C. NORTHCOTE PARKINSON

Prawa pani ParkinsonI inne studia z zakresu wiedzy domowej

przeoy Juliusz Kydryski Ksika i Wiesza 1970

1

PRZEDMOWAwiat dzieli si codziennie na tych, ktrzy wychodz do pracy, i na tych, ktrzy pracuj w domu. Poprzednie moje ksiki pisaem przewanie z myl o ludziach, ktrzy chodz do biura, i gwnie o mczyznach. cilej rzecz biorc, omawiaem problemy administracji, dziaalnoci komitetw, osobistych awansw i unikania podatkw. Aby wprowadzi spnione poprawki take do reszty ludzkoci, omawiam w tej ksice problemy domowe. Piszc przewanie, lecz nie wycznie, dla kobiet, zajmuj si tutaj mami i onami, dziemi i gomi, domami i ich urzdzeniem, kredensami i samochodami. Ale o ile pomoc, ktr ofiarowuj pani domu, jest, mam nadziej, skuteczna i na czasie, tytu ksiki moe atwo prowadzi do nieporozumie. Na pierwszy rzut oka mona by pomyle, e to pani Parkinson napisaa t ksik, albo te, e jest to ksika o niej. Naturalnie jest jasne, e wszystko zawdziczam jej sympatii i pomocy, co wicej, naley przyzna, e prawo pani Parkinson (rozdzia 6) oparte jest na jej dowiadczeniach. Bdc w swoim czasie redaktorem rubryki prasowej zamieszczajcej gosy czytelnikw, w ktrej poruszano i rozwizywano problemy osobiste, zebraa wyjtkowo rozleg wiedz o trudnociach i kryzysach zachodzcych w zaciszu domowym. Niesuszne byoby jednak mniemanie, e ksika ta wyraa jedynie jej wasne pogldy. Jeli bdem byoby uwaa t prac za ksik pani Parkinson, to jeszcze wikszym bdem byoby sdzi, e jest to dzieo autobiograficzne. Chciaem bowiem omwi pewne problemy rodzinne, ktre mona uwaa za do typowe w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Nasze wasne ycie maeskie rozpoczo si natomiast w Singapurze, gdzie oprcz zupenie innych zagadnie mielimy na zapleczu jeszcze wojn domow. Na przykad codzienne dojazdy do pracy, ktre rozdzielaj przecitn par maesk, nie maj odpowiednika w yciu autora. Zagadnienia powstajce wskutek wyjazdw na tournee odczytowe s do istotne, ale niewiele interesuj one og. Dlatego mao jest tutaj elementw autobiograficznych, podre jednak day mi mono obserwacji. Zdobyem te troch poytecznego dowiadczenia jako amator-architekt i budowniczy. Korzystajc z wiedzy zdobytej w ten sposb w cigu wielu lat, sprbowaem zbada ycie domowe z t sam wnikliwoci (gdy jest tego warte), z jak zbadaem ju administracj publiczn i wiat businessu. Porwnujc hal maszyn do pisania z kuchni, zorientowaem si, e zasadnicze przeciwiestwo zachodzi tutaj midzy przebywaniem w tumie a samotnoci. Urzdnik pracuje z wieloma innymi ludmi, natomiast pani domu musi w naszych czasach pracowa sama. Zrozumienie sytuacji pani domu doprowadzio mnie do odkrycia prawa pani Parkinson, po raz pierwszy opublikowanego w McCalFs Magazine". A studiujc domowe to problemu oraz ledzc nastpstwa wydarze od przedszkola a do krlestwa nastolatkw, zamiast szkicu napisaem ksik. Podobnie jak w przedmowach do innych prac, musz wyrazi podzikowanie wielu osobom, ktre suyy mi pomoc, zwaszcza moim domownikom; a take pani J. K. Neill, ktra tak sprawnie wielokrotnie przepisywaa rkopis. Jak zawsze jestem wdziczny moim wydawcom w Wielkiej Brytanii i w USA, ktrzy tak hojnie szafowali swym czasem i rad, i znw - autorowi ilustracji, panu

2

Robertowi Osbom, ktry uwietni sw prac ostateczny rezultat. Co si tyczy osoby, ktrej ta praca jest dedykowana, to zadaem sobie trud, eby wykaza, i ksika mimo swego tytuu zostaa napisana przeze mnie. Nie znaczy to jednak, e pracowaem bez jej pomocy. Podczas gdy na mnie spada odpowiedzialno za wszystkie bdy w doborze faktw i w ich analizie, wyrazy uznania za to, co dobre, winie-nem dzieli z ni. Nie wtpi, e sama potrafiaby napisa lepsze dzieo pod tym samym tytuem, tylko zajcia domowe opniaj chwil jej powrotu do pracy literackiej. Dopki ta chwila nie nadejdzie, zechce mi wybaczy wzywanie jej imienia nadaremnie. C. NORTHCOTE PARKINSON

1. ROMANSLata mskie licz si trzykro po dwadziecia i jeszcze dziesi, ale psalmista zapomnia doda, e w cigu pidziesiciu z tych lat mczyzna moe by onaty, a nawet onaty z t sam kobiet. P wieku czynnego ycia to okres niedugi, jeli pragnie si dokona jakiego wielkiego, twrczego dziea, lecz wystarczajco dugi, jeli prowadzi si dialog z drugim czowiekiem. rda naszej inspiracji, dowiadczenia, wiedzy, fantazji i humoru wyczerpuj si w cigu pidziesiciu lat, jeli w ogle nie w cigu pidziesiciu tygodni (albo minut). Nadchodzi czas, gdy opowiedzielimy ju sobie anegdoty, wymienilimy grzecznoci, podzielilimy si wiadomociami i wyrazilimy pogldy. Oczywicie niektre yciorysy s bardziej interesujce od innych. Piloci dowiadczalni i wamywacze niewtpliwie doznaj przey, ktre potrafi opisywa. Tajni agenci te maj do opowiedzenia historie, ktre czciowo tylko osania tajemnica pastwowa. Jednake ycie przecitnej pary maeskiej jest mniej bogate w wydarzenia, a jego kryzysy nie s bardziej dramatyczne ni ktnia w biurze, okazyjne kupno w domu towarowym, nieporozumienie na parkingu czy pknicie rury. Gdyby Sherlock Holmes by onaty, okazaby si pod wieloma wzgldami (jeli nie pod wszystkimi) mem irytujcym. Ale jako rozmwca mgby by przynajmniej potencjalnie interesujcy przy niadaniu. - Czy przypominasz sobie, Watsonie... chciaem powiedzie: kochanie... Lig Rudowosych? - Ale naturalnie, Sherlocku. To rzeczywicie tajemnicza historia. Wzie ju. marmolad? - Moe zamiast niej wezm grzank? Dzikuj... No wic rozwizaem wczoraj t zagadk. To bardzo atwe", uwaasz, a przecie ze wzgldu na kilka niezwykych rysw godne zapamitania... W nastpnym tygodniu bdzie to moe Ctkowana Szajka albo Pies Baskerville'w i chocia te wydarzenia nie bd si nawet odznaczay niczym specjalnie dramatycznym, dostarcz przynajmniej tematu do rozmowy. W porwnaniu z nimi nasze wasne yciorysy staj si bezbarwne. Przecitna para maeska moe mie siebie dosy mniej wicej po dwch latach wzajemnego towarzystwa. W trzecim roku ludzie ci zaczynaj podejrzewa, e przeciwiestwem Poligamii jest Monotonia. Krtko mwic, mog si zanudzi z sob na mier. Analizujc swj stan znudzenia, ludzie skonni s mniema, e jest on - i zawsze by -

3

nieunikniony. Ten rodzaj maestwa, ktre zawarli, jest (dla nich) uniwersalny i wieczny, a jego ujemne strony rwnie nieodczne, co korzyci. Cho uwaaj, e w maestwie trudno jest wytrzyma, sdz przecie, e tak byo zawsze i e poprzednie pokolenia byy po prostu bardziej odporne wobec problemw, ktre teraz okrelamy jako Psychologiczne, a zatem nadajce si do powszechnego (o nich) plotkowania. Jednake maestwo nie jest czym a tak uwiconym. To, co uwaamy w nim za normalne, odnosi si w istocie tylko do naszego kraju i naszego stulecia. ...ale jego problemy rniy si od naszych Gdzie indziej i w innych czasach ludzie mieli na ten temat cakowicie odmienne pogldy. Salomon ze swymi siedmiuset onami i trzema setkami naonic by przypadkiem klasycznym. Jest wysoce prawdopodobne, e mia on swe wasne kopoty, ale jego problemy rniy si od naszych. Muzumanie z czterema onami (tyle wystarcza, eby zagra w bryda) albo kobiety tybetaskie posiadajce kilku mw, maj niewtpliwie zmartwienia, ktre tylko im s waciwe. Oni jednak musz uwaa niemal za zboczenie fakt, e para ludzi ostatecznie decyduje si y tylko z sob. Czy moe by co mniej naturalnego? Dwoje ludzi tak gupio izolowanych, bez krewnych, sucych, ssiadw czy wielbdw - czsto nawet bez kozy - musi przecie z pewnoci dziaa sobie na nerwy? W rzeczy samej czsto tak si dzieje. Musimy jednak zda sobie spraw, e rodzina skadajca si z dwojga osb z ewentualnym dodatkiem dzieci jest eksperymentem zupenie nowym, ograniczonym ponadto tylko do pewnych czci wiata. Nie bya ona powiedzmy - cech charakterystyczn wiktoriaskiego Londynu, ktrego poowa mieszkacw skadaa si ze suby, yjcej mniej lub wicej wsplnym yciem razem z rodzin, a do rodziny czsto naleay babcie, kuzynowie i ciocie. Na p odosobniony wiat podmiejskich dzielnic mgby (z ich jednorodzinnymi domkami) pod tym wzgldem stanowi pewne ulepszenie, ale na pierwszy rzut oka wydaje si, e stawia on rwnie wiele problemw, ile ich rozwizuje. Aby doj tu do prawdy, musimy zrozumie, jakim zmianom ulegaa ta sytuacja i w jaki sposb (jeli w ogle by taki) pogorszylimy j. A do niezbyt odlegych czasw instytucj maestwa umacniay i podtrzymyway wsplne wysiki kocioa i pastwa, poprzez nacisk i zacht spoeczn, poprzez konwenans i przesd, poprzez snobizm i prawo. Robiono wszystko, co mona, aby utrzymywa pozory zadowolenia w maestwie, a za jego rozbicie kad kar uwaano za suszn. Mczyzna, ktry opuci on dla innej kobiety, musia zrezygnowa z urzdw i godnoci, traci pozycj zawodow i wszelk nadziej na to, eby go przyjmowano u Dworu. Mona mu byo odmwi sakramentw, przekroczenia konta bankowego, bojkotowano go w Klubie Ziemiaskim i z rozmysem nie zapraszano na polowanie na lisa. Z kobiet za, ktra popenia najbardziej przypadkow .zdrad, mona si byo rozwie, wydziedziczy j, zniesawi i okazywa jej wzgard. W owych czasach ludzie mieli wszelkie powody, eby unika skandalu, zwaszcza jeli mczyzna popeni zdrad z matk. W parze z przywilejami pozycji spoecznej szed obowizek utrzymania do ostatka pozorw maeskiej wiernoci.

4

...obowizek utrzymania pozorw maeskiej wiernoci Na niszych szczeblach spoecznych naciski byy podobne, a kary jeszcze gorsze. A do bardzo niedawna przedstawiciele prawa czynili wszystko, co mona, by zniechci do rozwodu, a ustpstwa pod tym wzgldem byy mao skuteczne, wymuszone i spnione. Gdy wszystkie owe naciski dziaay najsilniej, samo maestwo byo o wiele atwiej utrzyma. Przede wszystkim trwao ono wzgldnie krtko. Nasi redniowieczni przodkowie enili si modo, dziewczta czsto wychodziy za m majc lat czternacie, yy jednak, przecitnie biorc, raczej niedugo. Gdy kto dochodzi do siedemdziesitki, zdy ju zwykle by onaty trzy albo cztery razy. Formua wiernoci: Nie opuszcz ci a do mierci", nie brzmiaa wwczas tak powanie jak teraz. Maestwa rozpaday si do wczenie wskutek klski godu, zarazy, moru, wskutek mierci przy porodzie, poaru lub wojny. Wierno obowizywaa w praktyce przez dziesi lub pitnacie lat, po czym osoba, ktra pozostaa przy yciu, zawieraa nowe maestwo. Szanse na to, aby zwizek maeski trwa przez p wieku, byy bardzo niewielkie. Jeli chcemy mie prbk ycia rodzinnego w szesnastym wieku, moemy wzi Hamleta", akt V, scen drug. Zanim nad t scen zapadnie kurtyna, Krlowa zostanie otruta, Hamlet i Laertes zabij si nawzajem, przy tym Hamlet znajdzie jeszcze czas, eby przed wasn mierci zabi Krla. Pogrzeb Ofelii mia miejsce w scenie pierwszej, a teraz dowiadujemy si o egzekucji Rosenkrantza i Guildensterna - a wic o wykoczeniu caej gwnej obsady. Jedyn niemal osob, ktra pozostaje na scenie, jest ambasador brytyjski, niepewnie rozgldajcy si za kim, komu mgby wrczy listy uwierzytelniajce. Okropny to widok - stwierdza, w tym wypadku bez przesady - a poselstwo nasze z Anglii spnione" *. Bez trudu moemy w to uwierzy, lecz warto tu zwrci uwag, jak wiele osb ginie nawet w czasie pokoju. lub Hamleta, gdyby do niego doszo, odbyby si uroczycie, lecz to maestwo nie byoby przedsiwziciem tak doniosym jak jego nowoczesny ekwiwalent. Nie trwaoby wiecznie, a w praktyce nie mogoby nawet trwa dugo. Jeli maestwa trway niegdy krcej, to odznaczay si take tym, e podczas ich trwania maonkowie byli mniej izolowani. Mod par po lubie otaczali krewni i ssiedzi. Stanowia ona, jak to zawsze bywao, cz grupy spoecznej i familijnej, skrpowana jej konwenansami, lecz chroniona przed samotnoci. Wie bya wwczas, tak jak czasem jest jeszcze i dzi, spoecznoci spokrewnionych z sob rodzin. Maestwo, dalekie od pozbycia si krewnych, po prostu wczao si do ich liczby. Jeli prowadzono wielkie gospodarstwo, byy tam chmary sucych, ustawiczni gocie i cige okazje do wesooci lub smutku. A do niedawna maestwo byo jakby rozcieczone przez te wszystkie zwizki. Istniaa konwencja sceniczna, ktr posugiwa si Szekspir i wykpi pniej Sheridan, e bohaterka musiaa mie powiernic. Chodzia za ni wci jaka bezmylna istota, ktrej wszystko trzeba byo tumaczy. Nawet mskie postaci mogy korzysta z podobnego pomysu, jak np. w Krytyku", gdzie na samym pocztku Sir Christopher Hatton zapytuje Sir Waltera Raleigha, dlaczego wojska krlowej Elbiety zostay postawione w stan pogotowia.

5

Ja si domylam - wybacz, przyjacielu, Gdy domys zbyt pospieszny - lecz ja przecie Domylam si, e grozi nam niebezpieczestwo... Sir Walter: Obawy suszne. Sir Christopher: Lecz gdzie? Skd? I kiedy? Chtnie si dowiem, jakie zo nam grozi. Ta kwestia daje Sir Walterowi sposobno wyjanienia przyjacielowi (i publicznoci), e armada hiszpaska wyruszya na morze. Pomys sceniczny polegajcy na wprowadzeniu niemej towarzyszki oparty by przynajmniej na rzeczywistoci. Gdy przyjacika Tilburiny okazuje jej wspczucie, ta zaraz wchodzi w jej pooenie. Tilburina: Ach, niestety, Noro, Twa wiea modo nigdy nie cierpiaa Zgryzot mioci. Bo gdyby tak byo, Wiedziaaby, e dusza zrozpaczona Nie zna pociechy. ,,Z pewnoci" - pomyli nieczuy widz, lecz Nora jednak na co si przydaa. Co wicej, pojawia si ona powtrnie, gdy tragedia osiga punkt kulminacyjny. Wskazwka sceniczna mwi: Wchodzi Tilburina, zupenie obkana, ubrana w biay atas; i jej powiernica, zupenie obkana, ubrana w biae ptno", lecz Nora wraz ze swym obkaniem powinna dosownie stanowi to. Ta konwencja, nawet jeli si j parodiuje, ukazuje jednak spoeczestwo, w ktrym ludzie na pewnym stanowisku nie obywali si bez towarzystwa, a nawet poledniejszy ludek rzadko bywa osamotniony. Zawsze byli pod rk ludzie, z ktrymi mona byo dzieli zdumienie, zo lub smutek; ludzie gotowi do paczu lub miechu. Sam fakt maestwa nie pozbawia dentelmena jego sucego ani damy jej pokojwki. Ani te sucy czy pokojwka nie byli pozbawieni innych sucych, z ktrymi mogli plotkowa o wadach pracodawcy. ycie takie, jakie byo przed rokiem 1900, miao wiele ujemnych stron, jednak zazwyczaj nie zaliczano do nich izolacji jednostki. Wielkie dni psychoanalitykw miay dopiero nadej. Tak wic gdy obecno innych osb w pobliu rozcieczaa w ten sposb maestwo, mona przede wszystkim powtpiewa, czy redniowieczni maonkowie tak wiele wymagali od siebie samych. Nie byli oni takimi indywidualnociami jak pniej ich potomni, a samo maestwo nie byo spraw osobistego wyboru. W powanych rodzinach przedmaeskie negocjacje dotyczyy wyboru pomidzy pozycj feudaa a pozycj waciciela nieruchomoci, pomidzy moliwoci zdobycia herbu a moliwoci zdobycia gotwki. Dwoje najbardziej skaniajcych si ku sobie ludzi pragno unikn maestwa, ktre mogoby okaza si niekorzystne materialnie lub bezdzietne,

6

lecz ich osobiste upodobania musiay by wzgldnie proste. Nie naleao oczekiwa znacznej rnicy pogldw w sprawach religii lub polityki, muzyki lub menu, a ryzyko polubienia jakiego zupenego abstynenta nie miao znaczenia. Mona byo przyj, e dziewczyna zna si na gospodarstwie, jak rwnie, e nie zna si zupenie na teologii ani na prawie. Pozycja mczyzny nie opieraa si na opinii, lecz na faktach, jego charakter by powszechnie znany, o jego przodkach wiedziano, e byli uczciwi lub wykolejeni, wspaniaomylni lub podli. W Indiach rodzice obydwch stron porozumiewali si w sprawach maeskich swych dzieci poprzez porednika, przy czym panna moda i pan mody spotykali si po raz pierwszy dopiero w dniu lubu. Nie praktykowano tego nigdy powszechnie na Zachodzie, jakkolwiek i tutaj uwaano, e maestwo jest czym wicej ni spraw osobist. Zwizek maeski mg powsta z rozmaitych przyczyn, przy czym uczucie byo najmniej istotne; obydwie strony jednak nie miay powodw do skargi, dopki partner posiada odpowiedni pozycj, wiek, zdrowie i majtek. Pod pewnymi wzgldami, na przykad w sprawach majtkowych, nasi przodkowie wymagali o wiele wicej ni my. Natomiast w sprawach czysto osobistych wymagali - rzecz jasna - o wiele mniej. Pord maestw planowanych i na og ze wzgldw praktycznych zdarzaa si od czasu do czasu - mio. Wedug dworskich tradycji Prowansji rycerz nieomal musia paa beznadziejn mioci do jakiej cudzej ony. Jednake jeeli pominiemy trubadurw (ktrzy potrafili by niesychanie nudni), to wci jeszcze mamy pewn liczb innych ludzi, ktrzy rzeczywicie zakochiwali si w sobie. Crka kupca, ktrej nakazano polubi wsplnika ojca, uciekaa z przystojnym czeladnikiem. Mimo wani pomidzy dwiema rodzinami z Werony syn jednej z nich kocha crk drugiej, co pocigno za sob due kopoty dla wszystkich innych. Niewtpliwie zdarzay si wypadki tego rodzaju i oczywicie byy przedmiotem oglnej dyskusji oraz - naturalnie - dezaprobaty. Wadza wiecka pragna - rzecz jasna -- odstraszy od wszelkich postpkw, ktre prowadziyby do prywatnych wojen, morderczych bijatyk i pojedynkw. Koci musia ubolewa z powodu tak namitnych wyczynw, gdy mogy one pomniejszy mio Boga. Ubstwianie dziewczyny jest ostatecznie jak form bawochwalstwa... A wic stateczna i odpowiedzialna opinia publiczna popieraa maestwo z gry uoone i zdecydowanie przeciwstawiaa si ywioowej mioci. Jednake w parze z tym oglnym potpieniem szo ywe zainteresowanie kad miosn przygod, przy czym oburzenie mieszao si z zazdroci. Poniewa jaka eskapada susznie opisana jako szalona i niegodziwa moga pomimo to (nietrudno sobie wyobrazi) stanowi w owych czasach raczej rozrywk. Potpienie wyraano naturalnie goniej ni zazdro, chocia nikogo nie mona byo wini za to, e chcia zna wszystkie szczegy, zanim zaryzykowa wyraenie swej opinii. Najbardziej nierozwane postpowanie mogo ostatecznie sta si tematem dobrej opowieci: po francusku romansu, opowieci z rodzaju tych, jakie mona znale w literaturze greckiej i rzymskiej - przedchrzecijaskiej, jeli idzie o epok, i straszliwie pogaskiej, jeli idzie o moralno. Tak wanie opowieci bya historia Heleny, Parysa i oblenia Troi. Jakkolwiek paczliwa w tonie - staroytni ostatecznie nie umieli robi tego lepiej - nie tracia jednak swej wartoci rozrywkowej. Mona by nawet powiedzie, e miaa

7

(ostatecznie) mora, gdy nigdy jeszcze adna miosna przygoda nie okazaa si tak katastrofalna w skutkach dla wszystkich, ktrych dotyczya, a take dla tysicy tych, ktrzy interesowali si ni tylko marginesowo. Wydanie Iliady" mona by niemal uwaa za przykad dla modych ludzi, jak nieroztropno zostaje ukarana. Romans przeksztaci si w powie, w drukowan kronik bardziej lub mniej prawdopodobnych wydarze, w ktrych ogromne zainteresowanie sprawami mioci jest rzecz co najmniej zwyk i prawie - czy wolno tak powiedzie? - niezmienn. Tak wic powieciopisarz przewanie gosi ewangeli romantycznej mioci. Jeli bohater, Earl of Norman to wers, puszcza mimo uszu wszystkie dobre rady, eby tylko polubi adn crk biednego wikarego, to jest to wanie odpowiedni (jeli niedokadnie taki, jak trzeba) temat romansu. Gdyby ten sam bohater w rozdziale XXII zmieni zamiar i postanowi polubi zamiast tamtej dziewczyny dziedziczk bogatych woci w Knightsbridge, nie byoby w tym w ogle nic romantycznego. Dlatego bohater lub bohaterka romansu musi umie powici wszystko, ale to wszystko, dla mioci. Ta konwencja jest starsza od samej powieci i Jane Austen, pierwsza wielka powieciopisarka angielska, umiaa j wykpi. W Mioci i przyjani", ktr napisaa majc lat siedemnacie, zdemaskowaa pomys mioci od pierwszego wejrzenia". Zawara w tej ksice wszystkie elementy romantycznej fabuy. Dobrze urodzony bohater odrzuca wczeniej uoone i stosowne dla niego maestwo, kci si z ojcem, przeywa wiele przygd i naraa si na niebezpieczestwa, z punktu si zakochuje i od razu si eni; a wszystko to z powodu ksiek, ktre czyta. Jane Austen pierwsza wykorzystuje take inn cech romantycznej powieci: jest ni pomoc domowa. Skromny dom wiejski w Vale of Usk, bdcy sceneri pierwszego rozdziau, posiada sub (liczn), a Edward, nieoczekiwany go, take nie przyby bez sucego. Gdyby bohaterka musiaa zmywa naczynia, romantyczny efekt cakiem by si zepsu. Lecz adna osiemnastowieczna szlachecka rodzina nie zuboaa na tyle, eby obywa si bez suby. Oto dlaczego najmielsze nowatorstwo powieci i dramatu XX wieku zwizane jest z pisarsk szko kuchennego zlewu". Z ogromnymi oporami wprowadzilimy do powieci zlew, niszczc romantyczn atmosfer w samym zarodku. Jeli idzie o Jane Austen, taki rozwj powieci nalea jeszcze do dalekiej przyszoci. Jej wspczeni byli romantykami, a Sir Walter Scott wywiera wikszy wpyw ni ona. Ona jednak zrozumiaa, e ludzie przejmuj si ksikami, ktre czytaj. Powie zaczto ju uwaa za przewodnik ycia. Od czasw Jane Austen romans sta si uznan konwencj. Znaczenie wczeniejszych teorii maestwa stopniowo sabo i obecnie za zasadniczy uwaa si zwizek oparty na mioci. Romantyczne powieci jako takie straciy nieco ze swego wpywu i mona przyj, e umary, skoro ich gwny temat zosta wyczerpany, lecz sam romans sta si o wiele powszechniejszy ni kiedykolwiek przedtem. W dwudziestym wieku popularna gazeta przyniosa powie nawet do najbiedniejszych domw, a potem gwatownie pojawi si film, czasopismo kobiece, ilustrowana reklama, tania ksika, sprzeda ratalna, radio, big-beat i telewizja. W ten sposb wpyw romantycznej idei wzrs ogromnie, uwidoczniono j nawet analfabetom. Zamiast maestwa uwiconego przez koci i pastwo, przez konwenans i prawo, mamy teraz maestwo z. mioci.

8

...mio winna trwa przez cae ycie Namitna mio, bdca niegdy wyjtkiem, staa si teraz regu; ju si od niej nie odstrasza, lecz niemal do niej zmusza. Panna moda i pan mody powinni by w sobie dziko zakochani i ludzie s raczej zdumieni, jeli jedna ze stron przyzna prywatnie, e decyduje tu jaki inny powd. Co wicej, uwaa si, e mio, ozacajca swym blaskiem ceremoni lubn, winna trwa przez cae ycie. Jest to konwencja powieci, a take bajki, e pastwo modzi musz ju zawsze y szczliwie. To samo zaoenie przebija z ostatniej sekwencji filmu w kinie i z tego samego filmu powtrzonego w telewizji. w finaowy, dugi pocaunek jest rozwizaniem problemu, a nie jego postawieniem; jest kocem, a nie pocztkiem opowieci. Sabo owej teorii jest a nazbyt widoczna. Jeli tak bardzo interesujemy si maestwem i polegamy na wtku miosnym jako na jego trwaym skadniku, a za bardzo naraamy si na kar za nadmierny optymizm. Jeli wycignlimy waciwe nauki z powieci i dramatu, potrafimy ywo sobie wyobrazi ekstatyczny nastrj, w jakim maestwo powinno si zacz. Owiadczyny powinny nastpi na szczycie gry o wschodzie soca albo te na owietlonym blaskiem ksiyca pokadzie statku pod tropikalnym niebem. Miodowy miesic powinien by jednym pasmem szalestw w Las Vegas czy w Wenecji, a pierwszym ogniskiem domowym - czarujcy domek w Cotswolds lub w Vermont. Lecz trudno utrzyma romans na tym poziomie przez pidziesit lat. Oczywicie, moe on si odrodzi, lecz jego nawrt nastpuje zwyke w zwizku z inn osob. I w tym wanie punkcie idea romantyczny odsania sw sabo ju na samym pocztku. Opierajc si na teorii, e mio jest wszystkim, bohater musi z pogard odrzuci prozaiczn sugesti, e powinien polubi lady Dorot lub jej wspczesny odpowiednik: crk naczelnego dyrektora. Zamiast tego musi owiadczy, e kocha Dolores, pikn dziewczyn pochodzenia cygaskiego, ktrej rodzice-kryminalici mieszkaj w najndzniejszym kcie targu starzyzn. Rodzice prbuj odwie go od tej myli. Starszy brat wskazuje na jeszcze inne ujemne strony. Dyrektor tumaczy mu, e takie maestwo nie pomoe mu w karierze urzdniczej. Przewodniczcy klubu przypomina, e zgoszono i inne kandydatury. Krewni, koledzy i starzy przyjaciele z college'u szeroko na ten temat plotkuj. Cay wiat jest przeciw niemu: i to jest wanie sytuacja, w ktrej ujawnia si prawdziwy heroizm. Kocham j" - wyjania bohater po prostu, i nastpuje maestwo. Po siedmiu latach bohater jest miertelnie znudzony Dolores i zakochuje si w Oldze. Wszystkich jego wsppracownikw przeraa myl o rozwodzie, wszyscy krewni pogodzili si teraz z Dolores (ktra urodzia blinita) i wszyscy zgadzaj si co do tego, e opuszczenie przez bohatera rodziny bdzie rwnoczenie zbrodni i szalestwem. Kocham Olg" - wyjania bohater, powtarzajc si, lecz w innym kontekcie, i wkrtce eni si powtrnie. Idea, wedug ktrej mio jest wszystkim, moga usprawiedliwi pierwsze maestwo, lecz tak samo moe usprawiedliwi rozwd; a take kady rozwd w przyszoci. Powstaje wic pytanie, czy tak niepewny zwizek jest w ogle maestwem.

9

W tym miejscu nieunikniona staje si wzmianka o Hollywood, poniewa boyszcza ekranu, ktre uczyniy tak wiele dla ustanowienia ideau romantycznej mioci, uczyniy niemal rwnie wiele, by dowie jej nietrwaoci. Kada kocowa sekwencja filmu z jej technikolorowym zachodem soca i niebiaskim chrem jest danin zoon czemu, co wrd samych bstw ekranu jest raczej teori ni praktyk. Caa wieczno" znaczy tutaj mniej wicej dwa lata i niebawem zwycia opinia, e obyczaje Hollywoodu musz w istocie by lekkie. Prawda jest naturalnie zupenie inna. W gruncie rzeczy gwiazda filmowa jest polubiona ekranowi, uzyskawszy ustalon pozycj dziki upartej wytrwaoci w najbardziej niewdzicznym i nudnym zawodzie znanym czowiekowi. ycie maeskie w zwykym znaczeniu jest tu naturalnie wykluczone, poniewa nie da si pogodzi z czasem powicanym reklamie i pracy. Trwanie w staropaniestwie lub kawalerstwie jest rwnie wykluczone, gdy stwarza to niewaciwy obraz dla publicznoci. Dlatego rzecz istotn jest zawarcie maestwa, jest to take wygodne jako ewentualna odpowied na wszelkie natrctwo z jakiejkolwiek innej strony. Lecz maestwo to nigdy nie znaczyo ani nawet nie miao znaczy nic wicej ni wanie to. I tam, gdzie pobiera si dwoje gwiazdorw filmowych, nike s szanse na to, eby mogli znajdowa si razem w tym samym miejscu o kadej porze. Maestwo tego rodzaju jest czym, czego publiczno na og nie potrafi zrozumie. Ludzie zdaj sobie spraw z tego, e romans udramatyzowany nie jest trway. Teoria wiernoci, zawarta w ostatniej sekwencji filmu, znajduje od razu swoje zaprzeczenie w relacjach gazet o tym, jak rzeczywicie yj aktorzy. Jako czynnik cementujcy maestwo i zastpujcy wszystkie poprzednie konwencje romans naprawd okazuje si czym bardzo wtpliwym. Byby on bardziej atrakcyjny, gdyby by mniej skomercjalizowany. Nowoczesna technika sprzeday zmusza ludzi do czenia si wzem maeskim w coraz wczeniejszym wieku. Podniecenie powstae na dancingu przy wrzaskach i jkach caego towarzystwa znajduje czsto swj punkt kulminacyjny w pewnego rodzaju maestwach z impulsu, z czego synie Las Vegas. Jubilerzy, handlarze kwiatw i waciciele moteli razem, ryczatowo, zaatwiaj te sprawy, ktre mog obejmowa nawet basen pywacki. Owe maestwa zawarte w najwczeniejszej modoci s rzecz zwyk, a nawet broni si ich na tej zasadzie, e ludzie niedojrzali atwiej przystosowuj si do siebie ni charaktery ju uksztatowane. Z drugiej strony ich wad - albo przynajmniej jedn z wad - jest fakt, e wczesne maestwo musi trwa (jeli w ogle trwa) przez tak dugi czas. Pocztkowy entuzjazm, romansowy impuls trzeba podtrzymywa przez pidziesit lat. Czy jakiekolwiek wzruszenie moe trwa tak dugo? Wrd ludzi na pewnym poziomie charakteru i intelektu mczyzna uczyni lepiej, enic si w wieku lat trzydziestu i biorc sobie dziewczyn dwudziestodwuletni. Perspektywy maestwa s lepsze, gdy powica mu si nieco mniej ni cae ycie. Odnosi si to zarwno do maestwa, jeli rozwaa si je jako pewien okres lat, jak i do maestwa, ktre zajmuje pewn cz dnia. Maestwo zawarte w pniejszym wieku daje ludziom czas na rozwinicie ich zainteresowa, ktre bd kontynuowa; mog interesowa si ornitologi albo Meksykiem, poezj albo gr w szachy. Tam, gdzie istniej pewne specjalne pasje,

10

para maeska mniej wymaga od siebie nawzajem. Cho mniej od siebie zale, wkad kadego z partnerw jest wikszy. Jest to sytuacja korzystniejsza od tej, w ktrej ludzie wymagaj od siebie tego, czego adne z nich nigdy nie miao. Czy maestwo w pniejszym wieku jest naprawd moliwe? Trzeba przyzna, e istniej potne siy komercjalne, ktre s mu przeciwne. Romantyczna literatura i muzyka wraz z dramatem i tacem sugeruj gwatown potrzeb wyycia seksualnego. W tym miejscu wkracza moralno, powstrzymujca ycie seksualne poza maestwem. Istnieje wreszcie powd reklam handlowych, majcych dowie, e maestwo w modym wieku jest finansowo moliwe, spoecznie podane, uczuciowo atrakcyjne i z pewnoci suszne. Niektrzy sprzedawcy nieruchomoci i mebli lubi klientel modzieow, niedowiadczon i wraliw. Z kadego programu artystycznego i z kadego parkanu rozbrzmiewa to samo wezwanie do zalegalizowania ycia pciowego. Mio jest wszystkim - co do tego twrcy reklamy s zgodni - ale mio nielegalna nie sprzyja interesom. Nawet z punktu widzenia hotelarza lepszy jest miodowy miesic ni dziki" weekend. Jednake najlepiej rozwija si handel dziki istnieniu maestw z dziemi, dziki wysokoprocentowym poyczkom, udzielanym pod paszczykiem ratalnej sprzeday, sprzeday nieruchomoci, cotygodniowym rachunkom za zamwienia i recepty, za pieluchy i lalki. Wiemy, e istniej czasopisma, ktre zaspokajaj kaprysy kawalerw lub mczyzn uwaajcych si za kawalerw, aby mc przeczyta taki magazyn, lecz wiksze imperia handlowe s zainteresowane w zachowaniu moralnoci. Las Vegas z pewnoci nie jest najbardziej purytaskim miejscem na wiecie, lecz jest ono, ze statystycznego punktu widzenia, jednym z najbardziej religijnych. Zwizek pomidzy moralnoci i handlem nie jest teori, lecz faktem. Gdy ongluje si romansem jako ide, mona atwo przesadzi; a pod tym wzgldem powinnimy by jeszcze bardziej podejrzliwi, jeli zdajemy sobie spraw, e jest on towarem, z ktrego inni maj zamiar cign zyski. Dlatego mylc o maestwie powinnimy zwraca uwag na czynnik wieku, zdrowia, rodziny, . pochodzenia i przeszoci, charakteru, wychowania, wyksztacenia i inteligencji. Pozostaje jednak jeszcze, na kocu, sprawa mioci. Co wicej, dowiadujemy si z literatury, e istnieje stan zakochania si rny od kadego innego stosunku wobec drugiego czowieka. To wprawdzie jest urojenie, lecz mio na pewno jest wana. Jednake w praktyce problem polega na tym, eby okreli, w jakim stopniu mio jest potrzebna i czy ona rzeczywicie istnieje. Kocham Mike'a - powiada dziewczyna - ale czy jestem w nim zakochana?" Jeli owa dziewczyna posiada umiarkowanie gorce serce, to w swoim czasie kochaa ju rodzicw, modsze siostry, wujcia Piotra i kilka koleanek w szkole, nie mwic ju o pudlu, dwch kucykach, kilku kotkach i o wiu. Na podstawie przeczytanych powieci wnioskuje, e jej mio do Mike'a powinna osign wyszy stopie, powinna w gruncie rzeczy funkcjonowa na penych obrotach", przy dosyszalnym zgrzycie w skrzynce biegw jej serca. Niecierpliwe nasuchiwanie, czy nastpi taka zmiana biegw, jest bdem. Nie ma, z koniecznoci, zbyt wyranej rnicy pomidzy mioci, jak odczuwa si we wtorek wieczorem, a zakochaniem si, jakie moe nastpi w rod rano. Istnieje tylko jeden rodzaj mioci, lecz zmienia si jej nasilenie,

11

przy czym punkt kulminacyjny osiga si, zalenie od warunkw, gdy realizacja mioci staje si moliwa. Taka realizacj wynika ze spotkania si dwch rnych uczu. Jednym z nich jest mio taka, jak czuje si do pieska czy do szkolnej koleanki, lecz nieco mocniejsza. Drugim jest podanie fizyczne, ktre mona odczu w stosunku do kogo zupenie obcego. Strona fizyczna zagadnienia nie przedstawia adnego problemu, gdy obecno lub brak uczucia jest spraw oczywist. Lecz mio zaley od stopnia uczucia, a istoty ludzkie nie maj zbyt wyranych rodkw na to, eby sprawdzi, czy punkt wrzenia zosta osignity. Zastanawiaj si: ile trzeba, eby byo dosy? W gruncie rzeczy mio jest bardziej wymierna, ni wikszo z nas zdaje sobie z tego spraw. Mona j wymierzy w kategoriach ludzkiej niedoskonaoci. W tym celu przyjmijmy, e mody czowiek o krytycznym spojrzeniu ma skonno do porwnywania kadej poznanej dziewczyny z wyimaginowanym ideaem; przy czym jego wymarzone bstwo okrelmy prozaicznie jako X. ywi on pewne uczucie dla tuzina dziewczt, lecz wie, e niemal kada z nich ma jak skaz, ktr mona by lub ktrej nie mona by usun. Adela jest adna, lecz zbyt wysoka; Betty jest zabawna, lecz za tga; Karola ma liczn figur, lecz irytujcy gos; Diana jest urocza, lecz ma z cer; Ethel jest inteligentna, ale nie umie si ubiera; Frances jest pikna, ale leniwa; Georgina jest lubiana, lecz zoliwa; Helena atrakcyjna, lecz niemiaa. Peen krytycyzmu mody czowiek zastanawia si zatem intensywnie, czy ktr z nich mona by jako przybliy do X? Czy Betty da si namwi na diet? Czy Karola zgodzi si podda kuracji gosu? Czy Diana chciaaby przez pewien czas odywia si saat, a Georgina poszaby na kurs etyki spoecznej? Odpowied brzmi, e adna z nich, w adnym wypadku, nie osignie poziomu X. eby wyrazi to bardziej precyzyjnie, nasz mody czowiek adnej z nich nie kocha w stopniu wystarczajcym. Dlaczego? Poniewa adnej z nich nie moe kocha dostatecznie, jeli zdaje sobie rwnoczenie spraw z jej brakw. Powrmy dla celw porwnawczych do wymarzonej dziewczyny X. Ma ona proste, zote wosy, promienne, niebieskie oczy, jasn cer i jest doskonale zbudowana. Jest inteligentna i zabawna, troskliwa i przyjacielska, wysportowana i agodna. W ten czy inny sposb kada dziewczyna, jak poznaje nasz mody czowiek, odpada w porwnaniu z X. Wreszcie nadchodzi dzie, gdy chopak zostaje przedstawiony Marga-ret - brunetce o krconych wosach, szarych oczach, o niadej cerze, raczej niskiej ni wysokiej, raczej zamylonej ni rozmownej, raczej powcigliwej ni wesoej. Mody czowiek uwaa, e Margaret jest zupenie cudowna, i mwi o tym swej siostrze. Ale Margaret ma piegi, a ty tego nie znosisz! Wiem, e je ma, i od kiedy j poznaem, wspczuj kadej dziewczynie, ktra nie ma piegw! I skoro raz doszed do tego wniosku, to znaczy, e kocha Margaret w stopniu wystarczajcym, eby si z ni oeni. Istota rzeczy polega na tym, e kocha j tak, jaka jest, a nie tak, jak mogaby by albo sta si. Co wicej, ona zaja miejsce owego wymarzonego bstwa X. Podczas gdy odrzuca Betty za to, e nie jest szczupa, a Georgin za to, e nie jest uprzejma, czyni teraz z

12

Margaret swj wzorzec doskonaoci, wedug ktrego bdzie osdza inne dziewczyny. W porwnaniu z Margaret Adela jest jeszcze wysza, a Betty jeszcze tsza, Karola jeszcze bardziej haaliwa, a Diana bardziej pryszczata, Ethel jest jeszcze wikszym czupiradem, a Frances jeszcze bardziej niemrawa. Jednake odkadajc na bok wszystkie tego rodzaju porwnania, adna inna dziewczyna nie ma takiego lekko ochrypego gosu jak Margaret, adna nie ma jej zdolnoci obserwacji, adna inna dziewczyna nie ma tak piknych rk. Cakowicie niepodobna do X, Margaret nie jest bstwem w adnym sensie. Swoje zalety objawia zupenie nieoczekiwanie, poczwszy od spokojnego, milczcego towarzystwa do nagego blasku sonecznego umiechu. Gwnym atutem Margaret jest to, e jest ona sob, Margaret, a mody czowiek kocha j wanie tak, jaka jest, z piegami i wszystkim. Biorc pod uwag jego cakowit akceptacj i element fizycznego podania, mona powiedzie, e mody czowiek jest zakochany. Czy Margaret czuje to samo? Kt to moe wiedzie? Przyjmijmy jednake, e si pobior. W tym miejscu koczy si romantyczna powie. W sensie o wiele bardziej realnym w tym wanie miejscu zaczynaj si prawdziwe problemy.

2. MAESTWOMaestwo romantyczne to maestwo dwojga ludzi, ktrzy s sobie przeznaczeni od pocztku wiata. Wszystkie przeszkody zostay usunite, poniewa moda para jest idealnie dobrana i aden z partnerw nie wyobraa sobie szczliwego maestwa z nikim innym. Maestwa - jak zwyko si mwi - s zawierane w niebie; kady taki wypadek jest bez wtpienia rezultatem czego, co moglibymy susznie nazwa konferencj na szczycie. Mona sobie malowniczo wyobrazi, jak wysoko wyspecjalizowana grupa archaniow, posiadajca kosmiczn kartotek, decyduje o tym, e mody czowiek z Seattle znajdzie peni szczcia w maestwie z pewn dziewczyn z Cardiff. Niebiaskie kierownictwo moe zatem stworzy tak sytuacj, e kade z tych dwojga modych zamwi bilety na t sam wycieczk autokarem do Jugosawii, zorganizowan przez Biuro Podry Przedsibiorczo". Spotkawszy si w Triecie, zjedz razem obiad i zatacz z sob w Dubrowniku, a zarczyny ogosz w Gatwick. O romansach, bdcych tak wyranie wynikiem przypadkowych spotka w Estoril czy w Port of Spain, mona by istotnie myle jako o skutkach interwencji aniow. Ostatecznie wyglda to na co wicej ni na zwyky zbieg okolicznoci, e modzi ludzie zarezerwowali w samolocie ssiadujce z sob miejsca! Teoria taka byaby bardziej przekonywajca, gdyby wikszo romansw miaa tak opraw. W rzeczywistoci jednak historia jest o wiele bardziej banalna. Chopiec poznaje dziewczyn w szkole redniej, gdzie moliwo wyboru ogranicza si - eby tak rzec - do pitnastu osb. Albo te dziewczyna poznaje chopca jako swego ssiada w podmiejskim domu czynszowym, gdzie waciwie ma do wyboru tylko czterech innych, przy czym jeden z nich jest homoseksualist. Mody czowiek spotyka mod dam w college'u, gdzie innych modych dam do wzicia jest czterdzieci sze. Stenografka poznaje modego urzdnika w biurze, gdzie pracuje tylko dwch kawalerw. Za pomoc do prostego rachunku moemy obliczy, e suma moliwoci dla danej osoby wynosi (powiedzmy) pidziesit jeden lub siedemdziesit osiem. W ten sposb maestwo zaaran-

13

owane w niebie opiera si na ograniczonej licie osb znajdujcych si na ziemi. Tak bardzo oddaleni od archaniow, przerzucajcych kartki w niebiasko rozlegym gabinecie, modzi ludzie maj w rzeczywistoci tylko niewielk moliwo wyboru, zamknit - by moe - w granicach tej samej mili kwadratowej. Przyjmujc, e niektre dziewczta maj wicej modych ludzi do wyboru, inne z pewnoci maj ich mniej. Pobiene studium zagadnienia ujawni nam zatem, e w wikszoci wypadkw zadanie archaniow byo wzgldnie atwe; najtrudniejsz jego cz pozostawiono, w gruncie rzeczy, samej, dziewczynie. Maestwo zawierane w Niebie wyszo ju nieco z mody. Jego nowoczesnym ekwiwalentem jest maestwo zawierane za pomoc Mzgu Elektronowego. Teoretycznie moe si zdarzy, e milion kawalerw i starych panien wsunie do maszyny karteczk, szczegowo opisujc to, co maj do ofiarowania, i dokadnie okrelajc to, co prbuj znale. Maszyna odpowie, e M/7345162 bdzie prawdopodobnie idealnym mem dla F/9883694, a ona dla niego - idealn on. Robiono to ju rzeczywicie, lecz nie na tak wielk skal, eby mona std wysnu zdecydowane wnioski co do powodzenia tej metody. Przy wystarczajco duej liczbie zarejestrowanych kandydatw do maestwa komputer z pewnoci oferuje naukowe podejcie do problemu. Czy jednak udziela odpowiedzi ostatecznej - to inna sprawa. Wtpliwoci musz tu w pierwszym rzdzie dotyczy dokadnoci faktw podanych maszynie. Na pocztkowe pytania formularza ludzie z pewnoci odpowiadaj waciwie, gdy na og s dosy prawdomwni, jeli idzie o ich wzrost, wag, ras, wyznanie, wyksztacenie i stan finansowy; lekko tylko poprawiaj by moe -- swj wiek. Jednake po przekroczeniu pewnej granicy w opis samego siebie jest prawdopodobnie zawodny. Czy jeste nudziarzem?" - oto pytanie o ywotnym znaczeniu, lecz ilu nudziarzy odpowie na nie: Tak"? Czy jeste hojny?", mona susznie zapyta, a ilu skpcw odpowie: Nie"? Niewiele tylko osb przyzna, e s ktliwe, nie lubiane, leniwe i brudne. Po prostu tak si skada (bd wyjania), e wszyscy ich ssiedzi s do nich wrogo usposobieni, koledzy s nieprzyjani, pracodawcy niemdrzy, a woda zbyt zimna, eby si w niej my. I znw: niewiele osb powie o sobie, e s snobami, uparciuchami, e s samolubni i tpi, lecz wszystkie te okrelenia s jednak w uyciu i musz si przecie do kogo odnosi. A ju nikt nie zechce si przyzna do braku poczucia humoru. Skde! Najwiksze ponuraki pragn patrze na ycie od jego zabawnej strony, lecz yj, na nieszczcie, tam, gdzie nic zabawnego si nie mwi ani si nie dzieje. A zatem istniej powody, eby wtpi, czy mzg elektronowy bdzie informowa waciwie. Ludzie, ktrzy nie potrafi udzieli cisych informacji o sobie samych, nie potrafi take z wielk odpowiedzialnoci okreli swoich pragnie. Mwi si, e panowie wol blondynki, ale eni si z brunetkami; i z pewnoci to prawda, e dziewczta, ktre polubiaj, s mao podobne do tych, ktre wyobrazili sobie w marzeniach. Mody czowiek, ktry marzy, eby polubi dziewczyn rudowos, dwudziestotrzyletni, wysok na 5 stp i 7 cali, o doskonaej figurze, zamiowan sportsmenk, znajc jzyki, lubic muzyk, baptystk, republikank, skandynawskiego pochodzenia i wyksztacon w Nowej Anglii, eni si ostatecznie z brunetk,

14

trzydziestojednoletni, bez biustu, wysok na 5 stp zero cali, zatopion w ksikach, z zamiowaniem do astronomii i malarstwa akwarelowego, agnostyczk i demokratk, pochodzenia woskiego i wychowan w Nowym Meksyku. Mona by sdzi, e nasz mody czowiek zmieni plany. Zorientowa si bowiem, e przy swoim uposaeniu nie ma szans na zdobycie zgrabnej rudowosej. Nic podobnego. Ruda si znalaza, bya nawet do wzicia, ale miaa si w sposb zupenie irytujcy. Innymi sowy, mzg elektronowy mgby znale to, o co go pytano, lecz nie znale tego, czego sobie yczono, wzbudzajc w nas przy tym wtpliwoci, czy starania o zdobycie takiej partnerki s w ogle moliwe. Mczyni rzadko zdaj sobie spraw z tego, co ich pociga. Mczyzna moe zakocha si w A (ktra go nie zechce), moe doprowadzi niemal do rozwodu B (ktra jest ju zamna), mie szalony romans z C, a ostatecznie oeni si z D. Bdzie zapewne myla - patrzc wstecz - e te dziewczyny byy do siebie nawzajem zupenie niepodobne - przynajmniej fizycznie - i e dla niego najwaniejsza musi by osobowo. Przy tych wszystkich milionach fiszek nietrudno byo popeni bd By moe, dopiero jego przyjaciel zwrci na to uwag, e cztery dziewczyny, istotnie cakiem do siebie niepodobne, miay jednak wszystkie zadarte nosy. Dopiero potem mody czowiek zorientuje si - ju dawno po lubie - e nie potrafiby widocznie kocha dziewczyny o innym nosie. Ten zasadniczy fakt pozostaby ukryty przed mzgiem elektronowym, poniewa w swoim czasie nie zna go sam delikwent; nie wie on te po dzi dzie, dlaczego miaaby go pociga wanie ta jedna cecha. Fakt, e jego przyjaciel potrafi potem dostrzec co wsplnego dla A, B, C i D, na nic si nie przyda w stadium wczeniejszym, zanim jeszcze A pojawia si na scenie. Dlatego staranie si o czyj rk za pomoc mzgu elektronowego - wspaniae w teorii - moe nie mie zastosowania w yciu, ktrym rzeczywicie yjemy; a myl, e dwoje ludzi jest sobie przeznaczonych i e adne z nich nie mogoby polubi nikogo innego, jest oczywicie zudzeniem. Niemniej jednak nic by nie szkodzio - mona by pomyle - gdyby ludzie wierzyli, e wybr zosta dokonany w niebie. Jednake w rzeczy samej jest to idea ogromnie niebezpieczna. Przypumy, e dziewczyna idzie do lubu z t wiar, e Mik jest jedynym mczyzn we wszechwiecie, za ktrego mogaby wyj za m (chocia by po prostu najlepszy z tych trzech kandydatw, ktrzy si jej owiadczyli), zacznie ona prdzej czy pniej podejrzewa, e caa sprawa wynika ze zwykej pomyki w kartotece. Przy tych wszystkich milionach fiszek nietrudno byo popeni bd. A jeli np. dwie kartki si skleiy? Jeli zaplanowane dla niej maestwo z Michaelem H. Sorensonem (lat 23) skoczyo si na tym, e przez urzdnicze niedopatrzenie polubia - zupenie nieodpowiednio - Michaela M. Sorensona (lat 31)? Te rzeczy zdarzaj si nawet w najsprawniej dziaajcych instytucjach. W rezultacie ona pyta sam siebie: Czy to maestwo jest waciwe? Czy bdzie udane?" Ale adne maestwo nie bdzie udane w tym sensie. Powinna ona bowiem zada sobie pytanie: Co mam zrobi, eby byo udane? Ono musi by udane, idzie tylko o to, jak to zrobi". Maestwo jest wsplnym rachunkiem, na ktry musz wpaca obaj partnerzy, jeli nie ma

15

zosta bez pokrycia. Trwao maestwa zaley od zrozumienia trudnoci tego przedsiwzicia, od wysikw, podejmowanych przez kad ze stron i od sukcesw, jakie strony odnosz w porozumiewaniu si z sob nawzajem. Gwna trudno to ilo czasu spdzanego razem, i to rzeczywicie tylko razem. Trudno ta wyranie maleje wskutek szerszych zainteresowa, dziki kontaktom towarzyskim i przyjacioom. Zmniejsza j jednak take sposb, w jaki ludzie si rozwijaj. Najmniej nudnymi wsptowarzyszami s ludzie o coraz szerszych i stale zmiennych zainteresowaniach. Sukcesy odnosz ci, ktrzy mog korzysta z rezerw altruizmu, wyobrani, cierpliwoci i humoru; ci, ktrzy pocztkowemu romansowi potrafi nada nowy wymiar, osnuwajc szar rzeczywisto zotym blaskiem przygody, bani i dramatycznoci. Ale zbyt czsto zaniedbywan spraw jest sztuka porozumiewania si. Wyraamy nasze uczucia za pomoc sw (pisanych lub mwionych), gestw lub te - inaczej - za pomoc milczenia. Przyjmujc, e motywy, ktrymi si kierujemy, s jak najlepsze (o tym wiemy), mimo to moemy spowodowa kryzys, jeli nie potrafimy powiedzie tego, co mylimy; albo inaczej - i jeszcze gorzej - mwimy co odwrotnego, ni zamierzamy. Cay problem porozumiewania si zasuguje na wicej uwagi, ni mu si zwykle powica. Na pocztku musimy zda sobie spraw, e nasz sposb wypowiadania si przybiera dwie formy: t, z ktr przyszlimy na wiat, i t, ktrej (by moe) nauczylimy si. Od dziecistwa odczuwamy potrzeb wyraania naszych uczu. Pacz dziecka moe nie by spowodowany niczym specjalnym, a tylko wyraa oglne rozdranienie. Opowie dziecka o tym, jak byo w przedszkolu, wyzwala si w powodzi sw bez zwizku, a celem nie jest informacja, lecz tylko pozbycie si wasnych myli. Przeklestwa mczyzny, gdy mu upadnie motek, nie maj adnego innego celu poza wyraeniem irytacji. Paplanina kobiety przez telefon w rezultacie agodzi tylko jej chwilow samotno. Czsto a kipi w nas gniew, rozczarowanie, zazdro lub rado. Te uczucia i myli musz znale jakie ujcie i ludzie czsto wol rozmawia z psem ni milcze. Pierwszym i prymitywnym celem rozmowy jest zatem wyraenie jakiego uczucia, ktrego nie moemy ju duej zatrzyma wycznie dla siebie. Dlatego wiat peen jest ludzi, ktrzy rozmawiaj tylko z tego powodu, pomagajc sobie gestykulacj i odczuwajc ulg, gdy powiedzieli ju to, co mieli do powiedzenia. Ten wylew uczu pod wpywem emocjonalnego napicia nie ma niczego wyjania, nikogo instruowa, niczym kierowa ani o nic prosi. Gdy wypowiada sowa, rozmwca myli tylko o sobie. Wszystko, co ma do przekazania pod wpywem jakiej presji, wynika z poczucia wasnej saboci. Mona wtpi, czy potrafi zapanowa nad innymi, gdy z pewnoci nie jest w stanie panowa nad samym sob. Ju mniej wicej od pitego roku ycia niektrzy z nas ucz si innego rodzaju rozmowy. Zaczynamy rozmawia po to, aby przekaza jak wiadomo. Mamy na myli jaki istotny cel. Kiedy ju okrelilimy ten cel, musimy dokona duego wysiku wyobrani. Musimy wej w skr osoby, do ktrej si zwracamy, i zastanowi si, jakie s widoki, eby nasze sowa odniosy skutek. W co ta druga osoba ju wierzy albo co' wie? W jaki sposb naley j poinformowa, wywrze na niej wraenie, wpyn na ni? Mwic z ni, wci mamy na myli

16

nasz cel. Forma, szczeg, akcent i ton naszej wypowiedzi jest odbiciem naszego denia, a nie naszego aktualnego nastroju. Wszystko, co mwimy, jest przemylane, wyliczone, spokojne. Ale czy jest tak rzeczywicie? W praktyce koczy si to jak mieszanin: wikszo sw jest obliczona na uzyskanie okrelonego efektu, ale niektre s jednak wci spontaniczne. Przy tym mog panowa rne opinie co do tego, jaki rodzaj powinien przewaa. Podobno dawni kwakrzy, zanim wypowiedzieli jakie zdanie, zapytywali samych siebie: Czy to jest prawdziwe? Czy to jest uprzejme? Czy to jest potrzebne?" Jeli mieli jakie wtpliwoci, zmieniali zamiar i nie mwili nic. W pewnych granicach wszyscy tak postpujemy, niektrzy buntuj si jednak przeciw konwenansom, twierdzc, e dziecica spontaniczno jest lepsza od wiecznej hipokryzji. Czemu nie mamy swobodnie wyraa tego, co mylimy i czujemy? Czemu nie mamy by uczciwi i nie mamy mwi tego, co nam przychodzi na myl? Po prostu dlatego, e nie jestemy na tyle szlachetni. Gdyby wszystkie nasze myli byy wielkoduszne, inteligentne i czyste, nie byoby adnych przeszkd, eby je wyraa. Na pewno istniej ludzie o witym charakterze i dziecicej niewinnoci, ktrych myli zawsze nadaj si do tego, eby si nimi dzieli. Ale niewielu z nas odpowiada temu opisowi. Nasze swobodne uwagi, gdybymy je wypowiadali, byyby samolubne, niesympatyczne, lekcewace, nieprzyzwoite lub szorstkie. Dlatego nauczylimy si tumi nasze pierwsze reakcje i zastpowa je innymi, o ktrych wiemy, e bd do przyjcia. Zamiast mwi to, co mylimy, mwimy to, co, mamy nadziej, przysuy si naszemu celowi. Dostosowujemy nasz styl do starszych lub modszych od nas rozmwcw, ktrych musimy poucza lub ktrym musimy by posuszni. W przypadkowej konwersacji szukamy rozrywki lub wrae, atrakcyjnoci lub zabawy. Zawsze znajd si ludzie, ktrzy wyrywaj si z tym, co chc powiedzie, i nie troszcz si o to, jaki to wywrze efekt, ale takich uwaa si zazwyczaj za nudziarzy. Cywilizowane spoeczestwo skania si ku temu, co przemylane, a odwraca od tego, co spontaniczne. Z jednym wyranym wyjtkiem wobec ludzi, ktrych sztuczno wydaje si naturalna. Ci zatarli w sobie wszelki lad udawania nie dlatego, e powrcili do aktw spontanicznoci, lecz dlatego, e ze sztuki uprzejmoci uczynili cech swej osobowoci. Gwny bohater w Szczliwym Hipokrycie" Maxa Beerbohma nosi mask witego, lecz w kocu staje si nim rzeczywicie. Niewielu z nas mogoby to uczyni, ale wszyscy jestemy nieco bardziej witobliwi, starajc si wyda lepszymi, ni jestemy w rzeczywistoci. Przynajmniej do pewnych granic udawanie staje si prawd. Jeli z nasz gr pozorw czy si pewien wysiek, kusi nas myl, e maestwo nas od niego uwolni. Nasz partner bdzie nam tak bliski, e bdziemy mogli - przynajmniej w yciu prywatnym powrci do dziecistwa i uwolni si od wszystkiego, co w nas tkwi. Wobec tej jednej osoby na wiecie - tak to odczuwamy - nie potrzebujemy zachowywa pozorw. Czasem to jest suszne, ale w wikszoci wypadkw - to bd. Wsplne ycie polega przede wszystkim - na uprzejmoci. Uczucie, jakie okazujemy innym osobom, sprawia, e czsto stajemy si bardziej ni uprzejmi, ale z pewnoci nigdy nie powinno doprowadzi do tego, aby si stao odwrotnie. yczliwo to co wicej ni grzeczno, lecz

17

grzecznoci nigdy nie powinno zabrakn. Jest to jeszcze waniejsze, jeli mamy dzieci, gdy one swe pojcia o grzecznoci tworz gwnie na podstawie przykadu. Grzeczno, okazywana przez nie innym, bdzie odbiciem ich domowych dowiadcze. Nie moe by wikszego bdu ni przypuszczenie, e maestwo uwalnia nas od grzecznoci. Nie moe by wikszego bdu ni przypuszczenie, e maestwo uwalnia nas od grzecznoci Raczej przeciwnie - w okolicznociach, gdy bierze nas pokusa, eby by mniej grzecznymi, wymaga ono od nas jeszcze wikszej grzecznoci. W sztuce Kto si boi Wirginii Woolf?" dano nam przeraajcy obraz maestwa wyranie zbankrutowanego. Ostatecznie zdajemy sobie spraw, e to maestwo si utrzyma, ale bdzie ono mczarni dla gwnych bohaterw, a take dla ich przyjaci i ssiadw. Sytuacja nie jest niezwyka. Niezwyky jest - miejmy nadziej - niski poziom obyczajw. Czasami musimy doj do wniosku, e to, co ludzie myl, moe by mniej wane ni to, co mwi. Na temat grzecznoci istniay zawsze dwie szkoy mylenia. Jedna zwizana z mniej lub bardziej apoteozowan monarchi, druga z bardziej republikaskimi tradycjami Grecji i Rzymu. Formy grzecznociowe obowizujce w hierarchii spoecznej s skomplikowane, subtelne i zmienne. Dotyczy to np. zagadnienia pierwszestwa - wysiek umysowy jest tu tak duy, e wszelka spontaniczna reakcja musi znikn. Z dworu bizantyjskiego zaczerpnlimy takie tytuy jak Wasza Ekscelencja" i formy zwracania si do ludzi, ktre przetrway na przykad w Szwecji; w tym kraju znajomi adresuj do siebie listy w ten sposb: Pan gwny buchalter A" albo Pani asystentka naczelnika stacji B". Konieczno uywania trzeciej osoby, jak w pisemnej odpowiedzi na zaproszenie, musi stumi pierwotne uczucie wskutek trudnoci gramatycznych. W spoeczestwie osiemnastowiecznym, gdzie nawet najmniej zamierzona gafa koczya si pojedynkiem, wysiek, z jakim unikano obrazy, by zrozumiay i usprawiedliwiony. Ta tradycja utrzymuje si w parlamencie brytyjskim, gdzie czonkowie musz zwraca si do siebie za pomoc omwie i jeli nie robi tego poprawnie, postpuj nieformalnie. Czy Dostojny - nie, chciaem powiedzie: Wielce Dostojny - i Czcigodny - nie, Uczony Przedstawiciel Zachodniego Sheffield powinienem by powiedzie: Poudniowego Sheffield - zgodzi si na wycofanie poprawki, ktr wanie wnis przy omawianiu budetu?" Zanim przypomniano sobie waciw form zwrcenia si do przeciwnika, zapominano o pocztkowym zamiarze obrzucenia go obelgami. Z tego punktu widzenia formalnoci maj swoj warto, te formalnoci, ktre zwizane z dworem Ludwika XIV dotrway, zapewne nieco zmodyfikowane, w postaci konwenansw do czasu wiktoriaskiej Anglii i USA. Wedug wspczesnych norm postpowania najdziwniejszy by zwyczaj, e mowie zwracali si do on przez madame", a ony do mw przez panie Robinson" ub panie Smith". Tradycja opozycyjna lub republikaska czsto oddziaywaa na sposb, w jaki ludzie do siebie si zwracali, i zawsze istnieli ci, ktrzy uwaali grzeczno za form nieuczciwoci. Byli przekonani, e uczciwiej jest mwi to, co si ma na myli, ni wypowiada wyuczone zdania pozbawione jakiegokolwiek znaczenia. Powstaje jednak pytanie, czy sowa wypowiedziane w momencie podniecenia nie

18

wprowadzaj w bd tak samo jak uprzejmoci, ktre wywiadczamy, aby pokry zdecydowan odmow. Tam gdzie istnieje wybr pomidzy wyraeniem czyich chwilowych uczu a powiedzeniem tego, co ma przysuy si naszemu celowi, zazwyczaj lepsza jest ta druga alternatywa. W efekcie moe jej brakn dramatycznoci, lecz jest ona za to (z pewnoci) zarwno uprzejma, jak rozsdna. Poza formami grzecznociowymi istnieje problem bardziej fundamentalny, polegajcy na tym, kto ma przewodzi, a kto ma sucha. Due znaczenie dla tego zagadnienia maj trzy charakterystyczne cechy ludzkoci, sigajce czasw istnienia ludzi jako gatunku. Czowiek jest przede wszystkim ssakiem misoernym; aby zdoby poywienie, musia zwierzyn chwyta w puapk, ciga, zabija. Po drugie, czowiek jest istot towarzysk, nawyk do ycia w grupie rodzinnej lub plemiennej. Wreszcie potomstwo gatunku ludzkiego przez wyjtkowo dugi okres czasu jest bezradne; w przeciwiestwie do innych zwierzt rozwija si bardzo powoli, potrzebuje ochrony i opieki pod kadym wzgldem a do dwudziestego roku ycia. Wrd misoernych ssakw, ktrych potomstwo dojrzewa powoli, musi istnie rnica funkcji w zalenoci od pci. Gdy potomka trzeba ywi, pielgnowa, chroni i uczy, bardziej aktywne zajcia musi si pozostawia samcowi. Dlatego - przynajmniej jako myliwi - mczyni uwaali si zawsze za co wyszego od kobiet. ...czy sowa wypowiedziane w momencie podniecenia nie wprowadzaj w bd tak samo jak uprzejmoci Lecz od pocztku zdawali sobie take spraw, e przetrwanie grupy rodzinnej musi zalee od ochrony kobiet i dzieci przed niebezpieczestwem. Jeli mczyni ginli na polowaniu lub tonli w czasie pooww ryb, to dla celw rozrodczych zawsze pozostawao dosy jeszcze tych, ktrzy wychodzili cao. Nie mona tego powiedzie o kobietach, od ich liczby bowiem musi zalee przyrost naturalny. Tote mczyni byli czynnikiem nadrzdnym, lecz dajcym si zastpi, kobiety za byy rwnoczenie istotami bardziej wartociowymi, lecz podrzdnymi. Podstawowa specjalizacja pci wzrasta wic wskutek dalszego rozrnienia pomidzy osobnikiem dorosym i niedojrzaym. Potomstwo gatunku ludzkiego trzeba tak dugo chroni i poucza, a jego posuszestwo - od ktrego zaley po prostu jego bezpieczestwo - staje si nawykiem i pozostaje nim do pewnego stopnia po osigniciu dojrzaoci. Istotn cech licznej rodziny lub plemienia s rzdy starszych mczyzn, a ich autorytet przejawia si dalej w specjalnym stosunku ojca do dziecka. Tak wic jeli chodzi o warunki naturalne, tradycj, autorytet mczyzny jest ustalony. Ale maestwo - mimo to - jest spk, ktr dwoje ludzi zawizao dla wsplnego celu. Jakkolwiek istnieje przekonanie, wedug ktrego naley przyj tu kierownictwo mczyzny, jest rzecz jasn, i inwestycje kobiety s wiksze. Ona (w przeciwiestwie do niego) zrezygnowaa ze swojej potencjalnej kariery i wolnoci. Ona (co jemu nigdy si nie zdarzy) stanie twarz w twarz z niewygodami, dylematami i niebezpieczestwami macierzystwa. Przyjmujc, e finansowe

19

powodzenie spki zaley zwykle od wysikw mczyzny, jej niepowodzenie dotkliwiej odbije si na matce i dziecku. Dlatego maestwo pociga za sob w gwny paradoks, e mczyzna, normalnie partner bardziej aktywny, jest rwnoczenie szefem i podwadnym. Jeli on ma by odpowiedzialny za dochd rodziny, to musi posiada nad t spk pewn kontrol. Jeli on ma wykonywa produktywn prac, to musi podejmowa decyzje. W jego rkach znajduje si wadza wykonawcza i to wanie podkrela lub chrzecijaski. Ale o ile ona ma by posuszna mowi, poniewa on jest partnerem bardziej aktywnym, o tyle m jest odpowiedzialny przed on, poniewa ona posiada wicej udziaw; co czyni go, w tych granicach, jej podwadnym. Jakkolwiek mczyni skonni s zapomina, e sprawuj sw wadz tylko powierniczo, przypominaj sobie o tym (w niektrych krajach), poniewa zawsze traktuj kobiety jak istoty od siebie wysze; i to, e tak robi, jest oznak naszej zachodniej cywilizacji. A wic mczyni wstaj, kiedy kobieta wchodzi do pokoju, i przytrzymuj przed ni otwarte drzwi, kiedy wychodzi. Kobieta pierwsza przed mczyzn - przekracza prg i j pierwsz obsuguje si przy stole. Pyta si j o to, gdzie sobie yczy usi albo kiedy zechce wyj. W redniowiecznym kodeksie rycerskim obowizywaa zasada czynica w ten sposb kad dziewczyn ksiniczk, a kadego mczyzn jej sug. Mimo to niezalenie od niej istniao prawo, ktre kadego ma czynio posiadaczem, a kad on jego wasnoci. Moemy z tego wszystkiego bez trudu wycign wniosek, e owe tradycjonalne stosunki byy - w wiecie chrzecijaskim - niezmiernie skomplikowane; posuszestwo, jakie ona winna bya mowi, rwnowayy wzgldy, jakie mczyzna winien by kobiecie. Nie koczce si bynajmniej w tym punkcie subtelnoci tradycji daway rkojmi, i formalne wzgldy z jednej strony napotkaj niewiecie wahania z drugiej. Nie przypuszczano, e dziewczyna, ktrej okazywano wzgldy i uprzejmoci, bdzie uparta czy samolubna. W sprawach podejmowania decyzji miaa ona przej nie wicej ni tylko cz wadzy, ktr jej ceremonialnie ofiarowywano. W spoeczestwie, w ktrym stosunki towarzyskie stay si tak bardzo skomplikowane i wyrafinowane, kobiety zbuntoway si nagle w imi rwnoci. Z pocztkiem dwudziestego wieku zaczy zamienia spdnice na spodnie. Dziao si tak - w teorii - po to, eby . zademonstrowa nowy, demokratyczny stosunek obu pci. W dalszej praktyce odzwierciedlao to brak mczyzn spowodowany wojn. Kobiety zostay zatrudnione, a nawet zmobilizowane tak jak mczyni i czsto wykonyway prce, przy ktrych spdnice byyby rzeczywicie niewygodne albo niebezpieczne. Spodnie - symbol buntu - stay si wkrtce zewntrzn oznak nowej niewoli, w ktrej fabryka zaja miejsce domu. Wraz ze spodniami pojawia si nowa swoboda i koleestwo w stosunkach obu pci. W nowym, wspaniaym wiecie spotkay si one nareszcie jako rwne. Gdyby rewolucja bya zupena, tak jak to si stao - zdaje si - w niektrych krajach komunistycznych, ten delikatny ukad stosunkw pomidzy mczyzn i kobiet oparty na tradycji zostaby cakowicie zastpiony czym nowym, odpowiadajcym surowym warunkom naszego stulecia. W krajach mwicych po angielsku doszo jednak do kompromisu. Kobiety miay prawo nosi spodnie, lecz nie byy do tego zmuszane. Dajc im prawo gosu, dostp do prawodawstwa i

20

do wikszoci zawodw, pozwalano im take - i zachcano je - do zatrzymania przywilejw zwizanych z ich poprzednim stanem uzalenienia. Pozwolono im mie rwne prawa tam, gdzie kiedy zajmoway pozycj podrzdn, i nadal uznawano ich wyszo tam, gdzie ona zawsze bya uznawana. W tym najsubtelniejszym z wszystkich ukadw zagubiono dawniejsze poczucie rwnowagi. ...i nadal uznawano ich wyszo tam, gdzie ona zawsze bya uznawana G. K. Chesterton zwrci kiedy uwag, e jeli kobieta ma by traktowana jak kolega, naraa j to na koleesk szorstko. W rzeczy samej moe spotka si z kpinami, przeklestwami, grubiaskimi artami. Lecz tego rodzaju traktowanie kobiety tak dalece jest sprzeczne z wszystkimi naszymi zwyczajami, e rzadko dopuszczamy do gosu logik. Dziewczyna w wojsku powinna by, teoretycznie, traktowana jak zwyky onierz, powinno si do niej zwraca po nazwisku i krtko rozkazywa, eby zrobia to lub tamto. Jednake wystarczy minuta namysu lub pi minut dowiadczenia, eby kady oficer-mczyzna przekona si, i takie traktowanie byoby szalestwem. Teoretycznie mona by poprawnie powiedzie: Kapralu Baker, musicie do poudnia przygotowa te listy do podpisu", ale w rzeczywistoci wyglda to cakiem inaczej: Masz chwileczk czasu, Walerio? Suchaj, musimy to szybko zaatwi. Jeli nie chcesz mnie posa pod sd wojenny, skocz to na dwunast. Bd kochana i uratuj nas wszystkich od plutonu egzekucyjnego!" Tam, gdzie szorstki rozkaz nic by nie zdziaa, ten sposb wydania polecenia przyniesie rezultaty. Wszystko to jest doskonale znane, lecz ilustruje te fakt, e w praktyce teoria rwnouprawnienia jest nie do zrealizowania. Rewolucjonicie moe si uda szorstkie postpowanie z mczyzn, lecz kobieta wci pragnie, eby j traktowano jak dam. W sytuacji, ktra w ten sposb zmienia si na jej dobro, nie zawsze jest ona a tak bardzo dam, eby powstrzyma si od czerpania z tego korzyci. W USA obecne stulecie jest stuleciem ma pantoflarza i w konsekwencji stuleciem opuszczonej ony. Prawdy tej sytuacji staj si jasne tylko wwczas, gdy wiatli ludzie nowego wieku stykaj si z przedstawicielami spoeczestw bardziej tradycjonalnych, gdzie wci kultywuje si dawniejsze wartoci. Pierwszym impulsem kobiety nowoczesnej jest okazanie atwego wspczucia kobiecie uciemionej: Jakie to okropne! - woa. - Czy naprawd twj m wydaje ci rozkazy? To mi przypomina histori o Sinobrodym. Nigdy nie syszaam czego tak fantastycznego!" Jednake stopniowo owa kobieta zaczyna zdawa sobie spraw, e ona sama nie jest przedmiotem zazdroci, lecz wspczucia. Wyjania jej to pierwsza poznana autochtonka, ktrej szyderstwo wyraa si mniej wicej w ten sposb: - Wszystko, co twj m potrafi powiedzie, to: Tak, kochanie" albo Nie, kochanie", albo Co ty o tym sdzisz, kochanie?" My tutaj, w kraju Esperanto, lubimy mczyzn, ktry bdzie za nas decydowa i upiera si przy swojej decyzji. - Ale to zupene redniowiecze! Mj m i ja decydujemy wsplnie bez adnej istotnej rnicy zda. On jest zbyt uroczym czowiekiem, eby mi si sprzeciwia po prostu dla samej przyjemnoci

21

dyskusji, i chtnie przyzna, jeli go o to zapytasz, e ja czsto wiem najlepiej. Ale nasze maestwo jest prawdziw przyjani, a nie tyrani jednej osoby nad drug! Jednake wszystko to zostaje przyjte z rozbawieniem. Kobiety z kraju Esperanto nie uwaaj ma mwicego stale Tak, kochanie" w ogle za mczyzn. Przede wszystkim podejrzewaj, e jest impotentem. Jeli si je uspokoi co do tego punktu, maj jednak wtpliwoci, czy jego msko siga odpowiedniego poziomu. Krtko mwic, wol one mczyzn, ktry zachowuje si jak mczyzna. Szczerze i szybko odrzucaj amerykaski idea i wkrtce zmieniaj temat, eby pomwi o czym innym. W normalnych stosunkach pomidzy ludmi cywilizowanymi ona ma swoje sposoby, aeby w trzech wypadkach na cztery przeprowadzi wasne decyzje, przy czym dwie z nich bd prawdopodobnie banalne. Przewanie popenia ona bd nie dlatego, e za kadym razem da, by postpowano wedug jej zdania, lecz e otwarcie upiera si przy tym, by w kadym wypadku przyznano, e to ona zadecydowaa. Dama obserwujca tradycje dopilnowywaa, aby ostateczna, napoleoska decyzja jej ma bya wynikiem jej wczeniejszych wskazwek. atwo poddawaa si swemu panu i wadcy, podziwiajc jego mdro i odwoujc si do jego gbokiej wiedzy; na zewntrz ulega zupenie, lecz przecie wiadoma tego, e w gruncie rzeczy bya to jej wasna decyzja. Korzyci tego manewru byy dwojakie. Po pierwsze ona pozostawiaa mowi poczucie jego przewagi, nie poddajc si jego gupim pomysom. Po drugie unikaa osobistej odpowiedzialnoci, jeli powzite decyzje okazay si katastrofalne. Wwczas bya to jego decyzja - bardzo naturalna w danych okolicznociach i w swoim czasie z pewnoci mdra - ktrej ona poddaa si z ca niewinnoci, nie powicajc tej sprawie zbyt wiele uwagi. Gdyby dzisiejsze kobiety w wystarczajcym stopniu studioway sztuk maestwa, jak to czyniy ich babki, zrozumiayby, e wikszy wpyw potrafi wywrze poprzez rozbrajajcy brak pewnoci siebie ni przez wojownicze obstawanie przy swoim zdaniu. Charakterystyczne bdy popeniane przez dzisiejsze ony s czciowo wynikiem kobiecego buntu, od ktrego zaczo si obecne stulecie, s jednak take wynikiem ich edukacji. Istnieje tendencja, eby dziewczta pobieray nauki w szkole i w college'u przewanie od nauczycielek, ktre czsto (nie zawsze) s niezamne. W ramach tej ich formalnej edukacji s one zatem wprowadzane w ycie przez osoby, ktrych wasna ignorancja jest - praktycznie rzecz biorc zupena. Starsza kobieta robica karier zawodow jest wobec tego zjawiskiem gronym, poniewa buntuje si przeciw mskiej ekskluzywnoci i orduje za zrwnaniem pci. Mdrzejsza i lepiej znajca wiat nauczycielka zapewniaby dziewczta, e wszelka rwno tego rodzaju jest bezuyteczna i e lepiej jest na zewntrz prowadzi polityk poddania si, w zamian za uzyskanie decydujcego zazwyczaj wpywu. Gdyby istniaa cho jedna szkoa, w ktrej by tego uczono, popyt na jej uczennice jako na ony wystarczyby, eby ten przykad si upowszechni. W tym kontekcie jest rzecz znamienn, e w kilku najbardziej ekskluzywnych college'ach dla kobiet wykadaj profesorowie. W tym co jest, a w kadym razie wydaje si to lepsze ni sugestia, aby w szkoach koedukacyjnych wykaday (jak to si czasem dzieje) stare baby pci obojga. Jeeli w walce pci ma

22

doj do zawieszenia broni, mog to sprawi kobiety, ktre wychowano tak, eby byy naprawd sob.

3. DOM Z KUCHNIDwa podstawowe czynniki decyduj o zaprojektowaniu, budowie i wyposaeniu domu. Pierwszy to ten, e adnego mczyzny ani adnej kobiety nie mona czyni odpowiedzialnymi za powodzenie lub niepowodzenie tego przedsiwzicia. Chirurg (przeciwnie) usuwa wyrostek robaczkowy, artysta maluje obraz, prawnik wygrywa lub przegrywa spraw, przy czym kady z nich jest odpowiedzialny za wynik swej pracy. Lecz dom jest wsplnym dzieem wacicieli, architektw, projektantw, elektrykw i dekoratorw. Nikt nie moe podpisa skoczonego obrazu. Prac wykona raczej zrnicowany zesp, przy czym niektrzy jego czonkowie ledwie e rozmawiaj z wacicielami lub z sob nawzajem, a wielu z nich zapewne w ogle nie wie o istnieniu innych. W wyniku powstaje dom, gdzie mamy mieszka, i kuchnia, gdzie niektre z nas bd musiay gotowa. Z pocztku mogoby si wydawa, e podzia odpowiedzialnoci jest czciowo przynajmniej przyczyn przeraajco powolnego postpu, jaki mona zaobserwowa w budownictwie mieszkaniowym. Co wicej, smutny to fakt, e ulepszenia w projektowaniu zostay w duej mierze zneutralizowane przez nasze pogarszajce si standardy wykonania robt. Istnia w historii krtki i bogi okres (1890-1910), gdy plany dwudziestowieczne wykonywane byy przez dziewitnastowiecznych robotnikw. Domw z tych rocznikw jest jednak niewiele i dla wikszoci z nas pozostaje wybr pomidzy tymi, ktre zostay dobrze zbudowane, lecz le zaprojektowane, i tymi, ktre zaprojektowano nowoczenie, lecz le zbudowano. W wyniku powstaje dom, gdzie mamy mieszka Drugi czynnik to ten, e to mczyni zaprojektowali - dla kobiet - wyposaenie, ktrego oni, mczyni, nie bd uywa. Postp, jaki ostatnio dokona si w tej dziedzinie, zawdziczamy niemal wycznie temu, e mczyni, chyba po raz pierwszy, zostali zmuszeni do osobistego korzystania z wyposaenia, jakie dla domu zaprojektowali. Mczyni, zanim przestpili prg kuchni, zajmowali si ogrodem, czego rezultatem staa si maszynka do strzyenia trawnikw, a w nowszych jeszcze czasach motorowa maszynka do trawnikw lub automatyczna kosiarka. Bezporednim wynikiem ich pomocy w kuchni staa si maszyna do zmywania naczy. Kobietom brakuje wyobrani, eby same mogy sobie zaprojektowa te rzeczy. Leniwi i z tego powodu mylcy bardziej odkrywczo mczyni uyli tego przyrzdu, aby uprzedzi proby o pomoc. Kobiety zaczy rwnoczenie bardziej upiera si przy swoich prawach, co spowodowao, e mczyni stali si mniej skonni do udzielania pomocy. Gdyby kobiety byy mniej niezalene, rozwj mechanizacji domowej staby si szybszy. Gdyby byy bardziej bezradne, wcale by si im gorzej nie wiodo. W istniejcej sytuacji sprzt elektryczny wynagrodzi kobietom brak pomocy domowej. W komfortowym domu mona si doliczy a trzydziestu elektrycznych przyrzdw i logiczn tego konsekwencj byoby zbudowanie domu dostosowanego do. tego wyposaenia. W praktyce najpierw powstaje budynek, a dopiero pniej wtacza si do niego rne urzdzenia, przy czym odkurzacz umieszcza si w schowku na buty, aparat klimatyzacyjny zwisa z okna

23

pierwszego pitra, a antena telewizyjna umocowana jest u komina, ktry w innym wypadku byby niepotrzebny. ...najpierw powstaje budynek, a dopiero pniej wtacza si do niego rne urzdzenia Pamitajc o tych dwch czynnikach, odwiedmy teraz przecitny dom mieszczaska, zaczynajc od drzwi frontowych, a koczc na strychu. Jeli otwieramy drzwi frontowe w zimie, przez dom przewala si ark-tyczna zamie, gdy nie ma drzwi wewntrznych, ktre by przed ni zabezpieczay, i oto znajdujemy si w holu, gdzie nie przygotowano niczego, na czym moglibymy zoy nasze paszcze. S tam moe haki w cianie, lecz czsto nie ma adnego podrcznego mebelka, wieszaka na kapelusze, szafki lub kozetki. A wic miejsce ju i tak do ciasne staje si jeszcze bardziej ciasne i od razu na pocztku orientujemy si, e nie ma gdzie postawi dziecinnego wzka. Wzek istnieje, istnia od lat i po pewnym czasie znw moe si sta potrzebny, lecz aden architekt ani budowniczy nigdy o nim nie sysza. Wzek zastawia wic albo wejcie do kuchni, albo wprowadza si go do garau, gdzie z jego powodu nie mona otworzy drzwi samochodu. A drzwi samochodu z drugiej strony s znw zastawione dziecinnymi rowerami. Co prawda, tylko gupiec mg zaprojektowa samochd, ktrego drzwi otwieraj si na zewntrz. Jednake tacy gupcy istniej, istniej take dwu- i trzykoowe rowery zagradzajce nam przejcie. Zauwamy mimochodem, e numer lub nazwa domu s starannie ukryte - zwaszcza w nocy - i e skrzynka pocztowa jest zbyt maa, aby pomieci czasopisma, ktrych oczekujemy. Moe jest, a moe nie ma wklsego miejsca na wycieraczk - o ktr inaczej si potykamy - i moe jest, a moe nie ma wiata na zewntrz. Na lewo lub na prawo znajduje si salonik, ktrego punktem centralnym jest kafelkowy kominek, najprawdopodobniej o obrzydliwym wygldzie - architektoniczna oprawa dla gazowego lub elektrycznego ogrzewania. Od razu orientujemy si, e jest to symbol minionego stylu ycia. Ogniskiem ycia domowego w zimie by kominek, na ktrym pony polana drewna lub kaway torfu, centrum ciepa, wiata i konwersacji. Dziadkowie mogli siedzie po jego bokach, rodzice po obu stronach paleniska, dzieci i psy w rodku, a dalecy kuzyni odsunici (a w razie potrzeby podwjnie odsunici) na jak odpowiedni odlego. Wykonujc sw wadz lub wypowiadajc jak mdro, ojciec musia sta na dywaniku, zwrcony plecami do ognia, z rkami zaoonymi za poy surduta. Tylko w tej pozycji mg wydziedzicza marnotrawnego syna lub zabrania upadej crce przestpienia progu domu. Dawniejsza tradycja ycia rodzinnego wymagaa widocznego centrum, przy czym wadza i starszestwo byy dokadnie okrelone i kady zna (dosownie) swoje miejsce. Utrzymao si to dugo w Anglii i w USA, gdzie wgiel by tani, lecz krcej na kontynencie europejskim, gdzie ludzie woleli raczej zamknite piece. Wci jeszcze Brytyjczycy, co roku, na prno usiuj sprzedawa w Europie owe elektryczne kominki, arzce si migotliw czerwieni, majc udawa ponce polana lub wgiel; artykuy te atwo sprzedaje si w Anglii, lecz nie maj one adnego sensu w krajach, w ktrych otwarty ogie pozosta nie znany od czasw redniowiecza. Tym, co w duej mierze zniweczyo otwarty ogie w

24

USA i w Anglii, nie jest wcale upodobanie do centralnego ogrzewania, lecz brak suby domowej. Dopki istnieli ludzie noszcy pene wiadra z piwnicy do kominka, istnieli te inni, gotowi im za to paci. Ale noszenie wgla przez trzy kondygnacje schodw musi si sta uciliwe, skoro nikt nas ju w tym nie wyrcza. Wolimy wic teraz centralne ogrzewanie, a kominek, ktry pozosta, straci swe znaczenie. Jednake wci jeszcze istnieje jako szcztkowy relikt czego, co byo niegdy. Nowoczesny salonik przesta ju by przestrzeni okalajc palenisko. Sta si miniaturowym teatrem, skoncentrowanym wok telewizora. Krzesa ustawione s jak w kinie, odstawia si je na bok tylko wwczas, gdy pojawiaj si gocie, a gwne owietlenie zastpiy standardowe lampy dla tych dziwacznych ekscentrykw, ktrzy chcieliby moe co poczyta. Lecz smutne fakty yciowe nie maj wpywu na architektur. Rzadko spotyka si nisz, w ktr mona by wbudowa migoccy ekran. Telewizor, podobnie jak radio, pozostaje narol, zawalidrog w yciu rodzinnym, wci jeszcze teoretycznie skupionym wok kominka. adnego salonu nie projektuje si z myl o telewizorze czy jakim innym ekranie, ale za to zawsze znajduje si co, co niegdy byo kominkiem. Orientujc si w tym, rozgldamy si dookoa, eby zobaczy, w jakich innych elementach architektonicznych odbija si (lub nie odbija) ycie, jakim rzeczywicie yjemy. Spostrzegamy wic, e nie ma listwy do zawieszania obrazw, wiktoriaskiego urzdzenia, ktre zakadao - i susznie - e na cianach prawdopodobnie bdzie co wisiao. Zaoenie to wci jeszcze jest suszne, lecz obecnie trzeba dziurawi cian, niszczc jej powierzchni i stwarzajc t interesujc moliwo, e gwd zetknie si kiedy z elektrycznym kablem, ukrytym w murze. aden budowniczy nigdy temu nie zapobiega przez wpuszczenie w cian drewnianej listwy, zrwnanej z jej powierzchni, w okrelonej odlegoci od sufitu. W nieco podobny sposb karnisze okienne nie s czci oglnego planu pokoju, lecz zawsze myli si o nich po niewczasie, co daje okazj do dalszego stukania motkiem, widrowania i baaganu. Podczas gdy architekt nie przewidzia potrzeby zawieszenia firanek, elektryk przewidzia potrzeb uywania stojcych lamp, odkurzacza i telewizora, psujc jednak efekt przez umieszczenie nieznormalizowanych gniazdek kontaktowych na poziomie podogi, gdzie istnieje najwiksze prawdopodobiestwo ich uszkodzenia. Tym podobne usterki spotyka si co chwila w caym domu, lecz nie bdziemy ich duej komentowa. Pokj jadalny albo przestrze jadalna" przylega do kuchni, z ktr czsto jest poczona otworem w cianie; uyteczny pomys z czasw krla Edwarda, kiedy zakadano, e po drugiej stronie owego otworu ma si sub domow. Tam, gdzie pani domu musi sobie dawa rad sama, potrzebuje ona doprawdy drzwi czcych kuchni z jadalni, a gdy ich nie ma, musi chodzi dookoa przez przedpokj. Wymaga to uywania podrcznego wzeczka, ktrego popychanie zostawia jedn rk woln do otwierania i zamykania drzwi po drodze. Wzeczka tego, cho dobrze suy swojemu celowi, nie ma gdzie umieci wwczas, gdy go si nie uywa. Stoi wic gdzie w kuchni, zastawiajc drzwiczki od kredensu lub umieszczony w jakim takim miejscu, e kady na niego wpada. Tam za, gdzie zamiast otworu s drzwi, osoba niosca tac, chcc je otworzy, musi je pchn tyln czci ciaa i nie moe zasoni kuchni przed

25

spojrzeniami goci siedzcych przy stole. Do zasadniczego wyposaenia jadalni naley miejsce, gdzie mona by schowa obrusy, serwety i serwetki, butelk sherry, korkocig, popielniczki, wiece i talerze. Nie ma jednak adnego takiego miejsca, a niezgrabny kredens wskazuje na jego potrzeb, ktr architekt powinien by przewidzie. Kredensy, takie jakie s, psuj proporcje pokoju i zmniejszaj przestrze konieczn do swobodnego chodzenia wok stou. Caa powierzchnia podogi, minus kredens, sugeruje wielko i ksztat stou. Moe on by prostoktny, okrgy lub owalny (nigdy kwadratowy), krzese za moe by od szeciu do dwunastu. Plan idealnej jadalni w przeciwiestwie do typowej - powinien si ju liczy z ich okrelon iloci. Przechodzimy teraz do sedna sprawy, gdy mowa jest o domu z kuchni. Kuchnia jest pracowni pani domu, miejscem dajcym najwiksze pole do popisu jej wyobrani i zdolnociom gospodarskim, jej wiedzy i sztuce. Jest to pole walki, na ktrym pani domu moe zatriumfowa lub uzna swoj klsk. Przypumy, e nasza wizyta zbiega si z jej powrotem z supermarketu, gdy jest obadowana sprawunkami. Kiedy tylko wchodzi tylnymi drzwiami, natychmiast staje si widoczny jeden bd w zaprojektowaniu kuchni. Gdy jedn z cech naszych czasw jest nadmiar papieru do opakowa. W imi higieny i dywidend fabrykantw papieru wszystko, poczwszy od chleba (ktry pod wzgldem dietetycznym jest bezwartociowy) a do jaj (zniesionych i zakonserwowanych przed wielu tygodniami), chroni si za pomoc tektury lub papieru, celofanu lub pergaminu. Codzienna sterta papieru przeraa ju samym swym wygldem. Ale nie wydaje si, by ktokolwiek pomyla o tym, gdzie go skada. Upychajc papier w worku, zawieszonym na drzwiach, skadajc produkty do lodwki lub do spiarni, pani domu zwraca si w stron urzdzenia, ktre zajmuje w jej yciu miejsce centralne: w stron zlewu... Przed pidziesiciu laty zlew by podunym, pytkim korytem z tawej wypalonej gliny, umieszczonym na tyle nisko pod kranem, eby mona w nim byo napeni wiadro wod. Jego brzegi byy obkowane tak jak owe biae talerze, ktre dzi eksportuje si tylko do Kanady, wyposaony by wreszcie w olbrzymi otwr odpywowy i zatyczk. Gdy nadesza pora zmywania naczy, pierwsz czynnoci byo zagotowanie wody w kocioku, a drug - nalanie gorcej wody zmieszanej z zimn do wyszczerbionej, emaliowanej miski, umieszczonej w zlewie. Od owych dawnych czasw Marsz Postpu wprowadzi drugi kran, z ktrego pynie gorca woda, i zmieni wygld i ksztat samego zlewu. Najpierw sta si on bielszy i gbszy, potem robiono go z nierdzewnej stali, obione drewniane desczki odpywowe przeksztaciy si w byszczcy metal lub wesookolorowe tworzywo, stare drewniane suszarki na talerze zastpiy suszarki ze szklanego wkna lub plastyku. Zdumiewajce jest jednak, e pozostaa owa stara miska (teraz take wyrabiana z plastyku); mniejsza miska wewntrz wikszego koryta. Ale dlaczego? Dlaczego przede wszystkim zlew nie moe mie odpowiednich rozmiarw? Jakie sto lat wysiku umysowego doprowadzio w kocu do wyprodukowania podwjnego zlewu, ktrego kada poowa wystarczya do wypenienia jej wod na tyle, eby mc zacz zmywanie naczy. Lecz domy z podwjnymi zlewami wci jeszcze stanowi wyjtek, a te z plastykowymi miskami wci jeszcze s regu. I nawet w podwjny zlew nie jest urzdzeniem kompletnym, gdy pani domu musi do

26

niego doda, tak jak to zawsze robia, trjktne, perforowane naczyko, do ktrego wylewa mokre odpadki i fusy. Bez niego rura odpywowa prawdopodobnie by si zatkaa, z czego projektant zlewu powinien by zdawa sobie spraw. Ale czemu nikt nie zdoby si na to, eby produkowa zlew, ktry byby samowystarczalny bez pniejszych plastykowych dodatkw? Czemu do pocztkowego projektu nie wczono wymaganej siatki? To prawda, e zbiorniczki na odpadki znajduj si teraz w handlu, lecz jake dugo trwao, zanim je wprowadzono! W dziejach rozwoju ludzkich mieszka nigdy jeszcze nie powicono tak mao uwagi czci wyposaenia, uywanej przez tak wiele osb w cigu tak dugiego okresu czasu. Odwracajc si od zlewu i rozgldajc si naokoo, stwierdzamy, e kuchnia wiktoriaska, z jej specjalnym pomieszczeniem do zmywania naczy, spiarni, piecem i bojlerem, szafami, kredensami i wglark, bya przynajmniej zaprojektowana zgodnie z jej celem. W nowoczesnej kuchni odwrotnie: kuchenka i grzejnik do wody, lodwka i zlewozmywak, wszystko to s dowolne dodatki i kady z tych przedmiotw wtoczony jest do pomieszczenia bez adnego planu. Mona byo nawet przewidzie potrzeb tego wszystkiego, lecz ksztatu i wielkoci kadego przedmiotu nie mona byo okreli z gry i atwo mogy one ulec zmianie. Daleka od rozsdnego zaplanowania kuchnia jest wic zatoczona bez adu i skadu i panuje w niej chroniczny nieporzdek. Zainstalowano wprawdzie szafki, lecz caa ich pojemno jest mniejsza ni pojemno spiarni naszych rodzicw. Zasadniczym przedmiotem jest lodwka, lecz zawiera ona tylko czstk tego, co mona by zmieci w spiarce, gdyby taka istniaa. Nie ma miejsca na odkurzacz ani na elazko do prasowania, nie pomylano te o usuwaniu, w razie potrzeby, gorca i zapachw. W kuchni, powiedzmy to sobie otwarcie, panuje baagan, a gdy w jednym jej kcie zechce si jada niadania, bdzie on jeszcze wikszy. Tam, gdzie istnieje trzeci pokoik, zwany niekiedy pokojem do niada, a niekiedy pracowni, jest on albo najgortszym, albo najzimniejszym miejscem w caym domu i najczciej si go nie uywa, chyba e chce si wanie uciec od telewizji. W Ameryce poniej parteru znajduje si czsto suterena, w ktrej oprcz urzdze ogrzewniczych mieci si warsztat i rupieciarnia; jest to miejsce zabaw dla mczyzn i dla dzieci. Domy brytyjskie czsto tej rupieciarni nie maj, a narzdzia i zabawki zagracaj reszt domu. Jeli idzie o rupieciarni, USA wci jeszcze przoduj wiatu. Centralnym problemem w pokojach parterowych jest porzdek i czysto. Jasne, e wszelki wysiek woony w dekoracj wntrza, wszelka troska o wybr tapety i materiau na kotary traci sens w domu nieporzdnym, gdy go zobaczy w nim tylko baagan. Co bardziej zuboali wiktoriaczycy rozwizywali w problem przez wyczenie z mieszkania salonu, do ktrego nie wchodzili nigdy, z wyjtkiem rzadkich okazji, gdy np. pastor przychodzi z wizyt. Taki salon by zawsze dokadnie wysprztany - w myl wczesnych poj - lecz panujcy w nim chd pozbawia mieszkacw potrzebnej im przestrzeni, redukujc rzeczywiste rozmiary ju i tak do maego mieszkania. Nauczylimy si unika tego bdu, lecz kar za to okazao si rozciganie kuchennego baaganu na przylege pokoje. T sam przestrze mieszkaln musi si wykorzystywa na prac i na pogawdk, na rozrywki i zaatwianie korespondencji, na prace

27

domowe i na hobbies", na muzyk i gr w szachy. Wynikiem tego jest fakt, e mietnik, pozostay po uprzedniej czynnoci, wci jeszcze istnieje, gdy siada si do nastpnego zajcia. I wiele ludzi yje wanie wrd chronicznego nieporzdku, tracc duo czasu na odszukanie noyczek czy ksiki kucharskiej, owka lub sznurka. W ich domu jak w marynarskiej skrzyni wszystko jest na wierzchu i niczego nie mona znale. Trzeba napisa wielki podrcznik utrzymywania porzdku, z rozdziaami powiconymi teorii i praktyce, z odnonikami, bibliografi, aneksami i indeksem. Wyjaniono by w nim, na przykadach historycznych, e atwiej utrzyma porzdek, gdy ma si na to do miejsca, gdy istniej stryszki i kredensy, dobudwki i piwnice. Dowiedziono by na podstawie autentycznych wydarze i wnikliwych bada, e najlepsi pracownicy nie mog w ogle rozpocz pracy, dopki nie zamiot podogi i nie poukadaj sobie narzdzi w takiej kolejnoci, w jakiej zwykli ich uywa. Z drugiej strony, mona by argumentowa, e najbardziej precyzyjny porzdek wywodzi si z najbardziej ograniczonej przestrzeni. Czsto tam, gdzie ludzie yj pod namiotami lub na morzu, samo otoczenie zmusza ich do utrzymywania wszystkiego w idealnym porzdku. Cokolwiek jest potrzebne, od sznura a do strzelby, mona znale w cigu sekundy nawet w absolutnej ciemnoci. W ten sposb naley patrze na porzdek w aspekcie sprawnoci. Ale czy tak jest rzeczywicie? Pewne prace zawsze wykonuje si przecie w fatalnych warunkach. Za kulisami teatru stale panuje chaos, tak samo w studio telewizyjnym. Co wicej, to, czego potrzebuje angielski meblarz czy uczony badacz, zupenie nie jest potrzebne chiskiemu snycerzowi lub stolarzowi. Chiscy snycerze rzebi najzawilsze wzory, siedzc na chodnikach ruchliwych ulic, pord domokrcw i dzieci, drobiu i psw. Porzdek panujcy na brytyjskim okrcie wojennym nie znajduje te bynajmniej swego odpowiednika na pokadzie kantoskiej donki, ktra mimo to zarabia na utrzymanie swej zaogi i przybija do brzegu. Prawda tkwi w tym, e porzdek jest nie tyle potrzebny praktycznie, ile daje nam satysfakcj estetyczn i psychologiczn. Porzdek polega na tym, eby usun przedmioty z pola widzenia, a jednak mc je odnale, gdy s potrzebne. Zakada to, e na wszystko jest miejsce i e kada rzecz - po uyciu - wraca na swe miejsce za pomoc staej procedury, a nie spazmatycznego wysiku. Procedura ta zaley jednak od istnienia szuflady, kredensu czy w ogle odpowiedniego miejsca - przy ich braku rozmaitych rzeczy naprawd nie ma gdzie odoy. Podobnie jak wzek dziecinny i kuchenny, tak i walizy, i kije golfowe mog by bezdomne. To samo . moe dotyczy leakw i wikszych plastykowych zabawek. Skoro nie ma na nie miejsca, nie mona nikomu mwi, eby je odoy. Architekt, ktry w ten sposb oszczdza miejsca na schowki, skonny jest si chlubi, e rezultatem jego pracy jest pokj o odpowiednich wymiarach. Ale jaka z tego korzy, skoro poowa pokoju musi by zarzucona rzeczami? Estetyczne wraenie, jakie wywiera dom, zaley zarwno od porzdku, jak i od pikna; a porzdek zaley, z kolei, od miejsca, gdzie mona skada rzeczy. I o ile moe by prawd, e w adnym domu nie ma nigdy do szaf, istniej przecie domy, w ktrych waciwie nie ma ich zupenie. Wwczas musimy si zdecydowa: albo na ustawiczny w nich nieporzdek, albo na ich bezlitosne zniszczenie. Jednake nie znaczy to, e szafa sama w so-

28

bie stworzy ju porzdek. Wydaje si, e niektrzy ludzie czuj si szczliwsi wrd baaganu. A dalej, zachodzi pytanie, czy w samych szafach panuje porzdek. Fakt, e wszystko zostao usunite z pola widzenia, nie jest jeszcze adnym dowodem na to, e wszystko mona znale. W tym miejscu naley uczyni logiczn pauz i zastanowi si nad instalacj elektryczn. Zwaszcza w USA syszy si duo o wybujaym indywidualizmie, widzi si jednak o wiele wicej spokojnego konformizmu. Jednake wybujali indywidualici istniej zarwno tam, jak i w Anglii, a wikszo z nich to najwidoczniej elektrycy. Nowoczesne obrazy olejne i przeboje muzyczne mog by identyczne, lecz kada instalacja elektryczna jest odrbnym dzieem sztuki. Dla zilustrowania tej tezy przypumy, e go z Europy ma wanie uda si na spoczynek w gocinnym amerykaskim domu. Powiedziawszy dobranoc gospodarzowi, ktry wyprowadza jeszcze psa na spacer, go bez trudu odnajduje swj pokj, nucc, by moe, jak weso piosenk. Poniewa w pokoju jest ciemno, szuka kontaktu, sdzc, e znajdzie go tu za drzwiami, na wysokoci ramienia i po stronie, po ktrej otwieraj si drzwi. Ale ani dotykajc ciany, ani w wietle padajcym z korytarza niczego tam znale nie mona. Go nie~ miao posuwa si dalej w gb pokoju, a podczas gdy to czyni, drzwi zamykaj si same, pograjc go w nieprzeniknionej ciemnoci. W panice przestaje szuka kontaktu i prbuje tylko z powrotem odnale drzwi. Tym razem pozostawia je z lekka otwarte i rozpoczyna rekonesans w przeciwnym kierunku. Tam take nie ma kontaktu, lecz nage zderzenie z czym, co zapewne jest waz z epoki Tang, kae mu kurczowo uchwyci si porcelany, podczas gdy pod brod askocze go jaka jedwabna frdzla. Przedmiot w okazuje si stojc lamp, kontakt powinien wic znajdowa si tu pod arwk, ale go tam nie ma. Poszukiwania trwaj wrd trzaskw i omotw, ustajc na chwil, gdy podrnik przewraca si, potknwszy si o nog ka. Przychodzi mu do gowy, e nad poduszk powinna znajdowa si lampka do czytania. Jest tam rzeczywicie, ale bez kontaktu... Go decyduje si zacz szuka ponownie - tym razem w przylegej azience, zapewne jeszcze ciemniejszej, lecz moe mniej zatoczonej meblami. Przyjmujc, e lustro w azience powinno by owietlone, cierpliwo moe nareszcie zatriumfuje. Metodyczne poszukiwania ujawniaj teraz, e w azience znajduje si wszystko, czego naleao si spodziewa, a nawet pewne luksusy, na jakie nie miaoby si liczy, nie ma tylko elektrycznego kontaktu. Siedzc na brzeku wanny, go wyczuwa dotykiem interesujc seri kurkw i rczek. Jeden z nich, rnicy si ksztatem od innych, moe by wanie kontaktem. Niesychanie ostrone dotknicie go powoduje natychmiastowy prysznic o tropikalnej intensywnoci. Zdejmujc przemoczon marynark i osuszajc wosy, przestraszony go naciska co, co bierze za dzwonek. Pokj natychmiast owietla wiateko, padajce znad lustra. Odzyskawszy odwag i przy wietle padajcym z azienki go wraca do sypialni z (mniej wicej) rozpiewanym sercem. I nie rozczarowuje si. Inspekcja na p owietlonego pokoju ujawnia co dotychczas nie zauwaalnego, gitki sznureczek, zwisajcy z sufitu nad rodkiem ka. Wida te teraz, e lampy umieszczone s naprzeciw dwch gniazdek kontaktowych w boazerii u dou ciany, trzeba je tylko wczy do kontaktw. Jedna zapala si natychmiast po wczeniu, druga dopiero wtedy, gdy poruszy si abaur. Nastpne gniazdko suy

29

do wczenia nie zauwaonego dotychczas radia, ktre od razu zaczyna gra. Kontakt pod toaletk wcza aparat klimatyzacyjny i ycie znowu jest pikne. Pozostaje jednake sznureczek z gak dyndajcy nad kiem i go postanawia si przekona, do czego on suy. Lekkie nacinicie guziczka powoduje delikatny trzask i wszystkie wiata gasn, nawet w azience. Drugie popieszne nacinicie nie wywouje w ogle adnych skutkw. Jedynym przyrzdem, ktry teraz dziaa, jest radio, a z niego dobiega kobiecy gos, nabrzmiay wspczuciem: Czy traci pan cierpliwo, gdy co si panu nie udaje? Tak? Traci pan? Wobec tego jest pan chory na wtrob. Potrzebuje pan lekarstwa Muttsdope, do nabycia w kadym drugstorze..." Moe to i dobre na wtrob - myli go - ale co zrobi ze wiatem? Smutny to fakt, e instalacje elektryczne s obdnie zindywidualizowane w woltau, w rozmieszczeniu kontaktw, a przede wszystkim w sposobach ich obsugiwania. Rczki naley podnosi. do gry, opuszcza w d, przesuwa na boki, wepchn do rodka lub wypchn na zewntrz, przy czym kady fabrykant usiuje wynale jak nowo w dziedzinie, w ktrej najbardziej potrzeba nam standaryzacji. Podobnie przy drzwiach od samochodu, najlepszy typ ich pomysowego zamykania jest rzecz wzgldnie obojtn, wane jest to, eby wszystkie zamykay si tak samo. Ale silenie si na oryginalno wywouje u nas w kocu uczucie jaowoci. Bg wie, e trzeba dy do postpu, lecz nie drog ustawicznych zmian w dziedzinie wanej tylko marginesowo. W tej dungli innowacji najwikszym winowajc jest elektryk. Przy swej nienawici do standaryzacji kae nam walczy z ustawicznymi niewygodami. To, co moe nas tylko lekko drani wtedy, gdy mamy na to czas i cierpliwo, staje si nie do zniesienia wtedy, gdy musimy si spieszy. Mog si zdarzy okazje, w jakich bdziemy spokojnie podziwia wynalazczo rzemiosa, lecz o wiele czstsze s okolicznoci, gdy chcemy po prostu zapali wiato. ywimy sab nadziej, e elektryk przyszoci bdzie w mniejszym stopniu dziaa pod wpywem chwilowej inspiracji, a w wikszym pod wpywem pewnych konwencji przyjtych przez handel. Takie czy inne umiejscowienie kontaktu elektrycznego znaczy o wiele mniej od naszego poczucia pewnoci, e mamy go szuka tam, a nie gdzie indziej. Istniej pewne dziedziny dziaalnoci, nawet w zakresie dekoracji wntrz, w ktrych moe si wypowiada fantazja, lecz inynieria elektryczna do nich nie naley. Fantastyczne wiato pozostawmy dancingom, a sami poprzestamy na zwykych lampach. Przejdmy teraz do sypialni; zwykle przeznacza si na nie, przynajmniej w Anglii, pokoje na pitrze, w ktrych mona spa, lecz ktre rwnie dobrze mona by wykorzysta do innych celw. W tych wypadkach ich rysem charakterystycznym - niezalenie od ek - jest masywna szafa na ubrania, zwykle zbyt dua, aby j wynosi lub znosi po schodach. Rzadko tylko stwierdzamy, e owa szafa jest czci pokoju; a przecie czowiek, ktry budowa dom, musia wiedzie, e trzeba gdzie chowa ubrania i buty. Mona byo przyj, e potrzebna bdzie toaletka i lustro. Lecz te przedmioty wci uwaane s za meble, ktre z nakadem kosztw przenosi si z domu do domu. Procedura, za pomoc ktrej solidne mahoniowe szafy na ubrania przepycha si przez otwory okienne, moe by korzystna dla tych, ktrzy zajmuj si organizowaniem przeprowadzek, lecz poza tym nikomu si jej nie zaleca. Lepszym pomysem jest zaprojektowanie sypialni tak, eby

30

suya swemu waciwemu celowi, pokoju gocinnego tak, eby mia dodatkowe miejsce do zoenia waliz, a pokoju dziecinnego z odpowiednim miejscem na zabawki. Jeli w sypialni ma by umywalka, w wypadku gdy azienek jest zbyt mao, nie powi