Coğrafya veKültürMekân • Kültür • Tar�h • Coğraf� İşaret

Dr. Murat TANRIKULU

2. Baskı

Dr. Murat TANRIKULU

COĞRAFYA ve KÜLTÜR Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

ISBN 978-605-241-159-9DOI 10.14527/9786052411599

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile sa-tılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faa-liyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükse-köğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almak-tadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Nisan 2014, Ankara2. Baskı: Ocak 2018, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited ŞirketiÇetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B

0312 472 58 55

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 33365

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

“Kültür, tabiatın yüksek feyizleriyle mesut olmaktır.”

Mustafa Kemal ATATÜRK

Murat TANRIKULU

1967 yılında Yozgat’ın Şefaatli İlçesi’nde doğdu. İlk, orta ve lise tahsilini aynı ilçede tamamladı. 1985 yılında Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Coğrafya Bölümü’nü kazandı ve bu bölümden 1989 yılında mezun oldu. 1990 yılında öğretmenlik yeterlilik sınavını kazandı. Askerlik hizmetini takiben öğretmenliğe başladı ve Adıyaman-Kömür, Sivas-Divriği, Aydın-Çine, Ankara-Yenimahalle’de yedi yıl öğretmenlik yaptı. 1998 yılında Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’na geçti. Adı geçen kurumlarda çalışır-ken aynı zamanda Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beşerî ve Ekonomik Coğrafya Anabilim Dalı’nda yüksek lisans; Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı’nda da doktorasını tamamladı. Yazar, Çankırı Karatekin Üni-versitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Murat Tanrıkulu’nun bu eser dışında Ha-ritaya Davet adlı kitabı, Çağdaş Bilimler Işığında Oğuz Kağan Des-tanı ve Türkiye Coğrafyası Araştırmaları (Prof. Dr. Mesut Elibüyük’e Armağan) adlı eserlerde bölüm yazarlığı, çeşitli dergilerde yayım-lanmış makaleleri, ulusal ve uluslararası sempozyumlarda bildiri ve sunumları da bulunmaktadır.

ÖN SÖZ

Mekân insanın yaşam alanı, var olma nedenidir. Mekânın doğal özellikleri, o mekânı vatan olarak seçmiş ulusun kültürünü şekillen-dirmede önemli bir görevi ifa etmektedir. Konut tipleri, giyim-ku-şam, yetiştirilen ürünler ve bu ürünlerin kullanımıyla yapılan yemek çeşitleri gibi kültürel özellikler, o mekânın iklim özelikleri, yüzey şekilleri, toprak özellikler ve su kaynakları başta olmak üzere coğ-rafi hususiyetlerine göre şekillenmektedir. Coğrafya ise bir mekân bilimidir. İnsanın mekânı, mekânın insanı şekillendirmesi bir bilim olarak coğrafyanın özünü oluşturmaktadır. Bu nedenle denilebilir ki kültür, insanın doğayla her alandaki etkileşiminin bir sonucu olarak ortaya çıkan beşeri faaliyetlerin bir ürünüdür ve coğrafyanın konuları arasındadır. Coğrafya, kültürü beşeri coğrafyanın bir dalı olan kültürel coğrafya ile ele alır. Burada coğrafya, mekân, kültür, kültürel coğrafya ve Anadolu’nun Türk yurdu olma süreci üzerinde durulmuştur. Ardından ülkemizde coğrafi işaret olarak kabul edilen Anadolu Türk kültür coğrafyasının seçkin kültürel değerleri bir coğ-rafyacı yaklaşımıyla ele alınmıştır. Nihayet bu kültürel değerlerden patent almış olan ve patent almak için başvurmuş coğrafi işaretler de toplu bir şekilde verilmiştir.

Bu kitap alana sahip çıkma çabasının bir ürünüdür. Burada ala-na sahip çıkma ifadesinde amaçlanan hedef; kültür, kültürel coğrafya ve kültürel değerler olarak coğrafi işaretlerdir. Zira ya alanınıza sahip çıkacaksınız ve konuşacaksınız, yazacaksınız ya da boş bıraktığınız, terk ettiğiniz alanları başkaları dolduracak, bilmedikleri konuları bi-liyormuş gibi konuşacaklar, yazacaklar ve ahkâm kesecekler. Bugün, ilerleyen sayfalarda da görüleceği gibi, coğrafyanın sorunlarından biri budur. Sözü edilen anlamda bu kitap, daha önce ve günümüzde Türkiye’de bir bilim dalı olarak coğrafyaya büyük hizmetlerde bulu-nan, eserleriyle hem alana sahip çıkan, hem de günümüz coğrafya-cılarının ışığı olan merhum Prof. Dr. Erol TÜMERTEKİN Beyefendi ve Sayın Prof. Dr. Nazmiye ÖZGÜÇ Hanımefendiyle birlikte tüm bilim insanlarına atfedilmiştir.

viiiCoğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

Umulur ki bu çalışma muhtemel eksiklikleri ve hatalarına rağ-men alana sahip çıkma çabamızın bir karşılığı olarak iltifata mazhar olur. Coğrafya, kültürel coğrafya ve Türk kültür coğrafyasında bir eksikliği giderir, bir yapıyı tamamlar ve yeni çalışmalara vesile olur.

Ocak 2018

Dr. Murat TANRIKULU

İÇİNDEKİLERÖn Söz ���������������������������������������������������������������������������������������������������������� viiGiriş �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������1

1. BÖLÜM COĞRAFYA ve MEKÂN ������������������������������������������������������������������ 13

2. BÖLÜM KÜLTÜR ������������������������������������������������������������������������������������������� 35

1� Kültürün Tanımı ve Mahiyeti ����������������������������������������������������������352� Kültür ve Medeniyet �������������������������������������������������������������������������543� Kültürün Özellikleri ��������������������������������������������������������������������������674� Kültürün İşlevleri ������������������������������������������������������������������������������725� Genel Kültür ve Alt Kültür ��������������������������������������������������������������726� Milli Kültür, Somut (Maddi) ve Soyut (Manevi) Kültür ��������������837� Kültür ve Küreselleşme ���������������������������������������������������������������������86

3. BÖLÜM KÜLTÜREL COĞRAFYA ���������������������������������������������������������������� 97

1� Kültürel Coğrafya ������������������������������������������������������������������������������982� Yeni Kültürel Coğrafya �������������������������������������������������������������������1443� Kültürel Coğrafyanın Amaç ve Çalışma Alanları ile Kültürel Coğrafi Yaklaşım ������������������������������������������������������������������1514� Kültürel Coğrafya ve Siyasi Coğrafya �������������������������������������������156

4. BÖLÜM TÜRK KÜLTÜR COĞRAFYASI ve ANADOLU’NUN TÜRKLEŞMESİ ������������������������������������������������������������������������������ 159

1� Anadolu’nun Türkleşmesi ��������������������������������������������������������������174

xCoğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

2. Anadolu’nun Türkmenler Lehine Değişen Demografik Yapısı .....................................................................................................2133. Anadolu’ya Yerleşen Türk Boyları .................................................216

5. BÖLÜM KÜLTÜREL MİRAS ve KÜLTÜREL MİRASIN KORUNMASINDA TARİHİ SEYİR ���������������������������������������������� 261

1. Dünyada Kültürel Mirasın Korunması ........................................2632. Türklerde Kültürel Mirasın Korunması ......................................2693. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması ............................278

6. BÖLÜM KÜLTÜREL DEĞER OLARAK COĞRAFİ İŞARETLER�������������� 281

7. BÖLÜM TÜRK PATENT ENSTİTÜSÜ’NÜN (TPE) ÇALIŞMALARI �������� 285

1. Coğrafi İşaret Olarak Tescil Edilemeyecek İşaretler ..................2882. Coğrafi İşaret Tescil Süreci ...........................................................2893. Coğrafi İşaretlerin Denetimi ........................................................2894. Türkiye’de Tescil Alan Coğrafi İşaretlerin Tüm Dünyada Geçerliliği .............................................................................................290

8. BÖLÜM COĞRAFİ İŞARET TESCİLİNİN AMAÇLARI ���������������������������� 293

1. Ulusal ve Uluslararası Ticaret Açısından Coğrafi İşaretler .......2952. Coğrafi İşaretlerin Yöresel Ekonomiler Açısından Önemi ........2973. Kültürel Değer Olarak Coğrafi İşaretler ve Turizm ....................299

9. BÖLÜM COĞRAFİ İŞARET TESCİLİNİN ÖNEMİ������������������������������������ 305

xiİçindekiler

10. BÖLÜM TESCİL EDİLMİŞ ve BAŞVURUSU YAPILMIŞ COĞRAFİ İŞARETLER ����������������������������������������������������������������� 309

1. Tescil Edilmiş Coğrafi İşaretler .....................................................3092. Başvurusu Yapılmış Coğrafi İşaretler ...........................................315

SONUÇ ������������������������������������������������������������������������������������������� 319KAYNAKÇA ����������������������������������������������������������������������������������� 325

İlber Ortaylı, 2004 yılında Milliyet Gazetesi’ndeki bir yazısında ‘Türkiye beşeri coğrafyası, şaşılacak bir keyfiyettedir, fiziki coğrafya kadar incelenmemiştir. Daha ilginci, toprak cinsleri, su kaynakları, bitki örtüsü ve hayvanlar vb. hakkında yüzeysel de olsa edinilen bil-giler; ne hikmetse ülkedeki diller, inançlar için toparlanmış değildir’ demektedir. Ortaylı’ya göre birçok konu ‘kendi coğrafyacılarımızın incelemesini bekliyor’. Eğer bu inceleme ve araştırmalar yeterince yapılmazsa o zaman yine Ortaylı’nın vurguladığı üzere, kendi et-nik yapımızı bile bir Alman bilim adamının yetersiz araştırmaları ile tanımak zorunda kalabiliriz. Benzer bir sıkıntı Nevzat Kösoğlu tarafından farklı noktalara temasla dile getirilmiştir. Kösoğlu, kül-türe vurgu yaptığı bölümde oryantalizme değinmekte ve şöyle söy-lemektedir; “…Bu yüzden devletler birbirlerinin sosyal yapılarıyla yakından ilgilenmeye başlamışlardır. Biliyorsunuz Şarkiyatçılık ya-hut oryantalizm diye başlı başına bir disiplin Batı kültüründe ortaya çıkmıştır. Nedir bu? Genelde Doğu ama özelde İslam milletlerinin kültürel yapılarını, inançlarını, düşünce biçimlerini, etnik yapılarını, dillerini, bütünüyle kültür hayatlarını yakından inceleme çalışma-sıdır. Bu çalışmaları büyük bir ciddiyetle yaptıklarını kabul etmek zorundayız. Öyle ki şimdi biz zaman zaman kendi dilimizi, kendi şiirimizi, kendi musikimizi, kendi dinimizi onlardan öğrenmek zo-runda kalabiliyoruz. Yani bizim dinimiz, dilimiz, musikimiz vesai-

GİRİŞ

2Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

remiz hakkında yazılan hiçbir ciddi eser yoktur ki kaynak olarak o oryantalistlerin yazdıklarından bir şeyler almış olmasın.”1

Y. Arı ve A. Köse’nin de ortak bir çalışmada konu edindiği2 Ortaylı’nın yukarıda söyledikleri, sorumlu ve kaygılı bir bilim insanı olarak genelde ülke fakat özelde ise bir bilim dalının içinde bulundu-ğu durumu göstermesi bakımından önemlidir.

Ülke için önemlidir. Çünkü bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, bi-lim ve teknolojide dünya ülkeleri arasında bulunduğu yere göre be-lirlenir. Bu yerin belirlenmesinde herhangi bir bilim dalının önceliği söz konusu değildir. Ülke olarak tüm bilim dallarında ortalamanın üzerinde bulunmak ve burada kalmak hatta ilerleme fırsatlarını de-ğerlendirerek üst sıralara ulaşmak bir gerekliliktir. Ortalamanın üze-ri size dünya ülkeleri arasında bilimsel olarak bir yerinizin olduğunu ancak kat edebileceğiniz daha çok yolunuzun bulunduğunu gösterir. Ülke olarak bu yolu alırsanız en iyiler arasına katılırsınız ve böylece saygınlığınızı artırır, karar organlarında yerinizi alır, sözünüzü din-letir, olaylara yön verirsiniz. Yerinizde sayarsanız arkadan gelenler tarafından geçilirsiniz. Bu durum ülke olarak sizi geriletir, uluslar arası arenada önemsizleştirir, karar organlarında söz hakkınız ol-maz, uygulatan değil uygulayan, buyuran değil buyrulan olursunuz, protokolde yeriniz çok arkalardadır. Adınız ya üçüncü dünya ülkesi olarak anılır ya da gelişmekte olan ülkeler arasında yer alır. Saygınlı-ğınız bilimsel seviyeniz gibi düşüktür. Ülke içinde durum daha ağır seyreder. Bilimsel gerilik tüm sektörlerde kendini hissettirir. Yöne-ticileriniz baskıcı, yönetim şekliniz ilkeldir. Ekonominiz istikrarsız, eğitim sisteminiz ithal ve temelsizdir. Alt yapı ve üst yapı yetersiz, sosyal yaşam çalkantılı, insanlar gelecek kaygısı içindedir.

1 Nevzat Kösoğlu, (2007). Milli Kültür, Mozaik Kültür ve Etnisite, Ötüken Yayınevi, İstanbul., s. 11.

2 Daha geniş bilgi için bkz. Y. Arı-A. Köse, (2005). “İnsan-Çevre Etkileşimi-ni Yorumlamada Yeni Bir Alternatif: Kültürel Coğrafya”, Ulusal Coğrafya Kongresi, s. 51.

3Giriş

Bazı bilim dallarında ortalamanın üzerine çıkılmış, bazılarında ortalamanın altında kalınmış ise aynı şekilde durumunuz gelişmekte olan ülke pozisyonunda olacaktır. Geri olduğunuz bilim dallarında söz söyleyebilecek durumda olmadığınızdan başkalarının araştır-malarını, makale ve kitaplarını okuyarak aydınlanmaya çalışırsınız. O alanda büyük insanlar yetiştiremezsiniz ve bu durum bir ihtiyaç, bir açık olarak ortaya çıkar. Bir bilim insanı olarak Ortaylı’nın tespiti de bu açığın giderilmesine yöneliktir ve böyle devam ederse ülke-sinin zarar göreceği kaygısıdır. Bu kara tablo tüm bilim dallarında gelişmenin yakalanmasıyla önlenebilir. Bu bilimlerden biri coğ-rafya ve onun bir dalı olan beşeri coğrafyadır. Unutulmamalıdır ki Avrupa’nın bugünkü seviyesi coğrafya ve haritacılıkta ilerlemeleri-nin bir sonucudur. Ne yazık ki XXI. yüzyıl Türkiye’sinde hala coğraf-yacının, ilgili kurum ve kuruluşların meslek tanımlamalarında(ne iş yaptığı konusunda) bir tanımı yoktur. İnsanlıkla yaşıt olan bu bilim dalının ülkemizde içinde bulunduğu durum yukarıda ifade edildiği gibi bir açık, bir ihtiyaç olarak ortadadır. İhtiyaç, başka bilim dal-larınca giderilmeye çalışılmıştır/çalışılmaktadır. Oysa bu mümkün değildir. Örneğin coğrafya bilmeden jeopolitik ve jeostratejik ko-nularda konuşmanız, uluslar arası ilişkilere yön vermeye çalışmanız atıp tutmaktan başka hiçbir işe yaramayacaktır. Bu tür atıp tutmala-rı eğer ülkenin iç ve dış siyasetine yön verenler dikkate alıyor hatta kendileri bunu yapıyorlarsa durum daha da kötüdür. O zaman işler karışır, başarısızlıklar peş peşe gelir ve bocalarsınız, bu büyük “coğ-rafya” sizi yutar ve kaybolursunuz.

Napolyon’un, bir ulusun coğrafyasını bilmenin onun dış poli-tikasını da bilmek olduğunu söylediğinden söz edilir. Bir ülkenin coğrafî durumu ve ona bağlı gelişen tarihî gelenekleri, o ülkenin sonsuza kadar uygulamak zorunda olduğu doğal bir program gibi-dir. O ülkeyi yönetenler bu siyaseti izlemeye âdeta mecburdurlar.3 Yine Ortaylı’ya göre “coğrafya bilmeden ne siyaset yapabilirsin, ne

3 Abdullah Gündoğdu, (2006). “Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu (10-13 Mayıs)”, Ankara.

4Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

diplomasi ne de tarih ilmi…”4 Bu sözler dahi bir önceki paragrafta söylediklerimizi güçlü bir şekilde teyid etmektedir.

Zira jeopolitik ve jeostratejik teorilerin esası ve uluslar arası si-yasetin ilkeleri aslında yerler ya da ‘bölgeler’in coğrafi karakterleri-nin çok iyi tanınması üzerine inşa edilmiştir. Çünkü matematiksel ve rölatif (özel) konum özellikleri, yeryüzü şartları, ekonomik kay-nakları, nüfus özellikleri ve benzer coğrafi özellikleri tanınmadan, bir yer veya bölge’nin yer politikası (jeopolitik) ve savaş hallerinde bu yer veya bölgenin kazandıracağı ya da kaybettireceği avantajlar (jeostratejisi) hakkında teori düzeyinde bile olsa siyaset izlemek ve görüşler öne sürmek mümkün değildir. Bir ülkenin yönetim bölge-lerinin sosyal ve ekonomik yönden kalkındırılması, yatırımlarda ön-celik sorunu ve yatırımların model tespiti gibi birçok yatırım kararı, köklü bir sistematik coğrafi bilgiyi gerektirir. Örneğin, su kaynakları kısıtlı, jeolojik oluşumu genellikle jips ve kalker formasyonlarından meydana gelmiş bir bölgede tarımı geliştirmek için yapılacak yatı-rımlar, büyük ölçüde rantabl olmayacaktır. Aynı şekilde tütün tarımı yapılmayan bir bölgede ya da orman formasyonundan yoksun bir bölgede kurulacak bu hammaddelere dayalı sanayi tesislerinde kuş-kusuz prodüktif bir üretim faaliyeti yapılamayacaktır. Çünkü mamül nispeten pahalıya mal olacaktır. Yatırımlarda uygulanacak model-ler, yine ancak coğrafi esaslara bağlı kalındığında başarılı sonuçlar verebilir. Modeller her şeyden önce bölge iklim şartlarına, arazinin jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerine, bölgeye uygun ekonomik fa-aliyet branşlarına ve bölge ailelerinin sosyal yaşantı düzeylerine uy-gun modeller olmalıdır.5 Türkiye’deki yatırımların ne yazık ki bura-da zikredilenlere uygun yapıldığını/yapılmakta olduğunu söylemek olanaksızdır. Eğer böyle olsaydı ülkenin her tarafı metruk fabrika alanları, başarısız yatırımlarla dolu olmaz, ülkemizin kaynakları ve insanımızın enerjisi boşa harcanmazdı.

4 İlber Ortaylı, coğrafya cahiliyiz (www.habertürk.com, 20.09.2013).5 Hayati Doğanay, (1993). Coğrafya’da Metodoloji, MEB Yay. İstanbul. s.

134-135.

5Giriş

Aynı şekilde kültürel coğrafyanın müdahil olmadığı kültürel so-runların yalnızca sosyolojik, ekonomik, felsefi ve tarihi yaklaşımlar-la çözülemeyeceği de ortadadır. Bu ve benzeri yaklaşımlar neredeyse XVII. yüzyıl Osmanlı’sından beri denenmiş, uygulanmış fakat sonuç alınamamıştır. Osmanlı Devleti’nin yenileşme hareketleri hatırlanır-sa bunun böyle olduğu görülecektir. Osmanlı’da ne yapılmış ya da yapılmaya çalışılmıştı ve günümüzde ne yapılmaya çalışılmaktadır? Buradaki cevap, meselelere bilimsellikten uzak, ya da katkı sağlaya-cak bilimlerin yerine ikame bilimlerle çözüm aranmış/aranmakta ve bunun adı sorunlara bilimsel yaklaşım olmuş/olmaktadır. Sonuçta ise Osmanlı parçalanmış, sorunlar çözümsüzlüğe sürüklenmiş, öte-lenmiş ve geçen süreçte sürekli büyümüş, yaygınlaşmış/yaygınlaş-maktadır. Günümüzde yaşanan ve kökleri geçmişte olan birçok so-run kültüreldir. O zaman müsaade edin coğrafyacı sözünü söylesin ve katkısını yapsın.

Bazı bilim ve meslek çevreleri, zaman zaman coğrafya ilminin dağ, şehir ırmak ülke… adı ezberleten bir ilim olduğunu ileri sürerler. Ancak bu grup kişilerin coğrafya bilgileri, henüz coğrafi imge(hayal) aşamasındadır. İlk ve orta öğretimde kazandıkları coğrafi imgeler, kavramsal coğrafi bilgi organizasyonları kurabilecek aşamaya gel-meden orta öğretimi bitirmişlerdir. Bu da orta öğretimde uygulanan coğrafya öğretim programlarının, sistematik bilgi mantığı ile kaleme alınmamış bilgilerle dolu olmasından ileri gelen yanlış bir kanaattir. İşte bu nedenlerden dolayı da orta öğretimi bitirdikten sonra coğ-rafya dışında herhangi bir yüksek öğretimde öğrenim görmüş hatta devlet yönetiminin önemli kademelerine gelmiş aydınlarımızda bile coğrafya ilmi, az önce değindiğimiz soyut-somut ilkesinin bir gere-ği olarak, sadece ve sadece somut ve basit bilgiler şeklinde iz bıra-kabilmiştir. Dağlar, ovalar, ırmaklar, şehirler vb.6 Çok daha eskilere götürülebilir olmakla birlikte cumhuriyetin ilanından günümüze Doğanay’ın burada zikrettiği bilgi düzeyindeki yöneticilerin bazıla-rı tarafından yönetilen ülkemizin gelişmişlik düzeyi ve coğrafyanın

6 Hayati Doğanay, a.g.e., s. 114.

6Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

içinde bulunduğu durumu yorumlamayı ise okurun coğrafi bilgi se-viyesi ve anlayışına bırakarak devam edelim.

Ortaylı’nın tespiti, bir bilim olarak coğrafya için önemlidir. Çünkü Ziya Paşanın Terkib-i Bend’inde söylediği ‘Ayinesi iştir kişi-nin lafa bakılmaz, kişinin görünür rütbe-i aklı eserinde.’ beyite uy-gun olarak işi sözle değil icraatla anlatmak en iyi yoldur. Bugünkü şartlarda daha da önemli olan bu durum, artık lafla hiçbir işin olma-dığını çok iyi vurgulamaktadır. Bizimle aynı düşünen bir meslekta-şımız bu konuda; “Şu ana kadar ülkemizde yapılanlara bakıldığında çoğunlukla coğrafyanın ne kadar önemli bir bilim dalı olduğunun anlatıldığı görülmektedir. Ancak anlatmanın sorunları çözmediği günümüze kadar gelinen noktada rahatlıkla görülebilmektedir. Coğ-rafyanın öneminin anlatım yerine, bizzat yaşamın içindeki uygula-maları ve problemlere sunmuş olduğu çözümleri ile gösterilmesi gerekmektedir.”7

Burada söylenenler geniş anlamda düşünülürse, öncelikle coğ-rafyanın kendisi, doğru ve tam anlamıyla anlaşılamamış veya daha doğrusu coğrafyacılar tarafından bilim camiasına ve kamuoyuna layıkıyla veya doğru anlatılamamıştır. Çağdaş Fransız coğrafyacıla-rından Yves Lacoste bu konuyu; ‘Herkes coğrafyanın, genel kültü-rün belirli bir tarafsızlık anlayışı içinde, bir dünya betimlemesinin unsurlarını ortaya koymak üzere, sadece okulda ve üniversitede okutulan bir bilim dalı olduğunu düşünür’ şeklinde ifade etmekte-dir. Hatta daha ileri giderek, ‘coğrafyanın sıkıcı ve aptalca bir bilim dalı olduğunu ve liselerde herkese bıkkınlık verdiğini’8 belirtir. Fran-sa’daki coğrafya biliminin durumunu sergileyen bu ifadeler, gerçekte ülkemizde de pek farklı değildir. Ama aslına bakılırsa bütün diğer bilimler gibi coğrafya da sıkıcı ve gereksiz bir bilim değildir, eğer bu

7 Ali Demirci, (2005). “Globalleşen Dünyada Türkiye’deki Coğrafya Bilimi-nin Amaç, Metot ve Araç-Gereç Olarak Kendini Sorgulaması: Coğrafya Eğitiminde Yapılması Gereken Reformlar”, Ulusal Coğrafya Kongresi, İs-tanbul., s. 148.

8 Yves Lacoste, (1998). Coğrafya Savaşmak İçindir (Çev. A. Ertan), Doruk Yayınları, İstanbul, s. 11.

7Giriş

hale gelmişse başka bir sorun var demektir. Barzun ve Graff ’ın söyle-diği gibi; ‘Her konu ilginç hale getirilebilir. Çünkü her konu ilginçtir. Yoksa insanoğlu bunlarla ilgilenmezdi. İlginç olmayan bir çalışmada asıl sorun ilginin yok edilmesidir.’9

Yine Fransa’dan birkaç coğrafyacı P. George ve diğerleri, bu ko-nuda benzer şekilde düşünmektedir. Çünkü 1964 yılında basılan ki-taplarında aynen şu ifadeler belirtilmiştir: “Bugün kamu ya da özel sektörde sağlam, tutarlı bir coğrafya kültürü ya da coğrafyacının yaklaşımı olmaksızın iyi yönetim sürdürmek imkânsızdır. Ama so-rumluluk mevkilerine seçilen ya da atanan kişilerin çoğunluğu coğ-rafyayı tasvir ve sayılardan ibaret basit yüzeysel bir okul coğrafyası olarak tanımaktadırlar”.10

Bilimsel metot hataları içinde, ülkemiz coğrafyacılarının büyük oranda dünyayı takip etmemesinden kaynaklanan teorik bazda ve metodik anlamda eksiklik ve yanlışlarının varlığı da belirtilmeli-dir. Türk coğrafyasının sağlam teorik temelleri olduğunu söylemek oldukça güçtür. Ülkemizde hazırlanan birçok coğrafya çalışması bölgesel nitelikte olup, tasvire dayalıdır. Dolayısıyla Türk akademik coğrafyasının önemli epistemolojik, ontolojik ve metodolojik sorun-ları vardır.11

Ülkemizde coğrafyanın gelişmesinde en önemli engellerden biri de toplumda herkesin coğrafyayı bilmesi (!), ama coğrafyacılı-ğın ne olduğunu bilenlerin çok az bulunmasıdır. Bunu anlatmak ve daha doğrusu, yapılacak örnek çalışmalarla göstermek de kuşkusuz biz coğrafyacılara düşmektedir. Coğrafyacıların bütün mesleki so-runlarını kendileri çözmek zorundadırlar. Bunun için gerekli yapısal

9 Jacques Barzun-H. F. Graff, (1996). Modern Araştırmacı, (Çev: F. Dilber), Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara. s. 31.

10 P. George, R. Guglielmo, B. Kayser ve L. Lacoste, (1964). La Geographie Active’den akt. E. Tümertekin, (1990). Çağdaş Coğrafi Düşüncenin Oluşu-mu ve Paul Vidal de la Blache., s. 88.

11 İlhan Kaya, (2005). “Sosyal Teori ve Beşeri Coğrafya”, Ulusal Coğrafya Kongresi, 257-266., s. 259.

8Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

düzenlemelerin neler olduğunu dahi kendilerinin ortaya koymaları gerekmektedir.12

Türkiye’de mevcut coğrafya, ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte değildir ve coğrafyacıların kendi disiplinleri ile ilgili tatminsizlikle-rinin olduğu belirtilmelidir. Bu tür sorunların ortaya çıkmasında, mevcut coğrafyanın yapısı ve yapılış şeklindeki bir kısım sorunların etkisi oldukça büyüktür. Coğrafyacıların yaşadıkları kurumsal tem-silsizlik ve coğrafya bilgi üretiminin toplumun ihtiyaç ve taleplerini karşılamıyor olmasının büyük bir etkisi vardır.13

Ülkemizdeki coğrafyacıların, çeşitli sebepler yüzünden, mesela yaptıkları araştırmaları eksik veya yanlış yapmaları nedeniyle, ortaya çıkan eserler başkaları tarafından hep kuru, yavan ve pratik bir fay-dası bulunmayan çalışmalar olarak değerlendirilmiştir. Dolayısıyla coğrafyacılar, kendi camiaları ve öğrencileri dışına pek çıkamamış-lar, sonuçta hep bir kısır döngü içerisinde hapsolup kalmışlardır. Konu biraz açılmaya çalışılırsa, Türkiye’de özellikle son yıllara kadar çoğunluğu meydana getiren fiziki coğrafyacılar, genellikle yaptıkları araştırmalarda neredeyse insan unsurunu yok sayarak fiziki mekânı ve unsurlarını araştırmışlardır. Bunun yanında beşeri coğrafyacılar ise, fiziki coğrafyacıların tersi bir durumla bu defa neredeyse mekânı yok sayarak insanı ve faaliyetlerini ele almışlardır. Böylece coğrafya-cılar her iki durumda da, genellikle kabul ettikleri coğrafya tanımı olan ‘insan-mekân arasındaki etkileşimi inceleme’ konusunda yeter-siz kalmışlardır. Başka bir ifade ile ister fiziki ister beşeri coğrafyacı olsunlar, yapmaları gereken ‘mekân-insan etkileşimini’ ihmal ettik-lerinden, ortaya çıkan eserler de camia dışından çok az kişinin ilgi-sini çekmiştir. Aynı bahse değinen Ali Özçağlar, konuyu Türk Coğ-rafya Kurumu’nun kuruluşu ile son yıllardaki durumu örneğinde

12 İlhan Kayan, (2000). “Türkiye Üniversitelerinde Coğrafya Eğitimi, Amaç, Yeni Hedefler, Sorunlar ve Öneriler”, Ege Coğrafya Dergisi, 11, s. 7-22. İz-mir., s. 19.

13 İlhan Kaya, a.g.m., s. 257-258.

9Giriş

ele alarak, Türkiye’de coğrafyanın gelişmediğini aksine çöküş içinde olduğunu belirtmektedir.14

Türkiye’de coğrafyanın adından başlamak üzere, yanlış bilinen, yanlış anlaşılan ve yanlış algılanan birçok konu bulunmaktadır. Me-sela, coğrafya teriminin bazen de tv., radyo ve gazetelerin de dahil olduğu bütün kamuoyunca bilerek veya bilmeyerek yanlış bir şekilde ‘mekan’ karşılığı kullanıldığını belirterek konuya girilebilir. Birçok yerde, mesela Balkanlar’dan bahsederken ‘bu coğrafyada çok çeşit-li kültürler bulunmaktadır veya bu coğrafyada birçok yeni devlet kurulmuş ve…’ örneğindeki gibi coğrafya, tamamen mekân, bölge karşılığında kullanılmaya başlanmıştır ki, halkın coğrafyayı bu şe-kilde kullanmadığını sadece tahsil görmüşlerin kullandığını ayrıca belirtmek faydalıdır. Bu ifadenin ne kadar yanlış olduğunu, başka bir dile mesela İngilizceye çevirirken kolaylıkla anlamak mümkündür.15

Nihayet coğrafya çevre, sosyal yapı ve ekonomi için önemlidir. Ancak burada coğrafyacıların bildiği bir tespiti yinelemek de ge-rekli olmaktadır. Bu da ilerleyen sayfalarda ayrıntılı olarak değini-lecek olan mekân yani yeryüzü ve coğrafyanın bilimler ailesi için-deki konumudur. Yeryüzü terimi coğrafî olarak sadece uzunluğu ve genişliği olan “Yer”in yüzeyi değildir. Yüzeyle birlikte yüksekliği ve derinliği de olan bir zonu ifade eder. Günümüzde coğrafyada çok hızlı gelişmeler yaşanmakta ve uzmanlaşma eğilimi gözlenmektedir. Bu da uzunca bir süreden beri tartışılan “coğrafyanın genel bilimsel sınıflama içindeki yeri nedir sorusunu” ortaya çıkarmıştır. Bilimleri, fen ve sosyal bilimler olarak iki büyük sınıflamaya tâbi tutmak ola-naklıdır. Bu sınıflandırma içinde coğrafyanın yeri, ne fen bilimleri ne de sosyal bilimlerdir. Temelde pozitif (gözleme dayanan) bir bi-lim olan coğrafya, bazı araştırma konuları bakımından fen bilimle-rine bazılarında ise sosyal bilimlere yaklaşır. Her iki büyük gruptan yararlanmakla birlikte, kesinlikle onların araştırma alanlarını ihlal

14 Ali Özçağlar, (2003). Coğrafyaya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara., s. 268-269.

15 Osman Gümüşçü, (2012). Coğrafyaya Davet. Yeditepe Yayınları, İstanbul., s. 1-2.

10Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

etmez. Onlardan aldığı bilgileri ki bu durum bütün bilimler için söz konusudur, uyguladığı düşünce sistemi ilkeleri (dağılım, bağlantı, neden-sonuç) ile şekillendirir ve coğrafî mantıkla yorumlayarak toplumun sosyal, ekonomik ve teknik sorunlarını çözmeyi kolaylaş-tıran öneriler sunar.16

Ülkemizde coğrafya biliminin öneminin anlaşılamamasında-ki nedenlerden biri de kurumsallaşamamasıdır. Bir Türk Coğrafya Kurumu mevcuttur. Bu kurum bir dernek hüviyetindedir, kurumun devlet tarafından belirlenen bir bütçesi yoktur ve başkanını da devlet atamaz. Başkanını devletin atamaması ve başkanın seçimle iş başına gelmesi ona bağımsız bir yapı kazandırmaktadır. Ancak onu yoksul ve bu nedenle etkisiz bir dernek olmaktan da kurtaramamaktadır. Oysa Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Anayasamızın 134. maddesi gereğince 2876 sayılı kanunla; Atatürk’ün direktifleriy-le 1931 yılında kurulan Türk Tarih Kurumu ve 1932 yılında kurulan Türk Dil Kurumu’na Atatürk Araştırma Merkezi ve Atatürk Kültür Merkezi’nin ilavesiyle kamu tüzel kişiliğine sahip olarak 17.8.1983 tarihinde kurulmuştur. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, bu çatı altındaki kurumlara tahsis edilen binaları ve bütçeleri olan etkin kurumlar niteliğindedir. Ne yazıktır ki coğrafya, cumhuriyet tarihimizde her nasılsa bu çatının dışında bırakılmıştır. Sonuç or-tadadır. Türk Coğrafya Kurumu, üyelerinin aidatlarıyla ayakta dur-maya çalışan, yoksulluktan adını dahi duyuramayan, bu nedenle de tüm iyi niyete rağmen, ister istemez atalet içinde olan bir kurumdur. Çözüm açıktır. Coğrafya, ya Dil ve Tarih Yüksek Kurumu çatısı al-tına alınarak bir şube haline getirilmeli ya da yine onlar gibi bütçesi olan müstakil bir yapı olarak kamusal bir kimliğe ve ada kavuşturul-malıdır. Burada İlber Ortaylı’nın yukarıda zikredilen sözünü tekrar okura hatırlatmakta yarar vardır “coğrafya bilmeden ne siyaset yapa-bilirsin, ne diplomasi ne de tarih ilmi…”

16 Hayati Doğanay, (1989). Coğrafya ve Liselerimizde Coğrafya Öğretim Programları”, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilim ve Uygulama Kolu Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 7-22 Ankara.

11Giriş

Buraya kadar söylenen tüm olumsuzluklara rağmen coğrafya, konusu olan doğal çevre ve insan arasındaki etkileşimi ortaya koy-maya devam edecektir. Ancak günümüzde yaşanan sorunlara baktı-ğımızda ise bunların neredeyse tamamının coğrafî yeryüzünün yani mekânın insan tarafından hoyratça kullanılmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. İnsan doğadan yararlanırken koruma kullanma il-kesini göz ardı etmekte, doğal dengeyi bozmaktadır. Doğal dengenin bozulması ise kendisini afet ve felâketler şeklinde göstermektedir. Bu tür sorunları, gelişmiş ülkeler ilköğretim ve ortaöğretim okulların-da iyi bir coğrafya eğitimiyle, çevre bilinci kazandırarak; akademik düzeyde eğitim almış coğrafyacıları, kültür, çevre sorunları, peyzaj, yerel yönetimler, üst düzey danışmanlık, plânlama gibi alanlarda gö-reve getirerek, sorunla ilgili disiplinlerin çalışmaları sonucu oluşan ortak çözüm önerileri doğrultusunda ve koruma kullanma ilkesine bağlı kalarak çözmeye başlamışlardır.

Dünyanın gelişmiş ülkelerinde durum böyle iken ülkemizin de içinde bulunduğu bazı ülkelerde ise ilköğretim ve ortaöğretim ku-rumlarında coğrafya eğitiminin önemi kavranamamış, yüksek öğre-nimli coğrafyacıya ise yalnızca öğretmen olur bakış açısı ne yazık ki hala değişmemiştir. Bu durum değişmedikçe coğrafyacıların katkı-larıyla önlenebilecek olumsuzluklar da ne yazık ki devam edecektir.

Broek ve Webb17 coğrafyanın önemini şöyle belirler; “W. Churchill’in ikinci dünya harbinin en şiddetli günlerinde çalıştığı odasını ziyaret edenlerin her şeyden evvel dikkatini duvarları kap-layan çeşitli haritalar çeker. Hâlihazır ve muhtemel harp sahaları, şe-hirler ve sanayi bölgelerinin lokasyonlarını, münakale sektörlerinin düzenini gösteren çeşitli haritalar bir memleketin varlığını koruya-bilme çabasında, yeryüzü, insan ve bunların karşılıklı ilişkilerinin bilinmesi, başka deyimle coğrafyanın değerini gösteren açık birer vakıadır.”18

İnsan, yaradılışından günümüze kendisini ve yaşadığı mekânı tanıma, anlamlandırma ve yorumlama çabası içindedir. Bu çaba aynı zamanda bilim ve sanatın anahtarı, bitmez tükenmez itici gücü ol-muştur. Kendisini tanıma çabası tıp, ilahiyat, biyoloji, psikoloji, sos-yoloji, felsefe; mekanı tanıma çabası coğrafya, bunun resmedilmesi de harita bilimini diğer adıyla kartoğrafyayı vücuda getirmiştir.19

Coğrafyanın gayesi insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi mekânı(yaşama ortamı) olmak üzere yüzeyini değiş-tirmekte olduğu yeryüzünü tanımaktır. M. Sorre’nin kelimeleri ile

17 Jan Broek ve John Webb, (1967). A geography of Mankind, New York.18 Erol Tümertekin, (1972). İktisadi Coğrafya, İst. Üniv. Yay. Nu: 1703, İstan-

bul., s. 4.19 Murat Tanrıkulu, (2013). Haritaya Davet, Yeditepe Yayınevi, İstanbul., s. 13.

COĞRAFYA ve MEKÂN

1. BÖLÜM

14Coğrafya ve Kültür Mekân-Kültür-Tarih-Coğrafi İşaret

“Yerle birlikte, yerden ayrılmayan, onun üstünde yaşayan, onu renk-lendiren bütün varlıkların ve yeri değişikliğe uğratan, yeni şekillerle zenginleştiren insanlığın tasviridir.”20 M. Jefferson bu gerçeği yıllarca evvel aynen şöyle ifade ediyordu, “Coğrafya beşeri kısmında insan ve yeryüzünün hikâyesi olarak değil, fakat yeryüzünde yaşayan ve onu kullanan insanın incelenmesi olarak kabul edilmelidir.”21 Coğ-rafya yeryüzündeki hem canlı hem de canlı olmayan olaylarla uğra-şır. Dolayısıyla ikili “dual” özelliğini edinmiştir. Bunun sebebi açık-tır; canlı ve cansız olaylar arasındaki karşılıklı ilişkiler yeryüzünün yer yer farklı olmasına sebep olmuştur. Bu ilişkiler ise karşılıklıdır çünkü tekniğimiz tabiatın şartlarına uymak zorunda kaldığı gibi, onu değişikliğe de uğratır. İşte coğrafyanın esas gayesi mekân fark-lılıklarının, daha farklı bir deyişle yeryüzünde mevcut olan değişik coğrafi görünümlerin (lanscape, lanndschaft) incelenmesidir. Bu tür incelemede yukarıda değinildiği gibi iki grup olayın(canlı ve cansız) karşılıklı ilişkileri veya el ele vermesiyle meydana gelen, her birinin kendisine has özellikleri olan mekânların var oluş sebepleri ve özel-liklerinin ortaya konulmasıdır. Şu halde coğrafyanın tarifini de bu açıdan şöyle yapabiliriz; “Coğrafya insanın dünyası olarak arzın bir yerden diğerine değişen karakterini tasvir ve izah etmeye çalışan bir disiplindir.” 22

Yeryüzünün her tarafı, her mekân parçası, her bölge, keza her deniz; içinde veya yanında yer alan bir saha ünitesine kendi özel-liklerini vermekte, adeta bazı özellikleriyle damgalamaktadır. Aynı husus geniş bir saha dâhilinde yayılmış bir ırka, bir dine ve bir kül-türe ait halk topluluklarının özellikleri için de geçerlidir. Zencilerin hâkim olduğu sahalarda kabile devletleri, Müslümanlığın yayıldığı sahalarda umumiyetle İslam devletleri bulunmaktadır. Böylece de-

20 Maximilien Sorre, L’Homme sur La Terre, s. 2, (1961). Paris’ten akt. Tü-mertekin, a.g.e., s. 5.

21 Mark Jefferson, Some Considerations on the Geographical Provinces of the United States, Annual Associated American Geographers, Vol. 7. s. 3-15, (1917)’den akt. E. Tümertekin, a.g.e., s. 5.

22 Erol Tümertekin, a.g.e., s. 5.