Ձկնամթերքի արտահանման

Հայաստան

ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑԵԼՈՎ՝

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

ՀՀ ԷԿՈՆՈՄԻԿԱՅԻ ՆԱԽԱՐԱՐ ԹՅ Ն

Այս ուսումնասիրությունը պատրաստվել է Հայաստանի Հանրապետությանէկոնոմիկայի նախարարության հետ համագործակցությամբ:

2

ՆԱ ԽԱ ԲԱՆ

IFC-ի « Հա յաս տա նի ներդ րու մային մի ջա վայ րի բա րե-փո խումն եր» ծրա գի րը (Հա մաշ խար հային բան կի խումբ) ու րախ է ներ կա յաց նե լու Հա յաս տա նի ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի ու սումն ա սի րու թյու նը, ո րում քն-նարկ վում են ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տում, նե րա ռյալ՝ դրա նա խաար տադ րա կան և հե տար տադ րա կան փու լե րում գոր ծող կար գա վո րումն ե րը և վար վող քա ղա քա կա նու-թյու նը, ի նչ պես նաև ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի վրա ազ դող մար տահ րա վեր նե րը: Ի լրումն , ար տադ րա-

կան փու լում տե ղի ու նե ցող գոր ծըն թաց նե րի, ո րոնք նույն պես ազ դում են ագ-րո բիզ նե սի ար տադ րան քի մի ջազ գային մր ցու նա կու թյան վրա, ու սումն ա սի-րու թյու նը կենտ րո նա նում է ներ մուծ ման և ար տա հան ման գոր ծըն թաց նե րի, մաք սային և տեխ նի կա կան հս կո ղու թյան ըն թա ցա կար գե րի, դրանց հա մար պա հանջ վող փաս տաթղ թե րի և տուր քե րի, ազ գային և մի ջազ գային ստան-դարտ նե րի և հա վաս տագր ման հետ կապ ված հար ցե րի վրա:

Ձկ նար տադ րու թյան ո լոր տը կար ևոր դեր կա րող է կա տա րել աշ խա տա-տե ղե րի ստեղծ ման, սնն դամ թեր քի ա պա հով ման և ար տա հան ման զար գաց-ման գոր ծում: Սույն ու սումն ա սի րու թյու նը նպա տակ ու նի նպաս տել Հա յաս-տա նում ձկ նար տադ րու թյան ճյու ղի նե րու ժի ար դյու նա վետ ի րա գործ մա նը՝ այդ պի սով նպաս տե լով տն տե սա կան զար գաց մա նը:

Ի հա վե լումն սույն ու սումն ա սի րու թյան, IFC-ի « Հա յաս տա նում ներդ րու-մային մի ջա վայ րի բա րե փո խումն եր» ծրագ րի շր ջա նա կում նա խա տես վում է ի րա կա նաց նել դա սըն թաց ներ ձկ նար տադ րու թյան ճյու ղում զբաղ ված նե րի հա մար, ի նչ պես նաև պատ րաս տել և տպագ րել տե ղե կատ վա կան նյու թեր: Նա խա տես վում է նաև ի րա կա նաց նել ջեր մո ցային գյու ղատն տե սա կան ար-տադ րան քի ար տա հան ման շղ թայի ու սումն ա սի րու թյուն՝ ո ւղղ ված այդ ճյու-ղում ար տա հան ման խթան մանն ու մր ցու նա կու թյան բարձ րաց մա նը:

Մենք ա կն կա լում ե նք շա րու նա կա կան և փո խա դարձ հա մա գոր ծակ ցու-թյուն մե ր գոր ծըն կեր նե րի հետ, որ պես զի կա րո ղա նանք մե ր նպաս տը բե րել Հա յաս տա նի տն տե սա կան ա ճին:

Ար սեն Նա զա րյանIFC-ի « Հա յաս տա նում ներդ րու մային

մի ջա վայ րի բա րե փո խումն եր» ծրագ րի ղե կա վար Հա մաշ խար հային բան կի խմ բի

Ա ռևտ րի և մր ցու նա կու թյուն դե պար տա մե նտ

3

Հար գե լի գոր ծըն կեր ներ,Յու րա քան չյուր ե րկ րի տն տե սա կան զար գաց ման

հա մար կար ևոր նա խա պայ ման ներ են ար տադ րո ղա կա-նու թյան և մի ջազ գային մր ցու նա կու թյան բարձ րա ցումն ու ար տա հան ման խթա նու մը: Այս ո ւղ ղու թյուն նե րով քա-ղա քա կա նու թյան ու գործ նա կան մի ջոց նե րի մշակ ման և ի րա կա նաց ման հա մար ան հրա ժեշտ է հա վա քագ րել զար գաց ման նե րուժ ու նե ցող ճյու ղե րի, ի նչ պես նաև դրանց զար գաց մա նը խո չըն դո տող կամ նպաս տող գոր-

ծոն նե րի վե րա բե րյալ ո րա կյալ տե ղե կու թյուն ներ և ու նե նալ հա մա պար փակ վեր լու ծու թյուն:

Հա մոզ ված եմ, այս տե սա կե տից ա ռան ձին հե տաքրք րու թյուն կա րող է ներ կա յաց նել Հա մաշ խար հային բան կի խմ բի՝ Հա յաս տա նում ներդ րու մային մի ջա վայ րի բա րե լավ ման ծրագ րի շր ջա նա կում Հա յաս տա նի Հան րա պե-տու թյան է կո նո մի կայի նա խա րա րու թյան հետ հա մա տեղ պատ րաստ ված «Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի ու սումն ա սի րու թյու նը»:

Ու սումն ա սի րու թյան մե ջ նե րառ ված վեր լու ծու թյու նը, մի ջազ գային փոր ձի հետ հա մե մա տու թյուն նե րը և լու ծումն ե րի ա ռա ջար կու թյուն ներն, ան շուշտ, լավ գոր ծիք կլի նեն Հա յաս տա նում ձկ նա բու ծու թյան զար գաց մա նը և ար տա-հան ման խթան մանն ո ւղղ ված մի ջո ցա ռումն ե րի մշակ ման և ի րա կա նաց ման ըն թաց քում:

Վս տահ եմ, որ «Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի ու սումն ա սի րու թյու-նը» օգ տա կար կլի նի ի նչ պես քա ղա քա կա նու թյան հա մար պա տաս խա նա-տու նե րի, այն պես էլ այդ ո լոր տում գոր ծող տն տես վա րող նե րի հա մար:

Սերգեյ ԱվետիսյանՀՀ է կո նո մի կայի նա խա րա րի տե ղա կալ

4

Ե ՐԱԽ ՏԻ ՔԻ ԽՈՍՔ

Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի ու սումն ա սի րու թյու նը պատ րաստ-վել է ՀՀ Է կո նո մի կայի նա խա րա րու թյան և Հա յաս տա նի զար գաց ման հիմ -նադ րա մի դի մու մի հի ման վրա՝ IFC-ի « Հա յաս տա նի ներդ րու մային մի ջա-վայ րի բա րե փո խումն եր» ծրագ րի շր ջա նա կում, ո րը ի րա կա նաց վում է Հա-մաշ խար հային բան կի խմ բի « Հա մաշ խար հային պրակ տի կա, Ա ռևտ րի և մր ցու նա կու թյան» վար չու թյան ներ քո: Ու սումն ա սի րու թյունն ի րա կա նաց րել է Գա գիկ Գաբ րի ե լյա նը (Հա մաշ խար հային բան կի խորհր դա տու)՝ Ծրագ րի ան ձնա կազ մի ա ջակ ցու թյամբ:

Ծ րագ րի ան ձնա կազ մը շնոր հա կա լու թյուն է հայտ նում Հա մաշ խար հային բան կի խմ բի (ՀԲԽ) գոր ծըն կեր նե րին` ար ժե քա վոր դի տո ղու թյուն նե րի և ա ռա ջար կու թյուն նե րի հա մար: Ու սումն ա սի րու թյան վե րա բե րյալ դի տո ղու-թյուն ներ և ա ռա ջար կու թյուն ներ են ներ կա յաց րել՝ Հայնց Վիլ հելմ Ստ րու բեն-հո ֆը (ա վագ աշ խա տա կից), Ար տա վազդ Հա կո բյա նը (խորհր դա տու), Գո հար Գյու լու մյա նը (ա վագ տն տե սա գետ), Լո ռայն Ռոն չին (ա վագ տն տե սա գետ) և Է մի լի ա նո Դաչ Նա վա րոն (Ֆի նան սա կան և մաս նա վոր հատ վա ծի զար գաց-ման ա ռա ջա տար մաս նա գետ):

Ծ րագ րի ան ձնա կազ մը շնոր հա կա լու թյուն է հայտ նում նաև այն բո լոր կազ մա կեր պու թյուն նե րին ու ան հատ նե րին, ով քեր պատ րաս տա կա մո րեն տրա մադ րել են ի րենց ժա մա նակն ու գի տե լիք նե րը, ա ջակ ցել են ծրագ րի ի րա կա նաց մա նը. մաս նա վո րա պես, ՀՀ է կո նո մի կայի նա խա րա րու թյա նը, ՀՀ գյու ղատն տե սու թյան նա խա րա րու թյա նը, Հա յաս տա նի զար գաց ման հիմ-նադ րա մի ն, ՀՀ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պե տա կան ծա ռա յու թյա նը, ՀՀ ջրային ռե սուրս նե րի կա ռա վար ման գոր ծա կա լու թյա նը, Հայ ձկ նար տադ-րող նե րի և ձկ նար տա հա նող նե րի մի աս նու թյուն հ/կ-ին, Նի դեռ լանդ նե րի փոր ձա գի տա կան ա ջակ ցու թյան ծրագ րին (PUM), ի նչ պես նաև մե ծ թվով տն-տես վա րող նե րի (ձկ նար տադ րող ներ, ձկ նամ թերք և հումք ներ մու ծող ներ և ար տա հա նող ներ, մաք սային մի ջ նորդ ներ):

5

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ Կ� ԹՅ� ՆԱմ փո փա գիր ...........................................................................................................6

Ա. Հիմն ա կան հար ցեր .................................................................................... 7 Մին չար տադ րա կան փուլ .........................................................................8 Ար տադ րա կան փուլ ...................................................................................8 Ար տա հան ման փուլ ...................................................................................9

Բ. Կար ճա ժա ետ և մի ջ նա ժա ետ ա ռա ջար կու թյուն ներ ......................................................................................10

Կար ճա ժա ետ (12-18 ա մի ս) ..................................................................10 Միջ նա ժա ետ (18 ա մի ս – 3 տա րի) .....................................................12

Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի վեր լու ծություն ...................................141. Ո լոր տի վե րա բե րյալ հա կիրճ տվյալ ներ .................................................142. Մին չար տադ րա կան փուլ ..........................................................................18

2.1 Ջուր ........................................................................................................182.2 Ձ կան կեր ..............................................................................................192.3 Հող ........................................................................................................ 222.4 Խն դիր ներ ............................................................................................ 22

3. Ար տադ րա կան փուլ ................................................................................... 24Խն դիր ներ ..................................................................................................26

4. Հետարտադրական փուլ ..........................................................................304.1 Ի րա ցում տե ղա կան շու կա յում .........................................................304.2 Ար տա հա նում .......................................................................................314.3 Խն դիր ներ ............................................................................................ 36

5. Օ ժան դակ հաս տա տու թյուն ներ և են թա կա ռույց ներ .......................... 395.1 Պա հեստ ներ և պա հես տա վո րում ................................................... 395.2 Ֆի նան սա վո րում և ֆի նան սա կանհաս տա տու թյուն ներ ................................................................................ 395.3 Խն դիր ներ ............................................................................................40

6. Կա ռա վա րու թյան ծրագ րեր և քա ղա քա կա նու թյուն ............................416.1 Խն դիր ներ ............................................................................................ 42

ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 1. Ջրօգ տա գործ ման թույլտ վություն ստա նա լու ըն թա ցա կարգ ................................................................................... 43 ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 2. Կեր ներ մու ծե լու ըն թա ցա կարգ ............................................45 ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 3. Օգ տա գործ ված տե ղե կատ վության ա ղբյուր նե րի և նյու թե րի ցանկ ..........................................................................46

6

ԱՄ ՓՈ ՓԱ ԳԻՐ

Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի քար տե զագ րումն ի րա կա նաց վել է IFC-ի « Հա յաս տա նում ներդ րու մային մի ջա վայ րի բա րե փո խումն եր» ծրագ րի շր ջա նա կում, ո րը ի րա կա նաց վում է Հա մաշ խար հային բան կի խմ բի Ա ռևտ րի և մր ցու նա կու թյուն դե պար տա մե ն տի կող մի ց և հա մա գոր ծակ ցում է Ա վստ րի-այի դաշ նային ֆի նանս նե րի նա խա րա րու թյան և Հուն գա րա կան գոր ծըն կե-րու թյան ֆի նան սա վոր ման / Հուն գա րի այի EXIM Բան կի հետ:

Ծրագ րի նպա տակն է` նպաս տել ներդ րու մային մի ջա վայ րի բա րե լավ-մա նը և տն տե սու թյան ճյու ղե րում ներդ րումն ե րի ներգ րավ մա նը: Ծրագ րի բա ղադ րիչ նե րից մե կով նա խա տես վում է բարձ րաց նել ագ րո բիզ նե սի մի քա-նի ճյու ղե րի ներդ րու մային գրավ չու թյու նը, խթա նել ը նտր ված գյու ղար տադ-րանք նե րի ար տա հա նումն ու մր ցու նա կու թյու նը՝ ար տա հան ման շղ թա նե րում խն դիր նե րի բա ցա հայտ ման և դրանց լուծ մանն ո ւղղ ված նպա տա կային մի -ջո ցա ռումն ե րի մի ջո ցով: ՀՀ է կո նո մի կայի նա խա րա րու թյու նը ձկ նամ թեր-քը հատ կո րո շել է որ պես ար տա հան ման հա մար մե ծ նե րուժ ու նե ցող ար -տադ րանք:

Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի քար տե զագր ման նպա տակն է.1. հատ կո րո շել ձկ նամ թեր քի մա տա կա րար ման (ար տա հան ման) շղ թա յում

առ կա խն դիր նե րը, նե րա ռյալ՝ շու կայի ան կա տա րու թյուն նե րը և ի րա վա-կան ու կար գա վո րիչ բնույ թի խո չըն դոտ նե րը,

2. մ շա կել այդ խն դիր նե րի լուծ ման ա ռա ջար կու թյուն ներ՝ հա տուկ ու շադ-րու թյուն դարձ նե լով պե տա կան կար գա վո րումն ե րին ու քա ղա քա կա նու-թյա նը, ո րոնց շնոր հիվ կա րե լի է բա րե լա վել գոր ծա րար և ներդ րու մային մի ջա վայ րը, բարձ րաց նել ար տադ րո ղա կա նու թյունն ու ար տադ րան քի մր-ցու նա կու թյու նը,

3. ն պաս տել ձկ նար դյու նա բե րու թյան ո լոր տի ներդ րու մային գրավ չու թյան բարձ րաց մա նը: Քար տե զագ րումն ու շադ րու թյուն է դարձ նում, ի նչ պես ագ րո բիզ նե սի մա-

տա կա րար ման շղ թա յում կա ռա վա րու թյան կի րա ռած կար գա վո րումն ե րին ու ի րա կա նաց վող քա ղա քա կա նու թյա նը, այն պես էլ շու կա յա կան ան կա տա րու-թյուն նե րին ու դրանց ազ դե ցու թյա նը:

Քար տե զագր ման հա մար շղ թան ու դրա ար դյու նա վե տու թյու նը դի տարկ-վում են գոր ծա րա րու թյան տե սան կյու նից, մաս նա վո րա պես, ա ռաջ նային ձկ-նար տադ րող նե րի, ար տա հա նող նե րի, ման րա ծախ ու մե ծա ծախ վա ճառ քի կե տե րի, վե րամ շա կող նե րի, փո խադ րող նե րի և այլն: Տե ղե կու թյուն ներ հա-վա քագ րե լու հա մար հան դի պումն եր ու քն նար կումն եր են կազ մա կերպ վել

7

շղ թայի մաս նա կից նե րի հետ, նե րա ռյալ՝ պե տա կան և մաս նա վոր հատ-ված նե րը: Հան դի պումն եր են տե ղի ու նե ցել նաև ագ րո բիզ նե սի ո լոր տում ներգ րավ ված մի ջազ գային դո նոր կազ մա կեր պու թյուն նե րի հետ՝ նրանց ար-ժե քա վոր փորձն ու կար ծի քը լսե լու հա մար:1 Առ կա ի րա վի ճա կի վե րա բե րյալ տե ղե կու թյուն ներ հա վա քե լու հա մար օգ տա գործ վել են տե ղա կան և մի ջազ-գային աղ բյուր ներ՝ պաշ տո նա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ, ագ րո բիզ նե-սի (ձկ նար տադ րու թյան) վե րա բե րյալ տե ղա կան և մի ջազ գային կազ մա կեր-պու թյուն նե րի ար դեն կա տա րած ու սումն ա սի րու թյուն ներ և այլ վեր լու ծա կան նյու թեր2:

Սույն աշ խա տու թյու նը կազմ ված է ե րեք հիմն ա կան մա սից. ամ փո փա-գիր, ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի վեր լ+ ծ+ թյ+ ն և հա վել ված-ներ: Ամ փո փա գի րը, ո րը կա րող է նաև ծա ռայել որ պես ի նք նու րույն մաս, ի մի է բե րում վեր լու ծու թյան հիմն ա կան ա սե լի քը, նաև ա ռա ջար կու թյուն ներ է ներ կա յաց նում խն դիր նե րի լուծ ման վե րա բե րյալ: Այ նու հե տև , ձկ նար տադ րու-թյան և ար տա հան ման շղ թայի վե րա բե րյալ ման րա մաս ներ են ներ կա յաց ված «Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի վեր լու ծու թյուն» բաժ նում և հա վել ված-նե րում:

Ա. Հիմն ա կան հար ցերՁկ նար տադ րու թյու նը (նե րա ռյալ՝ որ սած և (կամ) բու ծած ձուկ, խեց գետ-

նա վոր ներ և դրան ցից ստաց ված ար տադ րանք) Հա յաս տա նում ար տադ րու-թյան, ի նչ պես նաև ար տա հան ման ա ճի մե ծ նե րուժ ու նե ցող և ներդ րումն ե րի հա մար հե տաքր քիր ու գրա վիչ ճյու ղե րից մե կն է: Այն դր սևո րել և շա րու նա-կում է դր սևո րել զար գաց ման բարձր տեմպ ու շա հու թա բե րու թյուն: Վեր ջին 10 տա րի նե րին ար տադ րու թյան ծա վա լի մի ջին տա րե կան ա ճը կազ մե լ է 40%:

Ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան և ար տա հան ման խթա նու մը ՀՀ կա ռա-վա րու թյան օ րա կար գի կա րևոր ո ւղ ղու թյուն նե րից է, ի նչ պես ար տա ցոլ ված է կա ռա վա րու թյան մի շարք ռազ մա վա րա կան փաս տաթղ թե րում և ծրագ-րե րում (տես Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի վեր լու ծու թյուն բա ժի նը), ո րոնք ո ւղղ ված են ճյու ղի կա յուն զար գաց մանն ու մի ջազ գային մր ցու նա կու-թյան բարձ րաց մա նը: Այ նո ւա մե նայ նիվ, ճյու ղի հե տա գա զար գաց ման ճա նա-պար հին ի նչ պես կա ռա վա րու թյան, այն պես էլ մաս նա վոր տն տես վա րող նե րի ա ռջև դեռ կանգ նած են ո րոշ խն դիր ներ, ո րոնք հա կիրճ ներ կա յաց ված են ստորև.

1 Հանդիպումն երը տեղի են ունեցել 2014թ. դեկտեմբեր, 2015թ. հունվար-մայիս ամի սներին:

2 Օգտագործված նյութերի և աղբյուրների ցանկը ներկայացված է 3-րդ հավելվածում:

8

Մին չար տադ րա կան փ+ լ1. Ջ րօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն նե րի կարճ ժա ե տը և թույլտ վու թյուն-

նե րի տրա մադր ման ու նո րաց ման բարդ ըն թա ցա կար գը սահ մա նա փա-կում են ձկ նար տադ րու թյու նում եր կա րա ժա ետ ծրագ րեր կազ մե լու և ներդ րումն եր կա տա րե լու հնա րա վո րու թյուն նե րը:

2. Ձ կան կե րի, ի նչ պես նաև դե ղա մի ջոց նե րի, սար քե րի և պա րա գա նե րի գնե-րի և դրանց մա տա կա րար ման շղ թայի ար դյու նա վե տու թյան վրա բա ցա-սա բար են ան դրա դառ նում ներ մուծ ման գոր ծըն թա ցում առ կա ո րոշ ան-կա տա րու թյուն ներ: Մաս նա վո րա պես. ներ մուծ ման ըն թաց քում մաք սային ար ժե քի գնա հատ ման հա մար « կողմն ո րո շիչ գնե րի» կի րա ռու մը, ներ մուծ-ման գոր ծըն թա ցի դան դա ղե ցու մը Փո թի ի նա վա հանգս տում, Հա յաս տան ներ մուծ վող ձկան կե րը կշ ռե լու գոր ծըն թա ցի ժա մա նակ բե ռի հա ճա խա կի բեռ նա թա փու մը և բեռ նու մը:

Ար տադ րա կան փ+ լ1. Ներ կա յումս ան հրա ժեշ տու թյուն կա թարմ ձկա նը զու գա հեռ, ը նդ լայ նե-

լու վե րամ շակ ված ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյու նը և ար տա հա նու մը, ին չը թույլ կտա նվա զեց նե լու մի այն թարմ ձուկ ար տա հա նե լու հետ կապ ված ռիս կե րը և խո ցե լի կող մե րը (օ րի նակ՝ պի տա նե լի ու թյան կարճ ժա ետ, պահ պան ման և փո խադր ման բար դու թյուն և հա վե լյալ ծախ սեր), ո րոնց հե տևան քով 2014թ. տա րե վեր ջից հա յաս տա նյան ար տա հա նող նե րը դժ վա րու թյուն ներ ու նեն Ռու սաս տա նի շու կա յում:

2. Մր ցու նա կու թյու նը բարձ րաց նե լու, ար տա հան ման շու կա նե րը պահ-պա նե լու և մուտք ու նե նա լու հա մար ան հրա ժեշտ է բարձ րաց նել ար -տադ րո ղա կա նու թյու նը, բա րե լա վել ձկ նամ թեր քի ո րակն ու ան վտան գու-թյան ցու ցա նիշ նե րը: Դրան կա րե լի է հաս նել, մաս նա վո րա պես, ո րա կի և ան վտան գու թյան մի ջազ գայ նո րեն ըն դուն ված, ար դի ա կան հա մա կար գե-րի ներդր ման մի ջո ցով (օ րի նակ՝ GMP՝ Ար տադ րու թյան բա րե խիղճ գոր ծե-լա կերպ, HACCP՝ Վտան գի վեր լու ծու թյան և հսկ ման կրի տի կա կան կե տե-րի հա մա կարգ, GHP՝ Հի գի ե նայի բա րե խիղճ գոր ծե լա կերպ, BAP՝ Ձկ նա-բու ծու թյան բա րե խիղճ գոր ծե լա կերպ:

3. Ձկ նա բու ծա կան ար տադ րան քի դա սա կարգ ման հար ցում առ կա ան հս-տա կու թյու նը հան գեց նում է հար կային և վար չա րա րա կան խն դիր նե րի և խո չըն դոտ ներ է ստեղ ծում ճյու ղի զար գաց ման հա մար:

4. Հա յաս տա նում ձկ նար տադ րու թյան զար գաց մանն ա ռնչ վող բնա պահ պա-նա կան խն դիր նե րը վե րա բե րում են մաս նա վո րա պես.

ար տե զյան աղ բյուր նե րը ցա մա քեց նե լուն, ին չը կա րող է ու նե նալ տա-

9

րաբ նույթ բնա պահ պա նա կան, ի նչ պես նաև մո տա կա բնա կա վայ րե րի հա մար սո ցի ա լա կան հե տևանք ներ (օ րի նակ՝ ջրի պա կա սե լու պատ-ճա ռով գյու ղա ցի նե րը հնա րա վո րու թյուն չու նե նան ար դյու նա վետ ո ռո-գել և մշա կել ի րենց հո ղե րը),

ձկ նա բու ծու թյան ար դյուն քում աղ տոտ ված ջրե րը բնու թյուն ար տա նե-տե լուն,

Սևա նա լի ճը աղ տո տե լուն (ձ կան կե րի մն ա ցորդ նե րով): 5. Ո լոր տի առ ջև կանգ նած մար տահ րա վեր նե րի ար դյու նա վետ հաս ցե -

ագր ման հա մար ներ կա փու լում ան հրա ժեշտ է զար գաց նել ճյու ղային մի -ու թյուն(նե րը), ա սո ցի ա ցի ան(ե րը) կամ կոո պե րա տիվն ե րը:

Ար տա հան ման փ+ լ1. Ռու սաս տա նյան շու կա ար տա հա նե լու հա մար թույլտ վու թյուն ձեռք բե րե-

լու գոր ծըն թա ցի բար դու թյու նը և ան հս տա կու թյու նը, ի նչ պես նաև Ռոս սել-խոզ նադ զո րի3 կի րա ռած սահ մա նա փա կումն երն ու հս կո ղու թյու նը խո չըն-դոտ ներ են ա ռա ջաց նում ար տա հա նող նե րի և ար տադ րող նե րի հա մար:

2. Պատ շաճ ու շադ րու թյուն պետք է դարձ նել Եվ րա սի ա կան տն տե սա-կան մի ու թյա նը (Ե ԱՏՄ)՝ Հա յաս տա նի ան դա մակ ցու թյան հետ կապ ված խն դիր նե րի և հնա րա վո րու թյուն նե րի հաս ցե ագր ման հա մար, ի նչ պի սիք ե ն՝ ար տա հան ման գոր ծըն թաց նե րի ա նո րո շու թյու նը, ձկ նամ թեր քի ար-տադ րու թյան նկատ մամբ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան ա վե լի խիստ պա հանջ նե րը, մաս նա վո րա պես, HACCP հա մա կար գի ներդր ման պա-հան ջը: Այս փո փո խու թյուն նե րի կա տա րու մը ձկ նար տադ րող նե րից կպա-հան ջի ար տադ րու թյան մե ջ ան վտան գու թյան նոր հա մա կար գե րի ներդ-րում կամ ե ղա ծի կա տա րե լա գոր ծում, ի նչն իր հեր թին կպա հան ջի դրա մա-կան ներդ րում և աշ խա տա կազ մի վե րա պատ րաս տում:

3. ԵՄ շու կա մուտք գոր ծե լու հա մար հար կա վոր է ձեռք բե րել հա մա պա-տաս խան թույլտ վու թյուն, ո րի հա մար պա հանջ վում է հե տևյա լը՝ Եվ րա -հանձ նա ժո ղո վը պետք է ճա նա չի հա յաս տա նյան պատ կան մարմն ին, ի նչ-պես նաև տն տես վա րող նե րի հա վաս տագ րում և նե րա ռում ԵՄ ար տա-հան ման թույլտ վու թյուն ու նե ցող տն տես վա րող նե րի ցան կում:

4. Վե րամ շակ ված ար տադ րան քի ար տա հան ման ը նդ լայ նում. տես՝ 3-րդ կե-տը:

5. Նշ վա ծին զու գա հեռ, ան հրա ժեշ տու թյուն է շու կա յա վար ման և բաշխ ման գի տե լիք նե րի ու կա րո ղու թյուն նե րի զար գա ցու մը, մաս նա վո րա պես՝ ար-

3 Ռուսաստանի դաշնության անասնաբուժական և բուսասանիտարական հսկողության ծառայություն:

10

տա քին շու կա նե րի և ար տա հան ման հնա րա վո րու թյուն նե րի, ի նչ պես նաև նոր շու կա ներ ներ թա փան ցե լու և բաշխ ման ռազ մա վա րու թյուն նե րը կա-տա րե լա գոր ծե լու վե րա բե րյալ: Հա յաս տա նյան ձկ նար տադ րող նե րի ու ար տա հա նող նե րի ներ կայիս մար-

տահ րա վե րն ար տա հան ման շու կայի բազ մա զա նե ցումն է: Ը նդ ո րում, նոր շու կա նե րի ար դյու նա վետ ո րոն ման և մուտք գոր ծե լու հա մար կա րևոր վում է դրանց վե րա բե րյալ տե ղե կու թյուն ներ ձեռք բե րե լը, ի նչ պես նաև շու կա յա-վար ման և բաշխ ման գի տե լիք նե րի ու կա րո ղու թյուն նե րի զար գա ցու մը: 6. Հաս ցե ագր ման կա րիք ու նեն ապ րանք նե րի փո խադր ման և ար տա հան-

ման ըն թա ցա կար գե րի հետ կապ ված մի շարք խն դիր ներ, ի նչ պի սիք ե ն՝ Ռու սաս տա նի մաք սային սահ մա նի (Վ րաս տան-Ռու սաս տան սահ մա նի Լար սի ան ցա կետ) հատ ման և մաք սային ձևա կեր պումն ե րի բարդ ու ան-կան խա տե սե լի ըն թա ցա կար գե րը, փո խադր ման մե ծ ծախ սե րը, հա վե լյալ և ոչ պաշ տո նա կան դյու րի նաց ման վճար նե րը, ար տա հան ված ապ րանք-նե րի հա մար ԱԱՀ-ն վե րա դարձ նե լու եր կա րա տև ու բարդ ըն թա ցա կար գը:

Բ. Կար ճա ժա ետ և մի ջ նա ժա ետա ռա ջար կ+ թյ+ ն ներ Կար ճա ժա ետ (12-18 ա մի ս)

1. Ար տա հան ման և ներ մուծ ման ըն թա ցա կար գե րի բա րե լա վում, ին չը կն պաս տի ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տում հում քի և պատ րաս տի ար տադ րան-քի մր ցու նա կու թյան բարձ րաց մա նը, մաս նա վո րա պես.

մաք սային ձևա կեր պումն ե րի ըն թաց քում ռիս կե րի կա ռա վար ման բա-րե լավ ման մի ջո ցով (օ րի նակ՝ ռիս կի պրո ֆիլ նե րի) մաք սային ար ժե քի ո րոշ ման ըն թա ցա կար գի պար զե ցում և դյու րի նա ցում,

ձ կան կե րի ներ մուծ ման ժա մա նակ ոչ-մաք սային ըն թա ցա կար գե րի պար զե ցում (մաս նա վո րա պես՝ բու սա սա նի տա րա կան հս կո ղու թյան պար զե ցում),

ձ կան կե րի ներ մուծ ման ժա մա նակ կշ ռե լու ըն թա ցա կար գե րի բա րե լա-վում (հիմն վե լով ռիս կե րի ար դյու նա վետ գնա հատ ման վրա),

ար տա հա նող նե րին ԱԱՀ-ն վե րա դարձ նե լու ըն թա ցա կար գի պար զե-ցում և ժա ետ նե րի կր ճա տում,

ար տա հան ման ո րոշ ըն թա ցա կար գե րի, մաս նա վո րա պես, սնն դա-մ թեր քի ան վտան գու թյան հա վաս տագ րեր տրա մադ րե լու պար զե ցում (ներ կա յումս հա վաս տագ րեր պա հանջ վում են ար տա հան վող ձկ նա-մ թեր քի յու րա քան չյուր խմ բա քա նա կի հա մար):

11

2. Տն տես վա րող նե րի ի րա զե կում և ու սու ցում ձկ նար տադ րու թյանն և ար տա-հան մանն ա ռնչ վող մի շարք կա րևոր բնա գա վառ նե րում, ի նչ պի սիք ե ն՝

վե րամ շակ ված ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյու նը և հա մա պա տաս խան տեխ նո լո գի ա նե րը (օ րի նակ՝ կտ րատ ված և փա թե թա վոր ված ձկ նա-մի սը, ծխեց րած կամ ա պխ տած ձկ նամ թեր քը, ձկն կի թը (խա վի ար) և այլն), ին չը կն պաս տի վե րամ շա կող ար տադ րու թյան ներդր մա նը: Դա կա րող է ար վել ձկ նար դյու նա բե րու թյան ո լոր տում բարձ րա կարգ մաս-նա գետ նե րի մաս նակ ցու թյամբ սե մի նար ներ և հա մա պա տաս խան նյու թեր պատ րաս տե լու ու տա րա ծե լու մի ջո ցով:

Վե րամ շա կող ար տադ րու թյուն ներ սկ սե լու և զար գաց նե լու հա մար պա հանջ վող ար տադ րա կան և օ ժան դակ (պա հեստ ներ, սառ նա րա-նային տն տե սու թյուն ներ, սառ նա րա նային բեռ նա տար ներ և այլն) կա-րո ղու թյուն նե րի գնա հա տում և հա մա պա տաս խան ի րա զե կում տն տես-վա րող նե րի շր ջա նում:

Ձկ նա բու ծա կան, մշակ ման և վե րամ շակ ման կա տա րե լա գործ ված, ժա-մա նա կա կից տեխ նո լո գի ա նե րի (օ րի նակ՝ կի սա փակ կամ փակ ցիկ լով ար տադ րու թյուն), GMP և GHP գոր ծե լա կեր պե րի, HACCP հա մա կար-գե րի ներդր ման հա մար ան հրա ժեշտ մարդ կային կա րո ղու թյուն նե րի զար գա ցում:

Կա րո ղու թյուն նե րի զար գա ցում՝ շու կա յա վար ման և մա տա կա րար ման շղ թայի կա ռա վար ման ժա մա նա կա կից ար դյու նա վետ գոր ծիք նե րի կի-րառ ման ո լոր տում:

Ար տադ րու թյան և ար տա հան ման ար դյու նա վետ ֆի նան սա վոր ման գոր ծիք նե րի և մի ջոց նե րի մշա կում և կի րա ռում:

3. Ե ԱՏՄ ան դա մակ ցու թյու նից բխող գոր ծա րար հնա րա վո րու թյուն նե րի ի րա գործ ման, ի նչ պես նաև ըն թա ցա կար գե րի և պա հանջ նե րի հնա րա վոր ա նո րո շու թյան և խն դիր նե րի նվա զեց ման նպա տա կով ու սումն ա սի րու-թյան ի րա կա նա ցում, պե տա կան ու մաս նա վոր հատ վա ծի ներ կա յա ցու-ցիչ նե րի ի րա զե կում: Մաս նա վո րա պես, Ե ԱՏՄ շու կա յում ար տա հան ման և ներ մուծ ման մաք սային ըն թա ցա կար գե րի, սնն դամ թեր քի ան վտան գու-թյան պա հանջ նե րի, ար տա հան ման ըն թաց քում սնն դամ թեր քի ան վտան-գու թյան հս կո ղու թյան ըն թա ցա կար գե րի, ապ րանք նե րի ծագ ման հա վաս-տագ րե րի ներ կա յաց ման պա հան ջի և այլ հա րա կից հար ցե րի վե րա բե-րյալ:

4. Ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տը կար գա վո րող և դրան ա ռնչ վող օ րենսդ րա կան դաշ տի ու սումն ա սի րու թյուն և ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում բա րե փո խում, մաս նա վո րա պես, նե րա ռե լով հե տևյալ բնա գա վառ նե րը՝

12

ջ րօգ տա գոր ծու մը և ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն ներ տրա մադ րե-լու ըն թա ցա կար գե րը (մաս նա վո րա պես՝ ըն թա ցա կար գե րի և թույլտ-վու թյան հա մար պա հանջ նե րի պար զե ցում ու հս տա կե ցում, ի նչ պես նաև թույլտ վու թյուն նե րում շր ջա կա մի ջա վայ րի աղ տոտ ման նկատ-մամբ հս տակ պա հանջ ներ սահ մա նե լու ա ռու մով),

գյու ղատն տե սա կան, մաս նա վո րա պես, ձկ նա բու ծա կան ար տադ րան-քի դա սա կարգ ման հս տա կե ցում և ներ դաշ նա կե ցում գյու ղատն տե սա-կան, հար կային և հաշ վա պա հա կան նպա տակ նե րով,

բ նա պահ պա նա կան ար դի ա կան տեխ նո լո գի ա նե րի կի րա ռում և դրա հա մար պա հանջ վող ներդ րումն ե րի խթա նում,

բա րե խիղճ մր ցակ ցային դաշ տի ա պա հո վում, ձկ նա բու ծու թյան վե րա բե րյալ օ րենք մշա կե լու և ըն դու նե լու ան հրա ժեշ-

տու թյան դի տար կում: 5. Հա յաս տա նից ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման այլ շու կա նե րի, այդ շու կա նե-

րում տի րող ի րա վի ճա կի, գոր ծող պա հանջ նե րի և ըն թա ցա կար գե րի, ար-տա հան ման հա մար տար բեր փո խադ րա մի ջոց նե րի (օ րի նակ՝ օ դա նա վի և բեռ նա տար ավ տո մե քե նա նե րի) օգ տա գործ ման հնա րա վո րու թյուն նե րի ու ար դյու նա վե տու թյան, ի նչ պես նաև ա ռա վե լու թյուն նե րի ու թե րու թյուն նե-րի ու սումն ա սի րու թյուն և դրա վե րա բե րյալ ի րա զե կում տն տե ս վա րող նե-րին ու հա մա պա տաս խան պե տա կան մար մի ն նե րին:4

Միջ նա ժա ետ (18 ա մի ս – 3 տա րի) 1. ԵՄ շու կա մուտք գոր ծե լուն ո ւղղ ված քայ լե րի ի րա կա նա ցում. այս

գոր ծըն թացն ար դեն սկս ված է, և ներ կա փու լում ՀՀ սնն դամ թեր քի ան-վտան գու թյան ծա ռա յու թյու նը ԵՄ հաս տատ մանն է ներ կա յաց րել ձկ նա-բու ծու թյան բնա գա վա ռում քի մի ա կան նյու թե րի մն ա ցոր դային քա նակ նե-րի մո նի տո րին գի ծրա գի րը, ո րի հաս տա տու մի ց հե տո, ԵՄ ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ստա նա լու հա մար կպա հանջ վի ևս մի քա նի քայլ: ԵՄ շու-կա ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ստա նա լու հա մար պա հանջ վող քայ լե-րի հեր թա կա նու թյու նը ման րա մաս նո րեն ներ կա յաց ված է սույն աշ խա-տան քի հիմն ա կան մա սում (2-րդ ներ դիր, էջ 34):

2. Շու կա յա վար ման և մա տա կա րար ման ար դյու նա վետ կա ռա վար ման գոր-ծիք նե րի մշա կում և խթա նում տն տես վա րող նե րի շր ջա նում:

3. Դե պի Ե ԱՏՄ շու կա ներ ար տա հան ման ըն թա ցա կար գե րի պար զեց մա նը

4 Համատեղ քննարկումն երի ընթացքում պարզվեց, որ ներկայումս հայաստանյան տնտեսավարողներին հետաքրքրում են Չինաստանի, ճապոնիայի, և Մերձավոր Արև ելքի շուկաները: Այդ և այլ արտահանման շուկաների ընձեռած հնարավորությունների գնահատման համար անհրաժեշտ կլինի իրականացնել լրացուցիչ ուսումն ասիրություն:

13

և նոր պա հանջ նե րին ու ըն թա ցա կար գե րին սա հուն ան ցմանն ո ւղղ ված մի ջոց նե րի ձեռ նար կում, մաս նա վո րա պես.

մե կ տար վա ան ցու մային շր ջա նից հե տո, սնն դամ թեր քի և սա նի տա-րա կան ան վտան գու թյան հս կո ղու թյան նոր պա հանջ նե րին և ըն թա-ցա կար գե րին սա հուն ան ցնե լու և դրան ցից բխող հնա րա վոր դժ վա-րու թյուն նե րը նվա զեց նե լուն կամ վե րաց նե լուն ո ւղղ ված մի ջոց նե րի ձեռ նար կում:

Հա յաս տա նի Ե ԱՏՄ ան դա մակ ցու թյու նից բխող՝ դե պի Ե ԱՏՄ շու կա-ներ (մաս նա վո րա պես՝ Ռու սաս տան) ար տա հան ման ըն թա ցա կար գե-րի վե րա բե րյալ հս տակ և պարզ ու ղե ցույց նե րի մշա կում տն տես վա րող-նե րի հա մար:

Լար սի սահ մա նային կե տում ըն թա ցա կար գի պար զու թյան և հս տա-կու թյան պահ պան ման հար ցե րով շա րու նա կա կան հա մա գոր ծակ ցու-թյուն և հա մա ձայ նու թյուն նե րի ձեռք բե րում ռու սա կան ու վրա ցա կան կող մե րի հետ:

4. Ձկ նար տադ րու թյան և ար տա հան ման մե ջ ներգ րավ ված (ձկ նա բու ծու-թյուն, մշա կում, վե րամ շա կում, ար տա հա նում) տն տես վա րող նե րի ա սո-ցի ա ցի այի (կամ մի ու թյան) ստեղ ծում կամ ե ղա ծ(նե ր)ի հզո րա ցում, կամ կոո պե րա տիվն ե րի ստեղ ծում, ո րը տն տե սա վա րող նե րին հնա րա վո րու-թյուն կտա հա մա տեղ հաս ցե ագ րել այն ռազ մա վա րա կան և գործ նա կան խն դիր նե րը, ո րոնք ա ռան ձին-ա ռան ձին ի զո րու չեն լու ծե լու:

5. Ար տա հան ման և ներդ րումն ե րի ֆի նան սա վոր ման, ի նչ պես նաև շր ջա կա մի ջա վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա նե րի և սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան հա մա կար գե րի ներդ րու մը խթա նող կա տա րե լա գործ ված գոր ծիք նե րի մշա կում և դրանց օգ տա գործ ման խթա նում (օ րի նակ՝ շր ջա նա ռու մի ջոց-նե րի ֆի նան սա վո րում, ծրագ րե րի ֆի նան սա վո րում, ա ռև տ րի ֆի նան սա-վոր ման գոր ծիք ներ, ի նչ պի սիք ե ն՝ վար կային գծե րը, ա պա հո վագ րու թյու-նը և այլն), ար դյու նա վետ մո նի տո րին գի կի րա ռում:

6. Ձկ նա բու ծա րան նե րում ջրի և շր ջա կա մի ջա վայ րի խնայո ղու թյան ժա մա-նա կա կից կա տա րե լա գործ ված հա մա կար գե րի ներդ րում՝ ջրի փակ կամ կի սա փակ շր ջապ տույ տով տեխ նո լո գի ա նե րի կի րառ մամբ:

14

ՁԿ ՆԱՄ ԹԵՐ ՔԻ ԱՐ ՏԱ ՀԱՆ ՄԱՆ ՇՂ ԹԱՅԻ ՎԵՐ Լ� Ծ� ԹՅ� Ն

Քար տե զագր ման հա մար շղ թան ու դրա ար դյու նա վե տու թյու նը դի տարկ-վում են գոր ծա րա րու թյան տե սան կյու նից, մաս նա վո րա պես, ա ռաջ նային ձկ նար տադ րող նե րի, ար տա հա նող նե րի, ման րա ծախ ու մե ծա ծախ վա ճառ քի կե տե րի, վե րամ շա կող նե րի, փո խադ րող նե րի և այլն: Ար տա հան ման շղ թան նե րա ռում է ի նչ պես մի ն չար տադ րա կան, այ սինքն՝ հումք և հա մա պա տաս-խան թույլտ վու թյուն ներ ձեռք բե րե լու (կամ ներ մու ծե լու) օ ղակ նե րը, այն պես էլ հե տար տադ րա կան օ ղակ նե րը, ի նչ պի սիք ե ն՝ ապ րանք նե րի փո խադ րու մը, փա թե թա վո րու մը, պա հես տա վո րու մը և ար տա հան ման հետ կապ ված ըն-թա ցա կար գե րը: Ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման շղ թայի գծան կա րը տես՝ 1-ին պատ կե րում:

1. Ո լոր տի վե րա բե րյալ հա կիրճ տվյալ ներՁկ նար տադ րու թյու նը (նե րա ռյալ՝ որ սած և (կամ) բու ծած ձուկ, խեց գետ-

նա վոր ներ և դրան ցից ստաց ված ար տադ րանք) Հա յաս տա նում ար տադ րու-թյան, ի նչ պես նաև ար տա հան ման ա ճի մե ծ նե րուժ ու նե ցող և ներդ րումն ե րի հա մար հե տաքր քիր ու գրա վիչ ճյու ղե րից մե կն է: Այն դր սևո րել և շա րու նա-կում է դր սևո րել զար գաց ման բարձր տեմպ ու շա հու թա բե րու թյուն: Վեր ջին

15

10 տա րի նե րին ար տադ րու թյան ծա վա լի մի ջին տա րե կան ա ճը կազ մե լ են 40% (տես՝ պատ կեր 1):5 Ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան ծա վա լը 2014թ. կազ մե լ է մոտ 14,000 տոն նա: 2010-2014թթ. ժա մա նա կա հատ վա ծում ձկ նամ թեր քի ար-տադ րու թյան ծա վալն ար ժե քով ա ճել է 2,5 ան գամ՝ 27,4-ից հաս նե լով 69 մլն Ա ՄՆ դո լա րի: Ը ստ ձկ նար տադ րու թյան ո լոր տում գոր ծող նե րի՝ ներ կա կա րո-ղու թյուն նե րով Հա յաս տա նում կա րող է ար տադր վել տա րե կան շուրջ 300,000 տոն նա ար տադ րանք:

2010-2013թթ. ձկ նամ թեր քի ար տա հա նումն ա ճել է ա վե լի քան հինգ ան-գամ՝ 1265 տոն նայից հաս նե լով մի ն չև 6578 տոն նա, ի սկ դրա մա կան ար տա-հայ տու թյամբ՝ ա վե լի քան չորս ան գամ՝ 7,7 մլն-ից հա սնե լով 32,5 մլն Ա ՄՆ դո լա րի: Ար տա հան ման հիմն ա կան ապ րանք ներն ե ն՝ թարմ (պա ղեց րած) ձու կը և խեց գե տի նը: Ար տա հան ման հիմն ա կան շու կա ներն ե ն՝ Ռու սաս տա-նը և Եվ րա մի ու թյան (ԵՄ) ե րկր նե րը, ը նդ ո րում՝ ԵՄ շու կա ար տա հան վում է գլ խա վո րա պես խեց գե տին: Ար տա հան վող ձկ նամ թեր քի տե սակ ներն, ը ստ

5 Աղբյուրներ՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություն, Ամե րիագրուպ՝ «Արդյունաբերական գյուղատնտեսության զարգացումը Հայաստանում», 2014թ.:

-

2,000.0

4,000.0

6,000.0

8,000.0

10,000.0

12,000.0

14,000.0

16,000.0Ձկնամթերքի արտադր�թյ�ն, տոննա

16

ԱՏ ԳԱԱ դա սա կարգ ման,6 ա վե լի ման րա մասն ներ կա յաց ված են 1-ին ա ղյու-սա կում:

Ա ղյ� սակ 1

ՁԿՆԱՄԹԵՐՔԻ ԱՐՏԱՀԱՆ� Մ, տոննա 20

04

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Կենդանի ձուկ 0.0

0.0

5.4 5.1

6.1

11.3

10.8

13.0

16.9

24.8

Թարմ ձուկ 21.6

46.2

64.7

41.5

49.5 1.3 226.

1

728.

5

1662

.8

2193

.0

Սառեցված ձուկ 13.4

75.1

3.0

13.0

22.2

18.3

186.

5

567.

3

164.

4

55.7

Ձկնամի ս 0.0 0.1

0.0

0.0

0.5

0.0 0.1

0.0

0.0

3.9

Չորացրած, ծխեցրած, ապխտած ձուկ 2.

3

0.8 1.0 1.0 0.3

3.0 7.5

4.3

56.0

0.2

Խեցգետնակերպեր

804.

8

669.

1

934.

3

793.

5

687.

5

468.

2

833.

8

1122.

8

1735

.1

4300

.0

Կակղամորթեր 0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0 1.7 0.0

ԸՆԴԱՄԵՆԸ

842.

1

791.3

1008

.4

854.

1

766.

1

502.

1

1264

.8

2435

.9

3636

.9

6577

.6

Աղ բյուր՝ Ա ՎԾ

6 Աղյուսակում ապրանքները ներկայացված են ըստ Արտաքին տնտեսական գործունեության ապրանքների անվանացանկի (ԱՏԳԱԱ) դասակարգման, ներառյալ՝ համապատասխան չորսնիշ ծածկագրերը:

Ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան և ար տա հան ման խթա նու մը ՀՀ կա ռա վա-րու թյան օ րա կար գի կա րևոր ո ւղ ղու թյուն նե րից է: Կա ռա վա րու թյան ծրագ րե-րով նա խա տես վում է բազ մա պատ կել ձկան ար տադ րու թյան և ար տա հան-ման ծա վալ նե րը (ե ռա պատ կել 2012-2017թթ. ըն թաց քում) և ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տում աս տի ճա նա բար ներդ նել ջրի խնայո ղու թյան ժա մա նա կա կից լա-վա գույն տեխ նո լո գի ա ներ և գոր ծե լա կեր պեր, այդ թվում՝ տն տես վա րող-

17

նե րին մատ չե լի ֆի նան սա կան մի ջոց ներ ներգ րա վե լու հնա րա վո րու թյուն ըն ձե ռել:7

Ձկ նար դյու նա բե րու թյան զար գաց ման շր ջա նա կում ՀՀ կա ռա վա րու թյունն ըն դու նել է « Սևա նա լճի ար դյու նա գոր ծա կան և էն դե մի կ ձկ նա տե սակ նե րի վե րա կանգն ման ծրա գի րը»:8 Կա ռա վա րու թյունն ար դեն ի րա կա նաց նում է փորձ նա կան փոք րա ծա վալ բու ծում 4 ցան ցե րով (2014թ. դրա հա մար հատ-կաց վել է 3 մլրդ ՀՀ դրամ կամ մոտ 6,25 մլն Ա ՄՆ դո լար): Փորձ նա կան բուծ-ման ար դյունք նե րի դրա կան լի նե լու դեպ քում, նա խա տես վում է ը նդ լայ նել ար տադ րու թյու նը մի ն չև 70 ցանց (տն տե սու թյուն) տա րե կան 50,000 տոն նա (2022թ·-ին): Նա խա տես վա ծի հա մա ձայն՝ ծրագ րի ը նդ հա նուր բյու ջեն կկազ-մի 66 մլրդ ՀՀ դրամ (մոտ 137,5 մլն Ա ՄՆ դո լար):

Կա ռա վա րու թյան 2013թ. սեպ տեմ բե րին ըն դու նած ո րո շմամբ՝ տն տես վա-րող նե րից պա հանջ վում է ներդ նել ձկ նա բու ծու թյան հա մար ջու րը և շր ջա կա մի ջա վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա ներ, մաս նա վո րա պես, ջրի կի սա փակ շր-ջապ տույ տի ռե ժի մով ար տադ րու թյուն: Ձկ նա բու ծա րա նում նման տեխ նո լո-գի այի ներդր ման հա մար, ը ստ տն տես վա րող նե րի, կպա հանջ վի 700,000-ից մի ն չև 1,5 մլն Ա ՄՆ դո լար՝ կախ ված ձկ նա բու ծա րա նի չա փե րից:

Շր ջա կա մի ջա վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա նե րի և ար դյու նա վետ ձկ նա-բու ծու թյան խթան ման նպա տա կով, ՄԱԿ-ի Պա րե նի և գյու ղատն տե սու թյան կազ մա կեր պու թյան (FAO)9 հետ հա մա գոր ծակ ցու թյամբ և ֆի նան սա վոր-մամբ, նա խա տես վում է Ա րա րա տյան հար թա վայ րում ի րա կա նաց նել ջրի կի-սա փակ շր ջապ տույ տով ձկ նար տադ րու թյան փորձ նա կան ծրա գիր:

Դե պի Եվ րա մի ու թյան (ԵՄ) շու կա ձկ նամ թեր քի ար տա հա նու մը խթա նե լու նպա տա կով ՀՀ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պե տա կան ծա ռա յու թյու նը մի ջո ցա ռումն եր է ձեռ նար կել Հա յաս տա նի օ րենսդ րու թյու նը ԵՄ օ րենսդ րու-թյա նը հա մա պա տաս խա նեց նե լու, ի նչ պես նաև ԵՄ ար տա հա նե լու թույլտ վու-թյուն ու նե ցող ե րկր նե րի ցան կում նե րառ ե լու հա մար:10

7 ՀՀ Կառավարության 2012-2017թթ. ծրագրով (ՀՀ կառավարության՝ 2012թ.-ի հունիսի 18-ի թիվ 730-Ա որոշում) և ՀՀ կառավարության 2014թ. տարեկան ծրագրով (ՀՀ կառավարության՝ 2014թ.-ի մայիսի 19-ի թիվ 511-Ա որոշում):

8 Ծրագիրն ընդունվել է ՀՀ կառավարության 2010թ. դեկտեմբերի 9-ի թիվ 1755-Ն որոշմամբ:

9 United Nations Food and Agriculture Organization (FAO).10 Մասնավորապես, կատարվել է մոտարկում հետևյալ իրավական ակտերի հետ.

(1) ԵՄ 1996թ. ապրիլի 29-ի թիվ 96/22/ ԵՀ հրահանգ, որով կարգավորում է անասնապահության մե ջ հորմոնային և հակաթիրեոիդային ազդեցությամբ որոշ նյութերի և բետահամազդիչների (ագոնիստների) օգտագործման նկատմամբ արգելքը, և (2) ԵՄ 96/23 ԵՀ դիրեկտիվ, որով կարգավորվում է կենդանի օրգանիզմն երում և կենդանական ծագման մթերքներում որոշ նյութերի և դրանց մն ացորդների

18

2. Մին չար տադ րա կան փ+ լ2.1 Ջ+ րՁկ նար տադ րու թյան նպա տա կով ջուրն օգ տա գոր ծե լու հա մար ան հրա-

ժեշտ է ՀՀ բնա պահ պա նու թյան նա խա րա րու թյան՝ Ջրային ռե սուրս նե րի կա ռա վար ման գոր ծա կա լու թյան թույլտ վու թյու նը:11 Ջրօգ տա գործ ման թույլտ-վու թյուն նե րի գոր ծո ղու թյան ա ռա վե լա գույն ժա ե տը 3 տա րի է, ո րից հե տո թույլտ վու թյու նը պետք է եր կա րաձգ վի (նո րաց վի):12 Ջրօգ տա գործ ման թույլտ-վու թյուն տրա մադ րե լու ըն թա ցա կար գը ներ կա յաց ված է 1-ին հա վել վա ծում:

մոնիթորինգի մի ջոցառումն երի անցկացումը: Դրանց հիման վրա ընդունվել է ՀՀ կառավարության 2014թ. օգոստոսի 21-ի N 898-Ն որոշումը, որով սահմանվում են Հայաստանից ԵՄ տարածք արտահանվող կենդանական ծագում ունեցող մթերքում անասնաբուժական դեղամի ջոցների մն ացորդային առավելագույն քանակները, ինչպես նաև հաստատվել է Հայաստանից ԵՄ արտահանվող կենդանական ծագման մթերքում մն ացորդային նյութերի նկատմամբ հսկողություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ նմուշառման կարգը:

11 ՀՀ կառավարության 2003թ. մարտի 7-ի թիվ 218-Ն որոշում «Ջրօգտագործման թուլտվության օրինակելի ձև աթուղթը և ջրօգտագործման թույլտվության ձև երը,ջրօգտագործման թույլտվության տրամադրման, ջրօգտագործման թույլտվություն-ների երկարաձգման կարգերը, ջրաղբյուրի, հորատանցքի անձնագրերի և հիդրո-երկրաբանական հորատանցքի նախագծային երկրաբանատեխնիկական կտրվածքի ձև երը հաստատելու մասին»:

12 Համաձայն ՀՀ ջրային օրենսգրքի 33-րդ հոդվածի:

19

Հա յաս տա նում քաղց րա համ (մա կե րևու թային և ստո րերկ րյա) ջրի օգ-տա գործ ման կամ ար դյու նա հան ման վճա րը 1 խմ-ի հա մար կազ մում է 1 ՀՀ դրամ:13 Ձկ նա բու ծու թյան հա մար բնօգ տա գործ ման (ջ րօգ տա գործ ման) և բնա պահ պա նա կան ծախ սե րը բարձ րա ցել են 2014թ. հուն վա րի 1-ից: Մաս նա-վո րա պես, Ա րա րա տի և Ար մա վի րի մար զե րի հա մար, որ տեղ կենտ րո նաց-ված է Հա յաս տա նի ձկ նա բու ծու թյու նը, ջրօգ տա գործ ման վճա րի հաշ վարկ-ման հիմ քը բարձ րաց վել է 10 ան գամ:14

Ջ րօգ տա գործ ման ար դյու նա վե տու թյան բարձ րաց ման տե սա կե տից պե-տա կան մար մի ն նե րի, ի նչ պես նաև տն տես վա րող նե րի հա մար կա րևոր է ջրօգ տա գործ ման ծա վալ նե րի ճիշտ չա փումն ու հս կո ղու թյու նը:15 Տեխ նի կա-կան տե սա կե տից ջրա չա փե րի տե ղադ րումն ու հս կո ղու թյան հա մա կար գի ներդ րու մը կա րող են զգա լի ներդ րումն եր պա հան ջել:

2.2 Ձ կան կեր Հա յաս տա նում ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան հա մար օգ տա գործ վում է

գլ խա վո րա պես ներ մուծ ված կեր: Գոր ծում են նաև կե րի ար տադ րու թյան տե-ղա կան նո րաս տեղծ գոր ծա րան ներ՝ Եղ վար դում և Զո վու նի ում:

Ներ կա յումս ձկան կեր ներ մու ծում են 10-12 տն տես վա րող ներ: Ձկան կեր ներ մուծ վում է տաս նյա կից ա վե լի ե րկր նե րից, մաս նա վո րա պես, ԵՄ ե րկր նե-րից, Ա ՄՆ-ից, Չի լի ից:16 Ձկան կե րը ներ մուծ վում է հիմն ա կա նում Փո թի ի նա-վա հանգս տով, այ նու հե տև ՝ բեռ նա տա րով Վրաս տան տա րանց մամբ: Ը ստ տն տես վա րող նե րի՝ ԵՄ-ից ներ մու ծե լիս, նա վա հան գիստ ժա մա նե լուց հե տո ա ռն վազն հինգ օր է պա հանջ վում բե ռը Հա յաս տան հասց նե լու հա մար (նա-վե րը հա ճախ 3 օր և ա վե լի հերթ են կանգ նում ծո վում՝ նա վա հան գիստ մտ նե-լու և բեռ նա թափ վե լու հա մար):17

Կե րի ներ մուծ ման մաք սային ձևա կեր պումն ե րի հա մար, ը ստ տն տես վա-

13 Վճարի չափերը սահմանված են ՀՀ կառավարության 1998թ. դեկտեմբերի 30-ի թիվ 864-Ն որոշմամբ:

14 Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների չափերի փոփոխությունները կատարվել են ««Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքով»: Ըստ այդմ՝ Արարատի և Արմավիրի մարզերում բնօգտագործման վճարի հաշվարկի իրականացման հիմքը բարձրացել է ստորերկրյա ջրերի արդյունահանված պաշարի 5%-ից մի նչև 50%:

15 Ջրաչափերի տեղադրման կարգը սահմանված է ՀՀ Կառավարության 2011թ. հուլիսի 7-ի թիվ 1071-Ն որոշմամբ: Ներկայումս Կառավարությունում քննարկվում է ջրօգտագործման ծավալների հսկողության ավտոմատ համակարգերի ներդրման հնարավորությունը:

16 Ձկան կեր ներմուծվում է այնպիսի ընկերություններից, ինչպիսիք են «Coppens», «Skret-ting», «Aller Aqua»:

17 Ռոտերդամի նավահանգստից Հայաստան բեռնարկղերով կերի փոխադրումը տև ում է մի ջինում 40-45 օր (ձմե ռային շրջանում՝ 50-55 օր): Մինչև Հայաստան 25 տոննանոց բեռնարկղը փոխադրելու մի ջին արժեքը կազմում է 3600 ԱՄՆ դոլար:

20

րող նե րի, գոր ծար քի գնի մե թո դի փո խա րեն հա ճախ կի րառ վում է մաք սային ար ժե քի ո րոշ ման չոր րորդ մե թո դը (այս պես կոչ ված՝ « կողմն ո րո շիչ գնի մե -թոդ»):18

Ձ կան կե րի ներ մու ծու մը են թա կա է ա նաս նա բու ժա կան բու սա սա նի տա-րա կան հս կո ղու թյան: Ձկան կե րի ներ մուծ ման հա մար ան հրա ժեշտ է ձեռք բե րել ներ մուծ ման նախ նա կան թույլտ վու թյուն ՀՀ սնն դամ թեր քի ան վտան-գու թյան ծա ռա յու թյու նից, ի սկ ներ մուծ ման ժա մա նակ ներ կա յաց նել ա նաս նա-բու ժա կան հա վաս տա գիր՝ տր ված ար տա հա նող ե րկ րի պատ կան մարմն ից:19 Բու սա սա նի տա րա կան հս կո ղու թյան հա մար ան հրա ժեշտ է ներ կա յաց նել ապ րան քի ծագ ման հա վաս տա գիր, բու սա սա նի տա րա կան հա վաս տա գիր՝ տր ված ար տա հա նող ե րկ րի պատ կան մարմն ից, ին չի հի ման վրա ներ մու ծո-ղը Հա յաս տա նում պետք է ձեռք բե րի նաև տե ղա կան բու սա սա նի տա րա կան հա վաս տա գիր: Ձկան կե րի ներ մուծ ման ման րա մաս նե րը ներ կա յաց ված են 2-րդ հա վել վա ծում:

Կա րևոր է նշել, որ Եվ րա սի ա կան տն տե սա կան մի ու թյանն (Ե ԱՏՄ) ան-դա մակ ցե լուց հե տո Հա յաս տա նի մաք սային տա րածք եր րորդ ե րկր նե րից (Ե ԱՏՄ ան դամ ե րկր նե րից բա ցի, այլ ե րկր նե րից), ի նչ պես նաև Ե ԱՏՄ ան-դամ մե կ այլ ե րկ րից ձկան կե րե րի ներ մուծ ման հա մար պետք է կեր ար -տադ րող կազ մա կեր պու թյու նը գրանց ված լի նի, հա մա պա տաս խա նա բար, երրորդ ե րկր նե րի կամ Ե ԱՏՄ մի աս նա կան ռեստ րում:

18 Այդ գործելակերպը չի համապատասխանում Առևտրի համաշխարհային կազմակեր-պության՝ Մաքսային արժեքի գնահատման մասին համաձայնագրի դրույթներին (համաձայնագրի ճշգրիտ վերնագիրը՝ 1994թ. Առևտրի և սակագների գլխավոր համաձայնագրի VII հոդվածի կիրարկման վերավերյալ համաձայնագիր): Համա-ձայնագրով սահմանվում են մաքսային արժեքի գնահատման վեց մե թոդներ և պահանջվում է, որ որպես առաջին մե թոդ կիրառվի գործարքի գնի մե թոդը: Այն դեպքերում, երբ գործարքի գին չկա կամ գործարքի գինն ընդունելի չէ մաքսային արժեքի որոշման համար՝ ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով գնի աղճատված լինելու պատճառով, Համաձայնագրով սահմանվում են մաքսային արժեքի որոշման հինգ այլ մե թոդներ, որոնք պետք է կիրառվեն սահմանված հերթականությամբ: Համաձայնագրով սահմանված մե թոդներն են. (1) գործարքի գնի մե թոդ, (2) նույն ապրանքների գործարքի (կատարված նույն կամ գրեթե նույն ժամանակ) գնի մե թոդ, (3) համանման ապրանքների գնի (կատարված նույն կամ գրեթե նույն ժամանակ) գնի մե թոդ, (4) Հայաստանի ներքին շուկայում ապրանքի իրացման գնի (որը գործարար շրջանակներում կոչվում է «Կողմն որոշիչ կամ հսկիչ գին»), (5) Հաշվարկային արժեքի մե թոդ, (6) պահուստային մե թոդ կամ որևէ այլ մե թոդ, որը համահունչ է համաձայնագրի սկզբունքներին:

19 Կեր ներմուծելու ընթացակարգը կարգավորվում է ՀՀ մաքսային օրենսգրքով, «Անաս-նակերի մասին» ՀՀ օրենքով, ՀՀ կառավարության 2010թ. հոկտեմբերի 21-ի թիվ 1442-Ն որոշմամբ («Գյուղատնտեսական կենդանիների, կենդանական ծագում ունեցող հումքի, մթերքի, կերերի, լրացակերերի, կերային խառնուրդների, կերային հավելումն երի, սննդամթերքի, սննդամթերքի հետ շփվող նյութերի, սննդային ու կենսաբանական ակտիվ հավելումն երի ներմուծման, արտահանման, տարանցիկ փոխադրման կարգը սահմանելու, ՀՀ կառավարության 2004թ. օգոստոսի 19-ի թիվ 1228-Ն և 2005թ. նոյեմբերի 9-ի թիվ 1901 որոշումն երն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին»):

21

Պա

տ կեր 1

. Ձ

կ նա

մ թ

եր քի ա

ր տ

ա հա

ն մա

ն շ

ղ թ

ա

• Ներ

մուծ

ման

թույլ

տվո

ւթյո

ւն• Ն

երմո

ւծմա

ն մա

քսա

յին

ընթա

ցակա

րգ• Ջ

րի թ

ույլտ

վ.• Բ

նօգտ

ա-

գործ

ման

և բն

ապ

ահպ

վճ

ար

• Հող

ի կա

տեգ

որիա

• BA

P• G

AP

• GM

P• G

HP• Ս

անպ

իննե

ր• Հ

ավա

ս-տ

ագր

ում

• Էլե

կտրա

-էն

երգի

ա և

այլ

ծախ

սեր

• Ֆին

անս

ա-

վորո

ւմ

• GM

P• G

HP• Ս

անպ

իննե

ր• Հ

ավա

ս-տ

ագր

ում

• Սա

ռնա

րա-

նայի

ն տ

նտես

ությ

ուն

• Տրա

նսպ

որտ

ի ծա

խսե

ր• Ս

առն

արա

-նա

յին

բեռն

ատ

ար-

ներ

• Օդա

կայա

նի

ընթա

ցա-

կարգ

եր

• GM

P• G

HP• Ս

անպ

իննե

ր• Հ

ավա

ս-տ

ագր

ում

• Սա

ռնա

րա-

նայի

ն տ

նտես

ությ

ուն

• GHP

• Սա

նպին

ներ

• Հա

վաս-

տա

գրու

մ• Ս

առն

արա

-նա

յին

տնտ

եսու

թյու

ն

• Մա

քսա

յին

ընթա

ցակա

րգ• Տ

րանս

պոր

տի

ծախ

սեր

• Սա

ռնա

րա-

նայի

ն բե

ռնա

տա

ր-նե

ր• Օ

դակա

յանի

ըն

թացա

կար-

գեր

• Առև

տրի

Ֆ

ինա

նսա

-վո

րում

Ձկա

ն կե

ր

Բ

ժանյ

թե

ր

Սա

րքեր

, գոր

ծիքն

եր

Ջր

Հող

Բեղ

մնա

վորվ

ած

ձկնկ

իթ, մ

անր

աձ

կ

Ձկնկ

իթի

բեղմն

ավո

րմ

Սա

ռյց

ի ա

րտա

դր

թյ

ն

Մշա

կմ

(մա

քր

մ,

կտրա

տ

մ,

պա

ղեց

մ,

փա

թեթա

վոր

մ)

Պա

հեստ

ավո

րմ

Փոխ

ա-

դր

մ

Մա

նրա

ձկա

ն ա

րտա

դր

թյ

ն

Ձկա

նա

րտա

դր

թյ

ն

Ձկնկ

իթի

(խա

վիա

րի)

արտ

ադր

թյ

ն

Վեր

ա-

մշա

կմ

Ձկնա

մթեր

քի

շկա

, մե

ծածա

խ

վաճա

ռք

Պա

հեստ

ա-

վոր

մ

Արտ

ահա

նմ

Փոխ

ադր

մ

Մա

քսա

յին

ձևա

կերպ

մ

Մա

նրա

ծախ

վա

ճառք

Հա

նրա

յին

սնն

դի կ

ետեր

Վեր

ջնա

կան

սպա

ռող

22

2013թ.-ին հա յաս տա նյան շու կա յում ձկան կերն ի րաց վել է մի ջի նում 820 ՀՀ դրամ/կգ (մո տա վո րա պես 2 Ա ՄՆ դո լար) գնով: Ձկ նար տադ րու թյան ծախ սե-րի կե սից ա վե լին բա ժին է ը նկ նում ձկան կե րին (1 կգ ձկան ար տադ րու թյան հա մար պա հանջ վում է մի ջի նում 1,2 կգ ձկան կեր): Տե ղա կան ար տադ րու թյան կե րի 1 կի լոգ րա մի ար ժե քը ներ մուծ վա ծից ցածր է մոտ 100 ՀՀ դրամով (մո-տա վո րա պես 0,25 Ա ՄՆ դո լար):20

2.3 ՀողՏն տես վա րող նե րի օգ տա գոր ծած հո ղե րի դի մաց վճար վող վար ձե րի և

հար կե րի չա փի հա մար է ա կան նշա նա կու թյուն ու նի դրանց կա դաստ րային դա սա կար գու մը: Ձկ նային տն տե սու թյուն նե րի զբա ղեց րած հո ղի (և ջրային մա կե րե սի) գե րակ շիռ մա սը գտն վում է Ա րա րա տի և Ար մա վի րի մար զե րում (ա վե լի քան 95%-ը): Ձկ նային տն տե սու թյուն նե րի զբա ղեց րած հո ղե րը դա սա-կարգ վում են գյու ղատն տե սա կան այլ նշա նա կու թյան հո ղե րի շար քին:

Վեր ջին տա րի նե րին պե տա կան և մաս նա վոր հատ ված նե րի մի ջև քն նարկ ման ա ռար կա է ե ղել ձկ նա բու ծու թյան հա մար օգ տա գործ վող հո ղե րի դա սա կարգ ման փո փո խու թյու նը ոչ գյու ղատն տե սա կա նից՝ ար տադ րա կան նշա նա կու թյան: Նման փո փո խու թյու նը կա րող է զգա լի ո րեն բարձ րաց նել հո-ղի ար ժե քը, վար ձա կա լու թյան վճար նե րը, ի նչ պես նաև հո ղի հար կի գու մա-րը: Ներ կա յումս կա ռա վա րու թյու նը, հաշ վի առ նե լով ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տի զար գաց ման նե րու ժը և նպա տակ ու նե նա լով խթա նել այդ ո լոր տի զար գա-ցու մը, դա սա կարգ ման փո փո խու թյուն դե ռև ս չի ի րա կա նաց նում:

2.4 Խն դիր ներՋ րօգ տա գոր ծ+ մ և ջրօգ տա գործ ման թ+ յլտ վ+ թյ+ ն. ա) ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն նե րի ե ռա մյա ժա ե տը սահ մա նա-

փա կում է ձկ նար տադ րու թյու նում եր կա րա ժա ետ ծրագ րեր կազ մե լու և ներդ րումն եր կա տա րե լու հնա րա վո րու թյու նը: Օ րի նակ, ա նո րո շու թյուն է ստեղ ծում, քա նի որ թույլտ վու թյու նը չեր կա րաց նե լու կամ նո րաց նե լը մե ր ժե-լու դեպ քում ձկ նար դյու նա բե րող նե րը կա րող են կորց նել ի րենց ներդ րումն երն ու գոր ծը:

բ) թույլտ վու թյու նը եր կա րաց նե լու կամ նո րաց նե լու ըն թա ցա կար գը հս-տա կեց նե լու, պար զեց նե լու և դյու րի նաց նե լու կա րիք ու նի:

գ) Թույլտ վու թյուն նե րի տրա մադր ման կամ նո րաց ման հա մար, ը ստ տն տես վա րող նե րի, գոր ծում են զգա լի չա փի հաս նող ոչ պաշ տո նա կան « դյու րի նաց ման վճար ներ»:20 Սակայն ձկնաբուծարանները մե ծամասամբ օգտագործում են ներմուծված կեր,

հավանաբար՝ որակի և կերի անվտանգության նկատառումն երից ելնելով:

23

Հ+ մ քի ներ մ+ ծ ման գոր ծըն թաց. Ձկան կե րի, ի նչ պես նաև դե ղա մի ջոց-նե րի, սար քե րի կամ պա րա գա նե րի ար ժեք նե րի և դրանց մա տա կա րար ման շղ թայի ար դյու նա վե տու թյան վրա բա ցա սա բար են ան դրա դառ նում ներ մուծ-ման գոր ծըն թա ցում առ կա ո րոշ ան կա տա րու թյուն ներ: Մաս նա վո րա պես.

ներ մուծ ման ըն թաց քում մաք սային ար ժե քի գնա հատ ման հա մար « կողմն ո րո շիչ գնե րի» կի րա ռու մը, ին չը մե ծաց նում է ներ մուծ վող կե րի մաք սային ար ժե քը, հե տևա բար՝ դրա դի մաց վճար վե լիք մաք սա տուր-քերն ու ԱԱՀ-ն: Դա իր հեր թին հան գեց նում է ներ քին շու կա յում կե րի գնի բարձ րաց ման, քա նի որ Հա յաս տա նում օգ տա գործ վում է գլ խա վո րա պես ներ մուծ ված կեր:21

Ներ մուծ ման գոր ծըն թա ցի դան դա ղե ցու մը Փո թի ի նա վա հանգս տում՝ նա-վի հեր թե րի և դան դաղ ըն թա ցա կար գի պատ ճա ռով:

Հա յաս տա նում ներ մուծ վող ձկան կե րը կշ ռե լու գոր ծըն թա ցի ժա մա նակ բե ռի հա ճա խա կի բեռ նա թա փում և բեռ նում, ին չը ծախ սա տար և ժա մա-նա կա տար է:

1. Ջ րօգ տա գործ ման տեխ նո լո գի ա ներ. Ձկ նա բու ծա րան նե րում դե ռև ս լայն կի րա ռու թյուն չու նեն խնայո ղա կան ջրօգ տա գործ ման այն պի սի տեխ նո-լո գի ա նե րը, ի նչ պի սիք ե ն՝ ջրի փակ կամ կի սա փակ շր ջապ տույ տով ար-տադ րու թյու նը:

2. Ներդ ր+ մն եր և ֆի նան սա կան մի ջոց նե րի մատ չե լի + թյ+ ն. Ար -տադ րու թյան և ար տա հան ման ը նդ լայն ման կամ ար տադ րու թյու նում ա ռա ջա վոր տեխ նո լո գի ա նե րի ներդր ման հա մար ան հրա ժեշտ ներդ րու-մային և այլ ֆի նան սա կան մի ջոց նե րի առ կա յու թյան և մատ չե լի ու թյան ան բա վա րա րու թյուն:

21 Ըստ տնտեսվարողների՝ մաքսային կոմի տեում կիրառվող «կողմն որոշիչ գինը», սովորաբար, մոտ 36%-ով բարձր է լինում գործարքի մի ջին գնից: Կարև որ է նշել նաև , որ ձկան կերը կազմում է արտադրվող ձկնամթերքի ինքնարժեքի կեսից ավելին (ըստ արտադրողների՝ մոտ 70%-ը):

24

3. Ար տադ րա կան փ+ լ Հա յաս տա նի ջրե րում առ կա է մոտ 40 ձկ նա տե սակ, ո րից 15-ն օգ տա գործ-

վում են ար դյու նա գոր ծա կան նպա տա կով: Մաս նա վո րա պես՝ սաղ մո նազ գի-ներ (իշ խան ծի ա ծա նա փայլ, գե ղար քու նի և կարմ րա խայտ), թա ռա փազ գի ներ (սի բի րյան և ռու սա կան թա ռափ ներ), լո քո, սիգ, ծա ծան (նե րա ռյալ՝ ոս կե ծա-ծան): Ար դյու նա բե րա կան ձկ նա բու ծու թյան և ար տա հան ման մե ծ մա սը բա-ժին է ը նկ նում սաղ մո նազ գի նե րին (իշ խան) և թա ռա փազ գի նե րին (սի բի րյան և ռու սա կան թա ռափ ներ):

Ա րա րա տյան դաշ տա վայ րի ար տե զյան աղ բյուր նե րի ջու րը (և դրա ջեր-մաս տի ճա նը) բա րեն պաստ են սաղ մո նազ գի նե րի և թա ռա փազ գի նե րի բուծ-ման հա մար:

2013թ.-ին Հա յաս տա նում առ կա էր ա վե լի քան 250 ձկ նա բու ծա րան, ո րի 83%-ը գտն վում էր Ա րա րա տի և Ար մա վի րի մար զե րում: Մյուս մար զե րում (Ա րա գա ծոտն, Լո ռի, Սյու նիք, Վայոց ձոր, Տա վուշ) գոր ծում են 4-5-ա կան ձկ-նա բու ծա րան ներ: Գոր ծող ձկ նա բու ծա րան նե րի ը նդ հա նուր ջրային մա կե րե-սը 3542 հեկ տար էր, ո րից 70%-ը Ա րա րա տի, ի սկ 29%-ը Ար մա վի րի մար զե-րում:22 Ա մե նա մե ծ 4 ձկ նա բու ծա րան նե րի մա կե րե սը կազ մում է 2000 հեկ տար

22 2013թ. ամռան դրությամբ՝ Արարատյան հարթավայրում գործում էին 3314 արտեզյան հորեր (աղբյուրներ):

25

(ը նդ հա նու րի մո տա վո րա պես 57%-ը):23

Հա յաս տա նում ձկ նար տադ րու թյան ո լոր տում գրանց ված են մի քա նի մի -ու թյուն ներ կամ ա սո ցի ա ցի ա ներ, ո րոնք կամ չեն գոր ծում, կամ չու նեն բա վա-րար կա րո ղու թյուն ներ ո լոր տի հիմն ա կան մար տահ րա վեր նե րը հաս ցե ագ րե-լու հա մար:24

Վեր ջին 10 տա րի նե րին ար տադ րու թյան ծա վա լի մի ջին տա րե կան ա ճը կազ մում է 40% (տես՝ պատ կեր 1):25 Ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան ծա վա լը 2014թ. կազ մե լ է մոտ 14,000 տոն նա: 2010-2014թթ. ժա մա նա կա հատ վա ծում ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան ծա վալն ար ժե քով ա ճել է 2,5 ան գամ՝ 27,4-ից հաս նե լով 69 մլն Ա ՄՆ դո լա րի: Ը ստ ձկ նար տադ րու թյան ո լոր տում գոր ծող-նե րի՝ ներ կա կա րո ղու թյուն նե րով Հա յաս տա նում կա րող է ար տադր վել տա-րե կան շուրջ 300,000 տոն նա ար տադ րանք:

Ձկ նա բու ծու թյան մե ջ մա տա կա րար ման շղ թայի վրա ազ դող կա րևոր գոր-ծոն նե րից է օգ տա գործ ված կեր-ձ կան քա շի աճ հա րա բե րակ ցու թյու նը: Ձկան ո րո շա կի քա շի հաս նե լուց հե տո (օ րի նակ՝ իշ խան ձկան դեպ քում 800 գրա մի ց հե տո) կեր-քա շի աճ հա րա բե րակ ցու թյունն սկ սում է նվա զել, այ սինքն՝ ձու-կը շատ ու տում է և քիչ ա ճում: Ար տադ րո ղա կա նու թյան կա ռա վար ման և ար-տա հան ման շղ թայի ար դյու նա վետ կազ մա կերպ ման տե սա կե տից կա րևոր է դառ նում ձու կը ո րո շա կի կարճ ժա մա նա կա հատ վա ծում որ սա լը և թարմ վի-ճա կում սպա ռո ղին հասց նե լը: Այ լա պես մե ծա նում են ար տադ րու թյան ծախ-սե րը՝ հա մա պա տաս խա նա բար նվա զեց նե լով ար տա հան ման շղ թայի շա հույ-թը:

ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2003թ. մայի սի 22-ի թիվ 703-Ն որոշմամբ սահ ման-ված են ձկ նային տն տե սու թյան կա րիք նե րի հա մար ջրային ռե սուրս նե րի օգ-տա գործ ման կար գը և բնա պահ պա նա կան սկզ բունք նե րը: Այն, մաս նա վո րա-պես, սահ մա նում է.

ձկ նային տն տե սու թյան ջրօգ տա գոր ծու մը չպետք է խան գա րի կամ խո չըն դո տի այլ տն տե սա վա րող սուբյեկտ նե րի գոր ծու նե ու թյա նը,

ձկ նային տն տե սու թյուն նե րի ջրօգ տա գոր ծու մը պետք է բա ցա ռի ստո-

23 Աղբյուր՝ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարություն՝ www.minagro.am: Վերջին անգամ նախարարության ինտերնետ կայք այցելել ենք 2014թ. դեկտեմբերի 17-ին:

24 Օրինակ՝ Հայ ձկնաբույծների մի ավորում, Հայաստանի ձկնարդյունաբերողների «Ձուկ» մի ավորում հ/կ, Հայ ձկնարտադրողների և ձկնարտահանողների մի ասնություն հ/կ: Տեղեկությունները կարելի է գտնել ՀՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի կայքէջում՝ www.e-register.am:

25 Աղբյուրներ՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, ՀՀ գյուղատնտեսության նա-խարարություն, Ամե րիագրուպ՝ «Արդյունաբերական գյուղատնտեսության զարգացումը Հայաստանում», 2014թ.:

26

րերկ րյա ջրե րի մա կար դա կի փո փո խու թյու նը, տե ղան քի ճահ ճա ցու մը կամ չո րա ցու մը,

ձկ նային տն տե սա կան նշա նա կու թյան ջրային օբյեկտ նե րի ցան կը սահ-մա նում է ՀՀ կա ռա վա րու թյու նը,

ձկ նատն տե սա կան նշա նա կու թյան ջրային օբյեկտ նե րից ի րա կա նաց վող ջրա ռը պետք է պար տա դիր կա հա վոր ված լի նի ձկ նար գել քով,

ձկ նային տն տե սու թյան կա րիք նե րի հա մար ջրային ռե սուրս նե րի օգ տա-գոր ծումն ա ռանց ար հես տա կան կա ռույց նե րի թույ լատր վում է մի այն տվյալ ջրաէ կո հա մա կար գին բնո րոշ ձկ նա տե սակ նե րի բուծ ման պայ մա-նով: Հա յաս տա նում ձկ նար տադ րու թյան զար գաց մանն ա ռնչ վող բնա պահ պա-

նա կան խն դիր նե րը վե րա բե րում են, մաս նա վո րա պես. ար տե զյան աղ բյուր նե րը ցա մա քեց նե լուն, ին չը կա րող է ու նե նալ տա-

րաբ նույթ բնա պահ պա նա կան, ի նչ պես նաև մո տա կա բնա կա վայ րե րի հա մար սո ցի ա լա կան հե տևանք ներ (օ րի նակ՝ ջրի պա կա սե լու պատ ճա-ռով գյու ղա ցի նե րը հնա րա վո րու թյուն չու նե նան ար դյու նա վետ ո ռո գել և մշա կել ի րենց հո ղե րը),

ձկ նա բու ծու թյան ար դյուն քում աղ տոտ ված ջրե րը բնու թյուն ար տա նե տե-լուն,

Սևա նա լի ճն աղ տո տե լուն (ձ կան կե րի մն ա ցորդ նե րով):

3. 1 Խն դիր ներ Ար տադ րան քի բազ մա զա նե ց+ մ. ներ կա յումս Հա յաս տա նում ար տադր-

վում և ար տա հան վում է գլ խա վո րա պես թարմ (պա ղեց րած) ձուկ, ին չը շու-կա յա հան ման և , հատ կա պես, ար տա հան ման տե սա կե տից ու նի ո րոշ խո ցե լի կող մե ր. ա) են թադր վում է, որ փո խադ րե լու հա մար այն ա վե լի մե ծ ծախ սեր է պա հան ջում, բ) ապ րան քի պի տա նե լի ու թյան ժա ե տը կարճ է, ին չը բա-ցա սա կան հե տևանք ներ է ու նե նում հատ կա պես ար տա հա նե լիս: Օ րի նակ՝ 2014թ. վեր ջին փո խար ժե քի տա տան ման հե տևան քով ա ռա ջա ցած ի րա-վի ճա կում (ապ րան քը չփ չա նա լու հա մար ար տա հա նող ներն ստի պած է ին ցածր գնով ի րաց նել այն ռու սաս տա նյան շու կա յում) հա յաս տա նյան ար տա-հա նող նե րը կա րող է ին խու սա փել կամ է ա պես նվա զեց նել ի րենց կո րուստ-նե րը, ե թե ապ րան քը լի ներ վե րամ շակ ված և պահ պան ման ա վե լի եր կար ժա ե տով: Թարմ ձկից և խեց գետ նից ա վե լի վե րամ շակ ված ապ րանք նե րի ար տադ րու թյունն ու ար տա հա նու մը, ի նչ պես նաև դրա հա մար պա հանջ վող ներդ րումն ե րի խթա նու մը կա րող են զգա լի ո րեն բարձ րաց նել ձկ նար տադ րու-թյան ար դյու նա վե տու թյու նը (օ րի նակ՝ կտ րատ ված և փա թե թա վոր ված ձկ նա-

27

մի սը, ծխեց րած կամ ա պխ տած ձկ նամ թեր քը, ձկն կի թը (խա վի ար) և այլն): Տն տես վա րող նե րի հետ շփումն ե րը ցույց են տա լիս, որ առ կա է վե րամ շա կող ար տադ րու թյան և հա մա պա տաս խան տեխ նո լո գի ա նե րի վե րա բե րյալ գի տե-լիք նե րի պա կաս:

Ար տադ րո ղա կա ն+ թյ+ ն և ո րակ. Ար տադ րան քի մր ցու նա կու թյան բարձ րաց ման և ո րոշ շու կա ներ մուտք ու նե նա լու հա մար (մաս նա վո րա պես՝ ԵՄ շու կա, որ տեղ գոր ծում են ո րա կի և ան վտան գու թյան բարձր պա հանջ ներ, ի նչ պես նաև ան ցու մային շր ջա նից հե տո՝ Ե ԱՏՄ շու կա) ան հրա ժեշտ է բարձ-րաց նել ար տադ րո ղա կա նու թյու նը26, ի նչ պես նաև բա րե լա վել ար տադ րան քի ո րակն ու ան վտան գու թյան ցու ցա նիշ նե րը:

Դ րանց հնա րա վոր է հաս նել՝ ա) ձկ նա բու ծա կան, մշակ ման և վե րամ շակ ման կա տա րե լա գործ ված, ժա-

մա նա կա կից տեխ նո լո գի ա նե րի ներդր ման մի ջո ցով (օ րի նակ՝ կի սա փակ կամ փակ ցիկ լով ար տադ րու թյուն),

բ) Best Aquaculture Practices (BAP) of the Global Aquaculture Alliance27; Aq-uaculture Stewardship Council’s (ASC))28; Global GAP (Good Agriculture Prac-

26 Արտադրողականությունը բարձրացնելուն զուգահեռ շատ կարև որ է նախօրոք ուշադ-րություն դարձնել շուկայահանման և իրացման հարցին, այսինքն՝ ապահովել, որ ավելացող արտադրանքն իրացման շուկա ունենա:

27 «Ձկնաբուծության գլոբալ դաշինքի»՝ Ձկնաբուծության լավագույն գործելակերպ: «Ձկնաբուծության գլոբալ դաշինքը» մի ջազգային շահույթ չհետապնդող կազմակերպություն է, որի նպատակն է կայուն ձկնաբուծության մի ջոցով նպաստել աշխարհում պարենային ապահովվածությանը: Այն ներկայացնում է աշխարհի տարբեր երկրներում ձկնաբուծության մե ջ ընդգրկված բազմաթիվ անհատների, մի ությունների և ընկերությունների, ջանում է բարելավել ձկնաբուծության գործելակերպն ու մե ծացնել արտադրողականությունը՝ ձկնարտադրության շղթայի ամ-բողջ երկայնքով: 2004թ. «Ձկնաբուծության գլոբալ դաշինքը» ներդրեց BAP հավաստագրում, որով սահմանվում են բարեխիղճ (պատասխանատու) ձկնաբուծության ամե նակարև որ տարրերը, ինչպես նաև քանակական չափանիշներ, որոնցով կարող են գնահատվել ձկնաբուծարանների, ձկնամթերք վերամշակող արտադրամասերի և կերի արտադրամասերի համապատասխանությունը բարեխիղճ գործելակերպին: Կայքէջ՝ http://gaalliance.org/what-we-do/bap-certifi cation/

28 Ձկնաբուծության հոգածության խորհուրդ. ASC-ը 2010թ.-ին հիմն ադրել են Բնապահ-պանության համաշխարհային հիմն ադրամը (World Wide Fund for Nature (WWF)) և Կայուն առև տրի դանիական նախաձեռնությունը (IDH (Dutch Sustainable Trade Initia-tive). ASC-ն համաշխարհային ազդեցություն ունեցող, շահույթ չհետապնդող անկախ կազմակերպություն է: Այն նպատակ ունի ծառայելու որպես մի ջազգային առաջատար՝ բարեխղճորեն արտադրված ձկնամթերքի հավաստագրման և պիտակավորման հարցում: ASC-ի գլխավոր դերը ձկնաբուծության գլոբալ ստանդարտների կառավարումն է, որոնք մշակվում են WWF Aquaculture Dialogues:

28

tice)29; GMP (Good Manufacturing Practice) 30և GHP (Good Hygiene Practice)31 ար տադ րու թյան և հի գի ե նայի բա րե խիղճ գոր ծե լա կեր պե րի, HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points)32 և մի ջազ գայ նո րեն ըն դուն ված այլ գոր ծե-լա կեր պե րի և հա մա կար գի ներդր ման և կի րա ռու թյան մի ջո ցով,

գ) մարդ կային կա րո ղու թյուն նե րի զար գաց ման մի ջո ցով՝ BAP, GAP, GMP, GHP և HACCP գոր ծե լա կեր պե րի և հա մա կար գե րի կի րառ ման հա մար:

ՀՀ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պե տա կան ծա ռա յու թյու նը մշա կել և տն տե սա վա րող նե րին է ներ կա յաց րել « Ձուկ-ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյու-նում վտան գի վեր լու ծու թյան և հսկ ման կրի տի կա կան կե տե րի հա մա կար գի ներդր ման ու ղե ցույ ցը»:

Ձկ նա բ+ ծ+ թյան ար տադ րան քի դա սա կար գ+ մ. ՀՀ օ րենսդ րու թյան մե ջ ձկ նա բու ծա կան ար տադ րան քի դա սա կարգ ման հար ցում առ կա ան հս-տա կու թյու նը,33 ը ստ ձկ նար տադ րու թյամբ և ար տա հան մամբ զբաղ վող տն-տես վա րող նե րի, հան գեց նում է հար կային և վար չա րա րա կան խն դիր նե րի, խո չըն դո տում է ճյու ղի զար գա ցմանը: Հս տակ չէ, օ րի նակ, թարմ ձկան և ձկ-նամ սի (պա ղեց րած կամ սա ռեց րած) դա սա կար գու մը, ին չի հե տևան քով այդ ար տադ րանք նե րը հար կային նպա տակ նե րով հա մար վում են ոչ գյու ղատն-տե սա կան ար տադ րանք: Ար դյուն քում՝ դրանց նկատ մամբ չի կի րառ վում գյու-ղատն տե սա կան ար տադ րան քի հա մար հար կային օ րենսդ րու թյամբ սահ-ման ված հարկ ման ար տո նյալ ռե ժի մը՝ ա ռա ջաց նե լով լրա ցու ցիչ հար կային բեռ:

Բ նա պահ պա նա կան հար ցեր. Հա յաս տա նում ձկ նար տադ րու թյան զար-գաց մանն ա ռնչ վող բնա պահ պա նա կան խն դիր նե րը վե րա բե րում են մաս նա-վո րա պես.

ար տե զյան աղ բյուր նե րը ցա մա քեց նե լուն, ին չը կա րող է ու նե նալ տա -29 Գյուղատնտեսական բարեխիղճ գործելակերպ:30 Արտադրության բարեխիղճ գործելակերպ:31 Հիգիենայի բարեխիղճ գործելակերպ: 32 Վտանգի վերլուծության և հսկման կրիտիկական կետերի համակարգ:33 Մասնավորապես, հստակ և ներդաշնակեցված չեն գյուղատնտեսական արտադրանքի

սահմանումն երը ՀՀ շահութահարկի մասին ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածում, ՀՀ սննդամթերքի անվտանգության մասին ՀՀ օրենքում, ՀՀ արտադրանքի դասակարգիչներում (ՀՀ էկոնոմի կայի նախարարի՝ 2013թ. սեպտեմբերի 19-ի թիվ 874 և 875 հրամաններ), ինչը տարաբնույթ մե կնաբանությունների տեղիք է տալիս: Նշենք, որ մի ջազգային պրակտիկայում, մասնավորապես, ԵՄ-ում (ԵՄ 852/2004 կանոնակարգ) և Առև տրի համաշխարհային կազմակերպության շրջանակում (ԱՀԿ-ի Գյուղատնտեսության մասին համաձայնագիր) կտրատած, պաղեցրած և սառեցրած մի սը գյուղատնտեսական արտադրանք է համարվում: Նման մոտեցում է կիրառվում նաև Գյուղատնտեսական հաշվապահական հաշվառման մի ջազգային թիվ 41 ստանդարտում:

29

րաբ նույթ բնա պահ պա նա կան, ի նչ պես նաև մո տա կա բնա կա վայ րե րի հա-մար սո ցի ա լա կան հե տևանք ներ (օ րի նակ, ջրա քա նա կի նվա զե լու պատ-ճա ռով գյու ղա ցի նե րը չկա րո ղա նան ար դյու նա վետ ո ռո գել և մշա կել ի րենց հո ղե րը),

ձկ նա բու ծու թյան ար դյուն քում աղ տոտ ված ջրե րը բնու թյուն ար տա նե տե-լուն,

Սևա նա լճի աղ տոտ մա նը (ձ կան կե րի մն ա ցորդ նե րով): Ճյ+ ղային ա սո ցի ա ցի ա և կոո պե րա տիվն եր. Հա յաս տա նում ձկ նար-

տադ րու թյան ո լոր տում գրանց ված են մի քա նի մի ու թյուն ներ կամ ա սո ցի-ա ցի ա ներ, ո րոնք կամ չեն գոր ծում, կամ ան բա վա րար կա րո ղու թյուն ու նեն ո լոր տի հիմն ա կան մար տահ րա վեր նե րը հաս ցե ագ րե լու հա մար:4

30

4. Հետարտադրական փ+ լ 4.1 Ի րա ց+ մ տե ղա կան շ+ կա յ+ մ Հա յաս տա նում մե կ շն չի հաշ վով ձկ նամ թեր քի տա րե կան սպա ռու մը վեր-

ջին մի քա նի տա րի նե րին կազ մե լ է մոտ 1,8 կգ:34 Մի ջազ գային ցու ցա նիշ նե-րի հա մե մա տու թյամբ՝ սպառ ման այդ մա կար դա կը բա վա կա նին ցածր է: Օ րի նակ՝ Ռու սաս տա նում և Եվ րա մի ու թյու նում նույն ցու ցա նի շը 2010թ.-ին կազ մե լ է հա մա պա տաս խա նա բար՝ 20 կգ և 22 կգ:35 Չնա յած այն բա նին, որ ձկ նամ թեր քի օգ տա գոր ծու մը հա յաս տա նյան սնն դա կար գում այն պի սի կա րևոր դեր չի կա տա րում, ի նչ պես Ռու սաս տա նում կամ Եվ րա մի ու թյու նում է, այ նու-ա մե նայ նիվ, այս թվե րը հու շում են, որ Հա յաս տա նի ներ քին շու կայի պա հան-ջար կը նույն պես ա ճի տեղ ու նի: Շու կա յա վար ման տե սա կե տից կա րևոր է, որ տն տես վա րող նե րը պատ շաճ ու շադ րու թյուն դարձ նեն տե ղա կան պա հան-ջար կի ա վե լաց մա նը:

34 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ:35 Fishing Industry: Russian and European fi sh market research. Armenian Development Agen-

cy, 2012,և USDA GAIN: Russia Fish and Seafood Production and Trade Update-http://www.thefi shsite.com/reports/?id=2275#sthash.OpUREGCw.dpuf

31

4.2 Ար տա հա ն+ մ Ար տա հան վող ար տադ րա տե սակ ներ և ծա վալ

Հա յաս տա նյան տն տես վա րող նե րը մե ծա մա սամբ ար տա հա նում են պա-ղեց րած ձուկ և խեց գե տին: Ար տա հան ման հա մար մե ծ հե տաքրք րու թյուն ներ կա յաց նող ապ րանք է նաև ձկն կի թը, հատ կա պես թա ռա փի ձկն կի թը:

Պա ղեց ված ձկ նամ թեր քը շուտ փչա ցող ապ րանք է (մի քա նի օ րից մի ն չև մի ա մի ս ժա ե տով), ին չը նշա նա կում է, որ ապ րան քի փո խադր ման, լո գիս-տի կայի և սպա ռո ղին հասց նե լու գոր ծըն թաց նե րը պետք է բարձր կազ մա-կերպ վա ծու թյուն և մե ծ ա րա գու թյուն ու նե նան: Օ րի նակ՝ սա ռույ ցի մե ջ պա-ղեց ված իշ խա նի պի տա նե լի ու թյան ժա ե տը 9-11 օր է:36

2010-2013թթ. ձկ նամ թեր քի ար տա հա նումն ա ճել է ա վե լի քան հինգ ան-գամ՝ 1265 տոն նայից մի ն չև 6578 տոն նա, ի սկ դրա մա կան ար տա հայ տու-թյամբ՝ ա վե լի քան չորս ան գամ՝ 7,7 մլն-ից հա սնե լով 32,5 մլն Ա ՄՆ դո լա րի: Ար տա հան ման 65%-ը բա ժին է ը նկ նում խեց գետ նին, ի սկ 35%-ը՝ թարմ կամ պա ղեց րած ձկ նե րին (հիմն ա կա նում սաղ մո նազ գի ներ (իշ խան) և թա ռա փազ-գի ներ (սի բի րյան և ռու սա կան թա ռափ ներ):

Ար տա հան ման հիմն ա կան ապ րանք ներն ե ն՝ թարմ (պա ղեց րած) ձու կը և խեց գե տի նը: Ար տա հան ման հիմն ա կան շու կա ներն ե ն՝ Ռու սաս տա նը և Եվ-րա մի ու թյան (ԵՄ) ե րկր նե րը, ը նդ ո րում՝ ԵՄ շու կա ար տա հան վում է գլ խա վո-րա պես խեց գե տին: Ար տա հան վող ձկ նամ թեր քի տե սակ ներն՝ ը ստ ԱՏ ԳԱԱ դա սա կարգ ման37, ա վե լի ման րա մասն ներ կա յաց ված են 1-ին ա ղյու սա կում:

Ար տա հան ման շ+ կա ներՁկ նամ թեր քի ար տա հան ման աշ խար հագ րու թյունն ը նդ գր կում է Ա ՊՀ

տա րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րը (Ռու սաս տան, Ո ւկ րաի նա, Վրաս տան) և ԵՄ ե րկր նե րը (Բել գի ա, Գեր մա նի ա, Լյուք սեմ բուրգ, Ֆրան սի ա, Ի տա լի ա, Ա վստ-րի ա, Լե հաս տան, Չե խի ա): Ար տա հան ման գե րակ շիռ մա սը բա ժին է ը նկ նում է Ռու սաս տա նին (92,6%): Ո ւկ րաի նային և Բել գի ային բա ժին է ը նկ նում ար-տա հան ման, հա մա պա տաս խա նա բար, 3 և 2 տո կո սը:38 Նկա տենք, որ ԵՄ ե րկր ներ ար տա հան վում է գլ խա վո րա պես խեց գե տին, քա նի որ թույլտ վու-թյուն կա մի այն դրա հա մար: ԵՄ շու կա ձկան ար տա հան ման թույլտ վու թյան հար ցը ներ կա յաց ված է ստո րև :

36 Աղբյուր՝ FAO, 1995a: http://www.fao.org/docrep/006/y5013e/y5013e04.htm. 37 Աղյուսակում ապրանքները ներկայացված են ըստ Արտաքին տնտեսական

գործունեության ապրանքների անվանացանկի (ԱՏԳԱԱ) դասակարգման, ներառյալ՝ համապատասխան չորսնիշ ծածկագրերը:

38 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ:

32

Չա փե րի ա ռու մով, Ռու սաս տա նյան շու կան կա րող է ա պա հո վել, ը ստ է ու-թյան, ար տա հան ման ան սահ մա նա փակ հնա րա վո րու թյուն: Ձկ նամ թեր քի տա րե կան սպա ռու մը Ռու սաս տա նում կազ մում է ա վե լի քան 3 մլն տոն նա: Հա յաս տա նից ձկ նամ թեր քի ներ մու ծու մը 2013թ. կազ մե լ է Ռու սաս տա նում սպառ ման 0,2%-ը:39

Ռու սաս տա նի շու կա յում հա յաս տա նյան ձկ նամ թեր քի ա ռա վե լու թյու նը ռու սաս տա նյան ար տադ րան քի նկատ մամբ, մաս նա վո րա պես, պայ մա նա-վոր ված է նրա նով, որ Ռու սաս տան ար տա հան վում է, հիմն ա կա նում, թա ռափ և սաղ մոն (իշ խան), ո րոնց ար տադ րու թյու նը ռու սաս տա նյան ցուրտ կլի մայի և ջրի պայ ման նե րում ա վե լի դժ վար է և տն տե սա պես քիչ ար դյու նա վետ: Ջրի բա րեն պաստ ջեր մաս տի ճա նի ա պա հո վու մը հնա րա վոր է փակ ցիկ լով ար-տադ րու թյամբ, ին չը սա կայն ա վե լի թանկ է:

Ըստ փոր ձա գի տա կան գնա հա տա կա նի՝ Ռու սաս տա նում ար տադր ված ձկան մե կ կի լոգ րամն ա ռն վազն 1 Ա ՄՆ դո լա րով թանկ է Հա յաս տա նից Ռու-սաս տա նի շու կա հասց րա ծից: Հա րևան ե րկր նե րի ար տադ րան քի հետ մր-ցակ ցու թյան ա ռու մով, Վրաս տա նում թա ռա փի ար տադ րու թյու նը զար գա ցած չէ, սա կայն ար տադր վում է սաղ մոն (իշ խան), ո րը կա րող է մր ցակ ցել հա յաս-տա նյան ար տադ րան քի հետ: Հա յաս տա նյան թա ռա փը նաև է ժան է Ա դր բե-ջա նի Կաս պից ծո վի թա ռա փից:

39 2013թ.-ին Հայաստանից Ռուսաստան ձկնամթերքի արտահանման ծավալը կազմե լ է մոտ 6100 տոննա:

Ներդիր 1. Ռ� սաստան արտահանել� թ� յլտվ� թյ� ն

Ռոսսելխոզնադզորի ցանկ� մ ընդգրկվել� համար Ռոսսելխոզ-նադզորը հայաստանյան տնտեսվարողներին պետք է ճանաչի որպես Ռ� սաստան� մ գործող պահանջներին համապատասխան ձեռնարկ� թյ� ն և ընդգրկի համապատասխան ցանկ� մ: Դրա համար տնտեսվարողները դիմ� մ են ՀՀ սննդամթերքի անվտանգ� թյան ծառայ� թյ� ն (ՍԱԾ), իսկ ՍԱԾ-ն իր հերթին հայտ է ներկայացն� մ Ռոսսելխոզնադզորին: Ցանկ� մ ընդգրկել� մասին որոշ� մը կայացնել� երկ� ընթացակարգ կա՝

ա) ՍԱԾ-ի հայտի հիման վրա տնտեսվարողին ընդգրկել ցանկ� մ(ստ� գ� մը կատար� մ է ՍԱԾ-ը), սակայն հետագայ� մ Ռոսսելխոզ-նադզորի աշխատակիցների այցել� թյամբ տեղ� մ ստ� գ� մ կատարել՝ Ռ� սաստան� մ գործող պահանջներին համապատասխան� թյ� նն ստ� գել� համար:

բ) ՍԱԾ-ի հայտի հիման վրա Ռոսսելխոզնադզորի աշխատակիցների այցել� թյ� ն հայաստանյան տնտեսվարողին և տեղ� մ ստ� գ� մ: Եթե խնդիրներ չկան՝ տնտեսվարողի ընդգրկ� մ ցանկ� մ:

33

Այ նո ւա մե նայ նիվ, 2014թ. վեր ջից ռու սաս տա նյան շու կա յում ստեղծ ված դժ-վար ի րա վի ճա կը40 ցույց տվեց, որ հե տա գա զար գաց ման հա մար հա յաս տա-նյան ար տադ րող նե րի (ար տա հա նող նե րի) հա մար ներ կա փու լում շատ կա-րևոր է բազ մա զա նեց նել ար տա հան ման աշ խար հագ րու թյու նը:41

Ար տա հան ման թ+ յլտ վ+ թյ+ ն ներ Ռու սաս տա նյան շու կա ար տա հա նե լու թույլտ վու թյան ըն թա ցա կար գը ներ-

կա յումս կար գա վոր վում է 2009թ.-ին կնք ված հա մա պա տաս խան մի ջ պե տա-կան հու շագ րով:42 Ռու սաս տա նյան շու կա ձկ նամ թերք ար տա հա նե լու հա մար ձկ նային տն տե սու թյուն նե րը պետք է հա վաս տագր ված լի նեն և գրանց ված Ռու սաս տա նի շու կա ար տա հա նե լու ի րա վունք ու նե ցող կազ մա կեր պու թյուն-նե րի ցան կում: Այդ հա վաս տագ րերն ու թույլտ վու թյուն նե րը տրա մադ րում է Ռոս սել խոզ նադ զո րը (Ռու սաս տա նի դաշ նու թյան ա նաս նա բու ժա կան և բու-սա սա նի տա րա կան հս կո ղու թյան ծա ռա յու թյու նը): 2014թ. դեկ տեմ բեր ա մս վա դրու թյամբ, Ռու սաս տան ար տա հան ման թույլտ վու թյուն ու նե ցող ըն կե րու-թյուն նե րի ցան կում ը նդ գրկ ված է 26 ըն կե րու թյուն:43 Այդ 26 տն տես վա րող նե-րից 6-ի նկատ մամբ կի րառ վում են սահ մա նա փա կումն եր, ևս 4-ի նկատ մամբ կի րառ վում են հս կո ղու թյան խիստ մի ջոց ներ: Ա կն կալ վում է, որ 2015թ.-ից, Եվ րա սի ա կան տն տե սա կան մի ու թյա նը Հա յաս տա նի ան դա մակ ցու թյան ար-դյուն քում, կգոր ծի Ե ԱՏՄ-ի մի աս նա կան ցանկ, ի սկ տն տես վա րող նե րի ցան-կում ը նդ գր կե լու ըն թա ցա կար գե րը կդառ նան ա վե լի դյու րին: Այ նո ւա մե նայ-նիվ, այդ փո փո խու թյուն նե րի ի րա կա նա ցու մը կա րող է ո րո շա կի ժա մա նակ պա հան ջել և ան դա մակ ցու թյու նից ան մի ջա պես հե տո բա րե լա վում ա կն կա լե-լը կա րող է ի րա տե սա կան չլի նել:

Ներ կա յումս ԵՄ շ+ կա ար տա հան ման թույլտ վու թյուն ձեռք է բեր վել մի -այն խեց գե տին նե րի հա մար (ը նդ ո րում՝ վայ րի և ոչ թե ար հես տա կան պայ-

40 2014թ.-ի վերջին Ռուսաստանում տեղի ունեցան արտարժույթի կտրուկ տատանումն եր՝ կապված Ռուսաստանի շուրջ աշխարհաքաղաքական լարման և սանկցիաների կիրառման հետ: Այս իրավիճակում ապրանքը չփչանալու համար արտահանողներն ստիպած էին ցածր գնով իրացնել այն ռուսաստանյան շուկայում: Հայաստանյան արտահանողները կարող էին խուսափել կամ էապես նվազեցնել իրենց կորուստները, եթե ապրանքը լիներ վերամշակված և պահպանման ավելի երկար ժա ետով:

41 Համատեղ քննարկումն երի ընթացքում պարզվեց, որ ներկայումս հայաստանյան տնտեսվարողներին հետաքրքրող հնարավոր շուկաներ են Չինաստանի և Մերձավոր Արև ելքի շուկաները:

42 Հայաստանից Ռուսաստանի Դաշնություն ձկնամթերք արտահանելու վերաբերյալ հուշագիր, կնքվել է 2009թ.-ին:

43 Աղբյուր՝ Ռոսսելխոզնադզորի պաշտոնական կայք՝ http://www.rosselkhoznadzor.ru/fsvps/importExport/armenia/enterprises.html?productType=7&_language=en, վերջին անգամ այցելել ենք 2014թ. դեկտեմբերի 19-ին:

34

ման նե րում բուծ ված խեց գետ նի հա մար): Այլ տե սա կի ձկ նամ թերքն ա ռայժմ ԵՄ ար տա հան վե լու թույլտ վու թյուն չու նի: 2010 թվա կա նից ՀՀ կա ռա վա րու-թյու նը մի ջոց ներ է ձեռ նար կում ԵՄ ար տա հա նե լու հա մար թույլտ վու թյուն ստա նա լու ո ւղ ղու թյամբ՝ հա մա ձայն ՀՀ կա ռա վա րու թյան թիվ 835-Ն ո րոշ-ման:44 ՀՀ ՍԱԾ-ը մշա կել է 2015-2017թթ. Եվ րա մի ու թյան փոր ձարկ ման ռե ֆե-

44 ՀՀ կառավարության 2010թ. հոկտեմբերի 11-ի թիվ 835-Ն որոշում. «ՀՀ-ից ձկնամթերքի և ջրային ծագում ունեցող այլ արտադրանքի՝ ԵՄ արտահանման գործընթացը

Ներդիր 2. ԵՄ շ� կա արտահանել� թ� յլտվ� թյ� ն

ԵՄ շ� կա մ� տք գործել� համար հարկավոր է ձեռք բերել համապատասխան թ� յլտվ� թյ� ն՝ ԵՄ 2004թ.-ի ապրիլի 29-ի թիվ 854/2004 կանոնակարգի համաձայն:

Թ� յլտվ� թյ� նը ձեռք բերել� համար պահանջվ� մ է. (1) ԵՄ կառավար� թյան (Եվրահանձնաժողովի) կողմի ց հայաստանյան պատկան մարմն ի ճանաչ� մ, (2) տնտեսվարողների հավաստագր� մ և ներառ� մ թ� յլտվ� թյ� ն � նեցող տնտեսվարողների ցանկ� մ (այլ կերպ ասած՝ տնտեսվարողի ԵՄ արտահանել� համարի տրամադր� մ):

Թ� յլտվ� թյ� ն ձեռք բերել� գործընթացը ներառ� մ է հետև յալ քայլերը.1. Արտահանող երկրի (տվյալ դեպք� մ՝ Հայաստանի) պատկան

մարմն ից հայտի ներկայաց� մ ԵՄ առողջապահ� թյան և սպառողների պաշտպան� թյան (ԱՍՊ) ընդհան� ր վարչ� թյանը՝ ԵՄ ձկնամթերք արտահանել� համար,

2. պատասխանել ԵՄ (ԱՍՊ) վարչ� թյան � ղարկած հարցաշարին՝ արտահանող երկրի իրավական, (ինստիտ� ցիոնալ) և այլ դաշտի վերաբերյալ,

3. Հայաստան� մ, ձնկաբ� ծ� թյան բնագավառ� մ, սննդամթերքի մե ջ մն ացորդային նյ� թերի քանակների մոնիտորինգի ծրագրի ներկայաց� մ ԵՄ և դրա հաստատ� մ,

4. ԵՄ սննդամթերքի և անասնաբ� ժական գործակալ� թյան այցել� թյ� ն արտահանող երկիր և տեղ� մ ստ� գ� մն երի անցկաց� մ ԵՄ պահանջների կատարման առնչ� թյամբ,

5. Փաստաթղթային աշխատանքի և տեղ� մ ստ� գման արդյ� նք� մ ԱՍՊ վարչ� թյան կողմի ց առաջարկ� թյան ներկայաց� մ ԵՄ երկրներին տվյալ երկրին ներառել� ԵՄ արտահանել� թ� յլտվ� թյ� ն � նեցող երկրների ցանկ� մ,

6. Եթե ԵՄ երկրները չեն առարկ� մ, ապա տվյալ երկիրը ներառվ� մ է արտահանել� թ� յլտվ� թյ� ն � նեցող երկրների ցանկ� մ,

7. Երկրների ցանկ� մ ներառվել� ց հետո, արտահանող երկիրը կարող է դիմե լ իր տնտեսվարողներին արտահանել� թ� յլտվ� թյ� ն � նեցողների ցանկ� մ ներառել� համար, ինչի համար տվյալ տնտեսվարողն անցն� մ է համապատասխան ստ� գ� մն եր և հավաստագր� մ:

35

րենս մե թո դով մե ղ րի և ձկան փոր ձաքն նու թյուն նե րի ծրա գիր:45

ԵՄ շու կա ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ստա նա լու հա մար պա հանջ վող քայ լե րի հեր թա կա նու թյու նը տես՝ 2-րդ ներ դի րում:

Ներ կա փու լում ՀՀ ՍԱԾ-ը ԵՄ հաս տատ մանն է ներ կա յաց րել ձկ նա բու-ծու թյան բնա գա վա ռում քի մի ա կան նյու թե րի մն ա ցոր դային քա նակ նե րի մո-նի տո րին գի ծրա գի րը, ո րը հաս տա տե լուց հե տո կպա հանջ վեն ևս մի քա նի ըն թա ցա կար գեր՝ ԵՄ ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ստա նա լու հա մար: Բա-ցի այդ, ՀՀ ՍԱԾ-ը 2014թ. հոկ տեմ բեր ամ սին ԵՄ ա ռող ջա պա հու թյան և սպա-ռող նե րի ը նդ հա նուր վար չու թյանն է ներ կա յաց րել ԵՄ ե րկր ներ ձկ նամ թերք ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ու նե ցող ե րկր նե րի ա նա լի տիկ հե տա զո տու-թյան նախ նա կան հար ցա շա րի պա տաս խան նե րը:

Փո խադր ման + ղի ներ և փո խադ րա մի ջոց ներ Հա յաս տա նից ձկ նամ թերքն ար տա հան վում է գլ խա վո րա պես ու ղևո րա-

տար օ դա նա վով և բեռ նա տար ավ տո մե քե նա նե րով: Օ դա նա վով փո խադ րումն ա րագ է, ին չը մե ծ ա ռա վե լու թյուն է թարմ ձուկ

ար տա հա նե լու հա մար: Այդ դեպ քում թարմ ձու կը տե ղա փոխ վում է սառ ցա-պատ ա րկ ղե րով: Հա յաս տա նից ռու սա կան շու կա (Մոսկ վա) օ դա նա վով փո-խադ րե լու մի ջին ծախ սը կազ մում է 800 Ա ՄՆ դո լար՝ 1 տոն նայի հա մար: Նկա տենք, որ խոս քն ու ղևո րա տար օ դա նա վե րով փո խադր ման մա սին է: Բեռ նա տար օ դա նա վով փո խադր ման ծախ սն ան հա մե մատ բարձր կլի ներ (ը ստ ո լոր տում զբաղ ված տն տես վա րող նե րի գնա հա տա կան նե րի՝ ա ռն վազն 3-4 ան գամ բարձր): Ու ղևո րա տար օ դա նա վով ար տա հա նու մը զար գաց ման սահ մա նա փակ հնա րա վո րու թյուն ներ ու նի նաև քա նա կի ա ռու մով: Մաս նա-վո րա պես՝ ներ կա յումս Ե րևա նից Մոսկ վա գոր ծում է օ րա կան 10 թռիչք, ին չը, լա վա գույն դեպ քում, հնա րա վո րու թյուն կըն ձե ռի ար տա հա նե լու օ րա կան ըն-դա մե նը 10-15 տոն նա ձկ նամ թերք:

Վեր ջին տա րի նե րին տն տես վա րող ներն սկ սել են ար տա հան ման հա մար օգ տա գոր ծել սառ նա րա նով բեռ նա տար ավ տո մե քե նա ներ: Բեռ նա տար ավ-տո մե քե նա նե րով ար տա հա նու մը կա տար վում է Վրաս տա նի տա րած քով, տա րանց ման մի ջո ցով Ռու սաս տա նի տա րածք մուտ քը՝ Լար սի սահ մա նային կե տով: Հա մե մա տած օ դա նա վով տե ղա փոխ ման հետ, բեռ նա տա րով տե ղա-փո խումն ա վե լի դան դաղ է (մի ն չև Մոսկ վա հասց նե լը տևում է մի քա նի օր,

կանոնակարգող մի ջոցառումն երի ժամանակացույցը հաստատելու և ՀՀ վարչապետի 2010թ. մարտի 10-ի թիվ 150-Ա որոշումն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին»:

45 Ծրագիրը հաստատվել է ՀՀ Կառավարության 2014 թվականի հուլիսի 30-ի «Հայաստանի Հանրապետության 2015-2017 թվականների պետական մի ջնաժա ետ ծախսերի ծրագիրը հաստատելու մասին» N 700-Ն որոշմամբ:

36

օ դա նա վի մի քա նի ժամ վա հա մե մատ): Բեռ նա տա րով տե ղա փոխ ման մի ջին ծախ սը կազ մում է 400-500 Ա ՄՆ դո լար մե կ տոն նայի հա մար, գու մա րած՝ 200 Ա ՄՆ դո լար ոչ պաշ տո նա կան վճար ներ յու րա քան չյուր տոն նայի հա մար:46

Թարմ ձկ նամ թեր քի պահ պան ման և փո խադր ման հա մար սո վո րա բար օգ տա գործ վում է սա ռույց: Որ պես կա նոն, հա յաս տա նյան ձկ նամ թերք ար-տադ րող ներն ու ար տա հա նող ներն օգ տա գոր ծում են սե փա կան ար տադ րու-թյան սա ռույ ցը: Այ սինքն՝ սա ռույցն այլ տն տես վա րո ղից չեն ձեռք բե րում: Սա-ռույ ցը են թա կա է հս կո ղու թյան՝ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պա հանջ-նե րին հա մա պա տաս խա նե լու ա ռու մով: Մեր հան դի պումն ե րի ըն թաց քում, տն տե սա վոր նե րը սա ռույ ցի ար տադ րու թյան կամ սնն դամ թեր քի ան վտան-գու թյան հս կո ղու թյան ըն թա ցա կար գե րի ա ռն չու թյամբ ո րևէ խն դիր կամ դժ վա րու թյուն չեն մատ նան շել:

Ար տա հան ման հա մար հնա րա վոր, սա կայն դե ռև ս բա վա րար չու սում-նա սիր ված և չօգ տա գործ ված ու ղի է վրա ցա կան նա վա հան գիստ նե րից նա վե րով փո խադ րու մը, ին չը սա կայն կա րող է կա րևոր վել վե րամ շակ ված ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման ժա մա նակ:

4.3 Խն դիր ներ Ռ+ սաս տան ար տա հա նե լ+ թ+ յլտ վ+ թյ+ ն ներ. Ռու սաս տա նյան շու-

կա ար տա հա նե լու թույլտ վու թյուն ներ ձեռք բե րե լու գոր ծըն թա ցը (Ռոս սել-խոզ նադ զո րի թույլտ վու թյուն նե րը), ը ստ տն տես վա րող նե րի, բարդ է և հա-ճախ նե րա ռում է կա նոն նե րի ան բա վա րար հս տա կու թյուն և կի րարկ ման ան բա վա րար հե տևո ղա կա նու թյուն: Բարձր է ար տա հա նող նե րի նկատ-մամբ սահ մա նա փա կումն ե րի և հս կո ղու թյան խիստ մի ջոց նե րի կի րառ ման հա ճա խա կա նու թյու նը: Այդ ա նո րո շու թյունն ու ան կան խա տե սե լի ու թյու նը խո չըն դոտ ներ են ա ռա ջաց նում ար տա հա նող նե րի և ար տադ րող նե րի հա մար:

Ե ԱՏՄ ան դա մակ ց+ թյան հետ կապ ված խն դիր ներ և հնա րա վո ր+ -թյ+ ն ներ. 2015թ. հուն վա րի 1-ից Հա յաս տանն ան դա մակ ցել է Եվ րա սի ա կան տն տե սա կան մի ու թյա նը (Ե ԱՏՄ), ին չը ար տա հան ման հնա րա վո րու թյուն-նե րի են թադր վող բա րե լավ ման հետ մե կ տեղ բե րել է նաև ար տա հան ման գոր ծըն թաց նե րի ա նո րո շու թյուն: Ար տա հան ման գոր ծըն թաց նե րի ա նո րո շու-թյու նը խո չըն դոտ ներ է ստեղ ծում Հա յաս տա նից Ե ԱՏՄ շու կա ներ ար տա հա-նող նե րի հա մար: Տն տես վա րող նե րը հա ճախ տե ղյակ չեն, թե ի նչ պի սի փո փո-խու թյուն ներ են տե ղի ու նե ցել կամ ի նչ է ի րենց սպա սում ռու սաս տա նյան կամ այլ Ե ԱՏՄ շու կա ար տա հա նե լիս:46 Ռուսաստանի մաքսային սահմանին (Լարսի սահմանային անցակետ) դրան գումարվում

է նաև յուրաքանչյուր կիլոգրամի դիմաց 0.2 ԱՄՆ դոլարի չափով ոչ պաշտոնական վճարում (տես՝ ստորև , էջ 37):

37

Կա րևոր է նշել, որ մե կ տար վա ան ցու մային ժա մա նա կաշր ջա նից հե տո փո փո խու թյուն ներ կլի նեն դե պի Ե ԱՏՄ ձկ նամ թեր քի ար տա հան ման ըն թա-ցա կար գում և ձկ նար տադ րու թյան նկատ մամբ պա հանջ նե րում: Մաս նա վո-րա պես.

ի լրումն ա նաս նա բու ժա կան հա վաս տագր ման, ար տա հան վող ձկ նամ թեր քի նկատ մամբ կներ կա յաց վի լրա ցու ցիչ պար տա դիր սա նի-տա րա կան հա վաս տագ րում (ին չը են թադ րում է նաև հա մա պա տաս խան փաս տաթղ թային պա հանջ ներ),

ար տա հան վե լիք ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյա նը կներ կա յաց վեն սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան ա վե լի խիստ պա հանջ ներ, մաս նա վո րա-պես՝ ար տադ րու թյան մե ջ HACCP հա մա կար գի ներդր ման պար տա դիր պա հանջ: Այս փո փո խու թյուն նե րի կա տա րու մը ձկ նար տադ րող նե րից կպա հան-

ջի ար տադ րու թյան մե ջ ան վտան գու թյան նոր հա մա կար գե րի ներդ րում կամ ե ղա ծի կա տա րե լա գոր ծում, ի նչն իր հեր թին կպա հան ջի դրա մա կան ներդ րում և աշ խա տա կազ մի վե րա պատ րաս տում:

ԵՄ շ+ կա. ԵՄ շու կա մուտք գոր ծե լու հա մար հար կա վոր է ձեռք բե րել հա մա պա տաս խան թույլտ վու թյուն, ին չի հա մար պա հանջ վում է. (1) ԵՄ կա-ռա վա րու թյու նը (Եվ րա հանձ նա ժո ղո վի) պետք է ճա նա չի հա յաս տա նյան պատ կան մարմն ին, (2) տն տես վա րող նե րի հա վաս տագ րում և նե րա ռում թույլտ վու թյուն ու նե ցող տն տես վա րող նե րի ցան կում (այլ կերպ ա սած՝ տն տես վա րո ղի ԵՄ ար տա հա նե լու հա մա րի տրա մադ րում):

Ար տադ րան քի բազ մա զա նե ց+ մ. տես՝ Ար տադ րա կան փուլ բա ժի նը: Գի տե լիք ներ և կա րո ղ+ թյ+ ն ներ. Ճյու ղի հե տա գա զար գաց ման հա-

մար ներ կա յումս ան հրա ժեշտ է զար գաց նել ար տա քին շու կա նե րի, դրան ցում ար տա հան ման հնա րա վո րու թյուն նե րի, ի նչ պես նաև բաշխ ման ցան ցե րի զար գաց ման վե րա բե րյալ գի տե լիք ներն ու կա րո ղու թյուն նե րը: Օ րի նակ՝ հա-յաս տա նյան ձկ նա բույծ նե րի և ար տա հա նող նե րի մոտ դրա մա կան մի ջոց նե րի սղու թյու նը, մաս նա վո րա պես, հե տևանք է ռու սաս տա նյան շու կա յում կի րառ-վող բաշխ ման ռազ մա վա րու թյան և գոր ծիք նե րի՝ ռու սաս տա նյան գնորդ նե-րը, հա ճախ, ժա մա նա կին չեն կա տա րում վճար նե րը: Դա իր հեր թին հան գեց-նում է ա ռա ջին նե րի վճա րու նա կու թյան ան կման (կե րի հա մար չվ ճա րե լուն) և այդ պի սով մա տա կա րար ման ամ բողջ շղ թայի աշ խա տան քի խա թար ման:

Փո խադ ր+ մ և ար տա հան ման ըն թա ցա կար գեր. Ռու սաս տա նի մաք սային սահ մա նի (Վ րաս տան-Ռու սաս տան սահ մա նի

Լար սի ան ցա կետ) հատ ման և մաք սային ձևա կեր պումն ե րի ըն թա ցա կար-գե րը բարդ են և ան կան խա տե սե լի: Ը ստ տն տես վա րող նե րի՝ ռու սաս տա-

38

նյան շու կա ար տա հա նե լիս մաք սային և այլ ձևա կեր պումն ե րի հա մար պա-հանջ վում է, այս պես կոչ ված, ոչ պաշ տո նա կան « դյու րի նաց ման վճար»:47

Ար տա հա նող նե րը նշում են, որ ո րոշ դեպ քե րում խնդ րա հա րույց և եր կա-րա տև է ար տա հան ված ապ րանք նե րի հա մար ԱԱՀ-ն վե րա դարձ նե լու ըն-թա ցա կար գը:48 ԱԱՀ-ն վե րա դարձ նե լը կա րող է տևել մի ն չև վեց ա մի ս49, ին չը զգա լի ո րեն նվա զեց նում է ըն թա ցիկ դրա մա կան մի ջոց նե րի առ կա-յու թյու նը և խա թա րում դրա մա կան մի ջոց նե րի ար դյու նա վետ (և շա հա-վետ) օգ տա գոր ծե լու հնա րա վո րու թյուն նե րը: Ո րոշ դեպ քե րում, ԱԱՀ-ն վե-րա դարձ նե լու հայտ ներ կա յաց նե լուց հե տո տն տես վա րո ղը են թարկ վում է հար կային ստու գումն ե րի:

Հա յաս տա նից ձկ նամ թեր քի փո խադր ման ծախ սե րը բա վա կան բարձր են. ար տա հա նու մը կա տար վում է գլ խա վո րա պես ու ղևո րա տար օ դա նա վով և բեռ նա տար ավ տո մե քե նա նե րով: Ու ղևո րա տար օ դա նա վով փո խադր ման մի ջին ծախ սը կազ մում է 800 Ա ՄՆ դո լար՝ 1 տոն նայի հա մար, ի սկ բեռ նա-տար օ դա նա վով փո խադր ման ծախ սը մի քա նի ան գամ (ա ռն վազն 3-4 ան-գամ) ա վե լի բարձր կլի նի: Ու ղևո րա տար օ դա նա վե րով փո խադ րումն ու նի քա նա կի սահ մա նա փա կումն եր: Օ րի նակ՝ դե պի Մոսկ վա ու ղևո րա տար օ դա նա վով ար տա հան ման ծա վալն օ րա կան կա րող է կազ մե լ ա ռա վե-լա գույ նը 10-15 տոն նա: Վեր ջին տա րի նե րին տն տես վա րող ներն սկ սել են փո խադ րում ի րա կա նաց նել բեռ նա տար ավ տո մե քե նա նե րով, Վրաս տա նի տա րած քով՝ տա րան ցու մով, և Լար սի սահ մա նային կե տով Ռու սաս տան մուտք գոր ծե լով: Օ դա նա վով տե ղա փո խե լու հետ հա մե մա տած, ավ տո-մե քե նայով տե ղա փո խումն ա վե լի դան դաղ է (մի ն չև Մոսկ վա հասց նե լը տևում է մի քա նի օր, օ դա նա վի մի քա նի ժամ վա հա մե մատ): Բեռ նա տա-րով տե ղա փոխ ման մի ջին ծախ սը կազ մում է 400-500 Ա ՄՆ դո լար՝ 1 տոն-նայի հա մար, գու մա րած ոչ պաշ տո նա կան վճար ներ Լար սի սահ մա նային կե տում՝ 200 Ա ՄՆ դո լար 1 տոն նայի հա մար:

Սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան հա վաս տագ րե րի տրա մադր ման (ներ-կա յումս հա վաս տագ րեր պա հանջ վում են ար տա հան վող ձկ նամ թեր քի յու րա քան չյուր խմ բա քա նա կի հա մար):

47 Ապրանքի յուրաքանչյուր կիլոգրամի դիմաց 0.2 ԱՄՆ դոլարի չափով:48 Մեկ այլ մասնավոր խնդիր վերաբերում է այն դեպքին, երբ արտահանողը ձուկը գնում

է ձկնաբույծից: Հաշվի առնելով այն, որ ձկնաբուծությունը, այսինքն՝ կենդանի ձկան արտադրությունը, գյուղատնտեսական գործունեության տեսակ է (և մի նչև 58.35 մլն դրամ ծավալով արտադրողները ԱԱՀ չեն հաշվարկում), ձկնաբույծներից ձուկ ձեռք բերած արտահանողները (կամ վերամշակողները) չեն կարող ԱԱՀ-ն հետ ստանալ (կամ հաշվանցել), որովհետև ձեռք բերելու թղթերում ԱԱՀ-ն հաշվարկված չէ:

49 «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ և 25-րդ հոդվածներ, «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հավելված:

39

5. Օ ժան դակ հաս տա տ+ թյ+ ն ներ և են թա կա ռ+ յց ներ5.1 Պա հեստ ներ և պա հես տա վո ր+ մՁկ նամ թեր քի մա տա կա րար ման հա յաս տա նյան ներ կա շղ թա յում սառ-

նա րա նային տն տե սու թյուն ներ և պա հեստ ներ չկան, քա նի որ շու կա յա հան-վում և ար տա հան վում է գլ խա վո րա պես թարմ և սա ռույ ցով պա ղեց րած ձկ նամ թերք՝ ա ռանց դրա պահ պան ման կամ պա հես տա վոր ման:

Ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տի զար գաց ման, ի նչ պես նաև վե րամ շակ ված ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան հա մար ան հրա ժեշտ կլի նեն հա մա պա տաս-խան մշակ ման, վե րամ շակ ման և սառ նա րա նային տն տե սու թյուն ներ, ին չը կպա հան ջի (ա) ներդ րու մային մի ջոց նե րի ներգ րա վում, (բ) մաս նա գետ նե րի պատ րաս տում և զար գա ցում:

5.2 Ֆի նան սա վո ր+ մ և ֆի նան սա կան հաս տա տ+ թյ+ ն ներ Ընդ հա նուր առ մամբ, տն տես վա րող նե րի ա ճը և զար գա ցու մը սահ մա նա-

փակ ված են եր կար և է ժան ֆի նան սա կան մի ջոց նե րի սա կա վու թյամբ կամ դժ վար մատ չե լի ու թյամբ: Տն տես վա րող նե րի հետ շփումն ե րը ցույց են տա լիս, որ ար տա հան ման և ներդ րումն ե րի ֆի նան սա վոր ման կա տա րե լա գործ ված գոր ծիք նե րի կի րա ռու թյու նը (օ րի նակ՝ շր ջա նա ռու մի ջոց նե րի ֆի նան սա վո-րում, ծրագ րե րի ֆի նան սա վո րում, ա ռև տ րի ֆի նան սա վոր ման գոր ծիք ներ,

40

ի նչ պի սիք ե ն՝ վար կային գծե րը, ա պա հո վագ րու թյու նը, ար դյու նա վետ մո-նի տո րին գի կի րա ռու մը և այլն) դե ռև ս կա րիք ու նի ը նդ լայն ման, որ պես զի խթան վի ար տադ րու թյունն ու ար տա հա նու մը, ի նչ պես նաև շր ջա կա մի ջա-վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա նե րի և սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան հա մա-կար գե րի ներդ րու մը:

5.3 Խն դիր ներ Ներդ ր+ մն եր և ֆի նան սա կան մի ջոց նե րի մատ չե լի + թյ+ ն. Ներդ րում-

նե րի և ար տա հան ման ֆի նան սա վոր ման կա տա րե լա գործ ված գոր ծիք նե րի ան բա վա րար կի րա ռու թյուն, ի նչն, ի թիվս այլ հան գա մանք նե րի, պայ մա նա-վոր ված է.

ներդ րումն ե րի և ար տա հան ման, ի նչ պես նաև շր ջա կա մի ջա վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա նե րի և սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան հա մա կար գե րի ներդր ման խթան ման հա մար ան հրա ժեշտ ար դյու նա վետ ֆի նան սա կան գոր ծիք նե րի սա կա վու թյամբ կամ ան բա վա րար մատ չե լի ու թյամբ,

տն տես վա րող նե րի մոտ ժա մա նա կա կից կա տա րե լա գործ ված ֆի նան սա-կան գոր ծիք նե րի վե րա բե րյալ գի տե լիք նե րի պա կա սով:

41

6. Կա ռա վա ր+ թյան ծրագ րեր և քա ղա քա կա ն+ թյ+ նՁկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան և ար տա հան ման խթա նու մը Հա յաս տա-

նի կա ռա վա րու թյան օ րա կար գի կա րևոր կե տե րից մե կն է: Կա ռա վա րու թյան ծրագ րով նա խա տես վում է 2012-2017թթ. ժա մա նա կա հատ վա ծում ե ռա պատ-կել ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյան և ար տա հան ման ծա վալ նե րը, ա պա հո վել ջրի խնայո ղա կան և ար դյու նա վետ օգ տա գործ ման ժա մա նա կա կից տեխ նո-լո գի ա նե րի և գոր ծե լա կեր պե րի ներդ րու մը, ի նչ պես նաև տն տես վա րող նե րի հա մար ա պա հո վել ան հրա ժեշտ ֆի նան սա կան մի ջոց նե րի մատ չե լի ու թյուն:50

Ձկ նար դյու նա բե րու թյան զար գաց ման շր ջա նա կում ՀՀ կա ռա վա րու թյունն ըն դու նել է « Սևա նա լճի ար դյու նա գոր ծա կան և էն դե մի կ ձկ նա տե սակ նե րի վե րա կանգն ման ծրա գի րը»:51 Կա ռա վա րու թյունն ար դեն ի րա կա նաց նում է փորձ նա կան փոք րա ծա վալ բու ծում 4 ցան ցե րով (2014թ. դրա հա մար հատ-կաց վել է 3 մլրդ ՀՀ դրամ (մոտ 6,25 մլն Ա ՄՆ դո լար)): Փորձ նա կան բուծ-ման ար դյունք նե րի դրա կան լի նե լու դեպ քում, նա խա տես վում է ը նդ լայ նել ար տադ րու թյու նը մի ն չև 70 ցանց (տն տե սու թյուն) տա րե կան 50,000 տոն նա

50 ՀՀ կառավարության 2012-2017թթ. գործունեության ծրագիր (ՀՀ կառավարության 2012թ. հունիսի 18-ի թիվ 730-Ա որոշում) և Կառավարության 2014թ. գործունեության ծրագիր (Կառավարության 2014թ. մայիսի 19-ի թիվ 511-Ա որոշում):

51 Ծրագրն ընդունվել է ՀՀ կառավարության 2010թ. դեկտեմբերի 9-ի թիվ 1755-Ն որոշմամբ:

42

(2022թ.-ին): Ծրագ րի ը նդ հա նուր բյու ջեն նա խա տես ված է 66 մլրդ ՀՀ դրամ (մոտ 137,5 մլն Ա ՄՆ դո լար):

Կա ռա վա րու թյան 2013թ. սեպ տեմ բե րին ըն դու նած ո րոշ ման հա մա ձայն՝ տն տես վա րող նե րից պա հանջ վում է ձկ նա բու ծու թյան հա մար ներդ նել ջու րը և շր ջա կա մի ջա վայ րը խնայող տեխ նո լո գի ա ներ, մաս նա վո րա պես, ջրի կի-սա փակ շր ջապ տույ տի ռե ժի մով ար տադ րու թյուն: Ձկ նա բու ծա րա նում նման տեխ նո լո գի այի ներդր ման հա մար, ը ստ տն տես վա րող նե րի, կպա հանջ վի 700,000-ից մի ն չև 1,5 մլն Ա ՄՆ դո լար՝ կախ ված ձկ նա բու ծա րա նի չա փե րից:

Ներ կա յումս չկա ձկ նա բու ծու թյան մա սին օ րենք: Այդ պի սի օ րեն քի ըն դու-նու մը կօգ նի հաս ցե ագ րել ո լոր տում առ կա մի շարք հար ցեր, ո րոնք այ լոց հետ մե կ տեղ ազ դում են նաև տն տես վա րող նե րի ներդ րումն եր կա տա րե լու ո րոշ-ման վրա:

6.1 Խն դիր ներ Տեխ նո լո գի ա նե րի կա տա րե լա գոր ծ+ մ. Շր ջա կա մի ջա վայ րի պահ պան-

ման և սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պա հանջ նե րի կա տար ման հա մար տն տես վա րող նե րը պետք է ներդ նեն նոր տեխ նո լո գի ա ներ, ին չի հա մար տն-տես վա րող նե րից կպա հանջ վի.

լ րա ցու ցիչ ֆի նան սա կան մի ջոց ներ՝ դրանք ձեռք բե րե լու, տե ղադ րե լու և շա հա գոր ծե լու հա մար,

լ րա ցու ցիչ գի տե լիք ներ և հմ տու թյուն ներ, հա մա պա տաս խա նա բար նաև մարդ կային կա րո ղու թյուն նե րի զար գա ցում: Կար գա վո րիչ դաշ տը. Ձկ նա բու ծու թյան ո լոր տը կար գա վո րող և դրան

ա ռնչ վող օ րենսդ րա կան դաշ տի ու սումն ա սի րու թյուն, ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում՝ բա րե փո խում, նե րա ռե լով այն պի սի բնա գա վառ ներ, ի նչ պի սիք են.

ջ րօգ տա գոր ծու մը և ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն նե րի տրա մադր ման ըն թա ցա կար գե րը,

ար դյու նա վետ և բնա պահ պա նա կան տեխ նո լո գի ա նե րի ներդ րու մը և դրա հա մար պա հանջ վող ներդ րումն ե րի խթա նու մը,

բա րե խիղճ մր ցակ ցային դաշ տի ա պա հո վու մը, ձկ նա բու ծու թյան վե րա բե րյալ օ րենք մշա կե լու և ըն դու նե լու ան հրա ժեշ-

տու թյան դի տար կու մը:

43

ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 1. Ջրօգ տա գործ ման թ+ յլտ վ+ թյ+ ն ստա նա լ+ ըն թա ցա կարգՋ րօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն ստա նա լու ըն թա ցա կար գը սահ ման ված

է ՀՀ կա ռա վա րու թյան 07.03.03թ. N217-Ն ո րոշ մամբ:

* « Հայ տը կար գին է» նշա նա կում է հայ տը հա մա պա տաս խա նում է (չի հա կա սում) ՀՀ ջրային օ րենսդ րու թյա նը:

** «ՋՀՆԳՎՔ հաձ նա ժո ղո վում» «ջ րօգ տա գործ ման հայ տե րի նախ նա կան գնա հատ ման և վերջ նա կան քն նարկ ման հանձ նա ժո ղո վում»:

Պահանջվող փաստաթղթերով, ՋԹ հայտի ներկայացմ ՀՀ բնապահպանթյան նախարարթյն

Հայտի նախնական գնահատմ ՋՀՆԳՎՔ հաձնաժողովմ*, 30 օրվա ընթացքմ

Հասարակայն-թյան ծանցման արդյնքներով

պայմանավորված, անհրաժեշտ-թսյան դեպքմ

հայտի ներկայա-ցմ Ջրի ազգային խորհրդի քննարկ-

մանը, 60 օրվա ընթացքմ

Հասարակայնթյան ծանցմ, 5 օրվա ընթացքմ

Հայտի վերջնական քննարկմՋՀՆԳՎՔ, 30 օրվա ընթացքմ

ՋԹ ձևակերպմ եւ ներկայացմ հայտատին, 5 օրվա ընթացքմ

ՋԹ ստորագրմ, հաստատմ, 5 օրվա ընթացքմ

ՋԹ գրանցմ Ջրային պետական կադաստրմ, 10 օրվա ընթացքմ

Հայտատն ՋԹ ստորագրմ եւ ներկայացնմ էՀՀ բնապահպանթյան նախարարթյն, 30 օրվա ընթացքմ

Հայտը կարգին է**

Հայտը կարգին է**

Հայտի մերժմ

ՈՉ

ՈՉ

ԱՅՈ

ԱՅՈ

44

Ջ րօգ տա գործ ման թ+ յլտ վ+ թյան (ՋԹ) գոր ծ+ նե + թյան ժա ե տի եր կա րաձ գ+ մ

Հա մա ձայն ՀՀ ջրային օ րենսգր քի 33 հոդ վածի` ե թե ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյան պայ ման նե րը չեն խախտ վել, և դրա եր կա րաձ գու մը չի հա կա-սում օ րենք նե րին, այլ ի րա վա կան ակ տե րին և ջրա վա զա նային կա ռա վար-ման պլան նե րին, ա պա (ՋԹ) Ջրային ռե սուրս նե րի կա ռա վար ման և պահ պա-նու թյան մարմն ում ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյու նը են թա կա է վե րա ձևա-կերպ ման` նույն ժա ե տով և պայ ման նե րով:

Ջ րօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն ստա նա լու հա մար վճար վում է պե տա-կան տուրք. ֆի զի կա կան ան ձանց հա մար` 1000 ՀՀ դրամ (մո տա վո րա պես 2 Ա ՄՆ դո լար), ի րա վա բա նա կան ան ձանց հա մար 10,000 ՀՀ դրամ (մո տա վո-րա պես 20 Ա ՄՆ դո լար):

45

ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 2. Կեր ներ մ+ ծե լ+ ըն թա ցա կարգ

Տրանպորտային ՓԹ(CMR)

ՄԱՔՍԱՅԻՆ ՀՍԿՈՂ Ն (սկիզբ)1. Բեռնատարը կշռվմ է. տրվմ է կշռման կտրոն2. Ներմծողը T1-ը մտքագրմ է համակարգ3. Ներմծողը ՓԹ-երը ներկայացնմ է Մաքսային4. Մաքսայինը ստգմ է ՓԹ-երը5. Հարկ եղած դեպքմ Մաքսայինը պահանջմ է անցկացնել անասնաբժական հսկողթյն

ԱՆԱՍՆԱԲ ԺԱԿԱՆ ՀՍԿՈՂ Ն1. Ներմծողը ներկայացնմ է ՓԹ-երը ԱԲ տես-չին և դիմմ հսկողթյն անցկացնել համար2. ԱԲ տեսչն անցկացնմ է ՓԹ ստգմ 3. ԱԲ տեսչն իրականցնմ է բեռի նյնականացմ 4. Անհրաժեշտթյան դեպքմ ԱԲ տեսչը կարող է անցկացնել բեռի զննմ և նմշառմ 5. Նմշառման դեպքմ՝ կազմվմ է արձանագրթյն 6. Եթե բեռի հետ կապված խախտմներ չկան, ԱԲ տեսչը համապատասխան նշմ է կատարմ ԱԲ ներմծման հավաստագրմ և(կամ) կնիք դնմ

Բ ՍԱՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ՀՍԿՈՂ ՆԱնասնաբժական հսկողթյան նման ընթացակարգ:Ֆիզիկական զննման ենթարկվմ են բսական ծագման ապրանք նեցող բոլոր բեռները:

ՓՈԽԱԴՐ Մ ՆՇԱՆԱԿՄԱՆ ՄԱՔՍԱՅԻՆ ՊԱՀԵՍՏ

1. Անհրաժեշտթյան դեպքմ Մաքսայինը կարող է ղեկցել բեռին՝ մաքսային սահմանից մինչև նշանակման մաքսային պահեստ

Բ ՍԱՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ՀՍԿՈՂ ՆԱպրանքի մաքսազերծման և շկայահանման համար ներմծողը պետք է Բսասանիտարական տեսչթյնմ օտարերկրյա ԲPՍ հավաստագիրը փոխարինի տեղականով:

ՄԱՔՍԱՅԻՆ ՀՍԿՈՂ Ն1. Մաքսայինն իրականացնմ է ՓԹ ստգմ2. Մաքսայինն իրականցնմ է բեռի նյնականացմ3. Անհրաժեշտթյան դեպքմ Մաքսայինն իրականացնմ է բեռի սահազննմ (scanning)4. Անհրաժեշտթյան դեպքմ Մաքսայինը կարող է բացել բեռնատարը, անցկացնել բեռի զննմ, նմշառմ և փորձաքննթյն՝ դրա մասին կատարելով նշմ T1-մ:

Հաշիվ ապրանքագիր

Ամփոփաթերթ (T1) մտքագրմ

Ներմծման նախնական թյլտվթյն (Vet.)

Պ-համապատասխանթյան հ-գիր

ԱԲ Հավաստագիր օտարերկրյա

ԱԲ հսկողթյան դիմմ

T1-ի գրանցման թիվ

Ամփոփաթերթ (T1)

Ս-զննման ա-գրթյն

Փ-քննթյան ա-գրթյն

Նյն ՓԹ-երը անցնմ են հաջորդ փլ (մաքսային ձևա-

կերպմ մաքսատանը)

Տեղական ԱԲ-հավաստագիր.լրացված

Նմշառման ա-գրթյն

Նմշառման ա-գրթյն

Ծագման հավաստագիր՝ բնօր.

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

Վճարմների կատարման ՓԹ

ԲPՍ Հավաստագիր. օտարերկրյա

Ծագման հավաստագիր՝ բնօր.

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

Տրանպորտային ՓԹ(CMR)

Տրանպորտային ՓԹ(CMR)

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

ԲPՍ-հավաստագիր նշմով

ԱԲ հավաստագիր

ԱԲ/ԲPՍ նմշի ա-գրթյն

Տրանպորտային ՓԹ(CMR)

ԱԲ հավաստագիր, նշմով, կնիքով

Մ-նմշառման ա-գրթյն

Ծագման հավաստագիր

Հաշիվ ապրանքագիր

Հաշիվ ապրանքագիր

Հաշիվ ապրանքագիր

Ամփոփաթերթ (T1)

Կշռման կտրոն

Ս-զննման արձանագրթյն

Մ-նմշառման ա-գրթյն

ՄՏԻՑ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ ԸՆԹԱՑԱԿԱՐԳ ԵԼԻՑ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ

Ոչ պարտադիր

Պայմանական նշաններ

ԱԲ/ԲPՍ հսկողթյան ՓԹ Մաքսային հսկողթյան ՓԹ ՓԹ, եթե կա նմշառմ

46

ՀԱ ՎԵԼ ՎԱԾ 3. Օգ տա գործ ված տե ղե կատ վ+ թյանա ղբյ+ ր նե րի և նյ+ թե րի ցանկ

Վեր լ+ ծա կան նյ+ թեր1. Fishing Industry: Russian and European fi sh market research. Armenian

Development Agency, 2012, http://www.ada.am/fi les/984/publications/Fish.pdf2. Ա մե րի ագ րուպ՝ «Ար դյու նա բե րա կան գյու ղատն տե սու թյան զար գա ցու մը

Հա յաս տա նում», 2014, http://www.ameria.am/img/Industial_Agriculture_presentation_arm.pdf

3. Glossary of Aquaculture, UN Food and Agriculture Organization (FAO), Rome, 2008, http://www.fao.org/docrep/006/y5013e/y5013e04.htm.

4. Review of Fisheries and Aquaculture Development Potentials in Armenia, UN Food and Agriculture Organization (FAO), Rome, 2011, http://www.fao.org/do-crep/014/i2103e/i2103e00.htm

Պաշ տո նա կան կայ քէ ջեր1. ՀՀ ազ գային վի ճա կագ րա կան ծա ռա յու թյուն՝ www.armstat.am2. ՀՀ գյու ղատն տե սու թյան նա խա րա րու թյուն՝ www.minagro.am3. ՀՀ բնա պահ պա նու թյան նա խա րա րու թյուն՝ www.mnp.am4. ՀՀ սնն դամ թեր քի ան վտան գու թյան պե տա կան ծա ռա յու թյուն՝

www.sfss.am5. Ռոս սել խոզ նադ զո րի (Ռու սաս տա նի դաշ նու թյան ա նաս նա բու ժա կան

և բու սա սա նի տա րա կան հս կո ղու թյան ծա ռա յու թյուն)՝ http://www.ros-selkhoznadzor.ru/fsvps/importExport

6. ՄԱԿ-ի պա րե նի և գյու ղատն տե սու թյան կազ մա կեր պու թյուն (FAO)՝ www.fao.org

ՀՀ ի րա վա կան ակ տերՋ րօգ տա գոր ծ+ մ

1. ՀՀ ջրային օ րենս գիրք2. «Բ նա պահ պա նա կան վճար նե րի դրույ քա չա փե րի մա սին» ՀՀ օ րենք 3. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2003թ. մար տի 7-ի թիվ 218-Ն ո րո շում՝ «Ջ րօգ տա-

գործ ման թույլտ վու թյան օ րի նա կե լի ձևա թուղ թը և ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյան ձևե րը, ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյան տրա մադր ման, ջրօգ տա գործ ման թույլտ վու թյուն նե րի եր կա րաձգ ման կար գե րը, ջրաղ-բյու րի, հո րա տանց քի ան ձնագ րե րի և հիդ րոերկ րա բա նա կան հո րա տանց-քի նա խագ ծային ե րկ րա բա նա տեխ նի կա կան կտր ված քի ձևե րը հաս տա-տե լու մա սին»

47

4. ՀՀ նա խա րար նե րի խորհր դի 1991թ. դեկ տեմ բե րի 19-ի թիվ 687-Ն ո րո շում՝ « Հան րա պե տու թյան ո րոշ ջրային օբյեկտ ներ ձկ նատն տե սա կան ջրա վա-զան նե րի կար գին դա սե լու մա սին»

5. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 1998թ. դեկ տեմ բե րի 30-ի թիվ 864-Ն ո րո շում՝ «Բ նօգ-տա գործ ման վճար նե րի դրույ քա չա փե րի մա սին»

6. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2011թ. հու լի սի 7-ի թիվ 1071-Ն ո րո շում՝ «Ս տո րերկ րյա խոր քային (այդ թվում ի նք նա շատր վա նող) հո րե րից ջրե րի հաշ վա ռու մը ջրա չա փե րի մի ջո ցով ի րա կա նաց նե լու հա մար ջրա չա փե րի տե ղադր ման և կնք ման կար գը հաս տա տե լու մա սին

Ձկ նար տադ ր+ թյան և ձկ նամ թեր քի ան վտան գ+ թյան տեխ նի-կա կան պա հանջ ներ և ստան դարտ ներ

1. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2011թ. հուն վա րի 20-ի թիվ 79-Ն ո րո շում՝ «Ձկ նոր սու-թյան ար տադ րան քի հի գի ե նային ներ կա յաց վող ա ռանձ նա կի պա հանջ նե-րի տեխ նի կա կան կա նո նա կար գը հաս տա տե լու մա սին»

2. ՀՀ ա ռող ջա պա հու թյան նա խա րա րի 2003 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 9-ի թիվ 995-Ն հրա ման՝ «Ձկ նամ թեր քի ար տադ րու թյա նը և ի րաց մա նը ներ կա յաց-վող հի գի ե նիկ պա հանջ ներ» N 2-III-4.1-06-2003 սա նի տա րա կան կա նոն-նե րը և հի գի ե նիկ նոր մե րը հաս տա տե լու մա սին»

3. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2011 թվա կա նի մայի սի 5-ի թիվ 608-Ն ո րո շում՝ «Ձկ նա բու ծա կան մթերք նե րի ար տադ րու թյան ձեռ նար կու թյուն նե րում Վտան գի աղ բյուր նե րի վեր լու ծու թյան և կրի տի կա կան կե տե րի հսկ ման՝ ՎԱՎԿԿՀ (HACCP) հա մա կար գի ներդր ման մի ջո ցա ռումն ե րի ծրա գի րը հաս տա տե լու մա սին»

4. «Ա նաս նա կե րի մա սին» ՀՀ օ րենք

Ձկ նա բ+ ծա կան ար տադ րան քի ի րաց ման նկատ մամբ հար կե-րի կի րա ռ+ մ

1. ՀՀ կա ռա վա րու թյանն ա ռըն թեր պե տա կան ե կա մուտ նե րի կո մի տե ի նա-խա գա հի 2003թ. փետր վա րի 13-ի պաշ տո նա կան պար զա բա նում «Ձկ նա-բու ծա կան ար տադ րան քի ի րաց ման ժա մա նակ « Շա հու թա հար կի մա սին» ՀՀ օ րեն քի 36-րդ և մի ն չև 2013 թվա կա նի հուն վա րի 1-ը գոր ծող «Ե կամ տա-հար կի մա սին» ՀՀ օ րեն քի 11-րդ, ի նչ պես նաև 2013 թվա կա նի հուն վա րի 1-ից ու ժի մե ջ մտած «Ե կամ տա հար կի մա սին» ՀՀ օ րեն քի 8-րդ հոդ ված նե-րով սահ ման ված ար տո նու թյան կի րառ ման վե րա բե րյալ»

2. «Ա վե լաց ված ար ժե քի հար կի մա սին» ՀՀ օ րենք 3. « Հար կե րի մա սին» ՀՀ օ րենք

48

Ներ մ+ ծ ման և ար տա հան ման պա հանջ ներ և ըն թա ցա կար գեր1. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2010 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 21-ի թիվ 1442-Ն ո րո-

շում « Գյու ղատն տե սա կան կեն դա նի նե րի, կեն դա նա կան ծա գում ու նե-ցող հում քի, մթեր քի, կե րե րի, լրա ցա կե րե րի, կե րային խառ նուրդ նե րի, կե րային հա վե լումն ե րի, սնն դամ թեր քի, սնն դամ թեր քի հետ շփ վող նյու-թե րի, սնն դային ու կեն սա բա նա կան ակ տիվ հա վե լումն ե րի ներ մուծ ման, ար տա հան ման, տա րան ցիկ փո խադր ման կար գը սահ մա նե լու, ՀՀ կա ռա-վա րու թյան 2004 թվա կա նի օ գոս տո սի 19-ի թիվ 1228-Ն և 2005 թվա կա նի նոյեմ բե րի 9-ի թիվ 1901-Ն ո րո շումն երն ու ժը կորց րած ճա նա չե լու մա սին»

2. ՀՀ կա ռա վա րու թյան՝ 2010թ. հոկ տեմ բե րի 11-ի թիվ 835-Ն ո րո շում «ՀՀ-ից ձկ նամ թեր քի և ջրային ծա գում ու նե ցող այլ ար տադ րան քի՝ ԵՄ ար տա-հան ման գոր ծըն թա ցը կա նո նա կար գող մի ջո ցա ռումն ե րի ժա մա նա կա-ցույ ցը հաս տա տե լու և ՀՀ վար չա պե տի 2010թ. մար տի 10-ի թիվ 150-Ա ո րո-շումն ու ժը կորց րած ճա նա չե լու մա սին»

ՀՀ կա ռա վա ր+ թյան ծրագ րեր1. ՀՀ կա ռա վա րու թյան՝ 2014թ.-ի մայի սի 19-ի թիվ 511-Ա ո րո շում՝ «ՀՀ կա ռա-

վա րու թյան ծրագ րի մա սին» 2. ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2012թ.-ի հու նի սի 18-ի թիվ 730-Ա ո րո շում՝ «ՀՀ կա ռա-

վա րու թյան ծրագ րի մա սին» (2012-2017թթ.)ՀՀ կա ռա վա րու թյան 2010թ. դեկ տեմ բե րի 9-ի թիվ 1755-Ն ո րո շում՝

« Սևա նա լճի ար դյու նա գոր ծա կան և էն դե մի կ ձկ նա տե սակ նե րի վե րա կանգն-ման ծրա գի րը հաս տա տե լու մա սին: