Atatürk, “ekonomik zaferlerle taçland›r›lmayan askeri zaferlerin hiçbiranlam ifade etmeyece¤ini” belirtmifltir. Ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n siyasi ba-¤›ms›zl›k kadar önemli oldu¤unu düflünen Atatürk, kapitülasyonlar›n kal-d›r›lmas›na çok büyük bir önem vermifltir. Osmanl›y› bitiren kapitülas-yonlar›n Lozan’da kald›r›lmas›ndan sonra “milli ekonomi” oluflturmakiçin kollar› s›vayarak, sanayileflmemifl bir toplumu sanayilefltirmek ama-c›yla büyük bir h›zla fabrika yap›m›na a¤›rl›k vermifltir. K›sa zamanda sa-vafl yorgunu Türkiye’nin dört bir yan›nda çok say›da fabrika kurulmufltur.

Uflak fieker Fabrikas›,Alpullu fieker Fabrikas›,Eskiflehir fieker Fabrikas›,Turhal fieker Fabrikas›,Bursa Merinos Hal› Fab-rikas› Malatya Bez Fabri-kas› genç cumhuriyetinfabrikalar›ndan sadecebirkaç›d›r.

59

SAKLI TAR‹HSinan Meydan

NAZ‹LL‹SÜMERBANK

BASMAFABR‹KASI

CUMHURİYETİN DEV PROJESİ:

Atatürk ve Nazilli Sümer-bank Basma Fabrikas›-n›n aç›l›fl›nda

Sovyet montör ve mühendisi istihdametmifltir. Fabrikan›n temelleri 25 A¤ustos1935’te at›lm›fl, yap›m› 18 ayda ta-mamlanm›fl ve 9 Ekim 1937’de aç›l-m›flt›r. Bina ve makineler dahil, 8 mil-yon liraya mal olmufltur. Fabrikan›n, 28 bin i¤ ve 800 oto-matik tezgah ile çal›flmaya bafllamas›ve 2.400.000 kilo iplik ifllemesi plan-lanm›flt›r. Bununla 20 milyon metrebasma imal edilecektir. Fabrika 15 bin ton kömür yaka-

BD fiUBAT 2011

flte bu fabrikalardanbiri de 1937’de aç›-lan Nazilli Sümer-

bank Basma Fabrikas›’-d›r. Nazilli SümerbankBasma Fabrikas›, Ata-türk’ün kafas›ndaki“Sosyal Fabrika Proje-si’nin” ilk uygulamas›olmas› bak›m›ndan çokönemlidir. Atatürk’ünkafas›ndaki fabrika, sa-dece üretim yap›lan birmekan de¤il, ayn› za-manda “ar-ge” çal›flma-lar›n›n yap›ld›¤› bir labo-ratuvar, e¤itim verilenbir okul, her türlü sanatve spor imkanlar›na sa-hip bir kültür kompleksi,k›sacas› adeta dört dört-lük bir “yaflam alan›”,bir “kampüs”tür. Ata-türk, iflçilerin yüksekstandartlarda, her türlüimkandan yararland›klar› bu “sosyalfabrikalar›” Anadolu’nun her yan›nayapmay› planl›yordu. Ama bu proje-sini yayg›nlaflt›rmaya ömrü yetmeye-cekti.

Nazilli Sümerbank Basma Fabri-kas›, genç Cumhuriyetin Birinci BeflY›ll›k Kalk›nma Palan›’n›n ilk önemlieseridir. Sümerbank’›n kurdu¤u ilkTürk basma fabrikas›d›r. Devlet eliylekurulan ilk basma fabrikas›d›r.

Fabrika, Türk-Sovyet ortak yap›-m›d›r. Makineler ve teçhizatlar›n ço¤uSovyetler Birli¤i’nden narenciye kar-fl›l›¤›nda al›nm›flt›r. Fabrika kurulu-flundaki iflçi a盤›n› kapatmak için 120

‹

Yar›m Ay dergisinde HulusiGünay taraf›ndan kaleme al›nanNazilli Basma Fabrikas› (1937)

60

cakt›r. Fabrika her gün en fazla 2400iflçi çal›flt›racak ve ücret olarak senede1 milyon lira ödeyecektir. Fabrika, befl k›s›mdan oluflmufltur:Dokuma bölümü, Basma bölümü, De-sen bölümü, Gravür bölümü ve Bask›k›sm›…Basma, Desen, Gravür bölü-münden geçen kumafllar, Dokuma bö-lümünde, yar›s› elektronik olmak üze-re 768 tezgahta dokunacakt›r. Günlükdokuma, 62.000 ile 64.000 metre ara-s›ndad›r. Bask› bölümünde ise 4 bask›makinesi vard›r. Burada farkl› renkve desenlerde günlük ortalama 85.000metre basma yap›lacakt›r. Nazilli Sümerbank Basma Fabrika-s›, sosyalist ülkeler de dahil, dünyadagörülmemifl bir “sosyal” niteli¤e sa-hiptir. Evet, fabrika kurulurken Sovyet

modeli esas al›nm›flt›r, ama genç cum-huriyetin genç mühendisleri Türk dev-rimine has, çok özgün bir eser ortayaç›karmay› baflarm›fllard›r. Nazilli Sü-merbank Basma Fabrikas›, 1930’lar›ndünyas›nda bir benzerine daha rastlan-mayacak kadar özgün bir “sosyo-kül-türel” ekonomi projesidir.

‹flte Nazilli Sümerbank Basma Fabri-kas›’n›n flafl›rtan özellikleri:1.Fabrika, balolar, danslar ve par-tiler düzenlemifltir: 1930’lar›n ortala-r›na kadar kad›nl› erkekli hiçbir top-lant›ya kat›lmam›fl halk, fabrikan›norganize etti¤i balolar, danslar ve par-tilerle sosyalleflmifl, özellikle kad›nön plana ç›kmaya bafllam›flt›r.2.Fabrikada sinema salonu vard›r:1937 y›l›nda 12 bin kiflinin yaflad›¤›bir kentte, bu fabrika bünyesinde 700kiflilik bir sinema salonu aç›lm›flt›r.‹ki defa memurlara, iki defa iflçilere

61

BD fiUBAT 2011

NazilliSümerbankBasma Fabrikas›,1930’lar›ndünyas›nda birbenzerine daharastlanmayacakkadar özgün bir"sosyo-kültürel"ekonomiprojesidir.

Nazilli Basma Fabrikas›’n›naç›l›fl haberini veren Akflamgazetesi (1937)

ve iki defa da ustalara olmak üzerehaftada toplam alt› defa film gösteril-mifltir3.Fabrika Halkevi kurmufltur:Fabrika “Sümer Halkevi” ad›yla birhalkevi kurarak halk› her konuda bi-linçlendirmeye çal›flm›flt›r. Bir fabrikabünyesinde aç›lan ilk ve tek halkeviSümer Halkevi’dir. Halkevinin flubele-rinde çal›flanlar›n büyük ço¤unlu¤ufabrika iflçisidir. Halkevinin, haz›rlad›-¤› oyunlar› sergilemesi için fabrikaiçinde bir sahnesi vard›r. Sümer Halk-evi biçki-dikifl kurslar›nda her y›l bir-çok genç k›z meslek sahibi olmufltur.Halkevi civar köylere geziler düzenle-mifl, köylülerin sorunlar›yla ilgilenmifl,köylere ilaç ve sa¤l›k eleman› gönde-rerek hastalar›n tedavisini sa¤lam›flt›r.4.Fabrikan›n korosu vard›r:Fabrika çal›flanlar› aras›nda bir müzikgrubu oluflturulmufltur. Klasik müzikseslendiren grup Nazilli, Ayd›n veDenizli’de konserler vererek “çoksesli” müzi¤in Anadolu’da tan›nma-s›n› sa¤lam›flt›r. Fabrikada yemek ara-lar›nda dünya klasiklerinden eserlerokuyan bu koro (grup), iflçilerin Beet-hoven zevke ulaflmalar›n› sa¤lam›flt›r.Fabrikada, çalmay› bilen iflçilerin kul-lan›mlar›na aç›k bir de piyano vard›r.5.Fabrikan›n hamam› vard›r:Fabrika bünyesinde kurulan bir ha-mam, hem iflçilere hem de Nazilli hal-k›na hizmet vermifltir.6.Fabrikan›n Ressamlar› vard›r:Fabrika bünyesindeki desinatörler bel-li zamanlarda fabrika d›fl›na ç›karakNazilli ve çevresinin güzel resimleriniyapm›fllard›r. Fabrika ressamlar›n›n

yapt›¤› bu tablolar aç›k artt›rmalardasat›lm›flt›r. Resim heykel sergileri dedüzenleyen fabrika Nazilli’de güzelsanatlar›n geliflmesini sa¤lam›flt›r.7.Fabrikan›n spor kulübü vard›r:Fabrikan›n bünyesinde kurulan laci-vert-beyaz renkli Sümer Spor, futbol,basketbol, atletizm, voleybol, bisiklet,gürefl, yüzme, boks branfllar›nda faa-liyet göstermifltir. Fabrika bünyesin-deki Sümer Spor futbol Sahas› Türki-ye’nin ilk “alttan ›s›tmal›” futbol saha-lar›ndan biridir. Ayr›ca yine fabrikabünyesinde, basketbol, voleybol sa-halar›, gürefl minderleri, boks ringi,tenis kortu ve paten pisti vard›r. Na-zilli’de toplumsal kaynaflmay› güçlen-diren “paten e¤lenceleri” ve” bisikletyar›fllar›” Nazilli Sümerbank BasmaFabrikas›’n›n miras›d›r.8.Fabrika halka bedava basmada¤›tm›flt›r: Bir sosyal fabrika olaraktasarlanan Nazilli Sümerbank BasmaFabrikas›, alt› ayda bir halka “›skartabasma” da¤›tm›flt›r.9.Fabrikada iflçi haklar› üst düzey-dedir: Çok say›da iflçiyi bar›nd›ranfabrika iflçi haklar›na da çok önemermifltir. ‹flçi ve Memur BiriktirmeSand›klar›, ‹flçi Ölüm ve Hasatl›k Yar-d›m Sand›klar› oluflturulmufl, fabrikaiçinde iflçi sa¤l›¤›n› koruyacak 40 ya-takl› bir hastane, bir eczane bir delabratuvar kurulmufltur. Nazilli’ninkabusu haline gelen s›tma hastal›¤›fabrikan›n sa¤l›k ekibi taraf›ndan ku-rutulmufltur. ‹flçilere mesleki e¤itimverilen fabrikada ayr›ca iflçiler içinbefl s›n›fl› bir okuma-yazma kursu,daha do¤rusu bir küçük okul vard›r.

62

BD fiUBAT 2011

Sümer ‹lkö¤retim Okulu adl› bu iflçiokulunun 980 ö¤renciye sahiptir. Ay-r›ca bir iflçi radyosu ve iflçi çocuklar›için 26 yatak ve 40 mevcutlu bir kreflkurulmufltur. ‹flçiler ve memurlar, fab-rikan›n hemen önünde özel olarak in-fla edilen 264 dairelik ve 1000 kifliliklojmanlarda çok uygun bir ücretle ka-l›rken, bekar iflçiler için 350 kiflilikbir “Bekar ‹flçi Pavyonu” vard›r. Loj-manda kalamayan iflçi ve memurlar›flehirden fabrikaya tafl›mak için düzen-li seferler yapan ”g›d› g›d›” ad› verilenmini bir tren kullan›lm›flt›r. Fabrikaiflçilerinin yiyecek ve giyeceklerinitemin etmek için fabrika bünyesindebir kooperatif vard›r. Fabrikan›n, iflçi-lere hizmet veren güzel ve temiz birf›r›n›, iflçi yemekhanesi, memur kanti-ni ve bir de hamam› vard›r.10.Fabrikan›n ar-ge bölümü var-d›r: Daha fabrika aç›lmadan fabrikadakullan›lacak kaliteli pamuklar›n çevre-de yetifltirilmesi için 200 adet moderntohum ekme makinesi sat›n al›nm›flt›r.Yine pamuk iflinde kullan›lmak üzerebirçok modern tar›m aleti ve makinesibölgeye getirilerek çiftçilere da¤›t›lm›flve bunlar› nas›l kullanacaklar› ö¤retil-mifltir. Fabrika içinde mekanik odas›,fizik labratuvar›, tar›m labratuvar› gibiar-ge bölümlerinde, fabrikada yap›la-cak üretimin kalitesini artt›rmak içinçal›flmalar yap›lm›flt›r.11.Fabrikan›n atölyesi vard›r:Fabrikan›n büyük bir atölyesi vard›r.Bu atölyenin demirhanesi, marangoz-hanesi, dökümhanesi, kaynak ve te-neke iflleri yapan bir k›sm› vard›. Di¤erfabrikalar›n ahflap parça ihtiyac› olanmakine vurucu kollar› burada yap›l›rd›.

12.Fabrikan›n elektrik ve su santrallerivard›r: Fabrika, bir dönem hem kendielektrik ihtiyac›n› hem de Nazilli ken-tinin elektrik ihtiyac›n› kendi bünye-sindeki bir elektrik santraliyle sa¤la-m›flt›r. Dört kazan ve üç türbinli olanbu santral, 2500 kw gücündedir. Fab-rikan›n su ihtiyac›n› karfl›lamak içinbir de su santrali vard›r.

‹flte Nazilli Sümerbank BasmaFabrikas›… ‹flte Atatürk’ün “SosyalFabrika Projesi”nin ilk uygulamas›…‹flte genç cumhuriyetin, halk›na, insa-n›na, iflçisine bak›fl›…

ATATÜRK NAZ‹LL‹ SÜMER-BANK BASMA FABR‹KA-SI’NDA

ürkiye’de devlet eliyle kurulanbu ilk basma fabrikas›n› 9Ekim 1937’de bizzat Atatürk

açm›flt›r. Atatürk, Ege manevralar›için bölgede bulunan ordu komutanla-r›yla ve yöneticilerle birlikte aç›l›flagelmifltir. Genelkurmay Baflkan› Ma-reflal Fevzi Çakmak, ‹kinci Ordu Mü-fettifli Orgeneral ‹zzetin Çal›fllar, Ge-nelkurmay Asbaflkan› As›m Gündüz,Jandarma Genelkomutan› Naci ‹ldenizgibi komutanlar ve Trakya UmumMüfettifli General Kaz›m Dirik ile ‹z-mir Valisi Güleç, Baflvekil Vekili Ce-lal Bayar, ‹smet ‹nönü, Afet ‹nan, Kü-tahya Milletvekili Recep Peker, ZiraatVekili fiakir Kesebir, Dahiliye Vekilive CHP Genel Sekreteri fiükrü Kaya,Nafia Vekili Ali Çetinkaya, HariciyeVekili Tevfik Rüfltü Aras, Milli Müda-faa Vekili Kaz›m Özalp, Maliye VekiliFuat A¤ral›, Kültür Vekili Saffet Ar›-

63

BD fiUBAT 2011

T

kan, Gümrük ve ‹nhisarlar Vekili AliRana, Orman Umum Muhafaza Ko-mutan› Korgeneral Seyfi gibi nerdeysedevletin bütün askeri ve sivil erkan›tam kadro Atatürk’le birlikte Nazilli’-dedir. Atatürk’ün aç›l›fl›n› yapt›¤›n›ilk ve son fabrika olan Nazilli Sümer-bank Basma Fabrikas›’n›n aç›l›fl›naverilen önem, asker-sivil neredeyse

bütün devlet erkan›n aç›l›-fla kat›lmas›ndan da bel-lidir. Nazilli Basma Fabri-kas› istasyonunda fabrikayetkililerince karfl›lananAtatürk’ün ilerledi¤i istas-yondan fabrika müdüriyetbinas›na kadar parke dö-flenmifl yolun her iki ya-n›nda halk düzenli bir fle-kilde s›ralanm›flt›r. S›rayageçmifl küçük k›zlar elle-

rinde pamuk dallar›yla misafirlerinikarfl›lam›fllar ve bunlar› Atatürk’e he-diye etmifllerdir. Fabrika binas› vemeydanlar bayraklarla süslenmifltir.Atatürk, yan›ndakilerle birlikte fabri-

BD fiUBAT 2011

Nazilli Basma Fabrikas›’n›n aç›l›-fl› devletin tüm devlet yönetiicle-rinin kat›l›m› ve büyük bir coflkuile yap›lm›flt›.

Genç cumhuriyetinça¤dafllaflma projesikapsam›nda en erkenve en köklü flekildeayd›nlanan kentlerdenbiri, belki de birincisiNazilli olmufltur.

kaya geldi¤inde, mahfleri kalabal›ktaraf›ndan Halkevi Orkestra-s›eflli¤inde büyük sevinç ve tezahürat-la karfl›lanm›flt›r. Atatürk halk›n bucoflkulu karfl›lamas›na fabrikan›n girifl-indeki müdüriyet binas›n›n balkonun-dan halk› selamlayarak cevap vermifl-tir. Aç›l›flta yap›lan konuflmalardansonra Atatürk, fabrikan›n yönetim da-iresinden ç›karak iplik dokuma ve hal›makinelerinin bulundu¤u binalar›nkap›s› önüne gelmifltir. Fabrikan›nelektrik santralinin önünde elektrikleayd›nlanan bir büstünü gören Atatürk,bir süre bu büstü inceledikten sonra“güzel” diyerek fabrika müdürüneiltifatta bulunmufl ve daha sonra aç›l›fl›yapm›flt›r. Atatürk’ün fabrikay› açma-s›yla birlikte 480 makine bir anadaçal›flmaya bafllayarak ilk pamu¤u ifl-lemifltir. Tören boyunca bir uçak filosufabrika üzerinde uçufllar yapm›flt›r Atatürk’ün açt›¤› Nazilli Sümer-bank Basma Fabrikas›, çok k›sa birsürede Nazilli’nin çehresini de¤ifltir-mifltir, Daha önce göç veren Nazillik›sa zaman içinde göç alan bir kenthaline gelmifltir. Genç cumhuriyetinça¤dafllaflma projesi kapsam›nda enerken ve en köklü flekilde ayd›nlanankentlerden biri, belki de birincisi Na-zilli olmufltur. Nazilli’nin “ça¤dafllafl-mas›nda” Nazilli Sümerbank BasmaFabrikas›’n›n yeri çok büyüktür.

BEDR‹ RAHM‹ EYÜBO⁄LU’-NUN ‹ZLEN‹MLER‹

Ekim 1953’te Nazilli’ye gelenflair ve ressam Bedri RahmiEyübo¤lu, Nazilli’deki de¤iflimi

flöyle gözlemlemifltir:

“…Alt› saat içinde alt› lunaparkgeçtik… Bir de ne görelim flehir bafl-tan afla¤› neon ›fl›klar› içinde. Nazillidedi¤in nedir ki, Anadolu’da küçükbir kaza de¤il mi? Gecenin on ikisinde›fl›k, elektrik ›fl›¤› içinde yüzen birAnadolu kasabas›n› görmek insan›nas›l sevindirmez… Nazilli’nin iki ya-kas›n› bir araya getiren bir ›fl›k fermu-ar› taa Basma Fabrikas›’na kadaruzanm›fl. Sar› yerine hafif yeflilimt›rakbir ›fl›k. Bu ›fl›¤›n alt›nda yürüdük.Gayet nazik bir memur, belediye me-muru mu polis mi pek anlayamad›m,küçük bir çocu¤a seslendi; ‘Bu misa-firi G›d› G›d›’ya kadar götür…’ dedi.Evvele bir mahalle, bir semt ad› san-d›m. Sonra bir floför, bir arabac› ola-bilir dedim.G›d› G›d› dedikleri bir kü-çük, bir maskara dekovil tren imifl.Belli saatlerde iflçileri fabrikaya tafl›r-m›fl… Bir kedim olsa ismini muhakkakG›d› G›d› koyard›m… Birkaç ad›mötede ayn› ›fl›klarla donanm›fl birkaçotel s›ralanm›fl. Buras› kaza de¤il vi-layet merkezi diyorum. Buras›n› buhale fabrika soktu diyorlar. Dükkan önünde bir otobüs duru-yor, içinden birçok iflçi ç›k›yor ço¤ukad›n. Birkaç erkek var. Fabrika’dandönüyorlarm›fl. Gece Postas›. Pek yor-gun görünmüyorlar, ama k›na gece-sinden de dönmedikleri belli. Telafls›zad›mlarla sokaklara dal›yorlar. Ço¤usiyah gömlek üstüne beyaz bir baflör-tüsü salland›rm›fl. Genifl yollar, ›fl›kl›yollar, ›fl›kl› oteller, gece yar›s› aç›kdükkanlar, dizi dizi okaliptüs a¤açlar›. K›fl›n kap›ya dayand›¤› bu günlerdePazar yerindeki sebze çeflidi insan›flafl›rt›yor… Eski evlerin d›flardan çok

65

BD fiUBAT 2011

7

kalender göründü¤üne bakmay›n iç-leri cennet gibi. Derli toplu tertemiz.Nazilli’de bisiklet bollu¤u göze çarp›-yor. Motosikletler ve takma motorlubisikletler de var. Bisikletlerin ço¤uBasma Fabrikas›’nda çal›flan iflçilerinolmal›. Fabrikan›n bir bisiklet garaj›var. Yol dümdüz oldu¤u için iflçilerbisikleti benimsemifller. Fabrikan›n Nazilli’ye ba¤›fllad›¤›nimetlerden birisi de bu olmal›. Neyalan söyleyeyim, sinemada görsemreklamd›r derdim. Bana Anadolu’dabir kaza merkezinde ifline bisikletlegiden befl yüz iflçi gördüm deseler ko-lay kolay akl›m yatmazd›. Fabrikay› gezdikçe iflçiler sa¤lananimkanlar›, kolayl›klar› gördükçe flafl›r-d›m kald›m. S›cak, lezzetli, kuvvetlibir yemek. Boyalarla u¤raflanlara sütve yo¤urt, iflçiler mahsusu hastane,krefl, kantin, alabildi¤ince genifl birbahçe, Kantinin üstünde bir havuz.Havuzun içinde bir heykelt›rafl›n elin-den ç›kt›¤›n› zannetti¤im bronz birheykel, bir kad›n heykeli. ‹flçilerdenbirisi yapm›fl. Fabrikada bronz dök-türmüfl. Aman Allah’›m! Akademidebronza de¤il alç›ya bile dökmek nasipolmaz. Bir de gazoz tezgah› kurmufllar.Geliri, iflçilerin spor kulübüne verili-yor. Futbol tak›mlar› var. Denizli’deyapt›¤› maçlarda kimseden geri kal-mam›fl. ‹stanbul’da efline az rastlan›r birboyda bir tiyatro salonu var. Geçen-lerde ‘Soygun’u oynam›fllar. fiehirdeböyle bir salon olmad›¤› için baz› dü-¤ünler burada yap›l›rm›fl. Balolardaeksik de¤il. Benim tarihime üst üsteiki tane düfltü. Fabrika kuruluflunun

16. y›l› iki balo ile kutland›. Birisinde,fabrika iflçileriyle aileleri, ötekindeflehirden gelen davetliler vard›. Biri-sinde yerli oyunlar oynand›, türkülersöylendi. Ötekinde bol bol dans edildi.Her ikisi de geç vakte kadar uzad›.

Fabrika ailesinin toplant›s›nda hiçgörmedi¤im bir oyun oynand›. Birtarafta Köro¤lu türküsü söyleniyor,ortada iki kifli bu havaya uygun ad›m-larla bir koyun yüzüyorlar. Koyun de-di¤im de yere upuzun yatm›fl, kaskat›kesilmifl bir genç. S›ra koyun yüzmeyegeliyor. Adamca¤›z› parçalamadanbir güzel flifliriyorlar. Seninki gayetgüzel ölü taklidi yaparken biçareninparçalar›ndan içeriye bir bardak dabira dökmezler mi! O zamana kadaroyunun bütün k›s›mlar›na büyük usta-l›kla katlanan genç, y›ld›r›m h›z›ylado¤ruluyor. Bu kötü flakan›n hesab›n›soruyor. Me¤er oyun içinde bir baflkaoyun varm›fl. Fabrikan›n sanatç›s› olan bir gençmikrofon bafl›nda hiç de bayat olma-yan esprileri döktürüyor. Fabrikan›nbülbüllerini birer birer, mikrofon ba-fl›nda flak›maya davet ediyor! Nazlan-madan geliyorlar. Kimi gazel söylü-yor, kimi en ön moda caz havalar›n-dan birini… Kimi Köro¤lu’na girifli-yor. Kimi harmandal›na. Sonra hersene bu gece ç›kar›lan G›d› G›d› balogazetesi da¤›t›l›yor. ‹çerisinde genefabrikal› çocuklardan birisinin yapt›¤›karikatürler var…” ‹flte Bedri Rahmi Eyübo¤lu’nuflafl›rtan Nazilli Sümerbank BasmaFabrikas› gerçe¤i… Genç cumhuri-yetin en devrimci ad›mlar›ndan biri…Üretime, istihdama, yat›r›ma önem

66

BD fiUBAT 2011

veren, kendi halk›na gü-venen, kendini ve dünyay›bilen ça¤dafl bireyleryetifltirmek isteyen gençcumhuriyetin mucizeeserlerinden biri; NazilliSümerbank Basma Fabri-kas›…

Z‹HN‹YET FARKIazilli SümerbankBasma Fabrikas›hakk›nda çok

önemli bir makalesi olan,Yard. Doç. Dr. GünverGünefl’in flu de¤erlendir-mesine kat›lmamak müm-kün müdür:

“Fabrika birçok ifllevi-nin yan›nda Cumhuriyetintemel kavramlar›n› halkatan›tan bir köprü olmufltur.Sümerbank bir fabrikaolmas›n›n ötesinde bir okul, bir e¤itimkurumu, Cumhuriyet ö¤retilerininyaflama geçirildi¤i bir alan olmufltur.Dünya üzerindeki herhangi bir flehir-de kurulan bir fabrika, elbette o flehirüzerinde birtak›m de¤ifliklikler yap-m›flt›r, Ama hiçbirisinin Nazilli BasmaFabrikas›’n›n Nazilli üzerinde yarat-t›¤› sosyal, kültürel, ekonomik de¤i-flimler kadar büyük sonuçlar yarat-mas› mümkün de¤ildir. Çal›flanlaraher türlü imkan› devlet eliyle veriponlar› ekonomik refaha kavuflturanbu fabrika, çal›flanlar›na yemek ara-lar›nda dünya klasiklerinden eserlerokutup Beethoven dinletecek zevkeulaflt›rabildiyse, iflte bu sözü edilenfabrikan›n ne kadar de¤iflik bir felse-

feyle yola ç›kt›¤›n›n ve bulundu¤u ye-rin halk›na neler kazand›rd›¤›n›n aç›kbir göstergesidir.” 1950’li y›llar›n bafl›nda t›pk› yinecumhuriyetin dev eseri Köy Enstitülerigibi bu fabrikalar da ›fl›k saçmaktad›rAnadolu’ya… Düflünsenize, bu fabrikalardanAnadolu’nun her yan›na dikildi¤ini;Edirne’ye, Manisa’ya, Konya’ya, Tun-celi’ye, Diyarbak›r’a… Türkiye neduruma gelirdi! Bugün yaflanan eko-nomik, sosyal ve siyasal s›k›nt›lar ya-flan›r m›yd›? En basitinden Türkiye’yimaddi ve manevi bak›mdan her geçengün biraz daha zora sokan “terör bela-s›” olur muydu? Olsa bile bu boyuttaolur muydu?

67

BD fiUBAT 2011

N

Türkiye’nin bu günyaflad›¤› “ekonomik”ve “sosyo-kültürel”sorunlar›n bafl sorum-lusu Atatürk’ün vegenç cumhuriyetin,Köy Enstitüleri, SosyalFabrika, Halkevleri,Uçak sanayi, Demiryo-lu gibi dev projeleriniABD istekleri do¤rul-tusunda bir kenarab›rakan Atatürk son-ras› iktidarlard›r.

Türkiye’nin bu gün yaflad›¤› “eko-nomik” ve “sosyo-kültürel” sorunlar›nbafl sorumlusu Atatürk’ün ve gençcumhuriyetin, Köy Enstitüleri, SosyalFabrika, Halkevleri, Uçak sanayi, De-miryolu gibi “dev projelerini” ABDistekleri do¤rultusunda bir kenara b›-rakan Atatürk sonras› iktidarlard›r.

1950’lerden sonra sürekli kan kay-beden Nazilli Sümerbank Basma Fab-rikas›, son darbeyi 14 Kas›m 2002’deyemifltir. Cumhuriyetin dev projele-rinden Nazilli Sümerbank Basma Fab-rikas›, Özellefltirme ‹daresi’nce bedel-siz olarak Adnan Menderes Üniversi-tesi’ne devredilmifltir. Fabrika çal›flan-lar› da “gözyafllar›” içinde Bursa’yanakledilmifltir. Kap›s›na kilit vurulanfabrikan›n, üniversitenin kullan›m›d›fl›ndaki büyük bir bölümü, içindekitarihi dokuma makineleri, araç ve ge-reçleriyle çürümeye terk edilmifltir.Dünyan›n baflka bir yerinde olsa enkötüsü “müze” olarak kullan›lacak vemilyonlarca turist çekecek bu deveser, Cumhuriyetin bu dev projesi,bugün Nazilli’de hayvan ah›r›ndanbile kötü bir durumda kaderine terk

BD fiUBAT 2011

Kaynaklar1. Aslan Bu¤dayc›, Dünden Bugüne Nazilli, ‹stan-bul, 2001. 2. Atatürk Ayd›n’da, Ayd›n, 1981.3. Ay-d›n ‹l Y›ll›¤›, Ayd›n, 1973. 4. Günver Günefl, “Ata-türk’ün Nazilli Seyahatleri ve Seyahatlerin Yaratt-›¤› Sonuçlar”, Atatürk Haftas› Arma¤an›, Genel-kurmay ATESE Baflkanl›¤› Yay›nlar›, 10 Kas›m2004, s.121-135 5. Hulusi Günay, “Nazilli DokumaFabrikas›” , Yar›m Ay, No: 68, 1 ‹lkkanun 1937,s. 8,9 ve 19. 6. ‹brahim Kiraz, Yafll› fiehir, Nazilli,2003. 7. L’Illustration de Turquie, ‹stanbul. 8. Na-zilli Basma Fabrikas› Gezi Rehberi, Nazilli, 1937.9. Nazilli Sümerbank Basma Fabrikas› Arflivi.10. Saadet Tekin, “Nazilli Basma Fabrikas›”, Ta-rih ve Toplum, C.39, S.230, fiubat, 2003.11. TahirKodal, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Denizli Seya-hatleri” Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, C.19,S.55, Mart 2003. 12. Türkiye Ticaret Postas›, Na-zilli Basma Fabrikas› Özel Say›s›, Ankara, S. 350-103, 14 Temmuz 1948. 13. Zafer Toprak, Sümer-bank, Ankara, 1983. 14. 2010 Y›l›nda Nazilli Sü-merbank Basma Fabrikas›’nda bizzat yapt›¤›mincelemeler. (Sinan Meydan).

edilmifltir. Gerçi bugün, iflçilerini sos-yal haklardan mahrum eden, hattaiflçilerini tekme tokat dövdüren birhükümetin, Cumhuriyetin “sembol”eseri, Nazilli Sümerbank Basma Fab-rikas›’na daha iyi davranmas›n› bek-lemek de do¤rusu safdillik olur…•

sinanmeydan@butundunya.com.tr

KAPISINA K‹L‹T VURULUP ÇÜRÜMEYE TERKED‹LEN NAZ‹LL‹SÜMERBANK BASMA FABR‹KASI’NIN BUGÜNKÜ DURUMU

69

BD fiUBAT 2011

Sinema salonunun bugünkü durumu veboflalt›lan üretim alan› (altta)

Yazar›m›z Sinan Meydan, kap›s›-na kilit vurulan Nazilli SümerbankBasma Fabrikas›’n›n durumunuBütün Dünya okuyucular› içinbelgeledi... Çürümeye b›rak›lanmakineler, elektrik santral› ve”g›d› g›d›” ad› verilen fabrikatreni...