuylla tantanakuykunapak kullkika,

Page 157: Constitucion de Ecuador en Kichwa

164

Kamachiy milka

suyukuna, markakuna, kitikuna, kitillikuna llankaykatinamanwatarishkami kanka. Kayka mana paypak ushaykunata, kikin-llatak kanata urmachishpami Mamallakta Wiñari PaktayYuyay ukupi watarishkami kanka.

Kikinllatak karupi kamachikunaka kullki tupuman yaykuchi-shkami kanka, uku manuyman, punchanta kuyurik Mamallaktahatun kullkikamayman, kamachiy yuyarishkamanmi yaykuri-shka kanka.

294 niki.- Utkachik awllika sapan watapi, watapak kullkimilkataruranka, sapan chusku watapakmi kullki ruray katinataka ru-ranka. Mamallaktapak hatun tantanakuymi watapak kullkimil-kata, chusku watapak kullki ruray katinataka ruranka,chaytaka Mamakamachiyman, Mamallakta Wiñariy PaktayYuyayman kimirishka kachun rikurayanka, shinami Mamallak-taTantanakuyka mallinka, allichinkapash.

295 niki.- Utkachik Awllimi Mamallaktapak Tantanakuyman wa-tapak kullkimilkata, chusku watapak kullki ruray katinataka riku-chinka; kaytaka, iskunchunka kallari punchapimi rikuchinka, katikwatakunapika suktachunka puncha wata tukurinkapa sirikpimi ri-kuchinka. Kamachiy tantanakuyka sapan katik kimsa chunkapunchapimi mallinka, mana allichinkapash. Shukkutin atinakuypiwatapak kullkimilkata, chusku watapak kullki ruraykatinatamiimatapash ninka. Kamachiy tantanakuy kimsachunka punchapimana imatapash nikpika, Pushak Awlli rikuchishka watapak kull-kimilkata, chusku watapak kullki ruray katipash llankarinkapayaykurinka. Mamallakta tantanakuyka kullki yaykuna, kullki tuku-chinata, hatun kullkimilkata mana wakllichishpa allichinatami cha-rinka.

Mamallakta Tantanakuy shuk watapak kullkimilkata, chuskuwatapak kullki ruraykatinata rikushpaka, Utkachik Awllimichunka punchapi chay allichishkata chaskinka, shuktak mu-shukta chaskinka, mana shinashpaka kallaripi kachashkataallichishpami kutintak Mamallakta Tantanakuyman kachanka.Chayka Mamallakta tantanakuyka katik chunka punchapi,chawpi yalli tantarik apuchiwan shuk atinakuypilla allichishkataarininka; Mamallakta Tantanakuy mana imatapash nikpika, Ut-kachik Awlli ishkaykutin kachashka kullkimilkata, kullki ruray ka-

Page 158: Constitucion de Ecuador en Kichwa

165

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

titapashmi llankarinkapa manuka yaykurinka.

Mamallaktapak kullki mallirinkakama pi hatun Pushak tiyarina-kamami kayna wata kullkiwan kamachishpa paktachinka. Kull-kimilkata pushakuy pacha yalli kullkita tukuchishka kakpika,Mamallakta tantanakuymi kamachiy saywashka ukuta rikushpaarinishka kanka.

Willay wallpariy katikuy hawa, mallirikuy hawa, kullkimilkata pu-shakka tukuy rikushka tukuysami willashkami kanka, llaktaku-naman alli willana ñankunata katishpa punchanta willarinka.

296 niki.- Utkachik Awllika sapan suktak killapimi MamallaktaTantanakuyman hatun kullkimilkata pushay hawa willayta riku-chinka. Shinallatak, kikinllatak karupi kamachikunapash payku-napak llankaykatik kamachikman hatun kullkimilka pushak hawawillayta sukta killapi rikuchinka. Mana shina paktachikpika ka-machiymi wanachikunata churanka.

297 niki.- Mamallaktapak tukuylla kullkiwan llankakukka: paktayuyayta, mayman chayanata, mashna punchapi tukuchina yu-yaytapashmi charina kan. Kipaka Mamallakta Wiñariy PaktayYuyay ukupi churashkawanmi alli mana allita rikunka.

Kamaywasikuna, kakwasikuna tukuyllapak charimushkakunata,tiyakkunata chaskik, kachakpash patachik uchilla kamachikku-naman satirinka; achiklla rikuy, ñawinchi, tukuylla rikurayaytiksiman ñawpachimuymanpash satishka kanka.

298 niki.- Kikinllatak karupi kamachikkunaman, allikawsayhatun kuskaman, yachay hatunkuskaman, hawayachayman, ta-ripayman, amawtayman, sumakyachayman, mushuk llankayku-namanpash imashina kamachiy nishkata paktachishpa kallarikkullkimilkata churanatami charin. Kallari kullki churayman willa-narakmi kanka. Shuktak kullkita kushkata mana charinachu kan.

299 niki.-Mamallaktapak sapi kullki, Mamallaktapak shukyachi-shka kullkikakmay, Mamallaktapak kullkikullkaypi paskashkapimimashkanka. Mamallaktapak kullkikullkaypi kikinllatak karupi ka-machikkunapak shuktak paypak kana kullki yupaytapash aklla-shpa kullkiyupaytapashmi churanka. Tukuyllapak tiyakkunatakamachiywan yuyarishpa tukuylla kullkiyuk wasipimi makinchina.

Page 159: Constitucion de Ecuador en Kichwa

166

Kamachiy milka

Kamachiymi imashina kullki mañachina, manuta pitina ñanku-nata, kullkita imapilla churanatapash kamachinka. Tukuylla ha-tunkuska kamachiywan arinishkata mana charishpaistallaktakunapi kullkita churachun mana sakina.

PICHKANIKI PAKMA

Kamachiychishka manukullki

300 niki.- Kamachiychishka manu kullkika: hatunyay, mirari-shpa, allita, hawalla kamay, tikra llankaypi, paktapaktapi, achik-lla, kullki puchukta, tantay tiksipi samarishpa kamachiyrinka.Kuskachishka, mirarik churashka kullkita kallaripi churanka.

Manukullki llaktaymi imashina rakinata mirachinka, shinallatakllankayta, charimushkata kapukyachinka, mitachitapash, pacha-mama yuyayta, runakunata, kullkita alli kamayta kuyuchinka.

301 niki.- Utkachik Awlli yuyarishkalla, Mamallakta Tantanakuyarinishkawan mushukyachinata, washaman sakinata, manutapichanatapash usharinkami. Manukullkita, akllashka chasnikull-kita kamachiywan yuyarishpa wiñachinka, nikinkapash. Chay-pak tantanakuy kamachishkawan manukullkita, chasnikullkitachuranata, mushukyachinata, washaman sakinata, pichanatausharinka. Manukullkita, akllashka chasnikullkita kamachiy-wan yuyarishpa wiñachinka, nikinkapash.

SUKTANIKI PAKMA

Kullkikamay, rantinchiy, mañachiy llaktay,kullkiyachiypash

302 niki.- Kullki llaktay, mañachiy, rantinchiy, kullkiyachiypashkay paktaykuna yuyaytami charinka:

1. Illak manuta pitinkapa kullkillika sumakta llankachun mutsu-rikta kamana.

2. Kawsaykamay saywa ukupi kamachun, llankaypak tuku-china hatun patata churana.

Page 160: Constitucion de Ecuador en Kichwa

167

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

3. Achka kullkita hapishkamanta puchukpi, puchukullkita Ma-mallakta wiñarichun mutsurikpi churachun yuyachina.

4. Tukuy llaktakunapi kullki wakaychirichun, mana kuyurikmanu wawakullkiwan, kuyurik wawakullkiwan kimirichun pa-takunata ñawpachina. Katuna chanikuna chaypi shayarichunyuyashpa kapuchik llankaykunapi kullkitami churana; ma-nupitikuna warkupi kullki paktapakta kachun, Mamakama-chiy kullki shayarichun churashka paktana yuyaywankachun.

303 niki.- Kullki llaytayta, kullki mañachinata, kullkita rantinchi-nata, kullkimanta wallpanaka Utkachik Awlliman kushkami kan.Kaytaka Mamallaktapak Kullkikullka hillayyachina kanmi. Kama-chiyka Ecuador saywashka allpakunapi antakullki kishpiyrishkamuyuchunmi nikinka.

Kutuylla kullkiyuk wasiwanmi kullki mañachiy llaktayta, kullki-manta rikunatapash pushanka.

Mamallaktapak Kullkikullkaka tukuylla hayñi kamachishkamikan, kay wasita tantachina, awllichinapash kamachiy sha-yachishkami kanka

KANCHISNIKI PAKMA

Mintalayay llaktay

304 niki.- Mintalayay llaktayka kay paktaykunatami charinka:

1. Mamallaktapak Wiñariy Paktay Yuyaymi mushuk yuyay-manta kallarishpa llakta ukupi mintalayta wiñachina, sinchi-yachina, kuyuchina yuyayta charina.

2. Mamallaktapak Allpapacha kullkipi, Mamallakta yaykuchunmushuk ñanta tankankapa nikina, ñawpachina, pushana-pash.

3. Kapukyachik kuskata, tukuy llaktapi kapukyachikta sinchiya-china.

4. Mikuna awkikay, ushachik mikuna tiyachun yanapana kan;shinallatak llakta ukupi tukuykuna chullayakta anchuchishpakatina.

Page 161: Constitucion de Ecuador en Kichwa

168

Kamachiy milka

5. Kullki patakuna wiñarichun, mintalay pakta kachuntakmiwiñachina.

6. Sapalla charikyay, ashallapura charikyay yachayruray-tami anchuchina, shinallatak mintalay awllita llakichikkuna-tapash anchuchina.

305 niki.- Kamachiyshka kullkita wiñachina, kullkipak patatachuranaka Utkachik Awllipaklla ushaymi kan.

306 niki.- Mamallaktaka pachamamata kamashpa kanchamankatunata ñawpachinka, ashtawanka achka llankaykunata yapachanita mirachiktami kanchaman katunka; uchilla, malta kapu-chikkunatapash, makirurak hatun kuskata akllashkawan kancha-man katunkapami kanka.

Mamallaktami paktay yuyay wiñarichun, kanchamanta rantinamutsurikta yanapanka, shinallatak llaktakunapak kapukta,llaktakunata, pachamamata llakichik kapukkunataka mana kay-man rantinachu kanka.

307 niki.- Mamallakta istallaktamanta chikan runawan, kama-chishka runawan llankay yuyarishkaka, Mamallaktapura pay-kunallatak atinakunachinata sakichinatami pushanka, llaktapuramitachi llankaypak yuyarishka kakpika kishpiyrishkami kanka.

PUSAKNIKI PAKMA

Kullkiyachiy llika

308 niki.- Kullki llankaykunaka tukuylla mitachimi kan, chay-pakka Mamallaktami arinishkawan, kamachiy yuyarishkawanpushanata ushanka, churashka kullkita wakaychina tiksitapashcharinka, shinapash wiñarina yuyayta ushachinkapa kullki mut-suriktapash yanapanka. Kullki llankaykunaka, tukuy llaktapi ka-puchik llankaypi, kullkita churayta sinchiyachinkapakanchamanta hapishka tiyakkuna alli wallpawan chawpinka;runakunapak mikunata, pachamamata mana wakllichinatamichawpinka.

Page 162: Constitucion de Ecuador en Kichwa

169

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamallaktami kullki mitachiman yaykuchun, tukuykunapak kullkimañachi kachunpash mirachinka. Ishkaypura llakichik, wawakullkiwan mirachishpa, wawakullkita yalli hapikkunataka manasakinachu kan.

Shukpaklla hatunkuska kullkita nikinata, rikurayanata, kullkiyukwasi allichirichun kamanatapash mana Mamallakta allichina ka-chun yallichinachu kan. Kullkiyuk wasita maykan kariwarmi ka-makkuna, mama kullkita rikurayakukmi ama pakirichunallichinata charinkuna. Tukuyllapak kullkiyuk wasi, shukpak-lla kullkiyuk wasi achka kullkita llukshichikpi, kullkita hatunpillukshichikpi chiriyashpa pakirichun mana sakinachu kan.

309 niki.- Hatun kullkillika tukuylla hatunkuska, shukpaklla kull-kiyuk wasi, tukuykunapak kullkiwasi, yanapak kullkiwasimi wall-parin; kaykunami tukuyllapak tiyakkunata chawpin. Sapan hatunkullkiyuk wasikunami uchilla kamachiykunata charinka, chay-paklla rikurayak tantanakuyta charinka, sapan rikurayakmi chi-kan chikan kanka. Paykunaka kawsaykamayta, shayayta,rirpuyta, sinchi kayta wakaychinata charinka. Kay tantanakuy-kunaka kikinllatakmi kanka. Pushakkunami arinishka ka-mayta, runakamachiyta, ancha wanachinatapashpaktachinka.

310 niki.- Tukuyllapak hatun kuskaka watanta tiyachun, allitautkak, yaykuypak, paktapakta kullkimitachi kachun paktana yu-yaytami charinka. Kullkitaka kapukta mirachichun akllashpamimañachinka, kapuk hatunkuska ushay wiñariy, hatun llankayñanpak yuyay paktachun yaykuchichun mañachinka. Ashallayanapashka tantanakuykuna, kuyurik kullkiman paykuna yayku-richun tankana.

311 niki.- Tukuypak kullkiwasi, yanapak kullkiwasika kullki chas-kik mañachik wasi, tantachik wasi, yanapak tantanakuy, ayllu-llaktapak kullki kullkaka, ayllullakta kullkiwasi, kullkimilkamiwallparinka. Tukuypak kullkiwasi, yanapak kullkiwasika mu-shuk mitachimi wallparishpa, iñu, uchilla, malta kapuchik wasi-kunapash mushuk mitachi kanka. Mamallaktamanta chikan,akllashka apanakuytapash chaskinka. Tukuypak kullkiyayta,yanapak kullkiyayta alli tupushpa shina chaskinka.

Page 163: Constitucion de Ecuador en Kichwa

170

Kamachiy milka

312 niki.- Kullki tantanakuy, kullki tantari wasikunaka, kullkillankayta kanchaman tantanakuypi, punchanta chaypi tu-kuyta, chawpishka charinatapash mana ushankachu.

Kullki tantanakuyka, kullki tantarika mamakullkita, churashkakullkita rikurayachun mana sakinachu; shinallatak charimushkatukuypak willanata rikurayachun mana sakinachu. Kamachishkakachashka, pushakkuna, chariyukkunapash mana ushankachu.

Kullki llikaman yaykurik sapan tantanakuyka shuk kariwarmi rik-sishkata ukllaktami charinka, payka mana tantanakuy ukumanta-chu kanka, shinapash kamachiywan yuyarishpami churashkakanka.

PICHKANIKI WANKURIY

Maymutsurik hatun kuskakuna, mitachikuna,tukuylla llankak wasikunapash

313 niki.- Mamallaktaka kamana, nikina, rikurayana, shuktakhatunkuskata mashkana hayñitami wakaychin, pachamamatacharirayana, kawana, mana allita harkana, may alli tiksiwanwakaychinkapashmi.

Maymutsurik hatunkuska, arinina, rikurayanapash Mamallaktamiachkapachata rina kan. Kayka kullkimanta satirinata, runakuna-manta, llaktaymanta, pachamamamanta arininatapash charin,runakunapak munayman, hayñikunaman huntashpa wiñarichunrikuchina.

Tukuysami wallpata ushayta, karuman willakkunata, kutintakmana alliyak tiyakkunata, aparikkunata, punkarata kapukyachi-nata, tawkasami kawsayta, charimushka kawsayta, ankizirmaankuta, yakuta, shuktak kamachiy churashkatami maymutsurikhatunkuskapi shina riksina kan.

314 niki.- Mamallaktami tukuyllaman chuya yaku mitachinata,parkuna yakuta, pachamama hampinata, zirma ushayta, karu-willakkunata, ñankunata, mamakuchapak punku uchilla wall-pata, antanka tiyarinata, shuktak kamachiypi churashka uchillawallpata harkashpa paktachinka.

Page 164: Constitucion de Ecuador en Kichwa

171

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamallaktami tukuylla mitachitakunata charin, paypak harkayka,mañashka harkay, hatun, paktapakta, may alli, paktachina, tukuy-sami, yaykuna, niki, katirayay, allikay tiksiman tikrachinka. Mama-llaktami chanikuna, tukuylla mitachi chanimaru paktapaktakachun, churanka; shinallatak rikurayanata, nikinatapash chu-ranka.

315 niki.- Mamallaktami pushayyachay hatunkuskapi llanka-chun tukuylla llankakwasita shayachinka, tukuylla mitachita ma-ñachichunpash churanka, pachamamapi tiyakkunatacharirayankapa, tukuyllapak charimushkata hapina; kullki wi-ñarichun shuktak llankaykunatapash shayachina.

Tukuylla llankakwasika chaypak churashka tantanakuy ukupi,kamachiywan yuyarishpa nikishka, rikurayashkami kanka.Tu-kuylla hayñita chaskik runakuna, kamachiyta paktachishpamiawllinka. Kikinllatak kullkimanta, kullkichishpa, kamashpa, ma-shkashpa, hatun alli tupukunawan awllinka. Llankakwasi, kullki,runakuna, pachamama yuyayta charinka.

Puchuk kullkikunataka chay llankakwasiman, kutintakmi chura-chun kachanata ushan, mana shinashpaka kullkiyanapayka-manmi kachanka. Kayka wiñariy patakuna paktachun tukuyllañawiman kimirishka, tantarishka kanka. Mana kutintak llankaypichurashka kakpika Mamallaktapak Hatunkullkiman yaykunka.

Kamachikmi tukuypak llankak wasikunata chakrushka llankak wa-sikunapi tikrachinka, shinaka Mamallaktami ashtawan chaypi cha-rinka. Pushayyachay hatunkuskata, tukuyllakuna mitachimañachinata mashkaypi chaypi kanataka kamachiymi imatapashninka.

316 niki.-Mamallaktami chakrushka llankakwasipi achka kullkitachariyuk kakpika, pushayyachay hatunkuska, tukuylla mitachipikachun kachanka. Kachaskakunaka Mamallaktapak hatun mu-nayman watarishkami kanka; mitakunata, sapan pushayyachayhatunkuskaman kamachiy churashka saywakunatami sumay-chanka.

Mamallaktami nishkakunata washaman churashpa, kamachiyshina churakpika shukllapak yuyayta, tukuyllapak kullkita, yana-pak kullkita, kay llankaykunata pushachun churayta ushanka.

Page 165: Constitucion de Ecuador en Kichwa

172

Kamachiy milka

317 niki.- Pachamamapi mana kawsaylla tiyakkunaka manahuntana, mana killkachipa charimushkami kan. Mamallaktakapaypak mashkaypi, paktachinata, pachamamata wakaychinata,kamarita hapina, mana manu shuktak huchakullki hapinata, llan-kakwasi hapinata kallaripi churanka. Pachamamata, kawsaytar-puyta, runakunata, kullkita waktashpa llakichiktauchillayachinka.

318 niki.- Yakuka tukuypak hapina charimushkapashmihatun pushayyachay kan, mana huntana, Mamallaktapakllakan, mana killkachipakmi kan. Pachamamata kawsachik, runa-kuna kawsachun shuk nipami shayarin. Yaku shukpaklla ka-chun yuyayka mana tiyanachu kan.

Yakuta mashkanaka tukuyllapak, sapsipakpashmi kanka. Alli-chinkapak tukuylla mitachita, chuya yakuta huntachina, yakutaparkunapa hapichunka kamachishka tukuylla runa, sapsiyari-shka runapash mañachinata ushanmi.

Mamallaktami yaku mashkanata sinchiyachinka, yakuta charin-kapa sapsiyay yuyarishka awllita, tukuylla mitachikunata maña-chinata sinchiyachinka. Mitachita mañachinkapa tukuylla,sapsiyay tarinakuy ñanta hapichinka.

Mamallaktami, yaku kamachik makiwan yakuta hapinkapa llan-kayñanta mutsurishpa mashkanka, shinami runakuna yakuta mi-kuchun churanka. Yaku parkuy awki mikunata kamachun, yakuhicharishpa pachamamata wayllayachichun, kapukyachi llankaytakuchun, kay nikipi kallarichun churanka. Yakuwan llankapaka, tu-kuylla hatunkuska, shukpaklla kapukchishpa llankachun, Mama-llakta arinishkawan mutsurinka. Kamachiy shina nikpikashukllapak, tukuyllapak kullkita, yanapak kullkita arinichunmi mut-surin.

Page 166: Constitucion de Ecuador en Kichwa

173

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

SUKTANIKI WANKURIY

Llankay, kapukyaypash

SHUKNIKI PAKMA

Imashina kapukyachik tantanakuy, mañaymashkaypash

319 niki.- Tukuy kullkikamaypak kapuk tantanakuytami allika-china kan, chaykunaka ayllullaktayaykuna, kullkichaskik ma-ñachik wasi, tantanakuykuna, ayllukuna, wasipi llankakkuna,shuklla chakrushkatapash riksirinkuna.

Mamallaktami llaktakuna alli kawsaykamayta charichun kapuk-yachik wallpata mirachinka, paykunapak hayñiwan takarikta, pa-chamamata llakichikta sakishpa mana yuyachinka; llakta ukupimañayta kushiyachik kapukyachichun samayta kunka, Ecuadorllakta istallaktakunapi sinchita chaypi kachun paktachinka.

320 niki.- Kapukyachimuk tawsami tantanakuy wallpapi chaypikashpa shuk mashkayta, rirpushkata, may alli kakta yanapanka.

Kapukyayka, maykansami wallpa kashpapash may alli tiksiman,uchilla kamachiyman, charirayayman, kapukyay llikaman, llan-kayta chaniman, may alli kullkiman, runakunamanpash watari-shka kanka.

ISHKAYNIKI PAKMA

Charishkapak samikuna

321 niki.- Mamallaktaka shukpaklla wiñarishkata, tukuyllapakwallpata, sapsiyayta, tantachikta, tantanakushkata, chakruta,charishka hayñitami riksin, kamanpash. Kaykunaka runakunatayanapak, pachamamata charirayakmi kanka.

322 niki.- Kikinyay yuyaysapawan wiñachishkataka imashinakamachiy nikwanmi riksirin. Sapsiyuyayta, yachayta, amawtakuskapi, sumakyachaypi, ñawpa yachaykunata tukuysamiwallpa shuwanata mana sakinachu. Tawkasami kawsaypi ti-

Page 167: Constitucion de Ecuador en Kichwa

174

Kamachiy milka

yayta, tarpuy tawksami kawsayta imashina wallpawan shuwa-nata mana sakinachu.

323 niki.- Runakunapak wiñariy paktay yuyayta, pachamamatacharirayashpa makinchinata paktachina. Sapsiyayta allichina,Mamallaktapak llankaywasikunata, tukuylla mutsushka kashka-manta, waki mutsushkamanta, Mamallakta mutsushkamanta tu-kuypak apanata ushanmi. Kallaripi mashna chani kaktariksishpa, tukuypak alli kana kakpika kichunapashmi kanka, shi-napash kamachiyta alli chanita rikushpa kichuskamanta kullkitatikrachinka. Ima kaypash pi mana maypi hapinkallachu.

324 niki.-Mamallaktakami karitapash, warmitapash paktapaktakachun hayñita kamanka, shinaka imatapash charichun sa-warishpa ayllu tukushpapash imata rurankapa, charinkapa-pash ishkantinmi yuyarinka.

KIMSANIKI PAKMA

Llankaypak wallpa, llankayta rakinapash

325 niki.- Mamallaktami llankana hayñita kamanka. Maykan-man kimirishka kakpi, kikinpak kakpipash riksirin, ayllu ukupillankay charirayayta, runata kamanata tukuyshina llankaytamiriksin. Kapuchik rurak runatashina, tukuy kariwarmi llankakku-nata riksirin.

326 niki.- Llankankapa hayñika kay tiksiyuyaypimi shayarin:

1. Mamallaktami llankayta huntachun tankanka, shinallatakurayllankayta, llankay illaytapash anchuchinka.

2. Llankana hayñika mana anchuripak, mana chayaripakpa-shchu kan. Pi mana chayta rurashpaka killkachishkatapashpichashkami kanka.

3. Kachashka kamachiykuna paktay hawa, llankay tiksimantauchilla kamachiy hawa, yuyarishkakuna icha tiyakpika, kay-taka llankak runakunapakmi yanapak yari kachun churashkakanka.

4. Imashina llankay chani kakta rikushpa, kullkitapash pakta-paktami charinka.

Page 168: Constitucion de Ecuador en Kichwa

175

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

5. Tukuy runakunami paypak llankaytaka sumak kuskapi cha-rinka, shinaka; allikawsayta, tukuyta, kawsaykamayta, tukuy-lla chuyalla kachun, allikak hayñitapash charinka.

6. Tukuy runakunami paypak llankaypi ima llakitukushpa,unkushka kipa, alli tukushpaka paypak llankayman kutintikrana hayñitami charin; shinallatak imashina kamachiynishkawan kimirishpami llankayta charirayanka.

7. Kallaripi mana pi ima nikpipash, llankak runakunaka paypakhayñiwan, kishpiykaywanpashmi may tantanakuyman wallpa-rinka. Kay hayñika: tantanakuyta, sapsiyayta, tantarita,shuktaksami tantanakuyta wallpana, apuchiman kimirina, tan-tanakuymanta anchurinallami kan. Shinallatak, llankachik-kunapash paypak tantanakuyta rurachun kamankallami.

8. Mamallaktaka kari llankak, warmi llankak tantanakuyta wi-ñachichun hatarichinka; shinapash kamachiy ukupi ka-chunmi mashkanka. Shinallatak tantanakuytakatukuykunallatak pushachun, chaypi kachun mirachinka;shuktak shuktak rirpushpa pushachun hatarichinka.

9. Tukuy Mamallaktapak kamaywasipi llankay kimirikku-nakuyka, shuklla llankak tantanakuywanmi rikurishka kanka.

10. Llankaypi llakikunata allichinkapaka tukuy llankakkunasumak alli yuyaykunata rimanakuchun shuk yuyaytami chu-ranka.

11. Llankana tiksimanta hayñita ama llakichichun shuktakyachi-natami chanirin, chaytaka kamachikpak ñawpakpi, yachakkishpichikpak ñawpakpimi sumakyachina kanka.

12. Sapsi llankaypi imashina llakikuna tiyakpipash, chaypi kimsakamachikpi ñawipurachishpa, samachishpami allichishkakanka.

13. Kariwarmipura llankak llankachikkunapash sapsiyay llankay-tami yuyarishpa kamanka, shinapash kamachiy nishkatakamana washaman churankachu.

14. Llankay tantanakuykunaka ima llakikunamantapash kaparinahayñitami riksirinka. Shina kakpika tantanakuymanta pushak-kunaka mutsurishka kamaykunamantami kushiyanka. Llanka-chik runakunapash kamachiywan yuyarishpaka shayarinahayñitami charin.

Page 169: Constitucion de Ecuador en Kichwa

176

Kamachiy milka

15. Allikawsaypi, pachamamata allichikpi, yachaypi, paktakaypi,rupayta wañuchikpi, kawsaykamaypi, zirma ushaypi, chuya-yakupi, mapayaku larkapi, punkara kapuchikpi, kapukya-chikpi, aparikpi, chawrakunata rakikpi, tukuyllata aparikpi,chaskikpi, karupi willakkunapi tukuylla mitachi charinatakamana sakinachu kan. Kamachiymi mitachi nishkakuna aw-llita mana sakichun paktachichin.

16. Mamallaktapak kamaywasikunapi, shukpaklla hayñi tantanakuykunapi, maypi tukuylla achka tiyakkuna chaypi kak ti-yakkunapi llankakkuna, maykan kachashka llankaytapaktachikkunaka, pushak llankayta paktachikkuna, kamanallankayta paktachikkuna, sumakyachayta paktachikkunakatukuylla kamay llankayta nikik kamachiyman watashkakanka. Maykankuna kay kamachiy patakunaman mana yay-kurikpika Llankay Kamachiypimi rikushka kanka.

327 niki.- Kariwarmi llankak runapura kimirinakuyka ishkay,ishkaymi llankachiwan rimanka:

Tukuysami llankayta chawpishpa yanka mitachikta mana sakina-chu kan, kikinpak llankakwasipi, llankachikpakpi yanka mitachiktamana sakinachu; shinallatak sayllata llankachun yuyarikta, shuk-lla llankakpak hayñita, tantarishka llankakpak hayñita llakichikta-pash mana sakinachu. Pay ruranata mana paktachikta, shuwayta,yanka, shuwashpa kullkiyuk tukukta mana sakinachu; llankaypillakita rurakpi kamachiywan yuyarishpa wanachina, shinapashancha wanachiwanmi manchachina kan.

328 niki.- Llankashkamanta kullkita kunaka paktami kanka,kay kullkika llankak ayllukunapak tiksi mutsuytallapashmi pakta-chin; llankakpak kullkika mana pi kichuypak kankachu, shinapashchurita charik kakpika mikunapak kullkita kunkami.

Mamallaktami kamachiypi tiyachishka tiksi llankaykullkita watantachuranka, shinallatak kutin rikunka, kayka hatun, tukuypak ma-ñakuymi kanka.

Llankay kullkitaka yuyarishka mitapimi kuna kanka; kaytaka manaashayachishka, chawpipash kankachu, llankak runallatak chaw-pichun nikpimi kamachiywan yuyarishpa chawpinka.

Llankachik, kariwarmi llankakkunaman ima llankaymantapash

Page 170: Constitucion de Ecuador en Kichwa

177

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kullkita manushpaka, llankachikka shinami akllashpa yanapa-shka kullkichinami mañachi tiyarinpash, shinaka kullkirantichi-karin ashtawan akllashkami tukun.

Wakllichishkamanta kullkita kunkapa, llankakka mashna pachatallankashkamanta kullkita hapinkapa, mitachipi, hamukunapi chas-kina nishaninka, mushuk llankaykunamanta, yapa llankayku-namanta chaskinapashmi yaykurin. Kikinllankay,kachashkamanta, yanapaypi chaypi kashkamanta, maykanshuktak kutintak kullkita rakipash achiklla ñawiwan yaykurin-kami. Wakinpi purikkullkimanta, kullki yanapaymanta, yapa kull-kimantapash kamachishka mutsurik patsakri kullkikawashaman sakirin.

Shukpaklla hatunkuskapi llankak runakunaka llankaywasimantakamachiywan yuyarishka llankaykullkita mana pakishkalla hapinahayñitami charin. Tiyakkunata mana alliyachik llankaywasimantakullkita hapinaka kamachiy saywashkami kanka. Llankaywasiku-napi Mamallakta achka kullkita charikpika, llankakunaman manayapa mutsurik kullkita kunkachu. Mutsurikkuna willaypi shuway,llulla tiyashpa hayñikunata llakichikpika kamachiywanmi wana-chinka.

329 niki.- Kari wamra, warmi kuytsakunami runakunaka kapuk-yachik llankaypi hillaykunata ushachik kanka, imashina kikin llan-kaypi ushak kanka, ayllu kamaypi, sapsi llankay kallarikpi kutsikkanka. Kay yuyaypak kuskakunata, kushimitatami tankankakuna.

Ayllullaktapak, llaktakunapak, llaktayaykunapak llankana hayñitapaktachinkapa Mamallaktami chaypak tupukunata churanka,kay tuputaka chikanyachichik llakikunata anchuchinkapami chu-ranka. Paypak wallpa llankak tantanakuykunata riksinka, ya-napanka, llankayman paktapakta kuskaman yaykuchunmirikunka.

Kikinllapak llankayta, tukuyllapak kuskapi payllatak rurashka-manta, kamachiy nikishkawan, riksirinka, ukllarinkapash. Paypakkapukunata, nipata, llankana hillayta, Mamallakta tukuysami wall-pawan apachunka mana sakinachu.

Llankakkunata akllanapaka, llankay yuyarinata, llankayta ushanakatinkapaka: ruraymunay, rurayyachay, wallpay, chani, ushay

Page 171: Constitucion de Ecuador en Kichwa

178

Kamachiy milka

mutsuykunapi tiksirishpami akllarinka. Runakunapak ukukaw-sayta, sumakkayta chikanyachichishpa llakichik yuyayta, hillay-taka mana sakirinchu.

Runakuna hawalla may alli llankayman yaykuchun, kikinllatakllankayta kallarichunka Mamallaktami wallpayta, yachayushayta tankanata charin. Mamallaktami kariwarmi istallaktapillankakkunapak llankay hayñita sumaychayta achikyachinka. Istallaktakunawan hatun yuyarikunata, llankay yuyarikunata mira-chinka, kayka llankakkunatami nikinka.

330 niki.- Tisikuwan runakuna llankayman alli runa shina pakta-pakta tiyarichun, hawalla yaykurichun kamanka. Mamallakta-pash, llankachikkunapash runakunapak mitachita mirachinka.Llankaykuna hawalla kachun akllashka yanapayta kunka. Tisi-kuruna waklli kashkamantapash, pay llankashkamanta manakullkitaka imamantapash ashayachishka sakirinkachu.

331 niki.- Mamallaktami warmikunataka llankayman, wallpari-man, llankay ñawpachiman, sumakyachayman, llankaykullki-man, kikin llankayta kallariman paktapakta yaykuchun kamanka.Chulla chullakunata anchuchinkapa tukuy mutsurik tupukuna-tami churanka.

Tukuysami wallpa chikanyachikunata, katikachayta, imalayamillikta, payllatak shuktakwan llakichikta, warmikuna llankaypillakichiktaka harkanami kan.

332 niki.- Mamallaktami kapukyachik llankak runapak hayñitasumaychanata kamanka, muyu allikawsayta llakichik llankaytaanchuchichunpash kamana, warmikuna chichu kashkamanta, ka-riwarmi wawakunata charishkamanta mana harkarishpalla llan-kayman yaykuchun, llankarayachunpashmi kamanka.Wachanawasipi wachana, chuchuchina, wachashpa llankay-manta samarina hayñitapashmi charinka.

Llankak warmika chichu kashkamanta, chuchuchikushpamantaima ñitkayta charikpi llukshichichunpash harkanatakmi kan,mirachishkamanta watarik llakimantapash mana chikanyachi-shpa llankaymanta llukshichinachu kan.

333 niki.- Kikin sinchiyay llankay, mana kullkita kushka llan-

Page 172: Constitucion de Ecuador en Kichwa

179

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kayta, kapukyachik llankayta shina riksirin; wasipi aylluta ri-kushka llankaytapashmi riksirin.

Mamallaktami llankana kamachiykuna llaktayukkunawan ayni-nakushpa awllichun, mitachita, uchilla wallpata mañachichunñawpachinka. Llankana sayllakunata allichina; akllashpa wawa-kunata rikuna mitachita huntachina, tisiku runakunata yanapana,llankak runakuna allita utkashpa rurachun shuktak mutsurikuna-wan yanapana. Kariwan, warmiwan ayllu uku llankaypi, ayllumañashkapi yanapaynakuy tiyachunmi tankayta paktachina kan.

Llankak runakunapak kawsaykamayta ukllakka tantanakuyka,mana kullkita hapishpalla, shuk runapak makipi kawsashpawasipi llankakman, asha asha yanapayta mirarishpami ka-tinka; imashina llika nishkata, kamachiy nishkata katishpa uk-llanka.

CHUSKUNIKI PAKMA

Kapukyachikkunata llakta ushachi

334 niki.- Kapuchik minkashkaman paktapakta yaykunatamiñawpachinka, chaypakka kaykunatami katina kan:

1. Minkashkakunaka, kapukchik tiyakkuna ñitinata, shukpallamakipi kachun anchuchina, paypak kutintak rakinata ñawpa-china; chay kuskakunaman akllashka yaykunata, mana pak-tapakta chayanatapash anchuchinami.

2. Warmikunapak mana paktapakta kakta, kapuyachik chikan-yachikta anchuchina, kapuchikta minkashkakunaman yay-kunata wiñachina.

3. Wiñariyta, yachaykunata willachina, kapukyachinaman ñan-chishka sumak yachaykunatapash tankashpa yanapana.

4. Tukuy hatunkuskakunapi pukuchinata mirarichun, llaktayku-nata wiñachina, ashtawanka mikuna awkiyayta kamayta wi-ñachina, llankaykunata mirachina, hatun kapuchikkuskakunapi yapa manu kullkita wiñachina.

5. Tukuyllapak kullki mitachita, tukuykunapak kullki mañachi-natapash ñawpachina.

Page 173: Constitucion de Ecuador en Kichwa

180

Kamachiy milka

PICHKANIKI PAKMA

Kullkiyay rantichinakuy, paktakay mintalaypash

335 niki.- Rantinchinapi, kullki kachaypi imapacha mutsurik-pika Mamallaktami patachinka, rikurayankapash; yanka kull-kita llukshichikpi, yapa kullkiyakpi, shukpaklla tukukpi, llullawan,charishkakunata, mitachikunata shuwashpa chawpikpimi wa-nachinka. Kullki hayñikunata, tukuylla charishkakunata, tanta-nakuy charishkata imashina tukuysami llakichikpipashwanachinka.

Mamallaktami chani yuyachikta hatun kapukta ukllana shuk llak-tayta churanka, shuk makipilla kashpa, imasami rurayta anchu-chinkapa wanachina ñankunata churanka. Ashalla shukpakllatantarishka, mintalay kuskapi tiyarishpa llapikpi, shuktak manaalli ushaykunata rurakpika wanachina.

336 niki.- Mamallaktaka charishkakunaman, may alli mitachi-man yaykunkapa paktay mintalaytami tankanka, achikyachinka-pash; shina chawpiyachipi pantachikta uchillayachichun, kipakacharirayanatami ñawpachinka.

Mamallaktami mintalay kuskapi achikllaywan, alli kachun ri-kunka, ushaykuna, llankaypacha pakta kachunmi ñawpachinka;kaytaka kamachiywan churanami kanka.

337 niki.-Mamallaktami kapukkunata apankapa, mintalankapa,kullkankapa uchilla wallpata wiñachishpa ñawpachinka. Llaktaukupi tiksi mutsuykunata allikachinka. Suyu milka ukupi, all-papacha milka ukupi, Ecuador llaktapak kullkita pushayya-chay rikuymanta kallarishpa charinkapa ñawpachinka.

SUKTANIKI PAKMA

Kullkita wakaychi, churaypash

338 niki.- Mamallaktami llakta ukupi kapukchik kullkita, sapi-kullkita wakaychinatapash ñawpachinka, ukllankapash. Shina-llatak istallaktapi llankak runakuna kullkita, charishkakunata

Page 174: Constitucion de Ecuador en Kichwa

181

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

tikrachimushpa wakaychichun yuyachinka. Runakunapak kullkiwakaychishka, chikan chikan kullki tantanakuykuna alli kapuk-yachikpi kullkita churachun ñanyachishkami kanka.

339 niki.- Mamallaktami llakta ukumanta, istamanta kullki chu-rayta ñawpachinka; ima samikullki kakta riksishpa nikikunatachuranka, kallaripika Mamallakta ukupi churachun kunka. Kull-kita churachun ñanyachishka chikansami kapukyachikpi chura-chun, mushuk sumakyachay yuyaywan kanka; suyukuna, hatunkuskakuna paktapakta kachun yuyaywan kanka.

Ista llaktamanta kullki churayka Mamallakta ukupimi kullki chu-rayta paktachik kanka; kamachiy milkata, Mamallakta nikichi-shkata, hayñikunata kichkita sumakchachun kichkichishkakanka. Mutsurikuna, kallari llankaykunaka Mamallakta WiñariyPaktay Yuyay ukuman ñanyachishka kanka, kikinllatak karupi ka-machikpak tawkasami paktanakunapash Mamallakta Hatunyayukupimi kanka.

Tukuyllapak kullki churayka Mamakamachiy iñishka wiñarichunkamachichishka yuyaykunata paktachinkapa rinka. MamallaktaWiñariy Paktay Yuyay ukupi, llaktakuna wiñariyna ukupi, sapanpaktana kullki churay ukupimi tiyarinka.

Page 175: Constitucion de Ecuador en Kichwa

182

Kamachiy milka

VII KAPAKNIKI

Sumak Kawsaypak Kamachiychishka

SHUKNIKI WANKURIY

Yaykuchiy, paktapaktapash

340 niki.- Mamallaktapak yaykuna, paktapakta llika tantarishkamukuyashka, llikakuna, kamaywasi, llaktakuna, uchilla kama-chiykuna, llankanakuna, ruraykunata kamak paktachik mitachi-kunami kimirishka kan. Mamakamachiypi riksishka hayñikunatapaktachichik, wiñarina kamachishka yuyay kimirishka kanka.

Llikapash Mamallakta Wiñariy Paktay Yuyayman tinkirinka, ka-ruyachishka chaypikay paktana llikaman tinkirinka, tawkashuk-llapi, kawsaypura paktapakta, wiñariyay, kawsaytarpuypura,yanapay, mana chikanyachik tiksita katirinka; ashtawankarinmaysumak, allita, may alli, achikllay, aripaktachina, chaypi kanayuyaypi awllinka.

Llikami: yachana karma, allikawsay, kawsaykamay, llakima-shkay, ukkukuyuy, pukllaykuna, kawsana wasi, kawsanakuska, kawsaytarpuy, willanakuna, willana kuskakunami shukwallparin. Shinallatak kacharishka pachawan kushiyarina,amawta, sumakyachay, llaktakuna, runakunata kamak, aparikkuskakunapash wallparin.

341 niki.- Mamallaktami, paypak runakuna suni kawsaykamatukuyta ukllankapa kuskakunata wiñachinka, Mamakamachiypiriksishka hayñikunata, tiksikunata sinchita churachun, ashta-wankarin tawsami paktapakta kachun, ama chikanyachichun ri-kunka. Chay mana pakta kawsayta charik, shitashka,chikanyachishka, llakichishka, unkushkamanta, tisiku kashka-manta, chay kawsaypatapi akllashka ruraykunata kallaripi chu-ranka.

Tukuyta ukllanaka sumakyachay llikata katishpami kamachiyku-nawan yuyarishpa awllinka. Sumakyachay llikaka tiksi yuyaytamiñawpachishpa, tukuy runakuna kawsayta paktapakta llikawanñawpanka.

Page 176: Constitucion de Ecuador en Kichwa

183

Wawakunata, wamrakunata tukuyta ukllana karuyachishka Ma-mallaktapak llika, kariwarmi wawakunapak, wamrakunapakhayñi pushayta sinchita rurachichun minkashka kanka. Kaykatukuylla, shukllapak kamakwasi, sapsi llikapak pakmami kanka.

342 niki.- Mamallaktami llika mañay mashkay awllirichunka,paktapakta, kallaripitak achka kullkita watanta utkashpa chura-rayanka.

SHUKNIKI PAKMA

Yachay

343 niki.- Mamallaktapak yachayllika ushay wiñachinata, saparunata, tantarishka runata, llaktayuyayta, yachayta hawayachi-shpa wiñachina yuyaytami charinka; shinallatak, alli yachaykayuyayta, sumakllankayta, yachayta ushachichun, makirurayta,kawsaytarpuyta, sumak llankachinata mashkachun shuk ñan-tami charinka.

Yachay llikaka yachakuk runatami chawpipi charinka. Shinalla-tak chutarishka, kushiyachik, tantachik, allita rurachik, allita aw-llikta charinka. Mamallaktapak yachay llikaka runakuna maypikawsana allpapi kakta, kawsaytarpuyta, shimikunata, kawsay-pura rikuytami charinka; shinallatak ayllullaktata, llaktakunata,runakawsaykunata sumaychanka.

344 niki.- Mamallaktapak yachay llikaka: kamaywan, yachana-kuna, llaktaykuna, tiyakkuna, yachay katimuyta rurakkunata ha-mutanka; shinallatak imashina kallarik yachay, tiksi yachay,chawpi yachay patakunapi ruraykuna hamutarin. Hatun yachayllikawanmi mukuyarishka kanka.

Mamallaktami hatun kamachikkunapak makiwan yachay llikaapuytaka pushanka, Mamallaktapi yachay llaktayta patachinka;shinallatak yachaywan kimirik llankaykunata, yachana llika ukupikak kamachishka tantanakuyta nikinka, rikurayankapash.

345 niki.- Yachayta tukuylla mitachi shina, tukunkapaka tukuy-lla yachanawasiwan, shukpaklla yachana wasiwanmi yachaytamañachinka.

Page 177: Constitucion de Ecuador en Kichwa

184

Kamachiy milka

Yachanawasikunapika mana kullkita hapishpalla tukuypak ña-wiwan mitachita yanapanka, munayyachayta, runakuna yay-kuna, paktapakta kana llikapak milka ukupi yanapanka.

346 niki.- Shuk kamayku wasimi tiyanka, chayka kikinllatak llan-kay kashpaka, uku kamayku, kancha kamaykuta ruraywanmiyachayta allichinka.

347 niki.- Mamallaktaka paktachinatami charinka:

1. Tukuylla yachachipurayta sinchiyachina, punchanta sumak-yachay allichirichun yanapana; yachanawasi, hillaykunata-pash tukuypi shayachina, tukuylla yachana wasikunapimutsurik kipikunawan sinchiyachinata charin.

2. Yachana wasikunaka tukuypak pushanapa sumaklla kaw-sankapami kachun kamana, chayka pi ima mutsurishkatamirikuna. Shinallatak yachana wasikunaka maykan yachakukimashina kakta rikuna kuskakunami kachun kamana.

3. Kamachishka shinakay yachayta, mana kamachishka ya-chaytapashmi kamanata charin.

4. Yachayta pushakkunaka llaktayuk kachun, kariwarmi munay,hayñita achikyachishpa yachayta rakichun sinchita churana.

5. Kariwarmi wawakunapak, wamrakunapak, kuytsakunapakmunay wiñariyta sumaychachunmi kamana, tukuy tatki ya-chay kati ukupimi shina kamana.

6. Yachay llikapi tukuysami llakikunatami anchuchina, tukuyukun alli kachun, munayyachay, kariwarmi yachakukpakyukuy llaki ama tiyachun kamana.

7. Killkay mana yachayta, killkashkata mana hamutayta, nikikpikillkanata mana yachayta anchuchina; killkanata yachashkahawapi yachachun yanapana, yuyak runakunatapash pun-chanta yachachun pachata kuna, puchurishka runakuna ya-chachun allita yanapana.

8. Willanakuna, willana sumakyachaykunata yachay katikuypiyaykuchina, kapukyachik llankaykuna, llakta llankaykuna ya-chaypi tinkirichun churana.

9. Ishkayshimi kawsaypura yachaytami paktachin, yachaypikakikin kawsaymarkapak shimitami mutsurinka, kutin caste-

Page 178: Constitucion de Ecuador en Kichwa

185

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

llano shimika kawsyaypura kimirinakunkapami kachun ka-mana. Kayka Mamallaktapak tukuylla llankana llaktay yuyay-pak ukupimi kana. Ashtawanka imashina ayllullaktakuna,llaktakuna, kawsaymarkakunapash sumaychay hayñiwankachun kamana.

10. Asha ashami, ñukanchikpak ñawpa shuk shimillatapashpakta yachaykunapi yaykuchishpa sinchita watanta yacha-chishpa katichun rikuna.

11. Yachakukkuna, ayllukuna, yachachikkunatapash ya-chay katikuypimi chaypi atishpa kachun kamana.

12. Tukuy runakunami llakta allpapi, suyupi, paktapakta kallari-wan yachayman yaykuchun kamana.

348 niki.- Tukuylla yachaymi kullkita mana kunka, Mamallak-tami yachaypakka chaypachatak kullkita kuna, patachinkapash,huntaktapash kunka. Yachaypak kullkita rakinaka runakunamanpakta, mashna llaktaman, saywashka allpaman, shuktakkuna-manpash pakta kachun yuyaywanmi rakina.

Mamallaktami tisikukuna yachachun, tukuylla, iñik yachayman,makiruray yachayta, sapsi yachayta kullkiwan yanapanka, shi-napash mana kullkiwan alli yachayta mañashka kachun, chay-paktak kachun, alli yachayta rikuchichun kullkita kunka.Tukuyllapak tiyakkunata makinchishka, kamachiywan yuyari-shka kachun. Yachay kamaywasika mana kullkita pakalla apanayuyayta charinachu kan.

Imashina nishkata mana kullkita kushpa paktachikpika, maykankamachikpa kamachik pushakmanta llukshichishka wanachi-shkami kanka, kariwarmi mitachikunaka wanachinkapa hapi-shkami kanka.

349 niki.- Mamallaktami yachachikkunataka runataka, tukuypatakunapi, shina layakunapi, shayaypi, mushukyaypi, pun-chanta wallparipi, yachay allichiripi, amawta yachay allichiriypikamanka. Yachakta rikushpa, mana killa kakta rikushpa, amawtachanita rikushpa pakta kullkitami kunka. Kamachiymi yachachikkallpayta, yachay patachita patachinka; Paykunapak llankaytarikunkapaka tukuy llaktapi kamayku llikata churanka, tukuy pa-

Page 179: Constitucion de Ecuador en Kichwa

186

Kamachiy milka

tapi llankaykullki llikatapash churanka; shinallatak ñawpachina,kuyurina, rantinchina llaktayta shayachinka.

350 niki.- Hatunyachay llikaka amawta yachaypimi wallpana,amawta rikuywan, runata kuyay yuyayta, amawta, sumakyachaytaripay yuyayta charin, mushukyachinkapash. Shinallatakñawpa yachayta, kawsaytarpuyta willana, ñawpachina, wiña-rina yuyaytami charin; kamachishka wiñariy paktayman kimiri-shka Mamallaktapak llakita allichikkunata wallpana yuyaytamicharin.

351 niki.- Hatun yachayllikaka, Mamallakta yachana llikawan,Mamallakta Hatun wiñariywan mukutukushkami kanka; kama-chiymi hatun yachayllikakwan Pushak Mitachiwan kimirishpañankunata churanka. Hatunyachay llikaka kikinllatak pakta-china, pushanakuna, llankaypachapi paktapakta, sumak, chay-pak, yaykuchik yuyayta, yachayta kapukchinkapa kikinllatakmichurarinka; kallarita kamachishka kanka. Kayka ñawpayachaymilka ukupi, shuk tawka yuyaypi, amawta kapukyay hatun su-makyachaypi kanka.

352 niki.- Hatunyachay llikami: sumak yachaywasi, tawkasumak yachaywasi, sumakruray wasi, sumak rurachik wasi, ya-chachikta yachachikwasi yaykurishka kanka; takinata, kapchi-tapash yachachikwasi chaypi kanka. Kay yachachikwasikunaka, tukuyllapak kashpa, chikan kashpapash manakullkita llukshichina yuyayta charinkakunachu.

353 niki.- Hatun yachana llika shinami kamachishka kanka:

1. Llankayñanta rurak, patachik, llika ukupi kimirinakuy tukuy-lla tantanakuy kanka, Utkachik Awlli chikan rurakkunawankimirishka kanka.

2. Sumak yachayta arinik, sumak kamakwasi, kallpanata, ya-chanakunata sinchi kachun churak tukuylla tantanakuykanka; patachinata yachak kamakwasipak pushakkunakamana kayman tantarinkachu.

354 niki.- Sumak yachaywasita, tawka sumak yachaywasikuna-taka, tukuylla kashpa, chikan kashpapash kamachiy churashkawiñarinka. Shinapash llankayñanman minkashka yaykurik kama-

Page 180: Constitucion de Ecuador en Kichwa

187

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

chik arininka, llikawan patachishka, kimirinakushpapash wiña-rinka. Paykunami arinishka tiksi willaykunata, wiñachik kamay-wasi mañashka sumak sinchi churayta charinka, llankayñanpakhatun tantanakuymantapash charinka.

Sumak rurachikwasi, yachachikta yachachikwasi, takinata ya-chachik wasipash llankayñanta minkashka tantanakuy arini-shkapakmi wiñarinka; llikawan patachishka, kimirinakushkamiwiñariynka, paykunami arinishka tiksi willaykunata, wiñachik ka-maywasi sumak sinchi churayta, llankayñanta hatun tantana-kuymanta charinka.

Wasikunata wiñachinkapa, kullkita kunkapaka, imashina Mama-llakta mutsurishkata rikushpami wiñarinka, shinaka Mamallaktawiñariynaman watarishka kanka.

Llankayñanmanta, patachik, llikata kimirichik minkashka tanta-nakuy, arininata, sumak kachun sinchi churak minkashkaku-naka: kamachiywan yuyarishpa sumak yachaywasi, tawkasumakyachaywasi, sumak ruraywasi, sumak rurachik wasi, ya-chachikta yachachikwasi, takinata yachachikwasita sakichinataushanmi. Shinallatak kamachiywan wiñarishka yachay wasiku-natapash mana nishpa kutin washaman churanata ushanmi.

355 niki.- Mamallaktaka sumak yachaywasita, tawka sumakya-chaywasita kikinllatak amawta yachaywan, kamay kamachishpa,kullkita rikushpa, tantakushpa katichun riksinka: kayka kamachi-shka wiñarina paktanakuna kimirishka kachun, Mamakamachiypitiyachishka tiksikunawanmi riksinka.

Sumak yachaywasita, tawka sumakyachaywasita kikinllatakllankana, pushana hayñitami riksin, kayka yanapak, paktachikhamutashkami kanka. Kay kikinllatakka kishpiyrishka yachaytapushanata kaman, mana washaman tikrashpalla illuta ma-shkana hayñita kun. Kikinllatak pushachun, mutsurikkunatamashkachun, shina shuktaktak pushana, achiklla, llaktay tiksi-wan kun; amawtata, sumak llankayta, kawsaytarpuyta, kapchitakaman.

Ayllukuskataka mana pipash pakinallachu kan, mana pampachi-shkachu kanka, huchata charikpak wasi kakpimi pampanchi-shka kanka. Llakta ukupi nikinaka, paktachik

Page 181: Constitucion de Ecuador en Kichwa

188

Kamachiy milka

kamachikkunapakmi kanka. Tukuylla ushayta harkachun mut-sushpa mañakpika, kamaywasipak hatun kamachikmi rikurichunnishpa mañanka.

Kay yachana wasikuna kikinllapak kawsaytaka pipash rikuchunmana sakinchu, kamaykuta rurachun Mamallaktapi llankayñantarurachun nishpami kikinlla kawsaytaka allichinka.

Pushak awllika manamanukullkita, churashka hatunkullkita kichun-kachu, mana killachinkachu. Shinaka yachayta wichkanata, tukuyashallatapash yachaykamaytaka allichinata mana ushankachu.

356 niki.- Tukuylla sumak hatun yachayka kimsa patakama kull-kita mana hapinkachu.

Tukuylla kamaywasi sumak yachaywasiman yaykunata kama-chiy arinishka patachi llikawan, yaykuna llikawan patachinka.Mana kullkita kunaka kariwarmi yachakukkuna amawta ya-chayta rikuchinaman kimirinka .

Tukuylla kakta, chikan kakta ñawita mana rikushpa, tukuy yay-kuchun paktapakta punchanta llankaypacha kachun kamarin,kuyuripi, llukshiripi paktapakta kachun rikurin, chikan yachaywa-sipi kullkita hapichun hawata yallirin.

Chikan sumak hatun yachaypi kamachishka kullkita hapinaka: ya-napaykullki, mañachishka kullki, tantashka kullki, yaykuna kullki,shuktakkunapashmi kanka; shuktak tantachimuk kullkipashkanka, runakuna paypak tawka kuskakunapi paktapashmi kanka.

357 niki.-Mamallaktami tukuylla kamaywasi hatun yachanawa-siman kullkita kunka. Shinapash tukuyllapak yachaywasi, tawkasumak yachay wasikunaka paykunallatakmi kullkita mashkanka,chaytaka llankayta wiñachinkapa, amawta yachayta allichin-kapa, taripayta rurashpa, kullki yanapaywanmi kimsa patakamayachakukkunaman kushpa mashkanka, shinaka manuchinatamana llakichinkachu kay kullkita rakinaka may alli yachaypi,shuktak kamachiyta churasha yuyaywanmi tiksirinka.

Kamachiymi sumakyachay mitachi yanapayta, tapuna ukuta pa-tachinka, tukuyllakuna, chikankuna sumak yachanawasikuna-man, tukuyllapak chikan sumak yachaywasiman, shuktak kullkiyaykuna kuskakunata patachinka.

Page 182: Constitucion de Ecuador en Kichwa

189

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

ISHKAYNIKI PAKMA

Allikawsay

358 niki.- Mamallaktapak allikawsay llikami wiñariynata, uklla-nata, ushaykunata kutin hapinata, shuk allikawsaypak ushayku-natami charinka; kayka shukpaklla, tantarishkapakpashmikanka, tawkasami runa kawsayta, kawsaytarpuyta riksinka. Lli-kami Mamallaktapak hatun yaykuchik, runakuna paktapakta kayllikakunapak hatun tiksitami katinka. Shinallatak kawsay alli-kayta, ushakuy, kawsaypura, kariwarmi, kariwarmiyaywan ñan-chirinka.

359 niki.-Mamallaktapak allikawsay llikami, kamaywasi, yacha-nakuna, llaktaykuna, tiyakkuna, alli kawsayta katimuyta rurakku-nami hamutarin. Tukuy allikawsay hayñikunatami ukllan;ñawpachinata, harkanata, hapinata, tukuy patakunapi allichina-tami kaman; shinallatak llaktayukkunata chaypi kachunpash ya-napanka, runakunata unkuymanta rikurayanatami hamutarin.

360 niki.- Llikami wallparik kamakwasiwan allikawsayta ñawpa-chinka, tukuyta rikuchun, yanapachunpash kamanka; kaytakaayllupi, ayllullaktapimi ruranka. Kallari allikawsay tiksi yanapay-wan, chikan pata yanapayta tinkuchinka. Ñawpa pacha hampi-kunawan, mushuk sacha hampikunawanpash hampinatamirachinka.

Tukuylla allikawsayka Mamallakta allikawsaypak pakmamikanka, Mamallaktapak hampikwasikuna tantarishka, tinkiri-shka, wallparishkami kanka. Shinallatak kawsaykamay wasi,shuktak Mamallaktapak hampita rantimuk wasikuna wallpari-shka kanka; kamachiyman kimirishka rurakkuna, paktachik-pash kanka.

361 niki.- Mamallaktaka allikawsay hatun kamachiywan alli-kawsay llikapak pushakmi pushanka, allikawsaypak hatun llak-tayta wallpanata charinka. Shinallaktak tukuysami allikawsaywankimirik llankaykunata kamachinka, patayachinka, rikurayanka-pash. Allikawsay hatun kuskapak awllikunata kamanatamicharin.

Page 183: Constitucion de Ecuador en Kichwa

190

Kamachiy milka

362 niki.- Tukuyllapak allikawsay mitachitaka: Mamallaktapak,shukpaklla tantanakuywan, kikinllapak, sapsi tantanakuykunawanmañachirinka. Maykan ñawpa pacha, mushuk, paktachik hampi-kunata pushanka. Allikawsay mitachikunaka kawsaypi kamashka,allikay, sumakmi kanka. Willaykuna chaskishka kachun, willay-man yaykuchunpash kamanka, unkushkakunamantapash paka-llami willanka.

Mamallaktapak tukuylla mitachi allikawsayka tukuypakmi kanka,tukuy hampina wasikunapi mana kullkitachu kuna kanka. Kay-kunaka unkuy unanchata mashkana, hampina, hampikuna, ku-tintak mutsurik ukupi alliyanka.

363 niki.- Mamallaktaka kaykunatami paktachinka:1. Tukuylla llaktaytapi willarichun wallpanata, ñawpachinata,

harkanata, hampinata, kutin allichina, allikawsaypi tukuytayanapanata kamanata charin. Shinallatak ayllukunapi, llan-kana ukupi, ayllullaktapi allikawsay llankayta ruranatami cha-rinka.

2. Allikawsaypi yanapayta hatunyachinata, allikayta punchantaallichinata, killpakta hatunyachinata charina.

3. Mamallaktapak allikawsay mitachita sinchiyachina, yuyayhun-tata runaman yaykuchinata charina; uchilla wallpata, tukuy-lla allikawsay tantanakuykunaman kipikunatami kunatacharina.

4. Ñawpa allikawsay, mushuk allikawsayta riksishpa, sumak-chashpa paktachinata charin. Paykuna yachashka rurayku-nata, hampikunata, hillaykunatapash ñawpachina.

5. Mamakamachiypi imashina kakta rikushpami chay anchaunkushkakunataka, chay unkuyta hampik hampikunatamikarana.

6. Tukuy allikawsaypaka, unkuy harkay mitachita sinchita chu-rana, allikawsay mirarinata, tukuysami allikawsayta kamana,warmikunapak kawsayta, ashtawanka chichukay pacha, wa-chakukpi, wachashka kipapash kamana.

7. Allikay, sinchita churashka, allita hampik hampikuna tiya-chun kamana; hampita mintalanata patachina, Mamallak-tapi murukunata pukuchinata ñawpachina, llaktakunapi

Page 184: Constitucion de Ecuador en Kichwa

191

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

hatun unkuy rikurishpaka alli hampikunawan hampinata pa-tachina. Hampikunaman yaykunaka, tukuylla allikawsay-pak yuyaykunawan rantina kullki hawa, hampikunataimashina mintalana yuyanakuna.

8. Allikawsaypi llankak runakunami tukuypi wiñarichun yuya-china.

364 niki.- Millay kawsayka allikawsaypak shuk llakimi kankuna.Willaykunata kimirichishpa llankanata wiñachina. Shinallatak Ma-mallaktaka machanayakuta, shayrita, punzumikunata, muspachikmiyuyta millpukta harkana, shina hampinata, wakinpilla mikukku-nata allichinata, punchanta mikukkunata, llakichikkunata rikuraya-natami charin. Imamantapash Mamakamachiypi nishkahayñikunawan mana pita chikanyachinata, wakllichikkunatapashmana sakinachu kan.

Mamallaktami machana yakuta, shayrita imashina willaykacha-natapash rikurayanka, patachinkapash.

365 niki.- Imamantapash tukuylla allikawsay wasikuna, shukku-nallapa allikawsay wasikunapash, hampik kunapash unku-shkata chaskishpa rikunata mana sakinkachu. Mana rikukpikakamachiywanmi llakichinka, wanachinkapash.

366 niki.- Allikawsaypak tukuylla kullkika utkapachapi patachi-shka, achkapashmi kanka; punchanta kuyurik Mamallaktapakhatun kullkimanta hapishkami kanka. Tukuyllapak kullkika ma-shna runakuna kawsakta rikushpa, allikawsaypak mutsuyta ri-kushpami rakishka kanka.

Mamallaktami allikawsaypak hampik wasikunaman kullkitakunka; kikinllatak shukpaklla hampik wasikunamanpash manashuwak kakpika kullkiwanmi yanapanka. Mana kullkita hapishpallankayta mañachikpi, tukuylla llaktaywan paktachikpi, allikaytasinchiyachikpi, kawsaykamayta, hayñikunata sumaychashpa-pash kullkita kunka. Kay kamak wasikunaka Mamallakta riku-rayayman, patachiman watashka kanka.

Page 185: Constitucion de Ecuador en Kichwa

192

Kamachiy milka

KIMSANIKI PAKMA

Runakunapak kawsaykamay

367 niki.- Kawsaykamay llika tukuyllapash, tukuymashnapashmikan; llaktakunapak wakinpi mutsuy tiyakpika mana shukpakllakachun yanapanka. Wakinpi mutsuykunata ukllayka tukuykunamañashka kawsaykamaywanmi rurarinka, chaypak chura-shka kamachichishkawanmi rurarinka.

Kay llikapash, runakuna paktapakta kana hatun llikapak tiksi-wanmi pusharinka; shinallatak mañashka, ushakuywan, yay-kuchiwan, yanapaywan, kullkiyanapay pushashkawanmi kanka.

368 niki.- Kawsaykamay llika: tukuy kamaywasi, uchilla kama-chiykuna, llaktaykuna, tiyakkuna, mitachi, kawsaykamayta ma-ñachikunami hamutarinka; charirayana, may alli, kutikuy, achikllatiksi yuyaywan awllirinka. Mamallakta kawsaykamaywan kimirikllankaykunata uchilla kamachiywan patachinka, rikurayanka-pash.

369 niki.- Mañashka tukuypak kawsaykamayka unkuykuna ri-kurikpi, wachay tiyakpi, karilla wawata kamakpi, llankay llaki ti-yakpi, llankay shayarikpi, mana llankayta charikpi, rukuyakpi,mana chanirikpi, tisiku kakpi, wañuypi, kamachiy shukta churakpimañashka ukllanka. Unkuykuna rikurikpi allikawsayta mañachi,wachaytaka allikawsay tukuylla yaykuchik llikawan yanapanka.

Mañashka tukuypak kawsaykamayka tukuy kitillaktaman, pakllallaktamanmi chutarinka; tiyak llankayta mana charishpapash yay-kurikmi kanka. Wasipi llankashpa mana kullkita hapik runakuna-man Mamallaktami chasni kullkiwan yanapanka. Kaypakkakamachiymi mutsurik ñankunata churanka.

Mushuk mañachina kullkika, chaypak kullkita churashkamikanka.

370 niki.- Ecuador llaktapak Kawsaykamay Wasika, kikinllataktantanakuy kamachiy patachishkami kanka. Kaymi tantarishkarunakunata unkuy rikurikpi tukuy mashna kawsaykayta maña-chishpa paktachinatami ushanka.

Page 186: Constitucion de Ecuador en Kichwa

193

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamallaktapak Chapak, ayñi ushakpash akllashka hamunchashuk kawsaykamayta charinata ushanka, kamachiywan yuyari-shka kanka, paypak kawsaykamay tantanakuyka tukuylla hatunallikawsaypak, kawsaykamay llikapak pakmami wallparinka.

371 niki.- Kawsaykamaypi mañachinaka, chayman tantarishkarunakuna, kariwarmi chaypi llankak runakuna, kawsaykamashkachikan runakuna, Ecuador llaktamanta istapi kawsak kariwarmirunakuna churashka kullkiwanmi mañachinka. Shinami Mama-llakta kushka, chasni kullkiwan llankanka.

Kawsaykamaypak kullkitaka, sapan watapimi MamallaktapakHatun Kullkimilkapi churanka, imapak mutsurikpipash utka-shpa kachashkami kanka.

Kawsaykamay kullkita mañachishpaka, rantina manu, sakichina,mana hawalla mushuk kakpi anchurina kankachu; kamachiy chu-rashka wawaman mikunata kushpami kishpiyrishka kanka, ka-makwasiwan yuyarishpa sinchita churashkami kishpiyrinka,kaykunami manu kullkita kunamanta washaman sakinka.

372 niki.- Tukuymashna kawsaykamaypak kullki, wakaychishkakullkika paykunapak, kurikullkimi chikan kanka. Imapak wiñari-shka yuyayta, awllita alli paktachinka; maykan Mamallaktapak ka-maywasipash kullkimanka, kurikullki hapinata mana ushankachu.

Tukuylla kullkikunata, paykunapak churashka kullkitapash Ecua-dor llaktapak kawsaykamay wasipak kullkiyuk wasiwanmi llan-kanka; paypak mashkayka: kawsaykay, manu tikrachina, allita,miraripak, ushak tantanakuyman rikurayanamanmi watarinka.

373 niki.- Ecuador llaktapak paklla kawsaykamayka wasipakukupimi kanka, mañashka tukuymashna kawsaykamaypak shukkamachishka hamunchashkami kanka. Pakllapi kawsak runaku-nata, makiwan llankak runakunatami ukllanka, shinchita chura-shka runakuna kullkiwan yanapashka, Mamallaktakawsaykamay llikapi llankak runakuna churashka kullkiwan, ka-riwarmi ayllupushak chikan kullkita churashkawanmi kanka; kaytantanakuy sinchiyachun, wiñariychun Mamallakta churashkakullkiwanmi llankanka. Kawsaykamayka allikawsayta mañachi-nata kunka, runakuna llakirikpi, tisiku tukukpi, rukuyakpi, wañuk-pimi yanapayta mañachinka.

Page 187: Constitucion de Ecuador en Kichwa

194

Kamachiy milka

Tukuyllapak kawsaykamay, shukllapak kawsaykamaypashama washaman sakirichumi kan, Ecuador Llaktapak Kawsay-kamay wasiwanmi Paklla Kawsaykamayta kullkiwan yana-panka.

374 niki.- Mamallaktami istallaktapi llankak runakunata Ecuadorllaktapak Kawsaykamay Wasiwan paykunallatak yaykuchun ya-napanka, ima llakikuna tiyakpi shinchita yanapachun churanka.Kay kullki mañachitaka ista llaktapi llankak runakunami payku-nallatak churashpa yanapankakuna.

CHUSKUNIKI PAKMA

Wasimuyuntin, wasipash

375 niki.- Mamallaktami, pushakkunawan tukuypak alli kaw-saykuskata, alli wasita charichun hayñita kunka, kaypakka kay-tami ruranka:

1. Pushayyachay yachana wallparichun mutsurik willaykuna wi-ñarinka, kayka kawsana wasi, mitachi, pacha kimirinakuy ha-mutarinka, shinallatak tukuylla aparikkuna, kipiyay, kitillaktapampata llankaypi mirarinka.

2. Tukuy Mamallaktapi kawsana wasi, kawsaykuska maypikakta yaykuchishpa, kay allpakipu shuyuta charinka.

3. Llaktayta, llankayñanta, kawsay kuskakunata, tukuymashnakawsana wasita ruranata, mirachinata, alli mana allita ri-kunka; tukuymashnapak, paktapaktawan, kawsaypurawan,llaki mashkay rikuy kallariwan alli mana allita rikunka.

4. Minkashkalla wasita allichinka, puñuna wasikunata mira-chinka, tukuylla kuskakunata, waylla paklla pampata mi-rachinka; shinallatak akllashka kamachishkapiñawpachinka.

5. Tukuylla kullkiyuk wasiwan, tukuypak kullkiwan, llankay pak-tanata, tukuykuna munashka sapi wasikunata rurankapakullki mashkana yachaykunata wiñachinka; kayka ashallakullkiyuk runakunaman, ayllupi pushak warmikunapak chu-rashka kanka.

Page 188: Constitucion de Ecuador en Kichwa

195

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

6. Yachay wasikunaman, tukuylla hampina wasiman, chuyaya-kuta tukuylla mitachita, zirmata mana samarishpachu ka-manka.

7. Tukuy runakunami paktakay chaniwan kawsana wasitacharichun kamanka, shinapash mana achka kullkita kunka-chu.

8. Mamakucha manyaman, mayu pataman, uchillakucha, ha-tunkucha pataman tukuylla yaykuchun kamanka, chaypakatukuyshina ñankunami chayanka.

Mamallaktami rurana ñanta rurachun, patachichun, rikuraya-chun, kullkita mashkachun, kawsaykuskapak, kawsaywasipakllaktayta mashkanka.

376 niki.- Kawsaykuskata, kawsaywasita charina, pachamamatawakaychina hayñita paktachinkapaka kitipak kamay kamachiy-wanmi shukpaklla makimanta kichunka, wakaychinkapash; kipawiñachinkapa pampakunata rikurayanka. Pampakunata yanka-lla hapishpaka chaypi mana imatapash rurachun mana sakina-chu. Ashtawankarin pakllamanta, kitillaktaman, tukuyllamantashuklla makiman richunka mana sakinkachu.

PICHKANIKI PAKMA

Kawsaytarpuy

377 niki.-Mamallaktapak kawsaytarpuy llikami tukuyllaktakunapikikinyayta sinchiyachinata charin; kawsaytarpuy tawsami riku-chikkunata ñawpachina yuyaytami charin. Shinallatak kishpiyri-shka sumakyachayta yuyachina yuyaytami charin;kapukyachina, yachakyachina, rakina, charishkawan kushiyarinakan, kawsaytarpuywan mitachina, llaktakuna yachashkata, cha-rimushkata mana chinkachina yuyayta charin. Kawsaytarpuyhayñita hunta pushanatami kaman.

378 niki.- Mamallaktapak kawsaytarpuy llika wasika, tukuyllakullkita chaskik kawsaytarpuypash karma kamaywasikunatantarishkami kanka; shinallatak shuklla, tantarishka llankak-pash llikaman kimirikmi tantarinka.

Page 189: Constitucion de Ecuador en Kichwa

196

Kamachiy milka

Kawsaytarpuy tantanakuykunaka Mamallaktapak kullkita chas-kikkunaka rikurayanaman, ñawinchinamanmi watarishka kan.

Mamallaktami kay tukuy kawsay llikata hatun kamachiywan,chaytaka kishpikaywan, wiñachiwan, rimaywan, kawsaypura-wan, chikanyashkawanpash pushanka; shinaka kawsay ruray-mantami llankanka, kipaka kawsaytarpuy wallpaymanta,mirachina ñantami churanka, Mamallatakpi llaktayta pushanka.

379 niki.- Kawsay charimushka hapinalla, mana hapinalla kaw-saytarpuypak sapi yuyaymi kankuna; kayka runakuna kikinkay-pak, sapsiyaypak, kikinyaypak hawakulla kanka. Mamallaktawakaychishka chanti kanka, shukkunapash kanka.

1. Rimay samikuna, ñawparimaykuna, tawkasami rikuchi-kuna, wiñachishka takikuna, arawikuna, raymikuna; shi-nallatak wiñachishka iñiykuna, kapukkunapashwakaychishkami kan.

2. Wasikuna, kuskakuna, tantachishka kitillaktapi wasikuna, ki-tiwakakuna, pachamamapak kuskakuna, ñankuna, sisapam-pakuna, riksina pakllakuna llaktakunapak kikinyay rikurikmikankuna. Shinallatak wiñaykawsay, kapchikamay, wayma-kamay, runashuyu, ñawpakawsay chanita charikmi kankuna.

3. Killkashkakuna, chantikuna, tantachishka kamukuna, wakay-chishka pankakuna, kamuwasikuna, ñawpa chaniwasi, wi-ñaykawsay, kapchikamay, waymakamay, runashuyu,ñawpakawsay rumitullukuna yachayta charikkunapash kan.

4. Kapchikamayta, amawtayta, sumakllankayta wiñachishka-kuna kan.

Mamallaktapak charimushka kawsaytarpuyta mana maykanpashhuntaypak, mana rantinchipak, mana killkachipak kanka. Mama-llaktaka imakunata kallarimanta kawsaytarpuyta charimushkahayñita charinka, paypak ukllayta kamanka. Imasami wakllichi-pash kamachiywan wanachishkami kanka.

380 niki.- Mamallakta paktachinaka kaykunami kanka:

1. Kikinyaymanta, ukllaymanta, harkaymanta, wakaychimanta,kutin allichimanta, yachak chayachinamanta punchanta llak-taykunawan achikyachina. Shinallatak charimushkata hapi-

Page 190: Constitucion de Ecuador en Kichwa

197

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

nalla, mana hapinalla wiñarik charimushkunata, wiñaykaw-saykunata, kapchiyayta achikyachina; shimikunata, wayma-kamayta, sapsiyay yuyaymanta, chani tantarishkataachikyachina; chaymantaka kawsaypura llakta, tawkasamikawsaytarpuy, achka tullpu runakuna wallparik rikurishkataachikllata rikuchina.

2. Kichushka, chinkashka, urmachishka charimushkakunata ti-krachimuna, kutintak tarina yuyachina; killkashka kamachiykullkata wakaychina, rikuna shuyuta, sinchita willana zirmayachanakunata sinchita churana.

3. Tukuyman rakina ankukunata, tukuylla rikuchikunata, kap-chiyayta wiñachikkunata mana mañak, mana kichkiyachikllashak willayta tawka runakunaman chayachun paktachi-china. Llaktapi runakuna kawsaytarpuyta, kapchiyayta tukuyllaktakunapi wiñachichun rikuna.

4. Kapchiyay munay wiñarichun yachachina wallpakunatallaktayta shayachina, mirachina; shinallatak, tukuysami mita-yuk runakunaman kapchita wiñachichun mirachina, kallari-pika kariwarmi wawakuna, wamrakuna kapchiyaytawiñachichun llaktayta shayachina.

5. Kapchiyayta yachak pushakukkunata yanapana.6. Kawsaytarpuy llankaykunata wiñachikun, chay llankaypak

kullkita kukuk runakunaman, kamaywasikunaman, kullkitakuna, yanapayta shayachina.

7. Tawkasami kawsaytarpuyta rikuchinata kamana, Mamallaktacharimushkata kawsaytarpuy kapukyayta ñawpachina, chaytallaktakunaman llashakta yachak tukuchun chayanata mira-china.

8. Kawsaytarpuy llaktayta rurankapa, achka utkashka kullki ti-yachun kamana.

SUKTANIKI PAKMA

Ukku kuyuykamay, kishpiy pachapash

381 niki.- Mamallaktami ukkukuyuy yachayta ukllanka, ñawpa-chinka, rikunka; kay yachayka: kuyuri yachay, pukllaykuna, alli-

Page 191: Constitucion de Ecuador en Kichwa

198

Kamachiy milka

kawsayta yanapak llankaykuna, runakunapak tukuy wiñariyta ya-napakta hamutarinka. Pukllaykunaman achka yaykurichun, puk-llak tukuchun wallpak llankaykunata tankanka; kitillaktapi,kitillipi pukllachun tankanka. Mamallaktaka kay llaktapi, ista llak-takunapi rimanakushpa pukllachun allichirina, pukllaypi chaypikachun, ista llaktapura pukllayta yanapanka. Mamallaktapurapukllayta chimpapurakta ukllanka, tisiku runakuna chaypi puklla-chun mirachinka.

Mamallaktami kay llankaykunapak mutsurik kullkikunataka, uchi-lla wallpata rikurayanka. Tiyakkunaka Mamallakta rikunaman, ña-wipuranaman watarinka, kaytaka pakta paktami rakina kanka.

382 niki.- Pukllak tantakuykuna paykunallatak pushachun, puk-llaykunata kamachun, pushachuntakmi riksirin, shuktak puk-llak wasikunatapash pukllayta rurachun kamachiywan riksirin.

383 niki.- Sapa runa, sapsi runakuna kishpiyrishka pachata, kus-kakunata hatunyachichun; shinallatak runakunata, pachama-mata charina hayñita kamana, ukku kuyuririna kuskata,karmamanta kushiyarina kuskata kamana. Shinallatak chak-churina, samana, kikin wiñariyna hayñita kamana.

KANCHISNIKI PAKMA

Wankuriy kawsaypak willanakuy

384 niki.- Wankurishka kawsaypak willanakuy llikami willanahayñita paktachichinka, shinallatak willaykuna, kishpiyrishka,llaktayukkunapash chaypi kachun rikuriktami sinchiyachinka.

Willanakuy llika, tukuylla ñawita charik rurakkuna, llaktaykuna,uchilla kamachikkuna wallparinka; paykunallatak kimirik shuk-paklla rurakkuna, llaktayukkuna, sapsiyachikkuna wallparinka.Mamallaktami tukuylla llaktayta willanakunata wallpanka, rima-naka mana harkashkachu kanka, Mamakamachiypi iñichishkawillana hayñikuna, istallaktakunawan yuyarishka runa hayñiku-nata, hillaykunata willanapash mana harkarishkachu kanka. Ka-machiymi imashina tantachinata, awllinata, llaktayukkuna chaypikanatapash churanka.

Page 192: Constitucion de Ecuador en Kichwa

199

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

PUSAKNIKI PAKMA

Amawta, sumakllankay, mushukyachay, ñawpayachaykunapash

385 niki.-Mamallaktapak amawta, sumakllankay, mushukyachi,ñawpa yachaykunaka pachamama kuskakunata sumakchaymilka ukupi yuyaykunata charinka; shinallatak pachamamata,kawsay, kawsaytarpuykuna kanka, shinaka kay awkikay yuyaytacharinka:

1. Amawta yachaykunata, sumak yachachikkunata mira-china, hapishpa willanapash.

2. Ñawpa yachaykunata kutintak tarina, sinchiyachina, hawa-yachinapash.

3. Mamallaktapi kapukchikta, mushuk yachaykunata tankachunmirachichun wiñachina; may allita, kapukyachikta hawamanchurachun, sumak kawsayta allichichun, alli kawsayta rura-chichun chasnina, sumakyachikta wiñachina.

386 niki.- Yachay llikami yachanakuna, llaktaykuna, tiyakkuna, ru-raykuna, Mamallaktapak kamaywasitapash yaykuchinka, shinalla-tak sumak yachaywasi, tawka sumak yachaywasi, tukuylla taripakwasikuna, tukuylla llankakwasi, shukpaklla llankakwasi, mana pu-shak tantanakuykuna, chikan runa, kamachishka runakunapashhamutarinka. Kay tantanakuykunaka taripayta, wiñariyta, sumak-rurayta, mushuk llankayta ruranka; llankaykunaka ñawpa yachay-kunapimi tinkurishka kanka.

Mamallaktami yachak tantanakuywan llikata rikunka, paktanayuyayta llaktayta shayachinka, kayka Mamallakta hatun wiña-riyman kimirishkami kanka, chaypi kak llankakkuna wallpari-shkami kanka.

387 niki.- Mamallaktaka kaytami paktachina kan:

1. Kamachishka wiñariynata paktankapa yachayta runakuna-man yaykuchinkapa hawalla yachachinatami tankana.

2. Yachay yuyaykuna wiñarichun, kapukyachun ñawpachina;amawta taripayta, sumakyachayta mirachina, ñawpa ya-

Page 193: Constitucion de Ecuador en Kichwa

200

Kamachiy milka

chaykunata hawayachina, shina sumak kawsayta rurari-chun kullkiwan ñawpachina.

3. Amawta yachaykuna, sumak yachaykunapash yaykuchun,amawta yachayta, tarishkakunata kapukyachinkapa sinchitachurana; Mamakamachiypi, kamachiypi killkashkawan sin-chita shayachina.

4. Allikayta, pachamamata, kawsaypachata, ñawpa yachay-kuna chinkashkata tarishkata sumaychay milka ukupi ki-shpiyrishkata wiñachina, taripayta kamana.

5. Kamachiyta katishpa imashina taripak kakta riksina.

388 niki.- Mamallaktami amawta taripayta rurachun kachanka,sumak yachayta mirachichun, mushuk yachayta, amawta wall-payta, kutintak tarichun, ñawpa yachaykunata ñawpachichun,yachaykunata llaktakunaman willankapami kullkita kunka. Shukpatsakri kullkiwanka mishanakuypak, ñawpak yuyaypak llanka-chinaman churanka. Tukuyllapak kullkita chaskik tantanakuyku-naka ñawipurachiman, Mamallakta rikurayayman watarishkakanka.

ISKUNNIKI PAKMA

Llakipak mañaymashkay

389 niki.-Mamallaktaka pachamama payllatak tuñirishpa, chuk-churishpa, allpachiktarishpa sapalla runakunata, tantarishka ru-nakunata llakichikrikpi imashina kamanata yachachishpa, llakitakasillayachishpa, kutintak allichishpa ukllanka. Shinallatak runa-kunapak kawsayta, kullkimanta, kawsana kuskakunata allichi-shpa ukllanka. Imashina llakichikta ashayachina yuyaywanmiyanapanka.

Mamallaktapak karupi llakimanta tantanakuyka: llakta kuskapi,suyu kuskapi, Mamallakta kuskapi tukuylla kamaywasi llakimantatantanakuk, shukllapak kamaywasi llakimanta tantanakuk allichi-rishkami kan. Mamallaktami kamachiywan churashka sumakya-chak tantanakuywan pushanka. Kay kallari awllikunata,shuktakkunatapashmi charinka:

Page 194: Constitucion de Ecuador en Kichwa

201

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

1. Ecuador llaktapi tiyak llakikunata riksina, kayka ukumanta,kanchamanta llakichikkunata riksina.

2. Llakikunata allichinata alli mashkankapa, tukuykunamantukuyta, utka achiklla willashpa yaykuchina, chayachina-pash.

3. Mañashka tukuylla kamaywasikuna, shukllapak kamaywa-sikuna chakatarishpa yaykuchun sinchita churana; llakitaallichina llankayñanpi kachun, mashkaypipash kachun chu-rana.

4. Llaktayukkunapi tukuylla kamaywasikunapi, shukpaklla ka-maywasikunapi paykunapak llankana kuskakunapi llakiku-nata riksina ushayta charichun sinchiyachina;llakikunamanta willana, llakikunata ashayachik ruraykunatayaykuchina.

5. Llakikunata harkankankapa, ashayachinkapa kamaywasiku-nata kimirinakuchun tantachina; llakikunawan chimpapura-chun tantachina, manarak llakikuna, wakllirikunachayakpillatak imashina kashkata tarina, allichina.

6. Wakllirikunata ashayachinkapa mutsurik ruraykunata rurana,kimirichina; shinallakta Mamallaktapi llakikuna tiyashka-manta, wakllirikunamanta mirarishka llakikunamanta lluk-shikta chawpina, llakikuna tiyakpi yanapana, allichina.

7. Llika awllichun utkashpa achka kullkita chayachina, ista llak-takunamanta llakita allichinkapa yanapaykuna chayamushkakullkita, imakunatapash mañashkawan chayachun maña-shkawan chayachun rikuna .

390 niki.- Llakikunataka allichinkapaka karupi kullkiyanapay tiksiukupimi mashkanka, llakitukushka llakta uku kuskapi tiyak kamaywasikunapak llankanami tukunka. Paykunapak ushay ashalla ka-shpa llakita allichinkapamana paktakpika, hatun allpata charik tan-tanakuykuna, hatun sumakyachay ushayta, kullkita charikmimutsurik yanapayta mañachinka. Chay llaktapak kamachikkunallankanata mana kichushpalla sumaychashpa yanapanka.

Page 195: Constitucion de Ecuador en Kichwa

202

Kamachiy milka

CHUNKANIKI PAKMA

Llaktakuna, runakuna kuyuripash

391 niki.- Mamallaktaka saywashka allpa wiñariyta, paktayaykurita yanapachun runakanlla kipuy llaktayta wiñachinka,churanka. Pachamamata ukllachun, runakunapak kawsayka-mayta kamachun churanka. Runakunapak kikin kawsayta, taw-sami kawsayta sumakchashpa kipuy llaktayta paktachinka.

392 niki.- Mamallaktaka runakuna kuyurik hayñimantami ri-kunka, runakuna kuyurik llaktayta ushak kamachikkunawan, Ma-mallaktapak tawka pushak pataykunawan kimirishpamipushanka. Mamallaktaka llaktaykunata, llankayñankunata, ruraykatikunata, ñawpakyuyayta wallpanka, churanka, paktachinka;imashina katikta rikunka. Paypak kamachikuna llankayta istallaktakunawan yuyarinka, llakta tantanakuykuna Mamallaktaukupi, istallaktapi runakuna kuyurikmanta llankakkunawanpashyuyarinka.

CHUNKA SHUKNIKI PAKMA

Runa kawsaykamay

393 niki.-Mamallakta llaktaywan, tantachishka llankaykunawanrunakunapak kawsaykamayta kamanka, runakunapak kasillakawsanakuyta sinchita churanka; shuk kasilla kawsaytarpuytañawpachinka; shinallatak millaynakuy, chikanyachi llakikunaama shamuchun ancha wanayta rikukwan harkanka. Llankay-ñanmanta, kay llaktayta paktachikta kay llakikunamanta yachaktawka patay kamachikkunami minkashka kanka.

CHUNKA ISHKAYNIKI PAKMA

Aparik

394 niki.- Mamallakta saywa ukupi allpata, wayrata, mamaku-chata, mayuta wampushpa aparik kishpiyrishka purichun ka-manka, maykanta imashina kashkata mana akllashpayanapankami. Achka tukuylla aparikta mirachina, tukuysami

Page 196: Constitucion de Ecuador en Kichwa

203

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

aparikpa chikan chikan chanimaru llaktayta churanaka kallari-pimi kanka. Mamallaktami antawata, antankata, wampukta,antanka shayarina punkuta, wampuk shayarina punkuta, llan-kaykunatapash patachinka.

ISHAKAYNIKI WANKURIY

Tawkasami kawsay, pachamamapi tiyakkunapash

SHUKNIKI PAKMA

Pachamama, kawsaypachapash

395 niki.- Mamakamachiy kawsana kuska kallarikunata katikpiriksin:

1. Mamallaktami charirayana wiñarik shuk yalata, paktapakta pa-chamamata, tawkasami kawsaytarpuyta sumaychakta, taw-kasami kawsayta wakaychikta riksishpa kamanka;pachamama llika kutintak wiñachik ushayta, kunan kawsakrunakunapak, shamuk runakunapak munayta kushiyachichunsinchita churanka.

2. Pachamama mashkaypak llaktaytaka chakatashpami chu-rarinkakuna, Mamallaktapi pushakkunata paykunapak tukuy-patapi, Mamallaktapak allpapi kawsak tukuy chikanrunakuna, kamachishka runakunata paktachichunmi maña-shka kanka.

3. Mamallaktaka tukuy llakichishka runakunata, ayllullaktaku-nata, llaktakunata, llaktayaykuna punchanta atinakushpachaypi kachun kamanka; llankayñan ruraypi, pachamamatawaktak tukuy llankaykunata pushaypi, rikurayaypi punchantachaypi kachun kamanka.

4. Pachamamata rimashpa kamachishkata churashkakunatapaktaykunapi icha tiyakpika, kaytaka pachamamapak kaw-sayta yapa ukllachunmi churachinkakuna.

396 niki.- Mamallaktaka pachamamata wakllichik llakita harka-chun llaktayta, tupukunata utkashpa churanka; watapi rikurikllaki tiyakpipash kayta churanka. Wakin llankaymanta, kun-

Page 197: Constitucion de Ecuador en Kichwa

204

Kamachiy milka

kaymanta pachamamata wakllichik hawa icha tiyakpi, wa-tapi amawta rikuchishka mana tiyakpipash, utkashpami alliharkaykunata Mamallaktaka churanka.

Maykan pachamamata wakllichishkamantaka mashna wakllikakpipash paktami tikrachinka. Pachamamata tukuy waklli-chikmi wanachishka kanka, pachamama llikata tukuyta allichi-chunmi mañashka kanka, mashna runakunata, ayllullaktatallakichishkakama allichinata charinka.

Sapan kapukchimuk, rakikuk, mintalakuk, charimushkata maw-kayachikuk, mitachikukpash pachamamata maykan wakllichik-tapash harkanatami charinka. Wakllikuna tiyashkataashayachina, allichinatami charinka. Shinallami pachamamarikurayana llikata punchanta charirayanka.

Pachamamata wakllichishkamanta katirayanka, wanachinapashmana kishpiyrita charinkakunachu, killkachishpa mana sakichin-kachu, kamachiykunapash tiyarayankami.

397 niki.- Pachamamata wakllichi tiyakpika Mamallaktami runa-kunapak alli kawsayta, pachamama llikata allichinkapa, kaman-kapa chaypacha kullkiyanapaywan yanapanka. Imashinawanachina hawa, Mamallaktaka pachamamata wakllichik llan-kayta rurak washapi kutintak tukuyta allichichun shitapanka,kaytaka imashina kamachiy nishkata paktachichun sakinka. Alli-chik wanachika pachamamata rikurayak kariwarmi mitachikuna-pak hawapimi urmanka. Uksi pachamamapi, manawakllichishka pachamamapi kawsana shukpaklla, sapsiyaypakhayñita kamankapaka Mamallaktami kaykunata arininka:

1. Maykan chikan runata, kamachichishka runata, sapsiyashkarunata, tantarishka runata chaskinata arinin; shinallatak ka-machishka ruraykunata, kamachiykunaman chayanata,kamay kamachikpakman rina. Chaypacha paypak munaytamana wakllichisha, pachamama tiksimanta chaytak kama-chiykamayta charinkapa, ashtawan atinakuchi kallarinka, pa-chamamata wakllichik llakikunata sakichinkapa kamanatupukunata mañankapa yaykuchishka kana. Ima Mamallaktawaklliriy tiyakpi, mana tiyakpipash maykan kay ruraytamañay mashkakpi, mana kashpaka maykan rurakpa hawa-

Page 198: Constitucion de Ecuador en Kichwa

205

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

pimi urmana.2. Pachamama ama unkuchun harkana, rikurayana, payllatak

urmashka kuskakunata allichina, payllatak tiyakkunata cha-rirayankapa makinchina ñankunatami rurana.

3. Kapukkunata, kanchamanta apamuyta, rakiyta, mawkaya-chinata, maymiyuy hillay rurayta patachina; runakunapak,pachamamapak kawsayta pakikkunata patachina.

4. Pachamamapak ukllashka mana hapinalla pampakunapisinchi harkata churana, shina tawkasami kawsayta wakay-chinata, pachamamapak llikata charirayak pakllakunapakawllita kamana. Pachamamapak ukllashka pampakunataMamallaktami rikunata charina.

5. Mamallakta ukupi harkana llikata, llakita harkankapa llan-kayta, payllatak wakllirita rikuchun llikata churana; kayku-naka: utkana, alli rurana, kamana, arinishkata paktachina,yanapana kallariwanmi shayachina.

398 niki.- Tukuy pachamamata wakllichik llankaykunata ruran-kapaka Mamallaktami ayllullaktakunata tapuna kan, ayllullak-taka mana utka tukuyta willana kanchu. Maykan tapukkaMamallaktami kanka. Kamachiymi manarak tapuy kallarikpi,llaktayuk chaypi kachun willashka kanka, mashna punchakama,maykankunata tapunata, chanina yuyayta patachinka; tapuytachurashka hawa mana nichunpash llankaypimi patachinka.

Mamallaktami kamachiypi tiyak yuyaykunawan rikushpa, runa-pak hayñikunata istallaktakunawan yuyarishka hillaykunata ri-kushpa ayllullaktapak yuyayta chaninka.

Ayllullaktakunata tapuy ruraypika chawpiyalli runakuna mananikpika, ñawpak yuyayta katina; mana katinatapash kamay ka-machik hatun pushakkuna allinta rikushpa kamachiwan ima-shina yuyarishkatami ruranka.

399 niki.- Pachamama hawa kamachiykamakwan Mamallaktatukuy rurayka, llaktayukwan pachamamata rikunakunka, karupiMamallakta llikawan pachamamapak llankaywan tinkinaku-chinka, kawsana kuskata, pachamamata ukllak rikunata cha-rinka.

Page 199: Constitucion de Ecuador en Kichwa

206

Kamachiy milka

ISHKAYNIKI PAKMA

Tawkasami kawsay

400 niki.- Mamallakta tawkasami kawsay hawa awkikayta pu-shanka, chayta rikunata, mañaymashkayta wiñanakuypura ma-kita kunakushpa pushanka.

Tawkasami kawsayta, tukuy paymanta llukshishka nipakunatawakaychinata tukuylla munayta hatun willana kan; ashtawan-karin tarpuymanta tawkasami kawsayta, sachakunata, Ma-mallakta charimushka sapitami shina willarin.

401 niki.- Ecuador llakta ista tarpunamanta, allichishka mu-yuta tarpunamanta kishpiyrishka kakta hatun willayta ruranka.Wakinpi, shinapash tukuy llaktakuna munakpi, Mamallakta wasitiksikpi, Mamallakta tantanakuy arinikpi, sapipi mushuk muyu-kunata, tarpuykunata yaykuchinata usharinka. Mamallaktamikawsaykamay uchilla kamachiy kichkichishka ukupi patachinka,mushuk kawsay sumakyachayta, kapuk mutsuyta, wiñayta,mashkayyachayta, mawkayachita, mintalayta patachinka; man-chanayay llakichik, mashkayyachay kawsaypak sumak ya-chayta yaykuchinata sakichinami.

402 niki.- Allichishpa wachachishka muyukunata, tantachishkamuyukunapa hayñikunata kuna, chaymanta kikinpak yuyaytakunanatapash harkanmi. Mamallaktapak tawkasami kawsaysapsiyay tantarishka yuyaykunata kunatapash harkanmi.

403 niki.- Mamallakta tawkasami kawsayta wakaychinata,charirayak makinchita, runapak allikawsayta, sapsiyachikhayñita, pachamamapak hayñita urmachik kamachiy nikiku-nata mana arininkachu. Urmachik yanapaywan, allichirina-wan, yuyarinawan mana tinkrinkachu.

KIMSANIKI PAKMA

Pachamama charishka, pachamama llikakunapash

404 niki.- Ecuador llaktapak charimushka pachamamata shuk-lla kak, mana chanipak hamutarin, shukpuraka: paklla wallpari-

Page 200: Constitucion de Ecuador en Kichwa

207

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kuna, kawsakkuna, pachamama hawapi kawsakkuna, amaw-takuna, kawsaytarpuykuna, rikuna shuyukunata ukllachun, wa-kaychichun, kawsayta kuchun, mirachichun mañankuna. Paypakmañaymashkayka Mamakamachiypi iñishka tiksiman, kamayku-naman watarinka; shinallatak kamachiywan yuyarishpa saywa-shka allpa kamachiyman, kawsaykuskata shuk uchillasuyuchiman watarinka.

405 niki.- Ukllashka pampapak Mamallakta llikami tawkasamikawsayta, kawsaykuska awllita charirayanata wakaychi-chun kamanka. Llikami Mamallaktapak uchilla llikakuna, karupikikinllatak, sapsiyay, shukpaklla tantarishka yaykurinka, Mama-llaktamanta pushashka, patachishka yaykurinka. Mamallaktamillikapak kullki tiyarayachun mutsushka kullkita churanka. Shinañawpa pachamanta ukllashka pampakunata kamashpa, allichi-shpa kawsamuk ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykunachaypi kachun mirachinka.

Chikan runakuna, kamachishka ista runakunapash allpa shuti-killkata hapinata mana ushankachu, Mamallakta charikushka,ukllakushka pampakunata, kamachiywan rikushpa mana ashapachapak mañachinkachu.

406 niki.- Mamallaktami pakirikuk, manchachishka pacha-mama llikata, saywa charinata wakaychina, mankinchinata,charirayashpa mawkayachinata, kutin allichinata pata-chinka. Chay kushkakunaka: urkukuna, nuyuykuna, puyuyuksachakuna, sakishka yunka sachakuna, nuyuy yunka sacha-kuna, lunchikkuna, mamakuchapak pachamama llika, ma-makucha yunka sachakunata patachinka.

407 niki.- Mana kutintak allichipak ukllashka pampakunapi ti-yakkunata llukshichichun mana sakina, mana hapinalla tiyakkuska hawapi tiyak sachakunata llukshichichun mana sakina.Shinapash Mamallakta pushak tiksishpa mañashkawanka tiyak-kunata llukshichinata ushankami, manarak kallarishpa Mama-llakta Tantanakuyka llaktakunapak alli kakta hatunwillaytamiruranka, hatun kamachikkunapak allirikuywan, chaypi kawsaktukuy runakunata tapunkapa kayanka.

Page 201: Constitucion de Ecuador en Kichwa

208

Kamachiy milka

CHUSKUNIKI PAKMA

Pachamamapi tiyakkuna

408 niki.- Allpa ukupi tiyak kapukkuna, sirikuk chukikuna, ya-kuhawrikuna, pachamama pampapi kachun nishkakuna, mama-kucha killpashka pampapi tiyakkuna, mamakuchakuskakunapash mana yaykuypak, killkachipak, kullkiwan rantin-chipakmi kankuna. Kaykunaka Mamallaktapak tiyakkunami kan.Pachamamapak tawsami kawsay, charimushka kawsaysapi, an-kizirma anku Mamallaktapakmi kan. Pachamama hawa Mama-kamachiypi killkashka tiksiman kichkiyashpallamicharimushkataka llukshichina tukun.

Mamallaktaka kay tiyakkunapak chawchay yanapakta chaskin-kapa chaypi kanka, llukshichikuk llankakwasi hapikushkamantamana urayman Mamallaktaka hapinkachu.

Mamallaktaka kapukyachik ñankunapi, tukuchipi, pachamama-pak tiyakkunata mawkayachikkunapi kamanka. Shinallatakushayta wakaychichun, payllatak muyuypachata tarichun,imashina alli kawsayta charichun kamanka.

PICHKANIKI PAKMA

Allpapampa

409 niki.- Pampata alli charinaka tukuyllapak munay, Mamallak-tapak kallarimi kan, ashtawankarin tarpuna allpata alli charinamikan. Ukllankapa, ama tuñishpa mawkayachishpa chariyarachunuchilla kamachik milkata churana. Ashtawanka ama miyuykunawaktashka, llillu, tullu allpa tukuchun allitami kamana kan.

Tuñichishkamanta, llilluyachishka pampakunapika Mamallaktamiama chayllatak muyuta tarpuchun, chayllatak muyuta charichunsacha tarpuyta, kutinta shacha tarpuy llankaykunata wiñachinka,yanapankapash. Chaypillatak tiyak sachakunata, llaktapi amaña-rishka sachakunata tarpuchun yachachinka.

410 niki.-Mamallaktaka tarpukkunata, paklla ayllullakta pampa-kunata wakaychichun, kutintak allichichun mañachinka; shina-

Page 202: Constitucion de Ecuador en Kichwa

209

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

llatak pampakunata ukllak tarpuykunata wiñachichun, shinaawkik mikunata mirachichun karanka.

SUKTANIKI PAKMA

Yaku

411 niki.- Mamallaktaka tiyak yakuta, mayupata pampakunata,uchilla mayuwan tantarishka kawsay kuskata kamanka; yakutawakaychichun, tukuyta makinchichunmi kamanka. Yaku allikay,mashna yaku tiyakta, pachamama llikata wakllichik llankaykunatapatachinka; ashtawankarin yakuñawipi, yalli yaku tiyak uchillasu-yupipash patachinka.

Yakuta hapinkapa, yakuta chawchankapa pachamama llikatacharirayana, runakunapak mikuna yaku tiyachunmi kallaripikayallinka.

412 niki.- Yakukamayuk kamachikmi yakumanta mashkaymañayllankayñanta, patachinata, rikurayanata paktachinka. Kay kama-chikmi pay rurana pachamamapak mañaymashkayta paktachin-kapa tantalla llankanka, rimanakunkapash; shina yakutapachamama llikapak achiklla rikuy kachun makinchinata ka-manka.

KANCHISNIKI PAKMA

Wayra kawsay, kitillakta kawsayta, shuktakmushuk ushaytapash

413 niki.- Mamallakta alli ushayta, wiñariyta, ruray mawkaya-chinata, pachamamayashka achiklla, uksi sumakyachaytamiñawpachinka; kutintak alliyachik ushayta, tawkasami yachi-shkata, ashalla takarikta, awkikay mikunata ama llakichichun,pachamamapak llika kawsaykuskapak paktapaktata, yaku hay-ñitapash ama llakichichun ñawpachinka.

414 niki.- Mamallaktaka kunukchiri ama rantin chawpirichunkaalli chakatashka tupukunatami churanka. Rurashka tamyakuska-manta waksita kachakpi, sachata sapimanta kuchukpi, wayrataunkuchikpi chirikunuk rantinchirishka kakpi allichinata ma-

Page 203: Constitucion de Ecuador en Kichwa

210

Kamachiy milka

shkanka. Ashtawanka sachachakrata, sachakamayta, llakipi kaw-sak llaktata ukllak tupukunatami churanka.

415 niki.-Mamallaktaka kikinllatak karupi pushakkuna yaykuchikllaktaykunata, kitillakta allpata, chay allpata charinata kamachi-shpa chaypikachun churanka. Kitillakta wiñariyta, kitillakta wiwatamakinchinata, waylla pampakuna tiyachun imashina patachinatayuyachina. Kikinllatak karupi kamachikkunaka yakuta alli hapi-shpa charina yachayta wiñachinka, maypipash kupakunata shi-tanata ashayachina; shinallatak sinchi kupata, mapa yakutaallitalla kuskachinata yachachina. Mana kuyuta charik apariktachurashpa, ashtawankarin muyuy ñanta churashpa yuyachinka,yanapanka.

VIII KAPAKNIKI

Istallaktakunawan Kimirinakuy

SHUKNIKI WANKURIY

Istallaktakunawan kimirinakuy kallari

416 niki.- Ecuador llakta ista ayllullaktakunawan kimirinakuyka,Ecuador llaktapi kawsak runakuna munashkami kankakuna,paktachik kamachikkuna, pushakkunapash ñawinchinkami, kay-kunaka shinami kanka:

1. Mamallaktapura kishpiyrishka chikan, paktapakta llaktapakmunaykunata hawayachina, kasilla kawsanakuy, llaktakunakikinllatak kamachiyta churankapash; shinallatak llankana-kuy, tantarinakuy, yanapanakunka.

2. Takarinakuy llakikunata mitsarishpa allichiri, istallaktakuna-wan llakikunata, manchachikta harkanata, llakikunataallichinkapa ushayta hapina.

3. Mamallaktakuna shuktak Mamallaktakunapak llankay ukupiyaykurikta supaychan; maykan wallpa yaykuritapash, ayñi-wan yaykurikta, millinakukta, allpapi tiyarikta, kullkita waklli-chikta, awkakuna yaykurikta supaychanka.

Page 204: Constitucion de Ecuador en Kichwa

211

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

4. Kasillata, allpapachapi ayñita sakinata ñawpachina, llashakayñiwan wakllichikta supaychana; maykan Mamallaktakuna,shuktak Mamallaktapak allpapi awkakunata tiyachinarayku tiksikunata shayachiktami supaychan.

5. Mamallakta ukupi chikan kawsakpurapak hayñita, chikanllaktakunapak hayñitami riksin; ashtawankarin rikurina, wa-kaychina, ñankunata ñawpachichun riksin; runakunapaktawka ñawi kawsayta ukllachunkuna riksin, kawsayllapitamitsarina, istatsiknita, tukuysami kamishpa chikanyachinatasupaychan.

6. Allpapachapi kawsak llaktayukpak tiksita, allpa pirwapi ki-shpiyrishka runakuna kuyurichun mitsarina; llaktapura kimi-rinakuypi mana paktapakta kakta, istarunakunamushukyachik nipakunashina katikta mitsarina, ashtawan-karin chincha apya-yala, kulla apya-yalawan mana paktakakta rikuna.

7. Runakunapak hayñita sumakchachunmi atin, ashtawankarinkuyurik runakunapak hayñita sumaychachunmi atin, maña-shkata hapishkata hunta rurashpa paktachichun yanapan;runapak hayñita hapishpa, istallaktakunapak hillayta hapi-shpa paktachichunmi atin.

8. Tukuy wallpa kapakyayta, mitmakuyta, mushuk mitmakuytasupaychan; kutin llaktakuna sinchi shayarinata, tukuysamillapinamanta kishpiyrichun riksin.

9. Istallakta hayñita imashinakakta uchilla kamachiy shinata rik-sin, ista llakta tantanakuykuna tukuypak kachun mañan, kaytantanakuy ukupi Mamallaktakuna paktapakta chaypi ka-chunmi mañan.

10. Kullki tantanakuykuna, suyu wallpakkuna sinchilla chaypikaywan tawka manyayuk hatun nikita wallpachun ñawpachin;paktakak, tukuykuna, yanapak, tawsami kawsaypura allpa-pachata wallpankapa sirikman kimirinakuyta sinchiyachinatañawpachin.

11. Llaktaypi, kawsaytarpuypi, antisuyu kullkipi, kulla Apya-ya-lapak, tukuy apya-yalapi tantanakuy tiyachun kallarimantatankan.

12. Paktakayta, yanapayta, paktachiyayta, chariyayakta Mama-

Page 205: Constitucion de Ecuador en Kichwa

212

Kamachiy milka

llaktakuna mushuk mintalay llikata, kullki churayta mirachin;mirarishka Mamallaktakuna hatun tantanakuyta istarikura-yaytami wiñachin, istallika kullkita, paktakay, achiklla, pakta-pakta churayta wiñachin. Shukpaklla ista llankaywasikunaatinakushkamanta Mamallaktapura llakipi mana urma-chunmi harkan.

13. Allpa pachapak kawsaymuyuyta, wayrapacha muyuytawakaychinkapa, kutintak wiñachinkapa tiyakuk istahillay-kuna wiñarichun, kutintak katichun tankan.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Istallaktapura yuyarishkakuna, istahillaykunapash

417 niki.- Ista llaktakunawan yuyarishkakunata Ecuador kutin-tak arinishka Mamakamachiy churashkawanmi watarinka. Runahayñikuna hawa yuyarishka, shuktak istahillaykunata wiñaytarunakunapak kak tiksiwan churanka, hayñita ama kichkichi-chunmi, chayman paktachinka, Mamakamachiypi sapan nishka-kunatapash paskashpa churashka kanka.

418 niki.- Kariwarmi Mamallakta Pushakka ista llaktakunawanyuyarishka hillaykunata, shuktak hillaykunatapash killkana, yu-yarina, kayllaktapak kachun kutin riksinatami charin.

Kariwarmi Mamallaktapak Pushakka, Mamallaktapak Tantana-kuy rurayman tukuy killkashka ista yuyarikunata imata nishanishkata, ima ñawita charishkata chay pachallatakmi willanka.Shuk yuyarishpa arinishka kipa rantinchina kashpalla, kullka-china kashpalla kutin allinishka kanka, Mamallakta Tantanakuychay hawallatak willachishka chunka puncha kipami kutintakarinishka kanka.

419 niki.- Istallaktawan yuyarishkakunata kutintak arinina, wa-nakuy willanaka Mamallakta Tantanakuy arininarakmi mutsurin,paykunaka kaykunata arininka:

1. Sawashka allpa hawa, saywa hawami arininka.2. Llaktaykunamanta, awkakunamanta yuyarinakuyta chura-

chun arininka.

Page 206: Constitucion de Ecuador en Kichwa

213

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

3. Kamachiyta churanata, mushukyachinata, anchuchinata ari-ninakuyta charinakuchun arininka.

4. Mamakamachiypi killkashka hayñikunata, kamaykunataarininka.

5. Mamallaktapak kullkillaktayta Mamallakta Wiñari PaktayYuyayta churashkata arinichun; ista llakta kullki kamay-wasi, ista llaktakunapi llankakwasi maykanpash arinichunmañanka.

6. Tantarinakuyta, mintalaytapash Mamallaktata arinichichunarininka.

7. Uku kamachiy kachayta shuk ista llaktakuna tantanakuy-man, mana kashpaka yalli hatun Mamallaktaman ushaytaapuchun arininka.

8. Pachamama charimushkata, ashtawanka yakuta, tawkasamikawsayta, kawsaysapita charimushkata kutintak arinichichunarininka.

420 niki.- Ista Yuyarikunata charinkapaka llaktakunata tapu-shpa kutintak arinichun mañana; kaytaka llaktayuk yuyarishka-manta, kariwarmi Mamallakta pushak yuyarishka tapuymirurarinka.

Shuk Arinishka Yuyarita tukuykunaman willanaka kariwarmi Ma-mallakta Pushakpak makipimi kan. Llaktakunata tapushpa istaYuyarikunata arininkapaka imashina rurashka kakpi shinallatakmiruranka, katipika shinallatak tukuykunaman willanatami mutsu-rinka.

421 niki.- Ista llakta mintalay hillaykunata paktachikpika, kikin-llatak shuktak makiwanpash allikawsayta mana urmachinkachu;mitachi, amawta tatkikuyta, sumakyachay tatkikuyta charinahayñitapash mana urmachinkachu.

422 niki.- Ecuador Mamallaktaka may allpapipash, ista llaktasamana kuskata charichun ista Yuyarikunata, ista hillaykunatashuktak ista llaktakunaman kushpaka ima llankayta ruranata Yu-yarikkuna, mintalaykuna, Mamallaktawan chikankunawan, shuk-paklla kamachishka runa takarikpika mana arininatausharinkachu.

Page 207: Constitucion de Ecuador en Kichwa

214

Kamachiy milka

Apya-yala ukupi Istayuyarikuna, ista hillaykuna Mamallaktawan,llaktayukkunawan atinakuymanta kishpichik suyu samarik ari-nishkami kan; paykunaka saywa ukupi llankachun, Mamallak-tallatak llankachun churashkami kan. Shinapash Mamallaktakishpichikkunapak ukuman mana satirinata charinchu, llakichi-nata yanapak Mamallaktakunapash mana satirinachu kan.

Ista manuwan kimirik takarinakuy tiyakpika, Ecuador Mamallak-tami istamanu awllimanta rikukrik, takarinakuyta utkashpa alli-chinata ñawpachinka; kayka achiklla, paktapakta, istaMamallakta paktakaytami ñawpachinka.

KIMSANIKI WANKURIY

Apya-yala llaktakuna yaykurinakuy

423 niki.- Ashtawankarin apya-yalapak Mamallaktakunawan,Caribe llaktawan tantarinakuyka, Mamallaktapak imay pushay-yachaymi kanka. Tukuy kuskakunapi, tantarinakuy tatkikunapiEcuador Mamallakta imashina katinata arininka:

1. Kullkiwan yaykurinakuyta, paktapakta, yanaparik, paktachikllankay tantanakuyta tankana; kapukyachik, kullkiyachik llan-kayta, kullkitami tankan; tukuykunapak ista llaktapak kullkillaktayta churana; suyukuna mana pakta kakta allichinkapapaktachina llaktayta mirachinka; suyu mintalayta, yapachi-shka hawachani charimushkawan saruyta tankana.

2. Charimushka pachamamata charirayashpa makinchinapushayyachayta ñawpachina, ashtawankarin llukshina llan-kayta mitachina; charirayana ushayta yanapanakuna ya-pachinata ushachina. Shinallatak tawkasami kawsayta,pachamama llikata, yakutapash wakaychichun ñawpachina;taripayta, amawta wiñariyta, yachayta rantinchinakunata, su-makllankayta purichina; mikuna awkikayta kimirinakuy pu-shayyachayta mirachina.

3. Mamallaktapak kamachiykunata ayninakuyta hayñikunapisaruchishpa sinchiyachina; shinallatak llankay kamachichi-shka, kuyuri kamayta, pachamamata, runakunata, sinchiya-china yachayta, kawsaytarpuyta, tukuylla allikawsayta

Page 208: Constitucion de Ecuador en Kichwa

215

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mirarayay tiksipi sinchiyachina, mana tikramuypi tiksishpasinchiyachina.

4. Tawkasami kawsaytarpuyta kamana, shinallatak kawsay-pura llankakuyta, charimushka kawsaytarpuyta wakaychi-nata, tukuykunapak apya-yala yuyayta, Caribellaktamantapash, willanakuna llikata wiñachinatak kan, uk-llana, ñawpachinapash kan; kawsaytarpuy ruraykunapa min-talay sapsi kuskata mirachina.

5. Apya-yalapak llaktakuna, Caribe llaktayuk tukuy wiñaytapaktachun yanapana; runakuna kishpiylla suyupi muyuchunyanapana; Mamallaktapura saywarishka allpakunapi kaw-sakkunaman, pakakukushka runakunaman runa hayñita mi-rachina llaktaykuna mirarichun ñawpachina; apya-yalapikawsak runakunata, Caribe llaktamanta runakunata purina,kuyuriman rik llaktakunapi ukllana.

6. Mitsarinkapa shuk yuyaywan shuk llaktayta tankana, shinaMamallaktakuna, suyukuna awkiyayta sinchiyachinkapashuklla llaktayta sinchiyachina.

7. Apya-yalapak Mamallaktakuna, Caribe llaktapash hatun Ma-mallakta ñawiwan tantanakushka sinchiyachun ushachina;shinallatak yuyarishkakunata, mutsurikpika suyupi tantana-kuna kanchik shuktak Yuyariskakunata killkana, ista Yuyari-kunatapash anchuchichun sinchiyachina.

Page 209: Constitucion de Ecuador en Kichwa

216

Kamachiy milka

IX KAPAKNIKI

Mamakamachiypak Mayhatun

SHUKNI WANKURIY

Tiksiyaykuna

424 niki.- Mamakamachiyka may hatun kamachiymi kan, may-kan shuktak kamachiypak hawapimi kan. Tukuyllapak uchilla ka-machiykuna, kamachiy allichikkunapak Mamakamachiykachashkamanta mana llukshirinachu kan; mana shinakpikamana may alli kamachiymi tukunka.

Mamakamachiyta, runa hayñikumanta ista Yuyarikunatapash,Mamakamachiypi killkashka yapa alli hayñikunata Mamallaktatariksishpa kutintak arinishka, maykan shuktak kamachiy hawa-pimi kanka, tukuylla kamachishkapak hawapi kashpami ati-kunka.

425 niki.- Kamachiykunata paktachina kamachiy patanikikunakaMamakamachiy, istallaktawan rimanakushkakuna, istallaktawanyuyarishkakuna, tantachik kamachikkuna, nikik kamachiykunakanka; shinallatak suyu uchilla kamachiykuna, hatunkiti uchilla-kamachikuna kanka; kachashka kamachikuna, uchilla kama-chiykuna; nikik kamachiy yuyarishkakuna, sinchiyuyarikunapashkanka; tukuylla ushakkuna kamachiy allichik, arinishkakunamikanka.

Chikanchikan kamachiy patakunawan llaki tiyakpika: Mamaka-machiy Wasi, kariwarmi kishpichikkuna, kamak kamachikkuna,tukuylla kariwarmi mitachikuna hatun pata kamachiykunata chu-rashpami allichinka.

Uchilla kamachiypak patakunaka: paykunapak kakta, ushay tiksikallarik kaktami yuyarinka, ashtawankarin kinkillatak karupi ka-machikkunapak ushay illuyayta yuyarinka.

426 niki.- Tukuy runakuna, kamachikkuna, kamaywasikuna Ma-makamachiyman watashkami kan. Kariwarmi kishpichikkuna,

Page 210: Constitucion de Ecuador en Kichwa

217

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kamak kamachikkuna, kariwarmi mitachikuna Mamakamachiy-pak uchilla kamachiykunatami paktachinka. Runakunapak hay-ñita ista llakta hillaykunapi rikushka, Mamakamachiypichurashkata yapa alli kakpi paktachinka, yuyarikkuna mana ma-ñakpipash paktachinkami.

Mamakamachiypi iñishka hayñikuna, istallakta hillaykunapi iñi-shka runa hayñikunapash utkashpa chaypachallatak arini-shkata churashpami paktachina. Kamachiy illan nishpa,rikuchinkapa uchilla kamachiy illan nishpa mana atinkachu, shi-nanishpa Mamakamachiypi churashka hayñita, kamayta waklli-chinkapa mana atinkachu; shinami pay mitsarinkapa churashkaruraytapash mana ninka, chay hayñikunata mana ninkapakpashmana atinkachu.

427 niki.- Mamakamachiy uchilla kamachiykunata killka nikiku-nata katishpa Mamakamachiyman yalli kichkiyak tukuy yuyaytatikrachinka, icha tiyakpika hayñikuna huntachun yanapak yu-yayta tikrachinka; shinallatak Mamakamachiypak munayta allisumakchakta tikrachinka, Mamakamachiyta tikrachi hatun tiksi-kunawan yuyanka.

428 niki.- Shuk kariwarmi kishpichik, minkashka, maykan shukuchilla kamachiy Mamakamachiywan takarik nikpi, runakuna-pak istahillaykunawan takarikpi mañashpa sakichinka, chaykunaMamakamachiypak riksishka hayñikunapak yapa alli kakpi ima-manta katikushkata sakichinka. Chaymanta Mamakamachiywasiman tapushpa kachanka, chay wasika chuskuchunkapichka puncha manarak yallikpi, uchilla kamachiyka Mamaka-machiypak yuyayta charinmi nishpa allichinka.

Willashka pachapi Mamakamachiy Wasi mana imatapash nik-pika, llakichishka runaka churakunakushpa maykan llakichikhawapi shuk wanachitapay churanatapash ushankami.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Mamakamachiy Wasi

429 niki.-Mamakamachiy Wasika yalli hatun tantanakuy rikura-

Page 211: Constitucion de Ecuador en Kichwa

218

Kamachiy milka

yak, Mamakamachiyta tikrachikmi kan, shina kay tiksipi pakta-kaytami kaman. Mamallaktapak tukuy saywa ukupi pushan, pay-pak yataka Quito kitipimi sakirin.

Mamakamachiypi rikuchishkata apuywan kimirishka arinikuna-taka Mamakamachiy Wasi churashkami kanka

430 niki.- Mamakamachiy Wasika kikinllatak kamaywan, kull-kita charishkawanmi shayarinka. Kamachiymi paypak tantana-kuyta, awllirita, imashina awkikuy katikuyta paktachinkapatantanakuyta churanka.

431 niki.-Mamakamachiy Wasipi tantarishkakunaka llaktay wa-nachiman mana watarishkachu kanka, maykan paykunata chu-rakkunapash mana kuyuchishka kankachu. Shinapash shuktaktukuylla kamachikkuna shinallatakmi rikurayashka kanka, pay-pak awllita pushakushpa mana allita rurashkamanta, panta-rishkamantaka kutichinatami charinkakuna.

Runakamachiyta llakichimantaka huchata aparinkami, hatun hu-chata aparishka kakpika rikurayak, mana kashpaka Llaktayukkamakllami shitapashka kanka. Mamallakta Paktakay Wasi tan-tanakuy wanachishkataka wanachinkapa tantarishka kakkuna-mantami ishkay chawpi yalli apuchikuna mutsurin.

Llukshichinkapaka Mamakamachiy Wasipi tantarishka kak-kunamanta kimsa chawpi yalli apuchikuna arinishkamikanka. Imashina ñawpachinata, mutsurikkunata, imamanta ka-shkatapash kamachiypimi churana kan.

432 niki.-Mamakamachiy Wasika iskun runakunamantami tan-tarishka kanka, paykunapak awllitaka tantarishpami pu-shanka, kamachiymi imashina nikpipash ukukunapi tantarishpaapanka. Paykunapak llankayka iskun wata mitami kanka, manautka kutintak akllarinkachu, sapan kimsa watapi, kimsa kimsamushukyachishkami kanka.

Shutichishka anchurikpika kamachiymi imashina rantinchinapashuk ñanta mashkashpa churanka.

433 niki.-Mamakamachiy Wasipi llankankapa shutichishka kan-kapaka kaykunami mutsurin:

Page 212: Constitucion de Ecuador en Kichwa

219

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

1. Kariwarmi Ecuador llaktamanta kana, llaktay hayñiwanpushashka taririna.

2. Mamallaktapi kamachiywan riksishka Hayñipi Yachay Illutakimsa patapi charina.

3. Kamachiy yachayta pushashkata charina, paktakay ya-chayta kikin munaywan pushashka rikurishka kachun,chunka watatallatapash sumakyachana wasipi kamachiyamawtamanta yachachishka rikurichun pankata charina.

4. Kikin munayta, allikayta rikuchina.5. Llaktay tantanakuy pushakman, llaktaykuyuri pushak-

man tukuri chunka watapi mana kimirishka kana.Kamachiymi kay mutsurikkunata kunkapa imashina katinatachuranka.

434 niki.- Mamakamachiy Wasiman tantarikkunataka nikichunminkashka runakunata churanka, sapan awllikunamanta ishkayshutichishka runakunapura tantanakushpa akllanka, kaykunakaMamallakta Tantanakuymanta, Utkachikmanta, RunakunaAchikllakay Rikurayaymanta kachashka kanka. Tantarishkaku-nata akllanataka ña nishka awllikkunamanta akllarichun rikuchi-shkapuramantami akllanka. Tukuylla ñawpakpimishanakushpami akllarinka, rikurayaywan, llaktayukkunamananishkapash akllarinka. Mamakamachiy wasiman tanta-richunka mashna kari, mashna warmi yanantin kachun tanta-china.

Imashina katinata, mitata, shuktak akllana nipakunata, chanina-tapash kamachiypimi churashka kanka.

435 niki.-Mamakamachiy Wasika tantarishkapuramantami shukkari warmi Pushakta, shuk kariwarmi kipa Pushakta akllanka,paykunaka kimsa wata mitachitami charinka, mana utka kutin-tak akllarinkachu. Kariwarmi Pushakka Mamakamachiy Wasi-pak kamachishkata rikurayashpami pushanka.

436 niki.- Mamakamachiy Wasika, kamachiypi churashka aw-llikuna hawa, katikpi killkashka awllikunata charinka:

1. Mamakamachiypak yuyayta, Ecuador llakta kutintak paypakarinishkawan, kishpichik nishkawan runahayñita istallakta-

Page 213: Constitucion de Ecuador en Kichwa

220

Kamachiy milka

kunawan rimanakushkata tikrachik yalli hatun tantanakuykana. Paypak ariniykuna yaykuchik ñawitami charina kan.

2. Tukuylla llankashka mana Mamakamachiy ukupi kakpi uku-tapash hawatapash riksina, allichina; Mamallaktapak kama-chikkuna kachashka achka uchilla kamachiykunawan takarikwanaykunata riksinata, allichinatami charin. Wanaykunamana Mamakamachiy ukupi kakpika, mana allichu kan ni-shpa hatun willayta rurana.

3. Shuktak tawka watarishka uchilla kamachiykunata riksichunkachashka, chaypi Mamakamachiywan takarikkuna kaktariksishpa, mana Mamakamachiy ukupi kan nishpa hatun wi-llayta rurana.

4. Mamallaktapak kamachikkuna kamachiy allichikta kachashkahatun ruray kamaypi, Mamakamachiywan takarik kakta riksina,allichinapash; chaypi Mamakamachiywan takarikkuna kaktariksishpaka, minkashka kamay mana Mamakamachiy ukupikan nishpa hatun willayta tukuylla kamachikkunaman chaya-china.

5. Maykanpash mañashka, Mamakamachiyta mana paktachi-shkamanta, uchilla kamachiykuna, kamay hatun yuyaytamana paktachishka rikurikta riksina, allichina; imashina may-kan kakpi, panta kakpipash riksina, allichinapash; katipika ki-shpichik churashkata, runakunapak hayñita ukllak istatantanakuykuna willashkata rikuna. Kay willaykuna mananikik kamachiywan paktachinakuna kakpi riksina, allichina.

6. Kishpichik nishka kamachiyachay ukllay, paktachi, utkaki-shpyichi, killkamashkay, tukuylla willay ukuman yaykuna,shuktak Mamakamachiyta katikunapak ruraykunata tanta-chik tukukpipash kachana. Mamakamachiy Wasi kutin riku-chun akllashka wanaykunatapash kachana.

7. Mamallaktapak, Mamakamachiypi tiyachishka tantanakuy-pak awllipurata llaki takarikkunata, apuykunatapash pitina.

8. Mamallakta shayarina hatun willaykunata Mamakamachiykamay ukupi kakpi Mamallakta utkashpa rikurayana, Mama-kamachiy ukupi allita rikuna, mana paktachikpi utkata wi-llana.

Page 214: Constitucion de Ecuador en Kichwa

221

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

9. Kishpiychik churashkata, Mamakamachiy churashkata manapaktachik kakta riksina, wanachinapash.

10. Mamallaktapak kamaywasikuna, kamachikkuna Mamaka-machiypi killkashka uchilla kamachiykunata ashata kunka-rishpa, tukuyta mana rikushkamanta llakichikpikaMamakamachiy ukupi mana kan nishpa hatunta willana.Kaytaka Mamakamachiypi killkashka mita ukupi, mana ka-shpaka Mamakamachiy Wasi yuyarishka mita ukupi hatunwillayta yachakchayachina. Kunkarishka mita yallishkakakpi, Mamakamachiy Wasi shinashinalla uchilla kama-chiyta, kamachiywan yuyarishpa kunkarishka kamachiytachurana.

437 niki.- Llaktayukkuna shuklla, tantarishkapash, wichkana wa-siman kachana rayku kishpichik churashka wanayta, churashkakamachiyta, arinishkakunata harkankapa rikuna; shuktak wa-nayta rikuchinata ushanmi. Kay tiyakunata chaskinkapaka, Ma-makamachiy Wasimi katipi kak mutsuykunata paktachiktarikunka:

1. Kishpichik churashka wanayta, churashka kamachiy, tiya-rik, kachashka arinishkakuna kachun.

2. Llakichik paktakaykunapi Mamakamachiyta pakishpa, kayyuyaywan, kunkarishpa llakichishkata, wanay katikuyta, ri-kunka Mamakamachiypi rikshishka hayñita pakishkata ri-kunka

438 niki.- Mamakamachiy Wasika, kamachiypi churashka yallihawa, manarak katipi rikurikpi tatkikunata rurashpa Mamakama-chiyman kimirik paktaykunata churanka:

1. Kamachiy tantanakuy ista llaktawan rimanakushkakunata,kutintak manarak arininakukpi yuyayta churanka.

2. Mamallaktapi kawsak runakunata tapunkapa kayana, kikin-llatak karupi kamachikkunapak mutsuyta tikrachinkapa tu-kuyllakta ñawiwan kachun kayana.

3. Kariwarmi Mamallakta Pushak kamachik wallparikuktarikuchishka, mana Mamakamachiy ukupi kakpi manya-man shitanatami charin.

Page 215: Constitucion de Ecuador en Kichwa

222

Kamachiy milka

439 niki.- Maykan kariwarmi llaktayukkuna shukllapash, tantari-shkapash Mamakamachiypak ruraykunaka rikuchinatapashushanmi.

440 niki.- Mamakamachiy Wasipak kishpichik churashkaku-naka, churashka kamachiykunaka wiñaypak, anchuchinatamana ushanka.

KIMSANIKI WANKURIY

Mamakamachiyta Mushukyachiy

441 niki.- Mamakamachiypak shuk, tawka nikikunata paypakwallpata tiksita, paypak ñawita, Mamallakta tiyarishka nipatamana wakllichishpalla allichina; paypak hayñikunata, kamayku-nata mana kichkichikta shayachichun yuyayta churana; Ma-makamachiyta imashina mushukyachinkapa amakayachichunmi shina ruranka:

1. Kariwarmi Mamallakta Pushak mañashka hatun tapuywan,mana shina kakpika patsak llaktayukmanta pusak Akllakka-mayukpak shutikipukpi killkarishka mañashkawanmi Mama-kamachiyta mushukyachinka.

2. Mamallakta Tantanakuyman tantarishkakuna kimsa rakirishka-manta, ishkay rakirishka kashpami alli yuyarishpaMamakama-chiyta mushukyachinka; mushuk Mamakamachiytakaishkaykutin atirinakunka, ishkaykutin atinakuytaka mana kipa-yashpalla kallarik atinakuymanta shuk watapi atinakunka. Ma-mallaktapi tantarishkamanta kimsapi rakirishkamanta ishkaypirakirishkami Mamakamachiyta mushukyachinkapa arinishkakanka.

442 niki.- Mamakamachiyta ashatalla mushukyachika hayñiku-nata, kamayta mana kichkiyachichun, Mamakamachiyta manamushukyachinapash kariwarmi Mamallakta Pushak yuyari-shkami kanka, mana kashpaka, shuk patsakri waranka llaktayuk-kuna mañashkawan kanka. Paykunapakka akllaykamayukshutikipupi killkashkami kanka, mana kashpaka Mamallakta Tan-tanakuyman chawpi tantarishka yallikuna arinikpillami Mamaka-machiytaka mushukyachinka.

Page 216: Constitucion de Ecuador en Kichwa

223

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Mamakamachiyta mushukyachina yuyaytaka Mamallakta Tanta-nakuy ishkay kutin atinakushpallapashmi kallarinka. Kallari ati-nakuymanta iskunchunka punchapi ishkaykutin atinakuytamiruranka. Mushukyachina ñawpa yuyaytaka Mamallakta Tantana-kuymi arininka. Ñawpakyuyayta arinishka kipami katik chusku-chunka pichka puncha ukupi tukuy runakunata hatun tapuymankayanka.

Hatun tapuypi arininkapaka chawpimanta shuk yalli chanishkatakachashka apuchikunami mutsurin. Mushukyachiyta hatun ta-puypi arinishka kipa, katik kanchis punchapi, Mamallaktapak Ak-llaykamayukmi kamuta rurachun kachanka.

443 niki.- Mamakamachiy Wasimi kay katik hatunnikipi chay-pak rikushka maykan sapan katikkunata chaninka.

444 niki.-Mamallakta Tantanakuyta shayachinkapaka tukuy ru-nakunata tapushpallami kanka. Kay tapuytaka kariwarmi Mama-llakta pushak, Mamallakta Tantanakuyman tantarimantakimsa rakirishkamanta ishkayraki arinishkami kanka, mana ka-shpaka patsakmanta chunka ishkay Akllakkamayuk shutikipupikillkarishka runakunamanta chawpi yalli mañashkatami kanka.Hatun tapuyka kariwarmi minkashkata imashina akllanatamiyaykuchinka, akllankapaka katina uchilla kamachiytapash yay-kuchinka. Mushuk Mamakamachiy llankanata kallarichunka,hatun tapuypi chawpimanta shuk yalli apuchiwan mallishka ka-chun mutsurinka.

Page 217: Constitucion de Ecuador en Kichwa

224

Kamachiy milka

YALLICHINALLA CHURASHKAKUNA

SHUKNIKI.- Mamallakta Tantanakuyka, Mamakamachiy llan-kankapa yaykushka punchamanta patsak ishkaychunka pun-chakuna ukupimi, mikuna awkikay wiñariyshpa katinakamachiychishkata, akllana kamachiyta, Paktakay Awlli Pata-chik kamachiyta, Kamachik Tantanakuy kamachiyta, LlaktayukChaypikachun Rikurayak Tantanakuypak kamachiytapash ari-ninka.

Shinallatak kimsa patsak suktachunka punchakunami katik ka-machiykunata arininka:

1. Mamakamachiy Wasita patachik kamachiyta, Mamaka-machiyyayta rikurayay ñawpachimuy kamachiyta killka-shpa arininkakuna.

2. Yaku tiyakkunata patachina, yakuta hapina, chawchana ka-machiyta churanka; yakuta hapinkapa, chawchankapa ma-ñanatapash chay kamachiypimi yaykuchinka; kunan, kaya,paypak mita, imashina rikuna ñankuna kamachiy tukuchunpaktachinka.

3. Llaktayukkuna chaypi kachun patachik kamachiyta arininka.4. Willaypak kamachiyta arininka.5. Yachayta, hatun yachayta, kawsaytarpuyta, pukllayta-

pash patachik kamachiyta arinka.6. Tukkuylla mitachita patachik kamachiyta churanka.7. Tukuylla Killpak patachik kamachiyta arininka.8. Imanikta tantachik, shutikipuk, mintalay, kikinyay kamachiyta

arininka. Tukuy imashinakunapimi kayman chayman ri-kurayana llikata, Mamallaktamanta imanik tiksita harkari-nata shayachinka.

9. Kamachiymi kikinlla kamachikkunapak patakunapi, karupisaywashka saywashka allpata, ushayllikatapash, mashkan-kapa imashina ruranata yaykuchichun arininka. Mamallakta-pak Hatun Kullkimanta chaskishka kullkita rakichun patachikkamachiytapash mallinka. Kay kamachiyka suyukuna kikin-llatak wallparichun shuk mitata rikunka, imamantapash

Page 218: Constitucion de Ecuador en Kichwa

225

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mana pusak watata yallinkachu.10. Awkakunata, chapakunata wanachik kamachiyta, ñawpa-

china kamachiyta arininka.

11. Tukuyllapak, Mamallaktapak kawsaykamayta patachik ka-machiyta arininka.

Mamakamachiy llankashpa katichun mutsurik kallarik kama-chiytaka shukniki churashka pachapimi MamallaktaTantana-kuy arinishka kanka.

ISHKAYNIKI.- Mamallakta Tantanakuyka kay Mamakamachiyllankay kallarishkamanta kimsachunka punchapi shukniki Llak-tayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuypak kariwarmi ku-nakkunata chanishka, mañashka, chimpapurashpa mishashpa,llaktayukkuna rikurayashka, mananishkapash akllarinka. Pay-kunaka kay tantakuypak kamachiy arininkakama minkashkallakanka. Kay allichirikuy pachaka imashinami Mamakamachiypinishka tiksikunatami paktachinka.

Ashakamalla kuyuchik tantanakuyta, minkashkakunaka awlli-nata patachik kamachiyta tukuyman willankakamami payku-napak awllipi kanka; patsak ishkaychunka punchapimi kaytantanakuypak kamachiyta killkanka, chaymantaka kamachiytantanakuy riksichun kachanka.

KIMSANIKI.- Shuwayta Rikurayak Llaktakuyak Tantanakuy, Ma-mallaktapak Shuwa harkak Killkakamayukpak kariwarmi mita-chikuna mana hawalla shutichishka, kuyuchina kachun,Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuypak ukupi ka-chun yallichinka.

Tiyak kullkillankayta rikukkunaka kamachiy tankanakuy kay tan-tanakuypak kamachiyta churankakama paypak awlliwan ka-tinka.

CHUSKUNIKI.-Mamallakpak Hatun Tantanakuypi ñawpamantallankak kariwarmi mitachikunaka, kunan Mamallakta Tantana-kuypimi paypak mitachita mañachinkapa yallinka, hawalla shu-tichishka, kuyuchina shutichishkami mana yallinka.

Mamallakta Hatun Tantanakuypak charishkakunaka, kunan

Page 219: Constitucion de Ecuador en Kichwa

226

Churashka

Mamallakta Tantanakuyman yallinka.

PICHKANIKI.- Kimsa Mamakamachiy Wasipak kariwarmi mita-chi runakuna, kariwarmi llankakkunaka, Mamakamachiy Wasi-pak tantarik wallparinka; kaypak manarak tantarikpi alli mana allikakta rikushpami akllanka; hawalla shutichishka llankak runa-kunaka, kuyuchinalla llankankapa mana sakirinkachu.

Kimsa Mamakamachiy Wasipak charishkakunaka, kunan Ma-makamachiy Wasipakmi tukunka.

Mamallaktapak Killkakpash, Kamachiy Kipukpash Mamallakta-pak tukuylla kikinllatak llankaywasipi wallparinka; imashinamikay Mamakamachiypi, kamachiypi killkashkatami paktachinka.Llankak runakuna charishkakunaka, kullkipash mushuk tanta-nakuypakmi tukunka.

SUKTANIKI.-Wawakunapak, wamrakunapak, tisiku runanapak,warmikunapak, llaktakunapak, llaktayaykunapak, yanakunapak,yunka runakunapak hatun tantanakuykunaka paktapakta ka-chun mama tantanakuykunami tiyarinka, shina paypak wallpataawllita Mamakamachiywan allichinka.

KANCHISNIKI.- Kunan Hatun Paktakay Wasipi, Kamachik Tan-tanakuypi, Hatun Paktakaykunapi, hatunkiti kimsa kamachikpi,harkak kamakkunapi, kullkitupukpi, kullkitupukpak kimsa kama-chik, wanachi kimsakamachikpi llankak kariwarmi mitachi runa-kuna, kariwarmi llankakkunaka, kay mitachikunaka: KamachikTantanakuyman, Hatun Paktakay Wasiman, marka paktakaywasiman, kimsa kamachikman patakunapi shinallatakmi ma-shna kullkiwan awllichun tiyachishka kanka.

PUSAKNIKI.- Hatun Paktakay tantari kamachikkuna chari-kushka katikunaka, chapapak, awkapak Paktakay riksishka,chay imashina katikukkunapash Mamallakta Paktakay Wasi rik-sichun, imatapash nichunmi yallichinka.

ISKUNNIKI.- Kamachik Tantanakuy, pay wallparishka puncha-manta kallarishpa, kimsa patsak shuktachunka puncha manayallipi, kay Mamakamachiywan, kamachiywan yuyarishpa mu-shuk killkakamay mitachita mirachinka.

Kay Mamakamachiy llankankapa yaykushka punchamanta shu-

Page 220: Constitucion de Ecuador en Kichwa

227

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

tichina, minkana, ashalla punchata minkana, kariwarmi killkaka-makta rantinchina mitaka tukurikta hatun willayta rurashkakanka.

Kallarik killkapi rikuchishka mitapi, mushuk Mamakamachiymilka ukupi chanishka, chimpapurashpa mishashpa, manani-shkapash tukuypak ñawpakpi akllarishka kachun kayarinka. Ak-llay tukurinkakama kariwarmi killkakamakka paykunapaksuniyachishka mita awllipi, kamachishpa anchuchinkama katin-kakuna.

Kunan kamachichishka killkakamay wasikuna, killkakamay pan-kakunapash, mushuk killkakamay wasiman yaykunka.

CHUNKANIKI.- Rantinchirikuy mitaka wanay mitsayka Pakta-kay Kamaywasi minkashka katinka, Shuk Rantichik MashkakTukuylla Ukllak Wanachik, sumakllankay hawa tiksirishpa Tu-kuylla Ukllakta tantachina, ishkay wata mitapi wiñachina kan,Tukuylla Ukllak wanachik, wawakunata, wamrakunata, llankay-kunamanta ukllay kallariwan wiñarinka.

CHUNKA SHUKNIKI.- Kimsaniki watata awllishpami Akllay-kamayuk ukuman, shukniki Kimsa Akllak Harkak ukumanmaykan tantarikpura shuk kushikuyta ruranka. Kay Mamaka-machiypi mushukyachina churashkata uchilla kamachiyta pak-tachinkapa maykan tantarikkuna chawpi rantinchina tiyakuktarikunka. Kushikuyka maypi kayta arinina tantanakuypi ru-ranka, imatalla yachashkata tukuylla taripashpa akllanka, tu-kuyllapak ñawpakpi chimpapurashpa mishashpa, akllarishpachanishka, mananishkapash tiyarinka.

Ñawpa Kimsa kamachik Hatun Akllakpi, markakunapi kimsaka-machik akllakpi kariwarmi awllikkuna, kariwarmi llankakkuna,mana hawalla shutichishka, mana kuyuchinalla shutichishkakakunan Akllak Awllipi awllishpa katinka, paykunaka akllarina ka-tipi watarishkami kanka, mushuk tantanakuypak mutsurikuna-man watarishka kanka.

Sapan markakunapi ashalla pachapak Akllakkamayuk rikushkakachun akllak tantarikunata wallpanka, Akllakkamayuk nishkata,kamachiy churashkata awllikunata pushanka. HarkakKimsa Kamachikpak urayman tantanakuyka mana tiyankachu.

Page 221: Constitucion de Ecuador en Kichwa

228

Churashka

CHUNKA ISHKAYNIKI.- Mamakamachiy puri kallarishka pun-chamanta kallarishpa, chuskuchunka pichka puncha mitapi,ñawpa llaktay tantanakuykuna, llaktay kuyurikkuna kunan Ma-mallakta Akllakkamayukpi shutita killkachina kan, paypak shu-tita, unanchata, yupayta wakaychina kan.

CHUNKA KIMSANIKI.- Killkanata mana yachayta anchuchinataMamallaktapak llaktaymi kan, mana killkanata yachak runakunatiyakpika paypak rukawan apuchishka paypak munaymi kanka.

CHUNKA CHUSKUNIKI.- Mamallaktapak 2009 watapi chura-shka Hatun Kullkimanta kallarishpa, Mamallakta shunkumantakikinllatak karupi kamachik wasikunamanka churashka kullkakullkika, imamantapash 2008 watapi kushka kullkitupupakmana pishi kankachu.

CHUNKA PICHKANIKI.- Yawatimarka Tantanakuypak, YawatiHatun Rurachikwasi kunak llankakukkuna, samakukkuna, kari-warmi awllikkuna, kariwarmi llankakkuna, Akllashka Kama-chiychishka Yawati Tantanakuy Pushak pakma wallparinkapayallinka.

CHUNKA SUKTANIKI.- Mayman allpaman kimirina saywa lla-kita allichinkapakka, kay Mamakamachiy puri kallarishkamantaishkay wata mita kakpi imashina kashka willaykunata Mamallak-tapak wasiman chayachinka, allpata saywana mushuk kama-chiyta Mamallakta Tantanakuyman kachanka, mutsurikpikamaykan allpaman kimirichun mañankapa tukuyta tapunkapa ka-yanka.

CHUNKA KANCHISNIKI.-Mamallakta shunku kay Mamakama-chiy llankankapa puri kallarishkamanta ishkay wata mitapi kull-kita churanka; kikinllatak karupi kamachik wasikunawankimirishpa Mamallaktapak allpa tupushuyuta ruranka, shina ki-tillakta, paklla llaktapi tiyak allpata kipunata wallpanka; shina kayMamakamachiypi killkashka allpakunata, imashina saywashkaallpata shuyushpa saywasha katina patakunata ruranka.

CHUNKA PUSAKNIKI.- Mamallaktaka Mamallaktapak HatunKullkimanta hapishpa kallari yachaypak, chawpi yachaypak tu-kuylla kullkita asha asha churanka; chawa punkarata katushkakullkimanta hapishpa patsakrimanta illak iñu pichkatallapash wa-

Page 222: Constitucion de Ecuador en Kichwa

229

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

tanta churanka. Shina punkara kapukta katushka kullkimantasukta patsakriman chayankakama mirachinka.

Mamallaktapak Hatunkullki shamuk watapak mallirinkakama,kay Mamakamachiy puri kallarik wataka, tukuylla sumak ya-chaywasi, tawka sumak yachaywasi kariwarmi yachakukkuna-manta kamachiykullkita, yachay kullkita, hayñimantapashchaskikushkamanta ña mana hapinkachu, chay kullkipak rantiMamallaktami yachanawasiman kunka. Kay pachamanta, kaykullkika Mamallaktapak Hatunkullkipi tiyarinka.

Shukpaklla sumak yachanawasika kay Mamakamachiy puri ka-llariman yaykukpi, alli mana allita rikushka kipami Mamallak-tapak llankaykullkita, mitakullkita kamachiywan yuyarishpachaskinka, shinami shamuk watakunapi chaskishpa katinka.Kay yachachik wasikunaka tukuylla kullkita chaskishkamantañawinchinata charin. Mamallaktamanta kushka kullkimantaashalla kullkita charik yachakukkunaman, yachayta kallarikukpikullkiyanapayta kuna kan.

CHUNKA ISKUNNIKI.- Mamallaktaka tukuylla shuklla yacha-chik yachachina wasita, tawka yachachik yachachina wasita, tu-kuytalla alli mana allita rikunka; kayta rikushpa mana alliyachayta allichinarayku, yachana hayñita kamanka, tupuykuna-tapash churanka.

Purikuk kimsa watapi, Mamallakta tukuypak yachay imashinaawllikukta, yachana yuyayta, may alli yachay katikukta alli manaalli shuk rikuyta ruranka; shina yachana wasikunata sumakya-chinkapa, patachinkapa allichina llaktayta wallpanka.

ISHKAY CHUNKANIKI.- Mamallaktata utkachikka yacha-chikta yachachinata, pushanata, kamana yachayta, yachayhatun llikata yanapanata mirachinkapa yuyaywan hatun yacha-nawasita wiñachinka. Mamallaktapak yachay kamachikmi ya-chanawasitaka yachaypi, kamaypi, kullkipi pushanka.

Kay Mamakamachiy ña puri kallarishkamanta pichka wata mi-tapika, tukuy hatun yachanawasikuna, paypak yachaykallpay,yachanakuna, hawapatakunapash alli mana allita rikushkakanka, kamachiywan yuyarishpa arinishka kanka. Allimana allita rikushkamanta mana allichirikpika, mana iñishka-

Page 223: Constitucion de Ecuador en Kichwa

230

Churashka

manta hatun yachana ukumanta kanchaman sakirinka.

ISHKAYCHUNKA SHUKNIKI.- Tukuyllapak kariwarmi yacha-chikkuna rukuyakpi paykunapak watata rikushpa, mashna watamitachita rikushpa Mamallakta kullkiwan yanapanka. Kullkikapatsak pichkachunka shukpaklla llankakpak tantachishka tiksillankaykullkimi kanka, tukuy shukpaklla llankakpak tantachishkapichka tiksi llankaykullki shuk watamantami kanka. Kamachiymiimashina katina, kay mashnana ñanta patachinka.

ISHKAYCHUNKA ISHKAYNIKI.- Mamallaktapak Hatun Kullki-manta Mamallakta allikawsay llikapak kullkika, punkara katu-shka kullkimanta hapishpa patsakmanta illak iñu pichkatallapashwatanta churanka. Punkara kapukta katushkamanta chusku pat-sakrimanta chuskuman chayankakama sapan wata mirachinka.

ISHKAYCHUNKA KIMSANIKI-Mamakamachiy puri kallarishkapunchamanta kallarishpa, patsak pusakchunka puncha mitapi,Ecuador llakta Kawsaykamay Wasipak kullki tantanakuyta wi-ñachinka; paymi kullkita kamanata charin, kullki churana kullki-yuk wasi yuyay ukupi kamanka; shinallatak llankayta,tantachishka chanita wiñachina yuyaywan kamanka.

ISHKAYCHUNKA CHUSKUNIKI.-Mamakamachiyta llaktakunaarinishka punchamanta kallarishpa kimsachunka puncha mitapi,Mamallakta Pushakka ankipak, karurikuchikpak llankachun min-kashka ankukunata rikuchun shuk minkashkata wallpanka, riku-shkamanta patsak pusakchunka puncha mana yallipi willaytachayachinka.

ISHKAYCHUNKA PICHKANIKI.- Watanta tiksi llankaykullkitarikunataka kay Mamakamachiypi killkashka shina, sumakkayllankaykullkiman chayankakama asha asha ruranka. Llankaykullkika ayllupak mutsuy chaniman chimpapurakmi kanka.Tukuy ruku runakuna llankaymanta samarishpa kullkita hapi-chunka asha asha achkayachishpa churanka.

ISHKAYCHUNKA SUKTANIKI.- Mamakamachiyta llankan-kapa yaykurishka punchamanta kallarishpa, kimsapatsak suk-tachunka puncha mitapi, yaku tukuylla mitachita, pachamamataalliyachichun kachashka shukpaklla llankaywasiman kullkitakushkata, kamachishkata rikushka kanka, shinallatak pacha-

Page 224: Constitucion de Ecuador en Kichwa

231

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

mama, runakuna imashina kakta rikushka kanka.

Mamallaktami llankayyuyari minkashkata katikuyta, kutin yuya-rinata, llankayyuyari mikashka tukuchinata, Mamakamachiypikillkashkawan, imashina llankashkata rikushpami imatapashninka.

Yalli wakcha kariwarmi runakuna mikuna yakuta hapishka-manta, kay Mamakamachiy llankayman yaykunkakama manamanuta pitikpi, chay makuta kishpiychina.

ISHKAYCHUNKA KANCHISNIKI.- Utkachik kamachik, kay Ma-makamachiy puri kallarimanta ishkay wata mitapi rikunka; min-kashka llankachun kushkata, yaku shuway ama tiyachun, yakuchanimaru ama chulla chullata hapichun alli tantachinaraykuparkuna yakuman yaykunata kutin rikunka, rakinaman, pakta-pakta yaykuchun kamana; ashtawankarin uchilla, pakta tarpukpukuchik runakunata kamana.

ISHKAYCHUNKA PUSAKNIKI.-Mana kutintak wiñarik tiyakku-nata llukshichishpa katukpi, chaymanta mitakullkita karupi kikin-llatak kamachik kuna hapichun patachichun kamachiyta rurana;shinapash 010 kamachiy nishka, Antisuyupak pachamama wi-ñarina mitakullkita, chaypi tiyak tantanakuykuna sinchiyana mi-takullkita ashayachinata mana ushankachu; shinallatak Paute,Pisayambo, Agoyán yakuzirmata katushkata kamachiypi chu-rashkamantaka, patsakmanta pichka hatun mitakullkita: Azuay,Cañar, Morona Santiago, Tungurahua markakunaman allichiri-chun nishpa 074 yupay kamachiywan kushkata ashayachinatamana ushankachu.

ISHKAYCHUNKA ISKUNNIKI.- Kullki hatun kuskamanta ka-machishka runakuna chaypi kashpa, kay hatunkuska kancha-man charikpika, kay Mamakamachiy puri kallari yaykuymantakallarishpa ishkay wata mitapi kanchaman llukshinka.

Kullki hatun kuskamanta kamachishka runakuna chaypi kashpacharikkunaka, paykunapak kamachishka kachashkakuna; shi-nallatak pushak ukupi tantarishka, runakuna willanakuna ñan-man kullkita kushpa chaypi chariyukkunaka, kayMamakamachiy purik kallarik yaykuymanta kallarishpa ishkaywata mitapi kanchaman llukshinka.

Page 225: Constitucion de Ecuador en Kichwa

232

Churashka

KIMSA CHUNKANIKI.- Yanapak kullki, shukpaklla llankaywa-sita charichun kamachichishka kashpaka, manarak paypak llan-kay tukurikpi, kimsa patsak puncha mitapi tukuyllallankaywasiman tikranka. Chaypak, nishka llankaywasikuna ma-narak shuktakyarikpi kuyurik mana kuyurik charishkakunapakshutita hapichun kachanka; kullkipankata rikuchun utkashpallankay kuyurina, chaymanta llukshishkakuna tukuylla llankay-wasiman tikrachun tiksi kashpa yanapanka.

Mamallaktami Yanapak Kullki runakunaman kullkita mañachi-shpa yanapachun kamanka, wachana wasipi mana kullkita ha-pishpa wawakunata yanapanka; runakuna wiñarichunyachanakuna katikuk, tukurinkakama llankana kullkita YanapakKullki arinishkata paktachichun kamanka.

Yanapak Kullkipak kullki churaykuna, kullki tiyaykunaka paychinkari pachatak mushuk tukuylla llankaywasiman kutintakyaykuchishka kanka, mana shinakpika Mamallakta Umamankachanka. Yanapak Kullkipak puchushka charimushka Utkachikchurashka kamachiywan nishka llankaywasiman yallinka.

Hatunkuska zirmapi, karu-uyarik willaykunapi kullkichurana Ma-makamachiy Killkak iskun yupaywan Kachashkapi arinishka ta-ririk, katikuk ñawpayuyayka kay rantinchirichun churashka zirmallankaywasiman, karu-uyarik willaykuna llankaywasiman yallin-kakuna; kallarishka llankaykunata kumpachun, tukuchichunarinishpa churashkamanta puchuk kullkikunantin yallinka.

Kallarik kachashkakunata paktachishka kipa, kimsa patsak pun-cha mita mana yallipi Yanapak Kullki chinkarinkapash.

TUKURICHUNLLA CHURASHKA

Ecuador Mamallaktapak Mamakamachiyta chunkashuk puncha,karwa killa, 1998 watapi, Kamachiy Kipukpi shuk yupaywan wi-llashka picharin, shinallatak mushuk Mamakamachiywan taka-rik tukuy uchilla kamachiykunapash picharinmi. Puchukkachashka tiyakuk kamachiykuna, kunan Mamakamachiywanmana takarikka tiyashpa katinkami.

Page 226: Constitucion de Ecuador en Kichwa

233

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

YALLICHINA RAYKU KAMACHICHISHKA

SHUKNIKI WANKURIY

Yallichiy kashkamanta

1 niki.-Mamallakatapak Llaktay Mamakamchiyta hatun tapuypillaktakuna arinikpika, kay kamachichishka Rantichirikuy pachauchilla kamachiykunapi tiyak nikikunata imashina niktamipaktachinka.

ISHKAYNIKI WANKURIY

Akllaymanta

2 niki.- (Akllaykunata paktachina) Kay rantinchirikuy katikuypipushakkunata akllaytaka uchilla kamachiykunapi rikuchishkashina Akllaykamayuk tantachishka, pushashka kanka.

3 niki.- (Hatun akllaykuna) Mamallaktapak Akllaykamayuk,pay tiyarishka punchamanta kimsachunka puncha (30) mitamana yalli punchata yupashka, kamachiypi killkashkawan tik-sishpa, katik pushakkunata shayachinkapa hatun akllayman ka-yanka:

1. Mamallakta Puchakta, Kipapushaktapash akllanka.2. Pichkataka(5) Anti Tantanakuyman richun akllanka.3. Mamallakta Tantanakuyman tantarik markakuna saywa-

manta akllashka, Mamallaktapak pushakkunata, ista llakta-man akllanka. Sapan markakuna MamallaktaTantanakuyman richun iskayta akllanka, ishkaypatsak wa-rankamanta shukta akllanka, shinallatak shuk patsak pich-kachunka chawpirishkamanta shukta akllanka; chunkapichkata (15) Mamallaktapak shutipi rikurichun akllanka; suk-tata (6) kariwarmi Ecuador llaktamanta ista llaktakunapi kaw-sakpak shutipi rikurichun akllanka; Europa, Oceanía, Asiallaktakunapak shutipi ishkayta akllanka; Canadá, EstadosUnidos llaktakunapak shutipi ishkayta akllanka; Apya-

Page 227: Constitucion de Ecuador en Kichwa

234

Churashka

yala, El Caribe, África llaktakunapak shutipipashishkaytami akllanka.

4. Marka kamaktapash, kipa markakamakta akllanka.5. Kitipushakkunata akllanka.6. Sapan kitipi pichkamanta (5), chunka pichkakama (15)

kariwarmi kunakkunata akllanka, Kamachichishka TantachikKitikamachiy, 27 nikipi nishkata paktachishpami akllanka.

7. Pichka (5) sapan paklla kitilli tantanakuypi pichka (5) rimaytacharikkunata akllanka, yalli apuchishkami pushak kachunakllashka kanka.

Kay uchilla kamachiykunataka runakunata tukuri lanupi tiksi-shpa paktachishkawanmi chimpapuranka.

4 niki.- (Akllarikkunata riksichina) Kay akllaypika, llaytay tan-tanakuykuna, kamachiy killkakta akllankapa taririkkuna payku-napak akllarikkunata riksichinata ushanka.

Shuktak tantanakuykunapash akllarikkunata riksichinataushanmi, chaypakka kariwarmi llaktayukkuna akllaykipupi shu-tirishkapak shuk (1%) patsakrimanta shuti aspikunata tanta-chishpa rikuchinata ushankakuna. Chaypakka Akllakkamayukmimutsurik milkapankakunata kunka.

Tawka akllarik runakuna akllarik kapakkunata umapi chura-shpa tukuypak shutikunata rikuchinka, paykunata washakatik-pak shutitapash kachanka. Shutikunaka, mashna warmi,mashna kari; mashna kari, mashna warmi yanantin katishpawallparinka, shinami tukurinkakama akllarishpa katinka.

5 niki.- (Imashina apuchina) Apuchikkunami paykuna muna-shka akllarikkunata akllanka:

1. Mamallakta Pushakpak, Kipapushakpak, Anti Tantanakuypi Ri-makpak,Markakamakpak,Kipamarkakamakpak, Kitipushakpakpankakunapika sapan shutiwachu milka ukupi shuyunallamikan;

2. Mamallaktapak Kamachiy killkakta, Markapak Kamachiykillkakta, Istallaktapak Kamachiy killkakta, Kunakkunata,

Page 228: Constitucion de Ecuador en Kichwa

235

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Paklla Kitillitantanakuyman tantarikta, shuk, tawka akllarik-pak shuti wachu milka ukupi shuyunallami kan.

6 niki.- (Tiyarinata churay) Kamachiy killkakman tiyariku-nata kunkapaka kay kachashkakunatami paktachina kan:

1. Mamallakta Pushakta, Kipapushakta akllankapa Mamallak-tapak Llaktay Mamakamachiy imashina rikuchishkatami ka-tinka.

2. Markakamak, Kipa markakamak ishkantinta akllaypi, kiti-pushakta akllaypipash maykan yalli hawa apuchita cha-rikkunami mishakkuna kanka.

3. Antipi Antirikkunata akllaykunapika shinami katinkakuna:a) Sapan shutikunapak wachuta apuchitami yapankakuna.b) Kay yapashkakunataka: 1, 3, 5, 7, 9, 11, ... katik yupay-

kunaman rakinkakuna, mashna rakirishka, mashna tiya-rinata charinkakamami rakinkakuna.

c) Rakishkakunata nikishpa hatunmanta uchillaman cha-rishpaka: sapan shuti wachuman paykunapak kuskaku-nata kuna kan, maykantak yalli hawaman kaktarikushpami kunka.

d) Katimukushkata paktachishka kashpaka, tukuy rakishka-kunami shuklla shuti wachupak kanka, tukuri kuskatamikatik apuchita charikman kunka.

e) Paktapakta apuchita charikpika, mishak shutiwachutarikunkapa kushiwan katina kanka.

f) Shuti wachuwan paktashpa tiyarikkunaka, akllashkaku-naka shuti wachuta nikishpa tiyachishka kanka.

4. Mamallaktapak Kamachiy killkakta, Markapak Kamachiykillkakta, Istallaktapak Kamachiy killkakta, Kiti kunakkunata,Paklla Kitilli tantanakuyman tantarikkunata akllankapakashinami katinka:4.1. Saywashka ukupi ishkay (2) kamachik akllarina kak-

pika, shukniki tiyarinataka yalli apuchishka yupayta cha-rik shuti wachutami hapinka; ishkayniki tiyarinatakakatik apuchishkami hapinka, shinapash chay apuchimanta35% apuchita charikmi hapinka; mana shinakpika, ishkan-

Page 229: Constitucion de Ecuador en Kichwa

236

Churashka

tin tiyarinami maykan yalli apuchita charik shutiwachumihapinka.

4.2. Maypi kimsata (3) yapa kamachikta akllashpaka, katiktatkikunata katina kan:a) Sapan shuti wachukunapak akllarikuk paktashka

apuchikunata yapanka.b) Kay yapashkakunataka: 1, 3, 5, 7, 9, 11, ... katik

yupaykunaman rakinkakuna, mashna rakirishka,mashna tiyarinata charinkakama rakinka.

c) Rakishkakunata nikishpa hatunmanta uchillamancharishpaka: sapan shuti wachuman paykunapakkuskakunata kuna kan, maykantak yalli washamankakta rikushpami kuna kanka.

d) Katimukushkata paktachishka kashpaka, tukuy raki-shkakunami shuklla shuti wachupak kanka, tukurikuskatami katik apuchita charikman kunka.

e) Paktapakta apuchita charikpika, mishak shutiwachutarikunkapa kushiwan katina kanka.

f) Shutiwachuwan paktashpa tiyarikkunaka, akllashka-kunaka shutiwachuta nikishpa tiyachishka kanka.

7 niki.- (Kitillakta, pakllapash saywashka allpakuna) Kitikunapikunakkunata akllaykunapaka ishkay akllak saywashkami tiyanka,shukka kitillaktapak, shuktakkunaka pakllapak kanka; kitillaktakitillipak akllakkuna, paklla kitillipak akllakkunami tiyanka.

Sapan saywashkapi kitimanta tukuy kunakkunata mirachinapallukshik yupayta akllanka, shina saywashka llaktapi mashnarunakunapak patsakrita akllanka. Tukushkataka kuchulla tani-man chayachinka. Imashinaka saywashka llaktapi manashukman paktakpika shuk kunakta akllana kanka.

Paklla kitillita mana charik kitikunapika shuklla saywashkamitiyanka, chaypika tukuy kunakkunatami akllana kanka.

8 niki.- (Akllay shutikipu) Akllana kiputaka imashina Mamaka-machiypi tiyakta katishpami rurarinka. Kawsana kuskata mu-shukyachinkapa, akllana kiputa rurankapapash akllana tantachikkamachiypi killkashka mitata katishpami paktachinka.

Page 230: Constitucion de Ecuador en Kichwa

237

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

9 niki.- (Watapuriy, awlli mitakunapash) Tukuykuna aklla-shka kamachikkunaka, shinami llankana mitata wallpashpa ka-llarinkakuna, katikillawan kallarinka:

1. Mamallakta Tantanakuyka maykanpash mana kayakpi,tukuy kamachikkunata akllarishkata willashka kimsachunka(30) puncha kipa paykunallatak pipash mana kayashka tan-tarinka. Chay punchallapitak markakamak, Kipa markaka-mak, kitipushak, kunakkuna, paklla kitilli tantanakuymantantarishkakuna paykunapak awllita kallarinka.

2. Anti Rimakkunaka Kamachiy Tantanakuy llankay kallari-shkamanta pichka (5) puncha kipa, Mamallakta Tanta-nakuy ñawpakpi tiyarinka .

3. Mamallakta Pushak, Kipapushakpash Mamallakta Tantana-kuy shayarishka (10) chunka puncha kipami paypak mitatakallarinka, paypak ñawpakpi kamachiyta iñinka.

Mamallakta Pushak, kipa Pushakpash 24 puncha, aymuray killa,2013 watapi paypak mitata tukuchinka; Anti Rimakkunakapash19 puncha, aymuray killa, 2013 watapi paypak mitata tuku-chinka; Mamallakta Tantanakuyka 14 puncha, aymuray killa,2013 watapi paypak mitata tukuchinka.

Ama Mamallakta akllaykuna, llakta akllaykuna chay punchalla-pitak kachun: markakamakta, katik markakamakta, kitipushakta,kitikunakta, paklla kitilli rimayta charikkunata; kunanmantakipa akllayka: 14 puncha, aymuray killa, 2014 watapi paypakmitata tukuchinka, shinallatak kipaka 14 puncha, aymuray killa,2019 watapi tukuchinka.

10 niki.- (Mashkay mitapak nikikuna) Akllashka kamachikku-napak llankay mitaka rantinchik kamachishkawan akllashkaku-naka, tukuy kamachiykunawan llankay kallaripi kachun rikunka.

11 niki.- (Mitakuna tukuri) Mamallakta Pushak, Kipapushak-pash, Anti Rimakkuna, Markakamak, kitipushak, markakunak,hatunkitikunak, uchillakitikunak, paklla kitilli tantarikkuna, MallikHatuntapuy pachapi llankakukkunaka, imashina rantinchik ka-machishka churashka pachapi akllarikkuna llankayta kallari pun-chami paykunapak mitata tukuchinka.

Page 231: Constitucion de Ecuador en Kichwa

238

Churashka

12 niki.- (Kullki tukuchi rikurayay, akllay willaykachaypash)Kay katikuyta pushankapaka Tantachik Kamachik WillaykachayKullki tukuchi, Akllay Willaykachay kamachiypak 10 nikita pak-tachina kan, mashnakullki tukurikta rikunkapa katik chanikunatahapinka:

a) Mamallakta Pushak, Kipapushak ishkantin akllay-pika: illak iñu chunka pichka (0,15 USD) kullkita tu-kuchinka;

b) Anti Rimayman tantarikkuna akllaypika: illak iñu illakpichka (0,05 USD) kullkita tukuchinka;

c) Mamallakta, marka kamachiy killkakkunata, Marka-kamakkunata akllaypika: illak iñu chunka pichka(0,15 USD) kullkita tukuchinka;

d) Ista Mamallakta killkakkunata akllaypika: illak iñu kim-sachunka (0,30 USD) kullkita tukuchinka;

e) Kitipushakta akllaypika: illak iñu chunka pichka (0,15USD) kullkita tukuchinka;

f) Kunakkunata akllaypika: hatun kullkamanta (60%)suktachunka patsakri kullkita tukuchinka;

g) Kitilli tantanakuyman tantarikta akllaypika: illak iñukimsa chunka (0,30 USD) kullkita tukuchinka;

Kamachiyta rurakkunataka, kamachiyka Mamallakta Tantana-kuypi tantarishka kaktami hamutachin.

13 niki.- (Hatunwillaypak kullkitiyay) Mamallakta, Akllaykama-yukpak hatun kullkiwan akllay hatunwillayta willak killkakpi, an-kipi, karurikuchikpi, llikawillaypi tukuy shuklla runa akllarikukta,tawka runakuna akllarikukta, paklla kitilli tantariman shuklla pan-kapi shuyurishpa llushichun kullkita kunka.

14 niki.- (Mana willaykachana) Akllaymanta willaykachay mitapunchakunaka, Mamakamachiypi tiyak uchilla kamachiy nishkashina awllikunawan, Mamallaktapak kamaywasiwan willayka-chayta, willakpankata mana ruranachu; Mamallakta charishka-kunata, tiyakkunata hapishpa willaykachayta mana ruranachu.

Page 232: Constitucion de Ecuador en Kichwa

239

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Willaykachana willakpankata willak killkakpi, ankipi, karuriku-chikpi, llikawillakpi akllaykatikuk hawa shukpakllawan llankay-yuyarita mana ruranachu.

Kariwarmi akllarikukkuna, llaktay tantanakuykunapash kari-warmi llaktayukkunaman puchu karaykunata, pukllanakunatamana kunachu kan.

15 niki.- (Uchilla kamachiykunata paktachina) Akllay awllipaktantanakuykuna Mamakamachiypi tukuyta nishkata, Akllay Tan-tachi kamachiypi, shuktak watarishka kamachikunapi nishkatapaktachinka; kay kamachiykunaka kunan uchilla kamachiykunakatikukta mana harkankachu, akllay katikuk paktachunmi yana-panka. Nishka paktachika churashka kamachiyta pantarikpi,pakikpi, anchata llakichikpi wanachimanmi chutarinka. Mut-surikpika, paypak ushay kuskapi ushankapash, Mamakama-chiy nishka mushuk nikichina uchilla kamachiykunatañanyachinkapa churana.

KIMSANIKI WANKURIY

Kamaywasita yallichimanta

16 niki.- (Rantinchina katikuy) Shukkutin Mamakamachiy ari-nishka kakpi, kamaywasikunata rantinchinata Mamakamachiypirikushka kakpi, rantichina katikuyta tiyachishka uchilla kama-chiypi katikpimi rikuchishkata mirachinka.

17 niki.- (Kamachiy Awlli) 15 wayru killapi, 2006 watapi aklla-shka kariwarmi awkik kamachiy killkak, Kipa kamachiy killkakmita tukurikta hatunpi willarin.

Mallik hatuntapuy imashina llukshishka hatun willayta rurashkapichka puncha kipa Mamakamachiyta Killkak Tantanakuy tanta-rinka, kaypika Kamachiy Awllik, rikurayak tantanakuyta wall-panka, Mamallakta Tantanakuy charishka chay llaktaytapaktapakta kachun charirayana yuyaywan tantachinka.

Kamachiy killkak, rikurayak minkashka tantanakuyka Mamaka-machiypi rikushka Mamallakta Tantanakuypak awllikunata pak-tachinka, paykunaka kamachiy killkakta akllankama

Page 233: Constitucion de Ecuador en Kichwa

240

Churashka

tiyachinkakama llankanka, imashinami kay rantichi kamachi-shka tiyachishkata paktachinka.

18 niki.- (Akllana Awlli) Kay rantichi kamachishkapi tiyachi-shka utkashpa akllay katikuyta rurachun nishkata yanapana,Mamakamachiyta Killkak Tantanakuy ashalla pachapak Akllak-kamayukta wallpanka, Kimsa Akllak Harkakta churankapash.

Kay tantanakuyman shina tiyachishkakunaka, Mamakamachiypikillkashka shina maykan mishanakuypi mishakkunawan rantin-chishka kanka. Akllari katikuyka akllay katikuy shukkutin tuku-rikpimi kallarinka.

19 niki.- Kimsa Hatun Akllakpi, Marka akllakpi awllikkuna,llankakkuna mana hawalla shutichishka, mana kuyuchinalla-kunaka Akllay Awllipi paypak awlliwan katinkakuna; paykunakamushuk tantanakuy mutsurik akllay katiman, chaniman wata-shkami kanka.

Kimsa Hatun Akllakpak charishkunaka Akllay Awllipak chari-mushka pakma tukunkapa yallinkakuna.

20 niki.- (Kamachik Tantanakuy) Patsak pusakchunka puncha(180) mitata mana yallikpi, Kamachik Tantanakuyta tantachi-rinka; payman yaykurikkunataka imashina Mamakamachiypikillkashkata katishpa tiyachinkakuna.

21 niki.- (Mamallakta Paktakay Wasi) Hatun tapuymantallukshishkata chunka (10) punchapi hatunwillayta rurashka kipa,kimsachunka shuk (31) Paktakay Hatun Wasipi kariwarmi llan-kak kamachikkunapak mitapash tukurinka.

Mamallakta Akllaykamayuk kimsachunka shuk (31) Mamallakta-pak Paktakay

Wasipi llankak kariwarmi kamachiykunamanta ishkaychunkashuk (21) kariwarmita tukuyllapak ñawpakpi akllankapa shukkushikuyta tantachinka, paykunaman kishpichik awllikunata pak-tachichun Mamallakta Paktakay Wasita minkanka, shutichishka-kuna tiyarinkakama minkanka, kaypakka Mamakamachiypikillkashkatami paktachinka.

22 niki.- Kamachik Tantanakuypak wallpayta, awllita patachichik

Page 234: Constitucion de Ecuador en Kichwa

241

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kamachiyta shukkutin hatunwillashka kipa, kay tantanakuykaMamallakta Llakipitik Wasita wallpanka, shinallatak markapiPaktakay Wasita, Kimsa Hatunkitipi Paktakayta, Wanachikku-natapash tantachinka, kamachiykunatapash churanka.

23 niki.- Mamallakta Paktakay Wasita chawpishpa mushukya-chinata, kimsa wata kipami rurana kan, paypak llankayta tuku-chinata charik kamachikkunami akllarinka; chaypakka alli manaalli llankashkata rikuna kanka. Kanchis ashalla iñuta charik pay-kunapak awllimanta anchurinka. Sukta wata huntapi, katikchawpi mushukyari tiyakpi kanchis kamachikkuna llukshinaka,paykuna chunkachusku kamachikkuna kallaripi sakirishkamantallukshichinka, alli mana alli llankashkata rikushpa, kanchishashallata iñuta charikkuna llukshinka. Sakirik kanchis alli ya-chakkunaka iskun watatami awllinka.

24 niki.- (Paktakay Awllikkuna Tiyarayay) Paktakay awllikku-napak llankaypi tiyarayayta kamarin, Mamallaktapak PaktakayWasipi, markapi Paktakay Wasipi, Kimsa Hatunkitipi Paktakayllankak mana kuyuchinallakunaka kutin, Mamallaktapak Pakta-kay Wasipi, markapi Paktakay Wasipi, Kimsa Llakipitikpi kama-chik kunaka shinallatak llankayman, shinallatak kullkiwanllankachun tiyachishka kanka. Paykunaka allita, mana alli llan-kashkata rikushpa tiyachinka.

25 niki.- (Mamakamachiy Wasi) Shuk kutin: Kamachiy Tanta-nakuypak, Utkachikpak, Achikllay Runakunata Rikurayakpakmushuk awllikunata shayachishpaka kariwarmi kamachikkunatachanichun minkashkata tantachinka, chanishkakuna shuknikiMamakamachiy Wasiman llankankapa yaykunka.

Sapan awllikunami iskunllapash (9) akllarichun rikuchinka.

Imashina mishanakuna uchilla kamachiykunata, imashina ka-tinakunataka Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantana-kuymi churashka kanka.Mamakamachiy Wasipi tantarik kariwarmi kamachikkunata kallarikimsanikipi mushukyachina urmakpika, maykankunaman llankaytukurikta rikushpa kushikuywan akllarinkakuna. Ishkaynikipi mu-shukyachina urmakpika, shukkutin shutichishkamanta sukta (6)puchurik kariwarmi kamachikpuramanta kushiyachishka kanka.

Page 235: Constitucion de Ecuador en Kichwa

242

Churashka

26 niki.- Kimsa Kamachiy Wasipi llankakkuna mana hawallashutichishka, mana kuyuchinallakunaka, Mamakamachiy Wa-sipi paykunapak awllita mañachishpa katinkakuna, alli mana allillankashkata rikushpami akllashka kipa llankayta katinka.

27 niki.- (Shuktak Tantanakuykunata Rantinchina) Mama-llakta Kamachik Tantanakuyman, Kimsa Mamakamachiy Wasi-man, Kimsa Hatun Akllakman tantarishkakunapak mitaka,mushuk Kamachik Tantanakuypak Rimayta Charikkuna, Mama-kamachiyman tantarishkakuna, Mamallakta Akllaykamayukpakkariwarmi kunakkuna, Kimsa Akllak Harkakman tantarikkunatiyarikpimi tukurinka. Paykunaka Mamakamachiypi killka-shka imashina rantinchik kamachishkata katishpami akllarin-kakuna.

28 niki.- (Hawalla Shutichishkakuna Purikuy) Mamakama-chiy Killkak Tantanakuy awllikunata pushachun hawalla shuti-chishkakuna, imashinami: Mamallaktapak llankayta Pushakta,Kamachiy Yanapakta Pushakta, Llaktayuk Rikurayak Pushakta,Tukuylla Ukllak Pushakpi, Karuwillanakuypakpi, Hatun Kamay-wasipi, Kullkikullka Wasipi, Kawsaykamaypi Hatun Hamuta-chikta Pushakta, imashina Mamakamachiy nishkawanllankakkunapash maykankuna paykunapak ranti tiyarinkaka-mami chaypillatak kanka.

29 niki.- (Llaktayuk Chaypikachun Rikurayakpi Tantanakuy)Kamachiy minkashka, chunkapichka puncha (15) mita kipa,Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuyman tantarikku-nataka chimpapurashpa mishashpa, llaktayukkuna rikuraya-shka, chanishka, mananishkapash akllarinka. ShukkutinTantanakuy shayarishpaka akllachun minkarik llaktayukkunatatantachinka, paykuna imashina Mamakamachiy, kamachiy ni-shkawanmi kamachikkunata, awllikkunata akllankapa tanta-chinka.

Kamachiyta churankakama, Llaktayuk Chaypikachun Rikura-yak Tantanakuyka llaktayuk akllak minkarik wallparichun pata-chinka, sapan mishanakuypak uchilla kamachiyta churanka,akllashkakunaka tukuykunata akllachik kamachikkuna shaya-rishka kipa kayashka kanka, Rantinchik Kamachikmi nishaninmi.

Page 236: Constitucion de Ecuador en Kichwa

243

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

Achikllay Awllikta Rikurayak shutipi rikurikkunata churanatapashushanmi, paykunaka llaktayukkunapak ukupi akllanata minka-shkami kanka.

Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuyka, pay tiyari-shkamanta yupashka patsak ishkaychunka puncha(120) mitapi,paypak tantanakuyta, awllinata patachichun shuk mushuk tan-tachik kamachiyta killkanka; mushuk kamachiyta MamallaktaTantanakuy rikuchun yallichinka.

30 niki.- Ama shuwachun Minkashka Rikurayak Llaktakuyak-pak, Mamallakta Killkakamayukpak shuwa harkakpak tukuy-lla mitachikunaka, llankakkuna mana hawalla shutichishka,mana kuyuchinallakunaka, Llaktayuk Chaypikachun Riku-rayak Tantanakuymanmi llankankapa tantarinka.

Shuwayta Rikurayay Minkashka Llaktakuyak charimushkaku-naka, Llaktayuk Chaypikachun Rikurayak Tantanakuypak,pakma tukunkapami yallinka.

Page 237: Constitucion de Ecuador en Kichwa

244

Churashka

Page 238: Constitucion de Ecuador en Kichwa

245

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

TUKURIPI NISHKA

Ecuador llaktapak runakuna Hatuntapuypi kay Mamakama-chiyta arishka kipa, Kamachiy Kipukpi killkachishka kipa wi-llashka punchamantami purikallarinka.

f.) Fernando Cordero Cueva, Kamachiy Killkak Tantanakuy-pak Pushak.

f.) Francisco Vergara Ortiz, Mamakamachiy Killkak Tanta-nakuypak Killkak.

Mamakamachiy Killkak Tantanakuy.

Ña nishka unanchaka killkak, kallari killkawan paktami kan nis-hpa illuni, mama Mamakamachiyka kamachiy killkakamayukukupi wakaychishkami tiyakun.

Montecristi, 25 punlla, sitwa killa, 2008 wata.

Amawta Francisco Vergara O.Mamakamachiy Killkak Tantanakuypak Killkak

Page 239: Constitucion de Ecuador en Kichwa

ILLUK YUYAYKUNA

KIMSA HATUN AKLLAK

01614 YUPAY KAYAYWAN

PIMAN: TANTANAKUYPAK PUSHAKMANKULLKIMANTA WARMI PUSHAKMANKAMAYTA HATUN PUSHAKMAN

MAYHANMANTA:HATUN KILLKAKAMAYUKMANTA

PACHA: QUITO LLAKTA, 31 PUNCHA, SITWA KILLA, 2008 WATA.

Pay riksichun, chaypak kamachiy yuyaywan, Kimsa HatunAkllak Tukuykuna hunta Tantarishpa, Mamakamachiy kamachi-shkawan patachishpa churarka; apuyta hapishpa, paypak nikitantanakuymanta, 29 awkak puncha, sitwa killa, 2008 watapi,arinishkata killkashpa kikinkunaman katikpi churarka:

PLE- TSE-14- 29-7-2008

Kimsa Hatun Akllak hunta Tantarishpa, Hatun Killkakamayukawkita, mushuk Mamallaktapak Mamakamachiy Llaktay ka-muta killkay tukuchishpa, Fernando Cordero Cueva amawta,Mamakamachiy Killkak Tantanakuyta Pushak, Jorge AcostaCisneros amawtaman kushkamanta; Tantanakuypak Pushak,25 puncha, sitwa killa, 2008 watapi, Mamakamachiy Killak Tan-tanakuy Yatapi, Montecristi kiti- Alfaro llaktamanta, patsak kan-chis chunka ishkay alli pankata, rikuchik panka yapawan kan.Ñaka churashkata shukkutin paktachirikpi, kay pankakunata ka-muta rurachun kachanka.

Hatun Kamak Pushak, Mamakamachiy kamuta killpachinkapamutsurikta mashkanka; shinallatak Kullki llankayta Pushak, ñakachurashkata shukkutin kamuta rurashpa paktachichun mutsurikkullkita kunka”.

Hatunkiti, Quito llaktapi, Kimsa Hatun Akllak hunta, tantarina

246

Churashka

Page 240: Constitucion de Ecuador en Kichwa

247

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

ukupi, ishaychunka iskun puncha, sitwa killapi, 2008 watapikushkami. f).- Amawta Eduardo Armendáriz VilIalva, KimsaHatun Akllak Tantakuypak Hatun Killkakkamayuk illunmi.

Kikinmanta,

Amawta Eduardo Armendáriz VillalvaKimsa Hatun Akllak Tantaripak Hatun Killkak

IMAMANTA.- Ñuka, Kimsa Hatun Akllak Tantanakuypak shu-tipi Killkakkamayuk shina; mushuk Mamakamachiy Llaktaykamuta, 172 alli pankata rikuchik panka yapawan kushkamanta.Fernando Cordero Cueva, Mamakamachiy Killkak Tantanakuy-pak Pushak, amawta Jorge Acosta Cisneros Kimsa HatunAkllak Tantanakuy Pushakman kushkata, ILLUNI: chaska, 25puncha, sitwa killa, 2008 wata, Kamachiy Killkak TantanakuyYatapi, Montecristi- Alfaro llaktapi, Hatun killkak.- Illuni.-

Amawta Eduardo Armendáriz VillalvaKimsa Hatun Akllak Tantaripak Hatun Killkak

Page 241: Constitucion de Ecuador en Kichwa

248

Mushuk, Tarishka Shimikuna

Page 242: Constitucion de Ecuador en Kichwa

249

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

MUSHUK, TARISHKA SHIMIKUNAKICHWA – ESPAÑOL

-a-achikllay, rirpuy: transparenciaachikllay awlli, rirpuy awlli: función de transparenciaachillaykamachiy, rirpuy kamachiy: ley de transparenciaachikllata rikurayak tantanakuy: Consejo de Transparencia y Con-trol Socialachkapachata rina: trascendenciaakllashka, hamuncha: especialaknay: celebraciónallichik wasi: centro de rehabilitaciónallichirishka: compuestoallichina, kuna: resarcir, indemnizarallichina: resolverallichishka, allikak: adecuado, contextualizadoallikachiy: satisfacciónallikak, allishunku: ética, éticoallikay: calidadallikayta rikuy: control de calidadallintarikuy: diagnósticoallpa killkachiy: adjudicación de tierraallpakuskay: geoestacionarioallpatupushka: geodiferenciadoallishunkuyay: conciliaciónallita rikuy: atención especializadaallita: eficienciaallitak: eficazallita utkak: eficientealli yuyay: moralallpa chiktarishka: antrópicosallpakipuy: catastroamawta: doctor, doctora, científico, científicaanchahucha: crimen, penalanchahuchayuk: cruelancha unkuy: enfermedad catastróficaanchayakuk: catastróficoanchuchi: rescisiónanchuri: cesiónanki: radioankizirma anku: espectro radioeléctrico

Page 243: Constitucion de Ecuador en Kichwa

250

Mushuk, Tarishka Shimikuna

antirimak: parlamentario andinoaparik: transporteaparina, hapina: asumiraputukuna: presumirapuy: atribuciónapuchi: votoarawi: literatura, poesíaarichi: entrenamientoarik, mawkak: usuarioarininakuy: convenio, compromisoarinishkata paktachina: cumplirariniy: autorizaciónaripaktachik, mana kunkarik: responsableasti: disciplinaashallapura: oligopolioashayachi, kasikyay: mitigaciónashnakuk: fraganteatichi, tukuchi: gastoatik-sinchi: severaatikuna: prevaleceratina, allichina: enmendaratinakuy kuska: ulterioratinakuy: litigioatirina: exigirseatishkay: quejaatishpa: debatiendoawka: ejércitoawkakanlla: militaresawkichi, sumakchi: honorawkik: principalawkikay, awkichiy: soberaníaawkiyay, hawayay, hatunyay: soberanoawkiy, nashuway: honradezawlli: funciónawllik: funcionarioayllu tukushka: filiaciónayllukuska: recintoayllullakta: comunidadayllupurak: vecinalesayni, chayarinakuy: armonía, contactoayninakuy: participativoaynik: armonizaciónayñi: arma

Page 244: Constitucion de Ecuador en Kichwa

251

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

-ch-chakatarik: transversalchakchuri: esparcimientochakllichik: químico, químicachani: valor, preciochanichi: méritochanikay: prevalecíachanikipuy: costos notarialeschanikuna: costaschanimaru: tarifaschanina: calificar, valorar, establecer preciochanishka kipuy: registraleschanti, imay: objetochapak, yuta: policíacharimushka: bienes, patrimoniocharirayanalla: sostenibilidadcharirayaypak: sustentablecharirayay: sosteniblecharirayana: mantener, sostenercharishka killkachi: testar, testamentocharishka kipuy: registro de propiedadchariyuk: accionistachasni, huchakullki: contribuciónchawchay: aprovechamientochawchu: razachawpik: medioschawpinakushka: compartidochawpiyalli: absolutachawra: combustiblechayana: asistirchayanakuy: contactochaymanchishka: descentralizadochayman, kuskay: directochaymanllatak rik: concurrentechaypachatak: oportunachaypikay, aynikuy: participaciónchaypikay, yanapay: asistenciachikan: particularchinkanyachi: discriminaciónchikanruna: persona naturalchinkari, tukuri: extinciónchirikunuk: climachirliyaku, chuyayaku: agua potable

Page 245: Constitucion de Ecuador en Kichwa

252

Mushuk, Tarishka Shimikuna

chuki: mineralchukrichina: lesionarchulku, yapakullkiyay: usurachullachulla: inequidadchurakuna: interponerchurana: desempeñarchurashka kamachiy: autos (pronunciamiento de un Juez)churashkakullki: impuesto

-e-Ecuador llaktapak kawsaykamay wasi: Instituto Ecuatorianode Seguridad SocialEcuador llaktapak llaktayak: nacionalidad ecuatoriana

-h-hakay: provisiónhamu: especiehamunchashka: especializadohamutana: interpretar, entenderhamutarin: comprendehamutay: comprensión, entendimientohapichiy: detenciónhapinalla, hapipak: tangiblehapishka: remisosharata, harka, llika: vallaharkak: contenciosoharkana, mitsana: oponer, defenderharkashka: atajado, interrumpidohatarichi, tampul: conmociónhatun hamutachik: superintendenciahatunhucha: delitohatun kallarikuna: principios generaleshatun kamaywasi: compañíashatunkiti: metropolitanohatunkuska: sectorhatunllaki: desastrehatuntapuy: referéndumhatunhucha kunkariy: amnistíahatunkiti: metropolitanohawachani: alto valorhawayachi: potencia

Page 246: Constitucion de Ecuador en Kichwa

253

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

hawayak: relevantehawayay: potencialidadhawil, hawalla: provisionalhawyachina: facilitarhayñi: derechohayñiyukkuna: titulares de derechohikupu, ñawpayachay: tradiciónhikuy, llankaypacha, kushimita: oportunidadhillay: instrumento, herramientahillayyachina: instrumentarhuchachina, shitapana: responsabilizarhuchana: coadyuvarhuchapuchay: régimen tributariohuchayay, aripaktachi, hapiy: responsabilidadhuchay, manuchi: condiciónhamunchashka: especializadas, especializadashunta, rimanakuy: pleno, plenahuntay: concepción

-i-icha: dudailatayta: padrastroillu: verdadilluna, sinchita churana: asegurarillupanka: título, certificadoimakkuna: mediosimanik: datoimapachapipash: dimensionesimashinakay: conductaimatukuk: efectivoimilla, paktaruna, maltaruna: adolescenteiñikak: fidedigna, fidedignoiñiy: religióniñu: puntoirpa, pakalla: sigiloishkaychishka: binomioishkaychina: duplicaristakamachik: consulista runa: extranjeroista: exterioristahillaykuna: instrumentos internacionalesistallakta: país extranjeroistallakta llankak: transnacional

Page 247: Constitucion de Ecuador en Kichwa

254

Mushuk, Tarishka Shimikuna

istallaktapi kamayuk: embajadoristatsikni: xenofobiaistawasi: consulado

-k-kachashka: misiónkachay, kamachiy: mandato, decretokachay: preceptokakkuna: entidadeskallari killkakuna: siglaskallari, sapi: originalkallarina: emprenderkallaritak, kaytarak: prioritariokallariy: prelaciónkamachiy ukllay: amparokamachiy: leykamachiy pakina: infringirkamachiy allichik: actoskamachiy awlli: Función Legislativakamachiy kamay, wiñachi: tutelakamachiy kichkichina: tipificarkamachiy killkak: asambleístakamachiy killkak tiyarina: escañokamachiy killkay katikuy / ñawpachikuy: procedimiento legislativokamachiy kipuk: Registro Oficialkamachiy pakiy: contravenciónkamachiy paktachina: regirkamachiy tantachi: fuerokamachiy tantanakuy: órgano legislativokamachiy wasi: Palacio Legislativokamachichishka: régimenkamachiy-iñiy: juramentokamachik tantanakuy: Consejo Nacional de la Judicaturakamachiy yachak: abogadokamachiy yachay: jurisprudenciakamachikatiy: reglaskamachiyshka kullki: arancelkamachiy yuyaypaktachiy: tratadokamachiyruna: persona jurídicakamachiypaktay: legalkamachiypaki: infracciónkamachiy paktachi: administrativakamachishka: vedada

Page 248: Constitucion de Ecuador en Kichwa

255

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kamak: administradorkamana, paktachina: garantizarkamarikuna, puchu: regalíaskamay: administraciónkamayku: evaluaciónkamaywasi: institución, ministerio, entidadkanakuy, apanakuy: tratokapakniki: títulokapakyay: imperialismokapchi: artekapchikamay: artísticokapchiruray, makiruray: artesaníakapuchiy: producciónkapuchik wasi: fábrica, industriakapuk: productokarikaymunay, warmikay munay: orientación sexualkariwarmi: género, hombre y mujerkariwarmiyay: sexualidadkarma: ámbitokarupi kikinllatak: autónomo descentralizadokarupi kikinllatak kamachik: gobierno autónomo descentralizadokarurikuy: televisiónkaruyashka: descentralizadokasillakawsay allpa: territorio de pazkashka kay: naturalezakatikachay: acosokatikilla: calendario, agendakatikuna: desempeñarkatikuy, rurarikuy, tatkikuy: procesokatinkatin: periódicamentekatirakya, chayñan: consecutivokatirayay: continuidadkawanayay: precauciónkawana: observarkawanka: observarákawri: monstruokawsakzirma: biofísicokawsana wasi: casa de la viviendakawsay muyuy: ciclo vitalkawsay kamachiy: consuetudinariokawsaykamay, runakamak, ika: seguridad socialkawsaykuska: ecológicakawsayllapik: racismo, racial

Page 249: Constitucion de Ecuador en Kichwa

256

Mushuk, Tarishka Shimikuna

kawsaypanka: carta de naturalizaciónkawsaypacha llika: ecosistemakawsaypata: etariakawsaypuray: interculturalkawsaysapi, rikchayachik: genéticokawsay: carta de naturalizaciónkawsayyachay: biologíakawsay wañuchik: biológicaskay, imashinakak: entidadkayaruray, llankayñan: planificaciónkichkichik: estrictokichkichishka: restringidokichushka: expoliadokikinkay: identificación, identidadkikinllatak: autónomokikinpak: propiedadkikinpaklla, chaypaklla: exclusivakikinpak llankay: auto empleokikinyashka: independientekikinyay: autonomíakillkakamay: notarialkillkakamayuk: secretariokillkamashkay: habeas datakillpay, ukllay, harkay: protecciónkimi: puntalkimsakamachik: tribunalkipikamak: aduanakipuy: estadísticakirara: escudokishpiychi: indultokishpichik: juezkishpiykay: libertadkishpiykichuy: privativa de libertadkishpiyrishka yuyay: deliberaciónkishpiyri: libre, liberación, libertadkitikamachik: gobierno cantonalkitikamachiy: ordenanza distritalkitikitilli: parroquia urbanakitikunak: concejalkitillakta runa: conurbacioneskitillakta: urbanokitilli, shulka: parroquiakitilli kamachik: gobierno parroquial

Page 250: Constitucion de Ecuador en Kichwa

257

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

kullka: depósitokullki: dinero, finanzas, monedakullki tukuchi, kullki rakiy: erogaciónkullkicharik: remuneradokillkakullka: archivokullkichaskik mañachik wasi: cooperativa de ahorro y créditokullkillaktay: políticas económicaskullkillankayta rikuk: Superintendencia de Bancoskullkirantinchi: hipotecariokullkirikuy, llankayrikuy: auditoríakullkishuway: peculadokullkitupu: fiscalkullkiyachik: financierakullkiyanapak: subsidiariakullkiyanapay, karashka kullki: becas, subsidiokullkiyay: economía, finanzaskumpay: finalización, culminaciónkunkari: omisiónkupa: basura, desechoskuska: lugar, sitio, direcciónkushachina, chaskina: allanarkushka: facultadkushikay, kushikushi: virtudkushikuy: emociónkushiyay: gozokutinchik: frecuenciakutintantariy: re unificaciónkutsiklla: automáticokutsikuy: celeridadkuyana, munachina: estimularkuyurik kullkikuna: activoskuyuyashka: motorizado

-l-lanu: censo, catastrolapuya: cobardelaya: clase, modolinchi, llika: redlunchik: manglar

-ll-llaki, maklluy: riesgollakichiy: abuso

Page 251: Constitucion de Ecuador en Kichwa

258

Mushuk, Tarishka Shimikuna

llakichishka: víctimallakipitik: dirimentellakipitina: dirimirllaktakuyak, llaktachik: cívica, cívicollaktapura mitachi: servicio diplomáticollakta ushay: democraciallaktaykachay: propaganda políticallaktay tantanakuy: institución políticallaktayay, kawsaymarka: nacionalidadllaktayuk chaypikachun rikurayak tantanakuy: Consejo de Parti-cipación Ciudadana y Control Socialllaktayuk chaypikay, runakuna rikurayay: participación ciudadanay control socialllaktaypura tiyari: bancadallaktayuk: ciudadano, ciudadanallaktayukkay: ciudadaníallankachik: concesionariollankachishka: empleado, empleadallankakwasi: empresallankay hayñi: derecho laboralllankaysamay: jubilaciónlIankaymirari: rendimientollankaywasikuna: empresasllankay wiñachik: emprendedorllankaykamachiy: ley laboralllankaykamay: administraciónllankaykamayuk: ministro/allankaykatina, rikurayana: fiscalizarllankaykatiy: fiscalizaciónllankayshayari: cesantíallankayyachay: capacitación laboralllankayyuyari: contratollapiy: esclavitudllashakta: masiva, masivamentellika: sistema (red)llikawillay: sistema de comunicaciónllikiy: rompimientollilu, llulli, tiw: arenallip-ayñi, llillina: nuclearesllukshichina: lograrllukshishka, tukushka: resultadolluki: izquierdo

Page 252: Constitucion de Ecuador en Kichwa

259

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

-m-makanakuchi: concusiónmakinchi: manejomalli: pruebamallina: probar, aprobarmamakamachiy wasi: Corte Constitucionalmamakamachiy willay: proclamamamakullki: capitalmamallakta akllaykamayuk: Consejo Nacional Electoralmamallakta apay: confiscaciónmamallakta awkiyay: soberanía nacionalmamallakta hatun rikurayak: Fiscalía General del Estadomamallakta kamachik: gobierno nacionalmamallakta kamachiy yanapak: Procuraduría General de Estadomamallakta paktakay wasi: Corte Nacional de Justiciamamallaktapak kullkikullka: Banco Central del Ecuadormamallakta kuriwasi: tesoro nacionalmamallakta llankayta rikuk: Contraloría General del Estadomamallakta pushak: Presidente de la Repúblicamamallakta wiñariy paktay yuyay: plan nacional de desarrollomamallakta wiñariy tantanakuy: Consejo Nacional de Desarrollomamallaktapak hatunkullki: presupuesto general del Estadomamallaktapak wasi: presidencia de la repúblicamamallaktapak kipapushak wasi: vicepresidencia de la repúblicamamallaktay: nacionalesmamallakta tantanakuy: Asamblea Nacionalmamatantanakuy: consejo nacionalmana atishpalla: censuramana harkaywan: expeditomana ushay: negligenciamana paktak: irregularmana ata: disparidadmana iñikatik: laico, laicamana chayaripak: intangiblemana kullki munak, yanapaklla: voluntariadomana llulla: honestomana runay: inhumanomana sakipak: irrenunciablemana uyak, ruktu: sordomanakak: incompatiblemanakuyuk: pasivo, pasivamana kamachishka: ilícitomana killkachipak: imprescriptible

Page 253: Constitucion de Ecuador en Kichwa

260

Mushuk, Tarishka Shimikuna

mananiy: impugnaciónmana willay: confidencialidadmanchachi: amenazamanta: de, desdemanu: deudamanukishpiy: condonaciónmanukullki llaktay: política tributariamanukullki: tributo, tributariomanukullki pushay: régimen tributariomanupiti: pagomanutikrachi, paktak: solvenciamañachi: permisomañakuy, kuska: instanciamañakuna: instarmañakuy: invocación, obligatorio, postulaciónmañashka: obligadomañay yuyari: contrato de arriendomañay: obligaciónmañaykuna, mutsurikkuna: requisitosmañaymashkay: gestiónmarkakamak: prefecto provincialmarkakunak: consejeromashnaman pakta: proporciónmasma: pasillo (espacio)mawkay: usomay alli: eficaciamayhatun: supremacíamaymiyuy: tóxicomaymutsuri: importancia, vitalmaymutsurik: importantemayu: ríomayupata pampa: cuencas hidrográficasmazmay: finalizaciónmilka: cuadro, marcomilkapanka: proformamillay, milli, atinakuy: violenciamillikachay, wanaykachay: torturamillaypushay: factomillayyumay: violencia sexualminkachi: asilominkashka: en comisiónminkashka yachay: oficiominkashka: representante

Page 254: Constitucion de Ecuador en Kichwa

261

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

minkashkalla llankak: precariomintalak runa: diplomáticomintalay: comerciomintalaykuska: mercadomirachina: fomentarmirarikuy: progresivomishanakuy: competenciamita: períodomitachi: serviciomitachi kullki: tasasmitanta: periódicomitakullki: rentasmitay: colonialismomitaruray, ruraykatiy: agendamitikuchiy: refugio, alojamientomitmay: colonizaciónmitsarina: propugnarmiyuy: venenomunayyachay: psicológico, psicológicamunayyuyay: psicologíamunaykay, sumakkay: dignidadmushukyachi: innovaciónmushukyachipak: susceptiblemuspachik miyuy, yuyaymiyuy: psicotrópicosmutsuy: utilidadmutsuri: necesariomutsuytakuk: suministrarmuyuypacha: ciclo

-n-niki: artículo, ordennikik kamachiy: ley ordinarianiy, nishka: disposiciónnunay: espiritual

-ñ-ña nishka: antecedenteñakarina: procurar, exigirñanchikkuna: directricesñawpachi: promociónñawpachikuy, katikuy: procedimientoñawpachina, yuyachina, purichina: promoverñawpakawsay yachay, ñawpakawsay rumitullu: paleontológico

Page 255: Constitucion de Ecuador en Kichwa

262

Mushuk, Tarishka Shimikuna

ñawpakta: previo, previañawpatiyak kamay: museoñawpak yuyay: proyectoñawsapak killka: braille

-p-pacha: lapso, tiempopachakamak: divinidad, Diospachamama llika, kawsayllika: ecosistemapachamamayak: ambientalpachamama waklli: desastre ambientalpachayachay: ecologíapakashka: indiciopakiychi: violaciónpaklla: campo, ruralpakma: sección, partepaktachichipak: exigibilidadpaktachipak: equitativopaktachiy: garantíapaktachun yanapana: propiciarpaktakak, paktak: justo, suficientepaktakay awlli: Función Judicialpaktakay kamaywasi: Ministerio de Justiciapaktakay: justiciapaktakay uchillakamachiy: norma jurídicapaktakaypak: justiciablepaktalla: equidadpaktana yuyay: planpaktapakta: equilibriopaktasuyu: zonapampachina: allanarpankakullka: archivopantachina: distraerpantapushay: arragadoparkuy: riegopatachina: regularpatachishka: reguladopatachiy: regulaciónpatakama: hasta el nivelpatanikichi: jerárquicopatsakri: por ciento (%)pawachina, rikuchina: resaltarpichana: derogar

Page 256: Constitucion de Ecuador en Kichwa

263

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

pirwa: planetapirwachishka: arquitectónicapitiy: cortepuchuk: sobrantepukllana, yankakamari: dádivapukllayraymi: olímpicopunkara: petróleopunchanta willay kuyuri: análogospunzu mikuna, yuyaymiyuy: estupefacientespurikuy, kawsakuy: vigenciapushana: ejercerpushayllika, shuk-ayllulla pushay: caudillismopushayyachay: estrategia

-r-rakina: dividir, fraccionarrakiy: secesión, divisiónranti allichi: indemnizaciónrantinchina: conmutarrantinkullki: embargoranti pushakkuna: embadoresriksichina: difundirriksirayay: conocimientorikuchiy: propuestarikukkuna: testigosrikukukpi hucha: flagranterikurayak, harkak: controlrikurayay: veeduríarikuyshuyu: películarimanakuna, kimirina: coordinarrimanakushkakuna: tratadosrimayta charik: vocalrirpuy, achiklla: claridadrunahayñi: derechos humanosrunahuchayay: responsabilidad civilrunakamachiy: civilesrunakanlla kipuy: demográficorunakay: etniarunakuna, waki: sociedadrunakunapak kullki: socioeconómicarunakunawan: civilmenterunallakta shuyu: etnografíaruranatak, paktachinatak: deber

Page 257: Constitucion de Ecuador en Kichwa

264

Mushuk, Tarishka Shimikuna

runapak kamak: Defensoría del Pueblorunawañuchi: homicidiorurachiy: entrenamientoruray katichiy: programaruray, munay ruray, tukuylla rural: actoruray: pragmáticaruraymunay, rurayyachay: habilidad

-s-sacha chakra: bosquesachakamay: vegetaciónsakichi, manani, mitsay: interdicciónsakichi, rikunarak, ñawparikuy: prevenciónsamachiy: arbitrajesamayta kuy: alentarsami: tipos, clasesapan: cadasapannishka: cláusulasapsi allpa: tierra comunalsapsi: comuna, comúnsapsi hayñikuna: derechos colectivossapsik: colectivosapsikamachik: gobierno comunalsapsikuna: colectivossapsiyay: colectividadsapsiyuyay: conocimiento colectivosaruy: énfasissaylla: horasayllay: horariosaywa: frontera, linderosaywashka allpa: territoriosaywashka: fronterizado, alinderadosaywa uku: jurisdicciónsayway: circunscripciónsayway allpa: circunscripción territorialshayarayay: estabilidadshayri: tabaco, cigarrilloshimi tikrachik: traductor, interpreteshinakay: modalidadshinalaya: modeloshitapashka, paypak llankay: cargoshukkutinlla: circunstanciasshukllapi tawka: monopolio

Page 258: Constitucion de Ecuador en Kichwa

265

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

shuklla allpa: unidad territorialshukpaklla: privada, privado, particularshukpaklla hayñi: derecho individualshukpakllay: privatizaciónshuktak rikuna: transigirshuktak mushuk: alternativashunku, chawpi: ejeshuti: nombre, denominaciónshutikipu, shutichaki : registroshutichiyay: titularidadshutimañachik: testaferrismoshutiwachu: lista de nombresshuwa rikurayay minkashka llaktakuyuk: Comisión ControlCívico de la Corrupciónshuyachina: suspendershuyashpa: esperandosikay: ascensosirik: resto, faltantesinchiyuyari: resoluciónsinchishayari: sustentaciónsinchita hapi: sujeciónsirikukkuna: yacimientossumak rurachikwasi: instituto técnicosumak ruraywasi: Escuela Politécnicasumakchanakuy: toleranciasumakkay: digna, dignosumakllankay: tecnologíasumakta rurachikwasi: instituto tecnológicosumakta: calidezsumakyay: satisfacciónsumak yachaywasi, hatun yachaywasi: universidadsumaychay: respetosuniyachishka mita: prorrogadosupaychashka: condenadosupaychay: condenasurkushka: extractosurkuypak: extractivasuyu kamachikkuna: gobierno regional

-t-tamyakuska: invernaderotampul: desordentani: entero

Page 259: Constitucion de Ecuador en Kichwa

266

Mushuk, Tarishka Shimikuna

tankana: impulsartantachik kamachiy: ley orgánicatantallankay: cooperativotantari kamachiy: estatutotantarinakuy: concentración, integracióntantarishka runawañuchi: genocidiotantarishka: afiliadotaripana: examinartaririk: que se encuentratarpuy tawkasami kawsay: agrobiodiversidadtatki: pasotawka sumakyachay: escuela politécnicatawkapura llakichik: colusoriotawkasami kawsay: biodiversidadtawkasami, chikansami: diversidadtawkawata kawsay: naturalizacióntawkay: pluralidadtikrachimuy: reivindicacióntiksi: base, fundamentotiksichani: fundamentaltiksimanta: materiatiksiyuyay: principiostinkinakuy: cohechotinkirishka, mukuyashka: articuladotinkuy: afinidadtisiku, hanka: discapacidadtiyakkuna, hillaykuna: recursostiyari, tukun: constituyetsiklla: probidad, rectitudtukuy allpapacha: mundialtukuykamay hayñi: protección integral de derechotukuy: integridad, todotukuylla: totalmentetukuylla kakkuna: entidades públicastukuylla killkashka: estipulacióntukuylla ukllak: defensoría públicatukuylla hayñikuna: derechos públicostukuylla manuyay: endeudamiento públicotukuylla mitachi: servidor públicotukuylla rimay: audiencia públicatukuylla: públicotukuylla ukllak wanachik rantinchik mashkay tantari: unidadtransitoria de gestión de defensoría pública penal

Page 260: Constitucion de Ecuador en Kichwa

267

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

tukuylla mitachi: servicio públicotukuyman willana: promulgartukuymanta achka: mayoríatukuymashna: universalidadtukuypak: universaltukuypak kullki: fiscotukuyta wiñay: desarrollo integraltullpu: colortumpi: andamiotuñi: derumbetupu: medida, metro

-u-uchilla kamachiy: norma, estatutos, reglamentouchilla wallpa: infraestructurauchillasuyu: distrito, micro región, zonauchilla tantari: órganoukku, ukun: cuerpoukkutalli: trastornoukllak: defensorukllana, mitsana: defenderukllay: protecciónuksi: sanouku-aycha: organismoukukamachiy: reglamento internoukukawsay: privacidaduniman: permanenteunkushka wacharishka: antropogénicosuñi, llankachun minkay: concesiónurmachina: degradarurmay, napatay: degradaciónurmayachi: casosupallalla: tácito, tácitausha, kusha: ovejaushachi: consecuciónushakuy: capacidadushakuy: suficienciaushay hatunyay: mancomunidadushayta kuna: dinamizarushayuk: potestadushay: energías, capacidadutkachik: ejecutivo, ejecutivautkachishka, yuyaykachay: mecanismo

Page 261: Constitucion de Ecuador en Kichwa

268

Mushuk, Tarishka Shimikuna

utkakamachiy: ordenamientoutkakishpiychi: habeas corpusutkashpa: inmediaciónutkay: prioritarioutkay, wayay, ukuhaway, kutsik: emergenciautu, chukmi: puñouyarichi, chaskichiy, yanapay: atención

-w-wachu: línea, surcowakaychi: ahorrowaki, runakuna: sociedad, socialwakinpilla: fortuitoswakllichina: incurrirwakllichishkakuna: barbaridadeswakllichiy, paki: vulneraciónwaklliri: detrimentowakllichiy: perjuiciowaksi: gaswaktay, takay: impactowallpa: armazón, estructurawallpakuy: formulaciónwallpay: formación, construcción, creaciónwanachihuchayay: responsabilidad penalwanachiykuna: penaleswanachishka: penadowanay: sanción, castigowanakuy: demandawanay churay, kishpichik nishka: sentenciawanaykati, kamachiykati: juiciowanaykuna: falloswanayta katik: ponentewankuriy: capítulowañuyta yankichik: agentes biológicoswapsi: vaporwarankatupu: kilómetrowasimuyuntin: hábitatwashakatik: suplentewashamanta yanapana, tumpina: respaldarwashamanta yanapay: respaldowashamita: antelaciónwashayay: excepciónwashayachishka: excepto

Page 262: Constitucion de Ecuador en Kichwa

269

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

washayachi, hawata yallik: inmunidadwatanta: anualmentewatapuriy: calendariowatarina, tinkurina: supeditarwatarishka, tantachishka: conexa, conexowawakullki hawa wawakullkita hapi: anatocismowaylla: verdewayma: arqueologíawaymakamay: arqueológica, arqueológicowayta: islawichkanawasi: cárcelwichkashka allichirina wasi: centro de rehabilitaciónwillanakuy: comunicaciónwillanarak: predeciblewillay: informaciónwillay kachay: propagangawillayta chayachina: notificarwiñanakuypura: intergeneracionalwiñarimuy, wiñarikuy: proceso evolutivowiñariy: desarrollowiñaypata: generación

-y-yachachikta yachachikwasi: instituto pedagógicoyachay kallpay: carrerayachay kamaywasi: Ministerio de Educaciónyachaymashkay: experimentaciónyachaynayachiy: profesionalizaciónyachaypatachi: regulación educativayakuhawri: hidrocarburoyakuzirma: hidroeléctricayallimunak: maliciosoyallishka wanay: judicialyanakuna, llapishka: esclavoyanantin, ata: parejayanapak kullki: fondo de solidaridadyanapashka: asistidoyanapay: auspicio, ayudayankik: agenteyapayuyay, nikikillka milka: incisoyari: sentidoyata: sedeyariyay: sensorial

Page 263: Constitucion de Ecuador en Kichwa

270

Kamachiy milka

yaykunakuy: integraciónyaykuriy: intervenciónyukuy: sexualyumay shuway: explotación sexualyunkaruna: montubioyuyachishka: motivadasyuyari: consideraciónyuyarinakuy: acuerdoyuyayhunta: capaz, talentoyuyaykachay: preocupaciónyuyaykak: mentalyuyaykamay: doctrinayuyaypaktay: pactoyuyaypukuy: concienciayuyaysapa: intelectoyuyayta churay: dictamen

-z-zirma: electricidadzirma ushay: energía eléctricazuyupak: definitivo

Page 264: Constitucion de Ecuador en Kichwa

271

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

KILLKAKATISHKA KAMUKUNA:

ARRIBÁLZAGA, Martín, Diccionario Jurídico Jurisprudencial, BuenosAires, 2000.

CABANELLAS DE TORRES, Guillermo, Diccionario Jurídico Univer-sitario, Buenos Aires, 2000.

Casa de Cultura Ecuatoriana de Sucumbíos, Shimiyuk Kamu Diccio-nario, 2007.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN, Kichwa Yachakukunpa ShimiyukKamu, 2009.

NUEVO OCEANO UNO, Diccionario Enciclopédico, 2006 .

TORRES, Glauco, Léxicon Etnolectológico del Quichua Andino, 2002.

YÁNEZ, Consuelo, Léxico Ampliado, Quichua Español, Español Qui-chua, 2007.

KAMAK, Investigaciones de 2003-2007.

Otras Investigaciones y textos consultados.

Page 265: Constitucion de Ecuador en Kichwa

272

Mushuk, Tarishka Shimikuna

Page 266: Constitucion de Ecuador en Kichwa

273

Ecuador Llaktapak Mamakamachiy

ILLUY

Amawta Kichwa Kamachik-KAMAK shutipi, Mamallakta Tantanakuypak Willanakuskaman shuk illuyta chayachinapi.

Illuni:

Hay, 2009 wata, sitwa killa, 9, 10, 11, 12 , 13 punchakuna, KichwaAmawta KamachikKAMAK kachashka mashikunantin Lic. José Caiza Caiza Ecuador MamamallaktapakIshkayshimi KawsaypuraYachayta Pushakkamaymanta,MamallaktaTantanakuypakWillanakuskapi killkashkata rikuchun minkashka kashpa “Ecuador Llaktapak Mamakamachiyta”,Español shimimanta, kichwa shimiman kallarik tikrachishkata allichirkanchik.

Katikpi rikurik mashikunantin allita killkakatishpa allichishkanchik, shina:Dr. Bernardo Chango Jerez -Tungurahua markamanta - KAMAK PushakLic. SegundoAjitimbay - Chimborazo - markamanta - KAMAK katik PushakLic. Líder de la Cruz - Imbabura - markamanta - KAMAKman tantarishkaLic. Bolívar Andy - Napo - markamanta - KAMAKman tantarishkaLic. José Lema - Cañar - markamanta - KAMAKman tantarishka

Paykuna, kichwa awta shimita yachakkuna kashkamanta, wacharishkamanta kichwashimita rimashkamanta, “Ecuador llaktapak Mamakamachiy” kichwa shimipi kalklarikillkashkata sumakyachishpa arinirkakuna, kichwashimipi Mamakamachiy nishkatakatishpa Ecuador runakunapak kawsaypi kichwa shimita sinchiyachina,wiñachina, trukuyllaktakunaman riksichina kan.

Chaymantami kay “Ecuador llaktapak Mamakamachiy”, kichwashimiman tikrachishka allikillkashka kakpi kamuta rurachun arininchik.

Quito, 11 puncha, sasi killa, 2009 wata.

Dr. Bernardo Chango JerezKICHWA AMAWTA KAMACHIKPAK PUSHAK

Page 267: Constitucion de Ecuador en Kichwa

274

Kamachiy milka

Page 268: Constitucion de Ecuador en Kichwa

275

Ecuador mamallaktapak haylli

¡Sumak llakta kantami napanchik,// kuyaywan, kuyaywan //.

Kanka tukuy shunkuwan kushikuyñuka kuyay intita yallinmi,

waranka, warankata kushikuykanka sumak allpami kanki.

Kay allpapi ñawpa yayakuna;Pichincha urkupi makanakushka,kantaka wiñaypak alli nishkakanmanta yawarta hichashka.

Pachakamak rikushpa chaskishka,chay yawar muyushina mirarin,chay runakunaka mancharishkachashna sinchi runakunami.

// Mirarishkamari //

Page 269: Constitucion de Ecuador en Kichwa

Mushuk, Tarishka Shimikuna

276