Czy Rzeczypospolita Obojga Narodów była anomalią wśród innych państw europejskich?

Przemiany ustrojowe w latach 1569-1791.

Dr Aleksandra Barwicka-Makula

Unia lubelska (1 lipca 1569)

„Iż iuż Korona Polska, y Wielkie Xięstwo Litewskie, iest iedno nierozdzielne y nierożne ciało, a także nie rożna, ale iedna spolna Rzeczpospolita: która się ze dwu Państw y narodow, w ieden lud zniosła y spoiła”.

źródło schematu http://wlaczpolske.pl

obszar państwa w r. 1569 - ponad 800 tys. km2

w pierwszej połowie XVII w. blisko 1mln km2

Źródło mapy: http://historia.opracowania.pl

7 lipca 1572 – bezpotomna śmierć króla Zygmunta Augusta – ostatniego Jagiellona

wybór następcy w drodze elekcji viritim

Artykuły henrykowskie (1573, 1576)

król uznawał w nich wolną elekcję, zatwierdził usunięcie ze swej tytulatury

nazwy dziedzica, zobowiązał się, że nie będzie dążył do wyboru swego następcy za życia;

monarcha zobowiązał się, że bez zgody sejmu nie będzie wypowiadać wojny, ani zawierać pokoju, nakładać podatków, ani zwoływać pospolitego ruszenia; natomiast bez zgody senatu nie mógł zawrzeć związku małżeńskiego, ani prowadzić polityki zagranicznej;

król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata; miedzy sejmami władca winien liczyć się z opinią stałej rady, senatorów-

rezydentów; monarcha nie mógł powoływać nowych urzędów; gwarantem pokoju religijnego miał być król; prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdy ten narusza prawa

i przywileje (prawo do oporu)– „[21.] A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawem, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania”;

Monarsze kompetencje

stanowienie prawa; zwierzchnictwo nad wymiarem sprawiedliwości; kierowanie polityką zagraniczną państwa; dowodzenie wojskiem (naczelny wódz); nominacje na urzędy i rozdawnictwo królewszczyzn;

„Natura królów jest taka, kiedy wojują, myślą jak cudze posiąść, kiedy

próżnują, jak swem państwem rządzić absolutnie” – fragment tekstu publicystycznego z okresu rokoszu Zebrzydowskiego, autorstwa Jana Szczęsnego Herburta;

„Królestwo Polskie nie dla królów, ale królowie polscy dla Królestwa” [instrukcja sejmiku szadkowskiego z r. 1647]

„U nas lex regnat non rex” – słowa miecznika sieradzkiego Stefana Zamoyskiego na sejmie 1652 r.

Sejm walny – trzy stany sejmujące

źródło schematu http://wlaczpolske.pl

Częstotliwość zwoływania sejmów przez królów polskich

Panujący królowie Lata panowania Liczba sejmów

odbytych w tym bez uchwał

Henryk Walezy 1573-1575 1 -

Stefan Batory 1575-1586 7 -

Zygmunt III Waza 1587-1632 37 6

Władysław IV Waza 1632-1648 15 3

Jan II Kazimierz Waza 1648-1668 20 7

Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673 6 4

Jan III Sobieski 1674-1696 12 6

August II Wettin 1697-1733 21 12

August III Wettin 1733-1763 16 (15) 15 (14)

Stanisław August Poniatowski 1764-1795 13 1

Przyczyny kryzysu parlamentaryzmu staropolskiego

Konferderacja – związek szlachty utworzony dla osiągnięcia określonego celu, instytucja „stanu wyjątkowego”, forma demokracji bezpośredniej

Liberum veto - prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie także wszystkich wcześniejszych jego uchwał. Wyrosło z prawa jednomyślności wymaganej do podejmowania uchwał sejmowych.

W 1652 poseł upicki Władysław Siciński zaprotestował w ostatnim dniu obrad sejmowych przeciwko ich prolongacji. Protestację jednego posła uznał za ważną marszałek sejmu Andrzej Maksymilian Fredro. W roku 1669 zerwano sejm przed upływem czasu przewidzianego na obrady, a w 1688 nawet przed jego ukonstytuowaniem, czyli przed wyborem marszałka.

Ku monarchii konstytucyjnej

Ustawodawstwo sejmu delegacyjnego (1767-1768) – prawa kardynalne;

Ustawodawstwo sejmu rozbiorowego (1773-1775) – powstanie Rady Nieustającej;

Ustawodawstwo Sejmu Wielkiego (Czteroletniego, 1788-1792) – prawo o sejmikach (24 III 1791), ustawa o miastach (18 IV 1791), konstytucja 3 Maja

Pierwsza w Europie, druga na świecie?

Konstytucja 3 Maja

I. Religia panująca

II. Szlachta ziemianie III. Miasta i mieszczanie IV. Chłopi włościanie

V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych VI. Sejm, czyli władza prawodawcza

VII. Król, władza wykonawcza VIII. Władza sądownicza

IX. Regencja X. Edukacja dzieci królewskich XI. Siła zbrojna narodowa

„Jedyna i nieporównywalna?” Normalne państwo europejskie czy może anomalia wśród

innych krajów Europy?

niezwykły był koniec w roku 1795; odrębność wynikała ze współistnienia zjawisk, z których każde z osobna

znajdowało swe odpowiedniki poza Rzeczypospolitą (specyfika Europy Środkowej – podobieństwo do Koron Czech i Węgier - monarchia mixta, następstwo tronu, umowa społeczna, suwerenność prawa, prawo do oporu, parlamentaryzm);

w organach przedstawicielskich nie znalazło się mieszczaństwo – ustrój państwa nabrał charakteru samorządu szlacheckiego; nie powstał podległy królowi aparat administracyjny, brak stałej armii – nie było warunków do powstania absolutyzmu;

„państwo odwrócone” – wzrost znaczenia magnaterii (w odróżnieniu od innych państw europejskich, magnateria – konkurencją dla dworu monarszego – zjawisko klientelizmu)

„państwo paradoksów” - dualizm w postrzeganiu roli króla –z jednej strony potrzeba tej instytucji (szacunek, nawet cześć dla tronu), z drugiej trudność z przyznaniem jej właściwego miejsca w systemie prestiżu i władzy;

doskonały i oryginalny ustrój, obfitujący w rozwiązania prekursorskie (tolerancja, integracja, samorząd, postawa obywatelska, konsensus);